T.C.

ANKARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
TRK DL VE EDEBYATI (YEN TRK DL)
ANABLM DALI

ESK ANADOLU TRKES LE KMS-I TRKDEK FLLER

ZERNE KARILATIRMALI ANLAM NCELEMES

Doktora Tezi

Hadra Kbra ERKINAY

Ankara-2017
 T.C.
ANKARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
TRK DL VE EDEBYATI (YEN TRK DL)
ANABLM DALI

ESK ANADOLU TRKES LE KMS-I TRKDEK FLLER

ZERNE KARILATIRMALI ANLAM NCELEMES

Doktora Tezi

Hadra Kbra ERKINAY

Tez Danman

Yrd. Do. Dr. Murat KK

Ankara-2017
 T.C.
ANKARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
TRK DL VE EDEBYATI (YEN TRK DL)
ANABLM DALI

ESK ANADOLU TRKES LE KMS-I TRKDEK FLLER

ZERNE KARILATIRMALI ANLAM NCELEMES

Doktora Tezi

Tez Danman: Yrd. Do. Dr. Murat KK

Tez Jrisi yeleri

Ad ve Soyad mzas

Prof. Dr. Halil brahim USTA

Prof. Dr. Paa YAVUZARSLAN

Do. Dr. Feyzi ERSOY

Yrd. Do. Dr. F. Binnur ERDAI DOUER

Yrd. Do. Dr.Murat KK

Tez Snav Tarihi .

 TRKYE CUMHURYET
ANKARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS MDRLNE

Bu belge ile bu tezdeki btn bilgilerin akademik kurallara ve etik davran

ilkelerine uygun olarak toplanp sunulduunu beyan ederim. Bu kural ve ilkelerin
gerei olarak almada bana ait olmayan tm veri, dnce ve sonular andm ve
kaynan gsterdiimi ayrca beyan ederim. (../../2017)

Tezi Hazrlayan rencinin

Ad ve Soyad

Hadra Kbra ERKINAY

mzas

.
 NDEKLER

N SZ ...................................................................................................................6

KISALTMALAR ......................................................................................................9

GR ..................................................................................................................... 11

I. Aratrmann Konusu .......................................................................................11

II. Aratrmann nemi .......................................................................................11

III. Aratrmann Amac ......................................................................................12

IV. Aratrmann Kapsam ...................................................................................13

V. Aratrmann Yntemi ....................................................................................14

1. BLM ............................................................................................................. 19

1.1. TARH DNEMLER ..............................................................................19

1.1.1. Eski Anadolu Trkesi........................................................................19

1.1.1.1. Seluklular Dnemi .........................................................................25

1.1.1.2. Anadolu Beylikleri Dnemi .............................................................27

1.1.1.3. Osmanl Trkesi .............................................................................29

1.2. ESERLER .................................................................................................31

1.2.1. TARANAN ESERLER.......................................................................31

1.2.1.1. Ynus Emre Dvn.......................................................................31

1.2.1.2. Ysuf u Zelh ..............................................................................36

1.2.1.3. Sheyl Nev-Bahr......................................................................37

1.2.1.4. Dede Korkut Kitab ......................................................................38

1
 1.2.1.5. Marzubn-nme ...........................................................................40

1.2.1.6. Glistan Tercmesi ......................................................................41

1.2.2. Eski Anadolu Trkesi Dneminin Sz Varl le Karlatrlmas

Bakmndan Kms- Trk...........................................................................43

1.3. FLDE STEM ............................................................................................45

2. BLM ............................................................................................................. 49

2.1. ANLAMIN TANIMI VE ALANLARI .........................................................49

2.1.1. Kavram ..................................................................................................52

2.1.2. Temel Anlam .........................................................................................55

2.1.3. Yan Anlam .............................................................................................57

2.1.4. ok Anlamllk.......................................................................................60

2.1.5. Alt Anlamllk ........................................................................................63

2.1.6. E Anlamllk .........................................................................................65

2.1.7. Kart Anlamllk....................................................................................69

2.1.8. E Adllk ...............................................................................................69

2.1.9. E Seslilik ..............................................................................................72

2.1.10. E Yazmllk .......................................................................................73

2.1.11. E levlilik ..........................................................................................74

2.2. ANLAM DEMELER ............................................................................74

2.2.1. ANLAM GENLEMES ......................................................................81

2.2.1.1. Mecazlama .....................................................................................83

2
 2.2.1.1.1. Deyim Aktarmas (Metafor/stiare/Eretileme) ..........................84

2.2.1.1.1.1. nsandan Doaya Deyim Aktarmas ....................................90

2.2.1.1.1.2. Doadan nsana Deyim Aktarmas ......................................91

2.2.1.1.1.3. Doadaki Nesneler Aras Deyim Aktarmas ........................91

2.2.1.1.1.4. Duyular Aras Deyim Aktarmas .........................................92

2.2.1.1.1.5. Somutlayc Deyim Aktarmas (Somutlatrma) ..................92

2.2.1.1.2. Benzetme ..................................................................................92

2.2.1.1.3. Ad Aktarmas (Metonimi/Mecaz- Mrsel/Dz Deimece) ......95

2.2.1.2. Eylem Aktarmas .............................................................................98

2.2.1.2.1. Anlamlarn rneklendirilmesi Yoluyla Eylem Aktarmas ..........98

2.2.1.2.1.1. levsel Eylem Aktarmas ....................................................98

2.2.1.2.1.2. Somutlayc Eylem Aktarmas .............................................98

2.2.1.2.1.3. Duyusal Eylem Aktarmas...................................................99

2.2.1.2.1.4. Belirti Sunmaya Ynelik Eylem Aktarmas .........................99

2.2.1.2.1.5. Yoksunlatrc Eylem Aktarmas ........................................99

2.2.1.2.1.6. rtmecesellie Ynelik Eylem Aktarmas ......................... 100

2.2.1.2.2. Anlamlarn Btnleyicilii Yoluyla Eylem Aktarmas ............. 102

2.2.1.2.2.1. Eklenimsel Btnleyicilie Dayal Eylem Aktarmas ........102

2.2.1.2.2.2. Nedensel Btnleyicilie Dayal Eylem Aktarmas ........... 102

2.2.1.2.2.3. Sresel Btnleyicilie Dayal Eylem Aktarmas .............. 103

2.2.1.2.2.4. Niceliksel Btnleyicilie Dayal Eylem Aktarmas .......... 103

3
 2.2.1.2.2.5. rtmecesel Btnleyicilie Dayal Eylem Aktarmas ........103

2.2.1.3. Terimleme .................................................................................... 103

2.2.1.4. Argolama ..................................................................................... 104

2.2.1.5. Halk Azna Gei .........................................................................105

2.2.1.6. Anlam Dirilmesi/Uyarlmas .......................................................... 105

2.2.1.7. at Deitirme .............................................................................. 105

2.2.1.8. Anlam Ayrmas ........................................................................... 106

2.2.1.9. Dilbilgiselleme ............................................................................. 106

2.2.2. ANLAM DARALMASI ....................................................................... 107

2.2.2.1. zelleme ...................................................................................... 110

2.2.2.2. Anlam Birlemesi .......................................................................... 111

2.2.2.3. Kaybolma ...................................................................................... 111

2.2.3. ANLAM YLEMES ........................................................................111

2.2.4. ANLAM KTLEMES ................................................................... 113

3. BLM ........................................................................................................... 116

3.1. Kms- Trk ile Anlam Olarak Eleip eitli Anlam Olay ve Deimesi

Gsteren Fiiller .............................................................................................. 117

3.2. Kms- Trk ile Anlam Olarak Elemeyip eitli Anlam Olay ve

Deimesi Gsteren Fiiller ............................................................................. 282

3.3. Kms- Trk ile Anlamlar Ayn Olup Herhangi Anlam Olay ve

Deimesi Gstermeyen Fiiller ...................................................................... 286

4
 3.4. Kms- Trkde Olmayan Fiiller ........................................................... 333

SONU ................................................................................................................ 355

KAYNAKLAR ..................................................................................................... 362

ZET ................................................................................................................... 381

COMPARATIVE SEMANTIC ANALYSIS of VERBS IN OLD ANATOLIAN

TURKISH AND KMS-I TRK ....................................................................... 383

ABSTRACT ......................................................................................................... 383

5
 N SZ

nsanln temel yap ta dildir. nsanlk tarihi kadar eski olan dilin kendisi de

artan ihtiyalarla birlikte gelimektedir. Doup byyen neticede len diller, canl bir

varlk gibidir ve bu geliim srecinde dillerin deimesi tabiidir. Dildeki her geliim

deimeyi gerektirir. Sz konusu bu deimeler, eitli alma ve aratrma

konularna kaynaklk eder.

Trk dili, tarihi olduka eskilere dayanan, eitli corafyalarda konuulan,

farkl dinlere mensup kiilerce kullanlan, pek ok alfabe deiiklii geirmi,

deiik kltrlerin etkisinde kalm zengin bir dildir. Nasl ki farkl corafyalarda,

farkl tip topraklarn deltasnda akan akarsularn biriktirdii alvyonlar verimli ve

bereketli ise diller de yaad farkl corafyalardan toplad deiik malzemelerle

zenginleir. Trk dilinin Orta Asyadan balayp dnyann eitli corafyalarna

dalmas serveninde edindii birikim, dnyada ender grlebilecek bir durumdur.

Dil incelemeleri, dilin genel olarak ileyiini ele alan dil bilimi ve her dilin

yapsn kendi iinde inceleyen filoloji olarak ele alnr. Bilinen eski dil incelemeleri

dili genel hatlaryla ele alan veyahut felsefe, sosyoloji vb. alanlarla ilikisi bir arada

ilenen almalar biimindeydi. Zamanla dil almalarna gereken ilgi gsterilip dil

bilimiyle ilgili birok alma yaplmaya balanmtr. Dilin tarihi, ses, biim, cmle,

anlam analizleriyle birlikte psikoloji, sosyoloji, antropoloji, felsefe, mantk, din,

tarih, corafya gibi dier disiplinlerle ilintili olarak disiplinler aras almalara

ynelim artmtr.

6
 Trk dilinin tarihi ve dil bilgisi almalarnn yan sra zellikle son

yzyllarda dil bilim ve dil bilimin eitli dallar zerine aratrmalar yaplmtr. Bu

aratrma alanlarndan birisi de anlamdr. Dilin sz varl, geirdii anlam evreleri,

toplum zerindeki etkisi gibi konular ilgi ekici durumdadr. Trk dilinin tarih

dnemleri arasndaki anlam deimeleri, bata tezler olmak zere eitli

aratrmalara konu olmaktadr.

Doktora tezi olarak hazrlanan bu aratrmada, Eski Anadolu Trkesi ve

Osmanl Trkesinin son dnemindeki fiiller zerine karlatrmal anlam

incelemesi yaplmtr. Yzyllara yaylm, pek ok esere sahip her iki dnemdeki

fiilleri, fiillerin anlamlarn ve anlam deimelerini inceleyebilmek amacyla belli

bal tematik yazl eserler seilmi, art zamanl inceleme yntemi kullanlmtr.

Fiilleri ve anlam deimelerini tespit etmek zere Tarama Szl, Derleme

Szl, An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century, Uygur Trkesi

Szl, Eski Trkeden Trkiye Trkesine kadarki belli bal tarih dnem

eserlerinin dizin ve(ya) szlkleri (Eski Trkenin Grameri, Orhun Abideleri,

Kutadgu Bilig, Nechl-Ferds vb.), Kms- Trk, Trke Szlkten

yararlanlmtr. Tezin teorik ierii oluturulurken anlam bilimi ile ilgili kitaplar,

anlam deimeleri ilgili eitli makale ve tezlerden yararlanlmtr.

Taranan eserlerden Trke veya kk yabanc bir dile ait olup isimden fiil

yapm ekleriyle artk Trkelemi (haberle-, mjdele-, zorla- vb.) fiiller

filenmitir. Eski Anadolu Trkesinde filenip anlamlandrlan ou fiilin Kms-

Trkde yer almasyla karlatrmal anlam incelemesi yaplmtr. Baz fiillerin ise

Kms- Trkde yer almad, yer alsa da herhangi bir anlam olay veya

7
deimesine tabi tutulamayaca grlmtr. Elde edilen malzemenin tasnif

edilebilmesi adna anlam bilimiyle ilgili yaplm teorik almalar ile emsal tekil

etmesi bakmndan eitli tezler incelenmi ve neticede belli balklar altnda anlam

deimeleri tespit edilmeye allmtr.

almam ortaya koyarken nahiflii ve insaniyetiyle yardmseverliini

esirgemeyen danmanm Yrd. Do. Dr. Murat Kke, doktoraya balamadan nce

girmi olduum mlakat snavndan tez savunmasna kadar her daim yanmda olan

Prof. Dr. Halil brahim Usta ve Prof. Dr. Paa Yavuzarslana, doktora eitimimde

kendisinden ders alma erefine nail olduum emektar, sayn Prof. Dr. Hamza

Zlfikara, Johannes Gutenberg Universitt-Mainz Almanyada bulunduum tez

aratrmalar srasnda dzenli olarak uzmanlk alan dersi aldm, her trl destei

ve deneyimiyle srecimi anlaml klan kymetli Trkolog Dr. phil. habil. Julian

Rentzsche, Mardin Artuklu ve Ankara niversitesindeki akademisyen

arkadalarma, sevgili rencilerime, 25 yllk eitim-retim hayatmda her an

yanmda olan, baarmn kayna, duacm, biricik aileme sonsuz teekkr ediyorum.

Hadra Kbra ERKINAY

8
 KISALTMALAR

Ar.: Arapa

bkz.: Baknz

DK: Dede Korkut Kitab

DLT: Dvn Lugtit-Trk

DS: Derleme Szl

EAT: Eski Anadolu Trkesi

ET: Eski Trke

GT: Glistan Tercmesi

ng.: ngilizce

KT: Kms- Trk

mec.: Mecaz Anlam

MN: Marzuban-nme

rn.: rnek

SN: Sheyl Nev-Bahr

TaS: Tarama Szl

TDK: Trk Dil Kurumu

9
TS: Trke Szlk

vb.: ve benzeri

vd.: ve dierleri

YED: Ynus Emre Dvn

YZ: Ysuf u Zelh

10
 GR

I. Aratrmann Konusu

Aratrmann konusunu Eski Anadolu Trkesi Dneminden Kms-

Trkye fiillerin anlam olaylar ve deimeleri oluturmaktadr.

II. Aratrmann nemi

Trk dilinin zengin anlam dnyas ve sz varl ile ilgili almalar son

yllarda art gstermitir. Anlam bilimi ile ilgili yaplan kuramsal almalar

genellikle ngilizce, Almanca, Franszca ve Rusadan eviri niteliindedir. Teorik

bilgilerin rneklerle desteklenmesi de yine bu dillerdeki verilerle salanmaktadr.

Dolaysyla anlam bilimi ile ilgili yaplm almalarn uygulama ksm da

yetersizdir. Gerek ortaretim gerekse niversitede okutulan ders kitaplarnda

anlamla ilgili ya yabanc kaynaklardan alntlanan ya da Doan Aksan, Berke Vardar

ve Gnay Karaaa gibi anlam bilimine ciddi katklar salam aratrmaclarn

rnekleri ile snrl kalmaktadr. Anlam gibi soyut bir konunun zihinde kalc, net ve

somut bir biime girmesi, rneklerle desteklenmesiyle mmkndr. Tarihi ve yazl

metinleri yzyllar ncesine dayanan, hlihazrda manzum-mensur eserleri bulunan,

zengin sz varlna sahip Trk dilinin bu ihtiyac karlayacak verilere sahip olduu

aikrdr. Sz konusu verilerin gn yzne kartlabilmesi ve ilgili alanlara hizmet

edebilmesi iin bilimsel aratrmalar ve almalarn yaplmas gerekmektedir.

Aratrma, 13., 14. ve 15. yzyla ait eserlerdeki fiillerin tespiti,

anlamlandrlmas ve Kms- Trk ile mukayese edilerek anlam olaylarnn ve

deimelerinin incelenmesi bakmndan nem arz etmektedir. Aratrmay mhim

11
klan dier bir yn ise fiillerin tespiti ve anlamlandrlmasnda sadece szlk ve

dizinlerden deil, seili metinlerin asllarndan istifade edilmi olunmasdr. Bununla

birlikte Eski Trkeden Eski Anadolu Trkesine, Kms- Trkden Trkiye

Trkesine Anlam Deimeleri ve Trkiye Trkesindeki Fiillerin Eski Anadolu

Trkesindeki Grnmleri (bkz. elik, 2010), Marzubn-nme ve Sheyl Nev-

Bahr eserlerinin artzamanl anlam incelemeleri (bkz. zavar, 2009 ve Cia, 2013)

vb. almalar yaplmken Eski Anadolu Trkesi dnemiyle Kms- Trk dnemi

arasndaki anlam deimelerini inceleyen tez yaplmamtr.

III. Aratrmann Amac

Tarihi yzlerce yl ncesine dayanan Trk dili ses ve biim bilgisi gibi

zelliklerinin yannda sz varl ve anlam geliimlerindeki farkllklara gre de belli

dnemlere ayrlr. Tarih metinlerdeki fiillerin gsterdii ses, biim zellikleri ile

anlam deimelerini metinlerin sonunda yer alan dizin ve szlklerle birlikte

metinlerin asllarndan takip etmek mmkndr.

Eski Anadolu Trkesi, Bat Trkesinin ilk dnemidir. Ancak bu dnemde

yazlan eserlerin bir blmnde, Orta Asyada kullanlan yaz dillerinin zellikleri

grlmektedir. Eski Anadolu Trkesinin ses, biim ve anlam bilgisi zelliklerinin

belirlenebilmesi iin bu dneme ait eserlerin taranmas gerekmektedir. Aratrmann

temel amac Eski Anadolu Trkesi eserlerindeki fiillerin tespiti, tespit edilen

fiillerin anlamlarnn, zellikle metindeki balamndan yola klarak belirlenmesi,

anlamlar belirlenen fiillerin Osmanl dnemi szl olan Kms- Trkdeki

fiillerle mukayese edilerek anlam olaylar ve deimelerini incelemektir.

12
 Eski Anadolu Trkesindeki fiillerin anlamlar ile birlikte tespiti ve Trk

dilinin baka bir tarih dnemindeki geni kapsaml szlkle mukayesesi sonucunda

anlam bilimi, sz varl, Trk dilinin tarih dnemleri ve fiillerine katk salanmas

amalanmtr.

IV. Aratrmann Kapsam

Eski Anadolu Trkesi dnemine ait olduka zengin eser listesi mevcuttur.

Bu eserlerin bazlar kitap olarak baslm, bazlar yksek lisans ve doktora tezi

aratrmalarna konu olmu, bazlar da ktphanelerde veyahut umulmadk yerlerde

allmay beklemektedir. Metinlerdeki fiillerin anlam, dizin ve szlklerle birlikte

balam da dikkate alnarak tespit edilmitir. Aratrmann belli bir sre ierisinde

tamamlanmas gereklilii dnemin belli eserleri zerinde almay gerektirmitir.

Fiilleri anlamlandrmak ve birden fazla eseri tek bir satr banda toplamak iin

gereken emek ve uzun sre adna eserler snrlandrlmtr. Dneme ait toplam 6

eser taranmtr. Sosyal hayatn deien grnmlerini aksettirmek adna tematik

eser seimi yaplmtr. Eserler, manzum ve mensur olmak zere iki trldr. Ynus

Emre Divan, Ysuf ve Zelh, Dede Korkut Kitab, Marzubn-nme, Sheyl Nev-

Bahr ve Glistan Tercmesi taranan eserlerdir. Bu eserlerdeki Trke basit ve

tremi fiiller taranmtr. z Trke fiiller tercih edilmekle birlikte +lA ve +lAn

gibi ilek isimden fiil yapm ekiyle kk Trke olmayan, metinlerde sk geen baz

fiiller de aratrmaya dhil edilmitir: mjdele-, zorlan- gibi. Birleik fiiller ise

kuruluu, yaps ve zenginliiyle ayr bir aratrmann konusudur.

13
V. Aratrmann Yntemi

13., 14. ve 15. yzyl mensur-manzum eserler zerine temellendirilen bu

doktora tezinde sz konusu eserlerdeki fiiller anlamlaryla birlikte tespit edilmitir.

Eski Anadolu Trkesi dneminde kaleme alnan eser saysnn olduka fazla

olmas dolaysyla deerlendirilecek eserler hususunda snrlandrma yoluna gidilmi;

hem mensur hem manzum hem de mensur-manzum kark eserler listeye alnmtr.

Eski Anadolu Trkesi dneminin belli bal tematik eserleri tercih edilmitir. Tespit

edilen fiillerin gerektii durumlarda kkeninin tespiti ve Eski Trke dnemiyle

mukayesesi adna fiillerin Trke kkenli olanlarla snrlandrlmas uygun

grlmtr. Alnt ve ses yansmal fiillerin Trke eklerle geniletilmi ekillerine

de yer verilmitir.

Fiillerin ses, biim ve anlam deimelerini tespit etmek amac tayan

aratrmann konusu zamanla farkl bir yn kazanmtr. ncelikle Eski Anadolu

Trkesi dnemi eserlerini, yazarlarn yaad dnem bile pheliyken, yzyllara

gre kesin izgilerle ayrmak zor olmakla birlikte elde edilen verilerin kendi

ierisinde mukayesesinin pek mmkn olmayaca anlalmtr. Zira taranan

eserlerin fiillerinin anlam zelliklerinin neredeyse ayn ve deiikliklerinin de snrl

olduu grlmtr. Verilerin baka bir dnemle karlatrlmas ve anlam

deimelerini tespit etmek Kms- Trknin sz varlndan istifade edilmesi

gerekliliini ortaya karmtr. Eski Anadolu Trkesinin dier dnemlerle (Eski

Trke, Trkiye Trkesi) kyaslanarak anlam deimelerinin tespit edildii

aratrmalar mevcutken Osmanl dnemi ile yoktur.

14
 Her yzyla ait eserlerden Trke kkenli basit ve tremi fiiller

belirlendikten sonra bu fiillerin anlamlar metinde getii yerlerle birlikte verilmitir:

brn- kaplanmak, sarnmak Et deri brndm geldm size

grndm/Adum dem kodum andan zuhra geldm YED 178/8

Her eserdeki fiiller filendikten sonra 6 eserdeki btn fiiller tek madde

banda toplanmtr. Anlamlar eleenler tek numarada toplanmtr. Aratrmada,

anlamlar nce tanklar ile birlikte verilmi, daha sonra taranan eser saysnn artmas

ve fiillerdeki anlam saysnn kimi zaman 30a yaklat gz nnde bulundurularak

fiilin getii metinlerden birinin rneinin yazlmas dierlerin ise sadece getii

yerin verilmesi tercih edilmitir:

avla- avlamak Birka gndi kim avladum, yidm. GT 39b-7, YZ 6b-1, YED

330-5, DK 20-3, SN 3966, MN 2b-4

Grld zere avla- fiilinin anlam ve metinlerde getii yerler ile birlikte

verilmitir. Fiil, avlamak anlam ile 6 eserde de mevcuttur.

ala- armak, hayrete dmek YZ 32a-3, SN 458; KT 1163b

Yukardaki fiilin sadece iki eserde ve Kms- Trkde getii

grlmektedir.

Fiillerin zamanla ok anlaml hle gelerek birden fazla anlam karlad da

grlmektedir. Fiile kimi zaman o anlam katan cmle iindeki baka geler (durum

ekli tamlayc gibi) ve balamdr. Eserlerdeki fiillerin anlamlarn tek madde banda

15
toplama amacyla birbiriyle eleebilecek olanlar belirlenip ayn veya ok yakn

anlamda olanlar bir arada verilmitir:

al- 1. almak Gel benm glistnumdan bir varak all GT 4a-11, YZ 43b-

11, YED 266-2, DK 182-1, SN 479, 2. satn almak Alalum bzra girp ok

kl/Kralum bu rluy kalmaya h YZ 40b-9, YED 242-11, DK 69-13, SN 2436,

MN 21a-6, GT 37a-3, 3. birlikte gtrmek Br ol dostum beni esirgeyp, on altun

virp al itdi ve ald alebe getrdi GT 26b-8, YED 297-6, YZ 28a-4, DK 52-3,

SN 522, MN 6a-10, 4. ele geirmek, yenmek Leker haem kamus

atlandlar/Aldlar ol kfileyi dndiler YZ 39b-4, DK 148-2, SN 934, GT 44a-6, 5.

almak Ysuf eydr almadum boncun ben/Ne ho grdm ben an baa inan YZ

40a-10, SN 2449, DK 155-4, GT 61b-1, 6. tutmak Elin ald an getrdi yola/Ol

oturd yol zre zr kla YZ 31a-1, YED 230-7, DK 13-12, SN 1771, GT 16b-1, 7.

evlenmek alabdan selm getrdi eytdi bil/Zelhy al kendze yr kl YZ

31b-7, SN 890, DK 100-12, GT 58b-14, 8. elde etmek an babamu yanna men

varayn. Ar leker bol azine alayn. DK 138-12, 9. brmek, kaplamak Gider-

iken azanu aragulu gzini uyu ald. DK 272-9, 10. sarmak, evrelemek Bigler

azan-ile olnu zerine at saldlar. evre aldlar. DK 290-5, 11. yol gitmek,

mesafe kat etmek ben bugn our ata aram, gnlik yol bir gnde aluram

DK 43-11, MN 7a-12, 12. bulunduu yerden ayrmak Asa koyalar ten iyiye/Gele

kular byni ala yye YZ 22b-10, YED 343-10, 13. imek Bir ord olana

sdin ald, iki ord ann ald, ord cann ald DK 217-3, 14. kabul etmek Vel

ol kii ki zhiddr ol aa almaz GT 28b-9, YED 415-3, DK 98-9, 15. kapmak,

yakalamak Gder-iken kozlarum talur/Arasnda krpe kozm kurd alur YZ 3a-3,

16. koymak, tamak, dhil etmek aba aac yeri-y-ile yurd-y-ile opard,

16
arasna ald. DK 50-8, YED 184-15, 17. renmek, dinlemek Ynus bu szleri

erenden ald/Sana dah geregise alasn YED 279-13, DK 3-12, 18. oturtmak,

yerletirmek, koymak Srer yzni aya tozna/Oturur alur ban dizine SN 527,

DK 73-13, 19. durmak, mesken edinmek Bad grdi bir a obanlar yolun ysn

almlar alarlar DK 101-5, SN 2579, 20. getirmek Bigler Tar bize bir kr oul

virmi, varayn an anas yanndan alayn DK 134-13, 21. giymek azan gelr,

yumurlanup yirinden r urd, amur cbbesin engine ald DK 135-8, 22.

evlendirmek Aladum ne hu zysa an/Murdna irgredm olan SN 582,

MN 8b-1, 23. kendinden geirmek idm sci uda ald beni/oyup abr rde

ld beni SN 1203, 24. kurtarmak baba beni on altuna firenk elinden ald GT

27a-3, SN 1709.

EATdeki fiiller, Kms- Trkdeki fiillerle karlatrlmtr. Bu

karlatrma yaplrken EATde taranan eserlerden elde edilen anlamlar ile KTdeki

anlamlar karlatrlmtr. EATde tespit edilen anlamlar, KTde ayn anlam ifade

ediyorsa KTdeki anlam(lar) yazlmamtr.

Karlatrmada taranan eserler ve KTde yer alan fiillerin farkl tasnifleri

yaplmtr. almann asl inceleme blmn EAT ve KTde anlam olarak eleip

eitli anlam olay ve deimesi gsteren fiiller oluturur. Dier blmler ise EAT ve

KTde yer alan anlam olarak elemeyen ve anlam deimesi gsteren fiiller, EAT ve

KTde olup anlam olarak eleen ve herhangi bir anlam deimesi gstermeyen

fiiller ve son olarak KTde yer almayan fiiller biimindedir.

EAT ve KTde anlam olarak eleip eitli anlam olay ve deimesi gsteren

fiiller:

17
 ocat- yalandrmak SN 4867; KT 659a ok yormak, ok zahmet vermek:

Bu iler beni kocatt. anlamnda mecazlama yoluyla anlam genilemesi olmutur.

Sheyl Nev-Bahrda geen ocat- fiili Kmus- Trkde 659. sayfann a

stununda gemektedir. Yani burada kast edilen yalandrmak anlambirimciinin

Kmus- Trkde de yer alddr. KTden sonra verilen anlamlar sadece KTde yer

alr ve fiille ilgili yaplacak incelemeler, aklamalar eitli anlam olaylar ile anlam

deimeleri bu anlamlar zerine kurulur.

EAT ve KTde yer alan anlam olarak elemeyen ve anlam deimesi

gsteren fiiller:

ar- 1. yalanmak YED 21-4, DK 59-2, SN 1722, MN 38b-5 (Ylmaz vd., 2013: 916), 2.

kurumak SN 1213; Hayvann karnn yoklayp semizliine bakmak KT 594a

EAT ve KTde olup anlam olarak eleen ve herhangi bir anlam deimesi

gstermeyen fiiller:

avlan- ava kmak DK 240-6; KT 81b

KTde yer almayan fiiller:

aarl- boru alnmak, flenmek DK 271-2 (Ergin, 2009b: 4)

18
 1. BLM

1.1. TARH DNEMLER

XI. yzyla kadar tek bir koldan gelien Trk dili, bu yzyldan sonra Trk

boylarnn corafya ve kltr deitirmelerine paralel olarak ayr ayr blgelerde

farkl lehelerle ortaya kmtr (Akar, 2010: 238). Kktrke, Uygur Trkesi,

Karahanl Trkesi ve Harezm Trkesi dnemlerinden sonra Trk dili, Orta Trke

dneminde douda aatay Trkesi, kuzeyde Kpak Trkesi batda Ouzca ile

eserler vermitir. Bat Ouzcas Tarih Azerbaycan Trkesi daha sonra ada

Azerbaycan Trkesi, Gagavuz ve Eski Anadolu Trkesi olarak tezahr etmitir.

1.1.1. Eski Anadolu Trkesi

Ouzlar, Kktrklerin tarihine paralel olarak 6. yzyldan beri tarih

sahnesinde varln duyurmu olan byk bir Trk kavmidir. 6. ve 11. yzyllar

arasnda (Eski Trke dneminde) Ouz boylar varlklarn Kktrk, Uygur ve

Karahanl Trk devletlerinin corafyasnda srm; ancak bu srete Ouzca kendini

bamsz olarak ortaya koyamamtr. Korkmaz, bu durumu, Ouzlarn bamsz bir

siyasi varlk gsterememi olmalaryla ilikilendirmitir (Korkmaz, 2004: 101).

Ouz Trkesinin dorudan doruya kendi lehe zelliklerine dayal zgr bir yaz

dili olarak kuruluu XIII. yzyla rastlar (Korkmaz, 1995c: 205). Dil ve siyasi g

arasndaki iliki tarihte her zaman nemli olmutur. Zira siyasi bamszl olan

milletlerin dillerini de glendirdii ve koruduu aikrdr. Ya da herhangi bir devlet

kuramayan toplumlarn dillerini gelitiremedii hatta koruyamad da tecrbeyle

sabittir. Dil, her zaman siyasi, ekonomik, bilim ve teknolojik gelimeler ile birlikte

19
geliir ve glenir. Emperyalist devletlerin smrs altnda bulunan devletlerin

zamanla kendi ana dillerini unuttuklar, gl olan dilin hkimiyetinin sz konusu

olduu tarihin her dneminde ve corafyasnda grlen bir gerekliktir.

Ouzlar X. yy.da Siri-derya boylar ile Aral gl kylarnda merkezi

Yenikent olmak zere bir yabgu devleti kurmulardr. Bu blgelerde baz ehirler

de kuran Ouzlarn bir ksm daha sonra Buharaya g etmilerdir. XI. ve XIII.

yzyllar arasnda Hrizmin Trklemesinde rol oynayan Ouz Trkleri, Aral Gl

ve Siriderya yakasndan Horasana geldiler ve burada Byk Seluklu Devletini

1040 ylnda kurmulardr. Ouz Trkleri daha sonralar ran, Azerbaycan yoluyla

Irak ve Anadoluya gelerek Anadoluyu Trkletirdiler ve bu blgede Anadolunun

Trklemesini salamlardr (zkan, 2013: 59-60). Ouzlarn bu siyasi varlna

paralel olarak XI. yy.da ayr bir yaz diline sahip olup olmadklar tam olarak

bilinmemekle birlikte o dnemin Ouz Trkesi Kgarl Mahmutun verdii

bilgilerden renilmektedir. Kgarlnn verdii bilgiler ile Ouzca XIV. yzylda

artk btn yerli zellikleri ile bamsz bir yaz dili olarak kurulmu bulunmaktadr.

Anadolu blgesinde kurulup gelimi olan ve XV. yzyl ortalarna dein sregelen

Eski Anadolu Trkesi, yerli Ouz yaz dilinin ilk ve karakteristik rneidir

(Korkmaz, 2005: 241-243). XII. yzyldan itibaren Anadoluda Ouzcaya dayal yaz

dilini oluturan Ouzca daha nceki dnemlerde, Trkenin eitli kaynaklarndan

izlenilebilir. Kktrke, Karahanl, aatay eserlerinde Ouzca unsurlar

grlmektedir (Glsevin ve Boz, 2004: 31-46). Ouzlar, Bat Trkistanda hkim

olan eski Trk yaz dili geleneinden kopmaya balayarak konuma dili hlindeki

Ouzcay yaz diline aktarmaya alarak yeni bir yaz dili oluturma srecine

girmitir. Mill Edebiyat dneminde, mill bir yaz yaratabilmek adna Osmanlca

20
damgasn vuran zellikler atlp yerine Trkeye has ekiller yerletirildii gibi

Ouzcann eski Trk yaz dilinden kopuu da yle olmutur (Korkmaz, 1995a: 299).

Eski Anadolu Trkesinin kkleri Eski Trkeye kadar uzanr ve Ouzcann

bat kolu olarak geliimini srdrr. Bu dnem henz Eski Trkeden birok iz

barndrmaktadr. Eski Trkenin izlerini tamakla beraber yeni bir dnemin

oluumunun da balangcdr. Bu dneme Dou Trkesinden ayr olarak Bat

Trkesi dedirtecek ses ve ekil ayrlklar bu dnemde olumaya balamtr

(Ergin, 2013: 16). Bu dnemi Bat Trkesinin kurulu dnemi olarak kabul etmek

mmkndr. Bu dnem, Bat Trkesini Eski Trkeye balayan bir kpr

konumundadr. Eski Anadolu Trkesi, Trkenin iki byk kolundan biri olan Bat

Trkesinin ilk dnemidir. Eski Anadolu Trkesini asl ekillendiren beylikler

dnemidir. Beylikler dnemi Osmanl Beyliinin aradan syrlarak Azeriler ve

Trkmenler hari tm Trkleri siyasi bir birlik altnda toplamalar ile sona erer.

Balang ve biti tarihleri kesin olmamakla birlikte 13. yzylda balayp 16.

yzylda bittii sylenebilir (Glsevin, 2007: 1). Bu yzden bu dnemin tam olarak

ne zaman balayp bittii kesin deildir (Korkmaz, 2009: XCI). Bu dnemin

balangcna ait eserlerin tamam bulunamad iin dnemin balang tarihi tam

olarak bilinmemektedir. Ancak genelde 13. yy olarak kabul edilir. Bitii ise Osmanl

mparatorluunun kurulduu, Trkenin ilim ve kltr dili hline geldii 15. yy.

ortalardr. Ancak dnemler aras zaman snrn aan kaymalar her zaman olabilir

(zkan, 2013: 39).

Eski Anadolu Trkesi, 13. ve 15. yzyllar arasnda Anadolu, Balkanlar,

Kuzey ve Gney Azerbaycan, Kuzey Irak ve Kuzey Suriyede kullanlan ve

21
Trkenin Bat kolunu temsil eden Ouz yaz dilidir (Ercilasun, 2010: 433). Bat

Trkesi (Anadolu sahas); Eski Anadolu Trkesi, Osmanlca ve Trkiye Trkesi

olmak zere dneme ayrlmtr. Eski Anadolu Trkesi, Bat Trkesinin ilk ve

en nemli devresidir. 13. yzylda balar, 16. yzyln balarna kadar srer.

(Ercilasun, 2010: 438).

Anadoluda Ouzcaya dayal bir yaz dilinin ne zaman olumaya balad

tartmal bir konudur. Bat Trkesinin uzun bir sre Dou Trkesinin etkisinde

kald hatta kark dilli eserlerin olduu grlr. XIII. yzyla kadar btn Trkler

hangi boya mensup olursa olsun Kgarl Mahmud'un Hkaniye veya Halis

Trke adn verdii yaz dilini kullanmaktadr. Bir Ouz Trk olan Rabguz

Ksasl-Enbiy adl eserini Ouz az ile deil Harezm Trkesi ile yazmtr

(Ercilasun, 1996: 40-41).

XI. ve XII. yzylda Anadoluya gelen Trklerin nfusu youn deildi. XIII.

yzylda Cengizin basksyla Trkistanda kalan Trkler de Anadoluya gelerek

buradaki Trk nfusunu arttrmtr. Cengiz ve ocuklarnn Bat seferleriyle

Trklerin edeb dil muhiti Kagardan Harezme tanmtr; Anadoludaki Trklerin

sz konusu corafyayla temas halinde bulunmas daha mmknd. Ouzlarn sahip

olduu szl dil gelenei de edeb dilin olumasnda etkendir. Ve bu nedenlerle

birlikte Anadolu Seluklu Devletinden sonra beyliklerin kurulmas Anadoluda XIII.

asrda Ouz azna dayal bir edeb dilin olumasnda en nemli nedendir. Zira boy

beyleri Arapa ve Farsaya yabancydlar ve bu Trkeyi resm dil olarak kullanma

tutumu gstermilerdir (Ercilasun, 1996: 44-45).

22
 Seluklular dneminde bilim dili, medrese dili olarak Arapa, edebiyat dili

olarak da Farsann kullanlm olmas Trkenin hkim dil durumunda olmasn

geciktirmitir (Korkmaz, 2004: 103). Ouz yaz dilinin gelime gsterdii dnem

olmas hasebiyle Eski Anadolu Trkesi, nemli bir dnm noktasdr (Korkmaz,

2010b: 27). Anadolu Trk yaz dilinin olduka ge balam olduu gr Fuat

Kprl ve baz aratrmaclar tarafndan kabul edilmemitir. Kprl, Anadolu

Trk Dil ve Edebiyatnn Tekmlne Umum Bir Bak adl almasnda Anadolu

dil ve edebiyatnn balangcn daha gerilere gtrmekle kalmam; Anadoluya

gelen Ouzlarn kendileri ile birlikte szl edeb geleneklerini de getirdiklerini, Orta-

Asya ile Anadolu arasnda kltrel ve edeb balarn varln ortaya koymutur.

Bylece Anadoluda 13. yzyl sonlarndan balayarak yava yava szl edeb

geleneklerle beslenen, fakat halk edebiyatnda ayr, yazl bir dil ve edebiyatn ortaya

kt gr benimsenmitir (Kprl, 1934: 277).

Eski Anadolu Trkesinde kark dilli eserler konusu belli oranlarda

zmlenmise de farkl az zelliklerinin Eski Anadolu Trkesine giri nedenleri

ve nasl girdii aratrmaclar tarafndan henz aydnlatlm deildir. Eski Anadolu

Trkesinde yaz dilinde grlen farkllklar baz deiikliklerle ya da olduu gibi

gnmz Anadolu azlarna kadar gelmitir. Dolaysyla Anadolu azlarnn zengin

yapsnda yer alan eitli zelliklerin temelinde Eski Anadolu Trkesi yatmaktadr

(Korkmaz: 2004, 105).

Bu dnemin Eski Anadolu Trkesi olarak adlandrlmas tartmal bir

konudur. Bu dnemin adlandrlmasnda zaman zaman duygusal yarglar da ar

basmaktadr (Demir ve Ylmaz, 2010: 89). Aratrmaclarn ounluu dneme

23
Eski Anadolu Trkesi demekle birlikte bir ksm da Eski Ouz Trkesi adn

verir. A. B. Ercilasun Eski Ouz Trkesi adlandrmasnda Anadolu terimi yerine

Ouz terimi kullanmasnn nedenini, bu dilin sadece Anadolu corafyasnda deil,

Irak, Suriye, ran ve Azerbaycan gibi Ouz Trklerinin yaad yerlerde

kullanlmas ile aklar. Zeynep Korkmaz dnemin adn Eski Anadolu Trkesi

olarak kulland gibi parantez iinde Eski Trkiye Trkesi de yazar (Korkmaz,

2009: XCI). Her iki terimi kullananlardan biri de A. Melek zyetgindir (zyetgin:

12). Timurta, Eski Osmanlca ve Eski Anadolu Trkesi terimlerine 15. yzyldaki

Balkanlar sahasn darda brakmas hasebiyle kar kar. Trkiye Trkesinin

tarih eklini temsil ettii dncesiyle Bat Ouz Trkesinin Anadolu sahasnn

dndaki blgelerde yazlan eserleri de iine aldn gz nnde bulundurarak

Tarih Trkiye Trkesi terimini teklif etmi ve Eski Trkiye Trkesi (Timurta,

2012: VII- VIII; zkan, 2013: 40; Ercilasun, 2010: 430) terimini kullanm ve yine

bu ismi tayan kitap yaymlamtr. Dil, lehe ve ivelerin corafya adlar ile

anlamayacan, yurt veya devlet adnn buna uygun olduunu belirten

Haceminoluna (2008: 1) gre de Anadolu Trkesi denilmez, Trkiye Trkesi

denilir. M. Ergin dneme yalnzca Eski Anadolu Trkesi demekte; balangta ise

bu dnem iin Avrupada kullanlan Altosmanische (Eski Osmanlca) terimi

kullanlr (Ercilasun, 2010: 429). T. Banguolu konuyu bambaka bir ekilde

snflandrarak daha o devirde henz kurulmam olan Osmanl adyla adlandrarak

dneme Eski Osmanlca demektedir (Banguolu, 1938: 22). Banguolu, Dou

Trkesini aatay, Bat Trkesini Osmanl Trkesi diye adlandrr ve bu

Trkeyi Eski Osmanlca, Orta Osmanlca ve Yeni Osmanlca olmak zere

blme ayrr (Banguolu, 2007: 16-17). Mustafa Canpolat (Canpolat, 1967: 174) ve

24
Saadet aatay da dneme Eski Osmanlca demektedir. Alman Trkologlarn bir

ksmnn dnem iin Eski Osmanlca anlamna gelen Altosmanische terimini

kullanmas bu dneme Eski Osmanlca denmesinin sebeplerindendir (Ercilasun,

2010: 429).

Eski Anadolu Trkesi dnemi kendi iinde de dnemlere ayrlr: Seluklu

Dnemi Trkesi, Beylikler Dnemi Trkesi, Osmanl Trkesine gei veya

Osmanl Dnemi Trkesi (Korkmaz, 2009: XCI; Korkmaz, 2010b: 27; zyetgin:

12; Demir ve Ylmaz, 2010: 89).

1.1.1.1. Seluklular Dnemi

Seluklu Dnemi Trkesi 12. ve 13. yzyllardadr. 13. yzylda

Anadolunun edeb kimliini tantan Seluklulardr ve gnmze kadar ulaan ou

eser bu dnemde yazlmtr (Mengi, 2013: 48). Bilindii gibi bu yllarda rann

etkisiyle Farsann Trke zerinde byk bir etkisi vard. Hatta resm yazmalarda

Farsa; din dili, bilim dili ve d yazmalar dili olarak da Arapa nemli bir yer

tutmaktayd (Korkmaz, 2010b: 27). Devleti ynetenlerde durum byle olduu hlde

halkta durum farklyd. Halk doal olarak birbirleriyle ve resm makamlarla olan

ilikilerinde Trkeyi kullanyordu. Dilin sadece halk arasndaki gnlk

konumalarda kullanlmas o dilin uzun mrl olmas iin yeterli olmaz. Bunun iin

o dille meydana getirilen bir yaz dilinin olumas lazmdr. Halka sradan din

bilgiler vermek ve tasavvuf ilkelerini halka yaymak amacyla yazlan eserlerin dili

Trkedir (Korkmaz, 2010b: 27). Behetl-adik, a-i Ysuf, Kitbl-Feriz

gibi kitaplarla birlikte, Hoca Dehhani, eyyd Hamza, Sultan Veled gibi airler bir

25
yaz dili oluturuyor ve EATnin temelleri atlyordu. Seluklular devri, Anadoluda

gelien Trk yaz dilinin de kurulu devridir (Korkmaz, 1972: 101).

Seluklular dneminde Arapa ve Farsa resm yaz dili olarak kullanlmasna

ramen Trke eserler de kaleme alnmtr. nemli bir dil yadigr olan Behcetl-

Hadaik fi Mevizetl-Halayk zerinde alan aratrmaclar, onun XII. yzyln

sonu ya da XIII. yzyln banda yazlm olma ihtimali zerinde dururlar (Ertaylan,

1949: 275; Canpolat, 1967: 175).

Behetl Hadaikte hem Orta Asya yaz dili hem de Ouz Trkesinin dil

unsurlar yan yanadr. Bu eserden baka h. 630 (m. 1233) ylnda yazlm olan ve

yazl yeri belli olmayan Alinin Kssa-i Yusufu, Eb Hseyin Ahmed b.

Muhammed el-Kudur el-Baddnin el-Muhtasar adl Arapa bir eserin evirisi

olan Kudr Tercmesi, Fakih Yakut Arslan tarafndan Farsadan h. 743 (m. 1308)

ylnda tercme edilen Feraiz Kitab, Mehmed bin Bl tarafndan Trkeye evrilen

Kitab- Gzide adl eserlerde de sz konusu durum geerlidir (zkan, 2013: 64-65).

Eserin Bursa nshas Karahanl-Harezm ve Ouz dil zelliklerini bir arada

tamaktadr, dier nshalarda ise iki dil zellii giderilerek dil tamamen Ouzcaya

yaklatrlmtr (Ko, 2011: 164-165). Bu eserlerde grlen bu zel durumlar,

gnmzde olga bolga sorunu ya da daha yaygn bir ifadeyle kark dilli eserler

tartmasn beraberinde getirmitir (Arat, 1960: 225-232; Canpolat, 1967: 170-174;

Tekin, 1973-1974: 65). Bu eserler, Ouzlarn kendi yurtlarnda kendi lehelerine

dayal olarak meydana getirdikleri ilk edeb rnlerdir.

Bu dnemde bu eserlerden baka Celleddin Rumnin Trke yahut Trke-

Farsa on manzumesi, Sultan Veledin btidnme ve Rebanme mesnevileri ve

26
Divanndaki Trke ve Farsa beyitleri, Kprlye gre Anadolu Klasik Trk

iirinin nde gelen statlarndan biri olan, hayat hakknda yeterli bir bilgiye sahip

olmadmz nak anlamna gelen Dehhn mahlasn kullanan Hoca

Dehhnnin Dehhn ve Manzumeleri (Mansurolu, 1947), XIII. yzyln ikinci

yarsnda ve XIV. yzyln balarnda yaam olan Ynus Emrenin Divan, ahlak

ve retici niteliklere sahip mesnevi tarznda 1307 ylnda yazd 573 beyitlik

Risaletn-Nushiyyesi, Mevln bn-i Alann II. zzeddin Keykavus zamannda ve

onun emriyle 1244-1245 tarihinde telif ettii tahmin edilen Anadoludaki Trk-

Bizans ya da Mslman-Hristiyan mcadelelerini anlatan Dnimend-nmesi

(Dnimend-nme, ayr mellif tarafndan farkl yzyllarda yazlmtr) (Demir,

2004: 18), XIV. yzylda yaad tahmin edilen sfi air eyyd Hamzann

mesnevi tarznda yazd Yusuf u Zleyhs, kaynaklarda yaad yzyl hakknda

farkl bilgilerin olduu Ahmet Fakihin kasde biiminde yazd arhnmesi

tamamyla Ouz Trkesi yaz diliyle yazlmtr.

1.1.1.2. Anadolu Beylikleri Dnemi

Beylikler Dnemi Trkesi, 13. yy sonlarndan 15. yyn balarnda Osmanl

Devletinin Anadoluda siyasi bir birlik kurmasna kadar Mool aknlarndan sonra

yklan Anadolu Seluklu Devletinin yerine kurulan beylikler dnemini kapsar. Bu

dnem Anadoluda eski Dou Trkesinin kalntlarndan da ayklanm Ouzcaya

dayal yepyeni bir yaz dilinin kurulu dnemidir. Anadolu Seluklu Devletinin

yklp paralanmasndan oluan Anadolu Beylikleri dnemini temsil eder (Korkmaz,

2010b: 28).

27
 Bu beyliklerin bir ikisi hari dierleri yerel bazda adeta kabile beylii

hviyetinde tm Anadolu halklarn bir at altnda birletirmekten ok uzak bir

yapya sahipti. Bunlardan en nemlisi Karamanoullar Beyliiydi. Karamanoullar

Beyliinin Anadoludaki paralanm yapy birletirecek beylik olduunu

dnyordu. Beylikler Dneminde Karamanoullar, Candaroullar ve

Osmanoullarnn Trke yazan air ve yazarlar desteklemeleri ile Seluklular

Dnemindeki Arapa ve Farsann aksine Trk diline bir dn sz konusudur.

Aslnda EAT beylikler dneminde byyp gelimitir. nk zerinde byk bir

devlet olmann getirdii basklar yoktur. Bu basklardan uzak olunca Trke kendi

doal mecrasnda gelime imkn bulmutur. Beyliklerin bilinli tutumlar nedeniyle

ksa zaman ierisinde Ouzca temelinde dil, dnce, bilim ve kltr hayat

asndan yeni bir filizlenme dnemi balamtr ve bu filizlenmeyle telif, tercme ve

uyarlama ile birok eser ortaya kmtr (Korkmaz, 2010b: 29).

Eski Anadolu Trkesinin ikinci dnemi olan Anadolu Beylikleri dneminde

pek ok eser Trkeye evrilmi, Trke de dier diller ile birlikte bilim, eitim ve

yaz dili olarak kullanlmtr. Bu bakmdan bu dnem Trk dili iin nemli hale

gelmektedir. Anadolu Beylikleri devri, Seluklular devrindeki dil tutumuna kar bir

uyanma ve ulusal dile dn devirdir (Korkmaz, 1972: 103). Trke, Anadolu

beylikleri dneminde yaz ve bilim dili olarak gelimitir. Arat (1960: 226),

Ouzcann 13. yzyldan nceki varlna deinmekle birlikte Anadoludaki yaz

dilinin 13. yzyln sonlar ile 14. yzyln balarna yani Anadolu Seluklularnn

son devirlerinde olutuunu ifade eder.

28
 Bu dnemin balca eserleri Mantkut-Tayr, Garipname, Sheyl Nevbahr,

Hsrev irin, Kabusname, Yusuf u Zleyha, Kad Burhaneddin Divan,

Gazavatnamedir.

1.1.1.3. Osmanl Trkesi

Bu dnem Eski Anadolu Trkesi ile Osmanl Trkesi arasnda gei

dnemidir, dneme Balang Dnemi Osmanl Trkesi de denilebilir. Anadolu

Beyliklerinin siyasi varlklarna son verilip Osmanl idaresinde birletirildikleri XV.

yzyln ikinci yarsn kaplayan bu dnem, Eski Anadolu Trkesini Osmanl

Trkesine balayan bir gei evresidir (Korkmaz, 2010b: 29). Osmanl Trkesi

Osmanl Devleti kurulduktan ve stanbulun fethiyle bu kentin yeni bir ilim, kltr,

uygarlk merkezi haline gelmesiyle zellikle saray evresinde gelime gsteren yaz

dilidir. EATnin son dnemi XV. yzyldan balayp XX. yzyla kadar devam

etmitir. Bu dnemde Osmanl Devleti, beylikleri tek at altnda toplam, siyasi

birlik ve istikrar salamt. Bu bir bakma dil birlii anlamna da geliyordu. nk

her ne kadar konuulan dil Trke de olsa her beyliin ayr politikalar olabiliyordu.

Osmanl devletinin Beylikleri tek at altnda toplamas bu farkllklar ortadan

kaldryordu. Ancak bu sefer de byk devlet olmann getirdii skntlar Trke iin

ba gstermiti. Bu skntlarn en by Kuran dili olan Arapa ve edebiyat dili

olan Farsann, Trkenin iine szmaya balamasdr. Trke, Arapa ve Farsa

alntlarla dolmu, cmle yaps ile fiiller ise bu istiladan fazla etkilenmemitir. Bu

dnemde gramer ve sz varl bakmndan Trke, Arapa ve Farsadan mrekkep

karma dil denilebilecek bir dille eserler verilmitir. XIII. yzyldan bu dneme kadar

balangta sade bir Trke kullanlrken zellikle XV. yzyldan sonraki klasik

29
Osmanlcann kurulduu ve daha ok sayda yabanc szcklerin kullanld

grlmektedir (Canpolat, 1967: 165).

Aydn evrelerde bir eserin Arapa ya da Farsa ile yazlmas vn, Trke

yazlmas ise utan vesilesi durumunda idi; halka seslenen eserler Trke yazlyorsa

bunlar iin zr dilendii bile oluyordu (Korkmaz, 1972: 103). Bu dnemde ran

iirinin ahengine ulaabilmek iin Arapa ve Farsa szcklerin saysnda art sz

konusudur. Bu dnemde manzum, mensur, telif ve eviri her konuda pek ok eser

yazlm; hamse saysnda art olmutur. 15 yzyln nesir dilinde halkn

yararlanmas amacyla yazlm olan din ve tarih eserlerde sade bir dil kullanlrken

kimi eserlerde sanat yapma amac n plana alnarak sanatkrane nesir slubu

gelitirilerek iki ayr yol izlenmitir (Mengi, 2013: 112). Eski Anadolu Trkesinin

son dnemi olan nc dnem dier dnemlerden daha farkldr. Beylikten

mparatorlua, halktan saraya doru ynelen bir toplumun dili de ona gre ekil

almtr. 14. yzyldaki sade, halk az, arkaik szckler, ekseri Trke, Arapa ve

Farsa olsa dahi olduka anlalr ifadeler, yerini youn Arapa ve Farsa ieren,

estetik kaygs ile yazlm eserlere brakmtr.

Taranan eserlerden tespit edildii kadar 14. yzylda olduka ilek olan

isimden fiil yapma ekleri +lA ve +lAn ekleriyle yaplan ou fiil yerini 15. yzylda

Arapa veya Farsa isim+Trke yardmc fiilden mrekkep birleik fillere

brakmtr. Bu da yarm yzyl iinde deien sz varl ve alnt szcklerin

saysnn arttn gstermektedir.

Osmanl Trkesi dnemi Balang Dnemi Osmanl Trkesi, Klasik

Dnemi Osmanl Trkesi ve Yenileme Dnemi Osmanl Trkesi olmak zere 3

30
dnemden oluur. Balang Dnemi Osmanl Trkesi, Osmanl Devletinin kurulu

ve ykseli devirlerini kapsar ki Eski Anadolu Trkesinin son dnemini oluturur.

Bu dnemde nesir dili daha sadedir, dnemin sonuna doru dil arlamtr. Klasik

Dnemi Osmanl Trkesi, Osmanl Devletinin duraklama ve gerileme dnemlerini

kapsar. Dil asndan en ar dnemdir. Yenileme Dnemi Osmanl Trkesi

dnemi ise Tanzimattan sonra ortaya kan yenileme edebiyatnn dilidir. Bu

dnem, dilde sadelemeler balamtr.

1.2. ESERLER

Eski Anadolu Trkesi dnemindeki fiilleri, anlam olaylar ve deimelerini

tespit etmek amacyla 6 eser taranmtr.

1.2.1. TARANAN ESERLER

Sosyal hayatn deien grnmlerini aksettirmek adna Eski Anadolu

Trkesi dneminden tematik eser seimi yaplmtr. Bu kapsamda taranan eserler

aada yer almaktadr:

1.2.1.1. Ynus Emre Dvn

XIII. asr Trkesinin btn gzelliiyle Allah aknn eriilmez

heyecanlarn duyurmaya muvaffak olan ilk byk Trkiye airi Ynus Emredir

(Banarl, 2001: 325).

Tarihi ve hayat hakknda pek az bilgiye sahip olunan Ynus Emrenin

(Kprl, 1981: 261) 13. yzyln ortalarndan 14. yzyln ilk eyreinde Orta

Anadolu havzasnda doup yaam bir Trkmen kocas, air bir eren olduu sylenir

31
(Tat, 2009: 12). Ynus Emre, XIII. asrda (kaynaklara gre 1240-1 senesinde

domu, 1320-1de lmtr) Orta Anadoluda yaayan mutasavvf airdir. Tasavvuf

renimi iin nce Hac Bekta- Velye gitmi, onun ynlendirmesiyle Tapduk

Emrenin mridi olmutur. Menakba gre Tapduk Emreye krk yl hizmet ettikten

sonra seyr slkunu tamamlamtr (Tat, 2014: 1). Sosyal alkant ve huzursuzluk

ortam iindeki Anadoluda mit ve moral kayna olmutur. iirlerindeki samimiyet

ve sihirli kudretle hissetme, duygulanma ve dnmeyi harekete geirmitir

(Demirci, 2008: 128). Hmanizmi ve hogry insanla telkin ederek iirleri ve

retileriyle gnmze kadar gelmeyi baarmtr.

Ynus Emrenin bykl, esiz bir sanatkr olmasyla birlikte tad

insan sevgisi (Demirci, 2008: 127) ve bu sevginin kayna olan Allah akndan ileri

gelmektedir. Ynusun kulland szck ve ifade kalplar, mecaz ve stlahlar,

Trkenin edeblemesi yolunda dnm noktasdr. Ynusun slbu, kendine has

bir estetik ve ed tamaktadr. (Tat, 2008: 75). Ynus Emrenin anlatm gc,

iirlerindeki itenlik, yalnlk, syleyi gzellii, eitli sanatlar ve ritm gibi geler

sayesindedir (Aksan, 2005: 201). Ynus Emreyi evrenselletiren ve dier air ve

ediplerden ayran zzellij dilindeki anlatm gcdr. iirlerini zl ve etkili bir

biimde iler, duygu ve dncelerini okuyanlara hissettirir (Usta, 1995: 89). Ynus

Emre, Ahmed Yesev ile balayan halk diliyle tasavvuf edebiyatnn en stn

airidir (Demirci, 2008: 139).

Anadolu Seluklular zamannda din ve bilim dili olarak Arapa, edebiyat dili

olarak Farsa kullanlyordu. Ynus Emre ve adalar eserlerini Trke yazarak

Anadoluda yeni bir edeb dil meydana getirmilerdir. Trkiye Trkesinin tarih

32
devresinin ilk safhasn oluturan ve Eski Anadolu Trkesi ad verilen ivenin

meydana gelmesinde Ynus Emre nemli bir rol oynamtr (Tat, 2009: 32).

Trke, Ynusun kalemiyle estetiklemi, edeblemi ve yeniden hayat bulup

yaylmtr (Tat, 2014: 4).

Ynus Emre eserlerinde Arapa ve Farsa szckleri kullanmakla birlikte

halk tarafndan anlalacak sadelikte bir dili tercih etmitir. Dvn incelendiinde

pek ok Arapa ve Farsa szcn Trke fonetie uyarland grlecektir (Tat,

2008: 76). Ynusun dilinin gc ilk elde Trk dilinin sonra da Ynusun onu

kullanma ustaln gsterir (Tat, 2008: 8). Ynusun kulland dil sade olmakla

birlikte o devrin Trkesinde olan ve halk tarafndan anlalan Arapa ve Farsa

szckleri de kullanmtr (Tat, 2009: 33). Onun iirlerinde; halk syleyi ve

deyimleri, Trkeye adapte edilen Farsa ve Arapa kelimeler, devrin kltrn

yanstan, bilhassa, din tasavvuf, toplum, insan, maddi kltr, kozmik lem ve devrin

insan tipleriyle, sosyal ve siyasi dzenini dile getiren ifade ve unsurlar ok miktarda

bulunmaktadr (Tat, 2014). Ynus iirlerinde hem aruz hem hece kullanmtr,

iirlerinde hece-aruz ikilii vardr, Ynusu halk airi saymak doru deildir, zira dili

mill olmakla beraber Ynus mutasavvf bir airdir. (Tat, 2009: 29). Kargaa,

sava, salgn hastalklarn egemen olduu dnemde Anadoluda birlik dncesini

ileyen Ynusun benimsenmesinde halka seslendii ar ve duru Trkenin etkisi,

halka yaknl yadsnamaz bir gerektir. Diline gre (2011: 402-403) Ynus,

bugnk anlamyla bir halk airi olmamakla birlikte kulland dil de halk dili

deildir. Dili Eski Anadolu Trkesi dnemine ait edeb dildir ve iirlerinde birok

arkaik szck yer edinir. Kulland edeb dil halkn anlayabilecei lde yaln ve

33
ak olsa da anlam ynnden Ynusu iirlerinin derinliine inebilmek iin Kuran

ve hadis bilgisi, tasavvuf ve an genel kltr bilinmelidir.

Ynus Emrenin iirlerinde Kktrkeden gnmze kadar gelen sz varl

gelerinin Eski Anadolu Trkesi dnemiyle birlikte bu metinlerde ortaya kt

grlmektedir. En eski dnemlerin metinlerde geen geler nemli bir deimeye

uramadan bu iirlerde yaar (Aksan, 2005: 27). Ynus Emrenin divannda pek ok

arkaik szck kullanmtr. Bugn unutulmu hatta bir ksmnn taranan dier dnem

eserlerinde yer almad tespit edilen arkaik fiiller sz konusudur: esenle-, kar-, t-,

e-, tan-, z-, vb.

Ynus Emrenin Risletn-Nushiyye ve Dvn olmak zere bilinen iki eseri

vardr (Tat, 2009: 26). Ynusun asl sanatn, dnce dnyasn ve estetik

temayllerini rendiimiz eseri Dvndr (Tat, 2008: 61).

Ynus Emre Dvnndaki iirlerin tamamnn Ynusa ait olup olmad

tartmal bir konudur. Ynusun Dvnnda kendisine ait paralar olmad gibi

Ynusa ait olduu kesinlikle bilinen -Mulbahlnn XV. yzyln ilk yarsnda

yaymlad ilahiler gibi- paralar yoktur (Kprl, 1981: 290). Ynus Emreyi ok

seven ve iirlerinin etkisinde kalan takipileri, Ynusun inan ve dncelerini

benimseyerek onun gibi sade, samimi ve akc bir slupla iir yazmlardr (Demirci,

2008: 128). sim ve mahlas benzerlikleri de karkla yol amaktadr.

Aratrmaclar, Ynus Emrenin iirlerinin tespitinde slp, mutasavvf dnce,

sadelik gibi ltleri gz nnde bulundurmulardr. Burhan Toprak, Ynus Emre

Dvn almasnda bu konuyla ilgili u aklamalar yapmtr: Bu eseri meydana

getirmek iin stanbulda, Ankarada, Konyada zel koleksiyonlarda ve

34
ktphanelerde mevcut olan divanlarn hepsini inceledik. Tamam veya noksan dokuz

yz kadar iir topladk. Bunlarn iinde, divana yabanc iirlerin kart yzlerce

para vard. Mesela: Sanatn yerei namaz imi ho ne pie, diye balayan iirde

Evinde helline be vakit namaz gretgil/gdn dutmaz ise yazugu yoktur boa

hkmn veren bir beyit vardr ki, Ynusun dnceleri ile slubiyle taban tabana

zttr (Toprak, 2006: 34).

Ynus Emre Divannn anlam dnyas ve sz varl bal bana bir

aratrma konusudur. Ynus Emreyi anlamak ve tasavvufi iirlerini

yorumlayabilmek adna Ynus Emre szl elzemdir. Yaymlanan Aklamal

Ynus Emre Szlnn (Albayrak, 2014) tezde anlamlandrlacak fiiller iin

faydal bir alma olaca dnlse de eserden yeterince istifade edilememitir.

Zira szlkte, szckler anlamlandrlrken beyitte getii anlam gz nnde

bulundurulmayarak szcn TDKnin Trke Szlkte getii anlamlar srasyla

verilmitir. rnein boz- fiilinin Trk Dil Kurumu Szlnde onuncu srada verilen

anlamna kzlna zarar vermek N. Albayrakn szlnde de yer verilmitir.

Oysaki bu anlam Ynus Emrenin Divannn hibir beytinde gememektedir.

Bununla birlikte Hayati Develi, szlkteki usul ve bilimsel yanllar aklayan,

szcklere verilen anlamlarn anakronik yani eserin yazld aa uygun olmadn

bir eletiri yazsnda belirtmitir (Develi, 2015: 84). Ayn zamanda almann szlk

ltlerine uygun olup olmadna dair bir baka eletiri yazs da Ekrem Sakar

tarafndan yazlmtr (Sakar, 2015: 31). Trkiyede szlk aratrmacl alannda

ciddi bilimsel almalarn olmay bu alann uzmanlk alan olarak gelimesine

katk salamamtr (Usta, 2010: 99).

35
1.2.1.2. Ysuf u Zelh

Eser, eyyd Hamza tarafndan yazlmtr. 13. yzyla ait bir eser olarak

addedilse de son aratrmalara gre yazarn 14. yzylda yaad bilgisiyle eserin

yazlm olduu yl bilgisi gncellenmitir. eyyd Hamza ile ilgili bilgiler snrldr.

Hac Kemalin, hatt tezkirelerde bile adlar gemeyen en eski Anadolu irlerinin

de eserlerini iine alan mehur Cmin-Nezirinde eyyd Hamza adl bir irin

basit bir lisan ve ibtid bir arz ile yazd tasavvuf-ahlk bir iiri vardr ki dil,

mevzu, nazm ekli bakmndan eski bir eser olduunu aka gsterir. Tezkirelerde

ve hl tercemesi kitaplarnda hi ismi gemeyen bu adam hakknda Lminin

Ltifinde mevcut bir rivyet onu, Nasred-Dn Hoca ile ada, kermet gsteren

bir mutasavvf olarak bildirmektedir (Kprl 1981: 236; Dilin, 1945: 7).

Nasreddin Hocann H. 683 (M. 1284-85)de ld gz nne alnrsa eyyd

Hamzann Nasreddin Hocann yan sra Ynus Emre ile de musr olduu kabul

edilebilir (Kprl, 2004: 21-22).

Tezcan (1994: 85), Metin Akarn bildirisiyle eyyd Hamzann 14. yzyl

airi olduu gereinin ortaya ktn belirtmitir. eyyd Hamzann veba salgn

zerine yazd 50 beyitlik kasidesinin 48. beyitinde 1348 tarihini verir ve bu bilgiyle

14. yzyln birinci yarsnda yaad anlalr. 1345-1353 arasnda insanl krp

geiren Kara Vebann Anadoluya girdii yl 1348dir. Bu bilgilerle eyyd

Hamzann 13. yzyl yazar olmad konusunda hemen hemen gr birlii

salanmtr.

Ysuf ve Zelh mesnevisinin bilinen tek yazmas Trk Dil Kurumu

Kitaplnda A/301de kaytl bulunan Kitb- Gzdenin iinde yer almaktadr.

36
Yazma h. 952 (m. 1545) ylnn Zilhicce aynda aramba gn ikindi vaktinde

istinsah edilmitir. Mstensihin Hasanolu Ksmolu Abdur-rahmn olduu eserin

sonunda belirtilmitir. Yazma 103 sayfadan olumakta ve her sayfada, genellikle, 15

satr bulunmaktadr (Ta, 2010: 20).

1.2.1.3. Sheyl Nev-Bahr

Sheyl Nev-Bahr, XIII. yzylda etkisini srdren din tasavvufi

mesnevilerden sonra XIV. yzyln ikinci yarsnn banda beeri ak konulu

mesnevidir. lk olma zelliiyle birlikte dier ak konulu mesnevilere de nclk

etmesi sz konusudur (Dilin, 1991: 3). Bu yzylda Trkeyi edeb dil yapma

gayesi tayan air ve yazarlarn ncs Hoca Mesddur. Hoca Mesdun hayat,

doum-lm yeri, tarihi vb. konularnda yeterli ve kesin bilgiler yoktur (Dilin,

1991: 8-9). 1350 ve 1354 yllarnda yazd Sheyl Nev-Bahr Hoca Mesdun

yallk yllarna tekabl etmektedir. k elebinin sznden, eyholu

Mustafann Kenzl Kber eserindeki verilerden yola klarak Hocann 1300-

1370 yllar arasnda yaam olabilecei dnlmektedir (Dilin, 1991: 14). 14.

yzyl Germiyan sahasnda yetimi eyholu Sadrddin Mustafa, Kenzl Kber

ve Mehekkl Ulem adl eserinde Hoca Mesdun 22 beyti yer alm ve bu

beyitlerin banda air iin hoca ve stat sfatlarn kullanmtr (Yavuz, 2013: 47).

Hoca Mesd, Sheyl Nev-Bahr Farsadan Trkeye evirdiini, eserin

aslnn Farsa olduunu mesnevinin birka yerinde aklamaktadr; ancak beyitlerde

Farsadan tercme ettii kitabn adn ve yazarn sylememektedir. Aslnda bugne

kadar Sheyl Nev-Bahrn Farsa asl bulunmamtr. Bu nedenler aratrmaclar,

37
Hoca Mesdun Hum v Humyn adl mesneviden etkilenerek eseri yazdn ne

srerler (Dilin, 1991: 53-54).

Hoca Mesdun dili ok sade ve akcdr, Trkenin darlndan yaknsa da

Trkenin btn anlatm olanaklarn kullanmaya alm ve bunda baar

gsterebilmitir (Dilin, 1991: 18-19). Bilinen iki eseri vardr: Sheyl Nevbahr ve

Ferheng-nme-i Sadi Tercmesi.

Sheyl Nevbahrn bilinen iki yazma nshas bulunmaktadr. Eski ve tam

olan nshas Berlin Devlet Kitapl (Mordtmann Nshas)da, daha ge tarihte

yazlm olan ikinci nsha Trkiyede (Dehri Dilin nshas) bulunmutur (Dilin,

1991: 28-33). Bununla birlikte halk arasnda okunmak amacyla Sheyl Nev-

Bahrn hikyesi yazlmtr. Mevzubahis mensur eserin iki yazma nshas vardr:

stanbul niversitesi Ktphanesi ve Seyfettin zege Nshas (Dilin, 1991: 62-63).

Tezin uyguluma blmnde Cem Dilinin almas ile birlikte son yllarda

yaplm tezlerden de yararlanlmtr (bkz. Cia, 2013).

1.2.1.4. Dede Korkut Kitab

Trk Dnyasnn ve bilim dnyasnn zerinde belki de en fazla durulan ismi

olan Dede Korkut, Trk milletinin en mehur ve en byk simalarndan biridir.

Ouzlarn Bayat boyundan olduu kitabnda kaytldr (zsoy, 2006: 1).

Destani Ouz hikyelerini ieren eserin, Dresden ve Vatikan olmak zere iki

nshas vardr. Eserin Dede Korkut olarak anlmasnn nedeni Dede Korkut adndaki

ozanlar pirinin eserin bir nevi mellifi durumunda bulunmas, eserde toplanm olan

38
Ouz destanlarnn onun tarafndan dzenlenmi gsterilmesidir. Dresden nshas bir

giri ile on iki destan hikyeyi iine almaktadr. Vatikan nshasnda ise girile

birlikte hikyelerin alt tanesi vardr ve bu hikyelerin bei tamdr. Hikyeler

birbirinden bamsz olarak Ouz beylerinin yaad eitli maceralar; bir btn

olarak ise Ouz topluluunun maceralar, yaay ve hayat grlerini anlatr.

Olaylar Kuzeydou Anadolu ve Azer sahasnda geer. Dede Korkut, Ouz kavminin

btn skntlarn zen akl hocasdr. Ozandr ve her mcadelenin sonunda yaplan

enliklerde kopuz alp destanlar syler. Hikyelerin asl karakteri destandir; bu

bakmdan hikyeleri destan paras saymak mmknken hikyelerin tek bir

kahraman zerinde toplanmad ve zincirleme bir btn tekil etmedii iin Dede

Korkut Kitabna destan gz ile bakmak doru saylmaz. Hikyelerin birbirleriyle ile

ball bunlarn byk bir destandan ayrlm olduunu gstermektedir. Dede

Korkut Hikyeleri iin en uygun tabir destan halk hikyesidir. Hikyeler manzum-

mensur bir aradadr. Hadiselerin anlatl mensurken seslenme ve konumalar genel

olarak manzum biimdedir (Ergin, 2009a: 26-53).

Dede Korkut Hikyelerinin teekkl ve tespiti farkl yzyllardadr. Zira

Dede Korkut Hikyeleri, Ouzlarn Yakn Douya gelmeden nceki hayatlarna ait

hatralara dayanmaktadr. ok eski devirlerden beri mevcut olan bu hatralarn, baz

olaylar etrafnda toplanmas ise IX-XI. yzyllarda Ouzlarn Srderya kuzeyindeki

yurtlarnda geen hayatlar ile ilgilidir. Bu mcadeleler bu suretle destan hline

gelmi ve destana Dou Anadoluya gelen Ouzlarn mcadeleleri de eklenmitir.

Esas Ouz destanndan ayrlan paralar bylece bamsz hikyeler hline gelmi ve

sonunda bilinmeyen bir sanatkr eli ile destan devri bitmeden tespit edilmitir.

Hikyelerde birka devrin birden grlmesi de bundan ileri gelmi olmaldr.

39
Hikyelerin tespiti XV. yzyln ortalarnda veya ikinci yarsndadr. Hikyelerin

XV. yzyldan nce yazlm olamayacan gsteren baka deliller de mevcuttur

(Ergin, 2009a: 56). Dede Korkut Ouznamelerinin en eski biimlerinin nerede ve ne

zaman yazya geirildii hususu zlm deildir (Tezcan ve Boeschoten, 2012:

12).

1.2.1.5. Marzubn-nme

Marzubn-nme, rann kuzeyindeki Taberistan hkmdarlardan Marzuban

bin Rsteme aittir ve X. yzylda Taberistan halk diliyle yazld dnlmektedir.

Eserin asl nshas gnmze kadar gelmemitir. XIII. yzylda Farsaya aktarlm;

ilki XIV. yzylda Sadreddin eyholu ve ikincisi XVIII. yzylda Urfal Nzhet

mer Efendi tarafndan Trkeye evirilmitir (Sarkaya, 2014: 7-8).

Germiyanoullar ilme ve sanatkrlara tevecch gstermi, birok lim ve

air yetitirmi, Arapa ve Farsadan birok eserin Trkeye tercme edilmesini

salamlardr. Bu eserlerden biri Marzuban-nmedir ve tercmesi eyholu

Sadrddin Mustafa tarafndan yaplmtr (Yavuz, 2013: 11).

Korkmaz, eyholunun Marzubn-nme eserini devrin padiahlarnn

mahrum kalmamas ve herkesin yararlanabilmesi iin Trkeye evirdiini aklar.

Ayrca Marzubn-nmenin alannda en iyi kitap, Kelile ve Dimneye gre hikmet ve

yarar salama bakmndan daha stn olduunu syler (Korkmaz, 1973: 71).

Eserin eviri tarihi kesin bilinmemektedir. Marzubn-nmenin bilinen her

iki yazmasnda da eserin Trkeye evrildii yl verilmemitir. Ancak bu eviri

Germiyan Beyi Sleyman ahn emri ile yapldna gre eviri tarihi 1368-1387

40
tarihleri arasna rastlamaktadr. eyholu eseri, 1389da tamamlad, Hurid-name

ve ona takaddm eden Kbus-nameden nce bitirdiine gre yazl tarihini birka

yl nceye almak daha uygundur (Yavuz, 2013: 18).

Eser, fabl trnde didaktik bir eserdir. Eserde devlet idaresinden bahseden

Sadrddin eyholu, padiaha devlet idaresine ait telkinlerinde bulunurken kaynak

olarak ayet ve hadisleri kullanmaktadr (Yavuz, 2013: 18). Marzubanname hkmdar

ile veziri arasnda geen bir tartma sonucunda nakledilen hikyeleri ierir. Eser,

kssadan hisse prensibi zerine kurulmutur ve her hikyenin mesaj vardr (Sarkaya,

2014: 8). Eser, kendisiyle hkmdar ve veziri arasnda geen bir tartma

dolaysyla nakledilen fkra ve hikyelere dayanr. Btn fasllarda fkra ve

hikyelerin ou Kelile ve Dimne hikyelerinde ve Binbir Gece Masallarnda olduu

gibi baka fkra ve hikyelere balanmtr. Hikye kahramanlar hayvanlardr

(Korkmaz, 1973: 69). eyholunun evirdii Marzubn-nme evirisinin 1944

ylna kadar iki nshas vard. Bunlar Berlin Devlet Ktphanesinde ve Varova

niversitesi slam Eserleri Ktphanesinde bulunan nshalard. kinci nsha btn

hikyeleri iine almaktadr lakin kinci Dnya Savanda yanmtr (Korkmaz, 1973:

80).

1.2.1.6. Glistan Tercmesi

ran edebiyatnn en mehur airlerinden olan Sdinin Glistan eseri tm

dnyada rabet grm, birok dile evrilmitir. Trkeye de XIV. yzyldan

balayp gnmze kadar yirmiden fazla tercmesi yaplmtr. Glistan

Tercmesinin Farsadan Trkeye ilk tercmesi 14. yzylda (1391 ylnda) Kpak

Trkesiyle Seyf-i Sary yapmtr. 1397-8 ylnda ise Sibicb adl biri Dou

41
Trkesine eviri yapmtr. Anadolu (Osmanl) sahasndaki ilk tercmeyi II. Murad

devrinin limlerinden olan Mahmd b. Kd-i Manysn yapt kabul edilmektedir.

Mahmud tercmesini 833 (1430) ylnda tamamlayarak padiah II. Murada

sunmutur. Mahmudun biri manzum, biri mensur olmak zere iki Glistan

Tercmesi mevcuttur (zkan, 1992: 1-3). Manyasolu manzum tercmesinde bazen

metnin aslndan uzaklap tercmeye baka hikyeler eklemitir.

Mahmd bin Kad-i Manysn hayat hakkndaki bilgiler ok azdr. Babas

Manys kadsdr, doduu yer Manyas, yetitii corafya ise skptr. Burada

tahsile devam ederken eserlerinden bazlarn burada telif ederek padiah II. Murada

ithaf etmitir. Doum tarihi gibi lm tarihi de belli deildir; Edirneye gelerek

mdderislik yapm ve burada vefat etmitir (zkan, 1992: 4-5).

Manyasolu, Devr-i Sadi dnde kim gemi-idi/Tri olmu-d yz yetmi

yedi beyitinde Glistan Trkeye evirdii tarihi Glistann yazlndan 177 sene

sonra 833/1430 tarihi olarak belirtmitir. Manyasolu, eseri elebi Mehmede

sunduunu belirtmekte ise de bu husus eserin tercme tarihi ile uyumamaktadr.

Zira elebi Mehmed 824/1421 tarihinde lmtr. Tercme tarihi yanl olmakla

birlikte eserin sunulduu hkmdar elebi Mehmed deil de tercmenin yazld

tarihte tahtta bulunan II. Murad olabilir. Ayn zamanda Acebl-acyib adl eserini

de II. Murada sunmutur. Her iki tercmede de ayn tarihin zikredilmesi ve dier

eserinin de II. Murada sunulmu olmas Mehemmed ibni Byezd Hn ibaresiyle

kastedilen elebi Mehmed ibaresinin hattat tarafndan sehven yazlm olduu

dncesini ortaya karr (zkan, 1992: 9-10).

42
1.2.2. Eski Anadolu Trkesi Dneminin Sz Varl le Karlatrlmas

Bakmndan Kms- Trk

Kms- Trk, Trk szlklk tarihinin ilk szldr denilebilir.

Tanzimat dnemine kadarki szlkler Arapa-Trke, Trke Arapa veya Trke-

Farsa biiminde iki dilli szlklerdi. Tanzimat dnemine kadar olan szlkler,

Osmanl Trkesine Dou dillerinden yaplan tercme szlklerdir. Kms-

Trkde Trke sz varl nemsenmi, Trke szckler madde ba olmutur

(Yavuzarslan, 2004: 190). Kms- Trkye kadar hazrlanan almalara Trke ad

bile verilmemitir. Cumhuriyet dnemine kadar Trkeden Trkeye szlk

yazlamam ve szlkler iki dilli olarak yazlmtr (Usta, 2006: 225).

Kms- Trk emseddin Saminin 1901de hazrlad Trke szlktr.

Szlk, Paa Yavuzarslan tarafndan 2010 ylnda Latin harfleri biimiyle hazrlanp

yaymlanmtr. Yavuzarslan, szln n sznde Kms- Trkden nce

hazrlanan szlkler hakknda unlar belirtmitir: Tanzimat dnemine kadar

Anadolu sahasnda yazlan szlkler, Arapa ya da Farsa bir szln esas alnmas

ve bu eserlerdeki szlerin Trke karlklarnn verilmesiyle oluturulmutur. Yani

bu szlkler Arapa veya Farsadan tercmedir (Yavuzarslan, 2010b: 5).

Cumhuriyet dneminden sonra baslan btn Trke szlkler ya Kms-

Trknin esas alnm biimi ya da gelitirilmi varyantlardr (Yavuzarslan, 2010b:

6). Szlk, TDKnin hazrlad Trke Szlk bata olmak zere birok szle

kaynaklk etmitir. Szlk, sadece szcklerin anlamlarn vermez bununla birlikte

orfografik, fonetik, morfolojik ve etimolojik aklamalarda da bulunur (Yavuzarslan,

2004: 199). Yavuzarslan szln nemini u ekilde belirtmitir: Kms- Trk,

43
Osmanl Trkesinin temel sz varln bugnk szlk ilkeleri dorultusunda

ileyen ilk szlktr ve szlkln ynn Bat szlklk geleneine

evirmitir. Szlk sadece ismi bakmndan deil ayn zamanda szlklk ilkeleri

bakmndan dier Osmanl szlklerinden ayrlmaktadr. Kms- Trk dier

dillerden geen alnt szcklerin zerine yapt aklamalarla etimoloji szl

niteliindedir (Yavuzarslan, 2010b: 6).

XX. yzyln balarnda emsettin Sami tarafndan yazlan adnda ilk Trk

kelimesinin getii, dilin asl ve yabanc meneli kelimelerle bir kabul edildii,

Anadolu Trkesinde unutulmu veya terk edilmi eski kelimelerin de yer ald, yeri

geldiinde kelimeler hakknda parantez ierisinde aklamalarn yapld, Trkeyi

zenginletirmek iin dile tekrar kazandrlmas gerektii dnlen Dou Trkesine

ait kelimelerin de yer ald, Trkeden Trkeye Kms- Trk (1985: XVII) Trk

lgt tarihindeki nemi asla tartlmayacak yegne eserlerden biridir. Kms- Trk,

1985 ylnda Tercman gazetesi tarafndan gncelletirilmi ve Temel Trke

Szlk adyla yeniden yaymlanmtr (Atmaca, 2011: 20).

Bu eser gelimi bir szlkte bulunmas gereken hemen her eyi iinde

bulundurmaktadr. 29.085 madde bandan oluan Kms- Trk bugn de ihtiya

duyulan szcklerin byk bir ksmnn karln doru bir biimde vermekte ve

ilm almalara olan katksn da hlen srdrmektedir (iek, 2009: 191). Ksacas

Kamus- Trk, bugnk Trke szlklerin esaslarn ve varlklarn oluturan ve

Trk szlklne yeni bir boyut kazandran szlktr (Yavuzarslan, 2004: 200).

44
1.3. FLDE STEM

Trkiye Trkesinde fiil rejimi, valenz, valence, birleim deeri gibi

terimlerle de karlanan istem, fiillerin anlamn eitli ynlerden tamamlayan, fiilin

anlamnn gereklemesi iin ihtiya duyduu gedir. Fiiller, yaplar itibariyle

bamsz kullanlamayan, hem baka unsurlara ihtiya duyan, hem de baka

unsurlarn ihtiya duyduu baml unsurlardr. Ek boyutunda fiil ekim ekleri ve

yapm ekleri, ge boyutunda yklem tamlayc geler, kelime boyutunda fiil

niteleyicileri, bu bamlln oyuncular olarak deerlendirilir (Akata, 2011: 53).

Cmlede fiili yneten gelerden bazlar dil bilgisi asndan zorunlu iken bazlar

zorunlu deildir. Bir cmlenin dil bilgisi asndan doru olarak kurulabilmesi iin

kullanlmas gereken zorunlu geler temel geler iken anlam asndan cmleleri

zenginletiren szckler ise seimlik gelerdir. Temel geler cmlelerin iskeletini

oluturur; seimlik geler ise dil bilgisi yaps asndan kullanlmas zorunlu

olmayan eitli cmlelere eklenip kartlr (Erkman-Akerson ve Ozil, 1998: 66).

Baz fiiller tamlaycya ihtiya duymayan bir anlam zelliine sahipken bazlar ise

mutlaka bir tamlayc ile kullanlrlar. Fiilin gereklemesi zne dndaki bir unsura

baldr. Bu tamlayclarn hangi hlle fiile balanacan tayin eden fiilin anlamdr

(Karahan, 1997: 211). Baz fiiller birtakm durum ekli tamlayclar ok sk

almaktadr (Kahraman, 1996: 81). Fiiller alma ihtiyac duyduu tamlayc, ikinci

derecede ok istedii tamlayclar olarak snflandrlabilir (Kahraman, 1996: 311).

Fiil-tamlayc ilikisinin varln belirleyen fiilin anlamdr. Mesel, sou-

fiili ssn kaybetmek anlamyla tamlaycsz bir fiilken birine kar sevginin veya

bir eye kar istein kalmamas (birinden/bir eyden soumak) anlamnda

45
kullanldnda tamlaycl bir fiile dnebilmektedir (Karahan, 1997: 212).

Fiillerin anlamlar ve metinlerin tr (tercme olmas vb.) durum eklerinde farkllk

grlmesinin nedenlerindendir. rnein Eski Anadolu Trkesi dnemine ait satr

aras ilk Kuran tercmesinde geen da kfirler-i yldrm r-di cmlesinde

ynelme durum eki almas gereken kfirler belirtme durum eki almtr ve

avratlarn- evlenm-mek armdur size cmlesinde ara durumu eki almas

gereken avratlarn belirtme durum eki almtr (Kk, 2010: 131-132). Fiil ve

tamlayc ilikisinin niteliini fiilin anlam belirler. Fiil ile tamlayc arasndaki

mnasebet hl ekleri ile kurulur. Dnemler ve sahalar arasnda hl ekli tamlayclarn

kullanmnda farkllklar grlebilir. Bu farkllklarn nedenleri tamlaycdaki ekin

farkl ilevde kullanlmas ve fiilin istem deitirmesidir. Fiil ile tamlayc ve

tamlayclar arasndaki mnasebeti kuran hl ekleridir. Fiillerin tadklar farkl

anlamlar, tamlayclarn eitlenmesine ve aldklar hl eklerinin farkllamasna

neden olmaktadr (zkan, 2011: 521-524). Dil snflandrmalarnda ayn grupta yer

alan dillerin fiillerinin ald tamlayclar byk benzerlik gsterebilmektedir.

rnein Trke ve Moolcann sondan eklemeli olmas, yapm ve ekim eklerindeki

benzerlikler, zamirlerde ve kelime hazinesindeki ortaklklarla birlikte fiil-tamlayc

ilikileri bakmndan da iki dil arasnda ortak ynlerin olduka fazla olduu tespit

edilmitir (Ersoy, 2006: 97).

Bir fiilin cmleden cmleye szden sze deiik anlamlar veya anlam

ierikleri ile kullanlm olmas, o fiillerin gerektirdii isim hallerinde de deiiklik

yaplmasna, dolaysyla fiilin rejimi meselesine yol amaktadr. Bylece, herhangi

bir fiilin bazen blge ve metinlere gre deien farkl isim halleri de ald da

grlebiliyor (Korkmaz, 1995b: 225). Baz lehelerde at binmek ifadesinin Trkiye

46
Trkesinde ata binmek biiminde olmas alglaytaki tasavvurdan kaynaklanr. O

hlde fiil-tamlayc ilikisinin eklini, niteliini dili kullananlarn belirledii

sylenebilir. Fiillerin ok anlam da kazanmas fiil-tamlayc ilikisini deitirebilir.

Bununla birlikte fiillerin anlam zellii, aldklar tamlayc saysn belirler (Karahan,

1997: 212-213). Fiil, tamlayclarn sadece morfo-sentaktik snrllklar deil

bununla birlikte semantik snrllklar da belirleyici gedir. Tamlayclar fiilin

semantik istekleriyle uyumlu olmak zorundadr (Doan, 2011: 62).

Yklem, cmleye kurucu ge olarak atanr ve sz konusu cmlede hangi

gelerin grev alacan belirler (Boz, 2013: 59; Martinet, 1998: 148). Cmleyi

oluturan ve dier geleri kendisine baml klan ynetici ge fiildir. Fiil, hangi

tamlaycyla iliki kuracan, tamlaycnn ad durumunda bulunacan tayin etme

zelliine sahip ekillendirici konumundadr. ekimli fiilin anlamn

belirginletirmek zere fiille tamlayc arasnda bir iliki ortaya kmaktadr

(Gmatam, 2014: 426). Fiil tamlayclar dnemden dneme, leheden leheye

farkllk arz edebilir. Bununla birlikte fiil tamlayclarnn sayca okluu da fiilin

anlamna gre deimektedir. Her lehe ve dil iin fiilin anlamlarnn yan sra

tamlayclarnn belirtilmesi son derece nemlidir (Gneri, 2009: 515).

Geleneksel dil bilgisi cmleyi izgisel dzeni iinde inceleyerek zne ile

yklemi cmlenin ana kurucular arasnda deerlendirir. Bamsal dilbilim ise

zneyle yklem arasndaki birimlerden birinin idarecilik ilevini yklendiini,

tekinin ona baml unsurlar olduunu kabul eder (Toklu, 2003: 86). Tesnire,

cmlenin gelerini eyleyen (actants) ve tmleyen (circontans) eklinde ikiye

ayrmtr. Fiillerin belirli sayda eyleyen alma kabiliyetini atomun birleim deeriyle

47
karlatrmtr. Eyleyenlerin zorunlu, tmleyenlerin ise seimli olduunu kabul

etmitir (leri, 1997: 157). eyma oturdu. cmlesinde ynetici ile zorunlu ge

arasna eyma odasnda oturdu. > eyma odasnda saatlerce oturdu. gibi seimlik

unsurlar eklenebilir. eyma ve otur- fiili, cmleyi meydana getiren ana unsurlar

yani dolaysz kurucular iken sonradan eklenen geler seimlik yani dolayl

unsurlardr.

almada fiillerin aldklar durum ekli tamlayclar anlamlarn

belirlenmesinde aktif rol oynamtr. rn. gider- fiili gidermek, ortadan kaldrmak

anlamndayken belirtme durum eki almtr: Gerek a faf r ara yarn/Ki gi

yirde gidere gli arn. Fiil, karmak anlamndayken ayrlma durum eki almtr:

unu gibi av elden giderd, salaymadu. Durum ekli tamlayclar,

fiillerin anlamlarnn ayrlmasnda etkenken belirlenmesinde her zaman tek bana

yeterli olmayabilir. Balam ve cmledeki dier geler anlam belirleyici dier

unsurlardr.

48
 2. BLM

2.1. ANLAMIN TANIMI VE ALANLARI

Anlam ve onun yerini tutan anlamlandrma szcklerinin her ikisi de

ngilizcede fazlasyla tartlabilir terimlerdir ve anlam bilimciler almalarnn

gerekli n hazrl olan anlamn anlam bulmacasn zebilmek iin bu konuya ok

fazla zaman harcarlar (Leech, 1981: 1). Dilin teorisinde en belirsiz ve tartmal

terimlerden biri anlamdr (Ullmann, 1970: 54).

Anlam tanmlar u ekilde sralanabilir: Dildeki bir birimin aktard ya da

uyandrd kavram, tasarm ya da dnceye genel olarak anlam denir (Gnay,

2007: 56), Bir dil biriminin ilettii kavram, tasarm, dnce (mer vd., 2011: 25),

Bir kelime, bir sz, bir hareket ve olgudan anlalan ey; bunlarn iaret ettii,

hatrlatt kavram veya nesne (Topalolu, 1989: 24), Dilde birer gsterge

niteliiyle yer alan, insann dnya bilgisine dayal birtakm belirleyicileri bulunan

szcklerin belli bir balam ve belli bir konu iinde ilettikleri kavram (Aksan, 2016:

61), Dildeki bir birimin aktard ya da uyandrd kavram, tasarm, dnce ve

ieriktir (Vardar, 2002: 18), Szckler veya szck bekleri ile onlar belirleyen

nesne ya da dnceler arasndaki ilikidir (Hartmann ve James, 1998: 92a-b), Be

duyu organyla gerekler dnyas olan doadan, dil yoluyla da saymacalardan oluan

yapay bir dnya olan dil ve dnce dnyasndan alnan bilgilerin kiinin nceki

bilgileri nda yorumlanm biimine anlam (sense, meaning) denir (Karaaa,

2013b: 19), Kelimenin zihinde uyandrd izlenim (Hatibolu, 1969: 12), Bir

kelimeden, bir szden, bir davran veya olgudan anlalan ey, bunlarn hatrlatt

dnce veya nesne, mana, fehva, deme, mazmun, medlul, valr (TS, 2011: 127),

49
Bir gstergenin betimledii dnce ve kendisine bir dnme nesnesi balanabilen

kavram (Guiraud, 1994: 57), Kelimenin tek bana veya sz iindeki teki eler

ile balantl olarak zihinde yaratt kavramlardan her biri (Korkmaz, 2010a: 18),

1. Bir kelimenin belirttii ifade ettii, dndrd ey. 2. Bir nermenin, bir

hkmn veya dncenin anlatmak istedii ey. 3. Dilsel bir ifadenin, bir iletiim

ortamnda tad muhteva, Bir szn, bir kelimenin, bir ifadenin zihinde brakt

ierik, muhteva, izlenim (Bolay, 2013: 20), Anlam, dilin kurallarnn yaln ve

karmak ifadelerle iliki iine soktuu ey (Richard, 2015: 373), dile ilikin

gndelik deneyimlerin dolaysz ve temel verisi anlamdr (Tamba-Mecz, 1998: 5).

Anlam sorusu her zaman kullanlan ama neyin kastedildii konusunda

karmaaya yol aan bir sorudur (Tokat, 2014, 13). Anlam terimi aina olunan bir

terimdir fakat szlklerde anlam teriminin farkl birok anlam bulunur. (Palmer,

2001: 13). Anlam szc genellikle deiik ynlerde kullanlr ve anlamn bir

lt dorulama ilkesidir (Ayer, 2010: 140). Anlam, eitli alardan ve dil bilgisi,

psikoloji, felsefe gibi farkl disiplinlerin erevesiyle incelenir (Grnberg, 2006: 25).

Anlam, szcklerle snrl deildir; szck dzeyinin altnda (ekim, son ek, n ek

vd.) ve stnde (szck bei, cmle vd.) de vardr (Ullmann, 1978: 355).

Anlam, ifadelerin bir niteliidir yani simge ya da szlerden ok trlerin

niteliidir. Anlam, bir dil renildiinde renilen ifadelerin kullanmlar ile ilgili

uzlamlar tarafndan belirlenir. erik ise bireysel ifadelerin niteliidir (Richard,

2015: 362). Herkesi balayan standart anlam olmayaca iin objektif anlam aramak

yersizdir (Tokat, 2014: 169). Her szck zamanla farkl anlamlar kazansa da szlkte

ilk anlam olan temel anlama ve bir dili konuanlar arasnda ortak olan, baka bir

50
deyile sosyal olan mecaz anlamlara sahiptirler (Karaaa, 1993: 86). Szcklerin

balamdan bulunabilecek anlamlar dnda genel geer, herkese kabul edilen

szlk anlam vardr. Anlam bir anlamaya dayanr (Guiraud, 1975: 19). Bir nesneyi

veya durumu adlandran, kavram bildiren szde belli anlam(lar) bulunur. (Ahanov,

2008: 85). Szcklerin anlamlar yoktur, kullanmlar vardr. Konumada ya da

sylemde iletilen anlam, szcn ayn balamdaki br szcklerle kurduu

ilikilere baldr (Guiraud, 1975: 27). Benzetme, aktarma vb. anlam olaylar ve fiil

tamlaycs ile yeni anlamlar kazanan szcklerde balam ak mhimdir.

Anlam szc iki aama ile gerekleir: Anlamlama ve anlam alan. Anlam

alan, bir kavramn ortak zelliklerini belirtir. Anlamlama ise, vericinin bildirisini

oluturma aamasnda yapt etkinliklerin tmdr (Gnay, 2007: 58). Anlamlama,

bir nesneyi, bir varl, bir kavram, bir olay, bunlar anlmzda canlandrabilecek

bir gstergeye balayan olutur (Guiraud, 1975: 15).

Son yllarda anlam ve anlam bilimi almalar zerinde ska durulmutur.

Anlam bilimi kendi ierisinde deerlendirildii gibi metinleri anlamada, analiz

etmede kullanlacak semantik yntemlerin neminin bilincine varlmasyla anlamn

dier disiplinler ile -din, psikoloji, sosyoloji, felsefe vb.- ilikisi ve ilgisi incelenmeye

balanmtr. Bu kapsamda sadece dil bilimciler deil ayn zamanda dier bilim

dallaryla ilgilenenler almalarnda semantik yntemin teorisi ve rnekleri zerine

deerlendirmelerde bulunmulardr (bkz. Kasapolu, 2013).

Anlam alan ile ilgili tanmlar unlardr: Szlksel alana balanan

gstergelerin salt ierik dzlemi, anlambirimcikler evreni (Vardar, 2002: 24), Ayn

gereklik kesiminde yer alan olgular belirten, anlam asndan ortak bir paydaya

51
indirgenebilir szlksel birimlerin ierik dzlemindeki bantlarndan kurulu dzen

(Vardar, 2002: 24), Zihinde ayn veya birbirine yakn kavramlar oluturan

kelimelerin meydana getirdikleri ortak alan (Korkmaz, 2010a: 18), Sz, sz bei

ve cmle gibi bir dil biriminin gerek ve iretileme anlamlarnn oluturduu alana,

anlam alan denir (Karaaa, 2013b: 132), Bir dilin szvarlnda anlam asndan

birbiriyle bantl szcklerin kmeler oluturarak iinde yer aldklar varsaylan

alan (mer vd., 2011: 229). Szck alan olarak da tanmlanr. Anlam alanlar iinde

renk, akrabalk, yiyecek en ok incelenen szck alanlardr (mer vd., 2011: 229).

Anlam alann, anlamca akraba, anlam ynnden birbiri ile ilikileri olan szckler

oluturur ve sz varlnn anlam ilikisi ve yaknlna gre bir kesitidir. Bu alanlar

eitli byklkte ve d izgileri ou kez kesien, aralarnda boluk bulunmayan

kk paralardan olumu bir mozaie benzer (Toklu, 2003: 100). Kavram alan ise

Belli bir kavram alanndaki szcklerin anlam ilikilerinin oluturduu btnlk.

Trierin rettii bu terim kavramlardan birinde beliren deiikliin, onunla bantl

szck anlamlarnda da grlecei ne srlr (mer vd., 2011: 171).

almada kmak ve trmanmak fiillerinin anlam alann oluturan szckler

unlardr: a- (SN 613, SN 2940) / - (YZ 7b-11, DK 115-8).

2.1.1. Kavram

Kavramla ilgili tanmlar unlardr: Bir terimi aklamak iin tasarlanm

temel kavram (Hartmann ve James, 1998: 27a), Ortak zellikler tayan bir dizi

olgu, varlk ya da nesneye ilikin genel nitelikli bir anlam ieren, deiik

deneyimlere uygun den, dilsel kkenli her trl tasarm, dn, imge; bir nesne,

varlk ya da oluun anlksal imgesi; gsterilen (Vardar, 2002: 132), Bir nesnenin,

52
bir duygunun ya da dncenin anlktaki soyut ve genel tasarmdr (Bilgin, 2013:

25). Kavram, nesnelerin, biimlerin, hareketlerin dilde anlatm buluudur. Bu anlatm

deiik ses, biim ve yollarla gerekleerek somut ve soyut kavramlar oluturur.

Kavram nesnelerin ortak niteliklerine dayanr (Aksan, 2009: 151).

Kavramlarn nasl olutuuna dair bir yant tam anlamyla mevcut deildir.

Doann evreledii karkl dzenlemek ve bunlar gereksinimlere uygun olarak

kategorize edebilmek amacyla kavramlar ve sonrasnda kavram adlar oluur. Bu

adlar oluturulurken genelden zele mi zelden genele mi bir yol izlendii

belirsizdir. Yani nce aalara tpk insanlar gibi tek tek zel adlar yaktrp benzer

eylere genel bir adn m verildii yoksa benzer eylere genel adlar verilip daha sonra

ayrntya inildii konusu belirsizdir. Bununla birlikte insanlarn belli eylere adlar

takt, her adn bir kavramn yerini tuttuu bilinen bir gerektir (Erkman-Akerson,

2008: 188-189). Kavramlar sahip olduumuz bilgilerin temel talardr. Zihne zg

birimler olan kavramlar, dnyada evremizle olan ilikiler sonucunda edindiimiz

deneyimlere dayanr. Dnyaya ilikin bilgimiz uzun sreli bellekte depolanm

durumdadr ve bu bilgi hem ulamsal hem de bireyseldir. Anlam kavramsal birimler

belirlemektedir (Toklu, 2003: 89).

Kavramlar kullanmadan dnmek imknszdr. Dnme eylemi dilin

sunduu kavramlarla yaplr. Dncenin olumas iin kavramlar tek bana yeterli

deildir, bununla birlikte kavramlar bir araya getirilir, aralarnda ilikiler kurulur, dil

bilgisinin olanaklarndan yararlanlr ve bu ekilde kavramlarla oynanr. Kavramlar,

bireysel deildir, dardan yani toplumdan gelir. Kklkten itibaren renilir ve

iselletirilir. Her yeni kavram hazrlayan dil ii ve dil d birok etmen vardr.

53
Kavramlar, iletiimi kolaylatrmak, dnce ve alglar dzenlemek ve d dnyayla

ilikilere kolaylk getirmek iin yaratlan yapay bir ayrmdr (Erkman-Akerson,

2008: 95-96).

Kavramlar sahip olduumuz bilglerin temel tadr. Anlam ve kavram i ie

girmi gibi grnen ve aralarnda ince bir izgi bulunan iki terimdir. Kavram bir

dilsel biimle balanmsa anlamdan sz edilebilir ve bu adan bakldnda

dilselletirilmi, bir szck biimiyle kaplanm kavram anlamdr. Her anlam bir

kavramdr fakat her kavram bir anlam deildir (Toklu, 2003: 89). Anlam szcn

yanstt kavramlar anlatr, yani tasarm durumundaki kavramn dile gelmi halidir

(Bilgin, 2013: 26). Kavram bir genelleme, soyutlama biiminde ve olduka

kaypaktr, bir szcn daha keskin bir anlam ve deer kazanmas ancak bir balam

iine girdiinde gerekleir (Akerson, 2005: 104). Her nerede ve ne zaman bir

szck varsa orada ve o anda bir kavram bulunur ve bu kavram o szcn anlamdr

(Palmer, 2001: 40). Anlamlar dncedir. nanlarn, arzularn ve dier zihin

ifadelerinin meydana getirdii soyut bir varlk olan kavram ise bir szcn

konuulmas, yazlmas, iaret edilmesi veyahut sadece dnlmesi ile dile getirilir

(Richard, 2015: 163). Anlam biliminde kavram terimi bazen anlama alternatif olarak

kullanlr (Hartmann ve James, 1998: 27a).

J. Trierin Akl Kavram Alan inde Alman Szvarl Bir Dil Alannn

Tarihi kitabyla kavramlarn zihinde birbirinden ayr olarak deil, bir mozaik

parasn andrr gibi birbirini etkiledikleri alanlar oluturduklarn belirtir. Kavram

alan teriminde kelimeler tek balarna deil, kendileriyle iliki iinde ve yaknl

olan dier kavramlarla ele alnd takdirde gerek deerleri anlalabilir (Toklu,

54
2003: 100). Szcklerin zihnimizde oluturduu kavram karmaktr ve birden ok

nitelii olan bir kmenin gelerine gnderme yapar. Buna szcn kavram alan

da denir. Bir szcn kavram alanndaki geler, anlambirimcikleri meydana

getirir (Erkman-Akerson, 2005: 262). Szlklerde ortak kavram alannda szlk

birimlerinin birbirleriyle uyumlu olmas gerekmektedir. Bozun almasnda (2009:

183) szlkler arasnda ortak kavram alan oluturan szlk birimlerinin tanmlar

arasnda tutarllk olmad tespit edilmitir. Szlk birimlerinin tanmlarnda ortak

kavram alan oluturan szlk birimleri bir arada deerlendirilmelidir.

2.1.2. Temel Anlam

Bir szcn birinci anlam, szlkteki tanmdr (Gnay, 2007: 69). Bir

szck sylendii zaman zihinde canlanan tasarmdr. Gndergesel anlam, asl

anlam, szlk anlam, nesnel anlam, dz anlam, baat anlam, konulu anlam, ilk

anlam gibi farkl terimlerle de karlanr. Asl anlam (Korkmaz, 2010a: 26), ekirdek

anlam (Bilgin, 2013: 30) olarak da bilinir. Dil birimlerinin nedensiz kullanmlar,

onlarn dz anlamlarn verir. Gstereni ile gsterileni arasnda, toplumsal

uzlalardan doan nedensiz ve saymaca bir ilikinin olduu gstergeler olan dil

birimleri, dz anlaml gstergelerdir (Karaaa, 2013b: 266). Szcn szlk

anlam, birincil ve dz anlam, karlad ilk, ana kavramdr. arm sonucu akla

ilk gelen ve yaygn anlamdr (mer vd., 2011: 106; Korkmaz, 2010a: 26; Erkman-

Akerson, 1991: 72), Balam ve konu iinde olmakszn tek tek szcklerden yola

karak gstergelerin sylendiinde ya da yazl olarak nmze geldiinde

zihnimizde oluturduklar tasarm, grntler (Aksan, 2016: 64), 1. Bir gsterenin

gsterilenini oluturan kavramn kaplam, gsterenin belirttii nesneler snf 2. Yan

55
anlama kart olarak, bir birimin mantksal, bilisel, nesnel anlam (Vardar, 2002:

85), Szckler bir yandan bir kavram dile getirirken bir yandan da belli baz

duygular ve beenileri canlandrabilir. Bu durumda dile getirilen kavrama dz anlam

denir (Huber, 2008: 175).

Her szcn bir temel anlam bir de balamsal anlam vardr. Anlam

balam belirginletirir ve her durumda ad kesin bir kavram canlandrr. Bir adn

birok anlam olabilir, belli bir balamda anlamlardan ancak biri gerekleebilir. Her

szck balamyla sk skya ilikilidir ve anlamn ondan alr. Balamsal anlam

teknik szcklerde temel anlamla kaynaabilir. nk bu tr szcklerin balam

alan son derece snrldr. Ama ounlukla balamdan anlam ayrlklar doar.

Balam ayrlklar temel anlamlarda blnmelere yol aabilir ve bu durumda apayr

ve ilikisiz grlen iki szck ortaya kar (Guiraud, 1975: 35-36).

Szc gerek ve dz anlamda kullanmak dil birimlerini sembolik ve

nedensiz gstergelere dntrr. Mecaz veya metaforik anlam nedenli kullanm ile

alakaldr ve sz diziminde gerekletirilebilir. Bu kullanm benzerlik, neden-sonu,

para-btn veya herhangi bir iliki ile oluturulabilir. Gsteren ile gsterilen

arasnda toplumsal veya bireysel bir ba oluturulmusa nedenli gsterge sz

konusudur. Bu nedenli kullanmlar da szcn yan veya iretilemeli anlamlarn

verir. Temel anlam nedensiz iken yan ve metafor anlam nedenlidir (Karaaa, 2013b:

266-268).

56
2.1.3. Yan Anlam

Bir szcn srekli anlamsal elerine ya da dzanlamna, kullanm

srasnda katlan ve alclarn tmnce alglanmayan (ya da ayn biimde

alglanmayan), ikincil kavramlara, imgelere, znel izlenimlere vb. ilikin olan

duygusal, cokusal ikincil anlamlardr (Gnay, 2007: 69). znel duygusal

anlamlarla balantl bir szcn ya da szck beinin anlamnn bir grndr.

Ayn zamanda duygusal veya duyusal anlam olarak da bilinir (Hartmann ve James,

1998: 28a-b). Szcklerin temel anlam dnda zamanla edindikleri yeni anlam ve

kullanmlar sz konusudur. Her gsterge balagta bir kavramn simgesidir ve

zamanla teki kavramlar eklenir ve szck ok anlaml duruma gelir. Szcn ok

anlaml duruma gemesi aktarmalar, benzetmeler, mecazlarla gerekleir. Szcn

temel anlam dndaki anlamlar geni erevede yan anlamlardr (Aksan, 2016: 75-

77; Kl, 2009: 35) ve bir gsterge, temel anlam dnda yanstt bir baka

kavram deil, onun yan sra dile getirdii eitli duygular, armna yol at

deiik tasarmlar duygu deeri terimiyle karlar (Aksan, 2009: 171), Bir varl,

kendi adyla deil, neden-sonu, para-btn, benzerlik-aykrlk vb. ilikilerde

bulunduu komu bilginin adyla anmaya yan anlam denir. Yan anlam, nedensiz dil

gstergelerinin, herhangi bir ilikiyle, bir baka varlk iin kullanld ve sz

diziminde gerekleen anlamdr (Karaaa, 2013b: 36). evresel anlam olarak da

bilinen yan anlam, ekirdek yani temel anlamn evresinde yeni anlam halkalarnn

olumasdr (Bilgin, 2013: 31).

Yan anlam, gstergelerin, dz anlam dnda ifade ettikleri ikincil, duygusal

ya da kltrel anlamlardr. Yan anlam/iretilemeli anlam nedensiz dil gstergelerinin

57
herhangi bir ilikiyle bir baka varlk iin ve sz diziminde nedenli kullanm ile

oluur (Karaaa, 2013b: 531). Dilbilimsel grng olan yan anlamda iki farkl

gsterge dizgesi vardr ve bu dizgeler bir biimde birbirleriyle ilikilidir (Jameson,

2013: 144). Szcklerin yan anlam kazanmas armlarla gerekleir. Szckler

kendileriyle balantl baka kavramlar, nitelikleri artrrlar. Yan anlamlarn

olumas gereksinimlerin sonucudur. (Bilgin, 2013: 31-32).

Anlamlamann iki temel ve kart tr dz anlam ile yan anlamdr. Bildirilerin

ounda bir araya gelmelerine karn dz anlam arlkl veya yan anlam arlkl

olmalarna gre ayrt edilebilir ve bu kapsamda dz anlam bilim, yan anlam sanat

trndendir. Bilimsel dzgler, ilke olarak tek anlamldr ve biemsel deikenlikler

ve yan anlam olanaklarn dlar. Buna karlk ayn olanaklar, birden fazla

yaklamn ilendii sanatsal dzglerde byk lde kullanlr. Dz anlam,

gsterilenin nesnel olarak ve olduu gibi kavranmasyla oluur. Yan anlamlar ise

gstergeye biimi ve ilevi nedeniyle bal zel deerler anlatr (Guiraud, 1994: 45).

Bir kavram oluturan anlambirimcikler her zaman somut niteliklerden olumaz,

bunlara bazen soyut nitelikler de eklenebilir. Divan iirindeki gl yanakl sevgili

ibaresinde zihinde canlanan iek, temel anlam; sevgilinin yanann gle

benzetilmesiyle yanak yerini alan gl ise yan anlamdr (Erkman-Akerson, 2008:

196). Anlam deimelerinin yzeysel almalar ilenmi ve soyut anlamlarn somut

anlamlara gre daha byk oranda gerekletini gsterir (Bloomfield, 1973: 429).

Szckler bir yandan kavram dile getirirken te yandan duygular canlandrabilir.

Dile getirilen kavram dz anlam iken armsal anlam yan anlamdr. rnein su

szcnn dz anlam iilebilen, renksiz, kokusuz sv kavramdr. Bu, Trke

bilenlerin hepsi iin stereotipik bilgi niteliiyle, byledir. Oysa, btn gn su

58
imemi, susuzluktan dudaklar atlam bir kii iin artrdklaryla, korkun bir

sel felaketi geiren birisi iin artrdklar tmyle farkldr, birisi iin su

szcnn yananlam [+Hayat kurtarc], teki kii iinse ayn szcn yananlam

[+lmcl] olmaktr (Huber, 2008: 175). Temel anlamda (denotation) szcklerin

aklanmas yani tanm genel mevzuyken daha znel veya duygusal grnlerde

yani yan anlam (connotation) zerinde anlamaya varmak ve bunu szlkte ele

almak zordur (Hartmann ve James, 1998: 36b). Temel/dz anlam bir birimin

mantksal, bilisel, nesnel anlamn belirtir. Temel anlam szlklerdeki anlamlardan

birisidir, yan anlam duruma bal gelitirilebilecek deerlendirme ve anlam verme

iidir. Bilimsel dilde temel anlam, edeb dilde yan anlam hkimdir. Temel anlam

szcn birincil ve zorunlu anlamdr ve yan anlam, temel anlamn zerine gelien

bir anlam olgusudur. Yani yan anlam, temel anlam zerine kurulan ikinci derecedeki

anlamsal deerdir (Gnay, 2007: 70; Aksan, 1989: 174). Yan anlam (konotatif anlam

veya armsal anlam), temel anlam ile mecaz anlam arasnda konumlandrlr.

Yan anlamla ounlukla benzetme ile kazanlan yeni anlamda szcn gerek

anlamyla balant sz konusudur ve mecaz anlamdaki gibi gereklik pay tamamen

kaybolmamtr (Demirci, 2014: 200).

Aksann (2016: 77) tasnifine gre yan anlamlar, somuta yeni somut anlamlar

eklenmesi, somuta yeni soyut anlamlar eklenmesi, soyuta yeni soyut anlamlar

eklenmesi, soyuta yeni somut anlamlar eklenmesi dorultusunda gstergelere

balanr.

59
2.1.4. ok Anlamllk

Bir szcn birden fazla anlam karlamas durumudur. Bir dildeki tek bir

gsterenin birden ok gsterileni olmas durumunda okanlamllktan (fr. polysmie)

sz edilir (Gnay, 2007: 188), Bir szck veya szck beinin farkl anlamlar

arasnda edindii iliki (Hartmann ve James, 1998: 110b), Ayn kelimenin farkl

farkl anlamlara sahip olma durumu (Palmer, 2001: 82). ok anlamllkta szcn

temel anlam dnda yeni yan ve mecaz anlamlar trer. ok anlamllk anlam

genilemesi yoluyla gerekleir. Bu durumda szckler birden ok kavram yanstr

duruma gelir (Aksan, 2016: 89; Hazar, 2014: 80; Karaaa, 2013b: 215; mer vd.,

2011: 76; Aksan, 2009: 188).

ok anlamlln birok nedeni vardr. ok anlamllk, konumadaki temel

zelliktir ve birok yolla ortaya kabilir. ok anlamlln kayna be nedenle

snrlandrlmtr. Bunlar uygulamadaki deiiklikler, sosyal evredeki

zelletirmeler, mecazi dil, e sesli yorumlamalar, yabanc etkiler olarak sralanabilir

(Ullmann, 1970: 159-165). Metafor, metonimi, snekdoka, rtmeceler, dolayl

anlatmlar ok anlamlla yola aan semantik olaylardandr (Erdem, 2009: 51). ok

anlamlln kaynaklar, anlam deimelerinin yol at ok anlamllk ve biim

birlemelerinin yol at ok anlamllktr. Anlam deimelerinin yol at ok

anlamllk anlam blnmelerinden kaynaklanr. Bilgilenmenin artmas, yeni

adlandrmalar beraberinde getirir ve bu da ok anlamlla neden olur. Biim

birlemelerinin yol at ok anlamllk, dzensiz ses deimeleri veya alntlar

yoluyla birleen biimlerde grlr. Aslnda bu szcklerde aldatc ok anlamllk

sz konusudur zira bu szcklerde e seslilik sz konusudur (Karaaa, 2013b: 217-

60
218). ok anlama sahip ayn szck ve tesadfen ayn yazm veya sesletim

biimindeki szckler arasnda bir ayrm yaplabilir (Hartmann ve James, 1998:

110b).

Bilgi ve teknoloji ilerledike yeni kavramlara ad bulma ihtiyac artmtr.

Yeni kavramlara ad bulunurken genellikle birbirine benzer nitelii ve ilev asndan

yaknl olan nesneler arasnda iliki kurulmas yntemi yaygn olarak kullanlm,

bunun sonucunda bir kelime ilk yanstt kavramn yannda baka kavramlar da

yanstr duruma gelmitir. Yani bilgilenmedeki hzlanma dilde ok anlamllk anlam

olaynn gereklemesine yol aar. Birbirine benzer nitelii ve ilev asndan

yaknl olan nesneler arasnda iliki kurmasyla bir gstergeyi ilk yanstt

kavramn yan sra baka bir nesneyi de anlatr duruma getirmesi, daha canl ve kolay

bir anlatma ynelmesi sonucunda ok anlamlln oluumu gerekleir (Aksan,

2006: 65). nsan-varlk ilikilerinin deikenlii dilleri, szlk ve dil bilgisi

deiikliklerine gtrr. Szlerin yer ald ortamlar srekli deiince anlam

deimesi olur. Bu deimelerin gerekletii yer ve zamanlarda yeni veya deien

bilgilere yeni adlar bulununcaya kadar szckler birden fazla anlam yklenmek

zorunda kalabilir. Bu durumda szck tek anlamllktan ok anlamlla doru gei

yapar (Karaaa, 2013b: 33).

Her doal dilde cmlenin, anlam bilimi teorisine gre iki yaklam arasnda

ayrm sz konusudur. Bunun bir taraf resm kullanma yolu zerinden gerekleir ki

bu sz dizimsel bileenlerdir. Bir dier yandan gevek olarak adlandrlan ve anlamn

baz temel yollarla konumacnn ortaya koyduu cmlelere dayanr (Borg, 2008:

61
264). Bu da balamdr. Balamdaki ok anlamllktan kaynakl birtakm belirsizlikler

olabilmektedir.

ok dillilik bir dilin gelime ve bnyesinin alameti, halk ruhunun zindelik ve

elastikiyetinin iaretidir (ok, 2004: 94). Gnmzde ok anlamllkla birlikte

ahenk, ses, duygu, dnce, zgnlk bir yaptn yaznsalln belirten geler

olmutur (Uan, 2013: 23). Yaznsal metin, ok anlamldr ve bir metni yaznsal

klan en nemli zelliktir (Uan, 2013: 48). Ad aktarmasyla gerekleen ok

anlamllk ile kolay anlatm yolu olur. Anlam okluu halkn zeksn, nktedanln

ifade eder (Hazar, 2014: 80). Dilin gelime srecinde szckler eitli yan anlamlara

sahip olur ve ok anlaml hale gelirler. Bu ok anlaml szckler dillerin zayfln

deil, zenginliini, anlam imknnn geniliini ve elverililiini gsterir (Ahanov,

2008: 103). Yani ok anlamllk bir dilin zenginliini saptamada nemli bir anlam

olaydr. Nitekim bugn kltr dili saylan dillerde ok anlamllk sk grlmektedir

(Aksan, 2006: 67; Akarsu, 1984: 29). ok anlamllk, bire bir karlamaya engel ve

birtakm yanllklarn, anlamazlklarn kayna olduu iin iletiim kusuru olarak

grlmektedir (Karaaa, 2013a: 601; ok, 2004: 94). Bir szck, ifade veya cmle

birden fazla anlama sahipse belirsizdir. Byle bir durumda ya konuucunun dili

zensiz kulland ya da dilin kendisinin yetersiz olduu dnlr. ok anlamllk,

linguistik adan iki tip belirsizlie neden olur. Bunlardan birisi hemen hemen her

szcn birden fazla anlama sahip olduu leksikal belirsizlik tekisi ise bir cmlede

oluan sentaktik belirsizliktir. ok anlaml szcklerde sadece temel anlam

dnlrse ak bozulmakla birlikte anlamazlklara yol alm olur (Demir, 2015:

43-45; Ricoeur, 2007: 56; ok, 2004: 92; Ullmann 1978: 357). ok anlamllk ve e

seslilerde grlen belirsizlikler aklatrma ile giderilebilir. Bu belirsizliin

62
giderilmesi iin sz dizimi, anlam ve ses bilimi kavramlar kullanlr (mer vd., 2011:

11). ok anlaml gstergenin anlam belirsizlii, balam iinde ortadan kalkar

(Guiraud, 1994: 45; Ullmann, 1970: 158; Ullmann, 1978: 358; nler, 2001: 370;

Hengirmen, 2009: 107; ok, 2004: 95; Aksan, 2016: 91-92). Ricoeura gre (2007:

57) ok anlamlln, dildeki belirsizliin stesinden gelmek ancak belli bir dil

dzeyinde olanakldr.

Szn kullanld her farkl alan farkl bir anlam olduu iin ok anlamllk

ortaya kar. Dillerin belirli yer ve zamanlarnda ayn ses deerine sahip anlamca

farkl e sesli biimlerle, ayn biimle karlanan farkl anlamlara sahip ok anlaml

szler yer alr. Dillerin ses ve anlam yaplarnn srekli deimesi, ok anlamllktan

e seslilie, e seslilikten ok anlamlla srekli bir geiin kapsn aar. E seslilik

ve ok anlamllk birbirini izleyen durumlar olduu iin sk sk kartrlr. Sadece

dilden hareketle iin iinden klmayarak dil d konulara, sosyal, tarihsel alanlara

ve kltrel alverilerine bavurmak gerekir (Karaaa, 2013b: 216-217).

almada ou fiilin tarih sre ierisinde ok anlaml duruma geldikleri

grlmektedir. al-, gel-, git-, gr- gibi ilek fiillerin ise ondan fazla anlam vardr.1

2.1.5. Alt Anlamllk

lk kez A. J. Greimasn 1966da yaymlad eserinde kulland hyponymie

(alt anlamllk) ve hyperonymie (st anlamllk) terimleri ksa srede benimsenmitir

(Tamba-Mecz, 1998: 101).

1
ok anlamllk ile ilgili bkz. Erknay, H.K. Eski Anadolu Trkesi Dnemi Eserlerindeki Dut-/Tut-
Fiilinde ok Anlamllk, Turkish Studies, Volume 11/21 Fall 2016, Ankara/Turkey, p. 821-838.

63
 Daha genel bilgilere ad olan anlamlarn altnda yer alma ve daha dar bilgilere

ad olma durumu, alt anlamllk olarak bilinir (Karaaa, 2013b: 124), ki szck

arasnda ierme belirten anlam ilikisi (mer vd., 2011: 23), Anlam, st

anlamlla sahip kelimelerden daha dar olan kelimelerin anlamlldr (Filizok,

www.ege-edebiyat.org, 20.09.2016 tarihinde eriildi), Szlksel birimler arasndaki

anlamsal ierilme bants (Vardar, 2002: 17), Aralarnda anlamsal yaknlk

bulunan ya da ayn kavram alanna giren gstergelerin bir st kavram altnda

toplanarak betimlenmesi (Toklu, 2003: 96), Szcklerin veya szck beklerinin

ve onlarn st anlamlarnn yeleri arasnda anlam edinme ilikisidir (Hartmann ve

James, 1998: 70b).

Derecelendirmede alt srada yer alan szcktr. Hayvan szc st

mertebedeyken tavan szc daha alt kategoride olan bir trdr. Bu yzden

tavan, hayvan szcnn alt anlamlsdr (Hazar, 2014: 72). Alt anlamllk veya

zel terim anlam, st anlamllk ya da genel terim tarafndan ierilmektedir

denilebilir. rnein iek veya sebze, bitki tarafndan kapsanr. Bu ilikiden

tanmlama yaplrken faydalanlr. rnein iek bir yle bitkidir veya sebze

bir yle bitkidir ve teknik terimlerin olduu terminolojide hiyerari veya

kavramsal zincirlemeler dzenlenebilir. rnein kken bilimi szl, tarih szl,

szln eitleridir (Hartmann ve James, 1998: 70b). Alt ve st anlamllk yeni bir

kuramn bulunuu deil daha nceden bilinen kavramlarn yapsal szlk bantlar

dzeyine ulamasn gsterir. rnein kkrdamak, glmek szcnn alt anlamls;

glmek de kkrdamak szcnn st anlamlsdr (Tamba-Mecz, 1998: 100-101).

64
2.1.6. E Anlamllk

Eanlamllk, (fr. synonymie) tek bir gsterilenin birden ok gstereni

bulunmas durumu ya da ayn gsterilenin iki ya da daha ok sayda gsterende

gereklemesini belirtir. Sylemlerde farkl biimler sunan ama zde ya da benzeri

anlam olan ve ayn biimbilimsel-szdizimsel konumu paylaan szcklere e

anlaml szckler denir (Gnay, 2007: 165), Szck ve tmcelerin zde anlaml

olma durumu (mer vd., 2011: 118), Anlamlar ayn veya birbirine yakn olan dil

birimleri, e anlaml dil birimleri olarak bilinir (Karaaa, 2013b: 274), ki ya da

daha fazla szcn ayn anlama, ayn ierie sahip olmas (Hengirmen, 2009:

158), Anlamlar birbirine yakn, birbirine benzer szler (Ahanov, 2008: 122),

Birka ismin tek bir anlam karlnn olabilmesi (Ricoeur, 2003: 131), Yakn

anlaml kelimeler (Aksan, 1975: 531). Anlamda olarak da bilinir (ok, 2004: 96).

Anlam bilimciler tam e anlamlln sz konusu olmayacan, byle bir

durumun iki szcn btn balamlarda birbirinin yerine kullanld takdirde

mmkn olabileceini ne srerler (mer vd., 2011: 118).

E anlamllk, iki szcn ayn anlama gelmesi eklinde tanmlansa da baz

dil bilimciler iki farkl szcn bire bir ayn anlam vermesinin mmkn

olamayacan belirtir. Birbirinin ayn, ei anlamnda birden fazla yerli szck

yoktur, o yzden bu terim pek de yerinde bir kullanm olarak saylmaz. E anlaml

kabul edilen birok szck ayr kklerden gelip eitli geliim ve deiimlerle

birbirine yaklam szcklerdir. Bu nedenle e anlaml szcklere yakn anlaml

szckler denilebilir (Aksan, 2006: 68; Aksan, 2009: 190; Kl, 2009: 49; Palmer,

2001: 76; Toklu, 2003: 94; ok, 2004: 96). Bununla birlikte e anlaml szckleri

65
sadece birbirine yakn ya da ayn olarak deerlendirmek yeterli deildir zira e

anlaml szcklerin farkl dereceleri vardr. Bunlar; btnsel, bilisel ve yakn e

anlamllk olarak dzeyde incelenebilir (Doan, 2011: 87).

Szlk yazarlarna gre pek ok szcn veya szck grubunun ayn anlama

sahip olduu gerei sz konusudur. Szlk yazarlar kimi szckleri tanmlarken

tanmlad szcn e anlamlsndan faydalanr. Okuyucu her iki szc de

bilmiyorsa szlk, vazifesini yerine getirmemi olur. Szlkler, nadiren sadece e

anlamlla dayanrlar; okuyucuyu aydnlatmak iin tasvir ve aklamalarda bulunur

(Palmer, 2001: 75). E anlaml szckler birbirine benzer olmakla birlikte birini

dierinden ayran bir ayrnt sz konusudur. E anlaml szcklerin anlam

farkllklarn aklamak zordur (Ahanov, 2008: 123).

Ayn anlama gelen iki szcn ayn dil iinde yaayabilmesi pek mmkn

deil gibidir. E anlaml szcklere bakldnda onlarn birbirinden farkl olduunun

grlecei be yol vardr. Bunlardan birincisi e anlaml szcklerin bir dilin farkl

lehelerine aittir. kincisi farkl stiller/deyiler veya kaytlarda kulanlan szcklerle

ilgili bir durum sz konusudur. ncs baz szcklerin sadece duygusal veya

deerlendirici anlamlar ynnden farkllk arz edebileceidir. Bu szcklerin geriye

dnk tm anlamlar yani bilisel anlamlar ayn kalmaktadr. Drdncs baz

szcklerin kullanmnn sadece baka szcklerle birlikte vuku bulabildiidir.

Beincisi pek ok szcn anlamlarnn birbirine yakn olduu veya birbirleriyle

rttdr. E anlamlln gevek ya da zayf bir yn mevcuttur (Palmer, 2001:

76-79).

66
 ok anlamlln ve e sesliliin yol at e anlamllk sz konusudur

(Karaaa, 2013b: 276). E anlamllk dnleme yoluyla meydana gelebilecei gibi

dilin kendi kelimelerinin zamanla farkl balamlarda kullanlarak ayn gstergeye

iaret edecek hle gelmesiyle oluabilir (zden, 2014: 161). dnlemenin ve

alntlamann olduka az olduu Eski Trke dneminde de e anlaml szckler

kullanlmtr. Bu da dilin kendi sz varlnda e anlamllk olduu anlamna gelir.

zellikle Arapa ve Farsadan alntlanan szckler ile birlikte dilin kendi sz

varlnda olan szcklerin bir ksm unutulmu bir ksm da dnlendii szck ile

birlikte kullanlr olmutur. Bununla birlikte dnlemeler de e anlaml szcklerin

olumasna neden olmutur. Analojik olarak ele alndnda e anlamllk da

zihinlerde var olan nesnelerin, durumlarn veya eylemlerin farkl ekillerde ifade

edilmesi durumu olduuna gre rtmece kelimeler de e anlamlln olumasna

katk salamaktadrlar (zden, 2014: 164).

Ahanov (2008: 127-128) e anlamlln eitli oluma yollarn u ekilde

belirtmitir:

1. Szn anlam ynnden gelimesi, yan anlamlara sahip olmas,

2. Nesne veya durumlarn ilk anda fark edilmeyen zel vasf ve grnlerini,

birer birer aklayarak adlandrmak iin veya anlam ayrntlarn ifade etmek iin

yeni szler tretilmesiyle dilin sz varlnn gelime ve zenginleme gstermesi,

3. Yaz dilinin azlardan sz almas sonucu,

4. Belli bir biemde kullanlan rtmeceler,

67
 5. Bir dilin szvarlna alntlanan szckler

Bir dil iinde yerli kkenli e anlamllarn bolluu dilin anlatm gcn

artrmaktadr. Bunun yan sra dilin eldeki en eski rnlerinde zellikle anlamca

birbirine ok yakn e anlamllar bakmndan grlen zenginlik bunlar balangta

ayr ayr kavramlar yanstt, zamanla birbirine anlamca yaklatt iin- dilin

eskiliine de k tutmaktadr (Aksan, 2009: 191). Sinonimler bir milletin fikir

hayatnn hangi istikamete doru yneltilmi olduunu gsterirler. nk zihnin ii

benzer eylerin aralarndaki ince fark bulup karmaktr; yani mevcut olan

sinonimlerden hangisinin nerede kullanlacan zihnimiz ayrt eder. Bu yzden

anlamdalardan yana zengin olan diller daha ziyade medenilemi dillerdir.

Sinonimler, btn baka dil ekilleri gibi, ilk nce daha nce dnen fertlerde vcut

bulur ve sonradan herkesin mal olur (ok, 2004: 73). E anlaml szckler her

zaman birbirinin yerine kullanlmaz. Modern Ouz Trkesinde btn balamlarda

birbirinin yerine geen e anlaml unsurlar (gnder-, yolla, i:ber-; bul-, tap- vb.) ile

birlikte btn balamlarda birbirinin yerine geemeyen e anlaml unsurlar

bulunmaktadr (Erdem, 2009: 65).

E anlamllar e seslilere zt bir yapdadr. E sesliler anlamlar farkl,

sylenileri ortak kelimeler iken; e anlamllar, anlamlar birbirine yakn olan farkl

kelimelerdir. E sesliler de, e anlamllar da farkl szlerden oluur (Erol-Arslan,

2002a: 81).

68
2.1.7. Kart Anlamllk

Kartanlamllk (fr. antonymie) anlamlar kart olan iki szck arasndaki

banty belirtir (Gnay, 2007: 177), Anlam bakmndan birbirinin kart olma

durumu; e anlamlln tersi (mer vd., 2011: 170), Anlamlar bakmndan

birbirine kart olan, birbirine kar duran bilgilerin adlar olan szlerdir. Kart

anlaml szler, birbirlerinin ses, yap ve kullanm alanlarn dorudan etkilerler;

nk kartlk, varlk hakkndaki insan bilgilerinde, en temel eksenlerden biridir

(Karaaa, 2013b: 363). Kartanlamllk, iki szck arasnda bulunan A olursa B

olmaz ilikisidir. rnein bir ey yeniyse eski deildir. Bu rnekte yeni ve eski

sfatlar kartlk ilikisindedir (Huber, 2008: 173). Birbirleriyle kart (zt) anlam

oluturan dil birimleridir. Zt anlamllk, ters anlamllk (Aksan, 2016: 161) gibi

terimlerle de karlanan kart anlamllk, Dereceli kartlk, kutupsal kartlk,

ilikisel kartlk (Toklu, 2003: 95-96), kili, biimsel ilikili, ilikisel, dereceli,

yn gsteren (Aksan, 2016: 162-164), Btnleyici kartlklar ve grece

kartlklar (Huber, 2008: 174) biiminde blmlere ayrlr.

2.1.8. E Adllk

Eadllk (fr. homonymie), gsterileni ayr, gstereni zde olan szcklerin

zelliidir (Gnay, 2007: 200), Dillerde ses ve yazm asndan ayn gstergenin

iki ya da daha ok deiik kavram karlamasdr (Toklu, 2003: 93), Biim olarak

e fakat anlam olarak farkl olan iki ya da daha fazla szck arasndaki iliki

(Hartmann ve James, 1998: 69a), Gsterileni ayr, gstereni zde olan szcklerin

zellii (Vardar, 2002: 93), Ayn kelimenin farkl kavramlar yerine kullanlmas

(Lakoff ve Johnson, 2010: 140), Birka anlamn bir isim iin olabilmesi (Ricoeur,

69
2003: 131). Syleyii ayn anlamlar farkl szcklerdir. Yani bu szcklerin ses

yaps ortaktr. ki ya da daha ok kavramn ses ya da yazm asndan ayn

gstergelerle dile getirilmesi (ok, 2004: 96; Ahanov, 2008: 110; Hengirmen, 2009:

158; mer vd., 2011: 118) biiminde tanmlanan e adlln olumasnda farkl

anlamlardaki iki ya da daha ok szcn, zaman ierisinde geirdikleri ses ya da

biim deiikliiyle yaklamas ve yabanc dilden alnan bir szcn yerli dildeki

bir baka geyle ayn ses bileimiyle birlikte kullanlr duruma gelmesi iki etken

olarak belirlenir (Aksan, 2016: 166).

Trke szlklerde e adl szlk birimlerin tanmlanmas ve bunlarn

anlamlarnn belirlenmesi szlk yazarlar ve szlk kullanclarnn karlat

nemli bir sorundur (Doru, 2011: 133). okanlaml szlk birimlerin ierdii

anlamlarn gerekten okanlamlla bal olarak m yoksa e adlla bal olarak m

ortaya ktn tespit etmek, szlk birimin yeni anlamlar m kazandn yoksa

rastlantsal olarak farkl kavramlarn ayn gstergeyle mi ifade edildiini

syleyebilmek ve tanmlar buna gre yapmak bu sorunu ortadan kaldracaktr

(Doru, 2012: 40).

E adllk nedenleri daha ciddi ve arpc olmasna ramen ok anlamlla

gre daha az karmaktr. E adlln nedenleri fonetik yaknlk, e adl atmalar

ve yabanc etkilerdir (Ullmann, 1970: 176-180). E adl szckler ses ve yazm

asndan aynyken kken ve anlam bakmndan farkldr. ok anlaml szckler ise

ayn szcn dilde genellikle eretileme yoluyla farkl anlamlar kazanmas ile

ortaya kmtr (Toklu, 2003: 94). ok anlamllkta ayn adn birok anlama gelmesi

sz konusuyken e adllkta balangta ayr olup sonradan ses deiimi sonucu ayn

70
biime brnm szcklerin bulunmas durumu vardr (Gnay, 2007: 200). E

adllarda, sese ayn olan gstergeler arasnda anlam asndan hibir iliki

bulunmazken okanlamllkta ayn szcn deiik anlamlar arasnda mutlaka bir

iliki vardr (Aksan, 2009: 192-193). Trkede sesil bir yazm kullanlmakta ve

yazmdaki eski biimler genellikle yazya yanstlmaz; kimi dillerde e adlln e

yazml ve e sesli olmak zere iki tr vardr (Aksan, 2016: 93). Trkenin

kulland sesil yaz zellii Trkede e adllk, e seslilik ve e yazmllk

terimlerinin kimi zaman birbirinin yerine kullanlmasna ve bu terimlerin

tanmlarnda tutarszlklar ortaya kmasna neden olmutur. E seslilik, e yazmllk

ve e ilevlilik kavramlar e adlla dhildir ve bunlarn her biri ayr ayr e adllk

rneidir (Hartmann ve James, 1998: 69a).

Ullmanna gre (1978: 358) e adlln eidi vardr:

1. E sesliler: Benzer biimde sylenen, ayr biimde yazlan szckler.

2. E yazmllar: Benzer biimde yazlan, ayr biimde sylenen szckler.

3. Kesin anlamda e adllar: Hem yazmlar hem sylenileri benzer olan szckler.

E sesliler ile e yazmllar, e adllar olarak deerlendirken yazm ve syleyi

dikkate alnr. Sylenii ayn, yazl ayr szler e sesliler, yazm ayn olup

vurgusunun farkllndan deiik sylenie sahip szler e yazmllar diye

adlandrlr (Ahanov, 2008: 120).

almada bitki vb. kp yetimek, kmak, tremek, meydana gelmek,

grnmek anlamlarndaki bit- (I) ile sona ermek, tkenmek anlamlarndaki bit-

(II) fiilleri e adldr. Yazllar ve sylenileri ayn olduu halde anlam olarak bir

ortaklklar yoktur.

71
2.1.9. E Seslilik

Eseslilik (fr. homophonie), anlamlar farkl sesletimleri ayn olan szckler

iin kullanlr (Gnay, 2007: 201), Sylenileri ayn, anlamlar deiik olan

szckler iin kullanlan bir terim; rn. Trkede yz/yz; ng. right/write, know/no

(mer vd., 2011: 122), Ayr anlam veya grevdeki kelime ve eklerin ses ve yazl

bakmndan ayn olmalar durumu (Korkmaz, 2010a: 88), Kimi dillerde grlen

yazl ayr, sylenii ayn olan szcklerin zellii (Vardar, 2002: 95), Sese

ayn, anlamca farkl olan dil birimlerinin ilikisi, bir e seslilik durumudur. E sesli

bir dilde yer alan, anlam ve ilevce farkl; fakat ayn ses deerine sahip biimlere

denir (Karaaa, 2012: 637). E seslilik Divan Edebiyatnda cinas olarak

adlandrlr. Cinas szckler yazl ve sesletimleri ayn olup anlamlar farkldr ve bu

cinas ile beyit sonunda bir ahenk salanr. E sesli kelimeleri bir arada kullanmadaki

temel ama iirde ahenk/ritm oluturmaktr. Karaaaa gre e sesliliin kaynaklar

ok anlamllk, ses deimeleri ve alnt biimlerdir (Karaaa, 2012: 640-642).

ok anlaml szcklerin anlamlar arasnda nceleri bir ba varken zamanla

anlamlar arasndaki iletiim zayflar ve her anlam ayr bir szc karlar duruma

gelir bu da e seslilie yol aar. Tarih dnemlerde ok anlaml olan fiilin

anlamlarnn birbirleriyle olan balantsnn zayflamasyla Trke Szlkte e sesli

olarak verilmitir. rn. dik- fiili. Birtakm e sesliler de szcklerin ses

deimeleriyle syleni bakmndan ayn olmalaryla olumutur.

E sesli szcklerin sese yani syleyi olarak ayn olduu grndeki

ortaklk yazllar konusunda salanamamaktadr. Hem syleyi hem yazln ayn

olduu szckler e yazml; syleyii ayn yazl farkl szckler e sesli olarak

72
tanmlanabilir. E seslilik ile e yazmllk, e adlln ses ve yazm bakmndan

deiiklik gstermesi durumudur.

2.1.10. E Yazmllk

Eyazmllk (fr. homographie) anlamlar farkl, sesletimleri farkl ancak

yazllar ayn olan szckler iin kullanlr (Gnay, 2007: 201), Kimi dillerde

grlen, sylenii ayr, yazl ayn olan gstergelerin zellii (Vardar, 2002: 96),

Sylenileri ayr olmasna karn yazllar ayn olan szcklerden her biri

(Hengirmen, 2009: 163), Sesletimi ayr, yazl ayn szcklere e yazml

szckler denir (Huber, 2008: 171) biiminde tanmlanr. E yazml szckler ayn

yazma sahiptir ama anlam, kken ve kimi zaman sesletim bakmndan birbirinden

farkldr. Yani e yazml szcklerin sadece yazl ortaktr.

E yazml szcklere daha ok yazs eski olan dillerde rastlanr (Hengirmen,

1999: 163). Eyazmllk ve e adllk konusu sadece Trk dilinin szvarln

toplayan szlklerde deil, dier dnya dillernde hazrlanan szlklerde de daima bir

sorun tekil etmitir. Eyazmllk konusu Trk dili iin Arap harfleri metinlerin

szln ve dizinleri ile Arap harfleriyle dzenlenmi aatay ve Osmanl Trkesi

szlklerde bir sorun olutururken, Latin harfli Trke szlklerde eyazmllk

hemen hemen sorun olmaktan kmtr (Yavuzarslan, 2010a: 66). Tarih

metinlerde, aatay ve Osmanl Trkesi szlklerinde yazllar ayn ve benzer

olan e yazml pek ok szck tek madde ba altnda toplanarak tek bir szcn

farkl anlamlar gibi gsterilmitir: su+ba ile s+ba gibi (Yavuzarslan, 2010a:

70).

73
 E adl szcklerde yazl ve sesletim ayndr; e sesli szcklerde yazl

farkl sesletim aynyken e yazml szcklerde yazl ayn sesletim farkldr.

2.1.11. E levlilik

Hem yazm hem de sesletimin ortak olduu band (bant, erit) ve band

(mzisyen grubu) rnekleriyle aklanan (Hartmann ve James, 1998: 69a) e

ilevlilik (ng. homologue), farkl anlamda olmasna ramen biim ve kken olarak

birbirine benzeyen dil birimleri arasndaki ilikidir. levdelik (Rifat, 2010: 26)

olarak da ele alnan e ilevlilik; yap, deer ve durum itibaryla ayn olan, bir

bakasnn tam olarak yerini tutan, iki farkl dil ya da lehenin paylat szcklerde

grlr.

2.2. ANLAM DEMELER

Bir szcn daha nceki anlamna gre zamanla farkl etkenlerle anlamnda

deiiklikler meydana gelmesi olarak tanmlanan anlam deimeleri daha ok anlam

genilemesi, anlam daralmas, anlam iyilemesi ve anlam ktlemesi ile ilenir.

Anlam deiiklikleri genel olarak iki blmde incelenir: 1. Anlam daralmas ve

anlam genilemesi. 2. Anlam iyilemesi ve anlam ktlemesi (Toklu, 2003: 92).

Anlam deimeleri ile ilgili yaplan tanmlar u ekilde sralanabilir: Anlaml dil

birimlerinin ierik dzlemlerinde ortaya kan deiiklik (Vardar, 2002: 20),

Szcklerin veya szck beklerinin birtakm faktrlerin hareketiyle anlamlarn

kaybetmesi veya edinmesi (Hartmann ve James, 1998: 123), Tarihsel sre iinde

bir szcn anlamnda eitli nedenlerle ortaya kan, gsterge ile szck ya da

gsterilen arasnda var olan ilikinin deimesi (mer vd., 2011: 27), Bir kelimenin

74
gsterdii anlamdan az veya ok uzaklaarak yeni bir anlam kazanmas olay

(Korkmaz, 2010a: 19-20), Bilgilenmenin, varl daha ince dilimlere ayrmann

dildeki yanks (Karaaa, 1993: 92), Dil birimlerinin, dillerin toplumsal uzlalara

dayal saymaca ve iretilemeli, iki ve ok katmanl gstergelerindeki deer

deiimine anlam deimesi denir (Karaaa, 2013b: 32), Dil birimlerinin ierik

boyutunda ortaya kan, eitli nedenleri ve alt trleri olan evrim olgulardr

(Vardar, 2001: 121).

Dil birimlerinin gsterge deerlerini ve bu deerlerdeki deiiklikleri izleyen

dil bilgisi kolu olan anlam bilimi, ses birimi dndaki sz ve sz dizimi yaplarndaki

anlam deimelerini inceler. Bir yandan anlam deime yollarnn yapsn inceler ve

diller arasndaki evrensel kurallar bulmaya alr, te yandan dilin sz ve sz

dizimindeki anlam deimelerini izler (Karaaa, 2013b: 31). Semantik dilsel

(linguistik) iletiimin incelenmesidir. Bu inceleme herhangi bir dilin gramer, sentaks,

tarz, edebiyat ve etimoloji bilgisinden ok daha fazla eyi ierir (Wilson, 2002: 17).

Anlam deiir, nk mantksal ya da anlatmsal amalarla kavramlara

bilinli ad verilir. Anlamn deimesinin dier nedeni armlardan birinin

balamsal anlam, anlatmsal anlam ya da toplumsal deerlerden olup ikincil olmas

ve bu anlamn zamanla temel anlamn yerini alarak evrim geirmesidir. lk durumda

bireysel, bilinli ve kesintili bir deiim sz konusuyken ikinci durumda toplumsal,

bilinsiz ve aamal bir deiim gerekleir. Mantksal adlandrmada bir eye

arm yoluyla bant kurulan bir baka eyin ad verilir ve bu armsal bant,

eretilemede nesnelerin benzerliine; kapsamlay ve dz deimecede nesnelerin

bitiikliine dayanr. Anlatmsal adlandrma konuucunun nesneye ykledii

75
duygusal, isteksel, sanatsal ve trel deeri dile getirir. Anlam deimelerinde

duygusalln da nemli yer tuttuu gz nnde bulundurularak bilinaltndaki

cokusal g de addedilir. Her trl byk cokuda, kzgnlk, ak, cokunluk vb.

beklenmedik szckler, zgn benzetiler kendiliinden ortaya kar. Anlam

deimelerinin teki kaynaklar tabu, konumadaki tutumluluk, e adllar

atmasdr. E adllar arpmasnda dil tepki gstererek szcklerden birini

yenilemeye ynelir (Guiraud, 1975: 64-73). Tabu ve rtmece, szcklerin anlam

alanlarnn deimesinde nemli bir faktrdr (Erol-Arslan, 2002b: 35). Szcklerin

anlamlarnn deimesinin bir nedeni de rtmeceye dayanr. ok anlaml bir

szcn ho olmayan veya irkin bir anlam varsa bu anlam iin yeni bir szck

oluturulur bylece szcn anlam alannda bir daralma gerekleir. ok anlaml

szck ok anlaml szcn anlamn daraltrken yeni kelimenin anlam alann

geniletebilir (Erol-Arslan, 2002b: 53). Eski Trke dneminde sadece iek

anlamyla kaytl olan szck zamanla iek hastal anlamnda kullanlmaya

balanm ve szcn rtmece biiminde kullanmyla birlikte anlam alannda

genileme olmu, bir bitkinin adyla birlikte bir hastaln da ad olmutur (Erol-

Arslan, 2002b: 47).

Dilde ska grlen fonetik, morfolojik ve sentaktik deiiklikler, yapsal

deiikliklerdir. Dilin hareketli ve enerjik durumunun en ok etkiledii semantik

deiiklikler ise insann beyninde ve dncesinde gerekleir. Zihinsel dzlemde

gerekleen bu deiim yapsal deiikliklere gre daha hzldr. Zihin, bir balant

yakalad anda mevcut olan bir szc yeni kan bir durum iin grevlendirir.

Zihin, szcklerin anlamlarnda oynama yapar ve szcklerin eski anlamn

76
korumasn nemsemez. Yeni anlamyla kullanlan szcn eski anlam bazen

unutuluabilir (Demirci, 2014: 198).

Szcklerin hisler zerinde braktklar etkiler yznden anlamlar bazen

ktleir bazen de iyileir. Bunun sonucunda anlam ktlemesi (mana

bayalanmas, pejoratif) ve anlam iyilemesi (mana iyilenmesi, melioratif) denilen

deimeler oluur (ok, 2004: 99). Anlam iyilemesi ve ktlemesi kii ve

toplumlarn ruhu zerinde etkili olan nesne ve olaylar sonucunda deiim gsteren

szcklerden kaynaklanr; bu nedenle subjektif olabilir.

Anlam deimeleri her dilde ok uzun bir sre iinde gerekleir. Bu sre

bazen birka yzyl bulabilir. Dil ihtiya ve kltrel alveri sonucunda karlat

yeni kavramlar kendi z geleriyle dorudan karlayamaz. Yeni anlamlarla birlikte

eski anlamlar da dilde varln bir mddet korur (Dilin, 1983: 23). Fakat

toplumdaki hzl deimeler kimi durumlarda, zellikle Trkiyede dili zletirme

srasnda olduu gibi, dil planlamas abas nedeniyle ok daha ksa zamanda

gerekleebilir. Standart dilde anlam deien szcklerin eski anlamlar lehe ve

azlarda uzun bir sre korunur (Aksan, 2016: 116-117; Dilin, 1983: 23). nlere

gre (2001: 370) de dilde zaman ierisinde fonetik, morfoloji ve anlam alanlarnda

ortaya kan deimelerden en ksa sreli deiimler geiren anlamdr. Bir szcn

ok ksa sreler ierisinde yeni anlamlar kazandn, kulland anlamlardan

uzaklatn belirtmektedir.

Dil dnyay deil, dnya dili belirler; bu yzden, dillerdeki her trl

deiimin kayna, o dilleri kullananlarn dnyalarnda olup biten deimelerdir

(Karaaa, 2013b: 529). Gndergenin (rfrent) yok olmasyla baz szckler

77
kullanmdan kar, bazlar anlam kaymasna urar ve sz varlna yeni sesler

eklenir. Dil canl bir varlk gibi serpilir, geliir ve zenginleir. Bu deimenin

nedenleri nfus hareketleri, gler, toplumu derinden etkileyen olaylar (savalar,

devrimler), ticari ilikilerin gelimesi, yeni siyasal koullar, bilimsel ve teknik

alandaki dnmler gibi d etkenlerle aklanabilir (Sav, 2003: 149). Toplumlarn

kltr, dnce ve inanlarnn deimesiyle anlam deimeleri gerekleir (ok,

2004: 97). Szckteki anlam deimelerinin nedeni toplumun ihtiyalardr. htiya

duyulan kavram iin dilde var olan szce yeni anlamlar yklenebilir: gece,

karanlk anlamlarna gelen tn szcnn zamanla tnek biimiyle zindan ve mezar

anlamlarnda kullanlmas gibi. Biim ve anlam deimesinin nedeni lm

gereinin olmas ve bu inanca bal olarak len kiinin mezara gmlmesi

ihtiyacdr (enmez, 2008: 403; Aksan, 1989: 172). Kavramlarn ierii deiir ve

gereksinimlere gre geniler (Erkman-Akerson, 2008: 190). Anlam deimelerinin

ok farkl sebepleri olmakla birlikte bunlarn en nemlisi ihtiyatr. Yeni ortaya

kan herhangi bir eye (mal, malzeme, fikir, kavram, madde, rn vb.) isim bulma

ihtiyac enerjik olan dili harekete geirir. Dil bu ihtiyac kimi zaman alntlarla,

dnlemelerle karlarken ou zaman kendi i dinamiklerinden istifade eder. Bunu

da benzetme, aktarma, mecaz vb. yollarla eski szce yeni anlam ykler. Bylece

asl anlamla yola kan szck birok yan anlamlar kazanr. Bu deimeler bazen

szcn ilk ve son anlam arasnda ba kurulamayacak derecededir (Demirci, 2014:

1999). Anlam deimelerinin nedenleri tarihsel nedenler, dilsel nedenler, toplumsal

nedenler, ruhsal nedenler olarak snflandrlr (Guiraud, 1975: 81-82; mer vd.,

2011: 27). Anlam deimelerini yneten genel faktrlerin belki de en nemlisi

szck hazinesi yapsdr (Ullmann, 1970: 195). Deiimlerin genel nedenlerinden

78
biri dilsel kkenlidir. Szcklerin belirttii nesnelerin deimesi tarihsel nedendendir

(Vardar, 2001: 122-123). Bilimlerde, kurumlarda, trelerde grlen deiimler

tarihsel; seslere, biimlere, sz dizime ilikin nedenler bulamaya, kken

yaktrmaya ya da yerliletirmeye, e adl atmasna yol aan dil bilimsel;

szcn dar bir toplumsal kesimden geni bir kesime aktarlmasyla toplumbilimsel;

anlatmll artrma abalar ruhbilimsel nedenleri oluturur (Vardar, 2002: 21).

Anlam deimelerinin farkl nedenleri ve trleri bulunmaktadr. Kimi zaman

toplumdaki deimeler, kullanlan ara gerelerdeki gelimeler anlam deimelerine

neden olur (Aksan, 2016: 113). Yansmalar, aktarmalar, biimsel yapya ilikin

yaratmlar ve anlam deimeleri dilin yeni szck yaratma olanaklardr (Guiraud,

1975: 44).

Anlam deimesinin ve yeni anlamlarn ortaya kmasnn nedenleri d ve i

dilliliktir. Szn kullanl sahasnn deimesi anlam deitirir. Toplumdaki iletiim

ve retim ynteminin gelimesine bal olarak anlam da eitlenir. Yeni renilen

nesne ve durumlar adlandrmada szckler yeni anlama sahip olur veyahut anlam

deiebilir (Ahanov, 2008: 104-105). Anlam deimelerinin nedenleri psikolojik,

benzetmeye bal, duyu alann deimesi, duygularn etkisi ve sentaksa dair olabilir

(ok, 2004: 100).

Dier dillerde de ses deiimi yoluyla anlam geniler, daralr veya deiebilir

(Sarca ve Eratalay, 2008: 538). Karaaa (2013: 33-34), anlam deimesinin

nedenlerini yer (corafya), zaman (tarih), eksik renme (ocuklara verilen ana dili

eitimi) olarak belirler. Anlam deimelerinin ounun kayna dildedir ama

geleneksel anlam bilimine gre bunlar birer rastlant ve snrsal durumdur, onun iin

79
balca deimeler dtan tanmlanr ve dnlr. Bral ve izleyicileri dilsel

nedenlerden ok mantksal, ruhsal, tarihsel nedenleri ncelemilerdir (Guiraud, 1975:

88).

Fiiller sayca isimlerden az olsa da birden ok varln ayn hareketi yapmas,

fiillere ok anlam yklemesiyle fiillerdeki anlam zenginlii isimlere gre ok daha

fazladr (Karaaa, 2013b: 166). Fiiller deiik varlklar tarafndan sklkla

kullanld iin deimeye daha msaittir. Kutadgu Biligte geen kr- fiilinin 21

farkl anlam tespit edilmitir (Besli, 2015: 167). Fiillerin ok anlamll dilin

retkenliini ve anlam inceliklerine sahip olduunu gstermektedir.

Szcn temel anlamlarna bal olarak benzetme ya da herhangi bir ilgiyle

yan anlamlar kazanmas sonucu anlam deimeleri gereklemi olur. Bir szcn

her durumda temel anlam vardr; yan anlam balama bal olarak geliebilir.

Szcn yan anlamlar kazanmas eitli yollarla gerekleir. Bunlar:

I. Yakn anlam: Bir szcn ilk anlamyla ilgili olarak kazand yeni anlamdr.

II. Aktarmayla oluan anlamlar:

-Deimece

-Dzdeimece

-Eretileme

-Deyi aktarm

III. Kalplamayla oluan anlamlar

-Deyim

-Terim

80
-Argo

-Dolaylama (Gnay, 2007: 69-70).

Hartmann ve James (1998: 123b) anlam deimeleri srecinin eitliliini

daralma (azalma/kaybolma veya zelleme yoluyla), genileme (genellemeyle),

olumlu anlama kayma (iyileme) veya olumsuzu artrma (ktleme) ile aklar.

Bu deimeler sonucunda anlam geniler, daralr, iyileir, ktleir. Ullmann (1970:

227-231) ise anlam deimelerini eitlilikteki deimeler (anlamn genilemesi ve

daralmas) ve deerlendirmedeki deimeler (ktleme ve iyileme gelimeleri)

biiminde snflandrr.

Szlk birimi dzleminde gerekleen anlam deimeleri, anlam genilemesi,

anlam daralmas, anlam iyilemesi ve anlam ktlemesi balklar altnda ele

alnmaktadr. Bir anlamda ayn anda birden fazla anlam deimesi grlmesi

mmkndr: rnein apkn szc nceleri koan herkes anlamndayken zamanla

kadn peinde koan; canavar szc hayvan anlamndayken daha sonra cana kyan

yabani hayvan anlamna gelerek hem anlam daralmasna hem anlam ktlemesine

uramtr (Aksan, 1989: 182).

2.2.1. ANLAM GENLEMES

Genellikle anlam kapsam dar olan bir szcn zamanla, ilgili kavramlara

yaylmas, genilemesi olarak tanm yaplan anlam genilemesi, ayn zamanda bir

szcn temel anlamndan baka yeni anlamlar kazanarak ok anlaml duruma

gelmesi ile de aklanabilir. Bir szcn ilk anlamna ek olarak daha geni anlam

stlenmesi, dar kapsamdan geni kapsama gemesidir. Anlam genilerken alt

anlamdan st anlama geer (Hatipolu, 1982: 15; Vardar, 2002: 21; Hengirmen,

81
2009: 30; TS, 2011: 128; mer vd., 2011: 27; Karaaa, 2013b: 42), Bir gsterge,

balangta bir nesnenin, bir varln, bir eylemin bir blm ya da trn anlatrken

zamanla onlarn btnn anlatr duruma gelmise bu olaydan sz edilir (Aksan,

2016: 114; Topalolu, 1989: 26). Karaaa, anlam genilemesini iki gruba ayrr: 1.

Szlklk anlam genilemesi, 2. Sz dizimlik ilev genilemesi (Karaaa, 2012:

576).

Anlam genilemelerinde balam nemlidir. Szcklerin szlk anlamlaryla

birlikte balamdan da yeni anlamlar kazand gerei ortaya kar. Sradan bir

anlam genilemesi durumunda, eski ve yeni anlamlarn her ikisinin uygulanabilecei

biim iin balama baklmaldr (Bloomfield, 1973: 440).

Bir nesnenin bir ksmn, trn vs. gsteren bir szcn zaman ierisinde o

nesnenin ncekine gre daha ok ksmn, trn vs. gstermesi birinci dereceden

anlam genilemesi; tek veya ok anlaml bir szcn zamanla yeni bir anlam daha

kazanarak daha ok anlam karlar duruma gelmesi ikinci dereceden anlam

genilemesi ile karlanr (Seluk, 2000: 7-8).

Trk dilinde tarih boyunca szcklerin anlamlar genilemitir. Art zamanl

yaplan tm almalarda anlam genilemesi rneklerinin daralma, iyileme ve

ktlemeye gre daha fazla olduu grlr. Anlam genilemeleri gerekleirken

birtakm anlam olaylar vesile olur. almada da hemen her anlam genilemesinin

bir anlam yoluyla gerekletii grlmtr. Anlam genilemelerinde rol alan ve pek

ok farkl tr bulunan anlam olaylar u balklarda sralanabilir:

82
2.2.1.1. Mecazlama

Szcklerin gerek anlamndan iyice uzaklap kazand yeni anlam mecaz

anlamdr ve bu ou zaman benzetmeden kaynakldr (Demirci, 2014: 200). Mecaz

anlam, soyuttur ve szcklerin somut olan temel anlamlaryla iliki ve yaknlklar ile

birlikte szcklerin gsterdikleri eylerin zelliklerinden yararlanlarak

oluturulmutur (Aksan, 1989: 175). Mecaz anlam bir kelimenin, kullanm iinde bir

baka kelimenin anlamn geici olarak stlenmesiyle edindii, ancak bir balam

(tamlama, deyim, cmle) iinde oluan anlamdr. Bu ileri bamza sen sardn

cmlesindeki ba kelimesi, kelimenin gerek anlamlarndan birini vermemekte,

para-btn ilikisi yoluyla btn (kiileri) anlatmaktadr (olak-Bostanc, 2009:

151; Uur, 2007: 23-25).

Bir szcn birincil, en basit ve en ksa anlamda kullanlmas ve

kkenbilimsel anlama uygun anlam z anlam/asl anlamdr. Bunun kart betilenmi

anlamdr ve bu anlamda somut bir imgeden soyut ilikilere geilmesi sz konusudur.

Anlam deimesi genelde deimece yoluyla olmaktadr. Her trl deimece

szcn asl anlamna yaplan ek bir katkdr. Mecazlama genelde eretileme, dz

deimece ve kapsamlay yollaryla yaplr. Bu deimece arasndaki ayrm asl

anlam betilenmi anlama balayan ilikinin mantksal durumuna gre

yaplabilmektedir (Gnay, 2007: 71-73).

Fiillerin birincil ve akla ilk gelen anlam temel anlamdr. Mecaz anlam temel

anlam zerinden oluturulur. Bununla birlikte fiil temel anlamnn yan sra yeni yan

ve mecaz anlamlar kazanmakta hatta kimi fiillerde temel anlamn unutularak mecaz

anlamn temel anlam yerine getii grlmektedir. rnein; krmak, koparmak,

83
kesmek anlamndaki z- fiilinin temel anlam azlarda hari- kaybolarak mecaz

olan incitmek, zmek anlam akla ilk gelen anlam durumuna gemitir. Yaplan alan

aratrmasna gre bugnk Trkenin sz varlnda yzden fazla szcn,

szlklerde mecaz olarak belirtilen baz anlamlarnn temel anlam durumuna getii

kantlanmtr (olak-Bostanc, 2009: 150).

2.2.1.1.1. Deyim Aktarmas (Metafor/stiare/Eretileme)

Herhangi bir eyin ya da olayn karlatrlabilecei baka bir eyden sz

ederek betimlenmesine eretileme (fr. mtaphore) denir (Gnay, 2007: 73), ki

nesne ya da kavram arasndaki benzerlik ilikisine, benzer anlam zelliklerine

dayanarak birinin adn dierine aktarma (Toklu, 2003: 97), Bir varln bir baka

varln gstereni olmas durumudur. Gsteren olmak, kendisi dnda bir baka

varla iaret etmektir. Gsteren ile gsterilen ilikisi, anlaml gstergeleri oluturur

(Karaaa, 2013b: 307), Her iki terimde ortak olan bir ya da daha fazla semantik

zellie bal olarak bir terimin yerine bir bakasn geirmemizdir (Eco, 2008: 79),

Aralarnda edeerlik ilikisi kurulan anlaml elerden birini, teki yerine

kullanma sonucu oluan deimece tr (mer vd., 2011: 112), Aralarndaki

benzerlie dayanlarak bir szc baka bir szcn yerine kullanma

(Hengirmen, 2009: 116), Deyim aktarmas, szcn dile getirdii kavramla onun

gsterileniyle bir baka kavram arasnda ou kez benzetme yoluyla bir iliki kurarak

szc o kavrama aktarma olaydr (Aksan, 2009: 183).

Deyim aktarmas adlandrmasnn yerinde bir adlandrma olup olmad

tartma konusudur. Deyim aktarmasn gerekletiren anlamn kimi zaman tek

szckle karland grlr. Bu durumda deyimlerin tek bir szckle karlanp

84
karlanamayaca sorusu ortaya kmaktadr. Deyimlerin beklerden olumu

genellikle gerek anlamdan uzaklam sz varl olduu dnlrse deyim

aktarmalar adlandrmasnn yerine sadece aktarma ya da aktarm terimleri

kullanlarak karklk giderilebilir (Uur, 2007: 187-205). Anlam ve dil bilimi

zerine yaplan almalarda deyim aktarmas adlandrmas sklk bakmndan yaygn

olduu iin bu almada da tercih edilmitir.

Metaforun genellikle olaan yani gndelik dille ilgili deil de olaand dille

ilgili olduu dnlr ve bu kapsamda poetik muhayyile ve retorik gsteri hilesi

olarak tanmlanr. Bununla birlikte metafor, genellikle dilin karakteristii, dnce

ve eylem sorunundan ok szckler sorunu olarak grlr. Lakoff ve Johnson (2010:

25) bunun aksine metaforun gndelik hayatta sadece dilde deil, dnce ve eylemde

de yaygn olduunu belirtmektedir. Gndelik kavram sistemlerinin kendileriyle

dnlen ve eylemde bulunulan terimlerin doas gerei metaforik olduu

belirtilmitir. Metaforik kavramlar dnme ve konumann gndelik harfiyen

konuma ve dnme tarzlarnn tesinde figuratif, poetik, renkli, dsel dnce ve

dil diye adlandrlan dilin menzili istikametinde geniletilebilir (Lakoff ve Johnson

2010: 35). Metaforlarn tabanda yani temelde ilediine dair ilgi ekici bir fikir sz

konusudur (Guttenplan, 2009: 95). Eretilemedeki yenilik, belirgin olmayan [uygun

olmayan] bir niteleme yoluyla yeni bir anlamsal belirginlik [uygunluk] retmeye

dayanr. Eretilemede ve anlatda henz sylenmemi olan/yeni olan, dil iinde

belirir (Ricoeur, 2011: 15-16). Deyim aktarmalar sonucunda yeni anlamn szce

yerlemesi olduka gldr, bu aktarmadan doan yan anlam olduu anlalmaz. Bu

yan anlam szcn tremi anlam gibidir (Ahanov, 2008: 107).

85
 Eretileme halk adlandrmas denilen adlandrmann deimez biimini

oluturur. zellikle bitkiler, hayvanlar, aralar birbirlerine ad alp verirler ve insan

vcudu bu mantksal eretilemelerden pek ounun kaynadr (Guiraud, 1975: 65).

Adlandrmalar nedenlidir, balangta sk rastlanlmayan bir varl ya da az

kullanlan bir nesneyi belirtmek sz konusudur, varlk ya da nesne kendisine

benzeyen ve daha iyi bilinen bir varlk veya nesneye balanr (Guiraud, 1975: 66).

Metafor, anlam deiikliklerinden saylr (Ricoeur, 2003: 129). Metafor ve

metonimi genellikle anlam deimelerinin iki mekanizmas olarak kabul edilir

(Traugott ve Dasher, 2004: 27). Anlamlarn benzerlii yoluyla ad aktarm anlam

deiimlerinin en sk rastlanan trdr. Bu trn en yaygn eretilemedir (Guiraud,

1975: 57). Eretileme, benzerlie dayal bir deimecedir. ki ey arasnda bazen

tutumlar bazen ekilleri bazen belli bir balamda birlikte belirledikleri iin

benzerdirler. Bir benzerlik kefedildii zaman bu benzerlik sonsuz bir sre

ierisinde bir baka benzerlie iaret edecektir. Yorumcunun hakk ve grevi,

benzerlik mantnn egemen olduu bir evrende bir gstergenin anlam olduuna

inanlan eyin aslnda bir baka anlamn gstergesi olduundan kukulanmaktr (Eco,

2008: 61). Eretilemeli anlam oluumunda, iki kavramn gsterilenleri arasnda

benzerlik ilikisi kurulur. ki ge arasnda e deerlik ilikisi bulunan anlaml

gelerden birinin dierinin yerine kullanlmasyla eretilemeden bahsedilir. -e

benzer, -e gibi kavramlar kullanldnda benzetme durumu sz konusuyken

eretilemede bu kavramlar kullanlmaz (Gnay, 2007: 73-75). Temel anlamda

nedensiz bir kullanm sz konusuyken yan anlam ve metaforda nedensiz olan szlk

birimlerini sz diziminde nedenli kullanma amac vardr. Bu nedenli kullanm sz

86
diziminde gsterilen varlk ile benzerlik kurma yoluyla gerekletirilir (Karaaa,

2013b: 268).

Dil kendi doas bakmndan analojik veya fetiisttir. Dil zorunlu olarak

dolayl sze bavurur. Dolayl sz ise ieriin bo merkezini bir baka eyle

doldurmak zorundadr veya ieriin neye benzediini syleyerek eretileme yoluyla

ya da yokluunun balamn ve konturlarn tanmlayarak evresindeki eyleri

sralayarak dz deimeceyle bunu yapar (Jameson, 2013: 114). Benzeim szleme

gibi belirli llerde olur ve belirli llerde kendini belli eder. Benzeim ya

eretilemeli ya da dzsapmacaldr. Bu da gsteren ile gsterilenin benzeimini

saklayan ortak nitelikler bulunmasna ya da uzamda, zamanda bir yaknlk bayla

birbirini artrmasna baldr (Guiraud, 1994: 43).

Dili mucizev klan metaforlardr. Dil, dnyay metaforlar araclyla aa

kararak ve gizleyerek sunar. Metaforlar bazen anlam saklarken bazen de

anlatlanlar ok daha grnr klar. Metaforlar, dnyann aa karc ve gizleyici

takdimi olan dilin asl varldr (Demir, 2015: 122). Kinayeli anlatmn kinayesize,

dolayl anlatmn dorudan anlatma gre daha etkili olduu, istiarenin bir stnlk

ve gzellik tad, mecazn gerek anlatmdan etkili olduu belgatiler tarafndan

kabul edilmitir (El-Crcn, 2015: 80). Deyim aktarmalar ounlukla anlatma g

kazandrmak, etkili olmak amacyla zellikle edeb dilde kullanlr. Metaforlar da

ok anlaml szckler gibi dilde belirsizlie yol aar ve bu tr belirsizliklerin yanl

anlalmalara neden olaca dnlr. Bu belirsizlikler gndelik dilde olduka

yaygndr ve fark edilmez. Metaforlar bnyesinde dinleyicinin veya okurunun

yorumlayaca kart anlamlar barndrr ve balam alternatif yorumlardan birini

87
okuyucu iin ak klar. ki anlam kavramak yorumlamak demektir (Ricoeur, 2007:

21).

stiareler dz anlatma gre daha etkileyici ve gzeldir. rnein Bir aslan

grdm sz Yiitlik, gzpeklik ve dmann yakalayp ele geirme bakmndan

aslandan fark olmayan bir adam grdm sznden daha stndr. stiareli anlatm

daha vurguludur; yalnz vurgudan kast manann znde bir art olduu deil ifade

tarznn daha etkili ve gl olduu anlamndadr. Yani Bir aslan grdm sznde

daha fazla bir benzerlik iddias olmayp o kii ile aslann eit durumda olduu

iddiasnn vurgulu bir dille anlatm sz konusudur. O halde istiarenin manann

znde deil, sadece manay ifade edi tarznda etkisi vardr (El-Crcn, 2015: 82).

ki ey benzerse biri tekinin gstergesi haline gelebilir. Domuz szc ne

domuza benzer ne Noriegaya ne de avueskuya Domuzun fiziksel alkanlklar

ile diktatrlerin ahlaki alkanlklar arasnda kltrel olarak belirlenmi bir analoji

temelinde domuz szc bu ahslardan birini gstermek zere kullanlabilir (Eco,

2008: 61-62). stiarelerde benzetme ilikisi sz konusudur. Aslan grdm.

cmlesinde kiinin cesareti, yiitlii aslana benzetilmitir. Kiinin ok cesaretli

olduunu sylemek yerine aslann tercih edilmesiyle etkili bir anlatma

bavurulmutur. Bu nitelik phe gtrmez bir kesinlik tar ki bir aslann rkek

olmas ihtimali yok gibidir. stiare yerine dz yoldan benzetme ile Aslan gibi bir

adam grdm. cmlesinde varl ile yokluu mmkn olan bir ey ifade edilmi

olur. Dolaysyla benzetmede gereklilik vurgusu yoktur ve bu adan istiareden

ayrlr (El-Crcn, 2015: 84).

88
 Lakoff ve Johnson (2010: 277), metaforlar ile ilgili drt grn hatal

olduunu belirtmilerdir. Bunlardan birincisi metaforun meknnn szckler deil

kavramlar olduudur. kincisi metafor genellikle benzerlikle temellenmez, bunun

yerine tecrbeler iinde kesien balantlarda temellenir ve metafor dahilindeki iki

alan arasnda alglanan benzerlikler dourur. ncs en derin ve daimi

kavramlarn- zaman, olaylar, nedensellik, ahlk ve zihnin kendisi- bile ok ynl

metaforlar araclyla anlalaca ve muhakeme edileceidir. Drdncs kavram

metaforlar sisteminin bedenlerin ortak doas ve paylalm gndelik hayatta

faaliyette bulunma tarzlarnn ekillendirdiidir.

Lakoff ve Johnson (2010: 36-49) metaforlar ynelim metaforlar ve ontolojik

metaforlar biiminde snflandrmaktadr. Bir kavram dierine gre yapya

kavuturmayan, bunun yerine btn bir kavramlar sistemini dier kavramlar

sistemine gre organize eden tr ynelim metaforlardr. Bunlar uzay ve mekn ile

ilikilidir: yukar-aa, ieri-dar, n-arka, beri-te, derin-sath, merkez-evre.

Metaforik ynelimler keyf deildir, temeli fiziksel ve kltrel tecrbelerdir. Yukar-

aa, ieri-dar vb. kart ynelimler olsa da ynelim metaforlar kltrden kltre

deiebilir (Lakoff ve Johnson, 2010: 36). Uzay-mekan ynelimlerine ilikin temel

tecrbeler ynelim metaforlarn dourduu gibi fiziksel nesnelerle tecrbeler de

olaanst farkl ontolojik metaforlara yani olaylara, aktivitelere, hislere,

dncelere entiteler ve tzler olarak bakma tarzlarna temel salar (Lakoff ve

Johnson, 2010: 50).

89
 Aksan (1999: 64-68), deyim aktarmalarn insandan doaya, doadan insana,

doadaki nesneler arasnda, somutlatrma ve duyular arasnda aktarma olmak zere

5e ayrmtr.

2.2.1.1.1.1. nsandan Doaya Deyim Aktarmas

nsanlara ait olan birtakm zelliklerin doadaki nesnelerin adna ya da onlara

ait zelliklere aktarlmas olaydr. Organlarn ve vcut blmlerinin doadaki

nesnelere aktarlmas yoluyla yeni anlamlar kazanmas da insandan doaya deyim

aktarmasn ierir. Deyim aktarmalarnn btn dillerde yaygn olan tr insann

kendine en yakn bulduu kendi organ adlarnda, vcuduyla ilgili kavramlarda

grlr (Aksan, 2009: 183). Organ adlarnn yan anlam kazanmas sk rastlanlan bir

durumdur. nsandan doaya aktarmann bir tr, insana ait fiziksel ve ruhsal

zelliklerin doadaki varlklara aktarlmasyla gerekletirilir. Edebiyat ve iir

dilinde grlen bu tr, doadaki varlklar bir bakma kiiselletirdii iin

kiiletirme adyla da anlr (Aksan, 2016: 82-83). nsana ait zellii insan dndaki

varlklara ykleme sz konusu olduu iin kiiletirme (tehis) adyla da bilinir.

Ancak her insandan doaya aktarmada belirgin bir kiiletirme olmayabilir... kitabn

yz, ayakkabnn burnu ifadelerinde de yz ve kitap kelimeleri birer insandan

doaya aktarmadr. Bu aktarmalarn birer kiiletirme olduunu sylemek ise

olduka gtr (Srmeli, 2005: 71).

Genelde ve bazen de kt bir biimde l metafor (dead metaphor) olarak

adlandrlan kavram vardr. l metafor mevzusu, l metafor rneklerinden daha

ilgi ekicidir. l metafor ifadesi en az iki yolla anlalr. Bir taraftan l metafor,

bir l veya papaan gibi tekrarlanm konulara benzeyebilir. Bu tasar zerinde l

90
metaforlar sadece metafor deildir. Dier yandan l metafor, daha ok piyano

zerindeki lm tu gibidir; l tular hala tutur, gsz veya duygusuz olmasna

ramen ve belki de l metafor, canllktan yoksun olsa da her eye ramen

metafordur. Bir baka rnek, abartl fiziksel egzersiz yapldktan sonra kendinizi

ldm biiminde tanmlamak gibi. Ama elbette ki siz bittiinizi deil gerekten ok

yorulduunuzu kast ediyorsunuz (Guttenplan, 2009: 183).

2.2.1.1.1.2. Doadan nsana Deyim Aktarmas

Doadaki nesnelerin adlarnn ve bunlarla ilgili sfatlarn insanlar iin

kullanlmasyla oluur (Aksan, 2016: 83). Doadaki nesnelere ait olan birtakm

zelliklerin insana ya da insana ait zelliklere aktarlmas olaydr. Divan

Edebiyatnda ak istiare olarak adlandrlr. nsan tarif edilirken insan ve doa

arasndaki ilgi sayesinde eitli varlklardan istifadeyle farkl yollara bavurulur.

Aslnda doadan insana aktarma sadece deyim aktarmas yoluyla olmaz.

Benzetmelerde de doadan insana aktarmalar sz konusudur. Trkede gnlk

hayatta grlen ve insanlar iin kullanlan tilki, kei, kart horoz gibi kullanmlar birer

doadan insana aktarma rneidir (Srmeli, 2005: 73).

2.2.1.1.1.3. Doadaki Nesneler Aras Deyim Aktarmas

Doadan insana aktarmalar gibi, doadaki varlklar arasnda da yine,

benzerliklere dayanan ve benzetmenin ileri bir aamas olan aktarmalar her dilde

grlr. Bunlar arasnda hayvandan bitkiye, hayvandan hayvana, nesnelerden

bitkiye, nesnelerden hayvana gibi aktarmalara rastlanr (Aksan, 2016: 84).

91
2.2.1.1.1.4. Duyular Aras Deyim Aktarmas

Deyim aktarmalarnn bir tr de deiik duyu alanlarna ait baz zelliklerin

bir dier duyu alanna verilmesiyle oluur. Be duyunun herhangi birine ait bir

kavramn bu duyulardan herhangi bir dierine aktarlmas ve sanki o duyuya ait bir

zellikmi gibi kullanlmas durumunda duyular aras deyim aktarmas gerekleir.

2.2.1.1.1.5. Somutlayc Deyim Aktarmas (Somutlatrma)

Soyut, anlatlmas g dnce ve duygularn, soyut kavramlarn somut

kavramlar araclyla anlatld aktarmadr. Her dilde deyimler, somutlatrmaya

bavurur (Aksan, 2009: 185). Somutlatrmann ok sk olarak grld dil gesi

deyimlerdir. Birden ok gstergenin bir araya getirilerek durumlarn, davranlarn

veya olaylarn dile getirilmesi iin soyut eylerin anlatm iin somutlatrmaya

bavurularak canl ve etkili bir anlatm gerekletirilmi olur (Aksan, 2016: 86).

Somutlatrma ieren deyimlerin bir blmn benzetmeye dayanan tamlamalar

oluturur. Somutlatrmalarn bir tr de her dilde grlen ve dilimizde nemli yer

tutan, soyut kavramlar somut devinim ve ilemlerle dile getiren eylemlerdir (Aksan,

2016: 85). Bu konu somutlayc eylem aktarmas konusunda da ilenmitir.

2.2.1.1.2. Benzetme

Benzetme her dilde, anlatm glendirmek, canl klmak iin yararlanlan dil

olaylarndan, sz sanatlarndan birisidir. Bir nesnenin niteliini, bir eylemin

zelliini daha iyi anlatabilmek, canlandrabilmek iin bir baka nesneden, bir baka

eylemden yararlanarak onu anmsatma yoluyla gerekletirilir (Aksan, 2016: 77). Bir

nesnenin, varln niteliini daha gl, daha etkili biimde anlatmak zere bir baka

92
nesneden, daha belirgin nitelii olan bir varlktan yararlanma eilimi Trkede de

deiik yollardan, yaygn olarak gereklemektedir (Aksan, 2016: 78). Kavramlar ve

nesneler arasndaki yaknlklardan, benzerliklerden yararlanarak bunlardan birinden

sz ederken dierinin anlmasdr. Benzetmede andrma ilikisi iinde bulunulan

baka bir varlk ya da fiil rnek gsterilir. Tam bir benzetmede drt ge bulunur.

Zayf olan ge benzeyen, gl ge kendisine benzetilen, benzetmenin yaplmasna

neden olan ortak zellik benzetme yn, karlatrmada kullanlan ilgelere ise

benzetme ilgeci denir (Uur, 2007: 49; Toklu, 2003: 97). Ali, kei gibi inat

benzetmesi drt geyi ieren ayrntl benzetmedir. Belirli eyler iin belirli

benzetmelerin yapld Trk dilinde bu benzetmeler, ou zaman deyimlemi

olarak adlar ve fiilleri niteler ekilde karmza kmaktadr. Benzetmeler yap

olarak gibi, kadar ve diye edatlar ile kurulup edat grubu olutursa da baz

durumlarda edatlarn drebilirler. Edatlar dnda benzetmelerde benzemek ve

dnmek fiilleri de kullanlr (Savran, 2010: 494).

Benzetmeler, eretilemelerin temelini oluturur, fakat eretilemelerde

benzetmelerde kullanlan gibi, kadar edatlar yoktur (Toklu, 2003: 97). Benzetmeler,

gerek anlamdan deimece (=mecaz) anlama geiin eiklerinden birisini oluturur.

Anlam bilimi zerine alanlar, benzetmenin mecaz anlam salayp salamad ve

bu durumun koullar hususunda henz netlik kazandrmamlardr. Hemen hepsi

ayrntl benzetmenin mecaz iermediini savunurken dier benzetme trlerinde

mecazn nasl oluturulduuna dair bir ey sylemezler. Benzetmenin mecaz anlam

iermesi iin benzeyenin ya da kendisine benzetilenin dierine gre daha baskn bir

nitelik tamas gerekir. Bu iki temel ge nitelike eit ya da eite yakn ise mecaz

olumaz (Uur, 2007: 49). Benzetmeleri de dier aktarmalarn atas olarak kabul

93
etmek gerekir (Srmeli, 2005: 14). Temelde benzetmeyle balayan aktarmalar

srekli ge kaybederek yeni ve daha pratik unsurlar hline gelmitir. phesiz

sanatn ve edebiyatn temelinde benzetme vardr (Srmeli, 2005: 70). Baz

aktarmalar kalplaarak ilk anlamlarn kaybedebilirler. Bu hadiseye divan iirindeki

lal kelimesi rnek olarak gsterilebilir. Deerli, krmz renkli bir ta anlamna gelen

kelime divan iirinde zaman ierisinde dudak dndaki anlamn unutturmutur

(Srmeli, 2005: 70). Her benzetme mecaz anlam iermez. Mecazn olumas iin

anlamn abartl, gerek anlamn dnda bir anlamn stlenilmesi gerekir. rnein;

Bernann da Duygunun da sesi gzeldir. cmlesinde nitelik eitlii sz

konusudur, Bernann sesinin Duygunun sesi gibi gzel olduu belirtilmitir.

Bernann sesi Duygunun sesi gibi gzeldir. cmlesinde ise Duygunun sesinin

stnl hissettirilmesi sz konusudur.

Anlatmn etkisini glendirmek ve anlatlan olgular somutlatran

benzetmeler, gndelik dille birlikte edeb dilde de sklkla bavurulan sz sanatdr

(Toklu, 2003: 96). Benzetmeler, edeb yapnn nemli bir paras, ifadeyi

glendirmek iin bavurulan anlatm yoludur. Benzetmeler, Edebi dilde kullanlan

aktarmalarn balang safhas olarak grlr. Temelde iki varlk arasndaki nitelik

ve ilev aktarmasna dayanr (Srmeli, 2005: 53). Gl, gl olduu iin sevgiliye

benzetme unsuru olmaz. Onu bu noktaya tayan ya gzel kokmas ya rengi ya da

eklidir (Srmeli, 2005: 53).

Dilde her kavram benzetme unsuru olarak kullanlabilir. Ancak genel

alglamaya aykr olan benzetmeler yadrganr. rnein can kuu benzetmesi

zihnimizde gayet normal bir form olarak yer bulur. Ancak benzetme can salyangozu

94
eklinde kurulursa yadrgatc olacaktr. Fakat balangta yadrganan birok

benzetmenin zamanla dile yerlemesi mmkndr. Ayrca genel ahlaka aykr

benzetmeler edebi kymet tamaz (Srmeli, 2005: 54). Benzetmelerin iir dilinde

veyahut gnlk dilde kabul edilebilir olmas iin genel alglamaya uygun olmaldr.

Benzetmeler; ayrntl (drt genin yer ald), ksaltlm (benzetme yn

kullanlmayan), pekitirilmi (benzetme ilgeci kullanlmayan), yaln (benzetme yn

ve ilgeci kullanlmayan) benzetme olmak zere drt grupta incelenir (Bilgin, 2013:

43-44).

2.2.1.1.3. Ad Aktarmas (Metonimi/Mecaz- Mrsel/Dz Deimece)

Dzdeimece (fr. mtonymie), bir kavramn dorudan doruya onu gsteren

gstergeyle deil, ilgili, balantl olduu bir baka gstergeyle dile getirilmesidir.

Ksacas, bir nesneyi bir baka szckle belirtmeye dzdeimece denir (Gnay,

2007: 79). Bir benzetme amac gdlmeden, belirtilmek istenen kavram

kullanmadan kavramla ilgisi, neden, mekn ya da zamana dayal anlamsal bir ilikisi

olan baka kavramn kullanlmasdr (Toklu, 2003: 99; Hengirmen, 2009: 8). Ad

aktarmas (ng. metonomy) anlatm kolaylatran ve ona g kazandran

aktarmalardan biridir. Bu aktarmalardan edebiyat ve iir dilinde ok yararlanlr

(Aksan, 2016: 87). Adlara yeni anlamlar yklenmesi, adlarn baka kavramlara da ad

olarak aktarlmasdr (Uur, 2007: 174).

Kiiletirme yaplrken insani olmayan eylere (teorilere, hastalklara,

enflasyonlara vb.) insani nitelikler atfedilir. Byle durumlarda atfta bulunulan

varlklar gerek insani varlklar deildir. Enflasyon tasarruflarm ald cmlesinde

95
enflasyon terimi bir kiiye atfta bulunmak iin kullanlmaz. Bu tr durumlar

kiiletirme metaforu rnei deildir, nk anlamn salanabilmesi iin insani

nitelikler yklenmemektedir. Nesne yerine onunla ilikili bir dier eye atfta

bulunuluyor. Bu duruma metonimi ad verilir (Lakoff ve Johnson 2010: 60).

Anlamlarn bitiikliinden doan ad aktarmlardr. Bu deimecelerde btn

yerine para, ieren yerine ierik, eylem yerine ara ya da tersi durumlarda

gerekleir (Guiraud, 1975: 59). Dz deimecenin btn iin para ve para iin

btn kullanm tr kapsamlamadr (Toklu, 2003: 99). Aksan, ad aktarmasnn bir

trnn Yunancada snekdokh ad verilen (Fr. synecdoque) aktarmalar kapsadn

ve bunun iki yolla gerekletiini syler. 1. Btn yerine parann anlmas, 2.

Para yerine btnn anlmas (Aksan, 2016: 88). Dz deimecede nesneye ilikili

bulunduu bir baka eyin ad verilir. Btn ve para, retim blgesi ve rn, ara ve

eylem vb. aktarm ayn zamanda kaynan bir eksiltiden alr (Guiraud, 1975: 66).

Dzdeimece, bir paray belirtmek iin btn ya da btn belirtmek iin bir

ksm kullanarak anlatmay belirten bir tr deimecedir. Dzdeimece, adlarn

deiimi anlamndadr ve yerine kullanm betisidir (Gnay, 2007: 82).

Ad aktarmalarnda szcklerin ilk anlamlar mantkszdr. Dn akam

Peyami Safay bitirdim. kastedilen yazarn eseridir, temel anlam dnlmez

(Srmeli, 2005: 75). Ad aktarmas da deyim aktarmas gibi ok anlamlln

olumasna yol aan anlam olaydr (ok, 2004: 95).

Karaaaa gre (2013: 535) temel anlamn nedenli kullanm sonucu oluan

iretilemeli anlam benzerlik ilikisine ve komuluk ilikisine dayanan iretilemeli

anlam olarak ikiye ayrlr. Benzerlik ilikisine dayal iretilemeli anlam birbirinden

96
ayr olan varlklardan birinin, herhangi bir benzetme ynyle baka bir varla iaret

ettii durumlardr. Bu iretilemeli anlam, metafor veyahut deyim aktarmas olarak

bilinir. Komuluk ilikisine dayal iretilemeli anlam da ise varlklar arasndaki

benzerlik dndaki neden-sonu, elik-ztlk, paralk-btnlk, zaman-mekn, i-

ara, retim-tketim vb. trden ortak zelliklere sahip szcklerin komuluk ilikisi

yarataca belirtilir. Bu ortak zelliklerden doan iretilemeler komuluk veya

kapsamlayc iretilemeler olarak adlandrlr. Komuluk ilikisine dayal iretilemeli

anlam aslnda ad aktarm ile ayn tanm kapsamaktadr. Metonimi metaforunkiyle

ayn amalarn bazlarna hemen hemen ayn ekilde hizmet eder; ancak atfta

bulunulan eyin baz niteliklerine zellikle odaklanmamza imkn verir. Metonimi

ayn zamanda yalnzca poetik yahut retorik bir cihaz olmamas dolaysyla da

metafora benzer. stelik sadece bir dil sorunu da deildir. Metonimik kavramlar

gndelik olaan konumamz kadar gndelik olaan dnme ve eylemde bulunma

tarznn bir parasdr (Lakoff ve Johnson, 2010: 62).

Metonimiler btn-para, rn-retici, kullanc-nesne, kontrol edilen-kontrol

eden, sorumlu insan-kurum, kurum-mekn, olay-mekn ilikileri ile gerekleir

(Lakoff ve Johnson, 2010: 61-65). Metonimiler, para-btn, isellik-dsallk,

sonu-neden, yapt-sanat, nesne-ama, genel-zel, sonralk-ncelik, zellik-varlk,

eklenti-varlk, nicelik-nitelik/say-birim, soyut-somut, yer-toplum, yer-rn, zaman-

toplum, zaman-eylem, yer-ilev/ama, ara-ilev, nesne-grev ilikileri ierisinde

incelenir (Uur, 2007: 150-160). Metonimiler, karlanacak kavramda, oluta,

duyuta veya harekette bulunan bir zellie dayanarak aktarma yaplmas, varln

bir blmnn adn, tamam yerine kullanlmas ve varln paras olduu btnn

adyla karlanmas yollar ile yaplr (Hengirmen, 2009: 9).

97
2.2.1.2. Eylem Aktarmas

Eylem aktarmas, eylem trndeki bir szcn dile getirdii kavramla bir

baka kavram arasnda bir iliki kurarak szc o kavrama aktarma olaydr.

Eylem tr szcklere yeni anlamlar ykleme, eylemin anlamn deitirme ya da

geniletme olgusudur (Uur, 2007: 179).

2.2.1.2.1. Anlamlarn rneklendirilmesi Yoluyla Eylem Aktarmas

Bir eylemin anlamsal ieriini, baka bir eylem iin rnek klacak ynde

deitirmektir (Uur, 2007: 179).

2.2.1.2.1.1. levsel Eylem Aktarmas

levsel rneklendirme yoluyla eylemin ieriinin deitirilmesi ya da

geniletilmesidir. Benzetme ve eretilemelerin bir ksm bu yolla gerekletirilir.

ocukluunun getii yerler ona cennet gibi gelirdi. tmcesindeki gelmek eylemi,

izlenim vermek anlamn abartmal bir sonucu benzetmeyle stlenmitir (Uur,

2007: 179-180).

2.2.1.2.1.2. Somutlayc Eylem Aktarmas

Dnsel ve duygusal eylemlere somut zellikler yaktrlmasdr. Kapal

eretilemelerle benzetmelerin bir blm bu yolla salanr. Dncelerini

toplayamyordu. tmcesinde, eylem kapal eretileme yaplarak, somut nesnelere

ilikin bir eylemle anlatlma yoluna gidilmitir (Uur, 2007: 180). Szckler, genel

olarak nceden somut kavramlar anlatr, sonradan bu kavramlarn eitli belirti ve

98
zellikleri aracyla ve insann zihn mekanizmasnn ileyiiyle soyut kavramlarn

anlatmna da yarar hale gelir (Aksan, 1989: 172).

2.2.1.2.1.3. Duyusal Eylem Aktarmas

Bir duyuya zg zelliin, baka bir duyuyla ilgili eyleme aktarlmasdr.

Sert bakyor. tmcesinde dokunma duyusundan grme duyusuna; Yrtk yrtk

konuur. tmcesinde grmeden iitmeye aktarm yaplmtr. Duyusal aktarmlarda,

eylemin dorudan kendisine deil, niteliine ilikin aktarm yaplddr. Eylem,

niteliinden ayrlamayaca iin, aktarlan szck, ad kapsaml olmasna karn,

eylem aktarm iinde ele alnr. Bu aktarmlar kapal eretileme zellii gsterir

(Uur, 2007: 180-181).

2.2.1.2.1.4. Belirti Sunmaya Ynelik Eylem Aktarmas

Eylem ieren szcn, szck beinin ya da tmcenin, gerek anlam yan

sra, deimece anlam ierecek zellikte kullanlmasdr. Bu aktarmlar da deinmece

(=kinaye) oluumuna ilikindir. Beni grnce titremeye balad, Terlemeyi gze

almayan bu ie soyunmaz' tmcelerinde gerek anlamlaryla kullanlm olan

titremek ve terlemek szckleri, betimleme yoluyla korkmak (ya da heyecanlanmak)

ve yorulmak (ya da aba harcamak) anlamn arm yoluyla vermektedir; bu

tmcelerdeki ama da zaten bu deimece anlamlardr (Uur, 2007: 181).

2.2.1.2.1.5. Yoksunlatrc Eylem Aktarmas

Eylemin, kartn ya da elienini belirtmek amacyla kullanlmasdr.

Dank ocuu iin annesi, ineleme amacyla, Ortal her zaman toplar. dediinde

yoksunlatrc eylem aktarm gerekleir (Uur, 2007: 181-182).

99
2.2.1.2.1.6. rtmecesellie Ynelik Eylem Aktarmas

Rahatsz edici, ayp, hakaret saylacak bir ey yerine lml, kula

trmalamayan, dolayl bir szck ya da szce kullanlmas. rtmece zellikle lm,

cinsel ilikiler, bedensel ilevler vb. alanlarda yaygndr; rn. tuvalete gitmek yerine

el ykamaya gitmek, lmek yerine hakkn rahmetine kavumak (mer vd., 2011:

205), Anlam ve arm korkulan, sevilmeyen, irenilen eler tayan szckler

yerine, bu armlar engelleyecek bakaca szcklerin kullanlmas (Hengirmen,

2009: 199) biimlerinde tanmlanr. Kabal, aypl, sakncay vb. rtme,

yumuatma amal anlam olgusu, eylem aktarmalarnda da yaygn olarak grlr.

ld yerine gt, gitti denilmesi bu eylem aktarmlarna rnek verilebilir. Bu

tr eylem aktarmlar her dilde hayli oktur (Uur, 2007: 182). Korku telkin eden

veya kutsal sayld iin kullanmndan kanlan szdr. Bu kanlan szcn

yerine e ya da zt anlamls kullanlr (Karaaa, 2013b: 44).

Her trl tabu, kltrel ve kurgusal bir ilikiye dayal iretilemeli anlam tar.

Bu tr iretilemeler, bireyin ve toplumun bilgi birikimini, dnya grn, kltrel

kimliini yanstr (Karaaa, 2013b: 536).

rtmecenin yannda tabu ve gzel adlandrma (mer vd., 2011: 146) terimleri

de kullanlr. Wilson (2002: 40-41), szcklerin bysel gce sahiplermi gibi

kullanldn belirtmektedir. Wilsonun adlandrd bu byl formun da rtmece

olduu sylenebilir. Birok dinin, ibadet ettii tanrnn adn tam bir sr gibi

saklamas, eitli kt ruhlara ve doast sihirli glere yalvarp yakarrken zel

isimlerin bilinmesi, mstehcen kelimelerin, aza alnmayan din ya da cinsel

szcklerin her biri rtmeceden kaynaklanr.

100
 Utanma duygusu ak sak ya da iren imgeleri kullanmamz nler.

Birtakm kt armlardan toplumsal incelik gerei kanlr. rtmece olarak

adlandrlan bu szckler her zaman ruhsal armsal bir olua dayanr, zel

nitelikli bir olutur ve bu durumda maksat arm nedenli klmak deil ortadan

kaldrmaktr. Bu durumda bavurulan en yaygn yntem anlatmsal deerlerden

yoksun bilimsel bir terim kullanmaktr (Guiraud, 1975: 69-70). Tabu nceleri

temelde yasak eyleri anlatmak iin kullanlrken zamanla daha kapsaml bir anlam

kazanarak kutsal, tehlikeli, ayp, kirli eyleri de anlatan terim haline gelmitir (mer

vd., 2011: 236).

Bir nesneyi, bir olguyu dorudan baka bir szle adlandrmann sebebi baka

bir ey de olabilir. Bir nesnenin adn dorudan sylemek bazen kaba veya ayp

olabilecei iin bunun yerine yumuak ve nazik szler tercih edilebilir. Bu durum

rtmecedir. Ancak rtmeceler, tabu gibi batl inantan dolay deil, kaba veya ayp

kabul edilen szleri nazik ve saygl szlere dntrme dncesinden domutur

(Ahanov, 2008: 136). rtmece, kaba ve ayp nesnenin adn dorudan sylemek

yerine yumuak ve nazik szlerle deitirerek kullanmaktr. Tabuda batl inantan

rtmecede ise kaba veya ayp kaynakl szckten kanma durumu vardr. (Erol-

Arslan, 2002b: 36). Bu durumda tabu ile rtmece arasnda ince de olsa bir ayrm

grlmektedir. Euphemizm (Yunanca: iyi konuma) iren veya nezaketsiz koullar

daha ho veya gerekte olduundan daha ho hale getiren gndermenin

uygulamasdr (Leech, 1981: 45).

Hemen hemen btn kltrlerde aza alnmak istenmeyen, korkulan,

ekinilen dnce, varlk, olay veya nesneler vardr. Toplumlarn deer yarglarna

101
gre deiiklik gsteren rtmece szlerin oluum yollar da farkl biimlerle olur. Bu

oluum yollar ekle dayanan rtmeceler, anlama dayanan rtmeceler ve

dnlemeler biimindedir (abuk, 2015:157).

2.2.1.2.2. Anlamlarn Btnleyicilii Yoluyla Eylem Aktarmas

Eylemlerin, benzerlik ve armsallk ilikisi dnda kalan ilikilerle,

baka deyile, eklenimsel btnleyicilie, nedensellie, niceliksel ilikiye ve

rtmecesellie dayanarak yeni anlamlara aktarlmasdr (Uur, 2007: 182).

2.2.1.2.2.1. Eklenimsel Btnleyicilie Dayal Eylem Aktarmas

Para-btn, genel-zel gibi dzdeimece ilikileri ieren eylemlerin,

birbirinin yerine kullanlmasdr. Caddeyi bir ileri bir geri admlyordu. tmcesinde

admlamak, yrmekin anlam ieriindedir, yryordu yerine admlyordu

denildii iin para-btn; Mektubu dn gnderdim. tmcesinde, gndermek

eylemi postalamak anlamn ierdii iin genel-zel ilikisi yoluyla eklenimsel

btnleyici eylem aktarm zelliini tamaktadr (Uur, 2007: 182).

2.2.1.2.2.2. Nedensel Btnleyicilie Dayal Eylem Aktarmas

Biri, dierinin gereklemesinin nedeni, sonucu, gerekesi ya da sonraki

gereklemesi olan eylemlerden birinin, dieri yerine kullanlmasdr. Mahallenin

sevimli dedesini de topraa verdik. denildiinde ld eylemi yerine bu eylemin

sonucu olan eylem topraa vermek kullanlmtr (Uur, 2007: 182).

102
2.2.1.2.2.3. Sresel Btnleyicilie Dayal Eylem Aktarmas

ncelik-sonralk ilikisi gsteren eylemlerin birbiri yerine kullanlmasyla

gerekleen eylem aktarmlardr. Kap ziline srarla basan birine Geldim, acele etme.

sral tmcesindeki birinci ekimli eylem, geliyorum ya da geleceim anlamnda

kullanlarak aktarm ncelik-sonralk ilikisinin btnleyicilii yaplmtr (Uur,

2007: 182-183).

2.2.1.2.2.4. Niceliksel Btnleyicilie Dayal Eylem Aktarmas

Tekilin oul, oulun tekil ya da tikel yerine kullanlmasyla gerekleir.

Hanmefendi birazdan gelirler. tmcesinde sayg nedeni sonucu eylem gelir

anlamnda kullanlmtr (Uur, 2007: 183).

2.2.1.2.2.5. rtmecesel Btnleyicilie Dayal Eylem Aktarmas

Eylemin daha yumuak, daha uygun, sakncay giderici baka eylemlerle dile

getirilmesi olan rtmeceli eylem aktarmlarna Midesi bozulmutu, yediklerini sk sk

karyordu rnei verilebilir. Bu tr aktarm da hayli yaygndr (Uur, 2007: 183).

2.2.1.3. Terimleme

Bir szlk biriminin terim anlam kazanmas olay ise terimlemedir. Bir

bilim, sanat, meslek dalyla veya bir konu ile ilgili zel ve belirli bir kavram

karlayan kelime, stlah (TS, 2011: 2330), zel bir bilgi ya da etkinlik alanna,

bir bilim, uygulaym ya da uzmanlk dalna zg szck (Vardar, 2002: 192),

Bilim, teknik, sanat, spor, zanaat gibi eitli uzmanlk alanlarnn kavramlarna

verilen snrl ve zel anlamdaki ad (Korkmaz, 2010a: 213), eitli insan yapp

103
etmelerinin herhangi bir alanna ait bilgilerin adlar, terimdir (Karaaa, 2012: 739-

740). Szcklerin geni bir sahadan dar veya zel bir sahaya gemesiyle halkn sz

varlndan dil bilimine getiinde anlam zelleerek terim anlamna sahip olur

(Ahanov, 2008: 104). Szcklerin terim anlamnda tek anlamlla yneli sz

konusudur, bunda terim dilini kullanan kiilerce anlama salanmas amac vardr.

Yalnz terimlerden nadir de olsa ok anlaml olanlar vardr (Ahanov, 2008: 161).

almada terimleme yoluyla anlam genilemelerinin tp, ekonomi, sanat vb.

alanlarnda olduu tespit edilmitir.

2.2.1.4. Argolama

Bir szlk biriminin argo anlam kazanmas olay argolamadr. Toplumdaki

genelgeer dilden ayr, belli bir topluluk veya meslek grubu tarafndan kullanlan,

herkese anlalmayan, dilin lehelerinden, eskimi gelerinden ve yabanc kkenli

biimlerinden, eretilemelerden de yararlanlarak olumu zel dildir (Vardar, 2002:

24; Korkmaz, 2010a: 24; Hazar, 2014: 72), Her yerde ve her zaman kullanlmayan

veya kullanlmamas gereken oklukla eitimsiz kiilerin syledii sz veya deyim

(TS, 2011: 148), Bir toplumda ayn ura alanndaki kiilerin, toplumun teki

kesimlerinden ayrlmak, korunmak gibi gereksinimlerle kullandklar zel dil ve bu

dili oluturan szckler btn (Bilgin, 2013: 78), Geni anlamyla argo, ortaklaa

kullanlan lnl dili dnda kalan her trl dil kullanmdr (Karaaa, 2012:

581).

Argo, dil iinde bir dildir. zel szcklerden oluur, belli bir topluluk veya

meslek grubu tarafndan kullanlr. Yalnzca klhanbeylerin anlama vastas

104
deildir, bir meslein gizli terminoloji dilidir. Argonun varlk sebebi kolay ve ekici

anlatm yakalama isteidir (Hazar, 2014: 72). Argo toplumun teki kesimleriyle

ilikileri snrl evrelerde -kla, okul, hapishane vb.- doar. Genel dil iinde gizli bir

dildir. Argoda zellikle aktarmal anlatmdan yararlanlr (Bilgin, 2013: 78). Genel

olarak teklifsiz, kaba, vb. eitli konuma biimlerini de belirten argo terimi, dil

bilimde daha snrl bir anlam tar; ya kapal bir yaam olan ya da kendini gizlemek

isteyen dar bir topluluun zel anlama aracn belirtir (Vardar, 2002: 24).

almada argolama anlam olay yoluyla fiillerin genellikle hrszla

uramak, soyulmak, eyalarn gasp edilmesi anlamyla geniledii grlmektedir.

2.2.1.5. Halk Azna Gei

Halk az (halk dili) bir dilin ses, biim ve anlam bakmndan lnl dil

dna kan, yaz diline oranla baz deiiklikler gsteren ve halk tarafndan

konuulan biimidir (Karaaa, 2012: 657). Bir szlk biriminin anlamnn halk az

nitelii kazanmas olay halk azna geitir.

2.2.1.6. Anlam Dirilmesi/Uyarlmas

Zaman ierisinde kaybolan veya sklk ve bilinirlii dk olan bir anlamn

dirilmesi, yeniden belirmesidir. Trkede Cumhuriyet dneminde kullanmdan den

birok arkaik szckler uyarlm, bu szcklerle yeniden szck tretilmitir.

2.2.1.7. at Deitirme

at (voice), tmcede yer alan gelerin, tmce gelerinin say ve grev

asndan yklemcil eylemle olan anlamsal ilikilerine dayanan bir dilbilgisel

105
kategoridir (Uzun, 2006: 75). at, fiilin cmlede zne ve nesneye gre

ekillenmesidir yani zne-yklem ve nesne-yklem ilikisini belirleyiciler atlardr

(Boz, 2013: 59).

atlar aldklar eklere ve ilevlerine gre kendi ilerinde etken at (yaln

at), edilgen at, mehul at, dnl at, ite at, ettirgen at diye

snflandrlr (Korkmaz, 2010a: 57). at deitirimleri aty ettirgen ve edilgen

diye bilinen atlara dntrrken dnl, ite, karedilgen gibi baka

atlara gei sreleri de vardr (Uzun, 2006: 76).

Bir cmleden zne veya nesnenin eklenmesi veya karlmasyla at

deiiklii sz konusu olur (Boz, 2013: 59). Bu durumda ykleme biim birimi

eklenerek at etkenken edilgen veya ettirgen atya dnebilir.

Herhangi bir atda olan temel anlamnn kazand yeni anlam dnda

atsnn deimesi ile at deitirme anlam olay sz konusudur.

2.2.1.8. Anlam Ayrmas

Bir szlk biriminin tanmnda geen anlambirimciklerin ayrarak birden

fazla anlamda yer almasdr. Szlklerde tek anlambirimciin ayrma yoluyla birden

ok anlamda yer almas saysal olarak anlam genilemesini beraberinde getirir.

2.2.1.9. Dilbilgiselleme

Asl biim birimlerinin bal biim birimi haline gelileri, dil bilgiselleme

olarak bilinir. Bilindii gibi varl adlandrmada kullandklar malzemenin tamam,

dillerin szlklerini oluturur. Bu st anlama gelme olaynda, szlk birimleri,

106
szlkteki bir bilginin ad olmaktan uzaklaarak geni ve genel bir bilginin ad

olarak, szlkten kp dil bilgisel bir ge haline gelirler; burada tam bir anlam

boalmasndan ok bir anlam genilemesi sz konusudur (Karaaa, 2013b: 57).

Trkede dil bilgiselleme genellikle, edatlama ve yardmc eylem srecine

girme olarak grlr. Herhangi bir edat veya yardmc eylem kullanm, ancak bu

anlam genilemesi yolu ile doabilir. ET bil- bilmek > (yard. e.) yeterli olmak, ET

yap- rtmek, kapamak > TT (yard. e.) yapmak, etmek, eylemek (Karaaa, 2013b:

58).

Bu genilemeyle szcklerin szlksel anlam genilemesi deil; sz dizimsel

anlam genilemesi sz konusudur. Yani szn anlamndaki bir genileme deil;

Szlkleri ilgilendirmeyen zel adlar dnda, baz szlerin edatlamalar ile baz

eylemlerin kullanmlar (Karaaa, 2013b: 165) ile genileme gereklemitir.

2.2.2. ANLAM DARALMASI

Anlam daralmas, bir szcn daha snrl bir anlam iermeye balamas,

kapsamnn daralmas ya da zamanla kaybolmasdr. Tarihsel sre iinde, bir

szcn ya da birimin anlam kapsamnn snrl bir biime dnmesi, genel bir

anlamdan dar kapsaml bir anlama geii; szcn eskiden anlatt eyin yalnzca

bir blmn anlatr duruma gelmesi, ilk anlamnn salt bir blmnn ya da trnn

anlatlmas (mer vd., 2011: 26), Bir gstergenin nceden anlatt nesne ya da

devinimin ancak bir blmn, bir trn anlatr duruma gelmesi (Aksan, 2016:

114; Aksan, 1989: 176), Szn kavram ve anlam kapsam bakmndan bir

daralmaya urayarak, eskiden anlatt eyin ancak bir blmn, bir trn anlatr

107
duruma gelmesi, bir szn genel bir anlamdan zel anlama gemesi, geni bir

anlamdan dar bir anlama geii, anlam daralmas olarak adlandrlr. Anlam

daralmas olaynda, szn anlamndan, st anlamdan alt anlama gei sz

konusudur (Karaaa, 2013c: 128), Anlaml bir birimin daha snrl bir kapsam

iermeye balamas; genel bir anlamdan dar bir anlama geerek deimesi

durumudur (Vardar, 2002: 20), Szn kavram ve anlam kapsam bakmndan bir

daralmaya urayarak, eskiden anlatt eyin ancak bir blmn, bir trn anlatr

duruma gelmesi, bir szn genel bir anlamdan zel bir anlama, geni bir anlamdan

daha dar bir anlama geiidir. Anlam daralmas olaynda szn anlamnda, st

anlamdan alt anlama gei sz konusudur (Karaaa, 2013b: 42; Topalolu, 1989:

25), Kelimenin kavram ve anlam kapsam bakmndan bir daralmaya urayarak,

eskiden anlatt eyin ancak bir blmn, bir trn anlatr duruma gelmesi; bir

kelimenin genel bir anlamdan zel bir anlama geii (Korkmaz, 2010a: 19), Geni

kavramlar olan baz kelimelerin tek bir anlama da balanabilmesi (Hatibolu,

1969: 12), Geni kavramlar olan bir kelimenin, bu kavramlar iinden tek bir anlam

bildirmesi durumu, genel bir anlamdan zel bir anlama gei (TS, 2011: 128), Bir

szcn, anlatt kavramlardan bir ya da bir kann kaybolmas sonucunda kavram

alannn klmesi (Hengirmen, 2009: 29).

Anlam daralmas olaynda dier anlam deimelerinin (genileme, iyileme,

ktleme) aksine szcn eski anlamnn en az ikinci bir grnnn bilinmesi

art vardr (en, 2004: 152).

Anlam daralmasnn birbirinden farkllk gsteren tanmlar vardr. zelleme

yolu ile kavram alannn daralmasnn yannda kaybolma ile kelimenin herhangi bir

108
anlam yok olmaktadr. Szn anlamnda birden fazla olan anlam saylarnn

dmesi de anlam daralmas olarak gsterilir (zahin, 2011: 1623), ok anlaml

bir kelimenin anlamlarndan bir ya da birkann kaybolup birinin yaamaya devam

etmesi, gerek Trkede gerekse baka dillerde grlen bir olaydr. Bu durumda bir

bakma bir anlam daralmas saylabilir (Gbtolu, 1995: 81; Bayraktar, 2000:

210). Anlam daralmas ile ilgili tr veya dier anlam deimesi trleri iin yaplan

tanmlara dayanarak bir tasnif yaplmaya alldnda birtakm zorluklarla

karlalmaktadr. Uygulama alanna geildiinde kelimeden anlam daralmas m

zelleme mi olduu tespit edilmeye alldnda asl kargaa ortaya kar. Anlam

daralmas kelimenin anlam alann daralmas, daha snrl bir kapsam iermeye

balamas olarak tanmlanabilir (Erol-Arslan, 2014: 69-71).

Hatibolunun (1969: 12) mal (geni anlamda btn mallar, dar anlamda

hayvan, davar), yemi (geni anlamda btn yemiler, dar anlamda incir), salatalk

(geni anlamda salata yaplabilen her trl sebze, dar anlamda hyar) biimindeki

anlam daralmas rneklerinde aslnda daralma deil tam tersine bir genileme vardr.

Szck, ilk anlamn yitirmemekle birlikte ikinci bir anlam kazanmtr. Bir anlam

olan szcn ikinci bir anlam kazanarak iki anlaml hale gelmesi saysal olarak da

genilemenin olduunu gstermektedir (Seluk, 2000: 5). Dikkat edilmesi gereken

husus szcklerin anlamlarnn deil kavram alanlarnn daralmasyla ilgilidir. Yani

tarih sre iinde daha genel anlama sahip szck zamanla anlam alan daralarak

daha dar bir anlama sahip olur. Szck, baka bir kavrama yeni anlamlar yklemekle

beraber eski anlamn da koruyorsa saysal olarak bir genilemeden bahsedilir.

Anlam daralmas, kimi zaman zelleme kimi zaman anlamn tamamen

kaybolmasyla ve anlam birlemesi yoluyla saysal olarak daralmas sonucu oluur.

109
Ayrca almada da grlecei zere ou szcn ok anlaml olduu ve bir

anlamn kaybolarak veya zelleerek anlam daralmas ve tarih sre ierisinde yeni

anlamlar kazanlmasyla da anlam genilemesinin bir arada olduu grlmtr. Bu

durum, szcn balangta karlad eski anlamnn kullanmdan kalkmas

neticesinde yeni kan anlamn eskisinin ancak bir blmn veya trn anlatr hale

gelmesi birinci dereceden anlam daralmas ya da gerek anlam daralmas ve ok

anlaml bir kelimenin anlamlarndan birini ya da birkan yitirerek artk onlar

karlayamaz duruma gelmesi ikinci dereceden anlam daralmas ile aklanr

(Seluk, 2000: 6).

Anlam daralmas kimi zaman szcn kavram alann genelden zele doru

geiiyle gerekleirken kimi zaman da szcn tarih ierisinde anlamlarndan

birinin kaybolmasyla ortaya kar. Anlam daralmas gerekleirken birtakm anlam

olaylar bu deiime vesile olur. Bunlar zelleme, anlam birlemesi ve kaybolmadr:

2.2.2.1. zelleme

Anlaml bir birimin ieriinin daha dar bir kapsama gemesi (Vardar, 2002:

157). Dillerin genel adlandrmalardan oluan szlkleri yannda, ayrca bir zel adlar

daarc yoktur; genel adlarn anlam boalmasna uratlarak kullanlmas sz

konusudur. Bu kullanmlar her dile zamanla bir zel adlar szl armaan etmitir;

fakat bu zel ad szlndeki szlerin ve yaplarn tamam, genel szlkten veya

szdiziminden alnmtr (Karaaa, 2012: 647).

Szcn toplumsal alannn yaylmas olan genelleme anlam genilemesine

buna karlk zelleme anlam daralmasna yol aar (Guiraud, 1975: 78). Anlam

110
biliminde zelleen kelimelerin anlamlarnn daralmas demek, ilk anda kelimede

ciddi bir anlam kaybnn yaandn akla getirebilir. Ancak bu anlam olay,

kelimenin anlam boyutunda anlam biliminin bir dier kolu olan terim bilimine geii

olarak aklanmaldr (Atmaca, 2012: 139).

2.2.2.2. Anlam Birlemesi

Bir szlk biriminin tanmnda geen birden ok anlambirimciklerin

birleerek tek anlamda yer almasdr. Szlklerde birden fazla anlambirimciin

birleme yoluyla tek anlamda yer almas saysal olarak anlam daralmasn

beraberinde getirir.

2.2.2.3. Kaybolma

Dilde daha nce var olan bir genin szlklerde bulunan anlamlarnn

kaybolmas, anlamn kullanmdan dmesi, kullanm sklnn azalmas gibi

nedenlerle dilde kullanlmamasdr. Anlam daralmas szcn kavram alann

daralmas ve zelleme kimi zaman da kaybolma yoluyla gerekleir. almada

EATdeki kimi anlamlarn KTde olmad tespit edilmitir. Bu fiillerde kaybolma

yoluyla anlam daralmas olmutur.

2.2.3. ANLAM YLEMES

Anlam iyilemesi, szcn anlamnn kt anlamdan daha iyi bir anlama

gemesidir. Bir szcn eski anlamndan daha iyi bir anlam yanstr duruma

gelmesi (mer vd., 2011: 27), Gstergenin eskiden tad anlamda bir iyilemenin

meydana geldiini anlatr (Aksan, 2016: 115), Kt, baya anlamlar bulunan bir

111
szcn, zamanla, toplum iinde ho karlanan, iyi olarak grlen bir zellii,

anlam tayor duruma gelmesi (Hengirmen, 2009: 32), nceden kt anlam olan

kelimelerin zaman ierisinde anlam iyilemesine uramasyla ortaya kan

durumdur (Demirci, 2014: 204), Bir szcn eskisine gre daha iyi bir anlam

tar duruma gelmesidir (Aksan, 2009: 215; Topalolu, 1989: 27), Kt anlaml bir

szn zamanla iyi bir anlam kazanmas olay, anlam iyilemesi olarak bilinir. Bir

szn gsterdii anlamdan az veya ok uzaklaarak yeni bir anlam kazanmasdr.

Totemistik devirlerde ve alntlarda bolca grlen bir deimedir (Karaaa, 2013b:

43), Szcn eskisine gre daha iyi bir anlam tar duruma gelmesine anlam

iyilemesi, anlam gzellemesi, anlamn soylulamas diyoruz (Sav, 2003: 163).

Anlam ktlemesine karlk baz szcklerin manalar iyilenir, ykselir (ok,

2004: 100). Anlam deimeleri konusunda yaplm almalarda ierik byk

lde ortaya konmu olsa da ieriin aklanmasnda bavurulan Trke rnekler

snrl saydadr (en, 2001: 268). Kaynaklarda konuyla ilgili rneklerin snrl

olmas ve iyi kavramnn greceli olmas iyilemeden kastn tam olarak ne olduunu

netletirememektedir. Bu konuyla ilgili aratrmaclar anlam iyilemelerinde her

zaman olumsuzdan olumluya doru bir geliim beklenmemesi gerektiini belirtip

yumuama gerekletiinde de deiimi bu kategori iinde incelemektedirler.

rnein; DLTde da dnk iddeti karlayan zulmetmek anlamndaki gcen- fiili

gnmzde iddet unsuru kalkarak ferdin duygu dnyasyla snrlanm zlmek,

incinmek anlamlaryla ve yine DLTde ikence etmek, cezalandrmak anlamndaki

kna- fiili zamanla yumuayarak gnmzde ayplamak anlamnda kullanlarak

anlam iyilemesine uramtr (en, 2001: 271). Bununla birlikte olumsuzluk

gsteren szcklerin arlk gsteren bir durumu anlatmak iin tercih edildii

112
grlr. Bylece snrn te tarafndaki szckler devreye sokulur. Eek gibi

altm, kpek gibi mcadele ettim, mthi (Ar. dehet kkyle ayn), harika

anlamna gelen terrific (ng. terr kkyle ayn) kullanmlarnda da anlam

iyilemesinden sz edilebilir (Demirci, 2014: 204).

Anlam iyilemesi bazen szcklerin zaman ierisindeki deimeleri ile

birlikte bazen de baka szck tercihiyle de salanabilir. Ker sar, kr ama,

topal leng, deli meczup gibi incitici ifadeler yerine nce sakat, imdi de daha

korumal olan engelli ifadesi tercih edildi (Hazar, 2014: 91).

Tabulatrma da anlam iyilemesi saylabilir. Kutsal saylan, sayg gsterilen

varlklarn ad baka adlarla anlabilir (Hazar, 2014: 92). rn. yrmek, gmek,

gitmek fiillerinin toplum tarafndan telenen, istenmeyen, ac duyulan lm

mefhumunun fiili olan lmek szcnn yerine kullanlmas gibi.

2.2.4. ANLAM KTLEMES

Anlam ktlemesi, szcn daha iyi bir anlamdan ktye gei yapmasdr.

yi anlaml bir kelimenin zamanla kt veya ktye doru giden bir anlam

kazanmas; bu ynde bir zayflamaya uramas olay (Korkmaz, 2010a: 21), Eski

devirlerde totemistik inanlarda ve alntlarda bolca grlen bir anlam deimesidir.

Ktleme, iyi anlaml bir szn zamanla kt veya ktye doru giden bir anlam

kazanmas olaydr (Karaaa, 2013b: 43), Bir szcn gerek anlamnn kt bir

anlama kaymas olayna anlam ktlemesi denir (Bilgin, 2013: 46; Topalolu,

1989: 27), nceden gzel anlamlar olan kelimelerin eitli sebeplerle anlamlarnn

ktlemesi sonucunda ortaya kan dilsel durumun ad (Demirci, 2014: 204), Bir

113
szcn zamanla, toplum iinde ho karlanmayan, kt olarak grlen bir

zellii, anlam tayor duruma gelmesi (Hengirmen, 2009: 32). Dilbilim Terimleri

Szlnde madde banda anlam ktlenmesi olarak verilen terim u ekilde

tanmlanmtr: Anlam iyilemesinin tersine szcn eskiye gre daha kt bir

anlam yanstr duruma gelmesi, szcklerin anlamnda eitli nedenlerle zamanla

olumlu anlam yerine olumsuz, istenmeyen bir anlam ortaya kmas (mer vd.,

2011: 28), Anlam ktlemesinde anlam iyilemesinin tersi bir gelime sz

konusudur (Aksan, 2009: 216).

Anlam ktlemesine neden olan faktrler arasnda, eitli anlam ilikileri ve

n yarglar vardr. Anlam ktlenmesinin eitli nedenleri arasnda szcn

rtmece niteliinin kaybolmasnda (rn. rahatsz hasta anlamna gelirken psikolojik

rahatszlk anlamnda kullanldnda olumsuz bir anlam artrr) kimi nyarglar

vardr (mer vd., 2011: 28). Gerek anlam iyilemesi, gerekse anlam ktlemesi

totemistik inanlarda ve alntlarda bolca grlen anlam deimeleridir (Karaaa,

2012: 578). Baz durumlarn ortaya kmasyla eskiden baka bir anlamda olan bir

kelime yeni durumu ifade etmek iin benzetme yoluyla yahut dier yollarla yeni

durumu adlandrmak iin kullanlr. Bazen toplumca tasvip edilmeyen ileri meru

gstermek amacyla kullanlmasyla da anlam ktlemesi yaanr (Demirci, 2014:

204).

Yaplan almalar ve anlam ktlemesi iin tespit edilen rnekler

ktlemenin dereceleri olduunu gstermektedir. rnein oban szc DLTde

muhtarn yama anlamndayken gnmzde hayvan gdp otlatan kimse

anlamndadr. Her ikisinde de meslek anlamnda ve ayn grevin srdrlyor

114
olmasna karn gnmzde karlad meslek daha dk konumda olduu iin

szckte anlam ktlemesi olduu belirtilmitir (en, 2001: 274).

Anlam iyilemesinin tanmnda ve rneklerinde tekerrr ile yetersizlik anlam

ktlemesi iin de geerlidir.

115
 3. BLM

Bu blmde EAT ve KTde tespit edilen anlamlar karlatrmal olarak

anlam olaylar ve anlam deimeleri kapsamnda incelenmitir. Eski Anadolu

Trkesi eserlerinden elde edilen 1212 fiilin, 363 tanesi Kms- Trkde yoktur.

849 fiilin Kms- Trk ile karlatrmal anlam incelemeleri, anlam olaylar ve

anlam deimeleri erevesinde incelenmitir. Elde edilen veriler, drt balk altnda

incelenmitir. Aada 3.1., 3.2., 3.3. ve 3.4. balklar altnda yer alan fiiller, Eski

Anadolu Trkesi eserlerinden elde edilen verilere gre sralanmtr. KT ibaresinden

sonra yer alan anlamlar, Eski Anadolu Trkesinde yer almayp Kms- Trkde

grlen anlamlardr. Fiil ve verilen anlamlarn ardndan karlatrmal anlam

incelemeleri yaplmtr. 3.1de Kms- Trk ile Anlam Olarak Eleip eitli

Anlam Olay ve Deimesi Gsteren Fiiller incelenmitir. Bu blmde incelenen

fiillerde anlam genilemesi ve daralmas en sk grlen anlam deimeleridir. 3.2de

Kms- Trk ile Anlam Olarak Elemeyip eitli Anlam Olay ve Deimesi

Gsteren Fiiller bal ile fiillerin EAT ve KTde anlam olarak elemeyen, kken

olarak ayn fiiller incelenmitir. 3.3te Kms- Trk ile Anlamlar Ayn Olup

Herhangi Anlam Olay ve Deimesi Gstermeyen Fiiller bal altnda EAT ve

KTde anlamlar genel olarak ayn olup belirgin anlam deimesi gstermeyen fiiller

sralanmtr. 3.4te Kms- Trkde yer almayp EAT eserlerinden tespit edilen

anlamlar verilmitir.

116
 3.1. Kms- Trk ile Anlam Olarak Eleip eitli Anlam Olay ve

Deimesi Gsteren Fiiller

ac- 1. sknt ve znt duymak, eziyet grmek Anu ymetin bilmedm l-

cerem/Firndan u yanaram acram SN 4080/a- 2. can acmak, can

yanmak, acl ve arl olmak Buanu ardundan irdi, yay kiriin boynna atd.

Bua am-idi, kendyi bir yce yirden atd. DK 240-11; KT 24b. Esirgemek,

kyamamak: Emeime acrm. anlamnda anlam genilemesi olmutur. eziyet

grmek anlamnda kaybolma yoluyla anlam daralmas sz konusudur.

a- 1. amak Aar ol bitigi Ysuf okdur/Gzlerinden sl gibi ya akdur YZ 43b-

10, YED 131-6, DK 27-4, SN 133, GT 34a-4/a- SN 3855, 2. ifa etmek Bir

zamn alar [u] ol kabri kucar/Glinden srrn syler aar YZ 9a-13, YED

42-8, DK 114-3, SN 1208, 3. ortaya koymak, karmak aznelerin amaa

balad/Ml dkmee amaa balad SN 396, YZ 35a-12, 4. yaylmasn

salamak Bineridi Dldl'e bilinde Zlfekr'/Erenler ad dni Tanr Arslan'

kan YED 396-8, DK 6-2, 5. zmek Blklerini anun ad z/atd

Sheyl stne sad z SN 1654, YED 138-3, DK 240-5; KT 26b-27ada

yapraklanmak ve berrak ve bulutsuz olmak anlamlarnda insandan doaya

deyim aktarmas yoluyla anlam genilemesi olmutur. kazp hars ve ziraat

etmek, ilemek anlamnda terimleme yoluyla anlam genilemesi olmutur.

KTde Tkal eyden tkac karmak: ie, boru amak, Aral tevsi edip

seyrekletirmek: Parmakl amak, Yufka hline koymak: Hamur amak,

Tathr etmek: amar amak anlamlarnda anlam genilemesi olmutur.

Dermeyan etmek: Sz, bahis amak ve Emniyet edip sylemek, kef-i rz

etmek: Bana bir ey amad anlamlarnda mecazlama yoluyla anlam

117
 genilemesi olmutur. EATde bulunan ifa etmek, ortaya koymak, karmak,

yaylmasn salamak anlamlarna KTde yer verilmedii iin kaybolma

yoluyla anlam daralmas olmutur.

adur- almasn salamak atun gelp zindanya apuy adurd. DK 274-8;

KT 27ada bakas vastasyla amak, amaya sevk ve icbar etmek anlam ile

eleirken bir daha ilenmemi ham araziyi srmek anlamnda terimleme

yoluyla anlam genilemesi olmutur.

al- 1. ak hle gelmek, almak yapran dkb suyn sub gzine drterise

gzleri ala MN 13a-2, YED 71-5, YZ 47b-2, DK 118-13, SN 481, GT

31a-10, 2. dzelmek, kendine gelmek Gice gndz iiyidi alama/Almazd

atm idi a ara SN 2852, 3. ifa olmak Ne yirde ki sci iilr olur/Ne

kim gizl sr var alur olur SN 4261, YED 4-8, 4. bymek, serpilmek,

amak Y nus er nazarnda tze gller alm/Sen gerek blblisen nazarda

tmek gerek YED 141-6, MN 7b-1, 5. dalmak, younluunu yitirmek

ortadan kalkmak toz ala gre her Trk at/Ki bindgi glk midr y

o at SN 260, 6. aydnlanmak, koyuluunu yitirimek Gice zengsi yine kld

gzer/Ald cihn yine old seer SN 2876, 7. belli olmak, grnmek Tenm

ortaya ala yakasz gnlek biile/Bizi bir ar vehile yuyanlara selm olsun

YED 231-3; KT 26bde berrak ve ak olmak: Hava ald, dalmak,

ekilmek, mndefi' olmak: Bulutlar ald, yapraklanmak: Gl, iek ald

anlamlar ile insandan doaya deyim aktarmas yoluyla anlam genilemesi

olmutur. neelenmek, inirh- dern peyda etmek, mahcubiyet ve

tutkunluktan kurtulup serbestlenmek, Mevki'-i bahse konmak, gemek: Sz

ald, kef-i rz etmek, emniyet edip her eyi sylemek anlamlarnda

118
 mecazlama yoluyla anlam genilemesi olmutur. Temizlenmek: Bu bez

almyor anlamyla yeni bir anlam kazanarak anlam genilemesi olmutur.

a- 1. ykselmek Res l ad Mirca nazar eyledi hoca/Grn grn kim nie

vasfn dervlern YED 149-3, SN 1119, DK 272-6, MN 24b-10, 2. kmak

Saryun am yavlad yce/Aar idi hu z her gice SN 613, MN 61a-

14, 3. trmanmak Ol aaca ad atn balad/Aa altna v k alad SN

2940, 4. ulamak kkleri tat as--sarya irmi ve budalar sreyyya

amd. MN 34b-8; KT 34bde Tebahhur ve tasa''ud, buhar olup yukar

kalkmak anlamnda terimleme yoluyla anlam genilemesi olmutur. kmak,

trmanmak, ulamak anlamlarnda kaybolma yoluyla anlam daralmas

olmutur.

aar- 1. beyazlamak n kara sakal aard ak kd karay rtdi/An kim alap

uyard ol gze tuman gerekmez YED 108-4, 2. afak skmek, tan atmak n

a yiri balad ki aara/Yarad seilmee adan ara SN 3459; KT 32a.

EATdeki beyazlamak anlam KTde iki ayr anlamla verilmitir: Ak

olmak, beyazlanmak ve Sa ve sakala kr dmek, ihtiyarlamak anlam

ayrmas yoluyla szlk biriminde saysal olarak genileme sz konusudur.

Uzaktan belli olmaya balamak, ufukta akms gzkvermek, Solmak,

rengini atmak, Sararmak, beniz atmak, Ykanp temizlenmek anlamlar ile

anlam genilemesi olmutur.

aart- 1. beyazlatmak Aardur saal zardur gzi/arardur gli arardur yzi

SN 4234, 2. temizlemek, arndrmak Behey miskn a gzni bu fnden yum

gzni/Gnhdan kara yzni h aartmayasn bigi YED 414-3; KT 32a.

EATdeki beyazlatmak anlam KTde iki ayr anlamla verilmitir:

119
 beyazlatmak ve ihtiyarlamak, ok yaamak anlam ayrmas yoluyla szlk

biriminde saysal olarak genileme sz konusudur. Soldurmak, rengini

attrmak anlam ile anlam genilemesi olmutur. Gaile ve zahmetle mr

geirmek. anlamnda mecazlama yoluyla anlam genilemesi olmutur.

arla- 1. misafir etmek Atamuz arla v tutma an/Eyledk biz bizden tutl bu

kan YZ 40b-5, SN 4634, DK 7-9, MN 20a-14, 2. hrmet gstermek, saymak,

sayg gstermek Her kim gend avmin arlayu kendzin arlam olur

MN 34a-1, YZ 43a-11; KT 33a. EATde iki ayr anlamda verilen fiil, KTde

bir anlamda verilmitir. Anlam birlemesi yolu ile saysal olarak anlam

daralmas sz konusudur. Bat'et ve teenni peyda etmek anlamnda anlam

genilemesi olmutur. Taaffn edip ar koku almak anlamnda anlam

ktlemesi sz konusudur.

ala- alamak Bun diyp alar idi zr zr/Gzin barndan ad bar SN

563, YZ 6a-7, YED 55-1, DK 25-11, MN 15b-8, GT 12b-1; KT 34a. Yas ve

matem etmek, Tazallm ve ikyet etmek ve Yalvararak istemek, tazarru ve

niyaz etmek anlamlarnda nedensel btnleyicilie dayal eylem aktarmas

yoluyla anlam genilemesi olmutur.

ala- alamak, birlikte alamak Pes bir gn ol iki keklik bir yirde oturub

alaurlard. MN 62a-2, YZ 5b-11, YED 272-1, DK 92-1, SN 1917; KT

34ada Birlikte alamak, birbirini alatmak anlam EAT ile elemekle

birlikte Teekk ve tazallm etmek, birinin siteminden veya kendi hlinden

ikyet etmek anlam nedensel btnleyicilie dayal eylem aktarmas yoluyla

anlam genilemesi olmutur.

120
alat- alatmak Baba diy alatdlar, ana diy buzlatdlar. DK 134-5, YZ 46a-14,

YED 404-8; KT 34a-bde Birini cann actarak alamaya mecbur etmek,

alamasna sebep olmak anlam eleirken ok tesir etmek anlamyla

mecazlama yoluyla anlam genilemesi olmutur.

ar- 1. armak, acmak nm ala bigler szm dile bigler, yata yata

yanumuz ard, ura ura bilmz urd. DK 36-11, SN 3673, MN 10b-12,

GT 65b-2, 2. gcenmek Sz orusn biz diyelm buna/Ki incinmesn

armasun baa SN 2216; KT 35a. gcenmek anlamnda kaybolma yoluyla

anlam daralmas olmutur.

a- 1. akmak Aar sen ularu al ag DK 27-8, YZ 6b-15, YED 55-2,

MN 2b-10, GT 79a-8, 2. karmak, katlmak Predr uya ad gitdi. DK 89-

3, YED 292-7, 3. hcum etmek, akn etmek Ik nefs iline akd ne buldysa

yakd/Kibir kalasn ykd anda ok sava old YED 394-3, 4. meyletmek

alup rlal yuaru bamal/An gricek ol yaa amal SN 1429/a- SN

1440; KT 41bde Suyun stnde yzer gibi kayp gitmek: Kayk nmzden

akp geti., Knndan, zarfndan syrlp kmak: Kl knndan, ylan

kovuundan akmak., Kuma diki yerinden zlp ayrlmak, ypranmak: Bu

kuma akyor. anlamlarnda doadaki nesneler aras deyim aktarmas yoluyla

anlam genilemesi olmutur. karmak, katlmak, hcum etmek, akn etmek,

meyletmek anlamlarnda kaybolma yoluyla anlam daralmas olmutur.

al- 1. almak Gel benm glistnumdan bir varak all GT 4a-11, YZ 43b-11, YED

266-2, DK 182-1, SN 479, 2. satn almak Alalum bzra girp ok

kl/Kralum bu rluy kalmaya h YZ 40b-9, YED 242-11, DK 69-13, SN

2436, MN 21a-6, GT 37a-3, 3. birlikte gtrmek Br ol dostum beni

121
esirgeyp, on altun virp al itdi ve ald alebe getrdi GT 26b-8, YED

297-6, YZ 28a-4, DK 52-3, SN 522, MN 6a-10, 4. ele geirmek, yenmek

Leker haem kamus atlandlar/Aldlar ol kfileyi dndiler YZ 39b-4, DK

148-2, SN 934, GT 44a-6, 5. almak Ysuf eydr almadum boncun ben/Ne

ho grdm ben an baa inan YZ 40a-10, SN 2449, DK 155-4, GT 61b-1, 6.

tutmak Elin ald an getrdi yola/Ol oturd yol zre zr kla YZ 31a-1, YED

230-7, DK 13-12, SN 1771, GT 16b-1, 7. evlenmek alabdan selm getrdi

eytdi bil/Zelhy al kendze yr kl YZ 31b-7, SN 890, DK 100-12, GT

58b-14, 8. elde etmek an babamu yanna men varayn. Ar leker bol

azine alayn. DK 138-12, 9. brmek, kaplamak Gider-iken azanu

aragulu gzini uyu ald. DK 272-9, 10. sarmak, evrelemek Bigler azan-

ile olnu zerine at saldlar. evre aldlar. DK 290-5, 11. yol gitmek,

mesafe kat etmek ben bugn our ata aram, gnlik yol bir gnde

aluram DK 43-11, MN 7a-12, 12. bulunduu yerden ayrmak Asa koyalar

ten iyiye/Gele kular byni ala yye YZ 22b-10, YED 343-10, 13. imek

Bir ord olana sdin ald, iki ord ann ald, ord cann ald. DK 217-

3, 14. kabul etmek Vel ol kii ki zhiddr ol aa almaz. GT 28b-9, YED

415-3, DK 98-9, 15. kapmak, yakalamak Gder-iken kozlarum

talur/Arasnda krpe kozm kurd alur YZ 3a-3, 16. koymak, tamak, dhil

etmek aba aac yeri-y-ile yurd-y-ile opard, arasna ald. DK 50-8,

YED 184-15, 17. renmek, dinlemek Ynus bu szleri erenden ald/Sana

dah geregise alasn YED 279-13, DK 3-12, 18. oturtmak, yerletirmek,

koymak Srer yzni aya tozna/Oturur alur ban dizine SN 527, DK 73-

13, 19. durmak, mesken edinmek Bad grdi bir a obanlar yolun ysn

122
 almlar alarlar DK 101-5, SN 2579, 20. getirmek Bigler Tar bize bir kr

oul virmi, varayn an anas yanndan alayn DK 134-13, 21. giymek

azan gelr, yumurlanup yirinden r urd, amur cbbesin engine ald DK

135-8, 22. evlendirmek Aladum ne hu zysa an/Murdna irgredm

olan SN 582, MN 8b-1, 23. kendinden geirmek idm sci uda ald

beni/oyup abr rde ld beni SN 1203, 24. kurtarmak baba beni on

altuna firenk elinden ald GT 27a-3, SN 1709; KT 51b-52ada Kesmek,

ksmak: Boyundan biraz almal., Bir menfezden iine girmek: Gemi su, f

hava alyor. anlamlarnda anlam genilemesi olmutur. tutmak, almak,

koymak, tamak, dhil etmek, yol gitmek, mesafe kat etmek, oturtmak,

yerletirmek, koymak, durmak, mesken edinmek, getirmek, giymek,

imek, kendinden geirmek, kurtarmak anlamlarnda kaybolma yoluyla

anlam daralmas olmutur.

alda- aldatmak Bu run haylleri drl drl hlleri/Aldam gfilleri cz

ayyra benzer YED 69-5, SN 2703, MN 24a-1, GT 27b-7; KT 47ada Oyun

etmek, dolandrmak anlamyla anlam genilemesi olmutur. Sznde

durmamak, vaat ve taahhdn tutmamak ve Yalan sylemek, asl olmayan

eyi vaki ve doru gibi geirmek anlamlarnda aldatmak anlamnn

nedenselliinden sznde durmamak ve yalan sylemek sonular domutur.

Bu nedenle nedensel btnleyicilie dayal eylem aktarmas yoluyla anlam

genilemesi olmutur.

aldan- aldanmak ve arm arb esrimeginden dnynu az lna

aldanduz. MN 10a-11, YED 22-6, DK 280-4, SN 2837; KT 47a. Yanl bir

fikre zhib olmak, gafil bulunmak, doru hkmedememek, Yalana inanmak

123
 ve timada ayeste olmayan birine itimat edip ona gvenmek, marur olmak

anlamlaryla anlam genilemesi olmutur.

aln- 1. satn alnmak nakd virmeyince um alnmaz GT 29b-11, 2. ele

geirilmek, tutsak edilmek Tekr alnd. Kfir ad. DK 153-2, 3. gidilmek,

mesafe katedilmek zaua aymayna yol alnmaz DK 3-10, 4.

kayglanmak, korku duymak apusnda k s alnmaz md/amu dman

anda alnmaz md SN 3452; KT 49bde Sylenilen bir sz kendi stne

alp mnfail olmak, zanna dp abuk mteessir olmak: Bu adam ok alnr.

anlamnda mecazlama yoluyla anlam genilemesi olmutur. kayglanmak,

korku duymak, gidilmek, mesafe katedilmek, ele geirilmek, tutsak edilmek

anlamlarnda kaybolma yoluyla anlam daralmas olmutur.

a- 1. anmak Vrdm ad nciye Ysuf dy/Maksdum seni anam unutmayu YZ

39a-3, YED 2-2, DK 109-1, SN 88, MN 11a-4, GT 6b-9, 2. bahsetmek, szn

etmek Olan bazirganlar uuundan bir sz sylemedi, kfirleri rdun

anmad. DK 74-1, YZ 42a-15, YED 2-1, SN 1419, GT 68b-11, 3. benzemek

Ol on gnde yol aldd yz ml/Ki her bir gn aayd yz yl SN 4189, 4.

dnmek Yarnki gn zaman dnp ben lp sen alna tacum tatum

saa virmeyenler diy soum adum aladum oul didi. DK 125-7, YED 6-

1; KT 59b. benzemek ve dnmek anlamlarnda kaybolma yoluyla anlam

daralmas olmutur.

adur- birinin hatrna getirmek, hatrlatmak Kimi menm gnmi ne

adurursn. DK 54-10, MN 54a-5; KT 58bde Birinin hatrna getirmek,

derhatr ettirmek ve Bir eyi hatra getirmek, unutturmamak, izkr etmek iki

anlamla verilmitir. Szlk biriminde anlam ayrmas yolu ile saysal olarak

124
 genileme sz konusudur. Mebbehn-bihi hatra getirecek surette ok

benzemek anlam ile anlam genilemesi olmutur.

al- 1. anlmak Ki undlsar cihandan giden/Vel dyim alur eylk iden SN

5549, YED 116-8, GT 17b-6, 2. hret bulmak Y suf kulken sultan old

alu/Tars kld an yle ulu YZ 31a-7, 3. sz konusu olmak, bahsedilmek

Ikun serhengi beni komaz h bir nesneye/Ne slm'da ne dnde anlmaz kfr

imn YED 264-4; KT 58b. hret bulmak anlamnda kaybolma yoluyla

anlam daralmas olmutur.

ala- 1. anlamak nm ala bigler szm dinlen bigler yata yata yanumuz ard

DK 36-10, YZ 24a-2, YED 23-3, SN 70, MN 9a-133/ala- MN 58a-7, 2.

bilmek Ik erinn gnli tolu pdihun haznesidr/Iksuz dem ne anlasun

er'atun ma'nsidr YED 59-1, SN 2629, 3. renmek Giderler iken yolda

anladlar/aber yir yirin nki dinlediler SN 4796, YED 120-5, 4. tanmak

Da grmemidr cihn iini/Ne yadn anlar ne biliini SN 725, 5. tahmin

etmek h d grdi ggercin pin/H alamad atru depiin SN

3306, 6. dinlemek Eyitdi saa diyeyim anla bir/Hem ibu sat urma v yola

gir SN 4336, 7. dnmek, tasavvur etmek Da bir l suda anla gili/Aa

ba u all eylegil mkili SN 4593, 8. kabul etmek pern-l ve

dermnda aldu vatda dostl ide, dostnu elin ala GT 16b-1; KT 59a-

59b. tanmak, dinlemek, dnmek, tasavvur etmek, kabul etmek

anlamlarnda kaybolma yoluyla anlam daralmas olmutur.

alat- anlatmak Eytdiler nite dd sen bun/Bize alat biz de bilelm an YZ 41b-

11, YED 288-6, SN 631, MN 47b-8, GT 16b-3; KT 59bde fhm, tefhim

etmek, anlayacak surette ifade etmek anlam ile elemektedir. retmek,

125
 talim, tedris etmek anlamnda para-btn ilikiyle eklenimsel btnleyicilie

dayal eylem aktarmas yoluyla anlam genilemesi olmutur. Sarahaten

sylemeyerek remz m ile irb etmek anlamnda anlam genilemesi

olmutur.

apar- alp gtrmek ...bu nesneyi aa armaan aparsavuz gerek idi didiler. DK

73-3, SN 2698; KT 60bde Armak, alp arpmak anlamnda argolama

(TS, 2011: 136) yoluyla anlam genilemesi olmutur.

ara- 1. aramak Mere bazirganlar varu ilim ilim aran, Beyregn lsi dirisi

aberin getre-y-idz ola-m dir. DK 94-12, YED 222-2, SN 4181, GT

32a-11, 2. yoklamak ol miskn olan yrtc cnavarlardan orub, eliyile

rad, bir aa buld. MN 12b-10; KT 62a-b. EATdeki 2 anlam da KT ile

elemektedir. KTde stemek, talep etmek anlamnda anlam

dirilmesi/uyarlmas yoluyla anlam genilemesi sz konusudur. Memul etmek,

var zannnda bulunmak, Arzu etmek, bir eyin tahsiline almak ve

Bakmak, kaydetmek, nazar itibara almak anlamlar ile anlam genilemesi

olmutur.

arat- aratmak Bindi Ysuf krsye hkm eyledi/Yklerini gr aratd neyledi YZ

39b-10; KT 63ada Talep ettirmek anlam ile anlam dirilmesi/uyarlmas

yoluyla anlam genilemesi sz konusudur.

aratdur- arattrmak Deizi v uruy a a/Aratduram u baa iltem ii SN

4402; KT 63ada Selefinden beter olup onu arzu ettirmek anlamnda nedensel

btnleyicilie dayal eylem aktarmas yoluyla anlam genilemesi olmutur.

126
art- 1. artmak, oalmak Bezene anu ile bu tc bu tat/Dzile da arta ibl u

bat SN 426, YZ 12b-9, YED 214-6, MN 28a-5, GT 61b-2, 2. geriye kalmak,

brakmak Dny mln dutmam h emnet artmam/Derzi bip dikmemi

tonn Muhammed'n YED 145-4; KT 67b. EATdeki 1. anlam olan artmak,

oalmak KTde iki ayr anlam ile oalmak, ziyadelemek, tekessr ve

tezayt etmek ve tidd ve terakki etmek verilerek szlk biriminde anlam

ayrmas yoluyla saysal olarak anlam genilemesi sz konusudur.

artur- 1. arttrmak, oaltmak Evvel la-i ram mr arturur. MN 68b-1, YZ

27a-13, YED 43-5, GT 73a-6/artdur- YED 251-2, DK 35-1, SN 5574, 2.

geriye brakmak, yaatmak Dirse an eger olanun grr-ise arturmaz

bizi hep rar. DK 29-11; KT 67bde Tasarrufla biriktirmek anlamnda

eklenimsel btnleyicilie dayal eylem aktarmas yoluyla anlam genilemesi

olmutur. Mzayedede fiyat ykseltmek, ziyade vermek, Hadden ziyade

etmek, haddi armak ve Tazim ve ikram etmek anlamlarnda anlam

genilemesi olmutur. geriye brakmak, yaatmak anlamnda kaybolma

yoluyla anlam daralmas olmutur.

rzla- arzulamak k old Ysufun sfatna/rzlard kim baka suratna YZ 5a-

7; KT 68bde 1. cn u yrekten istemek, temenni etmek ve 2. grecei gelmek,

zlemek, mtk olmak anlamlaryla verilerek anlam ayrmas yoluyla saysal

olarak anlam genilemesi sz konusudur.

a- 1. asmak Mere varu azanu ol Urz artu engele aun yma yma a

etinden ek DK 52-1, YZ 45a-6, SN 5555, MN 7a-10, 2. zerine taknmak,

kuanmak Yine yir yzi tonanup kat kat olup renge batup/Blbl gle karu

tp cn budaga asd yine YED 312-6, 3. bir kimseyi boazndan ip vb.

127
 geirip sallandrarak ldrmek, idam etmek lm-i hikmet okyanlar kdan

fakr durur bunlar/Mans r oldum asun beni hep dillerde syleneyin YED

268-8; KT 72ada Talik ve tavik ve tehir etmek anlamnda anlam genilemesi

olmutur. zerine taknmak, kuanmak anlamnda kaybolma yoluyla anlam

daralmas olmutur.

al- 1. aslmak Buyurd ki sci and k/Ald uzlar u evrldi u SN 5283,

2. idam edilmek ercs olup basldum Mansr oldum asldum/Hallc panbug

gibi bunda atlup geldm YED 191-13, DK 173-5; KT 70bde Israrla talep

veya teklif etmek, sarlp brakmamak, yapp gitmemek anlamnda

mecazlama yoluyla anlam genilemesi olmutur.

a- 1. amak nki bir ta adlar tolundlar/id imdi Ysufa ne kldlar YZ 3b-

9, YED 80-6, DK 181-8, SN 3024, GT 9a-5, 2. sre gemek, bitmek, sona

ermek Gfil olma mr gedi bir nie ylun ad/Ikdur kaynad tad buldum

bulmadum dime YED 336-2, 3. stne kmak, diiyle iftlemek bi da

ayr getr kim hi sraa amam ola DK 85-9, 4. ulamak ara ara

alardan aber am anlu anlu ulardan aber kimi DK 244-5; KT

75bde Hadd-i ma'rfu gemek, tecavz etmek, ok olmak anlamnda

mecazlama yoluyla anlam genilemesi olmutur. sre gemek, bitmek ve

ulamak anlamlarnda kaybolma yoluyla anlam daralmas olmutur.

ala- alamak Birez sehlrek utmaa balad/Vel ol buda utd kim alad SN

350; KT 74ada iek illetine kar a vurmak anlamnda terimleme yoluyla

ve (Su vesair merubat kuyu veya karda) Soutmak anlamnda anlam

genilemesi sz konusudur. Yaban aaca a vurmak anlamnda zelleme

yoluyla anlam daralmas sz konusudur.

128
aur- yksek veya geilmesi g bir yerin stnden dier yanna geirmek ovar

an bir iki bile aurur/Yiter n olaylanur u yanaur SN 2879, DK 84-6;

KT 74bde Kapp gtrmek ve almak, sirkat etmek anlamlarnda

argolama yoluyla Haddi tecavz etmek, ok ileri gitmek anlamnda

mecazlama yoluyla Atlamak, geirmek, savmak, Def ve teb'd etmek

anlamlarnda anlam genilemesi sz konusudur.

at- 1. atmak Yatanda aplan sze aldanur/te etmek atcaaz yaldanur SN 230,

YZ 12b-3, YED 9-3, DK 22-13, MN 2a-5, GT 39a-13, 2. hediye etmek

Gelinck bigi r onatdlar/alclara anca on atdlar SN 5323, 3.

brakmak Ad san uatdum/Kfrmi suya atdum/Misknlige el katdum/Allah

grelm n'eyler YED 71-8, DK 101-7; KT 79a-bde Amak, sermek, ste

almak, rtmek, Samak, serpmek, datmak, Drmek, izale etmek,

kaybetmek, Dkmek, koymak, vaz ve ilk etmek, Tehir, tavik, imhl

etmek, Atf ve isnat etmek, ykletmek ve Solmak, umak anlamlar ile

anlam genilemesi olmutur. Esassz sz sylemek, yalan sylemek ve

Tefahr etmek, aslsz eylerle iftihar etmek anlamlarnda argolama yoluyla

anlam genilemesi olmutur. Almak, skmek: afak, tan atmak anlamnda

insandan doaya deyim aktarmas yoluyla anlam genilemesi olmutur. hediye

etmek anlamnda kaybolma yoluyla anlam daralmas olmutur.

atdur- atlmasna neden olmak Gtrp oda atdurdn DK 251-8; KT 79bde

Fkrtmak, sratmak anlamnda anlam genilemesi olmutur.

atl- 1. bir cismin bir yere frlatlmas Gr nie talar atlur dost in balar

tutlur/Gelr gnle batlur hlnze hlda gelr YED 92-4, DK 63-11, 2.

braklmak Togrulk mancng istigfr tayla/Togru vard atld ykld nefs

129
 kalas YED 375-5; KT 78ada tibardan dmek, nazar itibara alnmamak

anlamnda somutlayc eylem aktarmas yoluyla anlam genilemesi olmutur.

leriye varmak, tehevvrle mdahale etmek anlamnda benzetme yoluyla

anlam genilemesi olmutur. braklmak anlamnda kaybolma yoluyla anlam

daralmas olmutur.

atlan- at binmek, atla yola kmak atlanban atna geldi GT 51a-4, YZ 39b-

4, SN 383, DK 39-9; KT 79a. Fiilin, 13. yzylda ilk ortaya kt atla- ile

ilgisi kesin deildir. Ouzcada yola kmak ve genellikle daha fazla yryerek

gemek, atlayarak gemek anlamna geldii grlr (Clauson, 1972: 58a). At

gibi kalkmak, ahlanmak anlamnda ilevsel eylem aktarmas yoluyla anlam

genilemesi olmutur. Geirilmek, unutulmak anlamnda mecazlama yoluyla

anlam genilemesi olmutur.

avn- avunmak An lt atama kim sevine/Alamakdan ol bolay-ki avna YZ 45b-

8, YED 362-8, SN 5314/avun- YZ 6a-2; KT 82ada (nek vesaire) gebe

kalmak anlamnda halk azna gei yoluyla anlam genilemesi olmutur.

avt- avutmak Otur szi di dimezven yuvt/Dn alatdu ise bugn gel avt SN

4848; KT 82bde (ocuu) sratarak susturmak, teskin etmek. anlamnda

zelleme yoluyla anlam daralmas olmutur.

avla- avlamak Birka gndi kim avladum, yidm. GT 39b-7, YZ 6b-1, YED 330-5,

DK 20-3, SN 3966, MN 2b-4; KT 81bde Gzetmek, kovalamak, tarassut

etmek anlamnda doadan insana deyim aktarmas yoluyla anlam genilemesi

olmutur.

130
ayl- aylmak n ol yerden birez yld. MN 2a-6, YED 40-6, SN 1866; KT

85ada Dolap yerine gelmek, bir devr-i tm icra etmek anlamnda baka bir

anlam kazanarak anlam genilemesi sz konusu olmutur.

ayr- 1. ayrmak, uzaklatrmak Yrridm anda pinhn Hak buyrug virmez

amn/Vatanumdan ayrdlar bu dnyeye ddi gnl YED 152-3, YZ 46a-10,

MN 6a-9/r- YED 359-2/ayur- YED 129-9, DK 122-5, SN 876, GT 62b-

11/r- 2. oynatmak, hareket ettirmek, kprdatmak lh ol nesnei senin

itdmise bu ayay stmzden rl, t gn yzin grelm! MN 3a-13; KT

85bde Semek intihap etmek, Tefrik ve temyiz etmek, Tatlk ettirmek

anlamlarnda eklenimsel btnleyicilie dayal eklem aktarmas yoluyla anlam

genilemesi olmutur. oynatmak, hareket ettirmek, kprdatmak anlamnda

kaybolma yoluyla anlam daralmas olmutur.

ayrtla- ayrmak ol uva cnavarlar derisin, etin skinden ayrtladlar. MN

51a-7; KT 85bde Bir eyin iyi ksmn semek, intihap etmek, gzidesini

ayrmak anlamnda nedensel btnleyicilie dayal eylem aktarmas yoluyla

anlam genilemesi olmutur.

ayrl- 1. ayrlmak Ysuf eydr nitedr babam hli/Ne benden oldu ol ayrlal YZ

38b-5, YED 40-4, DK 63-13, SN 821, GT 45b-2/rl- YED 7-5, SN 3495, MN

27b-5, 2. ayr kalmak, bir arada olmamak ttif sefer ddi, bir zamn

ayrldu. GT 51b-11, 3. blnmek, paralanmak Doca vat ol meme

ayrlur ve yaratlma seraddinden dny apusna gelr. MN 9b-14/rl- 4.

yorulmak, yorgun dmek Kimdr h rlmaz ansuz kimse dirilmez/Adm

adm yir ler kend revn iinde YED 302-2; KT 87ada Seilmek, intihap

olunmak, Tefrik ve temyiz olunmak, farkl mmtaz olmak, yarlmak,

131
 atlamak anlamlarnda anlam genilemesi olmutur. Zevceyn beynlerindeki

rbta-i nikh feshetmek anlam ile eklenimsel btnleyicilie dayal eklem

aktarmas yoluyla anlam genilemesi olmutur. ayr kalmak, bir arada

olmamak ve yorulmak, yorgun dmek, baylacak duruma gelmek

anlamlarnda kaybolma yoluyla anlam daralmas olmutur.

az- 1. uzaklamak, ayrlmak Ben dah iyllermden azmam/Gce gndz

hasretinden yanmam YZ 6b-12, YED 299-2, 2. deitirmek, bakalatrmak

Kendzin sary dvrnda yazar/Gzlerini srmeler gzin azar YZ 17b-1, 3.

yolunu armak, kaybetmek bir kez beriyyede yol azdum GT 36a-15,

SN 2961, MN 52a-6, 4. sapknla dmek, mec. doru yoldan kmak Yimek

imek okma yazma/Yigirek ki dny oyup azma SN 307, MN 10b-1,

GT 29b-5, 5. bozulmak Denleredr a alap yrci/amu azm ileri

oarc SN 4890, DK 83-7; KT 90bde Tamak, feyezana gelmek: Dereler

azm. ve Muhtelif'l-cins iki hayvandan tevellt ve tahassul etmek: Bu koyun

merinosla kvrcktan azmtr; Bu kpek akaldan azmtr. anlamlar ile

insandan doaya deyim aktarmas yoluyla anlam genilemesi olmutur.

Fenalamak, iltihap peyda etmek anlamnda terimleme yoluyla anlam

genilemesi sz konusudur. Comak, tehevvr ve heyecana gelmek,

marmak, Kesb-i iddet etmek ve Sararp temizlenemeyecek bir hle

gelmek anlamlar ile anlam genilemesi olmutur. ehveti galebe etmek ve

Kudurmak anlamlarnda anlam ktlemesi sz konusudur. uzaklamak,

ayrlmak, deitirmek, bakalatrmak, yolunu armak, kaybetmek ve

bozulmak anlamlarnda kaybolma yoluyla anlam daralmas sz konusudur.

132
azdur- 1. yoldan karmak bls dem kim olur kim azdura yhd aza/Bu cmlesi

ey yavuz kamusn andan tutaram YED 180-3, SN 3501, MN 19a-2, 2.

yanltmak, aldatmak An ald ilden ile gezdrr/Bizi bir yalan sz ile azdurur

SN 3086, 3. deitirmek Allah sana viribiye bir gn ecel serhengini/Gele

gzne grine azdura benzn rengini YED 350-1; KT 89ada Harekete

getirmek, tahri ve tehyi etmek, Yz verip martmak, Cz' bir fenal

slh olunmayacak hle getirmek anlamlar ile anlam genilemesi olmutur.

yanltmak, aldatmak ve deitirmek anlamlarnda kaybolma yoluyla anlam

daralmas olmutur.

azt- 1. yolunu artmak Gerek dilk bigi evklik idem/Azdam bu iti v te

gidem SN 3269, 2. kaybetmek Aztdum nigrum v imi/Uzatdum

arrum v imi SN 4709; KT 89bde ok uzamak, hadden ziyade boy

peyda etmek anlamnda anlam genilemesi sz konusudur. kaybetmek

anlamnda kaybolma yoluyla anlam daralmas olmutur.

bala- 1. hediye etmek, balamak Meger Beyrek buna bir kmlek balam-

idi, geymez idi, aklar-idi DK 93-8, YZ 24b-7, SN 5558, GT 59a-11, MN

25b-13, 2. affetmek gnahuz ad grkl Muammmed Muafa yzi uyna

balasun DK 66-10, YZ 45b-4, YED 135-5, SN 1250/bala- YZ 28a-2, 3.

korumak, esirgemek Ba urd didi iy uvendigr/Balaya olu

Perverdigr SN 655; KT 94bde alacandan vazgemek, sarfnazar ve terk

etmek anlamnda anlam genilemesi olmutur.

bala- 1. balamak itlerin alvirmiler ve alarn balamlar. GT 48b-5, YZ

9a-7, SN 2855, MN 29b-3, 2. dolamak, geirmek ara polad z lcum

bilme balar-idm DK 297-3, YZ 3a-10, 3. kapamak, kilitlemek Drger

133
 apuy balad. MN 59a-12, YZ 17b-3, SN 1832, 4. birletirmek, bir araya

getirmek, derleyip toplamak rtesi ratum baladum ki sefere gidem GT

54b-13, YED 307-4, YZ 32a-13, SN 1461, DK 215-3, 5. yklemek, sarmak

Bi katr yki haz[]ne baladum/Alt ay yol yrdm ok aladum YZ 18a-

5, 6. tahsis etmek, ayarlamak, yapmak Ne Tamu'da yir eyledm/Ne Umak'da

kk bagladum/Senn in ok agladum/Bana seni gerek seni YED 381-7, SN

1346, 7. set ekmek, geii engellemek uy bar bandan bala GT

68a-4, YED 270-1, 8. sarmak, kuatmak Drt yanu kfir balad bell

bilgil. DK 267-12, 9. mec. beslemek Adavet baladlar he-mi didi. DK

292-8; KT 94b-95ada Hsl ve peyda etmek, edinmek, Tahsis ve tayin

etmek, Pranga ve zincire vurmak anlamlarnda anlam genilemesi olmutur.

beslemek anlamnda kaybolma yoluyla anlam daralmas olmutur.

balan- 1. takmak, kuanmak mrvvet sadrnda oturmam ve ftvvet kemerin

baglanmam., GT 63a-7, DK 261-2, 2. balanmak, almak, mptela olmak

y melik, bilgil kim, ne adar sen dnyya balanasn MN 18b-6, YED

216-2, 3. kilitlenmek, kapanmak Ysufa dr kalmad ayruk re/Kapu

baland Ysuf kanda vara YZ 18a-13; KT 95ada Tutulmak, ayrlamamak:

Bu ie balandk., Mecbur ve merbut olmak, taahht altna girmek.

anlamlarnda anlam genilemesi olmutur. kilitlenmek, kapanmak, takmak,

kuanmak anlamlarnda kaybolma yoluyla anlam daralmas olmutur.

ba- 1. bakmak Dursam sennle dururam baksam sennle bakaram/Her kancaru

kim yrrem gnlm yni senden yana YED 8-4, YZ 6a-11, DK 15-12, MN

10b-6, GT 32b-2/ba- YZ 29b-5, 2. beklemek, yolunu gzlemek Bir ay

basun Bir ayda varmaz-isem iki ay basun. DK 144-7, 3. ilgi gstermek,

134
 ilgilenmek Kamu bunlar alaur bakmaz<lar> aa/Sord Ysuf ymedz

siz paa YZ 37a-10, YED 86-7, 4. baknmak evre bad, bir yaadn bir it

ni geldi. MN 29b-9, YED 23-6, 5. dikkat etmek Grenler elm per tc u

hrkama bakar/yle sanurlar beni zerrece gnh itmez YED 117-6, MN 50a-

8, 6. aramak armanup drt yanua badu-m z DK 115-9, YED 54-5, 7.

ibret almak, bak ve gr anlamnda kalp ifade Miskn Ynus gzn a bak iki

cihn toptolu Hak/Sdk odna gmn yak ol ekere pinhndadur YED 54-9,

8. ynelmek brhm Edhem vakt terk itdi tc u taht/Allh kna bakd ol

srr tuyan benem YED 185-6, 9. gzetmek, korumak, gz kulak olmak

nola-y-idi benm ivme bir laa baa-y-idnz DK 9-1, 10. demek,

sylemek, dnmek Az bakmagl sen oga n dost inden doga/Varlgun

saygl yoga bunca ne haber gerek YED 135-14, 11. aldanmak Ezel biliidk

birlige yitmi idk/Sen bu srete bakma vcd cn vi'sdur YED 33-6; KT

103b-104ada Tedavi etmek anlamnda terimleme yoluyla anlam

genilemesi olmutur. Tabi olmak, tetebbu etmek, uymak, Denemek,

muayene etmek, ae ve infak etmek, beslemek, geindirmek anlamlarnda

anlam genilemesi olmutur. EATdeki baknmak, ibret almak, ynelmek,

demek, sylemek, dnmek, aldanmak, gzetmek, korumak, gz kulak

olmak anlamlar kaybolarak anlam daralmas olmutur.

badur- 1. bakmasn salamak, gstermek Umaa mminleri n bakdura/Tar

dah srtlarn ykdura YZ 33a-2, YED 264-8, DK 136-11; KT 99ada

Hizmet ettirmek, iyi idare ettirmek: Bu ata iyi baktrmal. ve Tabibe

gstermek: Siz kendinize baktrn. anlamlarnda terimleme yoluyla anlam

genilemesi olmutur.

135
bardur- ksknl gidermek gelsn bizi azan-ile bardursun diyelm

getrelm DK 295-8; KT 103b-104ada Renk vesaireyi muvafakat

ettirmek, uydurmak, imtiza ettirmek anlam ile insandan doaya deyim

aktarmas yoluyla anlam genilemesi olmutur.

ba- 1. basmak Aya baaca yiri evvel bulurlar, andan aya baarlar. GT 5a-5,

YED 413-7, DK 142-2, MN 23b-8, 2. yenmek, stn gelmek Bir kt ile

gredm elsz ayagum ald/Grep basamadum gyndrdi zmi YED

407-7, 3. baskn yapmak Aam azan bu aa ol aadur, kim sen kfiri

baarsn DK 50-11; KT 105b-106ada Kalp vurmak, Tab ve temsil etmek,

dizilmi veya litografya tana geirilmi yazy makine ve tezghta kda

geirmek anlamlarnda terimleme yoluyla; Arlk vermek, tazyik etmek ve

Yatrp boazlamak anlamlarnda anlam genilemesi olmutur. Gelmek,

tutmak, musallat olmak, galebe etmek anlamnda mecazlama yoluyla anlam

genilemesi olmutur.

badur- kapatlmak, stne oturtulmak, basma iini yaptrmak Topraga n

drdiler/El topraga rdiler/Talarla basdurdlar/Allh sana sundum

elm YED 184-9; KT 106bde Bilvasta basmak, tabettirmek anlamnda

terimleme yoluyla; Sndrmek, itfa etmek anlamnda anlam genilemesi

olmutur. Galebe almak, gemek, tefevvuk etmek anlamnda benzetme;

rtbas etmek, saklamak, mesktn anh geirmek: Onun kabahatlerini

bastrdlar. anlamnda somutlayc eylem aktarmas yoluyla anlam genilemesi

olmutur.

bal- 1. alt olmak, yenilmek Amm dindr kiiyile kim greb balmad. MN

22b-12, YED 191-3, SN 4156, 2. bastrlmak, yattrlmak Andan ora her

136
 birine bir ehr ve bir vilyet muayyen eyledi, t ki fitne basld. GT 11a-5, 3.

baskna uratlmak Eyle and kim ya bald. DK 134-8; KT 105ada

Ezilmek, sklmak, tazyik olunmak, Teskin olunmak, kesb-i skn etmek,

durmak ve Sndrlmek, itfa olunmak anlamlaryla anlam genilemesi

olmutur. Tabolunmak, tezgha vaz ve temsil olunmak ve Damga ve kalp

vurulmak anlamlarnda terimleme yoluyla anlam genilemesi sz konusudur.

bat- 1. suyun iine girmek n denize gark oldun bogazuna geldi su/Del bigi

talbnma iy b-re batdun tut YED 18-7, 2. saplanmak Diken ayaa

batmadn yoldan gtrmek gerek MN 26a-12, YED 50-3, DK 217-12, GT

56a-6, 3. gmlmek Yiyp ip esridiler yatdlar/oudlar u dege

batdlar SN 1920, 4. mec. dalmak, iine girmek Batm dny mlna

bakmaz lm hline/rmi Krn mlna zih i dvrlg YED 361-2, YZ

22a-1; KT 110ada Mahv ve n-bd olmak, kaybolmak, fls etmek, mflis

olmak, bir eyisi kalmamak, nhizma urayp mahv ve muzmahil olmak

anlamlarnda mecazlama yoluyla anlam genilemesi olmutur.

batur- 1. saplamak Derin olsa baturur alabal orudur, at iler er ginr, yayan

er umud olmaz. DK 90-11, 2. svnn iine batmasn salamak, bulamak

Vard klegi ana baturd, Bayndur anu ine getrp brakd. DK 93-

9; KT 109bde Mahv ve kaybedilmek, nhizma uratlp mahv ve

muzmahil edilmek, Kll zarar ve ziyana uratlmak ve flsa sevk ve icbar

edilmek anlamlarnda mecazlama yoluyla anlam genilemesi olmutur.

begen- 1. beenmek Bir kzum var kim komaz dilden seni/Senden artuk h

begenmez kimseni YZ 13a-8, SN 1331, DK 87-10, GT 16b-4, 2. benzerleri

arasndan seip ayrmak Big yigid gzi bir deiz uln boz ayr utd, bir

137
 de alt perl grzi, bir de a tozlu yay utd, bu ini begendi. DK 72-11; KT

115bde bu anlamlarn dnda Tenezzl etmek, saymak anlamnda nedensel

btnleyicilie dayal eylem aktarmas yoluyla anlam genilemesi olmutur.

begenil- beenilmek Bayi begenilmidr GT 69a-3; KT 115bde Seilmek,

intihap olunmak, tercih edilmek anlamnda nedensel btnleyicilie dayal

eylem aktarmas yoluyla anlam genilemesi olmutur.

bekle- 1. korumak, muhafaza etmek, gz kulak olmak eri ili beklemek in

olur/ r bulnmaya nie gelr SN 936, YZ 14a-12, YED 82-6, GT 44b-

15, 2. beklemek, kalmak, durmak Bun didi u r edeb bekleyp/Edeb resmini

key aceb bekleyp SN 1050, DK 177-3, 3. saklamak gizlemek Sci ien kii

nite bekleye rz/Meger uluca ola ol da az SN 1189, YED 408-5; KT

116bde Ummak, memul etmek: Ben sizden bunu beklemezdim. anlamnda

anlam genilemesi sz konusudur. saklamak, gizlemek anlamnda kaybolma

yoluyla anlam daralmas olmutur.

belile- korku ile sramak, irkilmek Derl bubnu yzine srad beliley dik

uru geldi, bir deste b eline alub ardna ddi. MN 22a-13, SN 881; KT

118ada iki ayr anlam ile belirtilerek anlam ayrmas yoluyla szlk

biriminde saysal olarak genileme olmutur.

belr- orataya kmak, belirgin hle gelmek, belli olmak, grnmek ba apus

olm gevdesi preden grinmez, yzi gzi belrmez DK 63-6, YED 113-1,

SN 2511, MN 56b-6, GT 11b-7; KT 118bdeki (Gzler) hiddet veya hayretle

ok alp bakmak anlamnda para-btn ilikisiyle eklenimsel

btnleyicilie dayal eylem aktarmas yoluyla anlam genilemesi olmutur.

138
bezet- 1. benzetmek Beyrege benzedrem ozan seni DK 106-10, YZ 49b-6, YED

183-2, SN 2230, MN 37a-4, GT40b-1, 2. benzer duruma getirmek Oluk-su

Hak varlg evliydur arh igi/arh arha benzetmi ferin benzedene YED

313-3; KT 121adaki Yanlp bir eyi dier bir ey zannetmek, yanlarak

zannetmek: Sizi falana benzettim. anlamnda fiilin ierii deitirilerek

ilevsel eylem aktarmas yoluyla anlam genilemesi olmutur.

berelen- yaralanmak Pes aal berelenmidi. MN 2b-13; KT 122bdeki (Meyve)

bir eye dokunmaktan vurulup bir taraf zedelenmek anlamnda insandan

doaya deyim aktarmas yoluyla anlam genilemesi olmutur.

berkit- 1. pekitirmek, glendirmek, sz veya yemini kuvvetlendirmek Ubu

dzgn dzdiler yolca gid/diler and kamu kavlin berkid YZ 3b-1, YED

304-6, SN 5051, MN 24b-5, 2. salamlatrmak alu apusn berkitdi,

yirde depe gibi a yd, ala ollu apann eline ald. DK 39-13; KT 123bde

iki anlam bir arada verilerek anlam birlemesi yoluyla anlam daralmas sz

konusudur. Fiil cisimleri salamlatrmak anlamndayken sz veya yemini

salamlatrmak anlamnda somutlayc eylem aktarmas yoluyla anlam

genilemesi olmutur.

besle- 1. beslemek Aa st virp bisledi on aya/alan ull idenleri kim aya SN

407, YZ 40a-2, DK 213-10/bisle- MN 20b-10, GT 33b-5, 2. glendirmek,

desteklemek Akl bada i bitrr nazar gzden bakar grr/Akl gnl ire

turur ol haslet besler an YED 412-3/bisle- GT 67a-3; KT 124bdeki

glendirmek, desteklemek anlamnda kaybolma yoluyla anlam daralmas

olmutur.

139
bez- 1. vazgemek, feragat etmek Byle dyben bitiye yazdlar/Her biri

kardalndan bezdiler YZ 9a-4, 2. bkmak, usanmak YED 385-7/biz- Vel

alun dzenin bozar/An i iden kii iden bizer SN 2326; KT 128bde

vazgemek, feragat etmek anlamnda kaybolma yoluyla anlam daralmas

olmutur.

bra- 1. brakmak, koymak Sheyl an grdi amad gzi/opuz brad v kesdi

szi SN 1501, MN 29b-3, GT 25b-13/bra- SN 1649, 2. atmak Olancu

on ve yayn oda brad, yad GT 46b-1, YZ 4a-14, YED 104-3, SN 4512,

DK 93-10/bra- SN 3113, 3. yere drmek, sermek arau oban kfir

yzini apan a-y-ile yire brad. DK 41-12, 4. sarmak, dolamak Bes Ira

seccde-i muraa fiyne omzna bram... MN 66a-11, 5. terk etmek

r-nmus brakdum/Klmi suya atdum/Dervlige el katdum/Allah grelm

n'eyler YED 71-10, DK 135-2, 6. almak, beraberinde gtrmek yz yigidi

yanna brad, meydana vard. DK 246-10, 7. teslim etmek, vermek bir

eski deve uval buld, deldi boynna kirdi, kendyi dellige brad. DK

107-8; KT 129a-bdeki Hfz olunmak zere bir yere veya birine teslim ve

emanet etmek, Msaade etmek, mmanaat etmemek, bk ve idame etmek,

Salvermek, koyuvermek, hmal ve msamaha etmek, bakmamak, Kr

vermek, istifade ettirmek anlamlarnda anlam genilemesi olmutur.

Boamak, tatlk etmek anlamnda nedensel btnleyicilie dayal eylem

aktarmas yoluyla anlam genilemesi sz konusudur. atmak, yere drmek,

sermek, sarmak, dolamak, almak, beraberinde gtrmek, teslim etmek,

vermek anlamlarnda kaybolma yoluyla anlam daralmas olmutur.

140
bradur- brakmasn salamak, brakmasna yol amak Elden i brakdurd

niteliksz bakdurd/Bizm ahvlmzde anlmaz nmla nin YED 264-8; KT

129b. EATdeki anlam KTde iki ayr anlam olarak belirtilerek anlam

ayrmas yoluyla szlk biriminde saysal olarak genileme olmutur. Tatlk

ettirmek: Kendisi karsndan memnun idi ama validesi braktrd. anlamnda

nedensel btnleyicilie dayal eylem aktarmas yoluyla anlam genilemesi sz

konusudur.

bi- 1. kuma kesmek Turu gelr Ysuf per kucar/ yz altm ton aa [keser]

bier YZ 15b-1, YED 230-2, 2. ekin, ot kesmek, oraklamak Ora nice

bierse tal ban/l yle ururd dem ban SN 2756, MN 7a-12/pi- 3.

keskin bir arala kesmek ara polat z lcum yo kim arvadu dem iki

pie-y-idm DK 184-11; KT 131adaki Yarmak, blmek, akketmek

anlamnda nedensel btnleyicilie dayal eylem aktarmas yoluyla anlam

genilemesi olmutur.

biil- 1. kesilmek Biilmi idi uyru bi atu/Arab zi gyner idi hem tu

SN 5514, 2. kuman lye gre dikilmesi Tenm ortaya ala yakasz

gnlek biile/Bizi bir ar vechile yuyanlara selm olsun YED 232-3; KT

130bdeki Orakla kesilmek, hasat edilmek anlamnda terimleme yoluyla

anlam genilemesi olmutur. Yarlmak, bk ile akkedilmek anlamnda

nedensel btnleyicilie dayal eylem aktarmas yoluyla anlam genilemesi

olmutur.

bil- 1. bilmek Gitdkde yir otlalarn geyik bilr. DK 5-2, YZ 6a-1, YED 84-7,

SN 47, MN 7b-1, GT 48a-7, 2. renmek Bilelm ahvlin anu

belgl/Gtrelm aradan fitne klu YZ 2b-7, SN 358, GT 62a-14, 3.

141
anlamak, idrak etmek Diliyile k diyenler bilmediler k neydgin/Benm

cevbum sen eyit ka izzet midr bah YED 2-4, YZ 4a-1, SN 150, MN 9a-

13, DK 21-4, GT 16a-3, 4. sebebi birinde grmek, sorumlu tutmak dost

dmen ilfn Tardan bil. GT 20a-6, YZ 5b-3, 5. dnmek Ubu i

kim geldi saa eyle bil/Bundan tr dur alaba secde kl YZ 5b-4, SN 1209,

MN 6b-3, 6. tanmak ehe dir ki ol resmi uran budur/Bilen an yzini gren

budur SN 629, YZ 13a-2, YED 11-8, DK 112-13, 7. farkna varmak, ayrt

etmek Dirse an olanu idgin bilmedi, aru geldi DK 32-2, YZ 21a-8,

YED 378-10, GT 1b-11, 8. kabul etmek Dny iin gussalanan mescid

gricek tutnan/Anda mnsuz bulnan Allh' bir bilmeyendr YED 99-4, SN

44, DK 156-12, 9. sanmak, zannetmek ama dirligi yimeg-in bilr. GT

33b-11, SN 207, 10. inanmak Cihnda ben aladum ibu adar/Yan bil

ekki glden gider SN 263, YED 17-1, 11. saymak Ve bun dah kend

olancuklarundan birisini bilgil. GT 63b-10, 12. tahmin etmek Beyrekden

sonra baua bu al gelecein bilr-idk? didi. DK 114-8, 13. haberdar

olmak, iitmek Ordumu aberin bilr-misn digil maa DK 46-5, YED

349-1; KT 134bdeki Hatra getirmek, yd ve tahattur etmek: imdi bildim.

anlamnda anlam genilemesi olmutur. [Sga-i ilzmiyyeden evvel fi'l-i i'ne

sfatyla] muktedir olmak: yazabilmek ile dilbilgiselleme yoluyla anlam

genilemesi sz konusudur. phelenmek, azv u isnat etmek: Ben ondan

bilirim. anlamnda anlam ktlemesi sz konusudur. dnmek, saymak,

tahmin etmek, haberdar olmak, iitmek anlamlarnda kaybolma yoluyla

anlam daralmas olmutur.

142
bildr- 1. bildirmek Ol Kermdr suuuz salaya/Bildre size kamu balaya

YZ 1b-7, YED 351-3, SN 53, MN 9a-4, GT 14a-11, 2. anlatmak Ki syle v

lemde bildr beni/Viribidm anu in u seni YZ 4a-3, YED 118-7, SN

115, GT 67b-12/bildir- MN 35a-2, 3. retmek t kitbn okr-d dn gn

ol/Bildrrdi bilmeyene toru yol YZ 5a-5, 4. tantmak, sylemek Ne-y-n

siz kim-idgz bildrmedz? YZ 14b-3, SN 1362, DK 287-7, GT 55a-1,

5. yormak, tabir etmek Eytdiler bildr dmz tabrin/Ne olsar eyt bize

birin birin YZ 22b-5, 6. yaatmak, hissettirmek z gevdeden bau

keseyin-mi Can atlusn saa bildreyin-mi DK 13-13; KT 133a. EATdeki

bildirmek, anlatmak biimindeki iki ayr anlam, KTdeki Anlatmak, haber

vermek, ilm ve ifham etmek biiminde bir arada verilmitir. Anlam

birlemesi yoluyla saysal olarak anlam daralmas sz konusudur. retmek,

tantmak, sylemek, yormak, tabir etmek, yaatmak, hissettirmek

anlamlarnda kaybolma yoluyla anlam daralmas olmutur.

bin- 1. bir eye veya hayvann srtna oturmak Bindi altun krsyi gtrdiler/ra

taht zre an ytrdiler YZ 26b-9, YED 83-2, DK 24-5, SN 4966, MN 6a-1,

2. binek hayvan kullanmak Byidi vand boya yitdi ol/Ata bindi yay ekdi

o atd ol SN 5206, YZ 30a-8, YED 60-3, MN 46b-1, GT 40a-9, 3.

toplanmak, dolumak Dah Ysuf karu kd menzile/Bindi leker haem

sa u sola YZ 48a-14, 4. gitmek ava bingil kl alsun didi DK 240-

6; KT 136adaki Bir hl ve suret almak: inada bindi. anlamnda

somutlayc eylem aktarmas yoluyla anlam genilemesi olmutur. toplanmak,

dolumak, gitmek anlamlarnda kaybolma yoluyla anlam daralmas olmutur.

143
bindr- 1. bindirmek Olan ata bindrdiler, aluban ordusna gitdiler. DK 29-4,

YZ 9a-11, YED 152-14, SN 1009, GT 24a-3, 2. gndermek dben alk

giderler line/Bindrr Ysuf eri ol yolna YZ 39b-2, MN 9b-8; KT

135bdeki (Saati) ileri srmek. anlam ile yeni bir anlam kazanarak anlam

genilemesi olmutur.

birik- birlemek, bir araya gelmek, toplanmak Senlik-benlik olcak i ikilikde

kalur/kilik dutan kii nie birike birle YED 338-5; KT 137a-b. EATdeki tek

anlam KTde 2 anlamla belirtilerek anlam ayrmas yoluyla szlk biriminde

saysal olarak genileme olmutur. imek anlamnda nedensel

btnleyicilie dayal eylem aktarmas yoluyla anlam genilemesi olmutur.

bi- 1. pimek ama m idi geri bidi am/Tamm idi eksk ii n-tamm SN

3346, YED 294-3, GT 37a-1/pi- YZ 18b-6, 2. olgunlamak, kemale ermek

Tapdug'un tapusnda kul olduk kapusnda/Ynus miskn igidk bidk el-

hamdli'llh YED 127-6; KT 975adaki Mahsus frnda kzdrlp lzm olan

kvam ve metaneti kesbetmek: Tula, kiremit, testi piti. anlamnda eklenimsel

btnleyicilie dayal eylem aktarmas yoluyla anlam genilemesi olmutur.

(Meyve) olmak, kemale ermek, haml gidip yenecek hle gelmek

anlamnda doadaki nesneler arasnda deyim aktarmas yoluyla anlam

genilemesi olmutur. Hararetten veya ter ve idrar gibi yakc bir su vesaireden

kzarp sivilceler karmak anlamnda doadan insana deyim aktarmas;

Tezekkr olunup takarrr etmek, karar bulmak anlamnda mecazlama

yoluyla anlam genilemesi sz konusudur.

bir- 1. piirmek Tekellfile yiyesi birdi. MN 53b-11/pir- DK 50-12, 2. mec.

olgunlatrmak Kelecilern birgil yaramazun ergil/Szn usla drgil

144
 dimegil ag ide bir sz YED 102-3; KT 974bdeki Atete ve mahsus frnda

kzdrp yakmak anlamnda eklenimsel btnleyicilie dayal eylem aktarmas

yoluyla anlam genilemesi olmutur. (Meyveyi) kemale erdirmek anlamnda

doadaki nesneler arasnda deyim aktarmas yoluyla anlam genilemesi

olmutur. Yakmak, yara etmek, sivilceler karmak anlamnda doadan

insana deyim aktarmas; Kararlatrmak, becermek, tesviye etmek anlamnda

mecazlama yoluyla anlam genilemesi sz konusudur. olgunlatrmak

anlamnda kaybolma yoluyla anlam daralmas olmutur.

bit- (I) 1. bitki vb. kp yetimek Ydi yl yamur yaa otlar bite/Bolluk ola bata

cihn nimete YZ 25b-11, YED 10-5, SN 323, DK 27-9, MN 41a-5, GT 18a-

4, 2. kmak, tremek, meydana gelmek, grnmek Ynus derdiyilen tter

gnlinden Hak k biter/Erenler etegin tutar lrse yuman gerekmez YED

108-5; KT 139a. kmak, tremek, meydana gelmek, grnmek anlamnda

kaybolma yoluyla anlam daralmas olmutur.

bit- (II) 1. sona ermek n ki bir i b-fuull-la bite baa anda sz sylemek

olmaz. GT 23a-5, YZ 34b-5, YED 26-2, SN 1412, 2. tkenmek Dede aydur:

Yarmasun yarmasun, Del arar eyle mal istedi ki hi bitmesn didi. DK

86-7, YED 218-4; KT 139adaki Yorulup kalmak, ftur getirmek,

Kalakalmak, Mahv ve harap ve muzmahil olmak, perian olmak, fena

bulmak, bozulmak anlamlarnda mecazlama yoluyla anlam genilemesi

olmutur. stihza ile hayret etmek, amak ve Nihayet derecede sevmek

anlamlarnda argolama yoluyla anlam genilemesi sz konusudur.

bo- 1. sarmak, kuatmak Zel<>h eydr nce tevbe klayum/Ik-la bodu

cnum al leym YZ 20a-14, 2. bomak ol otn gidiser glden bu

145
 am/Ki dem uya kendzmi boam SN 3291, MN 29a-3, 3. bunaltmak,

skmak Szm ay gn in degl sevenlere bir sz yiter/Sevdgm

sylemezisem sevmek derdi beni bogar YED 77-6; KT 141adaki (Sesi)

bouk karmak: Sesini bouyordu. anlamnda eklenimsel btnleyicilie

dayal eylem aktarmas yoluyla anlam genilemesi olmutur. Daldrmak,

mstarak etmek: Borca bodular. ve Kartrmak, belli olmayacak surette

baka bir eye mezcetmek: Lkrdya bodu. anlamlarnda mecazlama

yoluyla anlam genilemesi olmutur. sarmak, kuatmak anlamnda kaybolma

yoluyla anlam daralmas olmutur.

bol- 1. soluksuz kalarak ldrlmek, idam edilmek Ne oda yanam daglam ne

dra kam boglam/m bitince yriyem teferrce geldm ah YED 370-

9/boul- 2. suda boulmak Brad uya yzdi dartld yunt/Bould ol ayr u

urtuld yunt SN 3835; KT 141adaki Zor nefes almak, nefes almada zorluk

ekmek anlamnda ilevsel eylem aktarmas yoluyla anlam genilemesi

olmutur. ok sklmak, i sklmak anlamnda mecazlama yoluyla anlam

genilemesi olmutur.

boal- 1. bo duruma gelmek, iinde bir ey kalmamak ar bigler lmedin il

boald DK 192-10, YED 192-3, 2. darya akmak, dklmek z kkden

baar-idi, aral boald, kedisi mavlad DK 180-4; KT 143bdeki

Yaylmak, mnteir olmak: Btn bentlerin suyu ovaya boald. anlamnda

yoksunlatrc eylem aktarmas yoluyla anlam genilemesi olmutur.

boalt- bo hle getirmek Hazniin boal[t]d [v] kld tolu/Mucizt kld saa

an ulu YZ 15a-10; KT 143bdeki (Tfek ve tabanca) atmak: Bir tfek

boaltt. anlamnda eklenimsel btnleyicilie dayal eylem aktarmas yoluyla

146
 anlam genilemesi olmutur. (Hayvan eyer veya semerini) atmak, devirmek

anlamnda insandan doaya deyim aktarmas yoluyla anlam genilemesi

olmutur.

boan- 1. ban zmek Bu kere at olanu bileginden boand, ad. DK 265-5,

2. bo kalmak, serbest kalmak Ya zum y ol kiiyi meger/Drmi ola v

boand gider SN 2534; KT 144adaki Kesret ve iddetle dklmek, akmak,

yamak: Bir yamur boand. anlamnda insandan doaya deyim aktarmas

yoluyla anlam genilemesi olmutur. (Silh) patlamak, kazaen ate almak:

Belinde tabancas boand. anlamnda anlam genilemesi olmutur.

Kurtulmak, reha bulmak: Mahbesten boand. ve (Dolmu adam) comu,

iinde ne var ise syleyip teeff-i sadr etmek: Sabretti etti nihayet bir boand

ki. anlamlarnda mecazlama yoluyla anlam genilemesi olmutur. Tatlk

olunmak: O kadn kocasndan boanm. anlamnda anlam ktlemesi

olmutur.

boz- 1. kartrmak, dzenini bozmak Menm avum bozma, lekermi tatma

DK 43-10, YED 47-2, 2. evirmek, bozdurmak Eyler idi satu-bzr bir pl

in gir bozar/Olm bu dnydan bizr yensz gnlek geydi gider YED 87-

5, 3. deimek, kt hle gelmek Hayrum erm yazlsar/mrm ipi

zliser/Gidp sret bozulsar/h n'ideyin mrm seni YED 384-5, 4.

datmak, zarar vermek, ykmak nice kim bu ar virne-i arb iderse ol

yksek ve ging sarylar da eyle bozar. MN 18a-5, YED 121-8, 5. geersiz

duruma getirmek, iptal etmek aluban yirmden uram dir-idm aln

Ouz biglerinden ahdum bozam dir-idm DK 232-12, SN 5125; KT

146bdeki Gayr-i me'ml bir ters cevapla mahcup etmek ve ldrmak ve

147
 ldracak surette bir eyin zerine dmek: Bu adam atyla bozacaktr.

anlamlarnda mecazlama yoluyla anlam genilemesi olmutur.

bozl- 1. bozulmak Az nesneyile bozlub dmanla dne. MN 13b-14, SN

3675/bozul- YED 184-3, SN 5427, 2. dalmak, iptal olmak Bu yana yigit

bigler grdiler kim av bozlm, her biri ivl ivine geldi. DK 242-6; KT

147adaki rmek, taaffn etmek veya ekimek: Bu et, bu yemek bozulmu.

anlamnda insandan doaya deyim aktarmas yoluyla anlam genilemesi

olmutur. Gayr-i me'ml, ters bir cevap almakla mahcup ve ermende olmak:

Zavall ocuk o cevaptan bozuldu., Zayflamak, beniz solmak: Hastalktan

ok bozulmu., Ktlemek, fenalamak: Bu ocuun terbiyesi bozuldu;

yamurdan yollar bozulmutur. anlamlarnda mecazlama yoluyla anlam

genilemesi olmutur.

bl- bir btn iki veya daha ok paraya ayrmak Men mua btekellf

yapmayam diyp kend lcn ard utd, iki para bldi. DK 230-7; KT

148a. EATde bir anlamla verilen fiil, KTde birden fazla anlamla verilerek

anlam ayrmas yoluyla szlk biriminde saysal olarak genileme sz

konusudur.

bul- 1. bulmak Kullarna buyurur kamu turu/Dm tabrini iste bulu YZ

7b-1, YED 43-3, SN 161, DK 171-12, MN 6a-14, 2. tesadf etmek Ngh bir

kse buldum olu inc. GT 36b-2, YZ 9b-1, 3. ele geirmek Ne bir nesnedr

ki an bulalar/Ne yarar ki istemel olalar SN 554, YZ 40a-9, YED 218-3, 4.

elde etmek, sahip olmak Depe gibi et ydum, gl gibi mz saurdum Dilek

ile bir oul g-ile buldum. DK 24-13, YED 136-4, SN 205, GT 17b-15, 5.

grmek, bir ekilde bulmak Zebnler n geleler beni yalnuz

148
 bulalar/Bilmedgm dil soralar sen yardm eylegil YED 16-4, DK 134-9, GT

9a-7, 6. anlamak, akl erdirmek, bilmek nsn olan buld Hakk' meclis anun

oldur sk/Hemn bu b-re Ynus kla inym YED 125-7, 7. erimek,

ulamak, varmak Her kim kendyi grdi std bls old/Kii ne buldysa

misknligile buld. YED 367-12, 8. salamak, tedarik etmek, temin etmek

Pay Pre Big aydur: Dede men ini bulur-isem ikisini sen bulur-msn didi.

DK 87-3, YED 202-26, 9. ortaya karmak, kefetmek Bu cn nimeti kan

geln bulalum an/Asyi klan cn evliy sohbetidr YED 34-3, DK 182-8;

KT 152a-152bdeki Uramak, duar ve giriftar olmak: Belsn bulmak;

tedenni bulmak; insan ettiini bulur. anlamnda anlam ktlemesi olmutur.

anlamak, akl erdirmek, bilmek anlamnda kaybolma yoluyla anlam daralmas

olmutur.

bulan- bulanmak Bir a dmeg ile deiz bulanmaz. GT 30b-6; KT 151bdeki

(Mide) karp gaseyan edecek olmak, i dnmek, (Zihin, gz) iyi fark etmez

olmak ve (Gze) kan oturmak anlamlarnda doadan insana deyim aktarmas

yoluyla anlam genilemesi olmutur.

bula- bulamak, bulanmak anm idi alamadan gzm/Bulam idi an

yana yzm SN 1889, YZ 6a-11, DK 297-12; KT 151bdeki Bir illet-i

sriyeye duar olanlarla ihtilt etmek: pheli yerden gelenlerle grerek

bulat. anlamnda terimleme; Karmak, satamak, taklmak anlamnda

argolama; Girimek, teebbs ve tasadd etmek, sarlmak, el srmek

anlamnda anlam genilemesi olmutur.

buladur- bulatrmak, srmek Bir boazladlar olak kanna/Ysufu

buladurdlar tonna YZ 5b-10, SN 2738; KT 151bdeki Bir illet-i sriyeye

149
 mptel olanlarla ihtilt ettirmek anlamnda terimleme yoluyla anlam

genilemesi olmutur.

buln- 1. bulunmak Bir menm gibi oul bulnmaz-m olur. DK 55-1, YZ 1b-4,

YED 270-2, SN 102, MN 2b-3, GT 71a-11, 2. bir yerde olmak ivn

yamalatduu dem a Ouz bile bulnmad, sebep oldur didi. DK 292-

7/bulun- 3. ortaya karlmak karlmak Bnymn ykinde ols

bulunur./Kamu titrer korkusndan uunur. YZ 39b-11, SN 2827, MN 13b-5,

4. rastlanlmak, grlmek Gayrdur bu milletden bu bizm milletmz/Hi

dnde bulunmad dn diynetmz YED 116-1, 5. herhangi bir durumda

olmak Kfile gedi sen gafletde bulundun/Sakn ser-myeni virme ziyne

YED 346-2; KT 152b-153adaki cat ve ihtira olunmak, vcuda getirilmek,

mdada yetimek, yardm ve muavenet etmek anlamlarnda anlam

genilemesi olmutur. rastlanlmak, grlmek anlamnda kaybolma yoluyla

anlam daralmas olmutur.

buna- bunamak Ogl eydr bunad lmez kz eydr yirinden durmaz/H kend

hlinden bilmez hlden hle ddi gnl YED 152-12; KT 153bdeki

Alklamak, sylediini bilmez olmak. ve Ateh getirmek, ihtiyarlktan ocuk

gibi olmak. anlamlaryla anlam ayrmas yoluyla szlk biriminde saysal

olarak anlam genilemesi olmutur.

burl- bklmek, eilmek lem halk zebn emrn iinde/Kimdr ki kullga boyn

burlmaz YED 107-9; KT 155bde evrilip incinmek: Kol, ayak burulmak.

anlamnda doadan insana deyim aktarmas yoluyla; Dnmek, dolanmak: p

ayana buruldu. anlamnda anlam genilemesi olmutur.

150
bus- 1. sinmek ara ayu glini badyidi/ nulu olup at busdyidi. SN

2251/pus- 2. pusuya yatmak, pusu kurmak Alaca atlu kli Melik at pusmu

Pusdundan ara aglara uman dmi. DK 244-7; KT 979bdeki Pus

kmek, ortal hafif sis kaplamak. anlamnda insandan doaya deyim

aktarmas yoluyla anlam genilemesi olmutur.

buyur- 1. emretmek a Tal-azze ismh- uran- adminde buyurmdur.

GT 1b-8, YZ 29a-7, YED 85-2, DK 56-3, SN 4455, MN 9a-14/buyr- SN

4461, MN 27a-11, 2. vermek, ihsan etmek Saryda buyurd baa bir

oda/Gice gndz oluram ol arada SN 611, 3. sylemek, anlatmak Nice dr

ol dsitn, buyuru, iidelm! MN 7b-11, YED 176-4, GT 47a-1; KT 156b-

157adaki Amir ve hkim olmak, taht- emr ve hkmnde tutmak, idare

etmek, Gitmek, gelmek, terif etmek [keza tazim ve zarafet tabiri], Yemek,

tenvl etmek ve Almak, ahz u kabul etmek anlamlarnda anlam genilemesi

olmutur. Etmek, yapmak, eylemek. anlamnda dilbilgiselleme yoluyla

anlam genilemesi olmutur. vermek, ihsan etmek anlamnda kaybolma

yoluyla anlam daralmas olmutur.

bk- 1. bkmek, emek aan alan geldginde bilini bkd. DK 186-11, YED

231-2, GT 23a-1, 2. raks etmek etmek Delim drl aluyile bkdiler/Birez

giicek da n dkdiler SN 3601; KT 158adaki Katlamak, krmak:

Kdn bir kesini bkmek. anlamnda anlam genilemesi olmutur. raks

etmek anlamnda kaybolma yoluyla anlam daralmas olmutur.

bkil- bklmek, eilmek etk kim ltan eng gibi dizi zerinde bkilb

otururd. MN 32b-14, YED 262-9; KT 158adaki Sancdan kvrlmak, iltiv,

takallus etmek anlamnda doadan insana deyim aktarmas yoluyla anlam

151
 genilemesi olmutur. EATde bklmek, eilmek anlam KTde 2 farkl anlam

ile belirtilerek anlam ayrmas yoluyla szlk biriminde saysal olarak

genileme sz konusudur.

brn- kaplanmak, sarnmak Et deri brndm geldm size grndm/Adum

dem kodum andan zuhra geldm YED 178-8; KT 159ada Yamak

tutunmak anlamnda zelleme yoluyla anlam daralmas sz konusudur.

by- 1. ya ilerlemek, bymek Olan da bydi, milk istemek addine irdi.

MN 12b-1, YZ 64b-2, DK 15-7/byi- SN 5206/by- 2. eskisinden byk

duruma gelmek, irilemek A big baba Devee bymisin DK 125-9; KT

160a-bdeki Nevnema bulmak: Bu aa byd. anlamnda insandan

doaya deyim aktarmas yoluyla anlam genilemesi olmutur. Boy atmak,

uzanmak, Genilenmek, bollamak, tevess etmek, oalmak, tekessr

etmek, Ch ve rtbe ve kadr itibarca terakki etmek, Terbiye olunmak,

iddet ve kuvvet ve ehemmiyet kesbetmek, iddeti artmak anlamlarnda

anlam genilemesi olmutur.

cnlan- canlanmak, hayat bulmak Andan cnlana. MN 9b-13; KT 165bdeki

Dirilmek, i'de-i hayt etmek, Aylmak, kendine gelmek anlamlarnda

anlam genilemesi olmutur. Taze hayat bulmak, enlenmek, reva bulmak

anlamnda mecazlama yoluyla anlam genilemesi olmutur.

abala- abalamak abaladi itdi k zrl/ nndan hem olmd bzrl SN

4391; KT 187ada El ayak oynatp deprenmek: amur iine dm abalayp

duruyordu. anlamnda eklenimsel btnleyicilie dayal eylem aktarmas

yoluyla anlam genilemesi olmutur.

152
ar- 1. barmak Eyle yapd kim ayru bama keblemege yaramaz old.

csndan unub ard. MN 35b-10, YZ 13b-10, YED 44-4, DK 192-13,

SN 3383, 2. seslenmek onularna arur ki z Zelia, Zbeyde lmege

yitmege gitmemi-idm DK 8-11, YZ 21a-2, YED 95-2, SN 1120, MN 10b-

7/aur- YED 381-10, SN 3377, 3. haykrmak, nara atmak Bu iri eyitdi

getrdi dile/opuz ald ard vz ile SN 1547, YZ 42b-6, GT 10b-

10/aur- YED 191-9/r- YZ 38a-11, SN 882, 4. davet etmek Pay Pre Big

aln Oguz biglerini agrd onulad DK 75-2, YED 90-8/aur- YED 381-

5; KT 206a; KT 188ada Yksek sesle okumak, tegann etmek: Trk

armak anlamnda eklenimsel btnleyicilie dayal eylem aktarmas

yoluyla anlam genilemesi olmutur.

ala- 1. cokun bir biimde akmak anlu anlu ularu olm-idi alad ar

aba aacu urm-idi yeerdi ar. DK 117-5, YED 230-5, SN 1505, 2.

mec. comak, cokun bir ekilde ortal kaplamak Irmak gibi ben aglaram

gh glerem gh aglaram/Nefsm cigerin taglaram kibr kni ykan benem

YED 187-2; KT 188bdeki mec. comak, cokun bir ekilde ortal

kaplamak anlamnda kaybolma yoluyla anlam daralmas olmutur.

a- 1. bildirmek, ifa etmek eh srrn her ki ala aa/anna gire v

bandan a SN 3688, YED 121-4, 2. gammazlamak, ispiyonlamak Ugr

olm ugrlar kend kendyi akar/Sahne kendsi olm kend zindn iinde

YED 302-4, 3. vurmak, arpmak olan iki alusnn arasnda urup ad DK

23-1; KT 190adaki Parlamak, birdenbire leme'n etmek: imek akyor. ve

Kazk kakp hayvan ona balamak: At ayra akt. anlamlarnda anlam

dirilmesi yoluyla anlam genilemesi olmutur. Kabul ettirmek, geirmek,

153
 vermek ve ip keyif yetitirmek anlamlarnda argolama yoluyla anlam

genilemesi olmutur. gammazlamak, ispiyonlamak ve bildirmek, ifa etmek

anlamlarnda kaybolma yoluyla anlam daralmas olmutur.

al- 1. alg ile icra etmek Birincesi yrlar o vz ile/Birincesi alu alar sz ile

SN 3446, YED 130-6, DK 103-6, GT 8a-13, 2. takmak, balamak od bir

yaa nz v yz uyn/uand v ald biline soyn SN 1969, 3. vurmak,

arpmak, atmak Kimin elin alur Ar'a karur/Kimin yire alar kara kl

eyler YED 95-12, GT 56a-7, 4. geirmek, izmek ara rnak a yzme

alayn-m. DK 139-3, 5. kapmak nine varnca bir ayla alub hevya

dgdi MN 11a-2, 6. sallamak, sokmak (bak, kl) ayf olmaya m kim

bunu gibi cnavra ba alarlar? bunu an demler anndan artu ola.

MN 11a-4, DK 6-2; KT 192ada Bir eyin lezzetini vermek: s almak, bakr

almak., Az benzemek, takarrp etmek, mail olmak: Yeile alyor.

anlamlarnda ilevsel eylem aktarmas yoluyla; Bir mayie cz' tuz veya

orbaya un katmak., Tattrmak, lezzetini duyurmak: Azna bal almak.,

Sprmek, temizlemek: Tozu almak., Oynatmak, sallamak, tahrik etmek,

kullanmak: Krek, sopa almak., Buruturmak: Dili almak., Vurmak

dakketmek: Kapy almak. anlamlarnda anlam genilemesi olmutur.

Almak, kapmak: akl almak= Meftun etmek. anlamnda mecazlama yoluyla

anlam genilemesi olmutur. Urulamak, rpmak, sirkat etmek: Atm

aldlar. anlamnda anlam ktlemesi sz konusudur.

aldra- 1. hareket etmek, kmldamak Eger asuzn nesne aldraya/Ya bir ul

gelben apu araya SN 1933/aldur- 2. bir mzik aletinden ses kmas

salamak, ses vermek, ses kartmak Beyregi da getrp opuz aldururlar-

154
 idi. DK 95-3; KT 190b. Fiilin Clausonda (1972: 419) tek bir kayd olduu

belirtilmi ve Kagarldaki kayd verilmitir. Erol (2014: 235), SNdeki

kaydn da vermi ve ses taklidi bir szckten treyen fiilin buna dayal anlama

sahip olduunu ve zamanla hareket etmek, kmldamak yan anlamn

kazandn belirtmitir. Bunlarn yan sra fiilin DKde de getii tespit

edilmitir. KTde Vurdurmak, dakkettirmek: Hizmetiye kapy aldrmak.

anlamnda anlam genilemesi, Sirkat ettirmek, kaptrmak, iyi muhafaza

edemeyip alnmasna sebebiyet vermek: Ahrn kapsn ak brakarak at

aldrd. anlamnda anlam ktlemesi sz konusudur.

aln- 1. vurulmak, arplmak ara polat z llar alnd, yalman ddi. DK

63-10, 2. bir mzik aletinden ses karmak, flenmek burmas altun tu

borlar alnd. DK 63-6; KT 191ada Bir eyin lezzetini veya kokusunu

vermek: s, bakr alnmak. anlamnda ilevsel eylem aktarmas yoluyla;

Dakkolunmak, vurulmak: Kap alnd., Yere vurulmak, Ses vermek, ses

karmak, (ses) vasl olmak: Kulama alnd. anlamlarnda anlam

genilemesi olmutur. Kaplmak, sirkat olunmak: Gece btn eyas alnm;

alnan at bulundu. anlamnda anlam ktlemesi sz konusudur.

al- 1. vurumak, savamak eh-i verna anu erligin/Didiler nie alurd

yigin SN 4557, DK 182-6, 2. emek vermek, aba gstermek n dost dosta

kavud yz bin kelm dand/mmetiyn ald oldur Resl- Mutlak YED

134-13; KT 191adaki lemek, i grmek, uramak, Derse ihtimam ve

tahsile devam etmek, okuyup yazmak: kirdn alrsa muallimlerine de

heves gelir. anlamlarnda anlam genilemesi olmutur. vurumak, savamak

anlamnda kaybolma yoluyla anlam daralmas olmutur.

155
alan- sarslmak, yerinde duramamak Yir alkand turmad bir dem karr

klmad/Yce yce taglar Hak ksler eyledi YED 355-4; KT 191bdeki

Dalgalanmak, temevv etmek, mevc vurmak, talazlanmak: Deniz

alkanyordu., Yrrken iki yana sallanmak: alkanarak yryordu.

anlamlarnda anlam genilemesi olmutur. Alt st olmak: Midem alkand.

anlamnda doadan insana deyim aktarmas yoluyla anlam genilemesi

olmutur. (Yumurta) Bozulmak, clk olmak: alkanm yumurta. anlamnda

anlam ktlemesi sz konusudur.

arp- yama etmek, baskn yapmak Andan irgven undan Gke Deize degin

il arpd. DK 255-2; KT 196bdeki Zorla almak, alp rpmak, kapp

gitmek: Airet kyn koyunlarn arpt. anlamnda argolama yoluyla anlam

genilemesi olmutur. Baa vurmak, ba ars vermek, sud' getirmek: Bu

sirke bana arpt., Vurmak, titremek, helecana gelmek: Yreim arpyor.

anlamlarnda mecazlama yoluyla anlam genilemesi olmutur.

at- 1. bir araya getirmek, birbirine balamak Ynus bu szleri atar sanki bal

yaga katar/Halka metlarn satar yki gherdz tuz degl YED 166-6, 2.

kalar alnn ortasnda birletirmek Grdn ki bir derv gelr yz vur anun

kademine/Senden ey'ullah idicek kaun karagun atmagl YED 159-4, 3.

salamak, kurmak Dn mn bnyd togrulkla gereklik/Ol tamm

olmaycak neyile dn atarsn YED 248-2, 4. elde etmek, sahip olmak Benm

gibi bzirgn kim sagncla bayr/Bir pla gcm yitmez Msr met'n atdum

YED 221-4; KT 198b-199adaki Vurmak, arpmak, msademe etmek:

Duvara att., Hayvana yk ykletmek, hamletmek., Du olmak, rast

gelmek, tesadf etmek: Bir mirasyediye attm., (Gemi) msademe edip

156
 batmak., (Mevsim ve miat) yaklamak, takarrp etmek: Bahar att.

anlamlarnda anlam genilemesi olmutur. ntisap etmek, dalkavuklukla

yaranp birinin tevecchn kazanmak: O filna atmt. anlamnda

mecazlama yoluyla anlam genilemesi olmutur. Uramak, duar ve giriftar

olmak: Belya attk anlamnda anlam ktlemesi olmutur. elde etmek,

sahip olmak anlamnda kaybolma yoluyla anlam daralmas olmutur.

atla- atlamak, yarlmak Bir gice at sovu old, yle kim dirler atlar. MN

22b-6, YED 272-3; KT 198b. EATde 1 anlam olarak verilen fiil, KTde at

ederek byk sesle yarlmak, ayrlmak ve Paralar ayrlmayacak surette

krlmak, yarlmak biiminde iki ayr anlam olarak verilmitir; anlam

ayrmas yoluyla szlk biriminde saysal olarak anlam genilemesi sz

konusudur. (Hayvan) ok yrmekten telef olmak: Yar yolda at atlad.

anlamnda doadaki nesneler arasnda deyim aktarmas yoluyla anlam

genilemesi olmutur. Hasetten hiddetten, scaktan vesair straptan telef

olmak derecesine gelmek, ok armak ve strapta bulunmak ve ok

alamaktan telef olmak derecesine gelmek anlamlarnda mecazlama yoluyla

anlam genilemesi olmutur.

atlat- aklatmak araa oban apan atlatd DK 57-5; KT 198bdeki

Skntdan veya ok yemekten patlayacak dereceye getirmek: Adam

atlatmayn. anlamnda doadan insana; (At) ok koturup telef etmek: Atn

atlatt. anlamnda doadaki nesneler arasnda deyim aktarmas yoluyla anlam

genilemesi olmutur. ok hasedini mucip olmak, hasetten pek muzdarip

etmek anlamnda mecazlama yoluyla anlam genilemesi olmutur.

157
ek- 1. grmek, maruz kalmak ss ovu ekmi bir pr obetine dd GT

58b-1, SN 5025, 2. ekmek her kim yidi ol degl, her kim yimedi ol azan

atundr ek degmze getrelm sarak srdrelm dimiler. DK 53-2,

YED 168-6, SN 4490, MN 49a-3, GT 77a-10, 3. germek dmen ardan

irie kiyn yay ekmege mecl almaz. GT 40a-7, DK 22-13, SN 4487, 4.

koparmak Gerek arvayup duta zu oln/utup ekdi amm aal ln

SN 3396, DK 52-2, 5. yaymak, demek (sofra), ziyafet vermek z anadan

grmeyince t almaz, oul atadan grmeyine ufra ekmez. DK 3-12, GT

64b-11, 6. amak, kaldrmak Gemin yilkenin ekp dery iine revn old.

GT 43b-9, DK 237-2, 7. dayanmak, katlanmak Bal yag n'ider blbl din ana

karu glsn gl/k ykini yle bil ki ekmedi yce taglar YED 55-4, DK

231-4, 8. iine almak, saklamak Ban iek rmz aftann geydi, ellerin

yiine ekdi. DK 114-11, 9. bir yerden bir eyi yukar doru almak, karmak

ekdi bilinden bir o ard. DK 225-9; KT 201bdeki Ayaktan giyilen bir

eyi giymek, Boyuna veya diren m-dr yaplan bir eyi yapmak, kurmak,

bina etmek, temdit eylemek, izmek, izerek uzatmak, temdit etmek,

Srmek, koymak, yaptrmak, Daralmak, bzlmek, ekilmek, nne

karmak, takdim etmek': Kendisine gzel bir at ektiler; birok hediyeler

ekti., Benzemek, andrmak, Sevk etmek, yrtmek anlamlarnda anlam

genilemesi olmutur. Yazmak, resmetmek, Terazi ve kantar ile tartmak,

(Telgraf) vurdurmak, gndermek, keide etmek anlamlarnda terimleme;

(Hayvan) diiye armak anlamnda insandan doaya deyim aktarmas

yoluyla anlam genilemesi sz konusudur. Gnl almak, cezbetmek: Bu yerler

adam eker. anlamnda somutlayc eylem aktarmas yoluyla anlam

158
 genilemesi olmutur. Men' ve zecir etmek, kurtarmak: u ocuu kumardan,

iretten ekmeli. anlamnda eklenimsel btnleyicilie dayal eylem aktarmas

yoluyla anlam genilemesi olmutur. amak, kaldrmak, koparmak

anlamlarnda kaybolma yoluyla anlam daralmas olmutur.

ekdr- bir eyi tutup kendine veya baka bir yne doru yrtmek our atn

ekdrdi DK 37-7; KT 202adaki Naklettirmek, tatmak: Bu talar teye

ektirmeli., Krek oynatmak, krekle yrtmek anlamlarnda anlam

genilemesi olmutur. Tahamml ettirmek, tahamml etmek, eziyet etmek

anlamnda mecazlama yoluyla anlam genilemesi olmutur.

ekil- 1. ekilmek azan bir tomar ile kpei urd, kpek ekildi geldgi yola

gitdi. DK 47-2, SN 3681, 2. yaylmak, serilmek B-dir nimetin n her

yire ekilmidr. GT 2a-2; KT 200bdeki Tahamml olunmak, baa gelmek

anlamnda somutlayc eylem aktarmas yoluyla anlam genilemesi olmutur.

Bir kenara gitmek, inziva, ihtiyr- uzlet etmek, bir eye karmamak,

Dalmak, her biri bir tarafa gitmek, insrf etmek, Toplanmak, bzlmek,

takabbuz etmek, Gerilmek, tevettr etmek: spazmostan (spazmdan)

damarlar ekildi., Defolmak: ekirge ekildi; hastalk ekildi. anlamlarnda

anlam genilemesi olmutur. yaylmak, serilmek anlamnda kaybolma yoluyla

anlam daralmas olmutur.

evril- 1. dnmek, tekrar etmek, geri gelmek Gnler gee yl evrile stme sinlem

obrla YED 291-6/evril- DK 222-9/evrl- 2. evrilmek, dndrlmek

Buyurd ki sci and k/Ald uzlar u evrldi u SN 5283; KT

205bdeki hata olunmak, d'iren m-dr sarlmak: Bu baa duvar

evrilmelidir. anlamnda eklenimsel btnleyicilie dayal eylem aktarmas

159
 yoluyla anlam genilemesi olmutur. Bozulmak, nakzedilmek, geri alnmak:

Verilen sz evrilmez. anlamnda anlam genilemesi olmutur.

evr- 1. evirmek, dndrmek arnn oyurdudan sonra azanlar depdi dkdi

evrdi. DK 111-8, SN 3335, 2. dndrmek, ayrmak Saa naar lduum

vat gzlerme aru ok da gelrse gzlermi yzden evrmezem. GT

51b-3, 3. nn kesmek ara evren opd Depegz Ar yzinde evrdm

almadum Basa. DK 224-8, 4. atein zerinde dndrerek piirmek Mere

ocalar ikind vat mun maa evresiz, yiyem didi. DK 226-7; KT

205adaki Etrafn almak, ihata etmek, d'iren m-dr dolatrmak anlamnda

eklenimsel btnleyicilie dayal eylem aktarmas yoluyla; Bozmak, baka

hle koymak, deitirmek anlamnda anlam genilemesi olmutur. nn

kesmek, atein zerinde dndrerek piirmek anlamlarnda kaybolma

yoluyla anlam daralmas sz konusudur.

eyne- inemek, ezmek Pes evreden eri ve meded ve yardum istey bahdurlar

cem eyledi ve demr eyneyici filler nvt istimlat ld MN 44a-1; KT

213ada Yemek zere aza alnan eyi dile krp ezmek anlamnda doadan

insana deyim aktarmas; Kahr ve tazyik altna almak, ezmek anlamnda

mecazlama yoluyla anlam genilemesi olmutur.

rt- artmak, davet ettirmek gn da Begili av ikr eti-y-ile onulayalum

bigler didi. Av artdlar. DK 237-6, SN 4893; KT 206bdeki Bartmak,

tazyik edip barmaya mecbur etmek anlamnda anlam genilemesi olmutur.

- 1. bulunduu yerden baka yere gemek Yaltau grdi kim yanar, sazdan

kd. DK 119-9, YED 147-2, YZ 7b-11, SN 3172/- SN 520, SN 232, GT

160
44a-1, 2. ulamak, varmak al oca giderek geldi Ouza d. an

uralya aber old, baba geldi didiler. DK 174-3, MN 8b-6, 3. trmanmak

eliyile rad, bir aa buld. Ol aaca ub oturd. MN 12b-10, YZ 8a-

10, YED 170-4, DK 115-8, 4. grnmek Gr yarld dvr kd bir el. YZ

19a-5, YED 69-7, 5. uzaklamak, ayrlmak mdi Ysuf k bu rdan sen

tau/Saa karu kim gelr gr satau YZ 30a-3/- YZ 29b-5, DK 217-13,

SN 2457, GT 77b-12, 6. yaylmak, ses duyulmak S bir kez yine ol Ysuf

kakar/Yine ol s rar u bir n kar YZ 44b-7, DK 3-11, SN 497, GT 3b-2,

7. ykselmek Dger-idi, tozu gge ar-idi. DK 246-13, YED 49-4, SN

3460, MN 2b-11, GT 16b-4, 8. bir yeri ynetmek zere tahta oturmak

tata up virdi ol adl dd/aly an grben old d SN 438, DK 18-

9, 9. gitmek gksi gzel aba aa ava d DK 20-3, 10. ortaya

kmak Mg oldur ki ousu a GT 73a-7, 11. ekilmek Dndi

Azrilile ya pes sen ne eylemekl adasn, sen aradan l, men Allah

Tala-y-ile aberleeyim didi. DK 161-3, 12. balamak n bir a gn

gedi, ngh bir mulif yil d, gemiyi a vurd, uvatd. MN 8b-5, 13.

peyda olmak Arap nhiyesinden bir araca olan d. GT 8b-4; KT 208a-

bdeki stihsal olunmak, zbdesi alnmak: iekten su, stten ya kar.,

Verilmek, ita olunmak, cat ve ihtira olunmak, Bitmek, nbit olmak:

Ekinler yeni kmaya balad; by yeni kyor., Hitam bulmak, gemek,

mrur etmek, Nerolunmak, mevki'-i intira konmak, Netice alnmak:

Bundan ne kar?, Pahalanmak, pahas artmak, Artmak, ykselmek, terakki

etmek, Tahakkuk etmek, doru olduu tebeyyn eylemek, (Renk, boya) zail

olmak, solmak: Bu boya kar m? Bu kuman rengi kar. anlamlarnda

161
 anlam genilemesi olmutur. Kr olmak, patlamak, akmak, sakatlanmak: Gz

kt., (Uzuv) yerinden oynamak, (kemik) mafsaldan ayrlmak anlamlarnda

terimleme yoluyla anlam genilemesi olmutur. trmanmak, uzaklamak,

ayrlmak, yaylmak, ses duyulmak, bir yeri ynetmek zere tahta oturmak,

gitmek, ekilmek, balamak, peyda olmak anlamlarnda kaybolma

yoluyla anlam daralmas olmutur.

ar- 1. soyunmak Meger bir gn lu suya varca/onun ol arada arca SN

472, YZ 4b-11, YED 11-5, DK 91-12, GT 48b-1/ar- SN 2181, 2. kmasn

salamak YZ 8a-3, YED 239-7, DK 49-13, SN 1572, MN 12b-6/ar- SN

1449, DK 230-6, 3. gn yzne kartmak, dar karmak Gizlemiken

Ysuf kardlar/Hrmetini saknur korkar bular YZ 8a-14, GT 34a-4, 4.

serbest brakmak Dah gnden seni karalar/Grkl hilat ste

gydreler YZ 22b-7, 5. kurtarmak kara mmetini ol tamudan/Balaya

din yriye kamudan YZ 28a-8, SN 3223, 6. salamak, elde etmek bid

kend kilimini mevcden arur GT 30a-9, YED 355-2, 7. ekip karmak

bir kii ki azndan bir di aralar. GT 58a-3, SN 2622, 8. vermek,

ayrmak Malu zektn argil GT 32a-6, DK 121-4, 9. ulatrmak

kim mecli vardur ki seni dorula ara. GT 16a-6, 10. ykselmek,

duyulmak ab yrtar idi yaasn gl/Fin ard gge blbl SN

497, 11. bulmak, ortaya koymak azana mhlet virgil, yirde ise oul

araym, gkde ise indreyim, bulur-isem buldum, bulmaz-isem Tar virdi.

DK 140-10, YED 286-3; KT 206b-207adaki Netice almak, istinta, istinbt

etmek: Bundan ne karyorsunuz?, Hsl etmek, yetitirmek, vermek,

Vcuda getirmek, yetitirmek, Okumak, skmek, halletmek, Uramak,

162
 tutulmak, Neretmek, meydn- intira koymak anlamlarnda anlam

genilemesi olmutur. kovmak anlam ile anlam ktlemesi sz konusudur.

serbest brakmak, kurtarmak, salamak, elde etmek, vermek, ayrmak,

ulatrmak, ykselmek, duyulmak anlamlarnda kaybolma yoluyla anlam

daralmas olmutur.

- ba etmek, mcadele etmek Eger sen bu sanlar yardum birle bu dmenile

am dirse, ol ma da irmeyesin MN 22a-6; KT 207bdeki Bali,

vasl olmak, varmak, Yetimek, kfi olmak, kifayet etmek, Hiddet edip

azarlamak, paylamak, ta'zr etmek anlamlarnda anlam genilemesi olmutur.

rp- vurmak lcnu balana yapd kim bun rpa. DK 268-1; KT

210bdeki Ularndan az kesip yonmak, (Ku kanatlarnn) ularn kesmek,

ularn krpmak., Boyaya batrlm iple tahtaya tuln hat izmek, nian,

rp vurmak., (Bezi) suya vurmak, temiz ve souk su ile ve sabunsuz

ykamak anlamlarnda anlam genilemesi olmutur.

k- kmek, melmek Byle ddi kdi zindn ine/Ol Arab bir aa ald

eline YZ 23b-7, MN 47a-8, DK 36-10, SN 2885/o- SN 1871 (ukur

kazmak, knt yaamak, can yanmak Clauson, 1972: 406-a); KT 219adaki

ukurlamak, dmek, batmak, inmek anlamnda anlam genilemesi

olmutur. Basmak, kaplamak: Sis, duman, pus kt. anlamnda insandan

doaya deyim aktarmas yoluyla anlam genilemesi olmutur. htiyarlayp

zayflamak, kuvvetten dmek anlamnda mecazlama yoluyla anlam

genilemesi olmutur.

163
ker- ktrmek, oturtmak, kmesini salamak buanu alnna bir yumru

eyle urdu-kim buay gti zerine kerdi DK 182-4, YZ 39b-9; KT

219bdeki (Deveyi) diz stne drmek, hlamak. anlam EATde daha

genel anlama sahip olan fiilde, KTde deveyi ibaresiyle zelleme yoluyla

anlam daralmas sz konusudur. ndirmek: Bana yumruk kertmek.

anlamnda anlam genilemesi olmutur.

z- dml, bal veya sarl bir eyi amak, zmek Atndan indi, obanu

ellerin zdi DK 51-1, YED 152-5, SN 3278; KT 220a. EATde bir anlam

olarak verilen fiil, KTde birden fazla anlamla belirtilerek anlam ayrmas

yoluyla szlk biriminde saysal olarak genilemesi sz konusudur. (Hayvan

ceninini) drmek, skat etmek anlamnda insandan doaya deyim aktarmas

yoluyla anlam genilemesi olmutur.

ri- 1. rmek Gnler gee yl evrile stme sinlem obrla/Ten riye toprak ola

tozam hey dost diy diy YED 291-6, SN 1911, 2. mec. bozulmak, ilevsiz

kalmak Azu ursun oban dil risn oban, adir sen alnua ada

yazsun oban didi. DK 48-5; KT 222a-bdeki ltizama gayr-i slih, mecruh

ve merdd olmak: Bizim davamz rd., tibardan dmek., Tahsil ve

istirdad gayr-i me'ml olmak, batmak anlamlarnda mecazlama yoluyla

anlam genilemesi olmutur.

dal- 1. toplu durumdayken ayrlp birbirinden uzaklamak dalu, au ve

size dnmek geezdrr ve anlara at arbdur. MN 50b-12, YED 358-

8/al- YZ 5b-12, GT 11b-6/al- 2. dalmak, yaylmak Byle ddi sanemin

urd yre/Hurd uatd tald kld pere YZ 31a-8, YED 23-6, DK 195-6, SN

64/dal-YED 370-9, 3. gcn kaybetmek, etkisini yitirmek Ev ii kla

164
 told ulu kii k old/ nlarumuz hayrn old tagld pernumuz YED

118-3, 4. yok olmak, harcanmak Ve altun ve gmi aardadur ur alur ya

isrf arc-la isrf arc-la dalur. GT 61b-2, 5. kark duruma gelmek,

dzeni bozulmak Aklum yav vard besi tagld fikrm kamus/Boaldum u

toldum vel neyile toldum bilmezem YED 192-3; KT 224bdeki gcn

kaybetmek, etkisini yitirmek, yok olmak, harcanmak, kark duruma

gelmek, dzeni bozulmak anlamlarnda kaybolma yoluyla anlam daralmas

olmutur.

dala- srmak, dilemek uduz urtlar ivm dalar grdm, ara deve esemden

arvar grdm DK 43-3; KT 227bdeki Yakmak, actmak, kavurmak:

Isrgan dalad, ebegmeci yalad. anlamnda doadaki nesneler arasnda

deyim aktarmas yoluyla anlam genilemesi olmutur. Vurup kapmak, yama

ve talan etmek, tutup esir eylemek: Kz dalamak. anlamnda argolama yoluyla

anlam genilemesi olmutur.

dan- 1. karar vermek, anlamak Ol ikisi da dandlar kim gelicek n ldreler,

altun ikisi leeler. MN 18a-14, YZ 41a-9/an- 2. istiare etmek Ol r

nmerdler bun uydlar, ne eyleyelm diy andlar. DK 29-10, YED 134-

13, YZ 37b-14, SN 596, 3. konumak Turur iken bunlar an tan/Geldi

Ysufdan bulara bir kii YZ 41a-6; KT 231b. karar vermek ve konumak

anlamlarnda kaybolma yoluyla anlam daralmas olmutur.

dartl- 1. ekilmek Brad uya yzdi dartld yunt/Bould ol ayr u urtuld

yunt SN 3835/artl- 2. hesaplanmak Yazuklarumuz tartla anca perdeler

yrtla/Bilmedgn gnhlarun anda sana yn ola YED 9-7; KT 1168bdeki

Birinin stne dmek, satamak, sarkntlk etmek anlamnda argolama

165
 yoluyla; Sendelemek, sallanarak bir nevi tereddtle yrmek, Kesik kesik ve

tereddtle sylemek, Mmanaat edip gitmemek istemek anlamlarnda anlam

genilemesi olmutur. hesaplanmak anlamnda kaybolma yoluyla anlam

daralmas sz konusudur.

dayan- 1. mec. demek, varmak, ulamak Yine yzini grdm yine yregm

yand/Dost senn kun od yregme dayand YED 400-1/ayan- 2. bir yere

yaslanmak, kendini dayamak kendzine yanu yanu ala/Hemn bir aya

ayanu ala SN 3186, YED 279-8, DK 171-7, 3. gvenmek, bir eyden g

almak Orucuna gvenme namzuna tayanma/ mle tat tak olur nz u niyz

iinde YED 302-13, SN 5668, 4. g bir duruma katlanmak, sabretmek,

tahamml etmek Kl gibi Srt'dan dem mi geer/Y zilr y tayanur ya

uar YED 417-12; KT 235bdeki Srmek, yaamak, bozulmamak, imtidd

etmek: Bu bina-bu esvap, bu hayvan ok dayand. anlamnda insandan doaya

deyim aktarmas yoluyla anlam genilemesi olmutur. mec. demek, varmak,

ulamak anlamnda kaybolma yoluyla anlam daralmas sz konusudur.

deg- 1. ulamak, erimek Ar zamanda anl gir ayya dege, kimsene

ellerinden almaya DK 2-5, YZ 34a-13, YED 65-7, SN 2749, MN 7a-13, GT

48b-9, 2. miras olarak kalmak Benm r gencm var ide saa/ Virrem ki

degdi atamdan baa SN 443, MN 6a-9, GT 62b-11, 3. dokunmak Eger bir

gn ol yidgi anaa ve bardaa degecek olurise aacla bu anan

uvada MN 30a-6, 4. yana girmek Olan yedi yana degdi. MN 60b-8,

5. yaklamak Vrdi selm anlara Yakb degp/Bu ne sindr kime kazarsz

dyp YZ 50a-5, 6. deerinde olmak, yakmak Bir eve ki sen gibi on

ola on direm kem ayr gmi degir GT 48a-13, YZ 24a-6, YED 57-7, SN

166
 3103; KT 239bdeki Msavi ve mukabil olmak, karlk olabilmek, tekabl

etmek anlamnda anlam genilemesi olmutur. Tesir etmek, tak etmek

anlamnda mecazlama yoluyla anlam genilemesi olmutur. yana girmek,

miras olarak kalmak, yaklamak anlamlarnda kaybolma yoluyla anlam

daralmas sz konusudur.

degir- 1. olmak, zarar dokunmak Ne yrmege fermn ne size maarrat

degirebilr ve ne as donur. MN 34b-14/degr- 2. anlatmak, haber

vermek, duyurmak Ysufu kardalarna degrr/Grdi yoruld nce haber

vrr YZ 2b-2, SN 1197, MN 27b-1, 3. dokundurmak, dedirmek Niteki

gne a a, imrete arbe n r degrb mnevver lur. MN 38a-7, SN

2165; KT 238adaki Kymetini buldurmak, takdir etmek ve Sz

dokundurmak, ima ve tariz etmek anlamlarnda mecazlama yoluyla anlam

genilemesi olmutur. olmak, zarar dokunmak, anlatmak, haber vermek,

duyurmak anlamlarnda kaybolma yoluyla anlam daralmas olmutur.

degi- deimek Eger derv isen derv cmle lem sana bili/Fuzllg hulka

degi arada agyr gerekmez YED 111-4; KT 239a. EATde bir anlam ile

verilen fiil KTde birden fazla anlam ile belirtilerek anlam ayrmas yoluyla

szlk biriminde saysal olarak bir genileme sz konusudur. amar

deitirmek, temiz amar giymek: Siz deitiniz mi? anlamnda zelleme

yoluyla anlam daralmas olmutur.

degr- 1. deitirmek Hemn laa degrdi onlarn/Yire depdi nm s ile rn

SN 2158, YED 44-8, MN 19b-11, 2. almak, toplamak Ki degrmek in

ayrdan hav/Yapayd unur banda yuva SN 4545; KT 239a-bdeki Bir

ey brakp yenisini kullanmak, yeniletmek anlamnda nedensel

167
 btnleyicilie dayal eylem aktarmas yoluyla anlam genilemesi olmutur.

almak, toplamak anlamnda kaybolma yoluyla anlam daralmas olmutur.

delr- delirmek nki Ysuf ol ie sabr eyledi/Ol Zelha delrp gr neyledi YZ

19a-8, SN 1275; KT 241adaki Ak ve sevdaya mptel olmak anlamnda

nedensel btnleyicilie dayal eylem aktarmas yoluyla anlam genilemesi

vardr. ok kzmak, ziyade hiddet etmek anlamnda mecazlama yoluyla

anlam genilemesi olmutur.

delrt- delirtmek Delrdr hem eri v avrad /Aceb fikr sevd durur ad

SN 1139; KT 241adaki Ak ve sevdaya mptel etmek anlamnda nedensel

btnleyicilie dayal eylem aktarmas yoluyla anlam genilemesi vardr. ok

kzdrmak anlamnda mecazlama yoluyla anlam genilemesi olmutur.

dep- 1. oka yrmek, kmak, gidip gelmek Gerekse ilm-i dnde yz bin kez

minber depem/Gerekse irk besleyem irk gmndan frig YED 126-6, 2.

ileri srmek, saldrmak Olan r yiidin boyna ald, at depdi, cenk ve

sava itdi DK 34-6, GT 10b-1, 3. vurmak, arpmak, tekmelemek a yzi

ara yire depe-y-idm, azu ile burnundan an orlada-y-idm DK 53-9,

GT 16b-15/tep- YZ 41a-11, 4. geri evirmek, frsat elinin tersiyle itmek Del

ozan devletin depdi, bigler bu gnki bigligm bunu olsun, o nireye gider-ise

gitsn neyler-ise eylesn didi DK 111-4; KT 1208bdeki Geri dnmek, nks

etmek, yeniden zuhur ve itidd etmek: Stma, yara tepti. anlamnda

terimleme yoluyla anlam genilemesi olmutur. oka yrmek, kmak,

gidip gelmek, ileri srmek, saldrmak anlamlarnda kaybolma yoluyla anlam

daralmas olmutur.

168
depele- ezmek, ldrmek Baba didi geyikleri ovsun getrsn benm mde

depelesn, olumu at segirdiin l aln o atn greyim DK 22-1,

YED 302-7, MN 29a-4, GT 9a-6; KT 1208adaki yice dvmek. anlam ile

anlam iyilemesi sz konusudur.

depelen- ldrlmek, katledilmek lar malaru depelenmiidr. GT 3a-6;

KT 1208adaki Dvlmek, Arka st yatp iki yana abalamak, rpnp

durmak anlamlar ile anlam iyilemesi sz konusudur.

depelet- ldrtmek ad ittiler ki yo yirde depledeler. GT 11a-12, MN 60b-12;

KT 1208adaki Dvdrmek anlam ile anlam iyilemesi sz konusudur.

depin- 1. tepinmek, rpnmak l elde alan yapndlar/uz emir bigi

depindiler SN 2581/depn- 2. iddetle hareket etmek, saldrmak eri

depnp oparca toz/Felekde yaurd gne yzi SN 2745; KT 1208b.

iddetle hareket etmek, saldrmak anlamnda kaybolma yoluyla anlam

daralmas sz konusudur.

derle- 1. terlemek, ter karmak, ter dkmek Bakd, grdi-kim ayu on drdine

bezer bir mabub ala gzl gen yigit bura Burak derlemi uyur DK

266-13, SN 873, 2. sakal kmaya balamak Tulunda hem derlemi a

nite/Ki avan annda benefe bite SN 3055; KT 1212bdeki stne su ve

nem konmak, nemlenmek: Camlar, testi terledi. anlamnda insandan doaya

deyim aktarmas yoluyla anlam genilemesi olmutur. ok yorulmak, kan ter

iinde kalmak: Bu ii grnceye kadar terledim. anlamnda belirti sunmaya

ynelik eylem aktarmas yoluyla anlam genilemesi olmutur. Utanmak,

169
 mahcup ve ermende olmak, sklmak: Terleyip duruyordu. anlamnda

mecazlama yoluyla anlam genilemesi olmutur.

devr- 1. toplamak, derlemek, bir araya getirmek, biriktirmek YZ 26b-2/deyr-

YZ 51a-3/divr- Byle dige r ince z yaydlar, a iei

divrdiler. DK 28-13, YED 99-8, SN 293, GT 63b-2/dirr- SN 3982, MN

6a-7/dr- SN 2407/divir- 2. hazrlamak Rat divirp memleketden

gitmel olca ikisi beraberdr. GT 31b-4; KT 250bdeki Katlamak, sarmak

anlamnda anlam genilemesi olmutur. Yemi ve mahsul toplamak, iktitf

etmek anlamnda zelleme yoluyla anlam daralmas sz konusudur.

hazrlamak anlamnda kaybolma yoluyla anlam daralmas olmutur.

di- 1. sylemek, demek ara oyun yansndan ine getr, yir-ise yisn

yimez-ise ursun gitsn dimi-idi DK 10-10, YZ 4a-4, YED 1-4, SN 110,

MN 2a-9, 2. anlatmak Mlik eydr imdi tz vargl aa/Sor dmi aladuu

d baa YZ 25a-15, YED 56-3, DK 74-11, MN 7a-4, GT 22b-1, 3. cevap

vermek YED 67-6, DK 73-5, 4. armak, ad vermek Pay Pren ol

vardur, adna Bams dirler didiler. DK 73-5, YED 7-3, 5. istemek Mere

dayalar bu avat ol avat mize erlik-mi gsterr didi, varu bundan pay

dile grn ne dir didi. DK 76-13, YED 355-7, 6. zikretmek Allah diyelm

dim/Allah grelm n'eyler/Yolda turalum k'im/Allah grelm n'eyler YED

71-1, 7. emretmek Gge eytdi dn didi ay-gn yrisn didi/Suy muallak kod

stinde yir eyledi YED 355-3, DK 120-1, (YZde d-); KT 241b. anlatmak,

cevap vermek, emretmek, zikretmek anlamlarnda kaybolma yoluyla anlam

daralmas olmutur.

170
dik- 1. yetitirmek iin bir bitkiyi topraa yerletirmek Ger aac dikdse yid

birin/end ise oldu u ora din SN 5281, YZ 22b-12, MN 9b-6, 2. dik

olarak durdurmak Dikdi f- mara her ub-demalem GT 5b-3, 3.

koymak, kurmak, yapmak Altun tatnda yine ivini dikdi DK 65-5, YED

241-5, 4. ine ve iplikle tutturmak aman yirine aru susam dkem/Da alas-

Rmden ul dikem SN 3571, GT 63b-2; KT 252adaki Kab ba aa

evirip imek: Bir testi suyu dikti. anlamnda ilevsel eylem aktarmas yoluyla

anlam genilemesi olmutur. koymak, kurmak, yapmak anlamnda kaybolma

yoluyla anlam daralmas olmutur.

dikil- 1. dikilmek drdinci gn gge dikildi gn/Gne zn a eylerdi un

SN 3539, 2. bulunmak Fesda varup asam ii ab/Dikldgi yirde

bulnmaz al SN 4602; KT 252bdeki ne ve iplikle hytat edilmek

anlamnda anlam genilemesi olmutur. Gars edilmek anlamnda zelleme

yoluyla anlam daralmas olmutur. bulunmak anlamnda kaybolma yoluyla

anlam daralmas olmutur.

dile- 1. dilemek, istemek, talep etmek Amm sizden dilerem kim benm vaiyyetm

salayasz ve bilesiz kim yigrek gl gl glistnnda lur. MN 7b-1, YZ

2b-14, SN 53, 2. af dilemek Vard ol kul Ysufu pdi elin/Diledi andan ne ki

su varn YZ 9b-11, 3. bir kza talip olmak Diler-ise kim kzum vrem

saa YZ 13a-9, SN 4286; KT 254a. af dilemek, bir kza talip olmak

anlamlarnda kaybolma yoluyla anlam daralmas olmutur.

di- 1. durmak Kamu ydi Bnymn h yemedi/Alamakdan iki gzi dimedi

YZ 37b-3, 2. susmak Girmez bir kapudan key saknu/Dimez Tar

adna taknu YZ 35b-4, 3. sakinlemek k av itdiler odlar/ dn

171
 buu olca didiler SN 3481/din- SN 2802; KT 256a. tn- (?d-) soluk

almak, sakinlemek, dinlenmek, dinmek, kesilmek anlamlarnda; Osmanl

dneminde yerini din-/di- fiillerine brakmtr (Clauson, 1972: 514-a).

EATde ayr anlam ile verilen fiil, KTde Durmak, kesilmek, sknet ve

inkta bulmak anlamyla verilmitir. Anlam birlemesi yoluyla szlk

biriminde saysal olarak anlam daralmas sz konusudur. Rahatlanmak,

istirahat etmek anlamyla nedensel btnleyicilie dayal eylem aktarmas

yoluyla anlam genilemesi olmutur.

din- denmek, sylenmek Hem eyle itdiler kim dinmi idi/Yemen ii umaa dnmi

idi SN 5572; KT 256adaki sim verilmek anlamnda anlam genilemesi

olmutur.

didr- susturmak Pdihu obeti bunu aladundan tel old, re

bulmadlar bun didreler. GT 12b-2; KT 256adaki Teskin etmek,

rahatlandrmak, asude etmek anlamnda nedensel btnleyicilie dayal eylem

aktarmas yoluyla anlam genilemesi olmutur. Sndrmek: Mumu

dindirmek. anlamnda insandan doaya deyim aktarmas yoluyla anlam

genilemesi olmutur.

dile- dinlemek mdi dile vreym size haber/Bir bezergn vard Msrda

meger YZ 7a-1, SN 2715, MN 40a-4, GT 29b-15; KT 256adaki Kulak

asmak, kabul etmek, sg eylemek: Sz, nasihat dinlemek; vaktiyle ihtar

ettimse de dinlemedi. anlamnda eklenimsel btnleyicilie dayal eylem

aktarmas yoluyla anlam genilemesi olmutur.

172
dilen- dinlenmek, istirahat etmek Ne u idm ne yiyesi yidm/Ne bir laha

dilendm uyudum SN 1888, YZ 22b-8, MN 6a-10, GT 59b-7; KT

258adaki Sknet bulmak, durmak anlam EATde taranan eserlerde

rastlanmazken KTde mevcuttur. KTdeki anlam ile EATye gre geri dn

sz konusudur. Anlam dirilmesi/uyarlmas ile anlam genilemesi olmutur.

diril- 1. yaamak, hayat srmek Alanlar ile ada nite diriliserven/dm ar idi

iidrsem ki it rdi SN 2493, MN 29a-4, GT 11a-5, 2. geimini salamak,

geinmek ki arda var-d, birisi sulna idmet iderdi ve birisi ara-

cebn-ile dirilrdi. GT 22b-4, MN 8a-7, 3. canlanmak, hayata dnmek Vh ki

l yine dirilp abilesi arasna geleydi GT 39b-2, MN 33a-1; KT

258adaki Kuvvet ve taravet gelmek, cesaret almak, canlanmak, taze hayat

bulmak: Bu haberi alnca dirildi. anlamnda mecazlama yoluyla anlam

genilemesi olmutur.

dirilt- diriltmek, hayata dndrmek un olanlaru yoyan ol/Dirilden

ldren koyan ol SN 17, MN 10a-13; KT 258adaki Sertletirmek,

katlatrmak, slpkln gidermek: Bu iekleri suya koymakla

diriltebilirsiniz. anlamnda insandan doaya deyim aktarmas yoluyla anlam

genilemesi olmutur. mar etmek, enlendirmek: ezre'yi diriltmek iin Frat

ve Dicle'den bir ok cetveller amak iktiza eder. anlamnda mecazlama

yoluyla anlam genilemesi olmutur.

diyil- denilmek Diyilmez niteligine add cins/Bilr her ne kim eyleye cinn ins

SN 8; KT 243bdeki sim konmak, tesmiye olunmak ve Nakil ve rivayet

olunmak: Hindistan'da yine veba zuhur etti deniliyor. anlamlarnda anlam

genilemesi olmutur.

173
diz- dizmek S aldurup n gzi zdd/Bi on kiiyi ol sat dizdidi SN 4485,

YED 152-5, MN 43a-1, GT 79b-8; KT 260bdeki Dkme hurufat sralayp

yaz tertip etmek: Bir mrettip gnde ka sayfa dizebilir? anlamnda

terimleme yoluyla anlam genilemesi olmutur.

dizil- sralanmak, dizilmek Altun aya urhiler dizilmi-idi DK 123-1; KT

260bdeki Dkme hurufat sralanp tabolunmak zere yaz tertip olunmak: Bu

kitaptan ka forma dizildi? anlamnda terimleme yoluyla anlam genilemesi

olmutur.

dol- 1. ar yemekten patlayacak duruma gelmek Yine grr ydi dah arucak/Yr

semizleri tkedr dolucak YZ 25a-4/ol- 2. dolu hle gelmek, dolmak olup

gzleri indi ya yzine/in syledi kend kendzine SN 506, YZ 15a-3, YED

35-7, DK 3-3, MN 8b-12, 3. toplanmak, dolumak Bir sarya koyd Ysuf

hoca/Avrat er told kamu tam u bca YZ 11b-5, YED 118-1, 4. vakit gelmek,

sre dolmak old ouz ay<u> geldi aber/Ki Tar saa virdi ayun

gider SN 404, YED 87-6, DK 4-13, 5. doldurulmak drl avlardan

terkler olm MN 52a-14, 6. eklenmek, yerlemek Dirildk bnar olduk

irkildk rmag olduk/Akduk denize tolduk taduk el-hamdli'llh YED 292-7,

7. olmak, olumak Ezel bnyd urd alt gnde dny told/srfl'e buyurd

dem evliy demidr YED 85-2; KT 266a-bdeki Sabrederek hiddet ve kini

kalpte saklamakla taacak dereceye gelmek: Artk sabr ede ede dolmutum.

anlamnda mecazlama yoluyla anlam genilemesi olmutur. vakit gelmek,

sre dolmak anlamnda kaybolma yoluyla anlam daralmas olmutur.

donan- kaplanmak, sslenmek, kuanmak, donanmak Bu dny bir gelindr yeil

kzl donanm/Kii yeni geline bakuban toyamaz YED 178-7, DK 277-6, SN

174
 963; KT 267b-268adaki (Gemi) yelken vesaire takmyla tehiz olunmak ve

(At) mkemmel takmlarla hazrlanmak anlamlarnda terimleme yoluyla

anlam genilemesi olmutur.

doy- 1. al kalmamak, istei kalmayncaya kadar yemek, doymak, tok hle gelmek

ara ouz etinden yan yidrd doyamadum. DK 100-3/oy- YZ 37a-15,

YED 62-2, DK 8-2, SN 2895, MN 30b-12, GT 70b-12, 2. dayanmak,

tahamml etmek Mere as dinl kfir Menm azuma sgp-duru-id

doyamadum DK 100-2/oy- 3. yeteri kadar karlamak, doyum salamak Bir

toynca bakaym alayaym/Hasret adyla cnum dalayaym YZ 37b-8, YED

105-3, 4. kanmak, tatmin olmak Bin uyagur bin bir togar buyruk ile gelmi

meger/Kimdr bu dnyya toyar peymnesi told gider YED 87-6, DK 160-

10; KT 269a. dayanmak, tahamml etmek ve yeteri kadar karlamak,

doyum salamak anlamlarnda kaybolma yoluyla anlam daralmas olmutur.

dg- 1. vurmak, dayak atmak, dvmek A ellerin ardna baladlar, l sicim

boynna adlar, a etinden an na dgdiler DK 30-2, YED 80-3, YZ

23b-8, SN 4483, MN 54a-7, GT 61b-14, 2. toz hline getirmek, ezmek,

ufalamak ter akldak dn gn gdr dger an/Ol gn durur gn bu gn

gedi mr ziyna YED 313-5; KT 272bdeki Bir madeni kzdrp vurarak

ilemek: Dvlm demir., Kakmak, vurmak, almak: Kapy dvd. ve

Topa veya kuruna tutmak: O tepeden kaleyi dvmek mmkndr.

anlamlarnda anlam genilemesi olmutur.

dgil- vurulmak, alnmak, ses karmak Gmbr gmbr naaralar dgildi,

burmas altun tu borlar alnd DK 63-5/dgl- SN 2527, GT 44b-1; KT

272bdeki Havanda veya dier bir aletle krlmak, ezilmek, sahk edilmek ve

175
 Topa veya kuruna tutulmak: Bu kale denizden dvlemez, karadan

dvlebilir. anlamlarnda anlam genilemesi olmutur.

dk- 1. samak, atmak, koymak adandan osan on yire dkdi. DK 198-13,

SN 1897, MN 13a-2, GT 78b-6/tk- DK 74-12, GT 63b-7; KT 269bdeki

Bedende sivilce gibi eyler karmak: Vcudunun her tarafndan birtakm

banlar dkm., Gemi veya demiryol vesaire ile karmak, sevk ve tahd

etmek, Erimi maden vesaireyi kalba ifra etmek, Ty ve hav gibi eyi

kaybetmek, Sulu hamuru kaynar yan iine veya scak sacn zerine aktp

baz yenecek eyler istihzar etmek anlamlarnda anlam genilemesi olmutur.

dkdr- akmasna neden olmak ara gzden ac yan dkdrdi-mi DK 136-12;

KT 269a-270bdeki Erimi bir madeni kalba boalttrmak, sebk ettirmek,

Sulu bir hamuru kakla kzarm yan iine koydurup piirtmek ve

Satrmak, serptirmek, yere dattrmak: u tavuklara biraz arpa-baa kkrt

dktrmeli. anlamnda anlam genilemesi olmutur.

dkil- 1. aktlmak, drlmek Bu harbt iklimi anun melmetdr ton/Dkilr

kanlar salur sad-hezarn ba yiter YED 67-2, 2. topluca ortaya konmak

Dkilrdi balar yire arp arp/h- n grdi kim i old arp SN 2752,

3. dmek, dklmek utar yiryzin drl drl iek/ Dkilr gir mevsmi

geicek SN 64, MN 14a-3/tkil- DK 43-2/dkl- 4. datlmak, salmak

Dkldi sci v mz u boza/Ki her biri bi al evini boza SN 2120, YED

316-2/tkl- 5. gitmek, yok olmak vrr-isevz salavt biz ar/Tkle bizden

gnh ne kim var YZ 1b-11; KT 270adaki karlmak, sevk ve tahd

edilmek, Tehalkle hcum, muhceme etmek, stne dmek, Eritilmi

maden vesaire kalba ifra olunmak anlamlarnda anlam genilemesi olmutur.

176
 Ziyade eskimek, harap ve viran olmak anlamnda mecazlama yoluyla anlam

genilemesi olmutur. topluca ortaya konmak, gitmek, yok olmak

anlamlarnda kaybolma yoluyla anlam daralmas olmutur.

dn- 1. dnmek Dua diledi ve dndi baa eyitti GT 13a-10, YZ 8b-11, YED 282-

2, DK 279-2, SN 710, MN 2a-12, 2. ynelmek Eytdi ey Kdir alab dndm

saa/Tevbe kldum bala suum baa YZ 11a-15, YED 49-13, 3. brakmak,

vazgemek Barman aznda tutm sru/Tevbe kl <yarln> yazukdan

dn(gil) gr YZ 19a-14, YED 356-19, DK 183-12, MN 37b-3, 4. dnmek,

baka bir duruma gemek aar sen geyikler al a aar-iken

amaz olsun aa dnsn. DK 27-10, YZ 20b-10, YED 134-12, SN 699, MN

9b-11, GT 44b-13, 5. geri gelmek ara polad z lc almayna arm

dnmez, er malna ymayna ad maz YZ 26a-13, YED 16-1, DK 3-11, 6.

tercme edilmek Dne Trkiye oya a u m/nyet lursa a ola

tamm SN 376, 7. benzemek Bizm limz ol arab ikyetine

dnmesn GT 44b-13, YED 66-3, DK 8-11; KT 270a-271b. tercme

edilmek anlamnda kaybolma yoluyla anlam daralmas olmutur.

dndr- 1. dntrmek, deitirmek, dndrmek Sen Kermsin hcetm kll

rev/Beni dndrgil Ysufa kim seve YZ 31a-10, YED 68-4, MN 65b-2, GT

43b-4/dnder- MN 65b-2, 2. evirmek Yz bin cef klsan bana/Senden

yzm dndrmezem/ num dah alursan/Senden yzm dndrmezem YED

219-1, DK 23-5, 3. geri vermek Vh ki l yine dirilp abilesi arasna

geleydi, mrs-oralara mrs dndrmek uas ziyde olayd mlar

ldginden. GT 39b-3; KT 270b. geri vermek anlamnda kaybolma yoluyla

anlam daralmas olmutur.

177
de- 1. bir taban kaplamak, sermek, amak, yaymak, demek oksan yirde ala

al ipek demi-idi DK 36-4, YZ 17a-8, YED 193-4, MN 12b-9, GT 2a-7, 2.

yaygn hlde vermek ara kie altna dediler DK 11-10, 3. hazrlamak

ngh bir oyn der ki bir ferd yinile. Bir dyirede ahmt ider ki hezrru

ve pl ciz alur. MN 50a-7; KT 272a. EATde tek anlamla verilen fiil,

KTde Yaymak, amak, yere sermek, Zemini bir eyle kaplamak ve Bir

oda veya dairenin demesini dzmek, tefri etmek biiminde ayr anlamla

verilmitir; anlam ayrmas yoluyla saysal olarak anlam genilemesi sz

konusudur. yaygn hlde vermek ve hazrlamak anlamlarnda kaybolma

yoluyla anlam daralmas olmutur.

den- 1. yaylmak, serilmek Vre kkler kk iinde taht yce/Hem dekler

denmi udan uca YZ 28b-7, DK 10-3, SN 3374, 2. kullanmak, sermek

Kend dendgi kilimi urnu yolna brad GT 24b-12; KT 272adaki

Hastalanp yataa yatmak, esr-i fir olmak anlamnda doadan insana

deyim aktarmas yoluyla anlam genilemesi olmutur. Sz tafsil etmek,

etrafyla anlatmak, bast u temhd eylemek, Girmek, koyulmak: Yola dendi.

ve Mefruat dzeltilmek, tefri olunmak: Yeni yaplan konak daha

denmedi. anlamlarnda anlam genilemesi olmutur. kullanmak, sermek

anlamnda kaybolma yoluyla anlam daralmas olmutur.

dur- 1. ayaa kalkmak Durdum atna vardum, grdm ki bu beyti our. GT 57b-

9, YZ 5b-4, MN 18a-14/ur- YZ 2a-7, DK 7-12, SN 1084, MN 2a-7, 2. durmak,

sabit kalmak evre bad, bir san grdi. Durm, bunu lin mhede

lur. MN 10b-6, YED 8-4, SN 1154/ur- DK 16-6, 3. beklemek Derl

ygr ara d ki gre. Avrat apu yannda sib dururd. MN 59b-3,

178
 YED 242-7, SN 2066, GT 14a-11/ur- YZ 31a-12, DK 67-6, SN 906, MN 17a-

7, 4. kalkmak, uyanmak, uyank kalmak Arab ab durd nie ki cst-c

ld hi aberin ve anda gitdgin bilmedi. GT 45a-1, SN 4792/ur- YED 88-

1, DK 110-7, 5. yaamak, ikamet etmek YED 174-1/ur- Yola girben zamet

ol grmedi/arblda oturmad urmad SN 726, DK 257-3/ur- 6.

vazgemek Gel imdi tur bu fnden mahrm kalmadn bkden/Tat klup bu

dnyeden kullar nasb almak gerek YED 137-4, 7. dinmek, tkenmek Andan

ber ki reti nan grmiem/Dyim aar gzm ya bir laa urmad SN

1437, 8. kar koymak, mcadele etmek Bundan aub inersem, urda

urmazn. Eger bu arada urursam bu lanla neyleyem? MN 56b-1; KT

275adaki lememek, kalmak: Saat, makine durmu. anlamnda nedensel

btnleyicilie dayal anlam aktarmas yoluyla anlam genilemesi olmutur.

Dmek, konmak: Masann zerine toz durmu. ve amak, beht ve hayrete

dalmak, kalmak anlamlarnda anlam genilemesi olmutur. Sga-i atfiyye

veya sga-i iltizmiyyeden sonra fi'l-i i'ne olarak istimrr beyan eder: Bakp

durmak, baka durmak. yardmc fiil greviyle dilbilgiselleme yoluyla anlam

genilemesi olmutur. ayaa kalkmak, kalkmak, uyanmak, uyank kalmak,

vazgemek, kar koymak, mcadele etmek anlamlarnda kaybolma yoluyla

anlam daralmas sz konusudur.

durur- 1. durdurmak, bir araya getirmek Toprag kadarlad sreti hat

balad/Durgurd drt leti adn insn eyledi YED 358-3/urur- DK 237-

12/durur- 2. ayakta durdurmak h d anu hem yanna bile/Dururdlar

iidesin kim nola SN 4904/urur- 3. kaldrmak Srubn gle gle gelb

deveyi ururd. MN 47b-1; KT 274bdeki Bekletmek, tevkif etmek: Onu daha

179
 bir mddet yerinde durdurmal., Ayakta durmaya altrmak anlamlarnda

anlam genilemesi olmutur. durdurmak, bir araya getirmek, kaldrmak

anlamlarnda kaybolma yoluyla anlam daralmas sz konusudur.

dut- 1. tutmak Bugn ben ftden elini dut ki bilrler dimilerdir. MN 10b-3,

SN 1667/ut- YZ 19b-6, 2. benimsemek YED 145-4, SN 57, MN 20a-9/ut-

eref-i insnda ne noan grd ki ayvnt yn utdu? GT 56b-1, YZ

34b-3, 3. kavramak kii a yanndan kii ol yanndan demr zincir-ile

buay utmular idi DK 16-1, GT 39b-4/ut- YZ 4b-9, DK 228-4, 4. farz

etmek, saymak Eyitdi beni ardau bigi dut/uz etmek yigil imed ise st

SN 4216, YED 180-5, GT 14a-4/ut- YED 18-6, SN 2288, GT 60a-6, 5. ele

geirmek, yakalamak oban kepeneini zerlerine atd, perri znu birini

utd DK 216-3, YED 302-5, SN 4290, MN 10b-5, GT 23b-12/ut- YZ 6b-4,

SN 3223, MN 12b-2, GT 74a-13, 6. kurmak Kii kim ayl-bz oynn

bilr/adr dutuban gice oynar olur SN 3350, 7. kiralamak Didi r iinde

faln yirde/a-neye aru dutdum oda SN 4008, 8. kazanmak, elde etmek

aib-diller etmegi ibdet in dutmlar GT 29a-4/ut- GT 23b-3, 9.

kapatmak Bubn delgi dutd. aal bel dmna brad MN 2a-4, 10.

korumak Her end ki ol n dkici, cnavar izleyicidr. Lkin ulu pih

sann dutar. l-i himmeti vr. Bai k ve merameti bol. MN 62b-13,

11. balamak kii ylda giderken yamur dutd MN 3a-3, 12. bekletmek

rte olnca sdi dutdum. Durdum. MN 3a-11, YZ 19a-14, 13. sarmak,

kaplamak Badan ayaga degin Hak nr seni dutm/Hak'dan ayru ne vardur

kalma gmn iinde YED 302-11/ut- SN 64, 14. yerine gemek Ik h bir

nesneye mesel baglasam olmaz/Dny v hiretde ne dutsar k yirin YED

180
254-5, 15. yapmak, yerine getirmek YED 146-6/ut- Ver saa ne yararsa an

ut ki bizm dilegmzce olmadu dilegce ol. GT 52b-7, 16. evirmek,

dndrmek YED 9-8/ut- eh an iitdi v yrtd onun/Hemn dem saryna

utd ynin SN 525, YZ 9a-7, 17. herhangi bir durumda bulundurmak Yil ile

toprag kld mu'allak/Su iinde od dutd selmet YED 19-3/ut- DK 92-12,

SN 269/ut-18. saklamak, gizlemek Nib ile utm idi yzini/Bu resm ile

gizlerdi kendzini SN 3128, 19. ate tutumak E din dter ora utar

yanar/Gzfn mdur anu ad ya nr SN 4734, 20. sokmak, tkamak,

kapatmak Bir mescide bir mein var-d, her vat ki en osa al

ulalarna barma utarlard GT 49a-15, 21. bilmek, mesul tutmak Mlik

eydr bir anu Tars var/Hayr u er ol kamusn andan tutar YZ 25b-4,

YED 180-3, DK 56-2, 22. alkoymak Bizden tutl an koyl tutmal/Eyle

zd atamuz alatmal YZ 40b-4, DK 39-4, 23. ikram etmek, sunmak,

uzatmak Bir ferite bir kadeh tutm ulu/Kadeh ii arp-la tolu YZ 50a-

11, 24. tamak atasn at zerinden arvad utd degine ard. DK

242-5, 25. bellemek, belirlemek num ben andan bunda ezel k

geldm/Ik klavuz tutdum ka ulaup geldm YED 181-1, DK 236-11, 26.

sallamak Alt cellad ensesine geldiler, yaln l utdlar. DK 186-4, 27.

kaldrmak At ban yuaru utd, bir ulan aldurd Beyrege aru geldi

DK 99-11, 28. gzne kestirmek, beenmek Big yigid gzi bir deniz uln

boz ayr utd, bir de alt perl grzi, bir de a tozlu yay utd, bu ini

beendi DK 72-10, 29. fethetmek Anu nimetin bad v itdi g/li dutuban

h old o u SN 4290; KT 1246b-1247adaki Taht- zabt ve tasarrufunda

bulundurmak, sahip ve maliki olmak, Taht- nikhnda bulundurmak, zevci

181
 olmak, Kullanmak, istihdam, istimal etmek, hata, zapt, istil etmek,

kaplamak: St ve hreti lemi tuttu., Hesap etmek, saymak, ntisap ve slk

etmek, girmek, Hedef ittihaz etmek, vurmak, Amak, kullanmak: rt,

yamak, emsiye tutmak., Kklemek, temellemek, kk salmak; temelli sa-

lamlamak, yi hlde olmak, kullanmak, vazifesini ifa etmek, salam olmak:

Eli aya tutuyor; hi bir yerim tutmuyor., Dokunmak, baa vurmak, sersem

veya sarho etmek, Kabul etmek, dinlemek, Megul etmek, igl etmek,

rz olmak, yakalamak, musallat olmak: Stma tuttu; gsm tuttu; beni yine

szlar tuttu., Zihne koymak, aklen dnmek, kurmak, Armaya balamak:

Bam tuttu., lemek, gemek, tesir etmek, Uymak, muvafk gelmek: Bu fes

tutmad; bu ibare st tarafn tutmuyor. anlamlarnda anlam genilemesi sz

konusudur. benimsemek, kavramak, kazanmak, elde etmek, bekletmek,

yerine gemek, evirmek, dndrmek, saklamak, gizlemek, ate

tutumak, sokmak, tkamak, kapatmak, bilmek, mesul tutmak, ikram etmek,

sunmak, uzatmak, tamak, sallamak, kaldrmak, gzne kestirmek,

beenmek, fethetmek anlamlarnda kaybolma yoluyla anlam daralmas

olmutur.

dutul- 1. iitilmek, uygulanmak Dutulmaz old Peygamber hadsi/Halyk cmle

Hak'dan utlu old YED 387-8, 2. yakalanmak, avlanmak GT 54b-12/dutl-

ve dereceden giren y aydyla gge almaz ve rmcek evi birle geyik

dutlmaz. MN 22a-8/utul- YZ 6b-13, SN 4989, GT 63a-15/utl- YED 196-3,

DK 71-1, SN 2264, 3. kapanmak Murdumca bir a nefes rem dir-idm;

dirg ki nefes yol utuld GT 57b-12/utul- 4. tutulmak Uulu bigi ddi u

iine/utuld dil v sld ine SN 1444/utl- YED 92-4, 5. alkonmak Didi

182
 var bular o kim gideler/ ular yo utulup nideler SN 4788, YED 1-

11/utl- 6. -ay ve gne- tutulma olayna uramak Yznden gn tutlur ay

togmaya utanur/Gren heybete kalur Ysuf- Ken'n msn YED 257-4; KT

1247b-1248adaki Kiralanmak, ahit ve mukavele altna alnmak, hizmete

girmek, Saylmak, makbul ve muteber olmak, dhil-i hesb olmak,

Ksalmak, mahk olmak, sesi kamamak anlamlarnda anlam genilemesi

olmutur. Fel ve nzulden veya sancdan ilemez veya hareket etmez hle

gelmek: Sa kolum tutuldu; bacaklar bsbtn tutulmu. anlamnda doadan

insana deyim aktarmas yoluyla anlam genilemesi olmutur. Alnmak, gcen-

mek, mnfail olmak ve k ve mptel olmak anlamlarnda mecazlama

yoluyla anlam genilemesi olmutur. Dava ve mbahasede malp olmak,

davay kaybetmek anlam ile anlam ktlemesi sz konusudur.

duy- 1. iitmek, duymak YED 356-23/uy- An tuyd eytdi Ysuf olna/ol ere var

ur eli bline YZ 40b-13, YED 193-2, DK 52-7, 2. dokunma, koklama vb.

duyularla alglamak, hissetmek YED 253-7/uy- y arnda, radan ol

eyitdg maamu eserin uydum MN 6a-6, YZ 22a-9, YED 268-3, SN

4073, 3. anlamak Ol nefs kim cna uyar manden sanma duyar/Her dem ana

uymayan bil inyet iinde YED 295-4/uy- 4. farkna varmak anlar bir

yidginde sen iki yigil seni kfirler bilmesnler uymasunlar DK 54-1, YED

105-1, 5. renmek, haber almak Ol r nmerdler bun uydlar DK 29-

10, YED 28-5, SN 3824; KT 276b. anlamak, farkna varmak, renmek,

haber almak anlamlarnda kaybolma yoluyla anlam daralmas olmutur.

dken- 1. bitmek, sona ermek, kalmamak, tkenmek oban banu a dkendi,

oyun dimez kii dimez apannu ayasna or atar, kfiri yar. DK 41-13,

183
 YZ 22b-15, YED 301-11, SN 3525, GT 36b-10/tken- YZ 29b-1, 2.

syleyecek sz kalmamak Bu iler tamm olcak halvet olur

makla/Mak yzin gren kii gerek yana v dkene YED 294-4; KT

1250a. syleyecek sz kalmamak anlamnda kaybolma yoluyla anlam

daralmas olmutur.

dri- 1. almak, abalamak, gayret etmek Anu niteligin bilimedi al/Dridi v

re bulmad al SN 35, YED 191-7, MN 18a-8, GT 72a-10/dr- SN

4500, 2. kar karya gelmek, mcadele etmek, arpmak, savamak y

dir Allah birlig varlu a-y-in Azrili menm gzme gstergil,

avaaym ekieyim drieyim DK 156-8, YED 60-5; KT 280a. kar

karya gelmek, mcadele etmek, arpmak, savamak anlamnda kaybolma

yoluyla anlam daralmas olmutur.

drt- 1. batrmak, sokmak, saplamak Bili demi o nie incide/Nin darta

l(u) drte cda SN 180, 2. srmek Olum idgin andan bileyim, ra

parman anatsun, ann destmala drtsn, gzme sreyin, alaa olur-

ise olum Beyrekdr didi DK 118-10, SN 190, MN 13a-2, 3. drtmek Bir

aaccula ol aray drtdi. MN 22b-10; KT 279bdeki Tevik ve tergb ve

iv etmek, zorla bir i yaptrmak. anlamnda mecazlama yoluyla anlam

genilemesi olmutur. srmek anlamnda kaybolma yoluyla anlam daralmas

sz konusudur.

d- 1. yere serilmek, devrilmek Gidp u h itdi ddi yire/Kimesneye yol yo

kim anda gire SN 519, YZ 6a-8, YED 101-7, DK 17-4, MN 10b-6, 2. dmek,

yksekten yere inmek Sahr-y Grda bir tcir avardan ddi. GT 38b-8,

3. yklmak Turd Ysuf kkini tepdi paa/Titredi sary ki az kald de YZ

184
 41a-11, 4. girmek Ne sylersiz yalan siz gn/Tamuya yalanlar der

yanu YZ 45a-4, YED 2-8, DK 36-13, SN 1523, GT 15a-4, 5. atlamak Mell

deize ddi, birisini urtarnca birisi helk old. GT 23b-13, DK 89-3, SN

3291, 6. batmak, kmek aan ar etekl dirilr ol b-re ki t yaasna

degin gmlgene dmi ola GT 50b-7, SN 1448, 7. sarkmak iki a

aaa dmi GT 35b-3, 8. itibarn kaybetmek, dknlemek Ulunu

kiin orard lin/Den kiiler utard elin YZ 31a-2, YED 118-7, DK

68-3, SN 3647, GT 16b-15, 9. yakmak, uygun dmek Ne lzm ki aar

yabna der/Gelp zum alsun hem eyle der SN 2818, YED 382-4, DK

108-7, GT 17a-13, 10. yakalanmak Bu ad kim sen geld ua bezer kim,

eek bala ke, ggercin aa de. MN 24a-8, SN 1386, 11. kaplamak

Pusdundan ara alara uman dmi Yatdu yirdi Big Begili utu dimi

DK 244-8, 12. demek, vurmak, yaklamak Kpek aan aber virse gerek.

Kpek azanu atnu ayana ap ap der si si sinle DK 47-1, 13.

gelmek Nite ddi bir gn ad baa/at m ile bad bendin yaa SN

3611, 14. bozguna uramak eri nd ubaumuz ddidi/utldm u ben eh

baa budd SN 4685; KT 280bdeki Yamak: Bu gece iyi yamur dt;

dalara kar dm olmaldr. anlamnda insandan doaya deyim aktarmas

yoluyla anlam genilemesi olmutur. sarkmak, demek, vurmak, yaklamak,

bozguna uramak, yakalanmak, kaplamak anlamlarnda kaybolma yoluyla

anlam daralmas olmutur.

dr- 1. drmek Bu temya me liken usrev elinde bir ar bahlu gheri

elinde oynaduriken drdi. MN 27b-9, YED 184-9, DK 119-8, SN 4474, GT

44a-15, 2. koparmak Beyregi oturdu yirde llad, bir uylun

185
 drdi DK 300-6; KT 281a-bdeki Tesadf ettirmek, rast getirtmek, ika

etmek: Talih byk ikramiyeyi bana drd. anlamnda anlam genilemesi

olmutur. koparmak anlamnda kaybolma yoluyla anlam daralmas olmutur.

dt- 1. duman veya buhar karmak odum yana v ttnm dte/arr ibu

glm nitesi uta SN 4735, YED 9-3/tt- YED 269-6, 2. kokmak, ttmek

YED 324-2/tz- u zlfi ki ous cna tze/Rev grdi kim hep bulaa toza

SN 1973/tt- 3. imek, iine ekmek Kimn denize gider kimn ttni

tter/smn disen ne durur ho bzrun var senn YED 147-6; KT 1252a.

imek, iine ekmek anlamnda kaybolma yoluyla anlam daralmas olmutur.

dz- 1. nazmetmek, yazmak, komak, destan tanzim etmek Dedem orut gelben

al ald, bu ouz-nmeyi dzdi od, byle didi DK 153-13, YED 378-8,

YZ 1b-15, SN 332, GT 6a-3, 2. akort etmek Getrr urur elini opuza/Diler

kim ala v opuz dze SN 1176, YED 335-2, 3. hazrlamak Vezre didi n

giderler ra/Yri tzrek dz bulara yara SN 788, YED 171-10, MN 21a-6,

GT 20b-14, 4. ayarlamak Avrat iki yalan anu dzdi. l arasnda getrdi.

MN 69b-11, SN 4789, 5. ina etmek On on iki gnde dzer bir sary/Ki h

girse iine olur gedy SN 1343, 6. resmetmek, izmek, naketmek Bulvirdi

bir oca ust nak/Ki gne yzine dze gz a SN 3658; KT 282b. akort

etmek, hazrlamak, ayarlamak, ina etmek, resmetmek, izmek,

naketmek anlamlarnda kaybolma yoluyla anlam daralmas olmutur.

dzet- 1. nazmetmek Hikyet bandan hemn bi beyit/Dzetdi didi alann sen

eyit SN 351, 2. akort etmek opuza nev perdesin dzdi sz/Dzeldi l v

uzatd vz SN 1546, 3. dzenlemek, tertip etmek Pdihu o saryn ve

186
 ban bunu-n dzetdiler GT 27b-3, SN 1622; KT 282b. nazmetmek ve

akort etmek anlamlarnda kaybolma yoluyla anlam daralmas olmutur.

eg- emek Ya aac nice dilerse eg ve uru aa oddan artu nesne-y-ile ogru

olmaz GT 62a-6, YED 77-8, DK 110-9; KT 290bde rz ve ikna etmek,

kandrmak, muti etmek anlamnda mecazlama yoluyla anlam genilemesi

olmutur.

eglen-/egle- 1. teselli etmek, avutmak Her otn yzin grmegi gleyem/Baam

rete glmi egleyem SN 624, 2. oyalanmak, beklemek, vakit geirmek

N-gehn cnn ilinden irdi bu cna haber/Bu harbt ikliminde eglenme

yri kl sefer YED 67-1, SN 2088, MN 23a-11, 3. gecikmek Eglendi,

gelmedi, an saladum. MN 3b-5, 4. yaamn srdrmek, kalmak, ikamet

etmek Anda Ysuf eglenr olur koca/mri kim gelr a uca YZ 51b-2;

KT 291adaki stihza etmek, Maytaba almak, ltife etmek: Eleniyor

musunuz? Siz bizimle elenemezsiniz. anlam ile anlam ktlemesi sz

konusudur. teselli etmek, avutmak, gecikmek, yaamn srdrmek, kalmak,

ikamet etmek anlamlarnda kaybolma yoluyla anlam daralmas olmutur.

ek- 1. bir bitkiyi retmek iin topraa tohum atmak veya gmmek, ekmek tdi

buyruk Ysuf ekin <ok> ekdiler/Vakti geldi ba birle drdiler YZ 29a-5,

YED 140-4, MN 9b-6, GT 12a-4, 2. bir eyin balamasna yol aacak nedenleri

hazrlamak Her pdih ki ulm tomn ekdi ol kend milki dvrn azar-

m GT 12a-4; KT 293bdeki Samak, datmak, serpmek, Drp

kaybetmek. anlamlarnda anlam genilemesi olmutur. bir eyin balamasna

yol aacak nedenleri hazrlamak anlamnda kaybolma yoluyla anlam

daralmas olmutur.

187
es- esmek Bitmez ot yamaz ki yamur ydi yl/Tarlk olur ne ho eser anda yl YZ

29a-8, YED 88-4, DK 207-12, SN 2666; KT 314adaki Anszn hatra gelmek,

hutr, snh etmek anlamnda doadan insana deyim aktarmas yoluyla anlam

genilemesi olmutur. Birden zuhur etmek, kvermek: Daha esmedi. ve

Nasip, ksmet olmak, isabet etmek anlamlarnda mecazlama yoluyla anlam

genilemesi olmutur.

esri- 1. akln kaybetmek, delirmek Grmedin del oldum yanldum gnh

kldum/Ussum aklum aldurdum esridm aylmazn YED 256-4, 2. coup

kendinden gemek n ezelden Ynus senn kla esridi cnun/Derghna

her dem anun vlih hayrn kala dur YED 59-6, 3. mest olmak, sarho

olmak Yiyp ip esridiler yatdlar/ocudlar u dege batdlar SN 1920,

YED 106-8/esr- YZ 21a-5, 4. sarho etmek ve eger iyu billhi bu ur r

arb aldanmandan ve arm arb esrimeginden dnynu az lna

aldanduz. MN 10a-10; KT 315adaki Kzmak, azmak anlamnda anlam

genilemesi olmutur. akln kaybetmek, delirmek, coup kendinden gemek,

sarho etmek anlamlarnda kaybolma yoluyla anlam daralmas olmutur.

eyit- 1. sylemek, demek Dndi ayitdi inandum <bir> Tarya/Tevde kldum saa

dndm b-riy YZ 31a-9, YED 57-2, SN 2012, MN 2a-8, GT 3a-8/eyt- SN

2292/ayt- DK 2-4/eyde- SN 1397, 2. cevap vermek limlere sordum nedr

dermn gnhlu derdme/Anlar dah eyitdiler dermn ana yine alap YED

16-2, 3. seslenmek Hak Ms'ya eyitdi unutdun emneti/Ol nidya cnn

Ms nisr eyledi YED 356-17, 4. szn geirmek Nie eyitdm gnlme

var sabr eyle dek otur/ol dem dah bed-ter olur gdmi almaz benm YED

214-8, 5. buyurmak Sen eyitdn iy pdih Yehdi'l-lhu limen ye/erkn

188
 yok senin i h sulu kimdr azb nedr YED 89-2, 6. anlatmak Ol dsitn

eyit iidelm MN 2a-1/eyde- YZ 1b-13, 7. sormak urd eyitdi: Nedr? Ne

le girmisin? MN 2a-8, 8. nakletmek, rivayet etmek Gelr yodur arc

heste l kim gemiciler bir mesel eydrler GT 63a-2, 9. ark sylemek, iir

okumak alma ozan aytma ozan aralua men zu nesine gerek ozan DK

103-6; KT 322bde sylemek, demek anlam dnda hibir anlam yer

almamaktadr. Kaybolma yoluyla anlam daralmas sz konusudur.

eyle- 1. hazrlamak Degme gn gymege bir ton eyledi/Ol ton dah hep altun

eyledi YZ 15b-3, SN 3352, 2. yapmak, etmek Ol r nmerdler bun

uydlar, ne eyleyelm diy andlar DK 29-10, YZ 16b-13, SN 1484, GT

21a-12, 3. yaptrmak Kenndaki ev gibi ev eylegil/Babam anda ol eve

ndegil YZ 49b-2, MN 9b-2, 4. giydirmek Ata ana ve m avm sevinr,

biik tatn yaralayub yii geysiler eyleyb MN 10a-1; KT 322b.

hazrlamak, yaptrmak, giydirmek anlamlarnda kaybolma yoluyla anlam

daralmas sz konusudur.

ez- 1. ezmek Pes ezdi birez dr -y h -ber/rdi v key eyledi b aber SN 2334,

2. mec. yenmek, sindirmek n kibrn boynn ezdn hrs evini bile

bozdun/Dkkn reste dzdn alan alsn ma'den imi YED 121-8; KT

324adaki Basp veya skp yasslatmak, eklini bozmak ve Suyun iinde

tanelerini krarak kartrmak anlamlarnda eklenimsel btnleyicilie dayal

eylem aktarmas yoluyla anlam genilemesi olmutur. Kahr ve tedmr etmek,

ok zahmet ve eziyet vermek. anlamnda mecazlama yoluyla anlam

genilemesi olmutur. mec. yenmek, sindirmek anlamnda kaybolma yoluyla

anlam daralmas sz konusudur.

189
frla- hzla birdenbire bulunduu yerden kmak, ayrlmak, frlayp kmak an

ural frlar deven oltundan girer, frlar ar. DK 186-1/prla- DK

248-10; KT 345a. EATde bir anlam olarak verilen fiil, KTde Yerden yere

uan ku gibi fr diye ses kararak atlmak, sramak ve Bir eyin bir kenar

krlp sramak iki ayr anlam ile belirtilerek anlam ayrmas yoluyla saysal

anlamda anlam genilemesi olmutur. Fiyat artmak, kmak, terakki etmek

anlamnda doadaki nesneler arasnda deyim aktarmas yoluyla anlam

genilemesi olmutur.

ge- 1. zaman gemek, ilerlemek Henz gl vat gememi-idi kitb tamm old.

GT 4a-13, YED 55-2, SN 64/gi- SN 3601/ki- DK 69-5/g- YZ 46b-1/ki- 2.

geride brakmak, amak Sen-ile meydanda at apmadu-m Sen atu

menm atum kimedi-mi. DK 116-9/ge- MN 9b-3, SN 130, YED 181-7, GT

43b-1/g- YZ 32b-15, 3. (-e) bir yerden baka bir yere gitmek Ki bugn

Yemen hnu ol u/Geer idi ne saa geldi u SN 819, YED 2-7, GT

30a-10/g- YZ 32b-8, 4. (-den) bir yerin yaknndan veya iinden gemek

leyde dn var dne varup tgil didi. Beyrek bundan kidi, ulu z

arndalar yanna geldi. DK 105-2/ge- YED 67-4, 5. (-den) bir yerden

girip dier yandan kmak Kahr erenler atdur gayret dah hil'atdur/Erenler

yay katdur oklar geer kayadan YED 66-6/ki- DK 65-1, 6. yaamak,

geinmek Tenaum idp ho geerler idi/Bile yirler idi ierler idi SN 4704,

MN 33a-7, 7. (-den) brakmak, vazgemek ur r bu endeden

geelm/lup ev yiyelm<>ielm SN 551, MN 37a-6, YED 39-4, 8. bir

araya gelmek ki h bir araya n gediler/Gher inc altun au adlar

SN 838, 9. girmek Sen cree kimsene gemeye/Degl kimse u da

190
 hem umaya SN 3035, GT 7b-3, 10. katlmak Byl' uzamak ne mandr

nki bu dny fndr/Bu fuzllk nindur gel beri misknlige ge YED 21-

2, 11. tamamlanmak her yire ki varsa idmetine idm gsterp ve ikrm

ideler ve sefer anmet-ile gee GT 41b-2; KT 369a-bdeki Revac olmak,

reva olmak, tedavlde bulunmak, Srlmek, srm olmak, aranmak,

makbul ve muteber olmak, yi olmak, mndefi' olmak, savumak, Sirayet

etmek, bulamak, Bir mahal ve makam veya mesnet ve mansba oturmak,

kuut etmek, nasb olunmak, ntikal etmek anlamlarnda anlam genilemesi

olmutur. Bir fiil ve hnerde veya terakki ve tefeyyzde bakalarndan ileri

olmak, takaddm etmek, Sarfnazar etmek, bakmamak: Orasn ge. ve

Affetmek anlamlarnda somutlayc deyim aktarmas yoluyla anlam

genilemesi olmutur. bir araya gelmek, yaamak, mr srmek,

tamamlanmak anlamlarnda kaybolma yoluyla anlam daralmas olmutur.

ger- 1. tamamlamak, zaman geirmek Bu ev ile gni gerdiler/amusna

yidrp irdiler SN 845, YED 357-2, MN 2a-11, GT 31b-9, 2. bulundurmak,

getirmek Sheyli yanna gerp bile/Oturrd tat zre key ev ile SN

1773, 3. geirmek Bu yzg iinden her ki o gere yzk anu ola GT

46a-12, YED 66-6, SN 4044, 4. balamak Yayld Ynus ad sudur cmle

tat/alab'um inyeti sun gere meger YED 41-9, SN 2638, 5. takmak

GT 78a-12/kir- DK 80-5, 6. deitirmek, dntrmek Benm ibunu gibi

yalanum girege gerdiler. MN 15b-7/kir- 7. gtrmek Yoryuban oul

ulu gerdege kirem dir-idm/Murad-ile mauda irgrem dir-idm DK 140-

2; KT 368adaki Kaplamak, yaptrmak, evirmek, rtmek, Srmek, tl

etmek, Sokmak, ithal etmek, Durdurmak, def ve teskin etmek, iyi etmek ve

191
 Fera, sarfnazar ettirmek anlamlarnda anlam genilemesi olmutur.

Tecavz ettirmek anlamnda anlam ktlemesi olmutur. tamamlamak,

zaman geirmek, bulundurmak, getirmek, balamak, gtrmek

anlamlarnda kaybolma yoluyla anlam daralmas olmutur.

gel- 1. gelmek Her gn Beyregi grmege gelr-idi DK 97-11, YZ 3a-1, YED 2-8,

SN 301, MN 2a-13, GT 8a-1, 2. yaklamak, yanamak Bu resme yridi on

gn olur/Grr bir adra deizden gelr SN 2964, YZ 3a-7, 3. duyulmak

Apasuzda n geldi v meale/Deiz yzi old olu meale SN 3431, YZ

5a-9, MN 29b-9, GT 3a-6, 4. haydi anlamnda bir seslenme, bir ii birlikte

yapmak iin arda bulunma Gel imdi terk d siz bu put/Hakka klu

kullu dn gn kat YZ 10a-8, YED 251-1, DK 18-11, SN 2984, GT 29a-10,

5. belirmek n Zelh rdi ylu bana/Yine geldi o Zelh dine YZ 12b-

6, YED 23-1, DK 45-1, SN 2694, GT 39a-5, 6. zaman gemek Bir dem gelr

Ms olur yz bin mnctlar klur/Bir dem girer kibr evine Firavn'la Hmn

olur YED 49-11, YZ 16a-13, DK 83-7, 7. verilmek Geldi sultnlk saa

imden gr/Eyle kulluk Tarya tz tur r YZ 24b-15, 8. olmak,

gereklemek Vel Tar ne yazdysa gelr/Ne kim tadr eyledi hem ol olur

SN 559, GT 79a-3, 9. dnmek Beyrek diri olsa on alt yldan ber gelr-

idi DK 93-3, YED 103-3, GT 36a-6, 10. yaamak Senden gelen

pdihlar o say ile bu ml cem itdiler GT 18a-5, 11. ulamak

Bazirganlar da gice gndz yola girdiler, stanbula geldiler DK 69-12,

YED 20-3, GT 20b-6, 12. dnmek Kitbu iki fal hemn ol gn beya

geldi GT 4a-13, YED 73-1, 13. bana gelmek, kt bir duruma uramak

ord ki saa ne geldi ki alarsn? MN 42a-9, YED 17-7, DK 2-12, 14.

192
 saldrmak, hcum etmek Alt yz kfir da menm zerme geldi, iki

ardaum ehid old DK 48-8, 15. katlmak, itirak etmek Pay Pre Big

da Bayndur anu obetine gelmi-idi DK 67-4, YED 38-3, 16.

grnmek Aklum bu yola gitdi beni benden iletdi/Ynus'un yki yitdi

bilmeyene az gelr YED 23-8, 17. akmak, kmak anlu anlu rmalar

aryupdur uy gelmez DK 59-3, YED 356-10, 18. kaynaklanmak, olmak Ol

zamanda Ouz yigitlerine ne aa gelse uyudan gelr-idi YED 42-1, DK

191-6; KT 371a-bdeki Uymak, uygun ve muvafk olmak, yakmak, Kabul

etmek, muvafakat eylemek, Sudr etmek, sdr olmak, yalandan gstermek

veya grnmek, ekmek, tahamml etmek, dayanmak anlamlarnda anlam

genilemesi olmutur. yaklamak, yanamak, duyulmak, haydi anlamnda

bir seslenme, bir ii birlikte yapmak iin arda bulunma, belirmek,

yaamak, dnmek, saldrmak, hcum etmek, katlmak, itirak etmek,

akmak, kmak anlamlarnda kaybolma yoluyla anlam daralmas sz

konusudur.

ger- germek Yir benmdr gk benmdr Ar benm/Gr niesi germiem

sayvnum YED 389-7; KT 376adaki ekip uzatarak asmak anlamnda

eklenimsel btnleyicilie dayal eylem aktarmas yoluyla anlam genilemesi

olmutur.

gey- 1. bir eyi vcuduna geirmek, giyinmek Geldi geyesin geydi, ivine gitdi DK

89-4, YED 16-7, SN 1266, MN 21a-6, GT 63b-1/gy- YZ 38b-10/giy- YED

95-10, SN 477, GT 22b-15, 2. brnmek Egeri kfr tonn geydi sret/Gnl

cn grr mn iinde YED 332-5/giy- YED 312-3, 3. takmak Kfir

azanu geldgin grdi, rkdi. Kim atn biner kim ceven geyer DK 142-6;

193
 KT 385adaki zerine almak, alnmak anlamnda mecazlama yoluyla anlam

genilemesi olmutur. brnmek ve takmak anlamlarnda kaybolma yoluyla

anlam daralmas sz konusudur.

geydr- giyinmesini salamak, giydirmek Olana ara kepenek geydrmiler-idi,

apu iigi zerinde arur bramlar-idi, giren baar an baar-idi. DK

141-13, SN 4702/gydr- YZ 30b-1/geyr- DK 253-4, MN 8b-9, GT 45b-

6/gyr- YZ 45b-14/giyr- YED 122-8; KT 384bdeki Esvap ve amar

vesair melbst vermek, ilbs etmek: Kendisi her bayram birka yetim ve bkes

ocuk giydirmeyi det etmitir., Giymeye brakmak, giymesine msaade

etmek: Bana o esvab giydirmedi. anlamlarnda anlam genilemesi olmutur.

gez- 1. gezmek, dolamak Bir zamn ehri gezdi aay yine getrp pdih

inde od GT 28b-6, YZ 51a-15, YED 82-1, DK 5-8, SN 594, MN 13a-11,

2. bulunmak Ne bakarsn ta kapuda gir ier neler gezer/Tama' oturm

dim saf baglanm fitne dzer YED 83-1, DK 47-9; KT 379adaki Ayakta

olmak, yatmamak, hasta olmak ve Her tarafn grp muayene etmek,

bakmak anlamlarnda terimleme yoluyla anlam genilemesi olmutur.

gezdr- 1. sunmak, ikram etmek kfir zlar al arab altun aya-ile aln Ouz

biglerine gezdrrler-idi DK 123-4, 2. gezdirmek An ald ilden ile

gezdrr/Bizi bir yalan sz ile azdurur SN 3086; KT 378adaki Her taraf

gsterip baktrmak: Kiracya, mteriye evi, ba gezdirmek. anlamnda

eklenimsel btnleyicilie dayal eylem aktarmas; Serpmek, datmak,

emek, damlatmak: zerine ya, erbet, eker gezdirmeli. anlamnda ilevsel

eylem aktarmas yoluyla anlam genilemesi olmutur.

194
gezle- okun gezini kirie yerletirmek ki ou dermenin ard, birin gezledi birin

eline ald DK 199-1, SN 2882; KT 378bdeki lmek, mesaha etmek,

akule almak, tesviye etmek anlamlarnda ilevsel eylem aktarmas yoluyla

anlam genilemesi olmutur.

gider- 1. gidermek, kurtarmak, yok etmek, ortadan kaldrmak Gerek a faf r

ara yarn/Ki gi yirde gidere gli arn SN 1099, YZ 28b-1, YED 56-12,

DK 17-3, MN 7a-2, GT 49b-10, 2. gndermek Eger bu bunda vatan duta,

baa ne rat ola. Bun bundan gidermek gerek. MN 64a-1, 3. karmak

unu gibi av elden giderd, salaymadu GT 39b-13; KT 381b.

gndermek ve karmak anlamlarnda kaybolma yoluyla anlam daralmas

sz konusudur.

gir- 1. girmek, (-e) dardan ieriye gemek Kar cmiine girdm bir olan

grdm ublda be-ayet itidli var GT 54a-15, YZ 6a-4, YED 67-8, SN

257, MN 8a-4, 2. varmak Gdi andan girdi ol hoca/Girdi bir ahra it

kavmi nce YZ 10a-3, 3. gitmek Ouza girdi, z bulmad. oland

rabuzana geldi DK 172-9, YZ 10b-12, YED 49-10, SN 683, 4. vasta

aracna binmek Bir cemat-la gemiye girdk GT 23b-9, 5. kmak Naa

eh bindrr atna/Girr Nev-bahr atas atna SN 1101, GT 20b-15, 6.

yan doldurmak Pay Pren ol bi yana girdi DK-70-4, 7.

koyulmak kisi yola girdi DK 51-3, YED 79-4, MN 39a-13, 8. dhil olmak,

katlmak Yigit aman, siz dine ne dirler, dine girdm didi DK 252-5,

YED 227-4, SN 188, 9. brnmek, giyinmek Bular da bizi ya

analar/ona girben ata atlanalar SN 903, YED 403-4, DK 227-12; KT

195
 383b. varmak, gitmek, vasta aracna binmek, kmak, brnmek,

giyinmek anlamlarnda kaybolma yoluyla anlam daralmas sz konusudur.

giri- birbiri iine girmek, karmak amu pdihlar ile irie/Ola dost her birine

girie SN 823; KT 383adaki Balamak, ibtidr, mbderet, teebbs etmek:

Erkenden ie giriti; pazarla giritiler. anlamnda anlam genilemesi

olmutur.

git- 1. gitmek, (-e) bir yere doru ynelmek Eyitdi aa iy oul ancaru/Gidersin

otur gitmegil gel ber SN 441, YED 1-11, DK 8-13, MN 2b-13, GT 43a-9, 2.

uzaklamak, ayrlmak arf olavan apudan gitmeyem/tven srp apudan

gitmeyem SN 1615, YED 80-4, DK 3-5, GT 43b-3, 3. kaybolmak eger

sen olun olmasa-y-idi bizm malumuz Grcistanda gitmi idi, hepmz

usak olm-idi didiler DK 74-11, YED 398-3, SN 3840, MN 9a-8, GT 62b-9,

4. lmek Zamn gedi devir dndi/Saldur kudse gidelm/Bu cihna gelen

gitdi/Saldur kudse gidelm YED 218-1, SN 394, GT 54a-5, 5. ulamak

Nite-ki elden ele milk bize geldi da nie ellere bu vech-ile gidiserdr GT

20b-7, YED 12-3, DK 87-9, SN 854, 6. bitmek, sona ermek Gitdi bu k

zulmeti geldi bahr yaz ile/Yeni nebtlar bitdi mevc urd hep nz ile YED

335-1, SN 1644, 7. olmak, bir durumda bulunmak Gelmez olsan memleket

bozlup arab olur/zum gelinm esir gitdi bell bilgil didi DK 245-4, 8.

koyulmak, girmek our atn mahmuzlad azan Big yola gitdi DK 44-2,

YED 71-13, 9. yrmek, yol almak Gide gide yle rdyd/Ki deiz

kenrna iridiyidi SN 2932, YED 39-6, DK 121-11, 10. dolamak Dkp

ml al mu itdgin/Bu yeng ile ilden ile gitdgin SN 2794, 11. gtrmek

Da hem bil kim kiiyi yiden/lmdr alup gidecek dnyiden SN 5409;

196
 KT 384adaki Sarf olunmak, istihlk edilmek ve Mcma'at etmek.

anlamlarnda anlam genilemesi olmutur. Ayak yoluna tanmak, def'-i tab'

etmek, ishali olmak; bu gece be on defa gitmi. anlamnda rtmecesellie

ynelik eylem aktarmas yoluyla anlam genilemesi sz konusudur. lmek,

olmak, bir durumda bulunmak, koyulmak, girmek, dolamak anlamlarnda

kaybolma yoluyla anlam daralmas sz konusudur.

g- 1. yerlemek amacyla yurt deitirmek YED 1-10/k- Ouz bir gn yaylaya

kdi. DK 214-10, 2. ayrlmak, bir yeri terk etmek Gdi andan dah gitdi

yolra/sz kdr bu kez rdi Msra YZ 11b-2/k- DK 190-7, 3. lmek

Dnyya gelen ger bir bir erbetin ier/Bu bir kpridr geer chiller an

bilmez YED 103-4/k- DK 34-12, SN 5100; KT 386bde eriye yklmak,

batmak, kmek: Kuyu gt. anlamnda insandan doaya deyim aktarmas

yoluyla anlam genilemesi olmutur.

glgelen- glgede serinlemek Revn indi v aza kod atn/Ki glgelene ald urd

atn SN 3544; KT 388adaki (Resim ve yaz) glge makamnda leke peyda

etmek. anlamnda anlam genilemesi olmutur.

gm- gmmek, yerin iine sokmak Dah gmmisiz son su kuyu/Kat dgmisiz

an lsn dy YZ 44b-9; KT 388adaki (ly) mezara koyup rtmek,

defnetmek anlamnda zelleme yoluyla anlam daralmas olmutur.

gmil- yerin iine batmak, derinlie inmek, gmlmek l yire ddi gmildi.

DK 230-10/gml- GT 36a-3; KT 388bdeki Batmak, ukura gitmek,

derinlemek: Zayflndan gzleri gmlm. anlamnda doadan insana

deyim aktarmas yoluyla anlam genilemesi olmutur. Topraa konulup

197
 rtlmek, defin olunmak anlamnda zelleme yoluyla anlam daralmas

olmutur.

gnder- 1. gndermek Kiilerin gnderr dilemege/Dileyp kz aluban gelmege

YZ 13a-11, YED 6-6, DK 109-10, SN 1027/gndr- YZ 45b-14, SN 2819, GT

33a-11, 2. yolcu etmek ol an yidrr irr arlar azizler gnderr DK

7-9, SN 5524/gndr- GT 37b-3; KT 388b. yolcu etmek anlamnda kaybolma

yoluyla anlam daralmas sz konusudur.

gr- 1. grmek nki kardalar grdiler an/Eytdiler Yahdaya andu kan YZ

4a-11, YED 4-3, DK 23-11, SN 47, MN 2a-3, GT 52a-2, 2. ahit olmak

Bildk gelenler gediler grdk konanlar gdiler/Ik arbn ien cnlar

uymaz gmege konmaga YED 1-10, YZ 6a-11, DK 3-6, SN 25, 3. anlamak,

bilmek, kavramak, sezmek Sebeb ol ki grdi almaz hner/Da vardunca

bahdan iner SN 342, YZ 15a-6, YED 23-6, DK 107-2, MN 43a-4, GT 47a-

12, 4. grmek dzldi yara yola girmege/Gelr ol atasn grmege

SN 793, YZ 12b-13, DK 76-13, 5. gezmek, dolamak mrden eger olur ise

amn/Gerek kim cihn grem bir zamn SN 1066, YED 67-4, DK 171-12,

MN 11a-12, 6. rast gelmek, karlamak, tesadf etmek Bua dek bu resm ile

gelmi durur/Kimi grdise glin alm durur SN 987, YZ 27b-3, YED 302-

16, DK 80-10, GT 30b-7, 7. bulmak bunca aly arasnda ben d ve

torul eserin ve islm ninn sende grdm imdi dilerem ki bu i tan

baa bildresin. MN 9a-3, YED 95-4, DK 98-1, SN 1079, GT 26b-4, 8.

renmek Bir zamndan sora grdm ki evlenmi ve olancular olm GT

59b-15 SN 911, 9. duymak, iitmek Bunu dostlar zrisin grp eyitdiler

GT 45a-3, 10. fark etmek Ngah ol san nin grdi. MN 21b-7, DK 76-9,

198
 SN 456, 11. sanmak, zannetmek Bir oldur kim gendzin aybsuz gre MN

26b-12, 12. yaamak Bugn neyler ise yarn gre ol/ ezasn giricegez g ra

ol SN 258, MN 9b-1, 13. ibret almak Grn bi'llhi u halk/stemezler gzel

Hakk'/Y n'eylerler ml mlki/Allah sevgsi var iken YED 238-3, 14.

dikkatle incelemek, bakmak Del arar iitdi aru geldi, greyim didgmi

getrdiler-mi didi. DK 87-9, YED 44-1, 15. deerlendirmek Nicesi grrsin

sen i bu ii/Eyit orusn iy ulu kii SN 421, YED 37-2, DK 11-12, 16.

tanmak merd olca kiin al adn/idp severler an grmedin SN

866; KT 390a-bde Sga-i iltizmiyyeye iltihak edip itigal ve mdvemeti

beyan eder. anlamnda dilbilgiselleme yoluyla anlam genilemesi olmutur.

duymak, iitmek, fark etmek, sanmak, zannetmek, ibret almak, dikkatle

incelemek, bakmak, tanmak anlamlarnda kaybolma yoluyla anlam

daralmas sz konusudur.

gri- 1. grmek, konumak Var-sa anu-in old bu i/Hoca eydr ne sorarsn

var gri YZ 9b-9, MN 29b-11/gr- YZ 34b-11, 2. kucaklamak, hasret

gidermek Yarndas old v h irir/Sheyl ile oa oa grir SN 837,

YZ 45b-5, DK 153-5/gr- 3. grnmek, karlamak ndi atdan v grid

atasna/Yrdi yayan anu bilesine YZ 48a-15; KT 391a-b. EATde

grmek, konumak biiminde bir anlam olarak verilen fiil, KTde iki ayr

anlam olarak verilmitir. Anlam ayrmas yoluyla szlk biriminde saysal

olarak genileme sz konusudur. lfet, itilf, ihtilt etmek: O kimse ile

grmez; grt adamlar mahduttur. anlamnda anlam genilemesi sz

konusudur. kucaklamak, hasret gidermek, grnmek, karlamak

anlamlarnda kaybolma yoluyla anlam daralmas sz konusudur.

199
gtrl- 1. kaldrlmak, yok edilmek Eger sizde insf olsa ve bizde anat olsa

dilencilik meslegi cihnda gtrleydi. GT 32a-10, MN 24a-9/gtril- 2.

giderilmek Bir oldur ki gend asn pih ziynnda bilmeye. imdi

Dime bir gnha mbteldur. Andan itimd gtrildi ve anu afvn istemek

ey olmaz. MN 27a-5; KT 392bdeki Yakndan uzaa sevk ve nakledilmek,

Koparlp alnmak: Kolu bir glle ile gtrld; nehre dp gtrld.

anlamlarnda anlam genilemesi olmutur. Kaldrlmak, tahamml olunmak

anlamnda mecazlama yoluyla anlam genilemesi olmutur.

gtr- 1. yklenmek, tamak Yakb kefen sarup gtrdiler/shk neb katna

getrdiler YZ 50a-15, YED 147-3, DK 77-8, MN 2b-14, GT 33b-9, 2. yukar

kaldrmak Gtrdi elin du eyledi/Niyz ile yalvard v syledi SN 448,

YZ 42a-7, YED 122-6, DK 56-2, MN 12b-4, 3. beraberinde gtrmek Her at

stine bir ul oturur/Bilinde sil u siper gtrr SN 1264, DK 213-9, MN

68b-9, 4. amak, kaldrmak ler yoryub beret degrdi ki t n ciger-

k eyile o geldi. t n nibn gtrb aha aru cilve eyledi. MN 61a-3,

SN 1387, GT 77a-1, 5. yok etmek, ayrmak, uzaklatrmak Ik yagmur

tamlas gnl gginden tamar/Sevg yili gtrr yagmur ayaz ile YED 335-

19, SN 556, 6. bitirmek Yidiler gtrdiler u m/Da opolu yaz yzi

am SN 1152, 7. hasat etmek Bir gez eltk ekdimidi. Gtrmege bir kii

dutdum. MN 3b-4, 8. tutmak, kavramak Bubn uyrundan gtrb ara

atd. MN 2a-5, 9. evirmek, dndrmek ara baum gtrdm saa

geldm, ara bau adaas yigit meded maa didi. DK 71-11, YED 327-8;

KT 392bdeki Kaldrmak, tahamml etmek, kabil ve mtehammil olmak

anlamnda mecazlama yoluyla anlam genilemesi olmutur. yukar

200
 kaldrmak, amak, kaldrmak, bitirmek, hasat etmek, tutmak, kavramak,

evirmek, dndrmek anlamlarnda kaybolma yoluyla anlam daralmas sz

konusudur.

gyindr- yakmak Vat olur ki onlar d rmenin gyindrr. MN 63b-

6/gyndr- YED 407-7; KT 392adaki (Meyve vesaireyi) oldurmak, kemle

erdirmek anlamnda insandan doaya deyim aktarmas yoluyla anlam

genilemesi olmutur.

gzet- 1. gz nnde bulundurmak, dikkate almak avmi gzetdi v utd

arr/Ol arada o olur Nev-bahr SN 1330, YED 60-2, MN 50a-8, 2.

beklemek, ummak Gzedrdi naa ol ot olca/Ki araul old her bir

buca SN 1724, YED 143-2, GT 58b-7, 3. gzetlemek Nemz gzede didi,

ill ord. MN 35b-3, 4. bakmak, dikkat etmek Ey gfil a gzni gnln

yavlak uzatmagl/Bakgl kend dirligne kimse aybn gzetmegil YED 159-1,

5. aramak Ol gn muannetler apa yir gzetdi. DK 63-7, 6. semek,

belirlemek Her biri bir arm gzetdi. Alaylar baland, ounlar dzildi,

borlar alnd, avullar dgildi. DK 302-3; KT 395adaki Beslemek, iae,

infak etmek: Herkes ailesini gzetmeye mecburdur. anlamnda anlam

genilemesi sz konusudur. gzetlemek, aramak, semek, belirlemek

anlamlarnda kaybolma yoluyla anlam daralmas sz konusudur.

gzle- 1. gzlemek Bir Arab geldi rakdan gzledi/Geldi yakn gr ne szler

syledi YZ 23b-4, YED 302-16, DK 195-4, SN 4024, 2. beklemek an

uralnu atn iin utd geydrdi, kend da iin utd geyindi, ssin eline

ald, bir yksek yire d gzledi DK 191-12, SN 5207, 3. dikkate almak,

gzetmek Dnimend okur dutmaz derv yoln gzetmez/Bu halk gt iitmez

201
 ne sarp zamn olsar YED 255-5, GT 14b-1; KT 395a. EATdeki 3 anlam

KTde Arzu ile beklemek, intizar etmek, terakkub ve tarassut eylemek tek

anlam ile verilmitir. Anlam birlemesi yoluyla saysal olarak anlam daralmas

sz konusudur.

grle- 1. gr diye ses karmak, grlt etmek Bir kez h eyler Ysuf iiley/Bir

kara bulut kopar gk grley YZ 9b-4, 2. varln gstermek, zerine

yryerek barmak, azarlamak Kfirn zerine grleyeyim A yldrm olup

ayaym DK 147-7; KT 404adaki lmek, vefat etmek, nallar atmak: O da

grledi. anlamnda rtmecesellie ynelik eylem aktarmas yoluyla anlam

genilemesi olmutur.

gt- 1. srmek, otlatmak Grdi kim l kfirler yund gderler. DK 263-5, YZ

3a-3, MN 30a-4, 2. takip etmek, peinden gitmek Sheyl eydr indi nice abr

idem/Gne var iken glge nie gdem SN 1492/gy- 3. beklemek Ben u

ullaru erii direm/Gyevz saa bellsini direm SN 1734/ky- DK 6-

6/gy- YED 313-7; KT 404bdeki Saklamak, tutmak, hfzetmek: Kin, garaz

gdyor; babasnn huyunu gtmek. anlamnda mecazlama yoluyla anlam

genilemesi olmutur. beklemek anlamnda kaybolma yoluyla anlam

daralmas sz konusudur.

gven- 1. sevinmek, memnun olmak kl alan o atn greyim, sevineyim

vanaym gveneyim didi didiler. DK 22-3, SN 4828, 2. gvenmek Yaluuz

sen id cihnda benm/Gvendgm cetm cnum SN 5226, YED

302-13; KT 405a. sevinmek, memnun olmak anlamnda kaybolma yoluyla

anlam daralmas sz konusudur.

202
ulan- huy edinmek ve r zigrile kiin y ayruksr ve her vat bir drl

lanur. MN 53a-8; KT 469bdeki Kt huy peyda etmek, hrn olmak,

Darlmak, gcenmek, mnfail olup hiddet etmek: Bu szden huylanr.

anlamlar ile anlam ktlemesi sz konusudur.

ldur- parlamak, parldamak, ldamak, k samak Vel bildi kim glin

aldurdd/Gne ol Sheyle anca ldurdd. SN 1666/yldra- DK 215-12;

KT 1332a. EATdeki anlam KTde Par par veya aralk aralk parlamak,

tea'u', tele'l' etmek anlam ile elemekle birlikte imek akmak anlam

ile eklenimsel btnleyicilie dayal eylem aktarmas yoluyla anlam

genilemesi sz konusudur.

mzan- (mzgan-/mzlan- Tietze, 2009: 348) uyuklamak, azck uyumak a

atnca ayar idi lduz/Imzanmam idi bir dem gzi SN 2868; KT 509bdeki

imizgenmek Uyuklamak, uykuya galebe edip defedememekle yatmakszn

sallanp durmak anlam ile elemekle birlikte (Ate) kararp snm gibi

durmak anlamnda insandan doaya deyim aktarmas yoluyla anlam

genilemesi sz konusudur.

r- 1. ayrlmak, uzaklamak enesiz bizden rasz/Gir salla ra varasz

SN 827, YZ 24a-11, YED 39-4, MN 41b-6, 2. oynatmak, hareket ettirmek

Gan ebbr k erine bin Hamza'ca kuvvet virr/Taglar yirinden rar yol

eyler dosta gitmege YED 1-5, 3. uzaklatrmak eb n lub yurduuzdan

ralar. MN 44b-4, SN 5397; KT 477adaki oynatmak, hareket ettirmek,

uzaklatrmak anlamlarnda kaybolma yoluyla anlam daralmas sz

konusudur.

203
lan- 1. slanmak ti yidi denizde yursa, slandua da murdr olur. GT 61a-

12, 2. dayak atlmak, dvlmek Nieme ki ehl ola v ulana/Yavuz ite bezer

ki key lana SN 3180; KT 478b. dayak atlmak, dvlmek anlamnda

kaybolma yoluyla anlam daralmas sz konusudur.

lat- slatmak uya ladup yir isem beksuma/Gzetmeyeven kim dke beg sim

SN 5666; KT 478b. Dvmek, dayak atmak anlamnda argolama yoluyla

anlam genilemesi sz konusudur.

i- 1. imek Yimi dirdi v birez ot bididi/ovu u ana ana key ididi YZ 50a-

13, YED 54-8, DK 239-13, SN 3535, MN 33a-11, GT 36a-7/i- SN 1203, 2.

iki kullanmak Kim ne bile ne kuam ben ol ay yze tutaam ben/Ezelden

serhoam ben imiem ayagum anda YED 310-5; KT 486adaki Ttn ve

tmbeki yakp dumann ekmek anlamnda ilevsel eylem aktarmas yoluyla

anlam genilemesi sz konusudur. Cezp ve bel' etmek, ekip yutmak: Toprak

o derecede kurumutu ki o kadar yamurun suyunu abucack iti. anlamnda

insandan doaya deyim aktarmas yoluyla anlam genilemesi sz konusudur.

ir- iirmek Ozan iv aya oldur ki yazdan yabandan ive bir onu gelse, er

adam ivde olmasa, ol an yidrr irr arlar azizler gnderr. DK 7-9,

YZ 22a-14, YED 230-1, SN 2331, MN 20a-13; KT 485bdeki Mskirattan bir

ey verip sarho etmek anlamnda anlam genilemesi sz konusudur. Cezp ve

bel' ettirmek, sindirmek: Bu yadan aryan yere srp ovalayarak iirmeli.

anlamnda insandan doaya deyim aktarmas yoluyla anlam genilemesi sz

konusudur.

204
idin- edinmek, kendini bir eye sahip klmak, almak Aadan anatlar idinp

uar/oarlar olur ise udan geer SN 3021, YED 185-7, DK 187-3, MN

9a-2; KT 286b. EATde bir anlam ile verilen fiil, KTde Kendi kendine

etmek ve stihsl ve iktisap etmek, mal etmek, bir eyin malik ve sahibi

olmak, kazanmak ile iki farkl anlam ile verilmitir. Anlam ayrmas yoluyla

szlk biriminde saysal olarak genileme sz konusudur. ttihaz etmek: O

usul kanun edindiler. anlam ile anlam genilemesi sz konusudur.

ilet- 1. gtrmek, ulatrmak, gndermek letdi yatana v tatna/Sevindrdi lii

v batna YED 155-7, DK 40-12, SN 1772, MN 9b-8, GT 25a-8/ilt- SN

3048, MN 37b-1/yilt- YED 316-3/lt- YZ 28a-4, 2. getirmek, gerekletirmek

Vadeye ilf itd ve vefy yirine iletmedn. GT 63b-13, 3. geirmek,

akln bandan almak, vazgeirmek Aklum bu yola gitdi beni benden

iletdi/Ynus'un yki yitdi bilmeyene az gelr YED 23-8/lt- 4. koymak,

kapatmak, kilitlemek tdi Bnymin ourluk tutdlar/Msr iinde zindna

letdiler YZ 41b-4; KT 503bdeki Kapp almak, sirkat etmek, alp

gtrmek anlam ile anlam ktlemesi sz konusudur. getirmek,

gerekletirmek, geirmek, akln bandan almak, vazgeirmek, koymak,

kapatmak, kilitlemek anlamlarnda kaybolma yoluyla daralma olmutur.

ili- 1. taklmak Ya ara buranu gksi altnda alam Ya buanu buynuznda

iliem. DK 176-13, 2. ulamak Vilne ilimedin hergiz u/derven firu

ausn n SN 880; KT 505adaki Durmak, kalmak, ilimi gibi

ayrlmamak: Bu adam gittii yerde iliip kalr., Az durmak, muvakkaten

oturmak: Sen biraz urada ili ben imdi gelirim. anlamlarnda anlam

genilemesi sz konusudur. phe ve tereddt etmek, ta'rz eylemek:

205
 Msveddeyi okuyup bir iki yerine iliti. ve Dokunmak, satamak, taarruz

etmek: Siz ona ilimeyin. anlamlarnda mecazlama yoluyla anlam genilemesi

sz konusudur. ulamak anlamnda kaybolma yoluyla anlam daralmas

olmutur.

in- 1. inmek YED 21-5, DK 6-5/n- Buyruk old ebrel tz n yre/Komal

Ysuf ki yre re YZ 4b-13, 2. bir binek hayvanndan yere basmak np

atdan oturd ol arada/Nibn gtrdi ol arada SN 3422, YED 369-3, DK

50-13, MN 6b-7/n- YZ 48a-15, 3. bir yere gitmek, varmak gel bu aa

dibinde inelm yiyelm didi. DK-49-12, YED 201-7/n- YZ 7a-4, 4. bir yeri

kaplamak Krk beinde sret dner kara sakala ak iner/Bakup eybetin

gricek yoldurmaga ddi gnl YED 152-10, DK 127-6, 5. suya girmek Bu

bir genc-i nihndur n'ister soflar bunda/Nie rdek nie kaz ho iner

glmze YED 319-5, 6. akmak ara an orlad gzine indi. DK 148-5,

7. dmek yle kim banda olan bit ayana indi. DK 199-5/n- YZ 5a-12,

8. konmak Gzlediler, hin omann alasna indi. DK 272-7, 9. aa

doru yaklamak, ar basmak Ysuf koyd hoca bir yaaru/ndi Ysuf

kal[k]d altun yokaru YZ 14a-9; KT 518ada Dz olmak, dmek, kabarmak

mukabili: i indi., Kesb-i skn etmek, teskin olunmak, mndefi' olmak:

Stma, ate indi; hiddeti indi. anlamlarnda terimleme yoluyla anlam

genilemesi olmutur. Nzul isabet etmek: Yreine indi. anlamnda

mecazlama yoluyla anlam genilemesi olmutur. suya girmek, akmak,

konmak, aa doru yaklamak, ar basmak anlamlarnda kaybolma

yoluyla anlam daralmas olmutur.

206
inandur- inandrmak zum bulur isen and i an/nandur ben inanduraym seni

SN 2815, MN 32b-14, GT 16a-2; KT 512bdeki (Yalan) kabul ettirmek,

aldatmak anlam ile anlam ktlemesi sz konusudur.

incel- incelmek Ki ay inceleydi grrse yzin/Ezileydi ekker iitse szin SN 5277;

KT 513bdeki Yalandan zarafet gstermek, zarafete zenmek anlam ile

anlam ktlemesi olmutur.

incit- 1. incitmek, krmak, zmek Pes incitme zinhr glleri/i au bigi

utl ar SN 269, YED 96-6, GT 6a-9, 2. rahatsz etmek, huzursuz etmek

Acem pdihlarndan birisi raiyyet mlna ad itdi ve al be-yet

incitdi. GT 11b-6; KT 514bdeki Dokunmak, ilimek anlamnda anlam

genilemesi olmutur. Arl veya yaral bir uzva dokunup artmak ve

Vurmak, aryacak bir hle getirmek, yara ve bere olmad hlde artmak:

Attan dp kolunu bacan incitmi. anlamlarnda anlam dirilmesi yoluyla

anlam genilemesi olmutur.

indir- 1. indirmek zzet tatndan indirb, bir palniye bindrb ol deiz kenrna

iletdiler. MN 9b-7/indr- YED 6-6, DK 140-11, SN 75, MN 2b-8, 2. bir

binek hayvanndan aaya almak Feriteler geldiler Burk'dan

indrdiler/Na'lini dndrdiler ol dem yridi yayak YED 134-11, DK 70-

9/ndr- YZ 9a-12, 3. emek Ba indrdi, bar bad, az dilden grkl

selam virdi. DK 83-2, YED 220-2/ndr- 4. salmak, atmak Ber uran

ndrr ol kuyuya/Taldurur Mml koa anda suya YZ 7b-9; KT 515adaki

Azaltmak, aalatmak, tenzil etmek: Etin fiyatn indirdiler; posta cretlerini

indirdi., Tarh ve tenzil etmek, hesaptan aa vurmak: Masraf indirdikten

sonra irad hesap etmeli. anlamlarnda terimleme yoluyla anlam genilemesi

207
 olmutur. emek, salmak, atmak anlamlarnda kaybolma yoluyla anlam

daralmas olmutur.

iilet- inletmek, szlatmak Sevdgmden Yak b ayrd beni/iletdi aladup dni

gni YZ 46a-10/ilet- YZ 43a-15, YED 95-8; KT 518adaki Aksisedayla

nlatmak: Byk top atldka dalar inletiyordu. anlamnda insandan

doaya deyim aktarmas; Mahzun ve mkedder etmek anlamnda

mecazlama yoluyla anlam genilemesi olmutur.

iri- 1. ulamak, bir yere varmak, erimek rieydi zam iredi va/Ondan anu

yir-i va SN 4489, YED 71-5, DK 200-9, MN 13b-4, GT 43b-10/ri-

YZ 22b-8/yri- YZ 50b-9, 2. uramak, mnakaa etmek Bu sema

girmeyen sonna pemn olur/rir bizmile ser-te-ser dmn olur YED 58-

1, 3. gelmek Bir gn musfir ol araya iridi. MN 34b-12, SN 122, 4. olmak

gni-y-idi, ehirden ra aldlar ve gice iridi. GT 37a-10, SN 3170, 5.

kavumak ve bu nimet-i mume iridm. GT 59a-1; KT 309b.

uramak, mnakaa etmek, kavumak anlamlarnda kaybolma yoluyla

anlam daralmas vardr.

irkil- 1. birikmek, toplanmak, bir araya gelmek Dirildk bnar olduk irkildk rmag

olduk/Akduk denize tolduk taduk el-hamdli'llh YED 292-7, 2. (mal)

biriktirilmek Nite kim yaca ar rter izi/ ml irkile utar olur gzi SN

3209; KT 524adaki (nsan) tevahhu edip durmak. anlamnda doadan

insana deyim aktarmas yoluyla anlam genilemesi olmutur.

iste- 1. aramak, aratrmak Pdih buyurd; istediler, bir bbnu oln

buldlar GT 19a-3, YZ 52a-5, YED 10-2, SN 488, MN 27b-9, 2. yoklamak

208
 Vrdiler ald eline ol hoca/stedi ol glegi udan uca YZ 6a-13, 3. sormak,

tahkik ettirmek Suum benm bulardan istesn/Ellerin torad nn

sylesn YZ 26a-6, 4. talep etmek, istemek eger selmatl isterse

kenrda ur. GT 16a-9, 5. beklemek Nevcvn tarabn prden isteme GT

60a-9; KT 530bdeki armak, celp ve davet etmek: Sizi istiyorlar; kendisini

mahkemeden istiyorlar. ve Muhta olmak, lzum ve ihtiyacn hissetmek

anlamlarnda anlam genilemesi olmutur. yoklamak, sormak, tahkik

ettirmek, beklemek anlamlarnda kaybolma yoluyla anlam daralmas sz

konusudur.

isten- 1. talep edilmek Sava istenr dn gn ba aup/Yadan bular

dnmemidr aup SN 940, 2. aranmak Didgin didi Nev-bahra

Sheyl/Be-cid istenr idi re Sheyl SN 2145, 3. lazm olmak Bu r

salama gerek. Bir gn istenr. MN 56b-13; KT 530bdeki arlmak, celp

ve davet olunmak. anlamnda anlam genilemesi olmutur.

istet- talep ettirmek alup ililer istedrdi kii/Ki olsa naa ly olayd ii SN

607, YED 183-6; KT 531adaki artmak, celp ve davet ettirmek. anlam ile

anlam genilemesi olmutur.

iidil- duyulmak, dinlenmek Egeri bilrsin ki sz iidilmez, bildgden naat

l! GT 63a-13; KT 541bdeki Haber alnmak, istihbar olunmak, mesm'

olmak anlam ile anlam genilemesi olmutur.

iit- 1. iitmek, duymak Pdih bu szi iitdi, ol esr sun afv itdi. GT 9b-8,

YED 3-8, DK 51-6, SN 1024/it- duymak YZ 2a-12, 2. dinlemek, dikkate

almak Nie kim gtledm iitmedi/Szm aa hergiz eser itmedi YED 60-2,

209
 DK 131-2, SN 776, MN 2a-1, GT 29a-11/it- YZ 22a-4, 3. renmek Ya

bildgni eyit ya bir bilrden iit/Teslmlik ucn tut szi uzatmayalar YED

57-2, 4. haber almak aln Ouz bigleri bun iitdiler, ad olup sevindiler.

DK 69-7, YED 353-9, MN 2a-1/it- YZ 33a-8; KT 541b. renmek anlamnda

kaybolma yoluyla anlam daralmas sz konusudur.

ile- 1. yapmak ol ii ile ki dmen mabnl elin dizine ura. GT 69a-9, YED

140-8, DK 2-9, YZ 14a-13, SN 451, MN 8a-11, 2. iini halletmek, iini grmek

Bir kapuya drdi ahr ey am/Ol kapudan iler-idi halk kamu YZ 32a-14,

3. almak Ne-y-n sulna mlzemet itmezsin ki ilemek zametinden

urtlasn? GT 22b-5, YED 185-8, SN 612, 4. hareket etmek, davranmak

ivme ve benm naatumla ile ve abr gren! GT 59b-11, 6. etkilemek,

tesir etmek yle del olmam bilmezin dnden gni/Yregmde iledi k

oknun yaresi YED 378-10; KT 542adaki (Makine vesaire) mteharrik

olmak, bozuk muattal olmamak, Cerahat balamak, cerahatlenmek, takayyuh

etmek anlamlarnda terimleme yoluyla anlam genilemesi olmutur. ok

gidilip gelinmek, battal olmamak, Girmek, nfuz etmek, Oymak,

hakketmek, oyarak tezyin etmek, ne ile naketmek anlamlarnda anlam

genilemesi olmutur. hareket etmek, davranmak anlamnda kaybolma

yoluyla anlam daralmas olmutur.

ilet- yaptrmak Nazar gitdi tama kopd nazar yirin tama tutd/Basduk yirde fitne

bitdi iletdi yine nefsn YED 412-9; KT 542bdeki Geirmek, nfuz

ettirmek anlamnda anlam genilemesi sz konusudur. Cerahatlendirmek,

cerahatli bir hlde tutmak anlamnda terimleme yoluyla anlam genilemesi

sz konusudur. Bir eyi slh iin zerine dmek anlamnda mecazlama

210
 yoluyla anlam genilemesi sz konusudur. Masdr- Arabiyyeye iltihak ede-

rek, mastarn binasna gre, mteaddi ya lzm veya mutavaat binal ef'l-i

mrekkebe tekil eder: Celbetmek, duhul etmek, iniks etmek gibi. anlamnda

dilbilgiselleme yoluyla anlam genilemesi olmutur.

it- etmek, eylemek, yapmak Mar topran iitdm ki r ylda n ana

iderler GT 20a-2, DK 81-12, SN 701/t- YZ 31a-12; KT 318b. EATde bir

anlam olarak verilen fiil, KTde birden fazla anlamla karlanmtr. Szlk

biriminde saysal olarak anlam ayrmas yoluyla genileme sz konusudur.

Demek, kymetinde olmak anlamnda mecazlama yoluyla anlam

genilemesi sz konusudur.

izle- arkasndan gitmek, takip etmek, izinde yrmek Kfir izin izledi. DK 141-

12, YED 247-6, MN 62b-12; KT 551bdeki Taharri ve cst c etmek

anlamnda anlam genilemesi olmutur. Sezmek, kefetmek anlamnda

mecazlama yoluyla anlam genilemesi sz konusudur.

abar- 1. iddetlenmek Ouz yigidin ykeni abard, lcn ard yiri ald

kertdi DK 190-1, SN 2588, 2. fkelenmek Vezr eydr araya sz

armal/abarma [v] yindek gce grmegil SN 2658; KT 556bdeki

Skleti artmakszn hacmi bymek, imek anlamnda anlam

dirilmesi/uyarlmas yoluyla anlam genilemesi sz konusudur. Ykselmek,

yukar kmak, tamak: Su kaynaynca kabard; dalarda karlarn erimesinden

nehirler ok kabard., Dalgalanmak, dalga peyda etmek, comak, (Hayvan

ve alelhusus erkek hindi vesaire) tylerini rperip dikmekle imek

anlamlarnda insandan doaya deyim aktarmas yoluyla anlam genilemesi sz

konusudur. Bulanmak, karmak: Safram kabard. anlamnda terimleme

211
 yoluyla anlam genilemesi olmutur. Ekiyip kprerek yukar kalkmak,

tahammr etmek, Tavlanmak, slatp yumuamak: Vcudun kiri kabarmak.

anlamlarnda anlam genilemesi sz konusudur. Tefahr etmek, kibir ve gurur

gstermek, kurulmak, (Hesap ve mebl) kmak, oalmak anlamlarnda

mecazlama yoluyla anlam genilemesi sz konusudur. iddetlenmek ve

fkelenmek anlamlarnda kaybolma yoluyla anlam daralmas sz konusudur.

a- 1. kamak Ve ger diriyise nin biz an/oyup aavuz nm sumuz an SN

2575, YZ 9b-1, YED 138-3, DK 27-9, GT 15b-15/a- SN 3372, 2. korkup

ekinmek, saknmak fetinden orarlar ve aarlarndan aarlar. MN

42b-5, YZ 28a-7, YED 97-3, DK 119-61, 3. geri durmak, kanmak alab

ismet kapusn aa aar/Fhi iden ylnur Ysuf kaar YZ 19b-8, YED

337-5, 4. komak Yriyen srinen ygren uan/Grinen yavnan apnan

aan SN 29, YED 184-11, DK 16-5; KT 560adaki Namahreme

grnmemek, rtnmek, tesettr etmek, Zail olmak, Girmek, nfuz etmek,

Biraz bir tarafa gelmek: rp ipini al saa ka. anlamlarnda anlam

genilemesi olmutur. geri durmak, kanmak anlamnda kaybolma yoluyla

anlam daralmas olmutur.

al- vurulmak, itilmek, tepilmek Bir kz bogazladum kakldum sere kodum/kz

ss geldi eydr bogazladun kazum YED 407-10; KT 567bdeki (Maden

eya) arkadan vurularak kabartma yaplmak, Tahta vesaireye altn ve gm

tel ve pullar veya bal iviler sokularak tezyin edilmek anlamlarnda

eklenimsel btnleyicilie dayal eylem aktarmas yoluyla anlam genilemesi

olmutur.

212
aldur- 1. kaldrmak Ba aldurd, yalabda gzin ad anasnu yzine bad.

DK 28-2, YED 136-2, SN 1617, MN 9a-12, GT 45a-13, 2. amak apa

aldurd, azanu yzine or bad, a-ilen olna gz gezdrdi,

olanun Urz grmedi. DK 135-9, YED 134-9, 3. toparlamak, zor bir

durumdan kurtarmak Dmi idk ol kaldurd birligin bize bildrdi/mze

k toldurd drst old imnumuz YED 118-7; KT 570bdeki Ykleyip

nakletmek, tamak, gtrmek, Ayaklandrmak, ifsat ve tehyi etmek, (Av

kpei) av uurmak veya yuvasndan karmak anlamlarnda eklenimsel

btnleyicilie dayal eylem aktarmas yoluyla anlam genilemesi olmutur.

Ref' ve lavetmek, fesh eylemek, Msait ve mtehammil olmak, Kat'-

md etmek, vazgemek anlamlarnda mecazlama yoluyla anlam genilemesi

olmutur. amak, toparlamak, zor bir durumdan kurtarmak anlamlarnda

kaybolma yoluyla anlam daralmas olmutur.

al- 1. (-den) kalkmak, dorulmak Derhl yirinden alub azmet anadn aub

hevya dgdi. MN 44a-8, YED 165-13, DK 227-10/al- SN 4668, 2.

ykselmek, yukar kmak Ysuf koyd hoca bir yaaru/ndi Ysuf kal[k]d

altun yokaru YZ 14a-9, 3. yerinden ayrlmak Baksa grse bir derenin iine

ara uzun iner kar, onar alar. DK 26-7, GT 47a-13, 4. canlanmak,

hareket etmek Yigit perhz itmek gerekdr ehvetden; pr od leti almaz,

perhzi nedr. GT 78b-14, 5. kabarmak azan im gyinr Saru ylan

omadn aa tenm alar ier. DK 137-5, 6. uykudan uyanmak Ya

yetdi dmen irdi Ne yatursn all yigit. DK 192-9/al- 7. domak,

ykselmek Yiyp ip ol gice ev itdiler/Gne alca uruban gitdiler

SN 1326; KT 574a-bdeki Hastalktan kurtulup yata terk etmek anlamnda

213
 terimleme yoluyla anlam genilemesi olmutur. Kesb-i iddet etmek, zuhur

ve itidd etmek: Rzgr, dalga, frtna kalkt. anlamnda insandan doaya

deyim aktarmas yoluyla anlam genilemesi olmutur. Yok olmak, lav ve

fesih olunmak, artk bulunmamak veya mer ve mstamel olmamak anlamnda

mecazlama yoluyla anlam genilemesi olmutur.

amla- kam ile vurmak Atn amlad, yola girdi. DK 73-8; KT 577bdeki

Rzgr veya yamur yze arpmak anlamnda insandan doaya deyim

aktarmas yoluyla anlam genilemesi olmutur. Bir ii yrtmek, kovalamak,

takip ve tesri etmek anlamnda mecazlama yoluyla anlam genilemesi

olmutur.

anatlan- 1. umak, kanat verilmek arnca anatlanmakdan fyidesi yo hemn

anat virildi aas geldi GT 36a-13, 2. kanatlar olumak Kuryduk ya

olduk ayagduk ba olduk/Kanatlanduk ku olduk uduk el-hamdli'llh YED

292-3, 3. ok sevinmek Kesildi nefs ba ldi fsk u fesd iler kald/Hak'dan

bana nazar old kanatlandum uar oldum YED 208-5; KT 580a. EATde iki

ayr anlam olarak verilen fiil, KTde tek anlam olarak verilmitir. Anlam

birlemesi yoluyla saysal olarak anlam daralmas sz konusudur. ok sevinmek

anlamnda kaybolma yoluyla anlam daralmas sz konusudur.

ap- 1. birdenbire yakalamak, kapmak Etmegin kaparlar uarlar yce/Oyanur d

mansin bilmez nce YZ 22b-3, YED 27-3, DK 207-3, SN 1727, MN 40a-1,

2. kaldrmak, amak Baup grdm ol fitne-i r u il/Yrr amda apm

nibn yil SN 617, 3. kaplamak, sarmak Mhade kapar an hem b-karr

olur cn/Her dem da'vszdr ma'n bi-dirg u rhat olur YED 45-4; KT

588adaki Kelepir bulup hemen yakalamak: Gzel bir ev kapt; orasn

214
 kapabilirsen hi durma. anlamnda argolama yoluyla anlam genilemesi

olmutur. Isrmak: nne geleni kapmak. anlamnda insandan doaya deyim

aktarmas yoluyla anlam genilemesi olmutur. Uzaktan ekip almak, cezp ve

celbetmek, cz temas ve takarrple hemen ekmek, yakalamak: Hastalk

kapmak; stmay kapt; huy kapmak; nem kapmak. anlamnda mecazlama

yoluyla anlam genilemesi sz konusudur. Zorla almak, cebren ahz, gasp,

yama, nehb etmek anlamnda anlam ktlemesi sz konusudur. kaldrmak,

amak, kaplamak, sarmak anlamlarnda kaybolma yoluyla anlam daralmas

sz konusudur.

apa- ak olan bir eyi kapal duruma getirmek, rtmek Del Dumrul aydur: Mere

apular apuy apa didi. DK 159-2; KT 584a-bdeki Kesmek, set etmek,

geilmez ve ilemez hle koymak, Bir yerin iinde kapal tutmak,

karmamak, hapsetmek, letmemek, muattal etmek, Doldurmak, iml

etmek, kuyu ve hendek gibi ukur bir eyi yok hkmne koymak, Ak bir

hesab doldurmak, mahpus ederek tesviye etmek, iliik brakmamak

anlamlarnda anlam genilemesi olmutur. Szn etmemek, bahsinden

gemek, mekstn anhu brakmak ve dhr; ihtikr etmek anlamlarnda

mecazlama yoluyla anlam genilemesi olmutur.

arar- 1. rengi koyulap siyahlamak, kararmak Ol deizden ala ka anlar/Ola

abbak ol kararm tenleri YZ 28a-10, DK 127-10, SN 3393, MN 7a-13, 2.

kederlenmek, sklmak azan arard, dndi aydur: Bigler Tar bize bir kr

oul virmi DK 134-12, YED 66-3, SN 4710, 3. batmak, kaybolmak Rast

dilersin anu gibi bi gz kr olsun, gne ararunca. GT 11b-5; KT 591b-

592adaki Ortal siyah ve karanlk grmek, bulanp grememek: Gzlerim

215
 karard. anlamnda doadan insana deyim aktarmas yoluyla anlam

genilemesi olmutur. kederlenmek, sklmak, batmak, kaybolmak

anlamlarnda kaybolma yoluyla anlam daralmas sz konusudur.

ara- 1. hor grmek, kt muamele etmek z olmayan Allah Tala

arayupdur, biz da araruz bell bilsn dimi idi. DK 10-12, 2. beddua

etmek A prekl izzetl canum ana/Aarlda ularna aramal al

anu gnah yodur DK 28-5; KT 593a. hor grmek, kt muamele etmek

anlamnda kaybolma yoluyla anlam daralmas sz konusudur.

ar- 1. birbirinin iine girmek Teferrc eyley vardum sabhn sinleri

grdm/Karm kara topraga u nzk tenleri grdm YED 207-1, MN

51a-14, 2. bir araya gelmek eriler ard n-geh at/Eindi ayadan

yir bir at SN 2748, DK 15-8, 3. megul olmak, dalmak oca n per

retl ul-la oynamaa ve glmege ara GT 50a-10; KT 595adaki

Bulanmak: Midem kart anlamnda terimleme yoluyla anlam genilemesi

olmutur. Birbirine girmek, fesat ve nifaka dmek, Mdahale etmek, taraf

almak, iin iine sokulmak, Bakmak, idare etmek, idaresi kendisine ait olmak

idaresinden mesul olmak anlamlarnda mecazlama yoluyla anlam genilemesi

olmutur. bir araya gelmek, megul olmak, dalmak anlamlarnda kaybolma

yoluyla anlam daralmas olmutur.

ardur- kartrmak Gyerdm ki gne aan uyaa/Ki ben bal arduraydum

yaa SN 1894, GT 79b-8; KT 595bdeki Tevi ve tahrik etmek, ifsat

eylemek, Nizam ve tertibini bozmak, karmakar etmek, Birinden

bahsetmek, bir ie veya sze sokmak, z-medhal etmek anlamlarnda

mecazlama yoluyla anlam genilemesi olmutur.

216
arula- karlamak, karlayc olarak kmak, karsna kmak Na grdi v

arulad an/Vezr ayup aupd an SN 2613, DK 11-9; KT 597bdeki

Kar ve sert cevap vermek, kar durmak, dik gelmek ve Vuku bulacak bir

suali bir cevap ile defetmek anlamlarnda anlam genilemesi olmutur.

arula- kar karya gelmek O Boz O aruladlar. DK 301-13; KT

597bdeki Boy lmek, mbareze etmek ve Hesab muvazene ve tekabl

ettirip demek anlamlarnda anlam genilemesi olmutur.

arva- kavramak, skca tutmak, yakalamak anursz m biz bilmezz

nitdz/Sheyli arvaduuz utduuz DK 43-3, SN 2649, MN 29b-2; KT

608adaki Sarmak, etrafn almak, ihtiva, ihata etmek anlamnda anlam

genilemesi olmutur.

atlan- 1. beklemek atlanmad, r ince z boyna ald, bidevi ata binp

olanun istey gitdi. DK 26-3, YED 325-6, SN 915, 2. katlanmak,

dayanmak, tahamml etmek an uyarm olam ve anu ausna nice

atlanam. MN 18a-1, YED 36-7, SN 4747; KT 605b. EATde ve KTde yer

alan katlanmak, dayanmak, tahamml etmek anlam Kat kat olmak,

bklmek, eilmek temel anlamnn mecazlamas sonucu ortaya kt iin

EATde filenmeyen bu anlamn KTde yer almas durumu anlam dirilmesi

yoluyla anlam genilemesinin olduunu gsterir. beklemek anlamnda

kaybolma yoluyla anlam daralmas olmutur.

avrul- kavrulmak, piirilmek bulduum inc andum-d ki avrulm

budaydur. GT 36b-4; KT 608bdeki Yanmak, hararetten kurumak: Bu

iekler gneten kavrulmu. anlamnda doadaki nesneler arasnda deyim

217
 aktarmas yoluyla anlam genilemesi olmutur. Hastalk ekip byyememek

anlamnda mecazlama yoluyla anlam genilemesi olmutur.

avur- kavurmak Sz vatnda inc da dizer, saar, avurur dirler. MN 43a-1;

KT 609adaki Yakmak: gnein harareti bu iekleri kavurdu. anlamnda

doadaki nesneler arasnda deyim aktarmas yoluyla anlam genilemesi

olmutur.

avu- kavumak Sevindi v gli ii old n r/anasn ki umaa avud r YZ

39a-4, YED 134-13, SN 3579/av- SN 2450; KT 609adaki Yara vesaire

az kapanmak, iki tarafnn derisi birlemek: Yaras daha tamamyla

kavumad. anlamnda benzetme sonucu terimleme gereklemi ve anlam

genilemesi olmutur.

ayr- 1. saknmak, ekinmek Yort iy gnl sen bir zamn sde frig ho

yri/Korkma kayrma kimseden gussa v gamdan bo yri YED 403-1, SN

5359/ayur- YED 176-2, SN 2560, 2. kayglanmak, endie etmek Didi

alamau hi as yo/Birez abr idegr ayrma o SN 4400/ayur-

YZ 22a-11/ayur- YZ 46a-12, YED 395-4, SN 3081, DK 26-1, MN 10a-

8/ayur- 3. ilgilenmek, nem vermek Neyledi grd-mi Kotfar bize/Bu kez

ayruk kayurmagil bu sze YZ 20a-11, YED 317-8, SN 4968, 4. merak etmek,

dnmek Gelrem Kenndan it beni/Kayurur dn gn ata Yakb seni

YZ 23b-5; KT 610bdeki Kullanmak, hizmet ve mansba nasbetmek, istihdam

eylemek: Onun maksad adam kayrmak. anlamnda anlam ktlemesi sz

konusudur. saknmak, ekinmek, kayglanmak, endie etmek anlamlarnda

kaybolma yoluyla anlam daralmas olmutur.

218
ayna- 1. kaynamak Drl kullar gre oda yanu/Alaurlar tamu ire kaynayu

YZ 26b-14, YED 21-5, SN 2616, 2. dalgalanmak, alkantl duruma gelmek

alabu rahmet deizi aynayub ad MN 12b-11, 3. yerinde

duramamak, comak, heyecanlanmak Iksuzlara gynr zm anunn f

olur rzum/Gricegiz klar kaynar im taum benm YED 204-2; KT

612adaki Kaynar suyun iinde pimek: Bu et daha kaynamad., iip

kabarmak, ekimek, tahammr etmek: ra kaynamaya balad; midesi

kaynyormu., Birlemek, yapmak: Krlan kol kemii kaynad.

anlamlarnda terimleme yoluyla anlam genilemesi sz konusudur. Suyun

iinde batmak: ka'r- deryya inmek: O koca gemi be dakikada kaynad.

anlamnda anlam genilemesi sz konusudur. Gizlice ve el altndan tertip

olunmak ve Mahvolmak= Bizim paralar kaynad gitti. anlamlarnda

mecazlama yoluyla anlam genilemesi sz konusudur.

aynat- 1. kaynatmak Kerp koydum kazgana poyrazla kaynatdum/Nedr diy

sorana bandum virdm zini YED 407-2, 2. dalgalandrmak, alkantl

duruma getirmek Bir zerre kun od kaynadur denizleri/Ddm kun

odna tutuuban yandum ben YED 280-2, 3. yerinde duramaz hle getirmek,

heyecanlandrmak Ikdur kudret krgi kaynadur klar/Nie kapdan

gerr andan gme benzer YED 66-6; KT 612bdeki Yaptrmak,

yekpare gibi etmek: ki para madeni birlikte kaynatmal. anlamnda anlam

genilemesi olmutur. dalgalandrmak, alkantl duruma getirmek ve

yerinde duramaz hle getirmek, heyecanlandrmak anlamlarnda kaybolma

yoluyla anlam daralmas sz konusudur.

219
az- kazmak, eip karmak kisi dridiler azdlar/Yiri yol idp o oda

dzdiler SN 2000, YZ 50a-4, YED 1-6, GT 49b-6; KT 616adaki elik

kalem vesaire ile oymak, hak ve naketmek: Mhr kazmak; bir mermer

levhann zerine bir kt'a-i trhiyye kazmal. anlamnda nedensel

btnleyicilie dayal eylem aktarmas yoluyla anlam genilemesi sz

konusudur.

azan- 1. kazanmak azandun ayru bgn eyleyen/Yalan u cnna kn

eyleyen SN 4116, YED 380-4, 2. abalamak Baba oul azanur ad

in/Oul-da l uanur baba ayreti-y-in DK 131-3, 3. olumlu sonu

elde etmek Drip hnerler azanm idi/Hnerler azanma aa i idi SN

5208; KT 614adaki Uramak, duar ve mptel olmak: Ar haval yerlerde

durmakla birka illet kazand. anlamnda anlam ktlemesi sz konusudur.

abalamak anlamnda kaybolma yoluyla anlam daralmas sz konusudur.

kes- 1. kesmek Ysuf brakdlar derin kuyu/Kesdiler urann lsn dy YZ 4b-

12, YED 226-4, DK 289-8, MN 19b-10, GT 22a-11, 2. bir eyden yoksun

brakmak, vermemek Ol Kdir-i Kn feyekn lutf idici Sbhn

benem/Kesmedin rzkn viren cmlelere sultn benem YED 211-1, MN 11a-

11, 3. geii nlemek Yol kesdi, adam ald, byk armi old. DK 218-1, 4.

son vermek, gidermek, bitirmek Kimn ki renci varsa derdine dermn

istesn/Kesdi benm bu rencmi dermn old bu derd bana YED 10-2, 5.

kesici bir arala yaralamak oul saa o batmasun, teni l kesmesn

didi. DK 217-13, YED 353-2, 6. ayrmak, koparmak, uzaklatrmak Gricek

yzin gli h virmedi/Ki ban kese hem eli varmad SN 2385, YED 155-3,

DK 187-7; KT 630adaki Boazlamak, zebh etmek: Bir koyun, bir hindi kesti.

220
 anlamnda eklenimsel btnleyicilie dayal eylem aktarmas yoluyla anlam

genilemesi olmutur. Kararlatrmak, karar vermek, hkmetmek, katiyen

beyan etmek, tayin eylemek, Kaldrmak, ref' etmek, yok eylemek, Tayin ve

tahsis etmek, Tenzil etmek, tediye olunacak bir mebln bir miktarn

alkoymak, Tutmak, kmak, mal olmak, Taklit etmek, elenmek,

maskaraya almak. anlamlarnda mecazlama yoluyla anlam genilemesi

olmutur. bir eyden yoksun brakmak, vermemek anlamnda kaybolma

yoluyla anlam daralmas olmutur.

kesdr- kopartmak Gni geldi/Sas dinl kfir ban kesdreyim sen-in DK

129-8; KT 631a-bdeki Boazlatmak, zebh ettirmek: Birka koyun kestirdi.

anlamnda eklenimsel btnleyicilie dayal eylem aktarmas yoluyla anlam

genilemesi olmutur. Ksaltmak, ihtisar ettirmek: Yolu kestirdim.

anlamlarnda anlam genilemesi olmutur. St ve eker vesaireyi eki ile

tahvil etmek anlamnda nedensel btnleyicilie dayal eylem aktarmas

yoluyla anlam genilemesi olmutur. Vazgeirmek, braktrmak, Karar

vermek, hkmetmek, Tahmin etmek anlamlarnda mecazlama yoluyla

anlam genilemesi olmutur.

kesil- 1. kesilmek, koparlmak or s tse otsuz ne olur ii/Revdur olo dem

kesilmek ba SN 1838, YED 208-5, YZ 21a-8, DK 24-8, GT 3b-8, 2. sona

ermek, bitmek Ol dilesn Tardan gr bizi/Sl kesilsn bulalum yolumuz

YZ 9b-10, SN 68, MN 11a-9, 3. (-den) ayrlmak, uzaklamak, vazgemek Bir

dmeni grmemek in bi dostdan kesilmek GT 54a-12, MN 24a-9; KT

628bdeki Bozulmak, ekimek, suyu sair mevddndan ayrlmak: St kesildi.

anlamnda nedensel btnleyicilie dayal eylem aktarmas yoluyla anlam

221
 genilemesi olmutur. Boazlanmak, zebh olunmak anlamnda eklenimsel

btnleyicilie dayal eylem aktarmas yoluyla anlam genilemesi olmutur.

Kesel ve rehavete duar olmak, krklk duymak: Ellerim, ayaklarm, dizlerim

kesildi., Katiyen kararlamak, takarrr etmek, Benzemek, dnmek

anlamlarnda mecazlama yoluyla anlam genilemesi olmutur.

na- 1. cezalandrmak, ikence etmek Suluyu tutan gerek kim knaya/Susuz

knayan dil olmaya YZ 40b-7, 2. knamak, ayplamak iden kii hep

naya bizi/Ya bunlar m diyeler ya bizi SN 2693; KT 638bdeki Elenmek,

istihza etmek anlam ile anlam iyilemesi olmutur. cezalandrmak, ikence

etmek anlamnda kaybolma yoluyla anlam genilemesi olmutur.

r- 1. ldrmek, yok etmek Alalum bzra girp ok kl/Kralum bu rluy

kalmaya h YZ 40b-9, YED 187-3, DK 29-11, SN 2650, 2. koparmak

Nieme kiiyi yazua oyar/Scidr ki ayu amarn rar SN 4238; KT

642adaki Meccil bir senet ve polie ve suret vesairenin bir miktarn tenzil

ile st tarafn pein vermek, iskonto etmek anlamnda terimleme yoluyla

anlam genilemesi olmutur. Bkmek, katlamak: u kd, u bezleri krp

toplayn., ndirmek, tenzil etmek anlamnda anlam genilemesi olmutur.

Bir eyin iddetini kesmek, indirmek: Gne souu krd; yamur frtnay

krar. anlamnda insandan doaya deyim aktarmas yoluyla anlam genilemesi

olmutur. Gcendirmek, hatr yapmak, Klliyetli ake kazanmak, Teskin

etmek: nad krmak; kuluncu krmak. anlamlarnda mecazlama yoluyla

anlam genilemesi olmutur.

rdur- 1. kestirmek, boazlatmak Gine oy idp atdan ayr deveden bura

oyundan o rdurm-idi. DK 10-6, 2. ldrlmesine neden olmak Ala

222
 gzl yigitler rdurdu-m DK 241-10; KT 640adaki skonto ettirmek,

mhletle denecek bir senet ve polie ve maa sureti vesairenin bir miktarndan

vazgeerek bakiyesini pein detmek ve ndirtmek, tenzil ettirmek: Etin

fiyatn hayli krdrd. anlamlarnda terimleme yoluyla anlam genilemesi

olmutur.

rl- 1. bir veya birok paraya ayrlmak Taglar yirinden rla heybetinden gk

yarla/Ylduzlar bag krla de yire perrn ola YED 9-6, 2. kesilmek,

koparlmak aan grkl uyu urmasun, anatlaru ular rlmasun

DK 35-5, 3. ldrlmek, kltan geirilmek Ol aracua kim derildi

eri/arld urld rld eri SN 2594, DK 141-7, 4. lmek lium

eserinden rdekler rla gher da bulnmaya, melik beni cehle nisbet

eyleye. MN 27b-13; KT 640bdeki iddeti gemek, iddeti kalmamak:

Rzgr, frtna, souk krld. anlamnda insandan doaya deyim aktarmas

yoluyla anlam genilemesi olmutur. Katlanmak, bklmek: Bu gmlein

yakas krlmaz. anlamnda anlam genilemesi olmutur. Vcut krk olmak,

krklk duymak., Naz ile sallanp bedenin baz yerlerini oynatmak: Krlarak

yrr; o kadar krlmak da abestir., Darlmak, gcenmek, mnfail olmak:

Bilmem ne sebepten bana krld. anlamlarnda mecazlama yoluyla anlam

genilemesi olmutur. ldrlmek, kltan geirilmek anlamnda kaybolma

yoluyla anlam daralmas sz konusudur.

- skmak, sktrmak Bun didi aray eyle sd kim peneleri birbirine gedi.

MN 64b-6, DK 248-9; KT 644a-bdeki (Kuyruu) bacaklarn arasna almak:

Kuyruunu ksm gidiyordu. anlamnda insandan doaya deyim aktarmas

yoluyla anlam genilemesi olmutur. Azaltmak, darlatrmak, kltmek,

223
 hasretmek: Masarifi biraz ksmal., Kyamamak, esirgemek, diri etmek

anlamlarnda mecazlama yoluyla anlam genilemesi olmutur.

sdur- skca balamak, kstrmak Kadraya kpe sduralum/u stinde bir od

baduralum SN 3201; KT 645adaki Dar yere getirip tutmak, ele geirmek,

yakalamak: Kendisini bir kede kstrd. anlamnda anlam genilemesi

olmutur.

sl- kenetlenmek Uulu bigi ddi u iine/utuld dil v sld ine SN 1444;

KT 643bdeki Tutulmak, serbest ilememek, hrltl olmak: Sesim, boazm

ksld; souktan, nezleden rakdan, ok barmadan sesi kslm. anlamnda

anlam genilemesi olmutur.

vrl- kvrlmak bn ferat yaasna ekb, vrlub yatd. MN 21b-9; KT

647adaki reklenmek, kangal olmak, tostoparlak devirilmek: Ylan, kpek

kvrlp yatm. anlamnda insandan doaya deyim aktarmas yoluyla anlam

genilemesi olmutur.

vur- kenarndan katlamak Bilginden bir utam o ard biline od, lcn

amayil uand, yayn arusna brad, eteklerin vurd. DK 225-6; KT

646b-647adaki Oynamak, raks etmek, naz ve cilve ile krlmak: Kvra kvra

oynad. anlamnda doadan insana deyim aktarmas yoluyla anlam

genilemesi olmutur. Becermek, baa kmak anlamnda mecazlama

yoluyla anlam genilemesi olmutur.

y- 1. acmayp ldrmek Kardaa karda ddm nite kya/Y anu bunca bile i

ola YZ 4a-7, DK 223-4, 2. acmadan vermek, esirgememek, feda etmek Didi

atasna i old o/Mala ymadu olua ydu u SN 3219, YED 57-6,

224
 DK 168-3, MN 3a-10, 3. acmayarak byk bir ktlk etmek, zulmetmek

yor oul, baba saa yd-y-ise sen babaa ymal didi. DK 31-1, SN

3219; KT 648a-649bde nce ince doramak: Et kymak; ttn kymak.

anlam, fiilin temel anlamdr. EATye gre geri dn ve anlam dirilmesi ile

anlam genilemesi sz konusudur. Akdetmek, kararlatrmak: Nikh kymak.

anlamnda yardmc fiil greviyle dilbilgiselleme yoluyla anlam genilemesi

olmutur.

zart- kzartmak, krmz hle getirmek Aardur saal zardur gzi/arardur

gli arardur yzi SN 4234; KT 650adaki Tavada krmz oluncaya kadar

kavurmak, ya iinde dndrerek piirmek anlamnda eklenimsel

btnleyicilie dayal eylem aktarmas yoluyla anlam genilemesi olmutur.

o- 1. brakmak, koymak ler geemezvenin bir ar/Beni o v a n rna var

ar SN 130, YZ 31a-5, YED 321-4, MN 6a-11, GT 70a-6/oy- YZ 4b-8,

YED 363-5, DK 59-8, SN 4451, MN 6a-8, GT 45b-8, 2. yapmak,

grevlendirmek Buyurup beki kod gelenleri/Sorar-d ahra ol girenleri YZ

32a-15, 3. defnetmek shku katnda kodlar an/Eytmeyesin kandadur

Yakb neb YZ 50b-1, 4. karmak, soymak Ar tonlaru kol gy bir

ab/Baua sar immei kab YZ 35b-12, YED 353-8, 5. izin vermek

Buyruk old ebrel tz n yre/Komal Ysuf ki yre re YZ 4b-13, DK

23-4, 6. kapatmak, hapsetmek Ysuf bir hcrede kor oturur/Ne ki htn var

sarya getrr YZ 20b-12/oy- YZ 22a-9, GT 34a-2, 7. takmak, giydirmek

Pes adurd tata dutuban elin/od bana tc u virdi ilin SN 436, 8.

yerletirmek Seni grdm gne gibi ennet bana zindn gibi/ ennet'ne

zhidn ko Umak'da arzm yok durur YED 52-6, SN 33, DK 41-9, MN 6a-

225
9/oy- YZ 22a-3, YED 235-7, DK 139-5, SN 4813, MN 8a-2, GT 43b-14, 9.

mec. yanna brakmak Bay o baa u omazlar bun/ ol alalar kii

alar SN 3154, 10. vazgemek, terk etmek Ynus'a n kocaldun k

kogl/Rzigr ugramaz ka kun ne ay u yl var YED 32-7, SN 1918/oy-

YED 197-2, 11. alkoymak, tutmak bu mal cem itdiler ve bir maslaata

gerek ola diy odlar. GT 18a-6, 12. dedirmek, temas ettirmek Aru udan

abdest aldlar, a alnlarn yire odlar, iki rikat namaz ldlar. DK 63-3,

13. balamak or-ise ikimiz cann bile ol Keremi o dir Tar

didi. DK 169-3, 14. ertelemek, sarktmak ksan ddrna koma bugni

yarna/Girenler k bzrna kendzinden bzr olur YED 93-3, DK 279-6,

15. kaybetmek, yitirmek Ulu-kii aglamlar server yigitler komlar/Ba

ucnda yay smlar krluban oklar yatur YED 82-4, 16. ayrmak,

uzaklatrmak Beni benlikden kod varlk defterin yud/Havf u rec gstermez

hayr u er elden koyan YED 264-7, 17. sdrmak Ikun serhengi beni

komaz h bir nesneye/Ne slm'da ne dnde anlmaz kfr imn YED 264-4,

18. barndrmak Alur yigidi agnda blbli tmez bgnda/Kimse komaz

ocagnda yigitleri alur lm YED 198-2, 19. belirlemek Yayan ei

olndan ol oar, biz an saa arm oruz didiler. DK 58-12, YED 145-2,

20. ad vermek Ol zamanda bir olan ba kesmese an dkmese ad omazlar-

idi. DK 70-7, YED 170-6, 21. karar klmak klmak Her bir kii ll lince

bir ide od. MN 9a-1/oy- 22. bulamak Arada and undub gendzin na

oyd. MN 33b-9, 23. dinlemek, dikkate almak bin syler-isen birisini

koymaz, ern szini kulana koymaz. DK 9-10, 24. katmak, eklemek Nie

bir ben sana uyam zmi belya koyam/N'ola gelsen sen de benm gdmi

226
 dutsan gnl YED 161-3; KT 670b-671a. Bir eyi pimek veya olmak zere

hazrlamak: Turu, arap, sirke koydum; a daha yemei koymad.,

Kurmak, dzeltmek: Sofray koyunca bize haber verin; yemei koydunuzsa

gelelim. anlamlarnda anlam genilemesi olmutur. defnetmek, kapatmak,

hapsetmek, mec. yanna brakmak, dedirmek, temas ettirmek,

balamak, ertelemek, sarktmak, kaybetmek, yitirmek, ayrmak,

uzaklatrmak, sdrmak, belirlemek, ad vermek, karar klmak,

bulamak, karmak, soymak, dinlemek, dikkate almak anlamlarnda

kaybolma yoluyla anlam daralmas olmutur.

ocat- yalandrmak Didi kes szi indi iy ca ur/Sen szler yigidi ocadur

SN 4867; KT 659adaki ok yormak, ok zahmet vermek: Bu iler beni

kocatt. anlamnda mecazlama yoluyla anlam genilemesi olmutur.

ocn- ekinmek ocnur yacanur cndurazz/amusna her nite kim siz biz

SN 27; KT 385bdeki Tel etmek, kukunmak: Al kaay gir ahra yar

olan gocunur. anlamnda anlam genilemesi olmutur.

ot- koklatmak Buyurdu ki d u gl-b u abr/odu gr gi gele mi bir

SN 3073; KT 661adaki Taaffn ettirmek, bozulmasn mucip olmak: Bu eti,

bu peyniri kokutmusunuz. anlamnda anlam ktlemesi olmutur.

o- kokmak d ablasndan dim af srmez, oda bra ki anber gibi oa.

GT 18a-3, YZ 46b-11/o- SN 1110; KT 660bdeki nden vukuu

hissolunmak, takarrp etmek, karbu'l-vuk' olmak: Kavga kokuyor.

anlamnda duyular aras deyim aktarmas yoluyla anlam genilemesi olmutur.

227
 Taaffn etmek, bozulup kt ve ar koku peyda etmek, tefessh etmek: Bu et

kokmu; az kokuyor. anlam ile anlam ktlemesi olmutur.

on- 1. konaklamak Grdiler kim kf <i> le konm kuyuya/Ygrben yte <r>

ler ol araya YZ 8a-11, YED 203-6, DK 31-7, SN 920, MN 36b-6, GT 37a-11,

2. umasna son verip durmak Havdan kular gelr ua ner/Hon-salru

banu zre konar YZ 22b-2, YED 21-4, DK 26-7, SN 870, 3. kuatmak

Andan Sencrib geldi. ehr stine ond. MN 69b-1; KT 664b-665adaki

nmek, dmek anlamnda anlam genilemesi olmutur. Bedava bulup ele

geirmek: Yine sofraya kondu. anlamnda mecazlama yoluyla anlam

genilemesi olmutur. kuatmak anlamnda kaybolma yoluyla anlam daralmas

sz konusudur.

on- koyma ii yaplmak, braklmak Devlet tc baa kond k kadehin bana

sund/Susadugumca ben dah her dem an ier oldum YED 208-2; KT

664bdeki Braklmak, terk olunmak. anlamnda anlam genilemesi olmutur.

onl- 1. toplanmak ...heybet d ve ramet suyyla bir yerde onlm... MN 51a-

13/onul- 2. konulmak, yerletirilmek Urulmd bir tat

epevresi/onulmd begler in krs SN 4898; KT 665b. toplanmak

anlamnda kaybolma yoluyla anlam daralmas olmutur.

op- 1. belirmek, ortaya kmak Bir kez h eyler Ysuf iiley/Bir kara bulut kopar

gk grley YZ 9b-4, YED 152-7, DK 2-2, MN 13b-14, GT 61b-8, 2.

dnyaya gelmek, domak Ki bir h-zde opupdur bugn/Ki tc gneden

apupdur bugn SN 858, 3. dirilmek Kii nite dirilse eyle lr/Nite lse

opdu eyle olur SN 261, 4. kopmak, yerinden kmak, dmek Ngh

228
 arudan bir aya opub geldi. MN 3a-3, YED 134-5, SN 5210; KT

666bdeki ziyade armak: Yrek, gbek kopmak; barsaklarm kopuyor.

anlamnda terimleme yoluyla anlam genilemesi olmutur. dnyaya gelmek,

domak, dirilmek, yetimek, frlamak, kalkmak anlamlarnda kaybolma

yoluyla anlam daralmas olmutur.

opar- 1. koparmak ekeydi oparayd ilmegin/ridrse aa kemend ilmegin

SN 4490, 2. oluturmak Az aa zindan durur bekci di/Yiilmez oparur

da bunca i SN 3671, YED 409-5, 3. yerinden kaldrmak Meger ki a

yirde o utm idi, koparmad GT 48b-3, DK 50-8; KT 666a-bdeki

Sanc etmek, sancmak, vecaa duar olmak: Yrei, karn koparyor.

anlamnda terimleme yoluyla anlam genilemesi olmutur. Cebren almak, bir

eyi sk tutan adamdan almaya muvaffak olmak: Ondan para koparmak ne

kadar zor! Ben kendisinden be on lira koparacam memul ederim.

anlamnda mecazlama yoluyla anlam genilemesi olmutur.

or- korumak Aa itdgini nite or idm/ndum a ayurdum ordum SN

4292; KT 668bdeki Kifayet, vefa etmek, idare, tekabl eylemek: Bu i

masrafn korumaz. anlamnda anlam genilemesi olmutur.

o- 1. beraber gndermek, yanna vermek Saa oam u virem gnderem/Yarn

diyesim saa bugn direm SN 4721, MN 37b-6, GT 45b-6, 2. nazmetmek

orut boy boylad oy oylad, bu Ouz-nmeyi dzdi od byle didi. DK

34-11, YZ 52a-14, 3. katmak, isnat etmek Mere del ozan men ayblu-myam

kim maa ayb oarsn didi, gm gibi a bilein ad, elin kard. DK

115-5; KT 669adaki Hayvan araba ve sapan vesaireye takmak, balamak,

Arabay hazrlamak, tertip tehyie etmek anlamlarnda anlam dirilmesi yoluyla

229
 anlam genilemesi olmutur. nazmetmek anlamnda kaybolma yoluyla anlam

daralmas olmutur.

ov- 1. peinden gitmek, takip etmek Ki ovdlar u re lmadlar/k istediler

bulmadlar SN 3813, YED 385-1, DK 21-13, 2. kovmak, uzaklatrmak,

kovalamak ol alan itler kim sizi yilb ovarlar ve anuuz dkb etz

yirler MN 37b-13, YED 126-5, DK 26-11, SN 4813; KT 670bdeki Kabul

etmemek, geri evirmek, reddetmek: nsan kapsna gelen misafirleri

kovamaz., Beklemek, tarassut etmek: Frsat kovalamak; kendisi benim

gaybubetimi kovalyor. anlamlarnda anlam genilemesi olmutur. Birinin

saklamak istedii gizli bir eyi haber vermek, gamz ve nemmmlk etmek,

si'yet eylemek: Ahbabn kovalamak iyi ey deildir. anlamnda anlam

dirilmesi yoluyla anlam genilemesi olmutur.

oyl- 1. zerine saldrmak, hcum etmek, iddetle girmek, dalmak Ngahandan

arau obanu zerine alt yz kfir oyld. DK 40-2/oyul- 2. koyulmak,

braklmak GT 52a-12; KT 671bdeki Dmek, dklmek, munsap olmak:

Yeil rmak Kzl rmaa koyulur. anlamnda insandan doaya deyim

aktarmas yoluyla anlam genilemesi olmutur. zerine dmek, ok megul

olmak: Bu aralk yazya, piyanoya ok koyuldu. anlamnda somutlayc deyim

aktarmas yoluyla anlam genilemesi olmutur.

uala- sarmak O ond, ala an orlad oyn old, bidevi atnu boynn

ualad yire ddi. DK 23-2; KT 679adaki Kollarla gsn zerine

sarmak, der-g etmek: ocuunu sk sk kucaklad. anlamnda anlam

dirilmesi yoluyla anlam genilemesi olmutur (Clauson, 1972: 591).

230
udur- kudurmak, kzmak amala v udurmala/arma u gnede

durmala SN 3394; KT 679bdeki Kuduz olmak, d''l-kelbe uramak

anlamnda anlam dirilmesi yoluyla anlam genilemesi olmutur. ar olmak,

makul snrlar amak anlamlarndaki fiil morfolojik olarak belirsiz olsa da

kken olarak kuduz szc ile ayn kkenlidir. Genellikle samalamak,

delirmek vb. anlamlarndadr (Clauson, 1972: 605).

ulavuzla- 1. rehberlik etmek ol iden aer kl ki an saa dmen ulavuzlaya

GT 69a-8, 2. emanet etmek Ben seni l ve dn dsta ulavuzladum ki

bunu gibi gnde saa bulna MN 16b-10; KT 636b. EATde yer alan

rehberlik etmek anlam birinin teehhlne tavassut etmek, tarafeyn arasnda

vsta-i itilf olmak anlam ile anlam daralmasna uramtr. emanet etmek

anlam kaybolma yoluyla anlam daralmasna uramtr.

ullan- kul sahibi olmak, hizmetinde bulunduracak birilerine sahip olmak Her kim

hli hllendi ol beg old kulland/Ynus sen kul olgr beg syler kulla

YED 304-8; KT 682a-bdeki Giymek, detmek, eskitmek, Bir ey yiyip

imeyi veya almay det edinmek, dare ve tasarruf etmek yoluyla sarf ve

istihlk eylemek, letmek, evirmek anlamlar ile ttihaz, idare etmek,

tutmak: az kullanmak anlamlarnda anlam genilemesi olmutur. Mu'mele-

i zevciyyede bulunmak, metres yani dost ittihaz etmek anlam ile anlam

ktlemesi sz konusudur.

ur- 1. kurmak azan gk ala grkl emene adr dikdrdi, otan urd. DK

303-6, YED 240-4, SN 71, 2. hazrlamak itdm ki bir geyik vcs bir gn

urd kim geyik duta. MN 10b-5, YED 330-6, 3. tasarlamak ltp sine

koyalar yine eve geleler/Anca sava kuralar benm mlum stine YED 340-5,

231
 4. amak ...urd siyseti orusndan ebriim urd gibi azzz dkkann

urmd MN 51b-1; KT 687adaki Akit ve tekil etmek, toplamak, Saat

vesair zemberekli makinenin zembereini toplamak, germek anlamlarnda

anlam genilemesi olmutur. ok dnmek, dnmeye dalmak ve Zihne

koymak, l-yenkat' dnmek, kendince karar vermek, tahayyl eylemek

anlamlarnda mecazlama yoluyla anlam genilemesi olmutur.

url- kurulmak, hazrlanmak Seksen yirde badyalar urlm-idi. DK 36-5, SN

2594/urul- YED 118-2, MN 21b-8; KT 690adaki n'ikd ve itima etmek,

toplanmak, (Saat veya dier bir makine) ileyecek surette zemberei

devirilmek ve Azametli ve mtekebbirne bir tarzla sadra geip oturmak:

Yukarya geip kurulmak ne kadar ayptr. anlamlarnda anlam genilemesi

olmutur. Tekebbr ve tefahhr gstermek, vnmek anlamnda mecazlama

yoluyla anlam genilemesi olmutur.

urt- 1. mec. kurutmak, yok etmek k ua yime ki ol cn yir/orar urdur

nite kim an yir SN 5453, YED 374-5/urut- 2. kurutmak Hele yad

cnum oda benm/urutd amarda ne kim var anum SN 1239; KT

690bdeki mec. kurutmak, yok etmek anlamnda kaybolma yoluyla anlam

daralmas olmutur.

urtar- kurtarmak Kurtarmaduuz Msrda olan/Zindn ire koduuz yatd an

YZ 42b-5, YED 26-1, DK 14-8, SN 2960, MN 10b-9, GT 23b-13; KT 688b-

689adaki Terhin ve tevdi edilmi bir eyi o kayttan azat etmek, Cezadan

veya mesuliyetten ibra etmek, tebriye ettirmek anlamnda terimleme; Sarf

edilecek bir akeyi sarf etmemek yolunu bulmak, kazanmak anlamnda

mecazlama yoluyla anlam genilemesi olmutur.

232
urtl- kurtulmak Buadan urtld, alandan nie urtla didiler, aladlar. DK

183-9, YED 247-5, SN 3234, MN 2b-9, GT 22b-6/urtul- YZ 28b-1, YED

242-14, SN 3835, GT 7b-15; KT 689adaki Ban koparp kamak, Mevzu

ve merbut olduu yerden kmak, frlayp ayrlmak anlamnda yoluyla anlam

genilemesi olmutur. Necat ve selmete kmak, fevz ve felh bulmak

anlamnda mecazlama yoluyla anlam genilemesi olmutur.

ks- darlmak, gcenmek, ksmek Didi iy baba cn nold saa/Ki ksmi bigi

sylemezsin baa SN 5500, DK 238-9; KT 701bdeki Yerinden

holanmamak, bymemek, terakki etmemek, geride kalmak: Bu aa

ksm. anlamnda insandan doaya deyim aktarmas yoluyla anlam

genilemesi olmutur. Nekbete uramak, menkb olmak anlamnda anlam

genilemesi olmutur.

o- 1. armak, davet etmek Pay Pre Big bazirganlarn yanna od, buyuru

itdi. YZ 3b-5, DK 69-8, SN 521/o- YZ 17a-10, SN 4629, GT 58a-8/ou- YZ

49b-13, YED 134-2, SN 2317, MN 39a-1, 2. okumak h- Yemen bitiyi

od/Nieme ki ayular o idi SN 5201/o- YZ 5a-5, DK 84-8, SN 5147,

MN 26b-5, GT 9b-10/ou- YED 248-4, SN 2195, MN 34a-5, GT 13b-14/o-

3. renmek Drt kitbun ma'nsin okdum tahsl kldm/Ika gelicek grdm

bir ulu heceyimi YED 124-9/ou- YED 29-8, GT 67a-1, 4. anlamak,

kavramak Ynus miskn an grmi eline hem dvn alm/limler

okyamam bu manden tuyan gelsn YED 230-7/ou- 5. seslenmek

Nidsn cn ulana oud. MN 12b-8, 6. sesli olarak ezgi ile sylemek

Ezn okur mezzin/agrur Allah adn/Ykma dnn bnydn/Tur irte

namzna YED 315-2, 7. sylemek, demek Mansr-vr oldum bugn ber-

233
 dr iden gelsn ber/nni ene'l-lh okudum inkr iden gelsn ber YED 287-

1, 8. bahsetmek klarun Ar yzinden mak gitmez gzinden/Dima

okur szinden zr kim ol durur fak YED 410-3; KT 932ada Dua okuyup

flemek, frklk etmek anlamnda halk azna gei yoluyla anlam

genilemesi olmutur. anlamak, kavramak ve seslenmek anlamlarnda

kaybolma yoluyla anlam daralmas olmutur.

on- okunmak Bu olan ikyeden yaz u dz/Kitb eyle kim ona yaz u gz SN

5342, YED 88-6/oun- YZ 13a-12; KT 932bde Telffuz olunmak anlamnda

anlam genilemesi olmutur. Kendini bir frkye okutmak anlamnda

halk azna gei yoluyla anlam genilemesi olmutur.

ot- okutmak Aar ol bitigi Ysuf okdur/Gzlerinden sl gibi ya akdur YZ 43b-

10, DK 121-3, GT 60b-6; KT 932bde Okuyup flemek iin bir rukye-hna

gstermek anlamnda halk azna gei yoluyla; Ders vermek, retmek,

tedris etmek, Tahsil ettirmek, tahsile koymak anlamlarnda eklenimsel

btnleyicilie dayal eylem aktarmas yoluyla anlam genilemesi olmutur.

Telkin etmek, hiyel des'is retmek anlamnda anlam ktlemesi sz

konusudur.

ol- 1. mevcut olmak, bulunmak suumuz ne-y-idi ki yamada bile olmaduk didi.

DK 293-7, YZ 4a-6, MN 12a-13, GT 21a-11, 2. zaman gemek Bunu zre

nki elli yl olur/Ol hoca ol kuyuya yana gelr YZ 7b-5, GT 26a-1, 3. olmak

Sadet anu kim Mslmn ola/Hidyet bulup ehl-i mn ola SN 92, YZ

6b-15, DK 298-6, MN 7b-4, GT 60b-15/bol- SN 2971, 4. gereklemek Var-

sa anu-in old bu i/Hoca eydr ne sorarsn var gri YZ 9b-9, 5.

dnyaya gelmek, domak domak Eytdi karda evlend-mi eyt yine/Kzu

234
 olu old m adlar ne YZ 38b-11, DK 212-1, 6. vakti gelmek Bahr olca

tala gzi a/alap rametin ala sa SN 62, 7. geriye kalmak, bulunmak

rasuzlu vatnda ki kin aaca yiri olmaya, elin kesegen lca aru

dutar olur. GT 9b-6, 8. meydana gelmek, yaplmak n-ki i leafet-ile

olmaya, b-urmatl-la nr olacakdur. GT 38a-6, 9. dmek, yakmak

GT 23b-1, 10. kalmak, ikamet etmek n-ki bir i b-fuzull-la bite, baa

anda sz sylemek olmaz. GT 27a-13/bol- ola ki YZ 26a-13; KT 933a-bde

Mmkn ve kabil olmak, Ermek, yetimek, kemal bulmak: zm oldu;

armut iyi olmadka yenmez. anlamlarnda anlam genilemesi olmutur. Fi'l-i

i'ne gibi kullanlp, Trke fiillerin baz syag- mrekkebesini tekil eder

anlam ile dilbilgiselleme yoluyla anlam genilemesi sz konusudur. zaman

gemek, dnyaya gelmek, domak, geriye kalmak, bulunmak, kalmak,

ikamet etmek anlamlarnda kaybolma yoluyla anlam daralmas olmutur.

oldur- vcuda getirmek, yaratmak Anu luf un bigi bol durur/Bu ullarna zre

kim oldurur SN 9; KT 933ada Olgun hline getirmek, kemale erdirmek

anlamnda anlam genilemesi olmutur.

oranla- lp bimek Eger a u me ola y yaban/Yol baaravan oranlayuban

SN 4355; KT 936ada Keif ve tahmin etmek, paha bimek, takdir etmek,

Tasavvur ve tasmim etmek anlamlarnda mecazlama yoluyla anlam

genilemesi olmutur.

otur- 1. oturmak mdi gel grielm kucuup/Oturalum syleelm sevnip YZ

45b-5, YED 58-7, DK 42-7, SN 297, MN 2a-8, GT 59b-7, 2. beklemek,

durmak Altnc kapusnda bir Hr oturur anda/Sana eydr gel ber olmasun

kim varasn YED 242-12, YZ 30b-12, DK 272-5, SN 726, MN 14a-7, 3.

235
 yerlemek Gnlde pas oturur anda seni yitrr/er h oturur girimezsin

gresin YED 250-3, YZ 39a-9, 4. tahta gemek, hkmdar olmak,

hkmranlk eylemek Yrine karda Reyyn oturur/Saltanat hkmin yrine

getrr YZ 21b-12, YED 18-2, 5. konaklamak iin kalmak Sz kdr

nki ol Msra gelr/Pdihu sarynda oturur YZ 13a-13, 6. bulunmak

grdi ki avratnu atnda bir yad er oturur obete megl GT 48b-12,

7. herhangi bir durumda belli sre kalmak Kur'n eydr ki vattak gine eydr

ki tezra/Khil olup oturmagl tz tevbeye gelmek gerek YED 137-8, DK 51-

4, 8. bir yerde srekli olarak kalmak, ikamet etmek Aam azan sas dinl

Grcistan aznda oturursn ordun stine kimi orsn? DK 37-4; KT 939b.

tahta gemek, hkmdar olmak, hkmranlk eylemek anlamnda kaybolma

yoluyla anlam daralmas olmutur.

oy- oymak, kazmak Yir altn baltayla oyalum/Gece azalum gndzin oyalum

SN 1956; KT 941ada Kaztmak, hakketmek anlamnda nedensel

btnleyicilie dayal eylem aktarmas yoluyla anlam genilemesi olmutur.

Bir eyi muka'ar kesip para karmak: Gmlein yakasn, koltuunu oymak.

anlamnda anlam genilemesi olmutur.

oyna- 1. vakit geirmek, hoa vakit geirmek ki gn anu ile olasz/Yiyp ip

oynayasz glesiz SN 826, DK 98-1, 2. hareket etmek, kmldamak Grdi ki

su stinde ballar oynar MN 57a-5, DK 23-12, SN 1557, 3. elenmek,

oynamak Pes sen aranc ol hevese oynarsn ki am tesin. MN 50a-8, GT

50a-10, 4. gremek Dirse anu olanu da ordu ua meydanda

au oynarlar-idi. DK 16-4, 5. mzikle oynamak, dans etmek Mere ara

Yinge ur sen oyna, ne bilr del ozan didiler. DK 112-11; KT 941ada

236
 Sarslp yerini biraz deitirmek anlam ile anlam genilemesi olmutur.

Tiyatroda icra etmek anlamnda terimleme yoluyla anlam genilemesi

olmutur. Helecana uramak: Yreim oynad. anlamnda mecazlama

yoluyla anlam genilemesi olmutur. EATdeki vakit geirmek, hoa vakit

geirmek anlam varken KTde Oyun kabilinden bo ve faydasz ssle

urap vakit kaybetmek, Kumara koymak, kumarda kaybetmek anlamlar

ile anlam ktlemesi sz konusudur. gremek anlamnda kaybolma yoluyla

anlam daralmas olmutur.

oynan- hareket etmek Grr-misin ay oul neler old, arp ayalar oynanmad yir

obrld DK 30-8; KT 941bde (Oyun veya tiyatro oyunu) icra olunmak

anlamnda terimleme yoluyla anlam genilemesi olmutur.

oynat- 1. hareket ettirmek elinde ar bahlu g heri elinde oynaduriken

drdi. MN 27b-8, DK 34-4, 2. dans ettirmek zn gelinini a gksmde

oynatdum Biglerin ul itdm. DK 279-8; KT 941bde Tiyatroda bir oyun icra

ettirmek anlamnda terimleme yoluyla anlam genilemesi olmutur.

Aldatmak, ifal etmek, aldatarak yormak anlamnda mecazlama yoluyla

anlam genilemesi olmutur.

gin- 1. vlmek, deeri yceltilmek Derin olsa baturur alabal orudur, at

iler er ginr, yayan er umud olmaz. DK 90-11, 2. vnmek,

bbrlenmek Mere del avat ginr-id, dir-id DK 158-7, SN

2839/gn- YZ 45a-4; KT 951bde Kendine gvenmek anlam ile anlam

genilemesi olmutur.

237
l- 1. lmek Ysufun ol vakt <in> ki ldi anas/Ald-y-d gr ki yat atas YZ

46a-4, YED 16-3, DK 3-1, SN 261, MN 9a-10, GT 10b-15, 2. ok sknt veya

ac ekmek mdi ndem bu lden rak/Hasretinden lrem eyle yarak YZ

13a-3, YED 75-5, DK 149-9, 3. dinmek, sona ermek Kerm ol ola kim lrse

acn/Gzetmeye n-kesden etmek ucn SN 223, 4. ilevini yitirmek an kz

halalun tanmayan gzn lmi DK 148-12; KT 946b-947ada Solmak,

yumuamak, pejmrde olmak: Bu iekler lm. anlam ile insandan doaya

deyim aktarmas yoluyla anlam genilemesi olmutur. dinmek, sona ermek

anlamnda kaybolma yoluyla anlam daralmas olmutur.

l- lmek Kimdr h rlmaz ansuz kimse dirilmez/Adm adm yir ler kend

revn iinde YED 302-2; KT 946ada nce dnmek, tasarlamak, takdir ve

tahmin, mukayese ve muvazene etmek, lp bimek, mlhaza etmek.

anlamlarnda mecazlama yoluyla anlam genilemesi olmutur.

ler- atei parlatmak iin kartrmak Bun didi iileyin alad/Ki lerdgince

yanard od SN 2026; KT 946ada gv ve ifsat etmek anlamnda

mecazlama yoluyla anlam genilemesi olmutur.

ldr- 1. ldrmek Di bunu toru gel<r>se ndevz/Eytdiler gel bun

ldrevz YZ 2b-13, YED 159-8, DK 14-5, SN 2387, MN 8a-4, GT 72a-

1/lr- YZ 40b-12, 2. yok olmasna, ortadan kalkmasna, azalmasna yol

amak Yudum yle meyyitmi misknem aran yetmi/ldrem nefsm itini

gelmesn koman gerekmez YED 108-2; KT 946b Sertlik ve katln giderip

yumuatmak, krmak: Salatay, sebzeyi ldrmek. anlam ile insandan doaya

deyim aktarmas yoluyla anlam genilemesi olmutur. ok eza ve cefa etmek,

238
 ziyadesiyle can skmak; tb u tvn kesmek anlam ile mecazlama yoluyla

anlam genilemesi olmutur.

rtin- rtnmek Gend rn rtinb dstn istey vrd. MN 53b-11; KT 950a-

bde (Kz) kamaya balamak, ferace yamak veya araf pee tutunmak

anlamnda anlam genilemesi olmutur. Ketm ve ihf olunmak, rtbas

edilmek anlamnda mecazlama yoluyla anlam genilemesi olmutur.

t- 1. tmek or s tse otsuz ne olur ii/Revdur olo dem kesilmek ba YED

27-2, SN 1838, MN 39b-7, GT 58b-7, 2. herhangi bir nesnenin srekli ses

karmas ter akldak dn gn gdr dger an/Ol gn durur gn bu gn

gedi mr ziyna YED 313-5, 3. bahsetmek Iraudan yanudan ber

gelgil Yigitler arbn grgil andan tgil didi. DK 41-7, YED 248-3, 4.

ark sylemek leyde dn var dne varup tgil didi. DK 105-2; KT

951ada (Nefes veya hava ile alnan bir alg) alnmak, ses karmak: Boru

tt; bu klarnet tmyor. anlamnda doadaki nesneler aras deyim aktarmas

yoluyla anlam genilemesi olmutur. Manasz ok lkrdlar sylemek, an

an etmek: Btn gn tp durdu. anlamnda argolama yoluyla anlam

genilemesi olmutur. bahsetmek, ark sylemek anlamlarnda kaybolma

yoluyla anlam daralmas olmutur.

paralan- paralanmak Nayib paraland ehid old. DK 90-10; KT 957bde Ake

ve nakit peyda etmek, servet kazanmak anlamnda anlam genilemesi

olmutur. ok alp abalamak, fed-y nefs etmek anlamnda mecazlama

yoluyla anlam genilemesi olmutur.

239
a- skarak stn aktmak, st samak aravalar inek aar grmed-mi Bua

bua didkleri ara inek buzus degl-midr. DK 181-9/sa- MN 3a-9; KT

1015ada Ar kovanndan (bal) almak, Bulut yamur gstermek

anlamlarnda doadaki nesneler arasnda deyim aktarmas yoluyla anlam

genilemesi olmutur. fal edip soymak: Bareyi saf bulup sadlar.

anlamnda mecazlama yoluyla anlam genilemesi olmutur.

adur- stn akmasn salamak, sadrmak borndan urtarl, depe gibi et

y gl gibi mz sadur DK 14-8/saur- DK 24-13; KT 1013b-1014ada

fal edip akesini ekmek anlamnda argolama yoluyla anlam genilemesi

olmutur.

ala- 1. gizli tutmak, duyurmamak Dndi Yakb syledi eytdi cnum/Sakla d

szmi it benm YZ 2a-11, YED 165-5/sala- MN 26b-7, 2. elinde tutmak,

bulundurmak Meger Beyrek bua bir kmlek balam-idi, geymez idi,

alar-idi. DK 93-9/ala- SN 3261/sala- DK 129-6, 3. gizlemek,

grnmeye engel olmak ama aca kendz salal/Ki niceme yan

olursa al SN 1732/sala- SN 2367, 4. korumak pdih raiyyet

alamak indr; raiyyet pdiha at itmek-n degldr. GT 21b-4, YZ

51b-3, YED 263-1, SN 1141, DK 4-3, MN 68b-12/sala- MN 11a-10, 5.

gzetmek, emanetinde bulundurmak Mere ozan opuzu maa virgil atum

saa vireyim, sakla gelem bahasn getrem alam didi. DK 101-1, GT 18b-

6/sala- MN 7b-1/sala- 6. dnmek bir zemn baa mhlet vir, bu ii

ben aklayam. MN 19a-9; KT 1021b. gizlemek, grnmeye engel olmak ve

dnmek anlamlarnda kaybolma yoluyla anlam daralmas olmutur.

240
salan- 1. ekinmek Pes ol kii kim bir mal mu evcgezin ulmile ala ve andan

ende idb salanmaya, hergiz beldan emn olmaya. MN 22a-11, 2.

korunmak pih devleti alanmaa ve avli uvvet dutmaa muvf

ola, dirg dutma. MN 66b-2; KT 1022ada Gizlenmek, ihtif etmek: Acaba

nerelerde sakland. anlamnda anlam genilemesi olmutur. ekinmek

anlamnda kaybolma yoluyla anlam daralmas sz konusudur.

alat- himaye edilmesini, korunmasn salamak Olanun dayalara virdi

alatd. DK 15-6; KT 1022ada Gizletmek, setr ve ihf ve ketm ettirmek ve

Mahfuz bulundurmak, Biri iin kaldrp muhafaza ettirmek anlamlarnda

anlam genilemesi olmutur.

al- 1. gndermek, yollamak Sald n Ysuf beni bitiley/An geldm Yakba

mutulayu YZ 47a-1, YED 78-4, DK 219-10, SN 607, GT 18a-4, 2. atmak

Beyreg orusndan ad zini ana Sazna ald. DK 119-7, SN 1749,

GT 12a-6, 3. salmak u ki olayu ald ol/an zdi v ste ald

ol SN 1591, MN 46b-9, 4. sallamak, vurmak unun bigi baltay alar

idi/Diyeyd ki ispeh-lr idi SN 1971, YED 224-6, 5. koymak Yaa-ile

boazudan utayn-m/aba kem altna alayn-m DK 13-11, YED 310-

9, SN 4433, 6. saplamak Ele girmi iken mere kfir ldr meni/ara lcu

al boynuma kes baum. DK 277-10, 7. almak, beraberinde gtrmek Ala

gzl big yiitleri yanua almadu. DK 208-3, 8. atlamak, kendini yere

brakmak kli Meliki brd beni azan Big atdan yire ald. DK 120-7,

9. sermek, yaymak, amak Babas sevindi, etir ota ala ayvan dikdrdi,

ipek alalar ald, kidi oturd. DK 73-12, 10. dhil etmek, katmak Kullar

senn sen kullarun gnhlar ok bunlarun/Umaguna sal bunlar binsnler

241
 Burk alab'um YED 186-2, DK 138-2, 11. zerine yrtmek, atlmak Ad

grkl Muammede alavat getrdiler, b-tekellf kfire at aldlar, l

aldlar. DK 63-4, YED 1-3, 12. brakmak Yad oul alama-ile oul

olmaz, byyende alur gider, grdm dimez. DK 3-5, YED 350-3; KT

1026b. sallamak, vurmak, saplamak, almak, beraberinde gtrmek, dhil

etmek, katmak, kaplamak anlamlarnda kaybolma yoluyla anlam daralmas

olmutur.

an- 1. sanmak, zannetmek yle Dger kim sanasn ldrr/ledr gr deveye

bindrr YZ 9b-3, YED 24-4, DK 274-3, SN 478, MN 6a-1, GT 8a-4, 2.

dnmek Kat yavuzluk sanur ubu baa/Bun korkutl eyitdm ben saa

YZ 19b-12, YED 71-12, DK 133-6, SN 3011, MN 20b-1; KT 1031b.

dnmek anlamnda kaybolma yoluyla anlam daralmas olmutur.

sancl- batmak, saplanmak ca a ile ba yanclur/Ya oma yir y oa

sanclur SN 3684/anl- DK 98-10; KT 1030ada Yere dikilmek,

rekzedilmek: Sancak, mzrak sancld. anlamnda eklenimsel btnleyicilie

dayal eylem aktarmas yoluyla anlam genilemesi olmutur.

an- saplamak, batrmak boazndan urgan-ile aun, iki alusndan engele

anu, yma yma a etinden ek DK 52-13, SN 5217; KT 1030ada

Yere dikilmek, rekzetmek: Sancak, mzrak sant. anlamnda eklenimsel

btnleyicilie dayal eylem aktarmas yoluyla anlam genilemesi olmutur.

sar- 1. geirmek, takmak, dolamak Ar tonlaru kol gy bir ab/Baua sar

immei kab YZ 35b-12, GT 40a-9/ar- YED 152-14, DK 179-12, SN

1477, MN 16a-7, 2. sarmak, kaplamak ulmet baa ddi n r sara/Ol iki

242
 gk aras old ara SN 3474, 3. balamak Beni beige urdlar elm ayagum

sardlar/ndin acsn virdiler tuz iine ddi gnl YED 152-4, SN 5061; KT

1036a-bde Kucaklamak, kollar ap iine almak, Etrafn almak, ihata

etmek anlamlarnda anlam genilemesi olmutur. Almak, istiap etmek: Aklm

bu kadar ileri birden saramyor., Yakmak, mnasip olmak, gelmek, uygun

olmak, Hoa gitmek, beenilmek, mcib-i haz ve telezzz olmak, Lkrd

ile birine ilimek: Amma saryorsun ha! anlamlar ile mecazlama yoluyla

anlam genilemesi olmutur.

arl- 1. bir eyin zerine bir veya birka kez dolanmak Gitmi gznn karas h

ii yokdur turas/Kefen bizinn presi snge sarlm yatur YED 74-6, 2.

birbirini sarmak lcu gider yigit, murad vir murad al, arlalum didi. DK

260-10; KT 1035ada Koup yakalamak, keml-i tehlkle kavramak,

davranmak: Silaha sarld; asasna sarld. anlamnda anlam genilemesi

olmutur. Rica ve niyaz iin tehalkle tutup pmek: Dizlerine ayaklarna,

eteine sarld. anlamnda nedensel btnleyicilie dayal eylem aktarmas

yoluyla anlam genilemesi olmutur. ki elle sarlmak: Keml-i gayret ve

tehalkle teebbs etmek anlamnda mecazlama yoluyla anlam genilemesi

olmutur.

ar- sarkmak Vard, grdi bir kii oturur; duda arm, iki a aaa

dmi GT 35b-2; KT 1036ada Bir yere inivermek, taarruz ve tecavz

etmek: Dman ehre sarkt., Hesaptan fazla gelip artmak anlamlarnda

anlam genilemesi olmutur.

at- 1. satmak An satar Ysufa Ysuf alur/Kamudan hs kendye an klur YZ

46b-2, YED 78-6, SN 3088, MN 21a-5, GT 35a-9, 2. batan savmak, bir bana

243
 koymak Dndi eydr ben olam ala beni/Satdu gsz kodu anamdan beni

YZ 47b-5, 3. kendinde olmayan bir eyi var gibi gstermek, taslamak Ynus

bu szleri atar halka ma'rifet satar/Kendsi ne kadar dutar syledgi yalan

gr YED 22-7, 4. feda etmek, deitirmek Ynus eydr ol melmet eyhligi

klga sat/k da n'ister ey ad bed-nm hodur kun YED 146-7; KT

1038b. batan savmak, bir bana koymak, feda etmek, deitirmek

anlamlarnda kaybolma yoluyla anlam daralmas olmutur.

av- savmak, uzaklatrmak, gidermek Azup gelen aay Tar avsun anum hey.

DK 5-10, YED 412-10, SN 3606; KT 1039bde Atlatmak, geirmek: Ben

nbeti savdm. anlamnda anlam genilemesi olmutur. leyip gemek, tesir

etmek: Souk iine savd. anlamnda yoksunlatrc eylem aktarmas yoluyla

anlam genilemesi olmutur.

avrl- dalmak, salmak Attu a yire dmez-idi, yire da dse toz gibi

avrlr-idi, oca gibi obrlur-idi, yla da a ddgi yir ot bitmez-idi.

DK 57-1; KT 1040ada Harmanda dvlp ince saman krntsyla kark

kalan hububat havaya atlp ayrlmak: Harman, buday savruldu mu

anlamnda terimleme yoluyla anlam genilemesi olmutur.

avur- havaya atp datmak, samak, savurmak Bu tozup iren erene kim ura/Bu

tozumuz tz gge avura SN 2548, YED 370-8; KT 1040ada Harmanda ince

saman krntsyla kark olan hububat havaya atp ayrmak anlamnda

terimleme yoluyla anlam genilemesi olmutur.

ay- 1. saymak a atnca ayar idi lduz/Imzanmam idi bir dem gzi YED

135-14, SN 2868, GT 70a-12, 2. kabul etmek, addetmek Dost ayma an ki

244
 nimet zerinde dostl lfn ura GT 16a-14, YED 113-6, DK 277-3, SN

2552, 3. arlmak, sralanmak Ynus imdi sen kl yarak utanmayasn dogr

bak/ mle halyk dirile adlu adyla saylcak YED 127-9; KT 1042ada Ad

ve itibar etmek, nazaryla bakmak, Hrmet ve riayet etmek: Genler daima

ihtiyarlar saymaldrlar., Ehemmiyet vermek, mhimsemek, htiyat ve

ihtiraz etmek, hazer eylemek: ok sayar. anlamlarnda mecazlama yoluyla

anlam genilemesi olmutur. arlmak, sralanmak anlamnda kaybolma

yoluyla anlam daralmas sz konusudur.

sayula- uykuda sayklamak Uyur olsa n-geh sayular idi/Sheyl-i Yemen diy

yular idi SN 1138; KT 1041bde Bir eyi ok arzu edip daima dnmek,

sayklarcasna daima onu dnp hatrdan karmamak anlamnda

mecazlama yoluyla anlam genilemesi olmutur.

segirdi- kamak, koumak n bunlar size amle lalar, ol uru yirde evre

evre segirdi, dalu au MN 50b-12; KT 1048ada Say ve

cehdetmek, abalamak. anlamnda somutlayc deyim aktarmas yoluyla anlam

genilemesi olmutur.

segirt- 1. akn yapmak, saldrmak Faf r gre ki segirdrz/ana kim an

geldk egirdrz SN 909, 2. komak, koturmak oyun rkmege balad,

oban oyunu ine segirtdi. DK 215-6, SN 4465, MN 64b-2, GT 40a-5; KT

1048a. akn yapmak, saldrmak anlamnda kaybolma yoluyla anlam daralmas

olmutur.

semir- 1. imanlamak Oknan Kur'n'a kulak tutulmaz/eytnlar semirdi kuvvetl

old YED 387-2/semri- MN 52b-12, 2. iyilemek ay at gibi dirilb

245
 semridi. MN 33a-1; KT 103a. iyilemek anlamnda kaybolma yoluyla anlam

daralmas olmutur.

sep- serpmek, samak Bi-tekellf kfirler at depdiler, o sepdiler. DK 41-8, SN

1875; KT 1060ada Azar azar salmak, dalmak: Sakala kr serpmek; biraz

yamur serpmeye balad. anlamnda etken atl olan fiil edilgen atl fiil

biimine girerek at deitirme yoluyla anlam genilemesi olmutur.

- 1. krmak Birin sdum ve birin da bulmazam. MN 20b-5, YED 82-4, GT 73b-

2, 2. yenmek n avmi Hind erisin d/ara zeng kf rla yzin yud

SN 3214, GT 10b-12, 3. bozmak, sznden dnmek Bir kii o tevbe iderdi

gir rd. GT 30a-7, 4. incitmek Sakngl yrn gnlin sradur

smayasn/Sra sndukdan gir btn olas degl YED 158-4, 5. kabul

etmemek, hie saymak, reddetmek Olan anasnu szin mad. DK 31-2,

SN 349, 6. lekelemek, bozmak atam azan nmusn mayasn, san

didi. DK 54-3; KT 1070a. yenmek, bozmak, sznden dnmek, incitmek,

kabul etmemek, hie saymak, reddetmek anlamlarnda kaybolma yoluyla

anlam daralmas olmutur.

- 1. smak Acebdr ki iki derv bir kilimde arlar ve iki pdih bir ilme

maz. GT 11a-6, YED 2-7, SN 2861, 2. yakmak, uymak, uygun olmak

Buhl u tama sgmaz ana izzet de kald bir yana/Yol bulmaz hrs u hev

kimde ki bu devlet olur YED 45-6; KT 1067b. yakmak, uymak, uygun

olmak anlamnda kaybolma yoluyla anlam daralmas olmutur.

- skp suyunu karmak Olanu anas emegin bir d sdi gelmedi, iki kd

sdi gelmedi DK 29-1, YZ 22a-13, MN 13a-2, 2. kartmak, elde etmek

246
 Gir vard hdan naa vezr/Ki yban otndan sar bezr SN 2709; KT

1069bde (Bir ate silahn) boatmak: Bir tabanca-bir tfek skt. anlamnda

terimleme yoluyla; Darlatmak, daraltmak, tazyik etmek, Kuvvet vermek,

pekletirmek, tedit etmek anlamlarnda anlam genilemesi olmutur.

Zorlamak, cebir ve tazyik etmek, Istrap vermek, mustarip etmek, sknt

vermek anlamlarnda mecazlama yoluyla anlam genilemesi olmutur.

kartmak, elde etmek anlamnda kaybolma yoluyla anlam daralmas

olmutur.

la- gzya dkmek, szlamak yolu kysn alup oturd, alad lad DK

42-7; KT 1069ada Islk almak anlamnda anlam genilemesi olmutur.

na- denemek z canuma yam me saa ymayam Men seni nar-idm didi.

DK 199-12, YZ 25a-12, SN 4157, MN 14b-12, GT 58b-1/sna- SN 4910; KT

1070ada Tanmak iin koklamak, koklayarak tanmaya almak anlamnda

duyusal eylem aktarmas yoluyla anlam genilemesi olmutur.

z- yava yava akmak, kmak, szmak Yir altna n an be-cid zdd/kz

anda bal gibi yzdidi SN 2751, YED 171-6/sz- SN 3448; KT 1074bde

Sarho olup b-h yatmak: ip iip szd. anlamnda doadan insana deyim

aktarmas yoluyla anlam genilemesi olmutur.

zur- szdrmak, eritmek, szmek Yir gk yaradlmadn Hak bir gevher

eyledi/Nazar kld gevhere szurd dr eyledi YED 355-1; KT 1074bde

Sarho edip uyutmak, szp yatacak surette sarho etmek anlamnda doadan

insana deyim aktarmas yoluyla anlam genilemesi olmutur.

247
sil- 1. slakln gidererek kuru duruma getirmek, silmek udan sildi yii

ucla/demlla degl gc ile SN 1796, YED 129-7, 2. ortadan kaldrmak,

karmak, gidermek Yzgi birle ninlarn sile/Ol ninlar gide mmet

gle YZ 28b-4, 3. (yaray) temizlemek Yim- ile alnum ann ben sileyin

lr-isem sen uruna ben leyim. DK 49-4, YED 165-4; KT 1078ada

Hak ve hazfetmek, kaldrmak, bozmak: Adn defterden sildiler. anlamnda

mecazlama yoluyla anlam genilemesi olmutur. yaray temizlemek

anlamnda kaybolma yoluyla anlam daralmas sz konusudur.

si- 1. saklanmak ara bir ardnda sidi. MN 57a-5, SN 5259, 2.

hazmolunmak arum sen olca aum sier/ im sen olasn im oar

SN 4449, 3. hoa gitmek, yaramak Kii kim sci imek otn er/Gl

olula ierse sier SN 4646, 4. mec. sinmek, iine ilemek nimet

sevgsi cn- dimna simidi. MN 12b-3; KT 1080a-bde Topran iine

girmek, cezbolunmak: Sine sine yamur yad. anlamnda insandan doaya

deyim aktarmas yoluyla; Gemek, nfuz ve hull etmek, Korkup bzlmek:

Bir keye sindi., (i) inmek, dalmak anlamlar ile anlam genilemesi

olmutur. hoa gitmek, yaramak, mec. sinmek, iine ilemek anlamlarnda

kaybolma yoluyla anlam daralmas sz konusudur.

so- 1. takmak, geirmek Vrdi Bnymn Yahda eline/Sra sand sokd kend

kolna YZ 36b-9, 2. sokmak, koymak n-kim ne aatu yodur, pes

areb inine barmau soma. GT 17a-11, DK 226-6, MN 29a-13, 3. hayvan

srmas, zehirlemesi veya inesi batrmas Ala ylan olup meni osun Sen

ol muannet ana baba. DK 168-2, GT 75a-1; KT 1086bde Izrar etmek,

248
 aldatmak, hesapta ve pazarlkta ifal etmek ve Rencide etmek: Sokmaynca

duramaz. anlamnda mecazlama yoluyla anlam genilemesi olmutur.

or- 1. sormak Grklm, oul gelse senden-mi orar-idm, korma ayurma

avdadur DK 140-8, YZ 49a-1, YED 16-2, SN 1303, MN 2b-8, GT 75b-3, 2.

aratrmak, soruturmak Buyurup beki kod gelenleri/Sorar-d ahra ol

girenleri YZ 32a-15, 3. aramak Senn ol ok gnhlarun seni u sayru

eyledi/B-re varuban nin bu derde re sormazsn YED 235-4, DK 128-

11; KT 1089a. aratrmak, soruturmak, aramak anlamlarnda kaybolma

yoluyla anlam daralmas olmutur.

sorl- sorma iine konu olmak Ol gnde yirler yarla/ mle lenler dirile/ mle

gnhlar sorla/Aglaalum ol gn in YED 138-2; KT 1089ada Mesul

olmak, mesul tutulmak: Bu iten dolay ben sorulmam. anlamnda anlam

genilemesi olmutur.

ovt- ferahlatmak, soutmak Anu yardumyla bu derdi def eyleyb gksm

sovdam. MN 49a-11; KT 1086a-bde mec. Muhabbet ve hsn-i mnsebete

bir dereceye kadar halel getirmek, iki kii arasn amak: Bu i aramz

soutmaya sebep oldu; onu bizden soutacak baz maceralar geti. anlamnda

mecazlama yoluyla anlam genilemesi olmutur.

ovu- snmek, atei gemek lmek oma ki odumuz ovumdur. GT 53a-3; KT

1086ada mekten hastalanmak, souk almak: Soumu olmalym.

anlamnda terimleme yoluyla anlam genilemesi olmutur. Ara almak,

muhabbetin kzgnlna halel gelmek ve Tl-i mddet brakmakla unutmak,

249
 gnlden karmak, artk arzu ve meyil etmemek anlamlarnda mecazlama

yoluyla anlam genilemesi olmutur.

oy- giysilerini kartmak, soymak unup utdlar baladlar elin/onn oydlar

eylediler yaln SN 4503, DK 179-10, MN 22b-9/soy- YED 105-5; KT 1089b

Kabuunu, zarn karmak, ayklamak: u elmay soy; denei soymal.,

Derisini karmak, yzmek, salh etmek: Kuzuyu kim soydu? anlamlarnda

insandan doaya deyim aktarmas yoluyla anlam genilemesi olmutur. Esvap

ve eyasn ve stnde ne var ise almak: Yolda kendisini hrszlar soymular.

anlamnda argolama yoluyla anlam genilemesi olmutur.

oyl- soyulmak, derisi yzlmek Didi elma bigi yzm uyla/Dirildm o derim

oyla SN 2229; KT 1090ada Deri veya kabuu karlmak, yzlmek,

ayklanmak. anlamnda insandan doaya deyim aktarmas yoluyla anlam

genilemesi olmutur. Esvap ve eyas ve stnde nesi varsa alnmak

anlamnda argolama yoluyla anlam genilemesi olmutur.

oyn- soyunmak bir a mutemed kiileri rd ve anlaru atnda oynd

tenin gsterdi. MN 11b-14; KT 1090ada amar deitirmek: Yarn

amar ykanacandan soyunmalsnz. anlamnda nedensel btnleyicilie

dayal eylem aktarmas yoluyla anlam genilemesi olmutur. Bir hizmete

mahsus kyafete girmek: Hizmete soyunmak. anlamnda mecazlama yoluyla

anlam genilemesi olmutur.

sk- 1. skmek Degl a ki Ferhd idi a sken/Bu rn ki ma adur h-ken

SN 1974, MN 41a-3, 2. skp yol amak, geip gitmeye engel olan zorluklar

atlatmak Atlu batup amaz anu bal olur Ala ylan skemez anu

250
 orman olur. DK 175-11; KT 1090bde nkbaz defedip amel ettirmek,

srdrmek: Bu il skt., nkbaz defolup amel etmek, srmek: Akbet o

iltan skt. ve Ham topra ilemek, amak: Bu kr skp tarla yapmal.

anlamlarnda terimleme; (Tan) atmak, (afak) almak: afak skt.

anlamnda insandan doaya deyim aktarmas yoluyla anlam genilemesi

olmutur. Bir hayli vakit intizar olunduktan sonra zuhur edivermek, ok

gelmek, boanmak: Beklediimiz adamlar akama doru sktler; akbet

yamur skt. anlamnda mecazlama yoluyla anlam genilemesi olmutur.

skil- paralanmak Kimi er drendi kimi at yan/Skilrdi ceven dkilrdi an

SN 4474; KT 1090bde (Ham toprak) ilenmek: Bu toprak zor sklecektir.

anlamnda terimleme yoluyla anlam genilemesi olmutur.

sn- 1. snmek, bitmek, kesilmek, parlakl gitmek Od snmez tamunu dn gn

bize/Tar bizi tamuda byle kza YZ 27a-7/syn- YED 310-7/syne- SN

2024, GT 74a-7, 2. ikinlii inmek, kabarkl snmek Bir o yirinden

ald, gerinp sndi. DK 227-10; KT 1090ada ikinlii inmek, kabarkl

snmek anlamnda kaybolma yoluyla anlam daralmas olmutur.

syle- 1. sylemek Ve da nie buna bezer sz syledi. DK 2-7, YZ 3a-6, YED

75-4, SN 422, MN 7b-8, 2. anlatmak zi erenler bana ne geldgin

syledi DK 122-1, YZ 9a-13, YED 159-6, SN 115, GT 7a-13, 3. bahsetmek

Arudan sylemek fyidesi yo ol kiiye ki mrinde aru somam ola GT

57a-1, YED 142-2, DK 74-1, 4. konumak, dile gelmek h-zde

syledgin grdiler/olo dem atasna ygrdiler SN 649, YZ 12a-2, YED

175-1, DK 9-2, MN 12b-14, GT 23a-9, 5. trk, iir, destan vb. okumak Bu

boy Del Dumrulu olsu, menden ora alp ozanlar sylesn, aln au

251
 cmerd erenler dilesn didi. DK 169-11, 6. tmek Yine yaz gnleri

geldi/Syle blblcgm syle/ mle iekler zeyn old/Syle blblcgm

syle YED 343-1, 7. anmak, hatrlamak, zikretmek Ynus imdi syle Hakk'

Allah old sana sk/Gider gnldeki eki elndeki menkr nedr YED 56-12;

KT 1091bde Haber vermek, gammazlk etmek: ocuklara tembih etmeli

sylemesinler. anlamnda anlam ktlemesi vardr. trk, iir, destan vb.

okumak, tmek, anmak, hatrlamak, zikretmek anlamlarnda kaybolma

yoluyla anlam daralmas olmutur.

uvar- su vermek, sulamak Aup yalaru sl utmd Nl/uvarmd uru yiri nie

ml SN 5513, YED 235-3; KT 1098bde Demiri kzdrp sertlemek iin suya

daldrmak anlamnda nedensel btnleyicilie dayal eylem aktarmas yoluyla

anlam genilemesi olmutur.

sr- 1. kovmak, baka yere gndermek Ol Melik Reyyn kamuya kakd/Kimini

srdi kimini tokdad YZ 25a-7, YED 68-5, DK 183-3, MN 59a-11, GT 62a-

15, 2. uzaklatrmak Biri birmz glini oralum/Sciyile ayular

srelm SN 4257, YED 240-2, 3. dedirmek, dokundurmak Olum idign

andan ileyim, ra parman anatsun, ann destmala drtsn, gzme

sreyin alaa olur-ise olum Beyrekdr didi DK 118-10, YZ 47b-4, YED

49-10, SN 1752, MN 35b-8, 4. yrtmek, atla yol almak Bu na zre ger

oynaya yat ola/Srem at yle ki eh mt ola SN 2156, YZ 18b-4, YED 356-

6, DK 16-7, 5. bir maddeyi srmek, koymak gzsz kiin ana rast

srmek b-fyide zamet ekmekdr. GT 40b-13, DK 146-11, 6. yapmak,

hkm srmek Bir zemn arnda pihl srdi. MN 12b-1, 7.

gtrmek, srmek Bu kez sen bizi cehl zencri benmle anu engline mi

252
 srrsin? MN 63a-2, DK 182-5, 8. srnerek gelmek Bir gn bir ylan srdi

yazdan, cigeri yanub su istey ol ba urad. MN 21b-6, 9. sunmak,

uzatmak alu gel sara srsn didi. DK 52-4; KT 1105ada (Topra)

ilemek, ift ve sapan kullanmak: Tarlay srmek., bitmek, topraktan kmak

veya dal budak peyda etmek, nevnema bulmak, (karn) ishale duar olmak:

Karn sryor ve reva kazandrp satmak, geirmek, sarf etmek

anlamlarnda terimleme yoluyla anlam genilemesi olmutur. itmek,

yuvarlatmak, teye iletmek: u mangal beriye sr., kovalamak, takip etmek:

Av srmek, balamak, bed ve mbaeret etmek anlamlarnda anlam

genilemesi olmutur. srnerek gelmek, sunmak, uzatmak anlamlarnda

kaybolma yoluyla anlam daralmas olmutur.

sr- kaymak, taklmak Sheyl at srben ddidi/Hemn dem ya stine

didi SN 4502, DK 244-3, GT 55a-10; KT 1103de yanlmak, sehv hat

etmek anlamnda mecazlama yoluyla anlam genilemesi olmutur.

srdr- ayan kaydrmak, kaydrmak Segirdr-iken aur atu

srdres/avaduu vatn kendi utdurasn. DK 143-6; KT 1103bde

Sehv hat ettirmek, yanltmak anlamnda mecazlama yoluyla anlam

genilemesi olmutur.

sri- srklemek Grdi kim bir blk avm bir yavuz il avrat sriy ahnaya

iltrler. MN 37b-1, DK 134-4/sr- YZ 9b-2, SN 3959; KT 1106ada

Beraber gtrmek, tamak anlamnda anlam genilemesi olmutur.

sril- 1. devam etmek Ar ulu divanum srilmedi Seni bilen big oullar a ard

ara geydi. DK 146-4, YED 73-7, 2. uzatlmak, sunulmak h u sultn

253
 sohbetinde srilr nrdan kadeh/Skiler agrup eydr dost elinden kim ier

YED 67-7, 3. braklmak Yrnlar saladur kap aukdur/Bu kapuya gelen

mahrm srilmez YED 107-11/srl- 4. uzaklatrlmak Ben kundan

rlmayam derghundan srlmeyem/Bundan dah giderisem senn ile varam

sana YED 7-5; KT 1106ada Yrtlmek, sevk olunmak, koturulmak,

Sapan kullanmak, (tarla) ilenmek, Revac olmak, makbul ve mtedavil

olmak, Lems ve mesh olunmak, temas etmek, Konmak, yaptrlmak, tl

ve tedhn, edilmek, Ovulmak, delk edilmek anlamlarnda anlam genilemesi

olmutur. nfaz ve icra edilmek: Hkm srlmek. anlamnda dilbilgiselleme

yoluyla anlam genilemesi olmutur.

srmele- srme ekmek Ysufu ban yur per kucar/Gzlerini srmeler mverd

saar YZ 3a-9; KT 1105a Kapnn srmesini koymak, kilidin ieriden

srlen dilini srmek: Kapy srmelemek. anlamnda anlam dirilmesi yoluyla

anlam genilemesi olmutur.

sz- dikkatle gzden geirmek, incelemek Revn kii mann n sze/Aceb mi

ki pl de dze sze SN 5339, YED 198-5; KT 1108b. (Bir mayii) szge

denilen delikli bir kaptan veya bir bez ve kumatan geirip tortularn

gemesine yol vermemekle tasfiye etmek: Suyu, st szmek. EATdeki

taranan eserlerde filenmeyen bu anlamn KTde yer almas anlam dirilmesi

yoluyla anlam genilemesinin gerekletiini gsterir.

szl- baygnlamak, mahmurlamak, gzleri kaymak Szlmidi nergisleyin

uyusuz/umr ile olu anaydu henz SN 1609, YED 184-3; KT 1108b.

Szgeten veya szge yerini tutan bir eyden geirilip tasfiye olunmak

EATdeki taranan eserlerde filenmeyen bu anlamn KTde yer almas anlam

254
 dirilmesi yoluyla anlam genilemesinin gerekletiini gsterir. Hafif ve gizli

bir suretle kayarak gitmek veya umak ve ok zayflamak, arklanmak

anlamlarnda mecazlama yoluyla anlam genilemesi olmutur.

i- 1. kabarmak, imek aru ylan omadan aa tenm alup ier DK 24-

9, GT 70a-7, 2. gururlanmak, byklenmek Amaa sityi o gelr ier,

nite-kim aru oyun bacandan rerler ier. GT 70a-7; KT 1135a.

gururlanmak, byklenmek anlamnda kaybolma yoluyla anlam daralmas

olmutur.

adur- tattrmak, tadna baktrmak Geh gsterr efat gh ahr/Geh tadurur

eker gh zehr SN 2681; KT 1176ada Duyurmak, hissettirmek: Allah

kimseye evlt acsn tattrmasn. anlamnda mecazlama yoluyla anlam

genilemesi olmutur.

at- 1. datmak, samak Mbrek vc du delim grdi renc/atdu u

baladu ml u genc SN 1697, MN 17b-14, 2. uzaklatrmak Sci geri

ayular adur/Baa caaz aya badur SN 4439, DK 43-10, GT 11b-

12, 3. israf etmek, harcamak Derv az zamnda bi dnr atd ve yidi.

GT 14a-7, 4. blmek, ara vermek, bozmak bigler siz yiz iz

obetz atmauz DK 126-3; KT 225a. israf etmek, harcamak ve

blmek, ara vermek, bozmak anlamlarnda kaybolma yoluyla anlam daralmas

sz konusudur.

al- 1. ilitirilmek, geirilmek Grdm anda taklur cn boynna zlfeyn-i dost/Bir

kl ile sad-hezarn Mansr' ber-dr ider YED 67-5/akl- 2. dolanmak

Zencr oddan bllerine taklur/Kmrleyin kamu yanm yaklur YZ 27b-11;

255
 KT 1155a-bde liip kalmak, teehhr etmek, Elenmek, elence tarikiyle

istihza etmek ve Yapp ayrlmamak, arkas sra gitmek anlamlarnda

mecazlama yoluyla anlam genilemesi olmutur.

al- 1. dalmak, bir yerin dibine girmek, iine sokulmak, gmlmek Anu bigi Gher

kimesne bula/Ki vara deiz dibine ala SN 3977, YED 76-4, 2. baka bir

eyle uramayacak veya baka bir eyi dnemeyecek biimde kendini bir

eye kaptrmak Bir dem cehletde kalur h nesneyi bilmez olur/Bir dem talar

hikmetlere lins u Lokmn olur YED 49-5; KT 228bde (Hasta) kendini

kaybedip bhu yatmak anlamnda terimleme; Habersiz ve izinsiz bir yere

sokulmak, Bir ile megul olmak ve Bilmedii bir ie girimek

anlamlarnda mecazlama yoluyla anlam genilemesi olmutur.

an- 1. daha nce grm olmak, ilikisi bulunmak, bilmek Bayndr an aydur:

Mere niye alarsz, biz bun tanmazuz, adalusna aparu grsn ol ya

bilr DK 94-1/an- 2. danmak, istiare etmek Ol arada kim bir ey yir

grem/ehe anam u anda bnyd uram SN 1315 (Clauson, 1972: 516-a); KT

1163ada Kabul ve tasdik etmek, inanmak, taat ve inkyat ve ser-fr

etmek ve tiraf etmek anlamlarnda anlam genilemesi olmutur.

ap- bir varla inancn ve balln belirli kurallar erevesinde gstermek, boyun

emek, Tanr edinmek, tapmak Eytdi dn gn tapar-dum ben seni/hir ac

koydu tulaz yohsul beni YZ 31a-5, YED 94-1, SN 44, MN 34b-12; KT

1164ada Peresti derecesinde sevmek, merbut ve meftun olmak anlamnda

ilevsel eylem aktarmas yoluyla anlam genilemesi olmutur.

256
art- ekimek DK 249-8/arta- Ysufu anda etegi yrtlur/Tartaurken kapya

Kotfar gelr YZ 19b-10; KT 1168bde Bahis ve mnazaa zerine bir eyi

birlikte tartmak, tartarak hall-i mnza'a etmek anlamnda mecazlama

yoluyla anlam genilemesi olmutur.

arvandur- davrandrmak arvandurmad, ignine kl indrdi. DK 289-8; KT

234bde Ayaa kaldrmak, durdurmak ve Kar durdurmak, dayandrmak

anlamlarnda anlam genilemesi olmutur.

a- 1. tamak alabu rahmet deizi aynayub ad MN 12b-11, YED 49-4,

DK 145-3, SN 4390, 2. heyecandan kendini tutamamak Tadun yine deli

gnl sular gibi aglar msn/Akdun yine kanlu yaum yollarum baglar msn

YED 270-1; KT 1174ada Uzayp artmak, fazla gelmek: Astar yznden

tayor. anlamnda ilevsel eylem aktarmas yoluyla anlam genilemesi

olmutur.

a- tamak, gtrmek, nakletmek Su auz u yara id tamm/Oda uruuz hem

bir am SN 3338; KT 1173bde stnde bulundurmak, hamil olmak

ve Bir yerden bir yere lkrd gtrp dedikodu yapmak anlamlarnda

eklenimsel btnleyicilie dayal eylem aktarmas yoluyla anlam genilemesi

olmutur.

an- tanmak, getirilmek and v deni yiyesi rat/Bu rn ki oturd ol r-

bat SN 3374; KT 1173bde Eyasn kaldrp baka yere naklolunmak, g

etmek, stnde bulundurulmak: ehrin iinde silh tanmaz. anlamlar ile

eklenimsel btnleyicilie dayal eylem aktarmas; Bir yere ok gitmek, pek

sk gidip gelmek: Btn gece abdesthaneye tand. anlamnda edilgen atdan

257
 dnl at biimine geerek at deitirme yoluyla anlam genilemesi

olmutur.

aya- yaslamak Olan bu atla buanu alnna yumrun ayad, srdi meydanu

bana ard. DK 16-11; KT 235a-bde nf ve iddetle vermek, teslim

etmek, yollayvermek, brakvermek: Gider gitmez bir ac kahve dayadlar;

sabahleyin kendisine ocuu dayarlar. anlamnda mecazlama yoluyla anlam

genilemesi olmutur.

tikdr- kurdurmak ara yir zerine otalarn tikdrmi-idi. DK 122-10; KT

253ada ine ve iplikle hytat ettirmek anlamnda anlam genilemesi

olmutur.

o- 1. vurmak, paralamak Halk davet kld dne okd/Kilse ykd hc uatd

tokd YZ 50b-11, 2. akmak ayr otlaya oyasz azu/uru uru

amlam ola yazu SN 3314, 3. dokumak ar oyan da oycdur,

velkin arr krghna iletmezler. GT 65b-12, YED 224-4/do- 4. tepmek,

yrmek Bin kez hacca vardunsa bin kez gaz kldunsa/Bir kez gnl

sdunsa gerekse yz yl yol dok YED 366-1/ou- 5. def etmek, yok etmek

Ol bitigi karur aar okur/ar adyla szin eytn tokur YZ 47b-10; KT

262b. akmak, tepmek, yrmek, def etmek, yok etmek anlamlarnda

kaybolma yoluyla anlam daralmas sz konusudur.

on- 1. isabet etmek, dmek O ond, ala an orlad DK 23-1/don-

YED 165-8/don- SN 2518, 2. ulamak Byle dige olanu ulana ses

ond. DK 28-2, 3. demek, temas etmek Ngh gzi apana l

ond. ara an orlad gzine indi. zin arp yirlere ald. DK 148-

258
 4/don- SN 3281, MN 60a-10/doun- MN 46b-3, GT 45a-12/oun- SN

4193, 4. kendi kendine dolamak, yol yrmek Varam lemi key onam

gezem/Elikdrem an oam u dzem SN 4037/don- 5. mec. deerinde

olmak Demr ona ar old on bi eri/Donurd on bie her bir eri SN

2528, 6. kar koymak u resm ile alb albe iridiler/Dondlar u at

dridiler SN 2583; KT 263ada Shhate zarar mucip olmak, zrar etmek,

yaramamak, rahatszlk vermek anlamnda terimleme yoluyla Sarholuk

vermek, ok sert gelip sersemlik getirmek anlamnda anlam genilemesi

olmutur. ncitmek, zrde etmek, zrar eylemek, rahat brakmamak,

satamak, Tesir etmek, ilemek, eseri gemek, Hzn ve keder vermek,

merak arttrmak ve Tecavz ve tasallut etmek anlamlarnda mecazlama

yoluyla anlam genilemesi olmutur. isabet etmek, dmek, ulamak, kendi

kendine dolamak, yol yrmek, mec. deerinde olmak, kar koymak

anlamlarnda kaybolma yoluyla anlam daralmas olmutur.

oundur- isabet ettirmek Ve lkin gl omad baa /oundursar degme bir

yaa SN 4729; KT 262bde ncittirmek, zrde ettirmek, satamaya

brakmak ve Sz dolaysyla birine irca etmek, ima etmek anlamlarnda

mecazlama yoluyla anlam genilemesi olmutur.

ola- nesneleri bir eyin zerine dndrerek sarmak Blk alarn utd v

olad/anaydu heme ii ol idi SN 1970, DK 184-13; KT 263b hale

etmek, ar ve mkl bir ii birine br ve musallat etmek anlamnda

mecazlama yoluyla anlam genilemesi olmutur.

ola- 1. gezinmek, ilimek Grdi-kim arda uzun alm, taz olam yurtda

alm. DK 44-4, 2. karmak Yo ie v olmayas sevdya olaup/Yrndan

259
 u cnndan min ze benven SN 2901, DK 112-7, 3. sarlmak Ala yorgan

iinde sen-ile olamadum atlu dama utuban ormadum. DK 198-5, 4.

i ie gemek, dolamak Biri birisine olam idi/Bir udan bir uca ulam

idi SN 493, 5. taklmak Anlara olad. MN 29b-7; KT 264b-265ada

Yaylmak, mnteir olmak, tedavl etmek: yle bir sz dolayor. anlamnda

mecazlama yoluyla; Dorudan gitmeyip dolakl olmak, teye beriye

sapmakla uzamak: Bu yol ok dolayor., Dnp dier bir taraftan varmak:

Arkadan dola; art kapdan dolatk. anlamlarnda anlam genilemesi

olmutur. karmak ve sarlmak anlamlarnda kaybolma yoluyla anlam

daralmas olmutur.

oladur- dolatrmak Ne ama gerek kim oladuravan/Ne gitmek dilerven

buladuravan SN 2738; KT 265a-bde (Sz) maksada sevk iin

mnasebetten mnasebete drmek: Szn dolatra dolatra maksadna

geldi. ve Etrafn evirmek, sarmak, hasr ve ihata etmek: Dmann

bulunduu tepeyi askerle dolatrd. anlamlarnda eklenimsel btnleyicilie

dayal eylem aktarmas yoluyla anlam genilemesi olmutur. Balamak,

akdetmek: Ldes (Ydes) tutumak; bahis tutumak. anlamnda

dilbilgiselleme yoluyla anlam genilemesi olmutur.

oldur- 1. doldurmak Anbrlar toldurdlar tahl kamu/Ol ydi yl bay u yoksul ey

am YZ 29a-6, YED 269-3, SN 1792, MN 32a-11, GT 34a-14, 2. kaplamak

Urmadan dgimeden lemi olduraym Yaradan Allahdan meded didi.

DK 147-9, YED 118-7; KT 265bde Eksik olan eyi tamamlamak, ibl

etmek: Verdiiniz akeyi yz liraya doldurun; daha hesab dolduramadk.

anlamnda nedensel btnleyicilie dayal eylem aktarmas yoluyla anlam

260
 genilemesi olmutur. kaplamak anlamnda kaybolma yoluyla anlam daralmas

olmutur.

onat- donatmak, birinin giyimini salamak, giydirip kuatmak a grse

oyurl, yalna grse onatl DK 14-7 (Ergin, 2009b: 292), SN 1352;

KT 268ada Geminin arma ve teknesindeki nevks ikmal ve tehiz edip

seyrsefere hazrlamak anlamnda terimleme; Svp sayarak tekdir etmek,

etrafyla kabahatlerini yzne vurarak paylamak anlamnda mecazlama

yoluyla anlam genilemesi olmutur.

urut- durdurmak urutd direksz yce gkleri/Drtdi nie cinn ins peri SN

19; KT 274bde Bekletmek, tevkif etmek: Onu daha bir mddet yerinde

durdurmal. anlamnda eklenimsel btnleycilie dayal eylem aktarmas

yoluyla anlam genilemesi olmutur.

utdur- 1. yakalatmak Anda Ysuf Bnymni tutdurur/Buyurur zind[n] dapa

le[t]drr YZ 40b-2, 2. tutmasn salamak Gk bidevisin tutdurd, azan

Big arnda ara Gne bindi. DK 37-8; KT 1247bde Balayp devam

etmek, kesmemek, srar etmek: sterim diye tutturdu. anlamnda mecazlama

yoluyla anlam genilemesi olmutur.

utu- harekete geirmek, yanmaya balamak, alev almak Alaurlar her birisi

tamuda/Tutumlar gynr dner oda YZ 27b-9, YED 360-3/dutu- YED

47-1; KT 1248ada Birbirini tutmak, birbirine iliip tutunmak, temas etmek,

Birlikte tutmak, bir yere getirmek, temas ettirmek anlamnda anlam dirilmesi

yoluyla anlam genilemesi sz konusudur. Kavga mnazaa etmek, mcadele

261
 ve mudrebe eylemek: Onlar akbet tutuacaklardr. anlamnda doadan

insana deyim aktarmas yoluyla anlam genilemesi olmutur.

utudur- tututurmak, yakmak utudurd oduna cnum/Ki aynatd

amarda anum SN 1204; KT 1248bde Birbirine tutturmak, litirmek,

bititirmek, Sktrmak, usullacak vermek, eline brakmak anlamlarnda

anlam dirilmesi yoluyla anlam genilemesi sz konusudur. Kavga ettirmek,

mnazaa ve mudrebeye sevk etmek: Onun maksad bizi tututurup uzaktan

seyretmektir. anlamnda doadan insana deyim aktarmas yoluyla anlam

genilemesi olmutur.

u- 1. umak Havdan kular gelr ua ner/Hon-salru banu zre konar YZ

22b-2, YED 49-6, DK 159-6, SN 4023, MN 37a-6, GT 58b-4/u- SN 3372, 2.

dalmak Ydi ya snbl ki ol gge uar/Tolunur gkden varur yle ki var

YZ 25b-9, 3. ykselmek demlikden kam uam melekler mlkine/Levn

olam b-levn olam geh kevn olam b-kn olam YED 201-31, 4. yksek yerden

dmek, yuvarlanmak Begil at clavsn yeimedi, bile ud. DK 240-12, 5.

lmek Biz bu cihndan gelm/Ol dost iline ualum/Arz hevdan

geelm/Gel dosta gidelm gnl YED 160-6, 6. kendinden gemek Ben

grdm erenler ud k kadehin tolu idi/Hak katnda nz gedi yle yzi

yire duru YED 72-6, 7. ayrlmak, uzaklamak, kmak Ikun burcndan

udum cevln uruban gedm/Ben dostla buludum cevln kayus degl YED

165-10, 8. hzla gemek Kl gibi Srt'dan dem mi geer/Y zilr y

tayanur ya uar YED 417-12; KT 1254bde Zail olmak, syrlp gitmek,

mahvolmak: Rengi, benzi umu. anlamnda doadan insana deyim aktarmas;

apknlkta pek ileri varmak, uar apkn olmak anlamnda argolama

262
 yoluyla anlam genilemesi olmutur. dalmak, lmek, kendinden gemek,

ayrlmak, uzaklamak, kmak anlamlarnda kaybolma yoluyla anlam

daralmas olmutur.

uur- 1. uurmak, umasn salamak Yavrcalarumuz bisleyb, bli olub

uurduumuz vat ol avancl geliser MN 62a-3, SN 3227, 2. lmek,

ruhunu teslim etmek Srdm mrmi gerdm/ num Hazret'e

uurdum/Ecel erbetin irdm/Esenledm dnym seni YED 413-2, 3.

uurup drmek azan olan uurdun-m. DK 136-9; KT 1254bde

almak, arpmak: Kitaplarmz birer birer uuruyorlar. anlamnda

argolama; ok methsena etmek, ayyuka karmak anlamnda mecazlama

yoluyla anlam genilemesi olmutur. uurup drmek anlamnda kaybolma

yoluyla anlam daralmas olmutur.

ura-/ora- 1. tesadf etmek, rast gelmek, karlamak niteki s peygamber

aleyhis-selm bir gn bir uduz ite orad. MN 32a-1, YZ 36a-6, YED 82-1,

SN 482, DK 241-10, GT 34a-12, 2. bir yerin yanndan, yaknndan, iinden

gemek, karlap gemek Yol Alnca alasna uram-idi. DK 255-3,

YED 32-7, 3. gitmek Pes bir a yldan ora am seferinden geldm ve ol

derv maallesine uradum. GT 64b-12, MN 29b-7, 4. bana gelmek,

kt duruma konu olmak gz , gr neye uradu. MN 6a-5, 5. kmak

Bu gn ki bu mrm lduz arard ve dirligm gnei fen ayrulna degdi,

me bir yl rad ki gir dnmek y, nr varma gerek. MN 7a-13; KT

1256a.tesadf etmek, rast gelmek, karlamak anlamnda kaybolma yoluyla

anlam daralmas sz konusudur.

263
urat- 1. getirmek San bubn lan stine uratd. MN 22a-14, 2.

karlatrmak, rastlatrmak, denk getirtmek Esirgedi Tangr ol ey uln/Ki

dde uratd saa yoln SN 888, DK 136-9, 3. yaatmak, maruz brakmak

Bu k deme gr neler uradur/Yarar yregin barn oradur SN 1975;

KT 1256a-b. karlatrmak, rastlatrmak, denk getirtmek anlamnda

kaybolma yoluyla anlam daralmas sz konusudur.

ur- 1. vurmak elin bgrine urur DK 8-1, YZ 3b-12, YED 26-4, SN 2756, MN

22a-14, GT 62a-13/vur- YZ 3b-10, MN 8b-5, GT 18b-9, 2. sokmak Antar

n kilide urd ol/apu alup ieri girdi ol SN 481, MN 68b-9/vur- MN 8a-4,

3. srmek Urmad benm zamuma h kimsene merhem/almad benm

ime kimsen inam SN 2858, DK 29-4, MN 21a-4, GT 69a-3/vur- MN

21a-4, GT 2a-10, 4. isabet ettirmek, atmak, frlatmak Nesne bilmez olancu

ala-la nina o urur. GT 46b-5, YED 269-5, DK 225-11, 5. basmak,

soymak, yama etmek Yunn diyrnda bir krubn armler urdlar GT

7a-10, YED 197-4, 6. koymak, yerletirmek Beni beige urdlar elm ayagum

sardlar/ndin acsn virdiler tuz iine ddi gnl YED 152-4, 7. takmak,

giydirmek deme sen tac urdu eyana lanet ldu. DK 210-3, YED 168-

10, 8. ldrmek adalusn aa virr oldlar, gelr bundan kier, uralum

an, aa varmasun tekine tine varsub didiler. DK 101-12/vur- MN 62a-3, 9.

atmak Dede orkut var oul kendi uya ur didi. DK 89-2, 10. asmak

o beni adn ana engele ursunlar, o etmden eksnler DK 53-12,

11. belli bir sesi yksek olarak karmak srfil srn urcak mahlkt

turugelicek/Senn nnden artuk h kulagum iitmeye YED 3-8, 12.

kullanmak, sallamak Ad grkl Muammedi yad getrdi, ara dinl kfire

264
 gz arartd, hayrd, at ald aru vard, l urd DK 132-6, YED 168-

11/vur- 13. yklenmek Her gn uzladan bir ar yk vurub bazara gtrr

atard. MN 46b-9; KT 1295b-1296ada Hesaptan ihra ve tarh etmek: u

rakam vur. ve Duyulmak, hissolunmak, gemek: Karnma bir sanc

vuruyor. anlamlarnda terimleme yoluyla; Tepmek, tekme atmak, Sapmak,

saldrmak, mteveccih olmak, dorulmak: Gemi karaya vurdu., Sokulmak,

girmek, dalmak: Ormana, srye vurdu., Atlmak, kendini atmak

anlamlarnda anlam genilemesi olmutur. Gstermek, gsteri yapmak, yalan

bir harekette bulunmak: Delilie, hastala bilmemezlie vurmak. anlamnda

dilbilgiselleme yoluyla anlam genilemesi olmutur. sokmak, srmek,

asmak, kullanmak, sallamak anlamlarnda kaybolma yoluyla anlam

daralmas olmutur.

url- 1. vazolunmak Baglana bin bin sunf ka yok havf u hayf/Yarn maher

gninde Yevme yenfehu urla YED 306-6, 2. vurulmak, mzik aleti alnmak

Bor alnd ks urld. DK 301-10/urul- 3. kurulmak, yaplmak Urulmd

bir tat epevresi/onulmd begler in krs SN 4898; KT 1296bde Bir

hastala tutulmak, musap olmak: Koleraya vurulmu. anlamnda terimleme;

Ezilmek, zedelenmek, berelenmek: Bu meyveler hep vurulmu. anlamnda

insandan doaya deyim aktarmas; Ak ve alkaya giriftar olmak: Bir kza

vurulmu. anlamnda mecazlama yoluyla anlam genilemesi olmutur.

urun- 1. kendi kendine vurmak Dgndi delim urund k/Yine liine yirindi

k SN 5499, 2. giyinmek, takmak Derv-fat ol Ttr klh urun. GT

7a-3; KT 1296b. giyinmek, takmak anlamnda kaybolma yoluyla anlam

daralmas sz konusudur.

265
uan- 1. bkmak, bezmek, usanmak, sklmak Al duvaum altndan sylemedm

Tiz sevd tiz uandu avat ol avat. DK 198-6, YED 76-2, MN 14a-10,

SN 4799, 2. doymak, tatmin olmak, kanmak Ne syledm bilmedm Biglige

uanmadum yiitlie oymadum DK 160-10, SN 2742 3. haberdar olmak

Dirilmi idi evredin ol oya/Bulardan kim uana y kim uya SN 2117, 4.

phe etmek Seni gnderem bizden uanmal/Ben ibu szmden dne

anmal SN 4327; KT 1261b. doymak, tatmin olmak, kanmak, haberdar

olmak, phe etmek anlamlarnda kaybolma yoluyla anlam daralmas sz

konusudur.

ulan- akllanmak etk kim ura penesin alana/Eger diri alur ise ulana SN

3404; KT 1261bde Edep ve terbiye renmek, terbiye olmak ve Yavalk ve

hilm peyda etmek, yumuak anlamlarnda nedensel btnleyicilie dayal

eylem aktarmas yoluyla anlam genilemesi olmutur.

ut- 1. yenmek, kazanmak Bu na ile biz bir oyun utalum/Gicemzi gndzleyin

utalum SN 1937/t- YED 18-1, SN 4625, MN 50a-8, 2. almak Ki geldi

bunu bigi i itdi ol/At srdi hu zn utd ol SN 2788, 3. takip etmek,

ardndan gitmek yle idpdr ol beni seemezem dnden gni/Alsun teni

utsun cn kon ben ana aldanaym YED 216-3; KT 1274b takip etmek,

ardndan gitmek ve almak anlamlarnda kaybolma yoluyla anlam daralmas

sz konusudur.

uyan- 1. uyanmak Didi hergiz uyanmal uyudan/Ne urtldum ibu necs podan

SN 3368, YED 392-2, MN 3a-11/oyan- YZ 22b-3, DK 192-13, 2. dirilmek

Senn kaun turmadn ok atar yay kurmadn/srfl sr urmadn nie cnlar

uyana YED 320-9, 3. gerekleri anlar, kavrar duruma gelmek, gz amak

266
 Kandaydun kandan geldn dvne/A gzni bu gafletden uyan e YED 346-

1/oyan- YZ 6b-8; KT 1264ada (Fenalk) zuhur etmek anlamnda anlam

ktlemesi ve Kat edilmek: Orada bu son zamanda bir dergh uyand.

anlamnda insandan doaya deyim aktarmas yoluyla anlam genilemesi

olmutur.

uyandur- 1. uyandrmak Nice kii uyd yoldan apa/Ecel tz uyandurd depe depe

SN 2360, 2. uyarmak, ikaz etmek Ynus kogl sen bu kur davy/Vay ona ki

Allah uyandurmaya YED 326-8; KT 1264ada Parlatmak, tututurmak, i'l

ve tenvir etmek, yakmak: u atei, u mumlar uyandrn., mar etmek, bina

ve kat etmek, mamur bir hle getirmek, enlendirmek anlamlarnda

insandan doaya deyim aktarmas yoluyla anlam genilemesi olmutur.

uydur- inandrmak bira arm lomayla seni gendye uydurm. MN 33b-3;

KT 1264bde Dzeltmek, tesviye etmek, yoluna koymak: leri uydurup sonra

rahat etmeli. ve Mcib-i intif' olacak surette elde etmek: Bu kitab nereden

uydurdunuz. anlamlarnda anlam genilemesi olmutur.

uyt- uyutmak her gice beni uydur gendi anca varur! MN 59b-5/uyut- SN

918; KT 1266ada Manyetizma veya kloroform ile bir marizin hissini iptal

edip bayltmak: Kendisini uyutmakszn ameliyat icra ettiler. anlamnda

terimleme yoluyla; Usandrmak, can skmak: Birtakm uzun hikyelerle beni

uyuttu., Aldatmak, ifal etmek. ve (Bir ii) tl-i mddet tehir ve tavik

etmek, srncemede brakmak: Bizim ii bsbtn uyuttular. anlamlarnda

mecazlama yoluyla anlam genilemesi olmutur.

267
uyu- uyumak Syler eydr bu degl benm begm/Uyur iken dde kez

grdgm YZ 13b-5, YED 192-6, DK 191-7, SN 1888, MN 26a-14, GT 13b-

10/uy- SN 1922, MN 3a-10, GT 7b-5; KT 1265bde Gafil olmak, hb-

gaflette bulunmak ve () geri kalmak, tehir olunmak, avk ve tehire dmek

anlamlarnda mecazlama yoluyla anlam genilemesi olmutur.

uzan- 1. yetimek, ulamak, uzamak, uzanmak Dzlmi idi v bezenmi

idi/Budalar havya uzanm idi SN 495, YED 267-3, DK 43-4, 2. uzun

olmak, uzun srmek Pihl mbrek olsun! mr devlet ve nz izzet

birle uzansun! MN 36a-5, SN 3704; KT 1266bde El uzatmak, gasp niyetiyle

tecavz etmek: O bizim iftlie de uzand. anlamnda anlam ktlemesi sz

konusudur. uzun olmak, uzun srmek anlamnda kaybolma yoluyla anlam

daralmas olmutur.

rk- rkmek Umak ehli rkeler ol kamudan/Geldi sler dyeler tamudan YZ

28a-13, DK 142-6, SN 3673, MN 11b-3; KT 1272bde (Nebatat) mahsul

amak, dkmek: Bu eftali aac bu sene rkt. anlamnda insandan doaya

deyim aktarmas yoluyla anlam genilemesi olmutur.

- 1. mek, toplanmak, birikmek Derelerde depelerde kfire run girdi,

leine uzun di. DK 64-13, YZ 13b-3, YED 335-7, SN 795, MN 29b-7,

GT 36a-7, 2. saldrmak n urd greler birbirine yardum lub urda

erler. MN 43b-7, DK 88-4; KT 1274a. saldrmak anlamnda kaybolma

yoluyla anlam daralmas sz konusudur.

en- 1. bkmak, usanmak, sklmak, rahatsz olmak Amm pih gtden

enmek ey olmaz MN 23a-8, YED 80-2, SN 727, 2. ekinmek, korkmak

268
 arf-i slfe mestlik vatnda el arlndan enmez GT 63b-7, 3. enmek,

aciz olmak Sen beni nice gtresin, vel ben seni gtrmekden enmezven;

gel bin didi. MN 6a-1; KT 1274a. bkmak, usanmak, sklmak, rahatsz

olmak ve ekinmek, korkmak anlamlarnda kaybolma yoluyla anlam

daralmas sz konusudur.

var- 1. durmak, olmak asedden ra ol [u] kinden an/Da kibre v bule

varma yan SN 266, 2. gitmek Pdih buyurd, vardlar ol kiiyi buldlar.

GT 19b-12, YZ 3a-5, YED 7-6, DK 17-8, SN 632, MN 2b-6, 3. kmak Vezr

ile na r urdlar/Melik-zden atna vardlar SN 636, YED 74-2, DK

54-2, MN 2a-7, 4. ulamak skender eyitdi ki; Allah Tal fal-y-la her

memlekete ki vardum raiyyet incitmedm GT 23b-6, YZ 50b-12, YED 2-9,

DK 4-9, 5. herhangi bir sre dolmak olum omasun, oar-ise on gne

varmasun DK 190-4, 6. evlenmek ah nola-y-idi, bu le-y-idi, birine da

vara-y-idm DK 8-4, 7. seslenme, ar anlamnda Bu kamu gnhlarun

yuyan misknligimi/Var Ynus sen miskn ol gel tamaun yayn yas YED 119-

5, 8. bir durumdan baka duruma gemek, balamak Allah buyrugn dutgl

namzun klup gitgil/Namzun klmaynca zinhr varmagl ie YED 341-3;

KT 1283bde Kymak, cret etmek, acmamak, ekinmemek: O sz

sylemeye nasl az varyor? O kadar kk ocua vurmaya adamn eli

varmaz. anlamnda mecazlama yoluyla anlam genilemesi olmutur.

durmak, olmak, kmak, evlenmek, seslenme, ar anlamnda

anlamlarnda kaybolma yoluyla anlam daralmas sz konusudur.

vir- 1. vermek Eege bu sz yavla h geldi. Yularn aal eline virdi. MN 2b-12,

YED 8-1, DK 15-6, SN 640, GT 28b-11, 2. demek Bri ol dostum beni

269
esirgeyp, on altun virp al itdi GT 26b-8, 3. ikram etmek Vir etmek

anca ki a olmasun/en da acuban lmesn SN 3766, GT 38b-14/vr-

YZ 33a-14, 4. bahetmek Senden-midr benden-midr, Tar Tala bize bir

batman oul virmez nedendr didi DK 13-9, SN 654, GT 48b-10/vr- YZ 1b-

8, 5. meyve vermek Mlu zektn arl ki bubn bun budamaynca

zmi artu virmez, zekt da eyledr. GT 32a-7, 6. gndermek, kaydetmek

Bir pdih oln mektebe virdi. GT 62b-9, 7. takmak Bunca falet ki sa

eldr, ne-y-n yzgi ol ele vird? GT 78a-13, DK 217-2, 8.

evlendirmek Tarnu buyru-y-ile Peyamber avli-y-ile z arndaum

Beyrege vireyim didi. DK 85-3, MN 17b-7/vr- YZ 12b-5, 9. yaymak

Eydrsin kim gzm grr davyi manye irr/Gndz gne 'le virr gice

yanan erk nedr YED 37-6, 10. dourmak, dnyaya getirmek Mere kfir

azanu anas aryupdur oul virmez DK 59-6, 11. hediye etmek Key

atlara ekdi aa pi-ke/Da virdi k ul u arava SN 5078, DK 72-

12/vr- YZ 14a-13, 12. teslim etmek sen canu alam, virr-misin yosa

menm-ile cenk ider-misin didi. DK 158-10/vr- YZ 35a-10, 13. tedarik

etmek Be-cid utd naaa tz yap didi/Ne kim eksg var virem hep didi

SN 1334; KT 1291ada Tevcih ve tensip, atf ve isnat etmek: Byle bir ha-

reketi size veremem., Haml, tevil, tefsir etmek: Bu szn neye veriyorsunuz?

Bana olan dargnlna veriyorum. anlamlarnda anlam genilemesi olmutur.

Ef'l-i mu'veneden olarak bir (-/-i) ilhak olunan asl fiilden sonra srat ve

ikmal beyan eder: Alvermek, gidivermek, yazvermek, ki hemen alp gemek

vesaire demektir. anlamnda dilbilgiselleme yoluyla anlam genilemesi

olmutur. ikram etmek, gndermek, kaydetmek, takmak, evlendirmek,

270
 dourmak, dnyaya gelmek, hediye etmek anlamlarnda kaybolma yoluyla

anlam daralmas olmutur.

ya- 1. yakmak, tututurmak ama aup od yad, dar kepeneinden urums

idp yarasna basd DK 42-6, YZ 27a-10, YED 54-9, SN 1548, GT 68a-

11/ya- yakmak SN 2027, 2. ykma, zarara yol amak, mahvetmek Ik nefs

iline akd ne buldysa yakd/Kibir kalasn ykd anda ok sava old YED

394-3; KT 1304ada Actmak, biber gibi keskin bir ac ile mteessir etmek:

Hardal dilimi yakt; bu il ok yakyor. anlamnda duyular aras deyim

aktarmas yoluyla anlam genilemesi olmutur. ok stmak, ok scak olmak:

Bugn gne yakyor. anlamnda ilevsel eylem aktarmas yoluyla anlam

genilemesi olmutur. ykma, zarara yol amak, mahvetmek anlamnda

kaybolma yoluyla anlam daralmas olmutur.

ya- 1. gzel durmak, uygun gelmek Ald geydi, boy boyna bili biline olu

olna yad. DK 106-2, 2. yaklamak, meyletmek Hem eylk ile Tangrya

yau/Yimen uasn yazu y u SN 5378; KT 1303b. yaklamak,

meyletmek anlamnda kaybolma yoluyla anlam daralmas sz konusudur.

yala- yaklamak aa ld kr du atna/Srp nki yalad ar atna

SN 3580; KT 1304ada Benzemek: Bu kuma canfese yaklayor. anlamnda

nedensel btnleyicilie dayal eylem aktarmas yoluyla anlam genilemesi

olmutur.

yama- yamamak ol ehre giren bir far-idi ki mri rasna rua rua

yamama-la gemi-idi. GT 8b-15; KT 1306bde Yaptrmak, atmak: Bir

sille yamad. anlamnda anlam genilemesi olmutur.

271
yan- 1. yanmak Bir gice odun anbarna od ddi cem evleri ve milkleri yand.

GT 20a-13, YZ 28b-1, YED 10-3, DK 119-9, SN 1731, MN 19a-9, 2. k

samak Her gn umakdan aa bir nr ner/Karusnda bir latf kandl

yanar YZ 5a-12, YED 310-7, 3. ac duymak, strap ekmek Anu ymetin

bilmedm l-cerem/Firndan u yanaram acram SN 4080, YZ 18a-7, YED

34-7, DK 24-10, GT 57a-3, 4. yara olmak, kzarmak veya rengi koyulamak

Zebnler eke tuta gtre Tamu'ya ata/Deri yana snk dte dn-gn ii

efgn ola YED 9-3; KT 1308b-1309ada Zarar ve ziyan grmek, ders almak:

Avdan yandm. ve Kazanan sayy geip oyunu kaybetmek: Ben yandm.

anlamlarnda anlam genilemesi olmutur. k samak anlamnda kaybolma

yoluyla anlam daralmas olmutur.

yana- yaklamak ovar an bir iki bile aurur/Yiter n olaylanur u yanaur

SN 2879; KT 1307bde Rza verecek olmak, muvafakat eder gibi olmak, itilf

yz gstermek: Kendisi oralara, hi yanamyor; o pazarla yanamad.

anlamnda mecazlama yoluyla anlam genilemesi olmutur.

yandur- 1. yakmak Kfiri am kibi od oluban yanduraym okuzn bir yirine

ayduraym. DK 147-8, YZ 27a-8, YED 333-3 SN 907, MN 22b-8, 2. ok ac

ektirmek Satd Yakb an yandurd beni/Alaram andan br dni gni YZ

47a-9; KT 1308a. ok ac ektirmek anlamnda kaybolma yoluyla anlam

daralmas sz konusudur.

yap- 1. rtmek, kapatmak Yapd saryu kapusn balad/Ysuf an gricegiz

alad YZ 17b-3, DK 284-1, SN 5486, GT 34a-3/yab- MN 53b-7, 2. ina

etmek, oluturmak, meydana getirmek, Ger dilersin sen an ndeyesin/Pes

gerek kim bir kii ev yapasn YZ 49a-15, YED 27-3, DK 121-1, SN

272
 1333/yab- MN 9b-5, 3. piirmek, yapmak Hon-salr dah grr kim

tenr/Yapar etmek ba zre gtrr YZ 22a-15, 4. karmak, birbirine

dolanmak Sheyli grr at yapm a/uda depserp uru az ii SN

4823; KT 1310a-b. yap- fiili anlam tamaktadr. Szcn temel anlam

kapatmak, dier iki zelletirilmi anlam ise birincisi ina etmek, ikincisi

piirmektir. Her iki anlamn da orijinal anlam olan kapatmak ile badat

grlmektedir. Bylece farkl fiillerden olumu e sesli szcklerin varlna

gerek yoktur, her iki anlam orijinal anlamyla aklamak makuldr

(Boeschoten, 2002: 74). Hazrlamak, dzp komak: At yaptnz m? Odam

yatam yapmadlar., Izrar etmek: Sen bana ne yapabilirsin., Biri hakknda

bir muamelede bulunmak: Onun bana yaptn bilir misiniz? Ben yapamam.

anlamlarnda anlam genilemesi olmutur. rtmek, kapatmak, karmak,

birbirine dolanmak anlamlarnda kaybolma yoluyla anlam daralmas olmutur.

yap- 1. yapmak, tutunmak Ysuf ol-dem urana yapd ho/Tartdlar

k<ar>d<lar> kuyudan ol ham YZ 8a-3, YED 414-1, DK 203-5, SN

1749, MN 35b-10, GT 12b-5/yapu- YZ 7b-11, 2. iyice yaklamak, sokulup

demek Kfire aber virdiler, birine yapdu r yirden avaz geldi bilmedk

ansdur didiler. DK 51-12, YED 311-4; KT 1310ada Girimek,

mbaeret ve tasadd etmek: e yaptm., Ayrlmayp tasd' ve taciz etmek,

ok oturmak: O bir kere yapt m gitmez; muacciz de yapt. anlamlarnda

mecazlama yoluyla anlam genilemesi olmutur.

yarala- hazrlamak Gir dzdiler sci v nul cm/Yaraladlar drl drl

am SN 1919/yarala- MN 10a-1; KT 1311bde Harp iin tehiz etmek

273
 anlamnda sadece sava iin hazrlk yapma anlam ile zelleme yoluyla

anlam daralmas sz konusudur.

yaradur- 1. uygun biimde yapmak Yaradururam size a irte oy/Bun sen

muat bil kp szi oy SN 2092, 2. yaktrmak Yaradurd ol Nev-bahra

ln/anur kim [ki] renc ilte yiye birin SN 3310; KT 1312bde Aslsz bir

eyi insan inandracak surette isnat etmek anlamnda mecazlama yoluyla

anlam genilemesi olmutur.

yat- 1. uyumak Eydr ey baba yatardum bu gce/Bir aceb d grrem it nce

YZ 2a-8, YED 134-2, DK 127-4, SN 615, MN 2a-4, GT 59b-4, 2. uzanmak

Basa grse olanu ala ana bulam yatur. aruban olanuna

oylar DK 27-3, YZ 13b-8, YED 74-1, SN 637, 3. mezarda gml olmak

Srdur nci drdnci Yakb/Anda yatarlar ki drt devletl hb YZ

50b-3, YED 18-10, 4. hapsedilmek ki yl yatsun dy kakr buar/Kardalar

gelr ayana der YZ 40b-3, 5. kalmak, barnmak Yatur idi [ol] anda a u

usuz/Geer idi gni anu yiyesz SN 3768, 6. yaamak Rev nite grdi

acebdr atam/Ki ben bu bellar iine yatam SN 3844; KT 1316bde

Mutavaat etmek, ram olmak, Raz olmak, rza vermek: Dman sulha yatt.

ve Karar bulmak, mutmain olmak anlamlarnda mecazlama yoluyla anlam

genilemesi olmutur. Sga-i atfiyyeden sonra mdvemet ve istimrar beyan

eder: Dnp yatmak. anlamnda dilbilgiselleme yoluyla anlam genilemesi

olmutur. yaamak anlamnda kaybolma yoluyla anlam daralmas olmutur.

yatur- 1. oturtmak, meltmek Devesini dgdi key yaturu/Ysuf eydr dgme an

gel br YZ 23b-8, 2. yatrmak Varuban getrdiler ol mel n/Sheyl aa

didi yaturu bun SN 5166; KT 1316bde (Akeyi) faizle ilemek veya

274
 emanet olmak zere bir yere teslim etmek: Parasn bankaya yatrd.

anlamnda terimleme yoluyla anlam genilemesi olmutur.

yayla- 1. enlendirmek, gzel vakit geirmesini salamak k olayn ol gle

tolsun cihna gulgule/Hezr destn oluban dost bgn yaylayayn YED 283-

6, 2. yaylada yaz mevsimini geirmek, yazn yaylada oturmak aru yatan

ara alar esen olsa il yaylar. DK 145-2; KT 1319ada Yaylada otlamak,

yaylaya karlm olmak: Srleri sahilde klayp Balkanlarda yaylarlar.

anlamnda insandan doaya deyim aktarmas yoluyla anlam genilemesi

olmutur. enlendirmek, gzel vakit geirmesini salamak anlamnda

kaybolma yoluyla anlam daralmas olmutur.

yaz- 1. yazmak Hem gel aa yazuuz bir biti/Muhkem olsun aramuzda bu sat

YZ 8b-15, YED 64-7, DK 6-6, SN 5113, MN 11b-9, GT 5b-10, 2.

nakettirmek, resmetmek, naketmek Degl ol ki resm urm idi na/Ne gz

aa bezer ki yazd ne a SN 1499, YZ 17b-1, 3. belirlemek Aleykes-

selam ay ameli azm fili dnmi dir Allah a alnna ada yazm,

ayalular buraya geldgi yo DK 83-5, YED 410-2; KT 1320b-1321a.

nakettirmek, resmetmek, naketmek, belirlemek anlamlarnda kaybolma

yoluyla anlam daralmas olmutur.

yazdur- 1. nakettirmek, resmettirmek, izdirmek Sratn yazdur Ysufu

nakka/Dah sen srat bile paa YZ 17a-9, SN 3956, 2. yazdrmak,

yazya geirtmek Yakb eydr getr dvd kalem/Yazduram ben derdmi

iyn klam YZ 42b-10; KT 1319b. nakettirmek, resmettirmek, izdirmek

anlamnda kaybolma yoluyla anlam daralmas olmutur.

275
yazl- 1. yazlmak Bu beytler Firdnu eyvnnda yazlmdur. GT 10a-1, YZ

12a-9, YED 335-20, SN 5697, 2. resmedilmek, nakedilmek Sheyl an iitdi

ive ive/Varup girdi ret yazlan eve SN 4808, YZ 17a-10; KT 1320a.

resmedilmek, nakedilmek anlamnda kaybolma yoluyla anlam daralmas

olmutur.

ye- 1. stn gelmek, yenmek Ne olan yeer, ne bua yeer. DK 16-13, SN

2899/yi- SN 3993, 2. hkim olmak Bua am-idi, kendyi bir yce yirden

atd. Begil at clavsn yeimedi, bile udu. DK 240-12; KT 1326b. hkim

olmak anlamnda kaybolma yoluyla anlam daralmas olmutur.

y- 1. engellemek, menetmek, yasaklamak gitmektedr gl olsun

uur/Yoludan seni nice yam buur SN 4740, GT 52a-9, 2. ymak,

biriktirmek, toplamak Birisi ilm tasl itdi ve birisi ml yd. GT 32a-15,

DK 3-2, SN 5365; KT 1331a. engellemek, menetmek, yasaklamak anlamnda

kaybolma yoluyla anlam daralmas olmutur.

yl- toplanmak, ylmak Basa knbed iine girdi. Grdi kim altun aa

ylm. DK 229-5; KT 1331ada Baylp dmek: Sokan ortasnda

yld. anlamnda doadan insana deyim aktarmas yoluyla anlam genilemesi

olmutur.

yrt- 1. yrtmak, paralamak, paralara ayrmak Grdi tand oldur didi, artd

yaasn yrtd, ac rna a yzine ald ald, gz almas gibi al yaan

yrtd DK 94-5, YED 57-4, SN 4091, MN 40a-1, GT 44b-4, 2. vcudu

kanatacak kadar derin izmek gz almas gibi al yaan yrtd DK 94-5;

KT 1333a-bde Hayvann mahmuza gelecek yann yaralayp yrmeye

276
 altrmak: Bu tay yrtmal. anlamnda insandan doaya deyim aktarmas

yoluyla; Mahcubiyetini ref' edip amak, pervasz etmek anlamnda

mecazlama yoluyla anlam genilemesi olmutur.

yrtl- 1. yrtlmak, paralanmak Bakd grdi glek ard<n>dan yrtlm/Kotfar

bildi Zelh suluym YZ 20a-9, YED 9-7, 2. vcudun kanayacak kadar derin

izilmesi, yrtlmak Beli canum baba eyle isterem, pes varasn bir cici bici

trkmen zn alasn, naghandan ayanam zerine dem arn yrtla didi

DK 171-8; KT 1333ada Hayvann yanlar bililtizam yarlp mahmuzdan

korkar hle getirilmekle yrmeye almak anlamnda insandan doaya deyim

aktarmas yoluyla; Mahcubiyeti ref' olup almak, pervasz olmak anlamnda

mecazlama yoluyla anlam genilemesi olmutur. vcudun kanayacak kadar

derin izilmesi, yrtlmak anlamnda kaybolma yoluyla anlam daralmas

olmutur.

yi- 1. yemek yemek Dnin gnin on gn yridi tamm/Ne u idi ne od yir idi

am SN 4188, YED 321-5, DK 7-13, MN 2a-2, GT 7b-4/y- YZ 37b-5, 2.

yiyerek ldrmek h d at grdi ki alan yidi/Yarar orudan ger dayd

di SN 4074/y- YZ 38b-15, 3. harcamak, tketmek, bitirmek Derv az

zamnda bi dnr atd ve yidi. GT 14a-8, YED 227-7; KT 1324bde

Isrmak, salmak, dokunmak, zrar etmek: Bu bcek yer mi? Kollarn pireler,

sivrisinekler yemi. anlamnda anlam genilemesi olmutur. Bir tecavz ya

itap veya zecr ve cezaya uramak: Bir tokat yedi; dayak yiyecektir. ve

Tutulmak, duar olmak: yi bir yamur yedik; galiba stmay yiyeceim.

anlamlarnda mecazlama yoluyla anlam genilemesi olmutur. Almak, kabul

etmek: Haram yemek. anlamnda dilbilgiselleme yoluyla anlam genilemesi

277
 olmutur. yiyerek ldrmek anlamnda kaybolma yoluyla anlam daralmas

olmutur.

yidr- 1. yemesini salamak, yedirmek Dyim kend yanndan yidrr, irrdi.

MN 20a-13, YED 300-6, SN 3967, GT 73b-2, 2. kaptrmak, yemesine neden

olmak Alan alan ayalardan azan olan uurdun-m al Sazu alanna

yidrd-mi. DK 136-9/ydr- 3. ikram etmek Tamdan din turunc

vrr-idi/Sora andan tam ydrr-idi YZ 20b-15; KT 1322ada Sarf ve

istihlk etmek, kaybettirmek: Kuman fazlasn dikie yedirmeli. anlamnda

insandan doaya deyim aktarmas yoluyla; Hazm ve tahamml ettirmek

anlamnda anlam genilemesi olmutur.

yin- yemek yenmek Vel anca gydi ki yindi am/amu onda n old

kelm SN 2992, YED 387-1; KT 1326b-1327ada Anmak, oyulmak:

arkn dileri yenmi., Alnp gtrlmek, yklmak: Dalgadan sahil gnden

gne yeniyor. anlamlarnda insandan doaya deyim aktarmas yoluyla; Sarf

ve istihlk olunmak, bozulmak, israf edilmek: O kadar mal yenir mi?, Bir

tecavz veya zecr ve tekdir ekilmek: Burada dayak yenmez. ve Har ve

istimal olunmak, kullanlmak: Para yenmezse ne ie yarar? anlamlarnda

mecazlama yoluyla anlam genilemesi olmutur.

yiti- 1. ulamak, varmak, yetimek, vasl olmak Pes ne vat kendzden gep

aa yitiesin bilmezem. GT 76b-7, YED 341-7, 2. yetmek, gc yetmek

amm krini kem hve auh ed lmada insn ati yitimez.

GT 1b-7/yeti- 3. yardm etmek DK 245-3; KT 1329bde Vcuda gelmek,

nevnema bulmak, hsl olmak: Bu memlekette ok meyve, zahire, at, koyun

yetiiyor. ve (Meyve) olmak, kemale ermek: Daha zmler yetimedi.

278
 anlamlarnda insandan doaya deyim aktarmas yoluyla; Terbiye olup

meydana gelmek, neet etmek: Mektib-i hriciyyeden mtefennin zabtlar

yetiir. anlamnda anlam genilemesi olmutur.

yol- ekip koparmak, yerinden karmak, yolmak aru kibi ar san yold, oul

oul diyben zrlk ld alad. DK 54-7, SN 2226; KT 1337ada Soymak,

dolandrmak, maln gasbetmek: Zavall adam yoldular. anlamnda argolama

yoluyla anlam genilemesi olmutur.

yolun- yolunmak Yridi anasn ki v s idi/ h d bir yolunm bedinus idi SN

3320; KT 1337ada San yolarak izhr- ye's ve matem etmek, yrtnp

alamak anlamnda anlam genilemesi olmutur.

yorl- yorgun duruma gelmek, yorgun dmek, yorulmak Tol balu or ayr

yorld, Dede orut kii balu kier ayra srad bindi. DK 84-4, MN 64b-

2/yorul- MN 2b-13; KT 1338ada Beyhude uramak, nafile almak: Siz

yorulmayn. anlamnda nedensel btnleyicilie dayal eylem aktarmas

yoluyla anlam genilemesi olmutur.

ynel- ynelmek, bir yne doru gitmeye koyulmak mdi yneldi<ler> giderler

Msra/Saklayup Bnymni ol yol sra YZ 35b-6, DK 29-13; KT 1338bde

(Kular) havada uumak anlamnda insandan doaya deyim aktarmas

yoluyla; Elenmek, meyletmek, ser-fr eylemek anlamnda nedensel

btnleyicilie dayal eylem aktarmas yoluyla; Kast ve niyet etmek,

azmetmek anlamnda mecazlama yoluyla anlam genilemesi olmutur.

yu- 1. ykamak Bir garb lmi diyeler/ gnden sonra tuyalar/Sovuk suyla

yuyalar/yle garb bencileyin YED 277-6, YZ 50a-14, SN 4507, MN 30a-7,

279
 GT 61a-12, 2. gidermek, temizlemek Okna Kur'n u Y-sn/Kulak urup

dinleyesin/Tagca gnhun yuyasn/Tanla seher vaktinde tur YED 88-6, YZ

28a-9; KT 1339a. gidermek, temizlemek anlamnda kaybolma yoluyla anlam

daralmas olmutur.

yudl- yutulmak Anu buyrunsuz adlmaz adm/Boazdan aaa yudlmaz yudm

SN 2 (yudun-/yutun- TaS, 2009: 4702); KT 1341ada Kabul edilmek,

inanlmak: Byle bir yalan yutulur mu? anlamnda argolama; Oyunda

yenilmek, kaybetmek anlamnda mecazlama yoluyla anlam genilemesi

olmutur.

yumat- katln, sertliini, kabaln veya acmaszln ortadan kaldrmak

Birlik diyen katnda h sen-ben dimek h yok durur/Ynus dilin sen

yumatdun bu tevhdi eyitmege YED 323-9; KT 1340ada Hilm ve

mlyemet getirmek, gazap ve huuneti defetmek, Teskin ve iskt etmek,

yavalatmak anlamlarnda mecazlama yoluyla anlam genilemesi olmutur.

yut- 1. yutmak Derl bir rdek n yutd. MN 27b-9, YZ 12a-8, YED 18-4, SN

2266, GT 12b-4, 2. iine alp yok etmek eddd bir umak yapd Nemrd

gge ok atd/Krn' da yir yutd dil Nuirvn kan YED 396-4; KT

1341ada Gasbetmek, zorbalkla alp kazanmak anlamnda argolama

yoluyla; Tahamml edip skt etmek, Kabul etmek, inanmak, Yenmek,

oyunda kazanmak anlamlarnda mecazlama yoluyla anlam genilemesi

olmutur.

yklen- yklenmek, ykleme ii yaplmak Defter-i amlmi yklendm itdm azm-

i rh/Menzil-i maksda Hak'dan emr fermn isterem YED 228-5, SN 4231;

280
 KT 1342ada Haml ve isnat olunmak: O kabahat da ona yklendi. ve Birine

br olup zahmet ve sklet vermek, musallat olmak: Bana ok yklendi.

anlamlarnda mecazlama yoluyla anlam genilemesi olmutur.

yklet- yk koymak Aa benzer ki bir behyim zerine kitb ykledeler GT

67a-2, YED 407-4, DK 136-6, MN 47a-2; KT 1342a-bde Ar bir br ve

vazife koymak: Bu ii de bize yklettiler. ve Bir kabahati birine haml ve isnat

etmek: Btn kabahatleri bana ykletiyorlar. anlamlarnda mecazlama

yoluyla anlam genilemesi olmutur.

yrit- 1. gndermek Yridr yaz ovun srp/Yridr uru gvdeye cn

virp SN 20, 2. canlandrmak Yridr yaz ovun srp/Yridr uru

gvdeye cn virp SN 20; KT 1344ada letmek, mahsup etmek: Faiz

yrtmek. anlamnda terimleme yoluyla; leri srmek, ileri gtrmek: i

yrtmek; davay yrtmek; saati yrtmek. anlamnda anlam genilemesi

olmutur. canlandrmak anlamnda kaybolma yoluyla anlam daralmas

olmutur.

yr-/yor- 1. yrmek n apuya irdi; apuc iler yord MN 11b-12, YED

8-4, DK 26-8, SN 1046/yri- SN 4212, MN 40a-13, GT 37b-4/yri- YZ 28a-

8/yr- YZ 48a-15, 2. gezmek, dolamak itdm ki iler zemnda dvler

demiler arasnda ikre yorrlard MN 19a-2, YED 61-8, GT 8a-

12/yor- MN 46b-9, 3. yaamak, mr srmek Yrridm sag selmet/Takdr

eyledi melmet/Ecel kld ho melmet/Esenledm dnym seni YED 413-3,

4. hkm srmek Ser--ser toptolu yir gk zre/Yrr bu kudretn ho

milketn var YED 48-10/yri- 5. gitmek Zinhr anda var yorma didi. MN

6b-6, 6. hareket etmek, dnmek Gge eytdi dn didi ay-gn yrisn didi/Suy

281
 muallak kod stinde yir eyledi YED 355-3, 7. kmak, ykselmek

Muhammed'n medhini idelm ba stine/Zr ki ol Muhammed yridi Ar

stine YED 321-1/yri- 8. akmak Eti teni zrlkla eridi/Old rmak gzi ya

yridi YZ 38b-7; KT 1343bde lerlemek, ileri gitmek, terakki etmek:

yryor; ders de yrmyor., Savletle hcum etmek, akn etmek: Ordu-y

Hmyn ark'a yrd. anlamlarnda eklenimsel btnleyicilie dayal

eylem aktarmas; etm ve itb, kmak anlamnda argolama; lmek, vefat

etmek: O da yrm. anlamnda rtmecesellie ynelik eylem aktarmas

yoluyla anlam genilemesi olmutur. gezmek, dolamak, kmak, ykselmek,

yaamak, mr srmek, hkm srmek, akmak anlamlarnda kaybolma

yoluyla anlam daralmas olmutur.

yz- su yzeyinde veya iinde ilerlemek, yzmek Pes her kim yzmek bilmeye

Ceyh na nice gire? MN 14b-4, YED 171-7, SN 2751; KT 1345bde inde

yzer gibi bol bol kullanmak; altn iinde yzyor. anlamnda mecazlama

yoluyla anlam genilemesi olmutur.

3.2. Kms- Trk ile Anlam Olarak Elemeyip eitli Anlam Olay ve

Deimesi Gsteren Fiiller

Bu blmde taranan eserlerden elde edilen fiillerin anlamlar Kms- Trk

ile elememektedir. Birinci blmde fiilin Kms- Trk ile eleen bir veya daha

fazla anlam mevcutken bu blmde ortak anlam yoktur. Bu blmdeki fiillerin

anlam deimesi, Kms- Trkde anlam genilemesi ve Eski Anadolu Trkesinde

tespit edilen anlamlarn Kms- Trkde kaybolmasyla anlam daralmas

biimindedir.

282
adur- yukar kartmak, ykseltmek, oturtmak Elin ald adurd tat stine/Nite kim kii

sevdgi dostna SN 4213, YED 13-3; EATde fiillerin ald durum ekli

tamlayclarndan sadece +i belirtme durumu verilmitir (zdemir, 2004: 11). +e

durum ekli tamlaycyla da kullanld grlmektedir. Atete kartrp tebhr

ederek koyulatrmak, lzucetlendirmek. KT 32b. 14. yzyla ait Eski Anadolu

Trkesi dnemi eserinde de (bkz. Ylmaz vd., 2013: 589) ykseltmek, karmak

anlamndaki fiil KTde yeni bir anlam kazanmtr.

atar- 1. yere sermek, devirmek, yenmek, attan drmek pil tenl, kablan atarc

grdi. GT 60b-2/atar- DK 74-13/adar- YED 105-4, 2. ldrmek kim ecat

birle iler yorya ve kimi mekr leyile er atara MN 50b-3; Bir yerden veya

bir kaptan dierine nakletmek, tamak, devretmek., Arayarak alt st etmek.,

Altn stne getirmek, (Tarlay) alt stne gelecek surette bellemek. KT 43a

al- alevlenip yanmaya balamak, tutumak nlar anda bilidi ol dem gnl

ald/lem halk kard denizler kaynar iken YED 243-6 (Tat, 2008: 666b);

lfet etmek, me'lf olmak, det etmek, renmek, talim etmek, Vahetten

kurtulup munis olmak KT 49b

az- birbirini kaybetmek (Tietze, 2002: 172; TaS, 2009: 349; Kanar, 2011: 82) Nite gi

bulup tzcek azdd/Bel grdi o anma az i idi SN 4272; Tedricen azmak,

kesb-i iddet etmek: Kavga azt., Tutumak, kavga etmek. KT 89b

boyat- ulatrmak, eritirmek (Kanar, 2011: 138) Gl ehline n eyler

nedm/Yemende boyadur Sheyle edm SN 4; Boya srdrmek, bilvasta telvn

etmek KT 145a. Ayn biim birimsel ve farkl anlam bilgisel zellikleri tayan

283
 tremi bir fiildir. 14. yzylda erimek, ulamak, uzanmak anlamlarna sahip boyan-

fiili de bu kategori iinde dnlebilir (bkz. elik, 2015: 266).

bual- bunalmak, skntda olmak Semiz oyun aru okl sen apundan kfirlere

virmedm, yirde yaralandum ara baum bunald, yaluuz aldum uum bu-

mdur didi. DK 48-11, YZ 33a-6, SN 2254, MN 46a-8 (Ylmaz vd., 2013: 685);

armak, alklanmak, sersem olmak., Duman vesaireden nefes tutulmak, teneffs

edememek, boulmak KT 153b

egirt- kuatmak, sarmak, etrafn evirmek (Kanar, 2011: 253; Erol-Arslan, 2014: 258)

Eger ala olsa egirdr idk/l uya olsa segirdr idk SN 4302; ile iplik

bktrmek, iden yn veya pamuk vesaire ektirmek KT 290a

gedil- 1. eksilmek, azalmak Bulut glge klmaysar benm ayum gna/Hem gedilmez

tolulug nr gkden yire dogar YED 77-2, 2. kesici eylerin krlp krlemesi,

ksalmak alanda ara polat z lcu gedilmes, drtir-iken ala gnder

ufanmasun DK 35-6; Oyulmak, gedik olmak, entilmek, rahne almak.,

Kanmak, gicimek. KT 370a

geli- birbirine doru gelmek Irandan yanndan gelidiler, gizl yaa utuban

yilidiler, atlu dama virben sordlar, a boz atlar binben yortdlar, big

babas yanna iridiler. DK 200-6; Yetimek, bymek, boy atmak, limek,

semirmek KT 371a

il- ilimek, batmak, etki etmek zerine bir a adam gnderdiler, o atdlar batmad,

l urdlar kesmedi, s-y-ile andlar ilmedi. DK 218-4; Toplayp tutturmak,

atmak, Rast gelmek, tesadf etmek, du gelmek KT 505b

284
ap- skca tutmak, sarlmak (Kanar, 2011: 417) Degl ayb auma yapduu/Ya

arvanduu u y apduu SN 1756; Her biri bir taraftan ekip yama etmek

KT 586b

arart- karartmak, skntya sokmak ad grkl Muammedi yad getrdi, ara dinl

kfire gz arartd, hayrd, at ald aru vard, l urd. DK 132-5, SN 4234,

GT 62a-13; Siyahlatmak, siyah etmek, Bulandrmak, safiliini ref' z'il etmek

KT 592a

ar- 1. yalanmak Gir virdi oh mutul arya/amac olur kimse ki arya SN

1722, YED 21-4, MN 38b-5, 2. kurumak aru yatan arlu ara ara aglar

aryupdur uy gelmez. DK 59-2, SN 1213; Hayvann karnn yoklayp

semizliine bakmak KT 594a

avza- kavramak, yakalamaya almak Sen ayru kii avarn umadu/Ki avzayasn

hem gz yumadu SN 4140; Kabarmak, frlmek, kabarklar peyda etmek KT

609a

ykn- taklit etmek, zenmek An ald v girdi kadraya/oy gr ki ykniser uraya

SN 3037/ykin- SN 3358; Mteessir olmak, derd-i dern olmak KT 951b

zlat- yaknmasna sebep olmak, alatmak ara gzl z ardaum alatmal/aru

olm anam zlatmal. DK 143-12; Artmak, incitmek KT 1074b

avu- tamamlanmak, sona ermek, son bulmak (Kanar, 2011: 656) Bezenmidi amu

vusd oy/anasn bezenmekde avud oy SN 2118; Ayaklar pek az patrt

edecek surette yrmek, tp tp yrmek KT 1179a

285
uun- esirgemek, vermemek iin geri ekmek (TaS, 2009: 3890; Kanar, 2011: 688)

itdi an yle zd temr/Ki avcnda regi uunur SN 2426; rkmek,

tevahhu etmek KT 1254a

endr- 1. tedirgin etmek, rahatsz etmek Ki al endre blk blk/Kiirek ola ol

demden glk SN 252, 2. usandrmak Bu yir siegi bizi endrdi didi. DK

225-13 (Ylmaz vd., 2013: 1140); Kesel vermek, tembel etmek KT 1274a

zil- 1. kesilmek, koparlmak Anlaru terkii ba, zengsi ay zilr, dikmee

gerek olur. DK 189-9, YED 405-7, SN 3679, 2. kaybetmek, yitirmek Allah viren

mi zilmesn, ar o aru imandan ayrmasun, a alnuda bi kelime dua

ldu. DK 66-9, 3. ilikiyi kesmek, mec. kopmak Nin benden ibyle

zild/Bizp benden ayrua dzild SN 5224/zl- 4. incinmek Blleri her

birisin zlp/Bunlar alaurlar anda dzlp YZ 27b-10; Eskiyip bozulmak,

fersude olmak, Hasta ve btap dp zayflamak, dermansz kalmak, Sayklamak,

bir eyi arzu ve meram edip de muvaffak olamamaktan muzdarip olmak, Esn-y

nekhette hastalk nksetmekle btap dmek KT 1276a-b

yapn- siperlenmek, kapanmak On alt yigit rayup atdan indiler. alkan yapndlar,

grzlerin omuzlarna urdlar, apuya geldiler. DK 284-6; Kendi iin yapmak veya

yaptrmak, Hazrlanmak, zenmek, Kesb-i si'a etmek; geinmesi kolaylamak,

Cal ve sahte tavr ve harekette bulunmak KT 1309b

3.3. Kms- Trk ile Anlamlar Ayn Olup Herhangi Anlam Olay ve Deimesi

Gstermeyen Fiiller

Bu blmde yer alan fiillerin hem taranan eserlerde hem de Kms- Trkde

ayn anlam(lar)a sahip olduu tespit edilmitir. Bu nedenle herhangi bir anlam

286
 deimesi sz konusu deildir. Sadece fiil birtakm ses deiiklikleri

gsterebilmektedir: YEDde aur- fiilinin Kms- Trkde aksrmak biiminde

olmas gibi.

ac- ackmak Geyig budn add terkiye/Ki arn gir accaaz yiye SN 2927, YZ 64-

946/ac- SN 3841/a- DK 50-12/c- MN 35b-9; KT 24b

ana- 1. yatp yuvarlanmak, debelenmek Yire ddi v opraa anad/opalan utar bigi

o anad SN 2480, MN 8a-1/ara- SN 4095/ara- 2. kkremek, haykrmak

Muammede alavat getrdi, deve gibi kkredi, arlan gibi arad, nara urup

hayrd, yapa yaluuz kfire at depdi, l urd. DK 147-13, SN 4070, 3.

homurdanmak Aray sana bat. San ditremek dutd. MN 33b-8; KT 32b

aur- haprmak n cn gevdeye irdi ahsurd ri turd/El gtrp ol demde

Hakk'a kr eyledi YED 355-6; KT 60a

at- aktmak, dkmek, akmasna yol amak Atdan ndi secdeye kod ban/Tevbe kld

ok aktd gz yan YZ 11a-14, YED 253-5, MN 61a-4; KT 40b

alan- anlalmak Ne del ki bilinr alanur/dem ol bunda nite dilenr SN

2356; KT 59b

arn- 1. arnmak ir zemn etegi siz murdrluuzdan rna. MN 24a-9, 2.

kurtulmak hergiz aybdan arnmayasn MN 26b-14, 3. temizlenmek kimi

cenbetden rnur gibi yunurd. MN 27b-8; KT 64b

art- 1. temizlemek, temiz hle getirmek, paklamak Ynus ko yalan davyi gel arta ko

sivy/Gnln evni kz eyle dost gelicek kondurmaga YED 329-7, 2. saf ve

katksz duruma getirmek, ayr tutmak, tenzih etmek Dildr in dil ehrini pk

287
 eyle art gayrdan/Zr ki sultn tahtdur bunda komazlar zglar YED 365-3; KT

64b

rlan- utanmak Seyyid inde tururlar zrlanup/Bu nindan dy zinhr rlanup YZ

28a-15, GT 75a-14; KT 65b

an- anmak, incelmek Kgdlar dkenmez ne hod mrekkebleri/Anmaz kalemleri

kimlerdr ol ide YED 301-11, SN 2591; KT 74b

at- 1. karlkl frlatmak Aa tozlu at yaylar arta-y-du A yelekl tkn olar

ata-y-du. DK 249-9, 2. birbirine karlkl sz sylemek, laf atmak ara Gne

ol Buda-ile uz dmedi. Bir birine sz atdlar. DK 204-7; KT 78a

avlan- ava kmak sen gideli anum arur yatan ala alaru avlanmamdur, ava

bingil kl alsun didi. DK 240-6; KT 81b

aybla- ayplamak, kusuruna bakmak Bu byleyiken size baladum/Ayblamauz

yal i iledm SN 2312, MN 26b-6; KT 85b

zrla- azarlamak, incitmek Ysuf eydr gli ire siz yavuz/Nn zrladuuz siz

atauz YZ 40a-15/azarla- MN 30b-5; KT 88b

azlan- 1. yol yiyecei hazrlamak Azlandlar u yola girdiler/Geh yildiler gh

ygrdiler SN 4795, 2. besin olarak almak, yemek Etegidi thmet tozndan

aru/Balndan azlanmam h aru SN 4952; KT 89a

bada- grete sarmaya almak, elme takmak z ond. Bu kez Beyrek zu ince

biline girdi, badad aras zerine yire urd. DK 80-1; KT 94a

bar- yksek ve gr ses karmak Deve bard. Bir da urd, deve aya zerine

urmad, yld. DK 189-5; KT 94a

288
balat- balatmak A ellerin arusndan balatdu-m Kfir ine yorutdu-m DK

136-10, YZ 45a-5; KT 95a

bak- birbirine bakmak aru yaadan kfirler baurlar. DK 270-4, YZ 44a-2; KT

98a

ban- batrmak, daldrmak, bandrmak Agudur bal degl dny murd/Nie bir aguya

parmak banasn YED 279-4; KT 102a

barn- geinmek, kendini yaatmak Yimi mede bulunur idi bol/An yiyben barnur idi

ol SN 3526; KT 103b

bar- uyumak, anlamak, sevmek Her kim ka irie k anunla bara/Kim ka

mteriyse cnna od urmlar YED 68-2, SN 3030, DK 199-6, GT 68b-1; KT 103b

baar- 1. baarmak, idare etmek, bir ii istenilen biimde sonulandrmak uru geldi

ays girdi ara/Gerek gheri ata i baara SN 3930, YZ 23b-11, YED 174-4,

MN 9a-14, GT 15b-2, 2. elde etmek Yzine bal u sevd baarmal

ayru/Viline tama- m utma ola mul SN 1518, YED 152-11; KT 108a

baarl- elde edilmek Eyle olsa pihl baarlmaya. MN 34b-2; KT 108a

bala- 1. balamak sra Yinge urd, aydur: Mere del ozan ere varan z menem didi,

oynamaa balad. DK 113-2, YZ 28a-8, MN 12b-10, GT 39a-6; KT 108a

beze- 1. benzemek idn iy yrenler k bir gnee benzer/Ik olmayan gnl misl-i

taa benzer YED 66-1, YZ 38a-5, SN 405, DK 7-3, MN 17a-7, GT 29b-8/benze-

MN 63a-2, 2. bir tutmak Ne mesel baglasam olur ne hod gnl karr klur/Kim

benzedr misl misl h an benzetmeyem YED 183-2; KT 120b

289
beze- sslemek Heft reng perde-y-ile ara bezeme GT 31b-13, YED 74-7, SN 156,

MN 18a-8/bze- YZ 15b-4; KT 128a

bezen- sslenmek, bezenmek, donatlmak Bezenmi yeil zl u ala/Ber--berli iderdi

umala SN 487, YED 134-7, MN 10a-9; KT 128a

bilin- 1. anlalmak Ne del ki dzmi durur dir hemn/Bilinsn diy beyti dinde umn

SN 354, 2. bilinmek Ne del ki bilinr alanur/dem ol bunda nite dilenr

YED 397-8, SN 2356, MN 9a-8; KT 133b

bili- tanmak, dost olmak Tanr'yin iy uslular gnlm bana alvirn/Vard bilidi

dostla gir bana boyun virmez YED 104-2, SN 2437, GT 41a-3; KT 134a

birle- birliini kabul etmek, bir etmek, tek duruma getirmek dem olsn Tangry

birlegil/Deglsin a andan yaa bir egil SN 85, YZ 10a-9, YED 305-2; KT 137b

bislen- 1. bymek alanat atnda nzile bislenmi MN 60a-3, GT 72a-13, 2.

yetitirilmek Eyitdi bu o nz ile bislenp/Nzklk izz ile bislenp SN 4814,

3. beslenmek Glgede bislenm kiin ne at ola ki bahdurlar-la avaa

vara. GT 72a-13; KT 124b

bitr- 1. sonlandrmak Ne kim ayd vard bitrdi ch d/adr atn ald oturd ch d

SN 3343, YED 6-7, MN 21b-4, 2. yerine getirmek Derv-i mstemend cetin

bitr ki sen da ceti Allah bitre GT 24a-8, 3. onulmaz duruma getirmek,

mahvetmek Sz ola kese sava sz ola bitre ba/Sz ola agulu a balla yag ide

bir sz YED 102-2, 4. tamamlamak, gidermek Yatsu namzna ol hzr hzrlar

sever Kdir/mnun eksgin bitr mn p-rev olsa gerek YED 136-7; KT 139a

bitr- yetitirmek, kp yetimesini salamak Bir arada zl gl ile diken/Bitren gir

an yire dken YED 147-3, SN 66; KT 139a

290
boazla- boazndan keserek ldrmek Bir boazladlar olak kanna/Ysufu

buladurdlar tonna YZ 5b-10, YED 407-10, DK 182-13, MN 16a-7, GT 27a-8;

KT 140b

boa- evli elerden birinin dierinden ayrlmas, aile ilikisini kesmek Var kardaun

ldr dah avretn boa/Anana kbin kydur Hakk' yn gresin YED 250-5; KT

144a

boya- 1. boyamak Bir ar avrat an boyam GT 60a-5, 2. mec. aldatmak anyla

reng olad yir yzi/Nite kim ch d boyar olur bizi SN 3140; KT 145a. EATde

boya- szck birimi ile aldatmak anlamn karlarken KTde ayn anlam gz

boyamak deyimiyle karlanmtr.

bgr- bara bara alamak, haykrmak, feryat etmek, barmak Kadn ana Karum

alup ne bgrrsin Ne buzlarsn ne alarsn. DK 54-9, SN 4998; KT 147b

buda- aacn dallarn kesmek, ksaltmak Ben nie sag ileri yolda koyup gitmiem/Ol

agacun budagn budar oldum budaram YED 220-7, GT 32a-6; KT 149b-150a

bul- 1. bir araya gelmek, kavumak, grmek Del Dumrul aydur: asretm vardur

buluaym didi. DK 166-2, YED 256-5, 2. rastlamak, karlamak aru yatan

ara tadan aup geldgde kidgde Beyrek adlu bir yigide bulmadu-m.

DK 104-5; KT 153a

burtar- buruturmak Sen oldun beldan beni urtaran/Deglsin enen yz burtaran

SN 4419; KT 155a

bri- 1. rtmek, gizlemek Yzi bri deve zre otur/Kardau var sarya sen getr

YZ 35b-13, 2. sarmak, kaplamak Mecnn oluban yriyem yce taglar

291
 briyem/Mm oluban eriyem yanam hey dost diy diy YED 291-5, DK 195-8; KT

159a

ar- barmak, hep birlikte barmak Ysufu kardalar ridiler/Bir uurdan

kapuda ardlar 6a-5, YED 138-5/ar- MN 19a-6; KT 188b

ap- 1. komak, hzla srmek, koturmak, at srmek Hemn laa dndi atn depdi ol/Be-

cid ie varur bigi apd ol SN 2451, DK 116-9, 2. yamalamak, apul etmek,

saldrmak Altun ban ivlerin kfirler apdlar. DK 38-5; KT 194b

atla- gzetlemek, casusluk yapmak Eyitdi ki atlayu geldz/lmden rumdan

aber bildnz SN 4753; KT 197a

ekin- ekinmek, utanmak t na ay lib old, ekindi. Hem bu t n Nurevn

oyndand. MN 60a-8; KT 200b

eki- dvmek, kavga etmek, savamak Dne dne avaayn dne dne ekieyin l

alup ba kesdgm grgil grengil. DK 130-12; KT 201a

evrn- evresini dolamak, dolanmak Kamus turd istey vard yre/Hoca dah

evrnr kuyu yre YZ 7b-2; KT 205b

r- barmak Tar menem diy u dibinde arur ileri in oyup tersin or

z gelini. DK 279-3; KT 206b

la- n diye ses karmak, ses karmak, nlamak, ngrdamak am yilleri esmedin

azan ulaum lar, Sarmsa otn yimedin. DK 137-3/ra- YZ 44b-12, MN

38b-4; KT 215a

da- 1. tutturmak, ilitirmek, geirmek nki yl temm olur, bel pelhengin anu

boynna daarlar. MN 9a-6, YED 221-3/ak- YZ 15b-2, YED 166-4, DK 29-13, 2.

292
 ad, lakap koymak Adum Ynus dakdum srrum leme akdum/Levh kalemden

ndin dilde sylenen benem YED 185-9/ak- YED 217-2, 3. dolamak Dil

dizgni nki elden ar/Bel kii boynna lbur daar SN 3045/ak- YZ 4b-

11/da- SN 4931; KT 1155a

dan- 1. bir nitelik veya durum almak Dakndum eyhlik adn kodum ma'k

tatn/Virdm nefsn murdn kan Hakk'la bzr YED 41-8/akn- 2. takmak,

geirmek Ol <ki> kavudurd seni ihvnua/Vrdi bir deml takndu kolua YZ

38a-9, 3. kendisine takmak Olan yzgi alup andu-m? DK 228-11; KT 1155b

daldur- dalma iini yaptrmak, sokmak, batrmak Tanla turup baun kaldur ellerni suya

daldur/Hem eytnun boynn ur hem nefs dah lse gerek YED 136-2/aldur- YZ

7b-9, YED 381-3; KT 228a

dat- 1. bir eyin tadnn nasl olduunu anlamak, tatmak Ynus imdi syle Hak' mnkir

dutar sana dak/Bir kotar Hak hnn rifler datsun duzum YED 349-10/at- SN

212/tat- YED 252-3, 2. btn nitelikleriyle yaamak, anlamak, duymak, hissetmek

R zgru csn datlusn datdum. MN 7a-11, YED 18-9/tat- YED 192-2/ad- YZ

47b-7; KT 1176a

degir- olmak, dokunmak, ulamak Ne yrmege fermn ne size maarrat degirebilr ve

ne as donur. MN 34b-14; KT 238a

del- delik amak, yarmak eski deve uval buld, deldi boynna kirdi, kendyi

dellige brad. DK 107-8, YED 74-3, SN 2747, MN 61a-14, GT 3b-4; KT 241a

dee- denemek, snamak Deeyelm i ne durur bilelm/Pes aa ly resin lalum

SN 2513, DK 207-4; KT 243a

293
depi- iddetle hareket etmek arurd lduz gzini s/Anurd depimegin zeg SN

2591; KT 1208b

depren- kmldamak, hareket etmek n ol yigit grdi ma d bundan l olmaz,

abset tamar deprendi. YED 132-2, SN 3355, MN 11b-9; KT 244a

depret- kmldatmak, hareket ettirmek, sallamak Ne depretdi ne ad gzlerini/itmezdi

atas szlerini SN 529, YED 184-9, MN 12b-10, GT 76b-12/tepret- YZ 16a-11; KT

244b

dril- bir araya gelmek, toplanmak, mek hvn <u> evld ol kamus drilr/Ysuf-

in anda bir tbt klur YZ 51b-6, SN 1571/deril- SN 2475, MN 9b-7, GT 11b-

10/diril- GT 44a-12; KT 245b-245a

de- demek, delmek, yarmak, yarp amak Ya urda u olur u arnn deer/Ya urar

oan urana der SN 3409, YED 181-7; KT 248b

dn- 1. ses karmak, dikkate almak ara bu ki derv incinmesn/Biri birine kimsene

dnmasun SN 5041, MN 48a-10, GT 23b-1/din- 2. sylemek, konumak vecekligi

det idinmegil/Saa ormaynca szi dinmegil SN 316/tan- 3. ses vermek, kulak

asmak, danmak Benm gnlm aceb kdan usanmaz/Varur ka der h bana

tanmaz YED 113-2; KT 1229b. tn- (d-) konumak, sylemek, Osmanl dneminde

nemsememek, aldr etmemek, grmezlikten gelmek negatif anlamlarnda tnma-

biimi ile kullanlr (Clauson, 1972: 514-b).

dilen- kendisi iin istemek Ve b-hner her anda varursa loma dilenr ve zamet

eker. GT 61b-5; KT 254b

294
dir- 1. toplamak, bir araya getirmek Eegin ol arada balu od, kend ot dirmege vard.

SN 899, MN 8a-3, GT 39a-4/dr- YZ 32a-14, 2. toplanmak Nzenin ol gzleri

grmez anu/Gitdi hli sgi drmez anu YZ 38b-8; KT 246b

ditre- birlikte titremek Belki ol yrtclar sen orudan stma dutm gibi ditreeler.

MN 30b-7/titre- YZ 41a-12; KT 1234b

dolan- 1. dnmek, dolamak, gezmek YED 77-4/olan- Ouza girdi, z bulmad.

opland a Ouza girdi, bulmad. Toland rabuzana geldi. DK 172-9, YED

281-8, 2. uzaklamak, ayrlmak Yoluna basaldan kadem varlgum kldum

adem/Gzden tolanma dem-be-dem kim sensz ben olmazam YED 189-3, 3.

etrafnda dnmek, dolanmak oland ba una geldi. DK 266-13, SN 1490, 4.

dolamak Hdhd ki peyk-i aretdr, arr ma f olanub beret aberin virr.

MN 66a-8; KT 264a

dgi- savamak, vurumak Big yigit ba esen olsa brk bulnmaz-m olur, bu gelen kfir

ok kfirdr, avaalum dgielm, lenmz lsn, diri alanumuz odaya gelsn

didi. DK 193-130; KT 273a

dgn- dvnmek Grdi glek bs-btn yrtu yok/h kld alad dgndi ok YZ

6a-14, SN 5499; KT 272b

dur- kar karya gelmek, savamak, arpmak, vurumak An grdi l s drdi

key/Depindi v o aru durd key SN 4500/ur- SN 904; KT 276a

dutn- 1. edinmek anda gice olursa anda yatur ve her gn bir dost dutnur. GT 58b-

5/utun- 2. rtnmek, gizlenmek Geldi ol Ysuf katna utanu/Tapu kld yzne yein

tutunu YZ 25b-6/dutun- 3. balanmak, kendi zerine koymak, kullanmak, edinmek

295
 Drl drl imret kk sary yapan ol/Kara nikb dutunm girmi klhn

iinde YED 302-10; KT 1248a

dg- dmlemek, balamak Uruzu r yigidi atdan indi, ala alan ban a

dgdiler, l yrdlar, Uruzu zerine o avadlar. DK 133-11; KT 277b

dket- kullanarak harcayarak yok etmek, bitirmek, tketmek Dede orut aydur: Bu

vech-ile sen adam omaz dkedrsin didi, amma gnde iki adam ile bi-yz oyun

virelm didi. DK 219-13, YED 18-8, SN 4652, GT 47b-11/tket- YZ 25a-4; KT

1250a

dr- dermek, toplamak, katlamak, tomar hline getirmek Du oud arudan rdi

ol/amu ua mrn drdi ol SN 1651; KT 279b

dri- tremek amrinden endeler dridi/Bu a beyti alayup eydr idi SN 2856; KT

1251a

dril- 1. kvrlmak Ilana am geldi. Eski yurdu terk idb bn ferat yaasna

ekb, vrlub yatd. MN 21b-9, 2. dolmak hiri ittifla rsta ve bn le

ve nif birle drilmi ola MN 61b-3, YED 35-5; KT 280a

dtz- tttrmek, ttslemek d u anberler dtzr yolna/Altun krs kor getrr

ine YZ 26b-3, MN 8b-11/tzt- SN 1655; KT 1252a

dtzdr- tts yakmak Biri dir ki cinn grindi meger/Dtzdrz d u mk

eker SN 532; KT 1252a

dzelt- mec. dzeltmek Ger incitmi olsa dzeltmek gerek/Pemn olup tevbe itmek

gerek SN 95; KT 282a

296
egil- 1. ynelmek Didi otur u orusn sylegil/Sz orusn sylemege egil SN 4000,

2. eilmek Ki oayudur gli eglegil/Bu bendin yaa azn azn egil SN 1779;

KT 289b

ekle- bititirmek, yaptrmak Yrn yrlad v yirin bekledi/Snlu glcgini ekledi

SN 1648; KT 293b

eklen- eklenmek, bulamak, srlmek A onuma kir eklendi sen-in Menm baum

urban olsun canum oul sen-in DK 146-1; KT 293b

eksil- 1. azalmak Gc yitdgince dri eyle it/Ki eksilmes aa h etmek it YZ 37b-

9, YED 18-8, SN 5455, MN 7b-9, GT 37b-7, 2. bitmek, tkenmek Evvel ay nie

dogdysa ayruk dolanmad hergiz/Eksilmedi mri anun her kime kim kld nazar

YED 77-4, 3. bulunmamak, var olmamak Bir yigit aramuzdan eksildi DK 301-5;

KT 294b

em- emmek Satd Yakb ol karava olan/Sdini Ysuf eme dy anu YZ 46a-8; KT

302b

emzr- emzirmek Var-d ol krnau bir olan/Emzrrdi genc-idi ndem an YZ

46a-6; KT 303b

erdir- ermesini salamak, ulatrmak, eritirmek YED 314-5/rdr- nki grdm kr

minnetdr aa/Grmege rdrdi kim seni baa YZ 5b-2; KT 308b

eri- 1. erimek, sv duruma gelmek barlu dmene dirsem teraumdan zi gyinb

mum gibi eriye. MN 2a-10, YED 245-4, 2. rmek, zayflamak Ki gvdem eriye

v yaum aa/Yarn sen viresin cevbn aa SN 1405, YZ 38b-7, 3. mec. yok

olmak, bitmek, tkenmek Hak bir gevher yaratd kendnn kudretinden/Nazar kld

gevhere eridi heybetinden YED 249-1; KT 309a

297
erit- 1. erimesini salamak, erimesine yol amak, mec. yok etmek Ikun od ddi cna

eritdi yrek yan/Kesdi hevsetn kkin oda yandurd bgn YED 376-1, 2.

eritmek, zayflatmak Anun ki bu a atlanmazn/Eritdi tenm kll azn azn

SN 1946; KT 309b

esdr- estirmek Ata cn iinde yir eyler aa/Yavuz yili esdrmez andn yaa SN 3012;

KT 315b

esenle- vedalamak, esenlik, salk dilemek naa varup h grdidi/Esenleybenin

r urdd SN 2077, YED 413-1; KT 312a

esirge- 1. balamak Dn gndz h derdi alayu/ide Ysuf esirgeye dy YZ 30b-

6, SN 5494, 2. acmak Bun didi v alad zr zr/u del ki esirgedi ehriyr SN

4648, YED 340-3, DK 133-3, MN 8a-2, 3. efkat gstermek, korumak alabu

ramet deizi aynayub ad ve esirgedi MN 12b-11, YED 16-5, GT 69a-4; KT

312b

e- 1. kazmak n cenzeden ediler/stme toprak ediler/Hep koyuban

kadlar/Allh sana sundum elm YED 184-11, 2. hzla komak, koturmak, at

koturmak Olanum sen insansn, ayvan-ile muib olmal, gel ya at bin,

ya yigitler-ile e yort didi. YED 292-5, DK 214-7, SN 2883; KT 317a

ein- eilmek, kazlmak eriler ard n-geh at/Eindi ayadan yir bir at SN

2748; KT 316b

evlen- evlenmek itdm kim bir yigit evlenrdi. MN 38b-14, YZ 38b-11, GT 59b-15;

KT 320b

eyerle- at zerine eyeri koyup balamak rte old talack Ysuf turur/Tzisin <i>

eyerley Ysuf binr YZ 30a-5, DK 261-1; KT 322a

298
eyerlen- atn srtna konulan nesnenin oturtulmas, eyer vurulmak Beri gel baralum

yadsan bilielm/Atumuz eyerlendi edk el-hamdli'llh YED 292-5; KT 322b

ezil- ezilmek Ki ay inceleydi grrse yzin/Ezileydi eker iitse szin SN 5277; KT 323b

fyidelen- fayda salamak anda olasn ve hem da sen berektu-la fyideleneler.

GT 27a-14; KT 333a

fslda- bakalarnn duyamayaca kadar alak sesle konumak Gzsze fsldadum sagr

szm iitmi/Dilsz agrup syler dilmdeki szmi YED 407-9; KT 345b

gerek- 1. lazm olmak, ie yaramak Varu getr ldreyim, byle oul maa gerekmez

didi. DK 20-11, YED 98-5, 2. yakmak, uygun olmak dem olnu ki al

opradur gerekmez ki bada kibr hevsn duta. GT 69b-7; KT 374b-375a

geril- gergin duruma gelmek, ekilmek, germe ii yaplmak Ynus yaragun eyle yol

korhul key anla/Gkren katran denizi kldan Srt gerile YED 306-6; KT 375b

getr- 1. gelmesini salamak, getirmek n dediler Ysuf getrdiler/evresinde Ysufu

oturdlar YZ 2b-8, YED 9-4, DK 20-12, SN 535, MN 2a-12, GT 18a-14, 2.

ulatrmak, iletmek, bildirmek, sylemek Getrmi kitbda ol ulu kii/Ki a

rameti olsun anu ii SN 378, YED 17-5, DK 93-7, GT 38a-8, 3. salamak, temin

etmek Bayndr anun tavlasndan iki ahbaz ygrk at getr DK 82-6, YED

138-4, 4. sebep olmak, ortaya karmak Evvel yir-gk yogd vard k bnyd/Ik

ezelden kadmdr k getrdi ne varn YED 254-3, 5. hissettirmek, yaatmak,

uratmak otuz on yauuz tolsun, ak size yaman getrmesn, devletz

payende olsun anum hey DK 4-13, YED 328-3, 6. uydurmak Didi bala bil

sz amaa/Bahne getrme urup amaga SN 4852; KT 376a-b

getrt- getirtmek Pdih muallimi getrtdi ve o itb itdi. GT 63b-12; KT 376b

299
geyin- giyinmek, kuanmak Yz kfir iin geyinmi-idi Yidi at meydan oland geldi

DK 178-10; KT 385a

gizle- gizlemek, saklamak Gizlemez eydz siz torusn/Malm eyle ol Zelh

egrisin YZ 26a-10, YED 225-5, DK 34-13, SN 473, MN 16a-10, GT 45a-1; KT

385a

gizlen- saklanmak, gizlenmek Yir altnda ve arb yirlerde gizleneler. Ger cevb

viremese, dndr ldreler. MN 24b-5, YZ 52a-1; KT 385a

gizlet- gizletmek Sa gizledem ykde beley/Or dyem seni tutam alayu YZ 39a-

5; KT 385a

grin- 1. grnmek Yaluuza oul grinmez barum yanar. DK 24-10, YED 107-2, SN

533, MN 20a-10, GT 50a-2, 2. belirmek, gzkmek Bun didi v gitdi dn

gn/Grinpdi gn ara nite ki dn SN 3848, YZ 19a-10, YED 132-9/grn- YZ

19b-2, YED 89-1, SN 3049, GT 12b-12, 3. benzemek, grnnde olmak Sensz

iki cihn benm zindn grinr gzme/Senn kunla bilien gerek hssl-hsdan

ola YED 4-4; KT 391a

gtrt- tatmak yle anyla bir nesneye arub uvla oyd, bir ula gtrdi. MN

16a-8; KT 392b

gvn- 1. ii yanmak, acmak, kederlenmek n itdi Yahda szi/Kld h Ysufa

gvndi zi YZ 4a-8/gyn- YZ 14b-14, SN 5121/gyin- DK 102-9, MN 2a-

10/gyne- YED 16-8, SN 565, 2. olmak, olgunlamak Taum gyner im ham

dirligm budur mdm/Yol varmadum bir kadem Ar'dan virrem haber YED 41-

5; KT 393a

300
gzik- grnmek Gir biirrler oyun at uz/Ki adan gzikmez olur yiryzi SN 850,

MN 62b-5/gzk- DK 114-11, SN 1347; KT 395b

gl- 1. glmek Aceb geldi Faf ra v gldi o/Didi bu arada ulu u yo SN

2313, YZ 34b-12, YED 55-4, DK 87-11, MN 15b-8, GT 10a-14, 2. sevinmek

Ma'lmdur ah yol eri Mevl'yn n'itdkleri/Mihnet iinde her biri miskn olup

glmediler YED 40-2, DK 8-2, 3. alay etmek Ko glen glsn hak bizm

olsun/Gfil ne bilr Hakk' sever var YED 79-2, GT 15a-13; KT 400a

gldr- glmesini salamak, mutlu etmek Hem elm alup kaldurur d idbeni

gldrr/Gnlme rahmet toldurur eri Hak' bildrmege YED 329-6; KT 399a

gli- birlikte glmek Ouz Bigleri bun griek el ele aldlar glidiler. DK 109-9; KT

400b

gmrden- homurdanmak Kimesne aa yanmadn h yanu/Yridi gmrden v

sylen SN 2299, MN 33a-11/gmren- MN 47b-2/kmrde- SN 4077; KT 401a

gnile- kskanmak, ekememek Anlar pih obetinden gnilerdi. MN 26a-10, GT

51b-13; KT 389

gre- gremek Amm dndr kiiyile kim greb balmad stersiz kim esrr-

ul mda anula bas idesiz. MN 22b-12, YED 407-7, DK 79-13; KT 403b

hayr- yksek sesle barmak Muammede alavat getrdi, deve kibi kkredi, arlan

kibi arad nara urup hayrd. DK 148-1, YZ 41a-2, SN 2753; KT 443a

zrla- hazrlamak Yayu bigi ut urlu ya yatn/igde zrla nevbet atn SN

5470; KT 445b

301
rla- hor grmek ve her kim Teri azz ldu kii, r dutsa gendyi ve Teriyi

rlam ola. MN 34a-1; KT 463b

l- hafif snmak, soukla scak aras bir hle girmek Urdlar suyum ld/Kavum karda

cmle geldi/Esen kalsun kavum karda/Allh sana sundum elm YED 184-4; KT

476a

rla- ark sylemek alup rlad hdan utanmad/Gl almad kim oda yanmad SN

1229/yrla- SN 1611; KT 476a

r- dileri arasna alp skmak, srmak Pay Pren ol oldun bilemediler. Yiit

parman rd. DK 73-6, YZ 19a-4, SN 4643, MN 43b-7; KT 476b

- mak, parlamak, ldamak, parldamak, l l yanmak marda d zeng

dii/abe dutd marb aru a SN 3574/la- DK 127-9/la- SN 2590; KT

479a

iil- iilmek Ne yirde ki sci iilr olur/Ne kim gizl sr var alur olur SN 4261; KT

485b

ilidr- takmak, geirmek Atndan indi, lbrn bir ala ilidrdi. DK 266-11; KT 505a

imren- heveslenmek, gpta etmek Told ol r ii yle nimete/mrenrdi an grenler

ata YZ 51a-9; KT 511a

inan- 1. inanmak Yoldan haber sorarlar eydrem inanurlar/Kalbm sf sanurlar vay ne

dvr i benm YED 225-6, YZ 50b-13, MN 7b-8, GT 47b-2, 2. iman etmek Kim

inanuban uyar ise saa/Benm rametm ola andn yaa SN 117, YZ 34b-10, YED

279-10, 3. kanmak, aldanmak Dnyy inanursn rzka benmdr dirsin/Nin

yalan sylersin n h didgn olmaz YED 103-2; KT 512b-513a

302
ir- 1. dokunmak, demek, erimek Bk suyn imi iken belrmez lm enisi/Nie zevl

ire bana sevmegile varursam YED 190-4, SN 2447, GT 31a-4, 2. ulamak, varmak

Dede orudu ardndan Del arar irdi. Deden ans antd arya nd.

DK 84-7, YED 325-2, MN 6b-5, SN 809, GT 2a-1/r- YZ 10a-15, 3. kutsal bir

aamaya erimek, ileri bir dereceyi bulmak Kime kim gt virdm ol Hakk'a irdi

grdm/Bana benm gdm h eylemedi eser YED 41-7, 4. vkf olmak, bilmek,

nil olmak, farknda olmak Degmeler bu srra irmezler lednndr azz/Hzr'

koyup yolda ben kerrbla gerdn olam YED 201-19, 5. kavumak Aa smet

olup irem mi aceb/Ya asret ile cn virem mi aceb SN 1605, YED 75-3, 6. vakti

gelmek n yl temm old, melik gneine zevl vat irdi, ehir avmi derildiler.

MN 9b-7, YED 35-5; KT 310a

irdr- ermesini salamak, ermesine yol amak, dntrmek, ulatrmak, kavuturmak

Y elm al kaldur beni/Y asluna irdr beni/ok aglatdun gldr beni/Gel gr beni

k n'eyledi YED 404-8/irgr- YED 174-7, DK 140-3, SN 582, GT 76b-13/irr-

MN 41b-2, SN 1256, SN 3910/rr- YZ 46a-13; KT 308b

iridr- 1. erdirmek, eritirmek, ulatrmak Kfir ignine bir l urd, geyimini

kiimini orad, alt parma deriligi zam iridrdi. DK 210-13 SN 628, GT 67b-

13, 2. kavuturmak SN 642/ridr- YZ 47a-4; KT 309b

irk- biriktirmek, ymak azanur ey ad oyuban gider/Gir omaa ml irkp nider

SN 294; KT 524b

ilen- 1. ilenmek Yaprag dertlyin dermn ola/Glgesinde ok kademler ilene YED

324-3, 2. uygulanmak er kmi neyise ilendi. MN 59b-6; KT 542a-b

303
iv- 1. acele etmek, sabrszlanmak verdi gir gice notn ola/Ki yir yzi araul

ola SN 1865, MN 31b-14, GT 59b-10/v- YZ 50a-8, 2. sabrszlkla beklemek,

istemek Ne h iidrse severdi an/aan gele diy iverdi an SN 865, 3. hzla

gitmek, komak Seni bulmayup olmasun incine/ver kim ire tz gvencine SN 1730;

KT 548b

iver- evlendirmek Aydur: Ne greyim, ol olan ivermi, z olan kirmi. DK 80-

10/ever- MN 8b-1; KT 320a

izzetle- yceltmek, hrmet, ikram ve izzet etmek Ey ata bindrdi izzetledi/Oturu

uru izzetle idi SN 1009; KT 551b

a- 1. skntya sokmak Olmaya kim syleyesin dahya/ide di saa kahya YZ

2a-12, 2. kzmak, fkelenmek Ki ays grdi ad aa/Ki tzcek nin unmadu

u baa SN 3944/a- YZ 31a-4, YED 403-3, DK 48-6, SN 2167, MN 21a-11; KT

567b

a- 1. kalkmak, ayaa dikilmek Kadem bir taa basd ta kopd bile vard/Kak y

mbrek didi yle kald muallak YED 134-5, 2. kaldrmak vurmak, dokunmak

S bir kez yine ol Ysuf kakar/Yine ol s rar u bir n kar YZ 44b-7, 3.

akmak, saplamak itmed mi ol sfi ki naln altna bir a m aard, bir

serheng geldi, etegin utd ki gel tz atrum nalla GT 47a-10/a- 4. baa

kakmak, vurmak Menm avum bozma, lekermi daatma, ben bugn our ata

aram DK 50-2; KT 568a

al- 1. durmak, beklemek Kala umaklk umakda t ebed/Tamulua kimse klmaya

meded YZ 33a-3, YED 20-5, DK 91-3, SN 3186, MN 14a-4, GT 18b-3, 2. vakit

geirmek n Ber ol Kenna on gn kala/Tardan destr gelr ol-dem yle

304
 YZ 46b-7, YED 17-2, 3. geride kalmak, bulunmak meger ki gre ilminde bir

da bend alm-d YZ 14a-11, YED 61-8, DK 48-11, SN 68, MN 9a-13, GT

21a-6, 4. yaamak Ve ol ve arbs ve hi kimsesi almad ki yirini uta. GT 8b-

12, YZ 40b-9, YED 218-2, DK 170-9, SN 2253, MN 19a-12, 5. olduu yerde

durmak, olduu yeri ve durumu korumak, srdrmek Gl yamya gitdi ve diken

kald. YZ 22b-1, YED 24-1, DK 3-8, GT 54a-10, 6. miras olarak kalmak

atamdan alan milki eylediler. GT 17a-3, SN 392, MN 15a-12, 7.

vazgemek Bal fal kimse grmedi ki ayb sylemekden ala. GT 79a-13, 8.

kuvvetten dmek Ki ssdan ien bualm idi/Yorulm u arm u alm idi SN

3543, 9. bir eyle kaplanmak, bulanmak Ben fesd iinde kaldum Ynus eydr artd

derdm/Sine varcagz kabrm dar olursa n'ideyin ben YED 274-5; KT 574b-575a

an- 1.ynelmek, inanmak lmez vuslat meyin ien masiyyet denizin geen/Meyhneden

azim idp mescidlere kanmaz msn YED 267-5, 2. bir gereksinimi, istei yeteri

kadar karlam olmak, doymak Denizler olsa bir kadeh susalgum kanmaz

benm/nildmi yenemezem gzm ya dinmez benm YED 226-1; KT 582a-b

anat- kanamasna yol amak Olum idign andan andan bileyim, ra parman

anatsun, ann destmala drtsn. DK 118-10; KT 580a

apl- kaplmak, cezbedilmek Sen aa aplmsn [u] key degl/o an ki olua olay

degl SN 3888, YED 265-4; KT 586b

ar- kartrmak, katmak Vara, naat baln anlaru knleri a sna arub aablarn

skin ide. MN 45b-14, YED 198-7, SN 2658; KT 596b

kaan- hizmet ve byk ba hayvanlarnn iemesi Aslan hayrd, meydanda ne adar at

var-ise an aand. DK 183-8; KT 602a

305
at- 1. eklemek Gerek vara bir pdiha ata/Bahsn ala v mla ata SN 3088, YED

18-3, DK 141-3, 2. kartrmak grd-kim or kpek yike ana ivini bir birine

atm DK 8-10, YED 57-5, MN 18a-13, GT 10b-13, 3. koymak, geirmek

Baat ine atd utd. DK 226-5, 4. dedirmek, temas etmek Kimi boyun burup

yatm tenini topraga katm/Anasna ksp gitmi boyun buranlar grdm YED

207-7, 5. bir araya getirmek Sekiz Umagun Hrsi gelrise bir araya/Sana mmet

olmayan ben anlara katmayayum YED 215-4; KT 605a

atarla- dolu dizgin gitmek, hzla gitmek Bindi Ysuf deveye katarlayu/Vard aa gr ne

szler syley YZ 36a-1; KT 603b

avudur- kavuturmak Biz u indi idibilrz an/Ki ataa avuduravuz seni SN 3893,

YZ 38a-9/avur- YED 329-3, DK 276-10, GT 17a-1/avdur- 2. birletirmek

ridrdi kiri bilin ulaa/avudurd dermen ucn drnaa SN 2886; KT 609a

kemr- kemirmek Yridgi yle ki keklik seker/Szi sanki kemrr eker SN 3322;

KT 623a

l- 1. yapmak Belki iy melik, Tengri tel seni raiyyete oban ld ve obu ml ki altun

gmi-dr amu odndur. MN 18b-8, YZ 51b-6, DK 251-9, SN 1758, GT 11a-13,

2. ina etmek Dah kardalarn Ysuf deyrr/Dah rdan dara ol evler klur

YZ 51a-3, 3. yerine getirmek Beni eyle bil kim apuda ulam/Ne kim buyruu ola

an lam SN 3016, 4. eda ve ifa etmek saba degin namz ld. GT 7b-4; KT

637b

ln- bir davranta bulunmak Ben ol yigide hergiz ilinmedm/Hem ldrmedm eyle

lnmadum SN 2443; KT 637b

306
mlda- kmldamak, hareket etmek Na ol aracuda alm idi/mldamad sanki

lmi idi SN 4667; KT 638a

la- 1. k olmak Yaylalar yaylamaz olm klalar klamaz olm/Bar dutm sylemez

olm agzda dilleri grdm YED 207-4, 2. k bir yerde geirmek Bu anda

layayn. MN 53b-7, YED 292-6; KT 645b

van- sevinmek, vnmek, memnun olmak l aln o atn greyim, sevineyim

vanaym gveneyim didi didiler. DK 22-2, SN 5282; KT 646b

kine- at ve ksrak yksek ses karmak Boz ayr da Beyregi grp tand, iki ayanu

zerine urd inedi. DK 99-5, YZ 30a-6; KT 657b

ocal- yalanmak, ihtiyarlamak Nieler eydr Ynus'a n kocaldun k kogl/Rzigr

ugramaz ka kun ne ay u yl var YED 32-7, SN 743; KT 659a

olaylan- frsat bulmak, kolaylamak, bitmeye yaklamak ovar an bir iki bile

aurur/Yiter n olaylanur u yanaur SN 2879; KT 662b

onakla- arlamak, misafir etmek yle konaklad kim gerek an/Grdi her kim acebe

kald cn YZ 10b-9/onula- DK 10-5, SN 1062, MN 22b-7/onula- SN 863;

KT 665b

ondur- 1. misafir etmek, arlatmak Getrr vezr varur pes sarya/Kondurur bunlar

bir ho araya YZ 33b-9, DK 10-8, 2. kondurmak ondurmaz iken toz etegine yaa

yrtup/Ballara yatan u bulaan toza benven SN 2914, DK 26-11, 3. yerletirmek

eriyi yresine onduralum/ralar u odlar yanduralm SN 907, MN 9b-9; KT

664b

or- 1. ekinmek, saknmak Tardan kork ileme ubu ii/Yavuz i nite klursn ey

kii YZ 19a-6, YED 26-8, GT 44b-12/or- DK 283-2, SN 3098, 2. korkmak,

307
 rkmek ol miskn olan yrtc cnavarlardan orub, eliyile rad, bir aa

buld. MN 12b-9, YZ 8a-14, YED 33-2, GT 13a-5, 3. endielenmek, kayglanmak

Eger fn mlkden ve riyet-serydan ve atlu ellden ayrldusa orma,

ayurma. MN 10a-8, YZ 42a-12, YED 261-7, GT 25a-12; KT 667b

orkt- 1. korkutmak, korkmasna neden olmak Yigitlerm Azril gzini eyle

ortdum ki gi kapuy od ar bacadan ad DK 247-5/orkut- YZ 8b-1,

YED 153-8/orut- SN 901, 2. gzda vermek, tehdit etmek Kat yavuzluk sanur

ubu baa/Bun korkutl eyitdm ben saa YZ 19b-12; KT 668a

u- kucaklamak, sarlmak Grdiler kim udlar, gridiler, al atlar

binidiler. DK 270-5/ucu- YZ 45b-5; KT 679a

urdur- kurdurmak, yaptrmak, hazrlatmak Bir yire a ota bir yire zl ota bir yere

ara ota urdurm-idi. DK 10-7, YZ 32b-13; KT 686b

ur- 1. kurumak, slakln, nemini yitirerek kuru duruma gelmek Klgele Kaba

aacu kesilmes, amn aan grkl uyu urmasun anatlaru ular

rlmasun. DK 35-4/uru- YED 231-4, SN 4983, 2. hareketsiz kalmak, mec.

kurumak nm alan bigler szm dile bigler, yata yata yanumuz ard, ura

ura bilmz urd DK 36-11, YZ 40b-15, SN 2948; KT 690a

udur- az yolu ile dar kartmasna yol amak, kusmasna neden olmak kfire

an usduraym,ul arava getreyim, hner gstereyim. DK 174-11; KT 691a

uan- 1. kuanmak, balamak, taknmak od bir yaa nz v yz uyn/uand v

ald biline syin SN 1969, YED 242-3, GT 22b-9, 2. donanmak, silahlanmak y

Ynus sen ksan mn biligin berk kuan/Varlgun degr yokluga cmle eksklk

sendedr YED 44-8, DK 31-3; KT 692a

308
uat- kuatmak, kuanmasn salamak Muraa l u geyr onlarn/uatd v

geydrdi birin birin SN 4702, YZ 11b-4; KT 692a-b

kkre- kzgnlk ve fke ile yksek sesle barmak Muammede alavat getrdi, deve

kibi kkredi, arlan kibi arad DK 147-13; KT 697a

mavla- miyavlamak, kedinin ses karmas kedisi mavlad DK 180-4; KT 755a

nalla- nallamak, nal akmak bir serheng geldi, etegin utd ki gel tiz atrum nalla.

GT 47a-11; KT 902b

obrl- oyulmak, yarlmak Grr-misin ay oul neler old, arp ayalar oynanmad yir

obrld, ilde ya yo-iken sen babau stine ya geldi DK 30-8, YED 241-4;

KT 929b

ola- okla vurmak Olanu bidevi atn oladlar, at yld. DK 133-9; KT 931b

oa- 1. benzetmek Ki oayudur gli eglegil/Bu bendin yaa azn azn egil SN

1779, 2. okamak, sevmek, ilgilenmek, efkat gstermek Olanular aru geldi,

oamad. DK 238-11, SN 2682, GT 38b-1; KT 931b

o- dzelmek, eski hline gelmek, iyi olmak Zel <> h eydr bildr imdi Tarya/Btn

ola bu sanem gr oa YZ 16a-10, YED 220-3, DK 2-11, SN 1873; KT 935b

oa- beenmek Dnmnun chili onamaz dervleri/Dervile dnmn yavlak argan

olur YED 58-3; KT 935a

oar- iyiletirmek, onarmak, tedavi etmek u kz bellsi ibu ilde ola/alap Tangr oara

gire ele SN 4401, YZ 35b-14, YED 198-4, DK 210-10; KT 935a

309
oul- iyilemek, dzelmek, ifa bulmak lmeklik dirlik ola lmsz dirlik bula/Balu

gnl onula merhemi sen olasn YED 261-2, YZ 16b-2, SN 239/ol- SN 239/oal-

DK 29-7; KT 935b

ortalan- yarlanmak Her gh ki nefes gelr ol ksenden eksilr/n kse ortaland sen an

dketdn tut YED 18-8; KT 937b

otla- otlamak Geyik gbeginde u an kim alur/Ipar yavan olayca mk olur SN

319, MN 38a-2; KT 939a

ov- ovuturmak avulu diy al ovar idi/Elin ggsine oyup ovar idi SN 4813; KT

930b-931a

oyna- oynamak Meger ab avrat oynayla yaturd. MN 29b-6; KT 941b

g- deerini yceltmek, vmek, methetmek Her bir iek bin nzla ger Hakk'

niyzla/Her murg ho vzla ol pdih zikreder YED 28-3, YZ 15a-7, DK 41-1,

SN 1691, MN 43a-5; KT 951b

gren- 1. renmek Sen bilrsin dilmi gster yol/Kanda grend haber vr bu dili

YZ 36a-7, DK 130-13, SN 1918, MN 21a-5, GT 3b-1, 2. yetenek, beceri kazanmak

Depee bymisin ara beyn yo hneri oul atadan-m grr renr, yosa

atalar ouldan-m grenr DK 125-11; KT 944a

gret- 1. retmek Evnde hellne bi vakt namz gretgil/gdn dutmazsa yazug

yokdur boa YED 341-4, SN 1435, MN 7b-6, GT 29b-2, 2. altrmak ayup

yavu lmal bili/Yalan sze gretmegil dili SN 275, MN 18b-2; KT 944b

gt- 1. bir arala tane durumundaki nesneleri bir arala ezerek un durumuna getirmek,

ezmek, inemek ter akldak dn gn gdr dger an/Ol gn durur gn bu gn

310
 gedi mr ziyna YED 313-5/git- 2. kk paralar hline getirmek Ol bua

at aa boynuz ursa un gibi gidr-idi. DK 15-10; KT 945a

gtle- nasihat etmek, t vermek Nie kim gtledm iitmedi/Szm aa hergiz eser

itmedi SN 776, YZ 42a-15, YED 165-13, MN 18b-12; KT 944b

p- pmek Vard ol kul Ysufu pdi elin/Diledi andan ne ki su varn YZ 9b-11, YED

117-6, DK 51-1, SN 4538, MN 8b-9, GT 10b-12; KT 948a

pil- plmek Bunda el-ayak pilr grenn cn kaplur/Garb msfir yaplur zavye v

mescid-hneden YED 265-4; KT 948a

r- iplik, yn, tel, saz vb.ni birbirine dolayarak ilemek veya tezghta dokumak Sleymn

zenbl rdi kend emegin yirdi/Anunla buldlar bunlar peygamberligi YED 361-1;

KT 949b

rt- 1. kapatmak, gizlemek Nite kim yaca ar rter izi/ ml irkile utar olur gzi

YZ 33b-15, YED 412-13, SN 3209, MN 55a-1, GT 79a-14, 2. kaplamak Bu ide

sen ile ben ortaam/Yzin lu nin rte am SN 4403, YED 108-4, DK

43-4, 3. kapamak bbesin zerine bridi, apusn rtdi. DK 242-6, YED 237-3,

MN 54b-13, GT 5b-7, 4. gizlemek iin stne bir ey koymak Gtrdiler bunda

p/ndrdiler anda ep/Topragum rterler ep/Allh sana sundum elm YED

184-8; KT 950a

rtl- 1. kapanmak n c lh altun grdi, gir gzi rtldi. MN 55a-7, 2. grnmez

duruma getirilmek, gizlenilmek Yalan degldr szm bak yzme a

gzn/Dah'rtlmedi izm u yoldan urup geldm YED 191-8; KT 950a

parala- paralamak rrdi gge zr v nlei/Paralad fnd ile llei SN 2917, MN

48b-3, GT 33b-5; KT 957b

311
a- 1. samak, serpmek Gzlerini bunlaru dah aar/Kamunu stlerine mverd saar

YZ 45a-11, YED 191-10, SN 1236, MN 8b-9, GT 18a-4, 2. harcamak aznelerin

amaa balad/Ml dkmee amaa balad SN 396, GT 67a-10; KT 1009b

al- 1. salmak Bu harbt iklimi anun melmetdr ton/Dkilr kanlar salur sad-

hezarn ba yiter YED 67-2, SN 2150, MN 19a-9/sal- 2. yaylmak Kudret

haznesi ald/leme rahmet sald/Hulle tonlar biildi/Syle blblcgm syle

YED 343-7, YZ 9b-13; KT 1009a

saal- iyilemek mdur kim tizcek saalub uvvet dutasn MN 32b-6; KT 1013b

an- 1. dnmek, korumak Gizlemiken Ysuf kardlar/Hrmetini saknur korkar

bular YZ 8a-14, 2. dikkat etmek Girmez bir kapudan key saknu/Dimez

Tar adn taknu YZ 35b-4, GT 73b-1, 3. saklamak, muhafaza etmek Eger seni

grmeseyidm ly/Sanaydum tc u tat bay YZ 9a-2, SN 540, 4. uzak

durmak, kanmak asedden ra ol [u] kinden an/Da kibre v bule varma

yan SN 266/san- 5. saknmak Kfrini atar iken mnun urma sakn/Hrs

bizmle dmndur bilildr il degl YED 163-4, MN 11b-10, 6. korumak

Erenlere muhib iken y mnkir oldugun neden/Key sakngl datlu cnun oklar

kmadn yaydan YED 265-1; KT 1020

aln- 1. salnarak yrmek Gir ittif indi aan ola/Ki am stine alunuban gele SN

1459, 2. salnmak GT 60a-10, 3. konulmak Az byk umralar ortala alnm-

idi. DK 122-13, 4. sallanmak ve evresinde balar salnur. MN 29a-13; KT

1024b

ap- 1. ayrlmak Ol arada r bulnur apar/u altna iltr gemiden apar SN 3492,

YED 94-1, 2. doru yoldan kmak, sapmak Didi eyid devletin iy depen/Sadet

312
 yolndan yabna apan SN 2318, 3. yn deitirmek Bir devlenge yuva yapar

yrr ilden yavru kapar/Togan ileyinden sapar zir'elinde murdr var YED 27-3;

KT 1033a

arar- sararmak, solmak Ve lkin elinden od opuz/Dp gitdi gi arard yzi SN

1297, YZ 12b-2, YED 262-4, DK 215-10, GT 53a-2; KT 1033b

arart- rengini sarya evirmek, sararmasna yol amak Aardur sakal zardur

gzi/arardur gli arardur yzi SN 4234, DK 157-2, MN 63a-7; KT 1033b

arn- kendi stne sarmak, rtnmek Anam menm in gk geyp ara arnsun/aln

Ouz ilinde yasum utsun. DK 144-12; KT 1035b

sarma- sarlmak, skca sarlmak, kucaklamak arvadlar, iki pehlivan olup bir birine

armadlar. DK 79-7, MN 56b-1; KT 1036b

arl- 1. sallanmak, titremek a-ilen olna gz gezdrdi, olanun grmedi. ara

bar arld, dm yrei oynad DK 23-11; KT 1037a

ata- 1. atmak, karlamak, istenmeyen bir durumla karlamak, bulamak, duar

olmak Kaldum bir karanluk yirde/Ayruk varmaz ol yirde/Satadum bir aceb

derde/Allh sana sundum elm YED 184-12, SN 4527/sata- YZ 20b-6, SN 3716,

2. rastlamak, tesadf etmek Ger meyhneye vardum ansuz yir gremedm/Yine ana

satadum girdm dah klhnda YED 328-4, 3. uramak kirem derdmile

satadum gle gle/Dertller bulcagz ben beni bulmazam YED 188-3; KT 1037b

atl- satlmak Ik bzrdur bu cnlar satlur/Sataram cnum h kimse almaz YED

113-5/satl- YZ 15a-8; KT 1038a

313
ava- savamak, dvmek, mcadele etmek, kavga etmek Azun dinl kfirdr balarn

keseyin. Dne dne avaayn dne dne ekieyin. DK 130-11, SN 3693, MN 16a-

9; KT 1039a

avl- dalmak, ekilmek, uzaklamak Gne zun olduda bur diyicek/Bult savlur

demde ur diyicek SN 71/avul- YED 151-1, DK 17-3, SN 4813, MN 45a-2; KT

1040a

avudur- uzaklatrmak Orada de ger oul gine/Ol erlik gninde nite gine SN

2889; KT 1040b

aydur- sayma iini yaptrmak, szn dinletmek Kfiri am kibi od oluban

yanduraym okuzn bir yirine ayduraym. DK 147-8; KT 1040b

ayl- kabul edilmek, addedilmek Lkin sen du gireklerden aylmaz MN 58b-11,

GT 14b-15; KT 1041b

se- 1. ayrt etmek, ayrmak, seip almak in ara onlu gk demrl alt yz kfir

sedi. DK 192-2, YED 138-3, SN 4247, 2. fark etmek, birbirinden ayrmak yle

idpdr ol beni seemezem dnden gni/Alsun teni utsun cn kon ben ana

aldanaym YED 216-3, 3. tercihini bir ynde kullanmak, tercih etmek Dn

milletden geer k eserini tuyan/Mezheb dn mi seer kendyi yoga sayan YED

236-1; KT 1045b

sedr- ayrtmak O alm sedrdi ola arda. DK 223-1; KT 1045b

seil- ayrlmak, fark edilmek, ayrt edilmek Yine ol aradan seildi seher/ ihn stine

ld gndz naar SN 1036, YZ 33a-1, DK 247-4; KT 1045b

314
segir- hafif kmldamak, kprdamak, sramak sun benm grr gzme Dirse an

yaman segir Kesilsn olan emen sd amarum yaman szlar. DK 24-7, YED 106-

4/segri- SN 3445/sekri- MN 50b-14; KT 1048a

sek- sekmek, sramak Birincesi oynar birince bker/Birincesi segrir birince seker SN

3445, GT 53b-5; KT 1049b

ser- 1. sermek Didi kim baas bir aa ola/Srerler yire v sererler yola SN 4590, 2.

boylu boyunca yere yatrmak, drmek veya hrpalamak, yere almak Kfirler

aydur: imdi yigidi atar yar serer prtar, ylsun Ouz illeri DK 180-11; KT

1059b

sev- 1. sevmek, holanmak An grdi Ysuf sevdi kat/Old dvr Ysufu hli yat

YZ 16a-12, YED 52-3, DK 198-6, SN 2301, MN 29b-13, GT 28a-9, 2. takdir etmek,

beenmek Ben severin ol kulum yoksul ola sabreyleye/Benden ana yol eyledm

Mi'rc'uma gitsn dimi DK 185-7, YED 122-5; KT 1063b

sevdr- sevdirmek Yakba sevdrdi kim eytgil seni/Kurtaran kim kardaudan eyt an

YZ 23a-5; KT 1062b

sevil- sevgi duyulmak, sevgi beslenilmek, sevilmek Geln tanuk idelm ii kolay

tutalum/Sevelm sevilelm dny kimseye kalmaz YED 103-5, MN 28b-6; KT

1063a

sevin- sevin duymak, mutlu olmak, sevinmek Ynus imdi avnur dost grp

sevinr/Erenler mahfilinde k cnbi eyledi YED 362-8, YZ 47b-4, SN 2042, DK

22-2, MN 10a-1/sevn- SN 5568; KT 1063a

sevindr- sevindirmek, mutlu olmasn salamak gndr yoldan geldm oyuru meni

gne varmasun Allah sevindrsn sizi didi. DK 105-9, SN 4698; KT 1063a

315
sevi- birbirini sevmek Sheyl ile nite sevidgini/o uc auban sividgini SN 3875;

KT 1063a

sez- 1. olmu veya olacak bir eyi anlamak, hissetmek, kestirmek, farkna varmak, sezmek

Riy kk yirde durur key sakn oda buyurur/hls gelp cmlesin yur Ynus yol

yavlak sezer YED 83-7/siz- SN 4878, MN 57b-11, 2. anlamak, tahmin etmek

Ynus bu ku dilidr bun sleymn bilr/Gerek eren bu yolda ne didgin

sezerem YED 171-12; KT 1065b

ra- 1. yerinden koparak hzla, paralar durumunda savrulmak Senn kun od meger

sramaya kimesneye/Bir zerre degdi Ynus'a cihn iinde f old YED 354-10, 2.

ayaklarla birdenbire ve kuvvetle yeri teperek hzla yukarya veya ileriye atlmak

Tol balu or ayr yorld, Dede orkut kii balu kier ayra srad bindi.

DK 84-5, MN 6a-1; KT 1066b

a- 1. svamak, syrmak, ekip toplamak, kvrmak an ural yirinden ur geldi, apul

apul yord, a alnn ad, a bileklerini ad, aytd-kim: DK 179-5, 2.

svazlamak, okamak Olan anda ylduda boz atlu r olana azr old,

atla yarasn eli-y-ile ad, saa bu yaradan orma olan lm yodur DK 26-

12, YZ 40b-14, SN 2246, GT 67b-6; KT 1073b

n- korunmak amacyla bir yere veya birine bavurmak, bakalarnn yardm ve

korunmasna ihtiya duymak, snmak y b-re miskn Ynus gnhun ok

neyleyesin/Sgndum ol Allh'uma didi hem afv klam diy YED 285-5, YZ 17b-5,

DK 84-7, SN 5067, MN 29b-8; KT 1067a

s- smak Bizm evimz rdr, olancular da smaz. MN 16a-11; KT 1067b

316
n- 1. krlmak, paralanmak Zel <> h eydr neyled bunlara sen/Ne sebebden snd

bunlar dyesen YZ 16a-5, SN 3218/sn- SN 2598, MN 9b-13, 2. bozulmak Gir

iltrem te atasna/arr itmiem nite avlm na SN 3084, 3. zayf dmek, aciz

kalmak Gnl snd bulud hem Hakk'a yaknd/Yine dikerem diy btni

yrtmayalar YED 57-4, GT 68b-107, 4. krmak, incitmek Sakngl yrn gnlin

sradur smayasn/Sra sndukdan gir btn olas degl YED 158-4, 5.

yenilmek, bozguna uratlmak Ya bald, dmen sd. DK 197-6, YED 244-3;

KT 1070b

nan- denenmek nanm durur bu cihnu ii/nanm nite naya kii SN 5658, MN

8a-8; KT 1070a

ndur- 1. lekelemek, bozmak azanu nmusn sndurayn-m, niideyin oul hey didi.

DK 53-5, 2. krmak, bozmak, yenmek Gzm gzm yaluuz gzm/Sen yaluuz

gz-ile/Men Ouz ndurm-idm. DK 231-3, 3. krmak, paralamak GT 72b-13;

KT 1070a

sva- kapamak, rtmek Anu ayru bir cresi var idi/Ki tata yarun svar idi SN

3127; KT 1073b

yr- 1. ekerek karmak Nayibi lcn yrd eline ald, menm baum Beyreg

bana urban olsun didi. DK 90-8, 2. hafife dokunarak gemek alann uvatd,

tuulasn yourd, apalarn yrd, olan almad. DK 250-10; KT 1074a

syrt- syrarak gemek Syrdup deizi ol dn gn/Hem aldan oldd ien zebn

SN 3827; KT 1074a

zla- hafife armak Kesilsn olan emen sd amarum yaman zlar DK 24-8; KT

1074b

317
silk- silkmek, silkelemek Yapdum etege sanki tozam/Eger silker ise yabna tozam

SN 3114; KT 1077b

silkin- 1. stn silkmek, temizlemek n glden gir dndi budak zere kond/Silkindi

her bir ynden bir tamla su dkldi YED 367-5, 2. sarslmak, kuvvetle sallanmak

Bir kez ehennem silkine/'slere ide kne/Y Rab iricek ol gne/Ben n'ideyin

n'eyleyeyin YED 275-5; KT 1077b

siirle- hareket edemez hle koymak iin vurup ayak sinirini kesmek Olandur ne bilsn,

geyigi ovar-idi getrr-idi babasnu inde sinirler-idi. DK 22-4; KT 1080a

sivi- svmak, kimseye grnmeden kamak gdmi ut var ataa av/Belya

atama aradan sivi SN 5082; KT 1083a

ol- 1. rengini yitirmek, rengi umak, sararmak, solmak Kim bular srata ol-dem

bakur/Bezi solar kamu korkar titrer YZ 37a-8, YED 129-5, SN 4815, GT 60a-

1, 2. tazeliini, diriliini yitirmek Benm dilm ku dilidr benm ilm dost

ilidr/Ben blblem dost glmdr biln glm solmaz benm YED 175-2; KT

1087b

oldur- soldurmak Hem ibu yigit tze bir gl durur/Ki az ss tzcek an oldurur SN

1243; KT 1087a

or- emmek, emerek iine ekmek Emegini azna virdi. Bir ordolana sdin ald, iki

ord ann ald, ord cann ald. DK 217-2, SN 3101, MN 53b-1; KT 1089a

ordur- soruturmak Ydi srt tamu zre kurdura/Tamu kavmi dre aa sordura YZ

32b-6; KT 1089a

oru- birbirine sormak Biri birmz ile rmuz/ikyetlermzi orumuz SN 5193;

KT 1089a

318
sg- svmek, kaba szler sylemek, kfretmek a aallu ocanu azn sgdi, a

prekl arnu sdi artd DK 19-6, YED 269-4, SN 3309, MN 69b-12, GT

6a-6; KT 1091a

smr- yiyecek ve iecein hepsini birden yiyip bitirmek, silip sprmek, itah ile yemek

anum sazdan bir alan ar, at urur, apul apul yory adam kibi, at bauban an

smrr. DK 213-13; KT 1091a

syindr- sndrmek Olaan syindr diy sylediler anum baba oraram.

DK 143-5, MN 67a-1/syndr-YED 371-8, GT 68a-10; KT 1090a

syken- 1. yaslanmak, dayanmak Salanat tatna sadet tekyesine sykendi. MN 9b-9,

GT 28a-6, 2. oturtmak, yerletirmek Zrek nm sla ululu gerdi bana sykenb

oturd. MN 37b-8; KT 1091a

sylen- 1. mrldanmak Tursa otursa Ysuf sylenr/Kanda kim varsa an zikr eylenr

YZ 15b-9, SN 1602, GT 45b-1, 2. sylenmek, anlatlmak Sretler n diyemez sz

kendsz sylenmez/ler hicbsuz olmaz rislet hsldur YED 25-4, SN 4779, MN

40b-7, GT 63a-7, 3. konuulmak Sheyle gelp glini utd d/Ne szler ki

sylendidi utd yd SN 4873, YED 268-7; KT 1091b

syle- 1. karlkl konumak, sohbet etmek, grmek mdi gel grielm

kucuup/Oturalum syleelm sevnip YZ 45b-5, YED 169-10, DK 55-6, SN

4706, MN 22b-2, GT 3b-15, 2. bir iin nasl yaplmas gerektii konusunda

konumak, mzakere etmek Sylediler fl fl Kfir filin uydum. DK 52-7,

YED 124-12; KT 1091b

319
sylet- 1. konuturmak Baa gmi ileri bu aladur/Zih Sn bun biz[e] syledr YZ

44a-12, YED 231-2, SN 2243, 2. syletmek Drt mezhebn kyam yidi mezheb

gedi cnum/Kogl beni syletmegil bu yollarda uyanayn YED 268-4; KT 1091b

un- uzatmak, elini uzatmak Basa ou ban Depegz eline und. DK 228-4, YZ

43b-13, YED 51-2, SN 1751, GT 44a-13; KT 1097a

ua- 1. susamak an yo durur urtarur uda cn/Degldr usayan u arn acan SN

3018, YZ 27b-4, 2. ok istemek, zlemek imdi Ynus susad diler ki senden ie/Bir

iim bin kzla nice bahn yok senn YED 147-9; KT 1098a

uan- susamak Aruz aydur: Mere herze merze syleme, anua uanma gel and i

didi. DK 297-8; KT 1098a

srin- srnmek, srklenmek MN 38b-4/srn- Nashat kandlinden bir iret

grndi/Tenm iinde cnum andan yana srndi YED 383-1; KT 1106a

srt- 1. srmek, demek, dokundurmak Yakba selm vrr ton/Yzine Yakb alur

srter an YZ 47b-1, 2. bulatrmak Vardlar avlayu birin tutdlar/Kan az

yresine srtdiler YZ 6b-4; KT 1105a

ss- boynuzlamak, delmek, demek, batrmak uzuan sser-mi olur Alp yiitler big

yiitler. DK 197-1; KT 1107a

a- kaybetmek, ne yapmak gerektiini bilememek, iinden kamamak Ynus imdi bun

grdi an bize haber virdi/Aklum ad gm dirdi nitekim bunlar grdm YED

207-9; KT 1118a

iir- iirmek rmcek uza u aru nter/Ki drtincegez iirr n batar SN 24; KT

1134b

320
ala- dalamak, yaralamak Tengri han virmeyince alnu talayacalardur. MN 18b-

9, YED 187-2, DK 54-10, SN 538; KT 225a

ala- 1. dalamak alamazd biri biriyle or s/Yol azdurmaz idi labandorus SN

4539, MN 43b-7, 2. srmak Sheyle k itlik eyledi ol/alaur bigi at syledi

ol SN 4757; KT 227b

ala- armak, hayrete dmek Anda Ysuf sord aa talad/Zel <> h eydr beni

Tarm saklad YZ 32a-3, SN 458; KT 1163b

apdur- tapmasn salamak, tabi klmak Ne mna bakdurur ne hod dne tapdurur/Ik

od yle dutd ykd dkknumuz YED 416-2; KT 1164a

art- 1. ekmek, getirmek yma yma a etinden ek, ara avurma pirp r

big zna iletn DK 52-1, YZ 8a-3, SN 2521, MN 21b-4, 2. arln bulmak,

tartmak Dndi eydr tartalum terezden/Arnca kymeti her nesneden YZ 14a-7,

DK 148-12, GT 68a-15/dart- SN 174, 3. alkoymak ocanu azn sgdi, a

prekl arnu artd, aan ur ulardan DK 19-6, 4. ortaya kartmak Pes

nin murdr aup tartasn/Sen gerek lutfla an rtesin YED 417-19, 5. yaamak,

tecrbe etmek Tartduk bu k cefsn t irince ma'ka/Zir ki ol dost benm

derdmn devsdur YED 64-2, 6. hesaplamak ara ayru clavsn maa

artl yiit Tike utup yzme bal yiit. YED 417-22; KT 1169a

at- tatmak urup kke adlar oturdlar/Sci adup nul getrdiler SN 1674; KT

1174a

- sokmak Ad grkl Muammede alavat getrdi, kfire l oyd, bad alaya

d. DK 265-2; KT 1228b

321
rman- 1. trmanmak Gzetdi bir aa aba v yce/etk bigi rmand ol aaca SN

4072/drman- 2. trmalanmak Zal ara geymi idi kendzi/Ayu da drmanup

idi yzi SN 5507; KT 1230b

o- 1. domak, dnyaya gelmek Saa virmezz, Yayan ei olna virrz, Yayan

ei olndan ol oar, biz an saa arm oruz didiler. DK 58-12, YZ 20a-1,

YED 182-4, SN 875, MN 21a-2, GT 41a-15/do- MN 62b-5, 2. kmak, ufukta

ykselmek a tdi, gn od, Beyregn atas anas bad grdi-kim gerdek

grinmez olm. DK 90-13, YED 26-10, SN 111, GT 45a-12, 3. ortaya kmak,

olumak Togd ol dn met's andan old kamus/dem Hall Ms hccet

brhn bana YED 12-8, MN 10b-2; KT 261a

ora- keserek paralamak veya elle kk paralara ayrmak Her biri ald ba

eline/Ellerin torad turunc yrine YZ 21a-7, DK 56-4, GT 56b-5; KT 261a

orl- 1. dzelmek, yoluna girmek Eyitdi ki abr eyle alama h/ orla nola oldsa

p SN 4837, 2. dorulmak GT 60a-6; KT 261b

our- dourmak atun mile old, bir nie mddetden sonra bir olan ourd. DK

15-5, YED 407-6, SN 5320, GT 65a-2; KT 262a

oyur- aln gidermek, doymasn salamak a grse oyurl, yalnak grsen

onatl DK 14-7, YZ 29b-6, YED 122-8, SN 2955, GT 44b-10; KT 269a

url- 1. durma ii yaplmak, kalnmak Sefer klsam bana yolda olursn/Karr itsem yine

sensz turlmaz YED 107-7, 2. durulamak, duru hle gelmek, sakinlemek kilik

eylemeye h yalan sylemeye/lem bulanursa bulanmadn turla YED 304-2; KT

276a

322
uyur- bildirmek, duyurmak Kim-dgin eydrler-idi tuyuru/Yohsa srerler kapudan

dndr YZ 32b-1; KT 277a

un- korkudan sararmak, rengi umak Vel fal u tevf senden gerek/Ki unmaya uar

iken yrek SN 2263, YED 257-3/uun- SN 2150; KT 1254b

ura- 1. arpmak, savamak Yaa utup kfir-ile uraaym sen-i. DK 130-2,

SN 4305, MN 45b-2, 2. uramak MN 19b-2; KT 1256a

uurla- 1. gizlemek, saklamak Kula o v li kiin szin/itgil uurlal

kendzin SN 5452, 2. almak, hrszlk etmek ara ara nite ki uz

deyin/Yumurda uurlad keklikleyin SN 1726/urla- YED 302-4/ourla- YZ 40a-

7, MN 49a-2; KT 1256b

ula- eklemek, balamak Geh alar idi gh gler idi/Giceleri gndze ular idi SN 1137;

KT 1258a

ulal- bymek, yetimek, ycelmek Eyegl ulalur apuralu byr. DK 15-7, SN

4291, MN 31b-9; KT 1257b

ula- erimek, varmak, ulamak Uadam bu kafesi ykam hrs u hevesi/Zaf klam bu

nefsi t asluma ulaam YED 227-2, SN 493, MN 18b-7, GT 73b-10; KT 1258a

uladur- yetitirmek, eritirmek Nefsnn varlgn akl- klle uladur/Varlgun yoga

degr cevher ol olma muhs YED 119-4; KT 1258a

ul- barmak iki asret bir birine buldlar, issz yir urd kibi uldlar, Tanrya

krler ldlar. DK 212-6; KT 1258b

ulula- yceltmek, aziz tutmak aa l-bd varasz diley/Vre buday kamuuz

ululayu YZ 33a-9; KT 1258a

323
um- 1. beklemek, ummak, istemek Allah diy kl zr/Oldur kamunun var/Andan

umalum yar/Allah grelm n'eyler YED 71-2, YZ 39a-1, SN 267, MN 22b-2, GT

72b-12, 2. elde etmek SN 1736; KT 1259a

undul- unutulmak Yav vargl bu yolda her bir drl menzilde/ mle sylenen dilde

gerek undulasn YED 281-7/undl- SN 1827; KT 1260b

unt- 1. unutmak Gkdeki Hrt-Mrt k in indi yire/Zhre yzin gricek untd

Rahmn'n YED 398-6, DK 208-7, SN 1843, MN 33b-9, GT 57b-3/unut- YZ 29b-

4, SN 4573, GT 64a-9/ut- MN 54a-3, 2. dalgnlkla brakmak Ynus sana tutd

yzin untd cmle kendzin/ mle sana syler szin sensn sz syleden bana

YED 8-6, DK 229-6/unut- 3. hatrdan, gnlden karmak rn hulklar eylegil

tatlu szler sylegil/Sohbetlerde Ynus' hergiz unutmayalar YED 57-9, 4. gereken

nemi vermemek, stnde durmamak Hak Ms'ya eyitdi unutdun emneti/Ol

nidya cnn Ms nisr eyledi YED 356-17; KT 1260b

untdur- unutmasna yol amak, unutmasn salamak Bunlara benm didm bunlara

benin didm/Untdurdum mln gencini dervlern YED 149-8, SN

4150/unutdur- GT 36b-3; KT 1260b

ur- 1. vurumak, arpmak erilere urar isem turam/Baa ba driem hem

uram SN 2392/uru- SN 4504, 2. boynuz vurmak, toslamak SN 4542; KT 1296b

uan- paralanmak, ufalmak, toz hline gelmek, dalmak, savrulmak, ufalanmak Kogl

beni ho yanayn kl oluban uanayn/Ol sevdgn Muhammed'e olayn erk

alab'un YED 186-5, YZ 11a-2, SN 4138/uvan- DK 66-5/ufan- DK 35-7; KT

1255b

324
utan- gln olacak bir duruma dmekten znt duymak, korkmak, mahcup olmak,

utanmak Derv adn idindm derv tonn tonandum/Yola bakdum utandum hep

im yanl benm YED 225-3, YZ 45a-2, SN 4218, MN 15b-7, GT 68a-12; KT

1263b

uy- 1. uyum gstermek Bildk gelenler gediler grdk konanlar gdiler/Ik arbn

ien cnlar uymaz gmege konmaga YED 1-10, 2. bir inanca, anlaya, duruma

veya egemen bir gce uygun davranta bulunmak, riayet etmek, tabi olmak Nie

bir ben sana uyam zmi belya koyam/N'ola gelsen sen de benm gdmi dutsan

gnl YED 161-3, YZ 33a-8, SN 4293, MN 18b-14, GT 73b-8, 3. kaplmak SN

5457; KT 1265a

uyu- anlamak Biri birmze uyumaz idk/Yiyesi bile i yiyimez idk SN 3637; KT

1265b

uza- 1. uzaklamak ovagrdiler aa yitmediler/Uzad v ardnca gitmediler SN 4510,

2. uzamak El-ssa olavuz imz uzaya. MN 43b-1; KT 1266b

uzat- 1. beklemek, bir sre geirmek Budur re kim bir zamn uzadam/ikyet nitesi

olur gzedem SN 468, 2. uzun srmesine neden olmak, sreyi arttrmak Uzatd bu

halk ii ger erkek ger dii/Mslmn olan kii isyn yolna girmez YED 115-2,

SN 2645, 3. mec. yetitirmek SN 60, 4. uzaklatrmak SN 4709, 5. uzatmak YED

258-8, MN 40a-3, GT 4a-8; KT 1267a

le- paylamak, blmek, datmak Mlun ogsa iy paa hsmun kavmun

lee/ledeler seni sine gresin yirn tengini YED 350-4, DK 72-4, MN 18a-14; KT

1270b

325
ledr- paylatrmak etin pre pre eyleyb yoldalarna ledrdiler. MN 61b-7;

KT 1270b

re- remek avar lvirdm, ol da redi MN 3b-7; KT 1272b

rkit- korkutup karmak avlunbaz urup yundlar rkitdi, getrp ol oruya geldi. DK

263-7; KT 1272b

r- 1. atmak, saplamak, sallamak, saldrmak Topraga n drdiler/El topraga

rdiler/Talarla basdurdlar/Allh sana sundum elm YED 184-9, DK 295-10,

MN 61b-5, 2. musallat etmek, toplamak SN 5059; KT 1274b

varl- bir yere ulalmak Benm mnctum senden yanadur/Sana varur yolum sensz

varlmaz YED 107-3; KT 1282b

viril- 1. iletilmek, duyurulmak Geldi salacam sarlur/Drt yana sala virilr/l namzuma

dirilr/Allh sana sundum elm YED 184-6, 2. braklmak Bu ben ben didgm

eger ben isem/Bu benligm bana nin virilmez YED 107-10, 3. datlmak it ne

dir horsunuz/Tanla virilr rzunuz/Dost derghna dutgl yz/Tanla seher vaktinde

tur YED 88-2, 4. ihsan edilmek, balanmak Yine yini hazneden yini hilat giydi

cihn/Yine virildi yini cn ot u aga sesdi yine YED 312-3, GT 36a-13; KT 1290b

ya- 1. dklmek, gelmek, dmek, yamak Men bu yirden gideli del olm Delim aa

arlar yam dize yetmi. DK 114-13, YZ 9b-5, YED 77-5, SN 3209, MN 54b-3,

GT 63a-3, 2. arka arkaya gelmek, dmek YZ 7a-4; KT 1302a

yadur- yadrmak bel yamurn yadura MN 42b-10; KT 1301a

yala- ya srmek Ay aar o o menm nireden helk olaaum bild, yle

alaym seni maara duvarna kim uyru maaray yalasun didi DK 228-3; KT

1301b

326
yal- yakma ii yaplmak, kl durumuna geirilip yok edilmek Nie bir derdler ile

odlara yanam yaklam/Nie bir kir olam zkir olam mihmn olam YED 201-20,

YZ 27b-11, SN 3550; KT 1303a

yadur- yaktrmak Yadurd dzdi biri birine/Ki bilrdi ua u ne iri ne SN 4858;

KT 1303b

yala- yalamak Ne var barma uzatdysa bular/Kime smet ise bal ol yalar SN 4174;

KT 1304b

yalvar- srarla bir ey istemek, yalvarmak it szmi ya sagr/T terezn gele

agr/Yalvar alab'una agr/Tanla seher vaktinde tur YED 88-3, YZ 3b-15, DK

160-12, SN 3510, MN 12b-8, GT 59a-11; KT 1306a-b

yal- 1. aldanmak, hata yapmak Miskn dem yanld Umak'da bugday yidi/i Hak'dan

bilenler eytndan tutmayalar YED 57-8, SN 2902, 2. armak, kartrmak

Hrlerle srda olan Muhammed ile e olan/Ol mn yolda olan bunda yol

yanlmayandur YED 99-7, MN 25b-12; KT 1308a

yapdur- yaptrmak, ina ettirmek, kurdurmak Bir uru ayu zerine bir kpri

yapdurm-idi. DK 155-3, YZ 49b-4, SN 1056/yabdur- MN 9b-3; KT 1311a

yar- 1. blp ayrmak, yark amak Basau aneri var-idi, edgini yard, iinden

d. DK 226-8, YED 181-6, 2. oymak, delmek Bir taa kld nazar mu'ciztla

yarar/kd ber-T v Sin Y drli nak stine YED 321-3, 3. derin yara amak

Beyrek alkd, zlar yanna vard, urnalar ovd, naaralar ovd, kimini

dgdi, kimin ban yard. DK 112-2, MN 19b-10, GT 18b-5, 4. gemek, tekini

geride brakmak At depdiler, Beyrek at zu atn kidi. O atdlar, Beyrek kzu

327
 on yard. DK 79-4, 5. ayrmak, uzaklatrmak SN 2860, 6. ayrmak, blmek SN

2760, 7. yarmak, kazmak SN 2002; KT 1314a

yara- 1. yaramak, i grmek lmden ne korkarsn korkma ebed varsn/n kim ie

yararsn bu sz fsid da'vdr YED 33-2, YZ 30a-12, GT 7a-1, 2. uygun dmek,

yakmak Aldanma mla davara kulluk eyle Hakk'a yara/Seviyile bile vara bk

yolda olan gr YED 22-6, YZ 34a-6, MN 11b-4, GT 1b-12, 3. gerekmek SN

3800; KT 1312a

yaralan- hazrlanmak Yaralan u kkm iigine gel/Dimezven atamu ki kkine gel

SN 1718/yaralan- MN 39a-12; KT 1311b

yarala- yaralamak I ba ard v barum orad/Yaralad nideyim urmasvann

yama SN 1626; KT 1311b

yaralan- vcudun bir yerinde yara almas yirde yaralandum ara ara baum

bunald, yaluuz aldum, uum bu-mdur didi. DK 48-11; KT 1311b

yara- 1. gerekmek Gerek yrumuzdan viresin nin/Ki ansuz yaramaz baa bu cihn

SN 665, 2. yakmak Ynus Emre kendzn topraga urgl yzn/Ma'kaya yaraur

bir misknligm vardur YED 51-7, DK 257-2, SN 749; KT 1312b

yarat- 1. olmayan bir eyi var etmek, yaratmak Senndr pdihlk kudretn

var/Yaratdun yiri ggi heybetn var YED 48-1, YZ 10a-5, MN 20b-9, GT 66a-12,

2. yeni bir ey ortaya koymak, yapmak Nie kez geldm gitdm delim sret

yaratdum/Bu imdiki devrede Ynus'a aldar idm YED 223-5; KT 1312b

yaratl- yaratlmak Biz uludan iitdk evvel er yaratld/Pdihun birligin evvel kadm er

bildi YED 367-1, MN 9b-14, GT 13a-14/yaradl- YED 12-7, SN 144, MN 9b-11;

KT 1312b

328
yarl- yark almak, ayrlmak, yarlmak Taglar yirinden rla heybetinden gk

yarla/Ylduzlar bag krla de yire perrn ola YED 9-6, YZ 19a-5, DK 216-10,

SN 148; KT 1313a

yar- 1. yarmak Ayalar iimege yardlar/e ie szlere ardlar SN 4260/ar-

2. iddiaya girmek, yarmak GT 72a-9; KT 1313b

yarla- balamak, affetmek Hak alab'um Hak alab'um sencileyin yok

alab'um/Gnhluyam yarlgagl iy rahmeti ok alab'um YED 186-1, YZ 3a-14,

GT 79b-13; KT 1313b

yas- yasltmak, dz hle getirmek l yalman kim lc yasar/Dile bezedgi in ba

keser SN 3678; KT 1314b

yasta- yaslamak, dayanmak, yastk edinmek Ba stine varalum isteyelm/Ba altna biz

a yastayalum SN 2846; KT 1314b

yaa- yanda olmak, yana gelmek, hayatn srdrmek, yaamak Del Dumrul yz r

yl da yolda-y-ile ya yaad. DK 169-9, YZ 31b-12, SN 1739, MN 63a-3, GT

65a-6; KT 1315a

yaar- sulanmak, yaarmak, yala dolmak Yidi balu ejderhaya yetp vardum

Heybetinden ol gzm yaard. DK 278-7, SN 3364; KT 1315a

yamaklan- rtnmek, kapanmak Ban iek yamaland aber ord, aydurYigit

geli andan? DK 78-3; KT 1315b

yay- 1. yaylmak ihn iine yayd ol key adn/itdi amu yosul u bay adn SN 3648,

2. yaymak SN 3703; KT 1319a-1319b

329
yayl- 1. birok kimsenin duyma iine konu olmak, hzla duyulmak, yaylmak Yayld

Ynus ad sudur cmle tat/ alab'um inyeti sun gere meger YED 41-9,

SN 1623, MN 19a-5, DK 243-2, 2. evreye dalmak Byle dige r ince z

yayldlar, a icegi divrdiler. DK 28-13/yazl- SN 1670, 3. azdan aza

sylenmek SN 2732; KT 1318b-1319a

yed- ekmek, ekerek peinden gtrmek, yedekte gtrmek YED 304-5/yd- SN

2338/yet- aar aar zl develerini yetdiler. DK 38-7; KT 1322a

yeer- bitki yaprak vermek, yapraklanmak, yeermek aba aacu urm-idi yeerdi

ar ahbaz atu urm-idi uln virdi ar. DK 117-6, MN 34b-10; KT 1329

yet- 1. erimek, ulamak, yetimek Bua an apup yetdi. DK 31-8, YED 356-8/yt-

YZ 8a-11/yit- YED 298-5, MN 36b-2, SN 2133, GT 14b-4, 2. olgunlamak,

bymek Ol yie Fma oydur anum. Anu bebekleri yetsn. DK 7-10, 3. bir

gereksinimi karlayacak nicelikte olmak DK 217-5, 4. yeterli olmak, kfi gelmek

DK 256-12; KT 1330b

ydur- toplamak, biriktirmek Allah viren umudu zilmesn, ydursun

dridrsn gnahuuz DK 66-9/yur- DK 27-5; KT 1331a

ydur- 1. devrilmesini salamak, yktrmak nki buld anlar it hoca/Yhdurd

mebbeki udan uca YZ 32b-3/ydur- YZ 33a-2, DK 138-8, 2. kurulu bir eyi

paralayarak datmak ra yirde tikilmi otalaru O alm ydurd ola arda.

DK 222-13; KT 1331b

y- 1. ykmak, datmak, paralamak azan Big dnlgi altun ban ivlerini biz

ymuz, tavla tavla ahbaz atlarn biz binmiz DK 40-5, YZ 50b-11, YED 198-3,

SN 4444, MN 41b-1/y- SN 543, 2. krmak, rencide etmek GT 43b-14, 3. mec.

330
 ykmak, bozmak Kimseye hor bakmagl hergiz gnl ykmagl/Yitmi iki milletde

dervlik yar gerek YED 142-4, MN 14a-6/y- SN 5604, 4. sermek Sen iv

zerine n geyik ymadum-m. DK 116-8, 5. devirmek olan iki alusnu

arasnda urup ad, ykd DK 23-1; KT 1331b

yl- 1. bozulmak, dalmak Gnlm bana yolda iken zhd tat klurdum/Ykld bu

tertblerm gnlszem elm irmez YED 104-4, GT 70a-4, 2. yok olmak,

mahvolmak Ym vireyim anum: arlu ara alaru ylmasun, klgele aba

aacu kesilmes DK 66-1, YED 375-5, 3. devrilmek, yere serilmek, ylmak

DK 17-5, SN 2586, 4. zlmek SN 2230; KT 1331b

yigitlen- genlemek, genlik taslamak Dilerdi ki oln aup oad/Yigitlendi nieme kim

ocad SN 3245; KT 1333b

yigren- irenmek, tiksinmek Bail grenler yzin yigrenr/idenler anu szin

yigrenr SN 867; KT 1333b

yilten- girimek, kalkmak, zenmek, heves etmek, meyletmek Yarnnda alan oynar

yayas olur Yavuz yirlere yiltend ayda dngil. DK 176-2, SN 3210; KT 1324a

yiil- yenilmek, malup edilmek Az aa zindan durur bekci di/Yiilmez oparur da

bunca i SN 3671; KT 1326b

yiile- bir eyin yerine yenisi koymak, tazelemek Ynus cnun yinile ki dostlugun

anla/Ikla dinlerisen bilesin kudretmz YED 116-8; KT 1326a-b

yir- 1. ktlemek, beenmemek Hak nazar kldug cna bir gz ile bakmak gerek/Ana ki

Hak nazar kld ben an nie yireyin YED 266-5, 2. hakir grmek Ynus szn

kime dirsin y kimn kaygusn yirsin/Nashat halka eylersin y zn neye tutmazsn

YED 235-9; KT 1328b

331
yit- 1. kaybolmak, ortadan kalkmak, yok olmak, zayi olmak lmi-mi-y-id yitmi-mi-y-

id a azan DK 47-8, YED 113-10, SN 2806, 2. bitmek, tkenmek, sresi

dolmak Genler menzile yitdi vard anda karr itdi/Gedi mr kavil yitdi

varlgumdan n-r oldum YED 208-7, 3. eklenmek, karmak, dklmek Grn

ki Ynus n'itdi varuban hazrete gitdi/Katredr ummna yitdi tolsa gerek imden

gir YED 286-7; KT 1334a

your- yourmak, ekil vermek Azrl gkden inde bir avu toprak ald/Drt ferite

yogurd bir peygamber eyledi YED 355-5, DK 180-1, SN 4484, GT 22b-13; KT

1334b

yola- yoklamak, kontrol etmek Ysuf yokladlar devede/Kam ol kul [d]diler

feryd de YZ 9a-14; KT 1335a

yon- yontmak, tra etmek, dzeltmek zl altun getr an zna rna yonu. DK

115-3, YZ 10a-12; KT 1337b

yor- anlamlandrmak, yorumlamak, tabir etmek Er oldur ki menzilin her dem gsteri

tura/Degme rif bu di yoramaz ii degl YED 164-4, YZ 2a-15, DK 43-7, SN

4674, MN 21a-10; KT 1338a

yor- yormak, yorgun drmek Didi u yiyem arnum oyuram/Ne av avlayam u ne atum

yoram SN 2955; KT 1338a

yula- uyuklamak Uyur olsa n-geh sayular idi/Sheyl-i Yemen diy yular idi SN

1138; KT 1265b

yum- rtmek, stne koymak, kapamak Behey miskn a gzni bu fnden yum

gzni/Gnhdan kara yzni h agartmayasn bigi YED 414-3, MN 13a-1, GT

56a-8; KT 1339a

332
yuml- kapanmak aan kim lp gzlerm yumla/Gerek ne var gerek ayru ile SN

709; KT 1339b

yumurtla- yumurtlamak Ol tavu yumurdladuca bir san n ourlard. MN 49a-2;

KT 1340a

yun- 1. ykanmak Gl-b olca u u da b n/Getreyim u cre iinde yun SN

3277, YZ 11b-14, YED 304-5, MN 27b-8, 2. temizlenmek Bu murdr divrenler

bu su ile yunur sanur/Erden himmet olmaynca mr geer yunmaysar YED 24-4;

KT 1340b

ycel- artmak, fazlalamak, ykselmek, ycelmek Arap arap ara au ylm-idi

yceldi ar anlu anlu ularu olm-idi alad ar. DK 117-4, MN 19a-5,

GT 68a-10; KT 1342a

yli- tra etmek Sa saaln ylidiler. Bir at bir l virdiler. DK 266-1, SN 4620; KT

1343a

yrin- yrme ii yaplmak Ynus Hak tecellsin ir dilinden syler/ nda gevher

varsa Hak'dan yana yrindi YED 383-5; KT 1344a

yz- derisini karmak, derisini soymak Pak arup serisini yzdi. DK 183-1; KT

1345b

yzdr- yzmesini salamak veya yzme iini yaptrmak Ik b-karr denizdr cnun

ka yzdr/Denizde bahr vardur yzdm yzmedm dime YED 336-3; KT 1345a

3.4. Kms- Trkde Olmayan Fiiller

Anlam deimelerini tespit etmek amacyla taranan eserlerden elde edilen fiiller,

Kms- Trk ile karlatrlmtr. EATden elde edilen baz fiillerin Kms-

333
 Trkde olmad tespit edilmitir. Sz konusu fiillerin Osmanl Trkesi dneminin

dier szlklerinde yer alabilmesi mmknken tezin belli eserlerle snrlanmas ile

fiillerin Kms- Trkdeki varl zerinden sonuca gidilmitir. EAT dnemindeki 6

eserden taranp Kms- Trkde yer almayan fiiller anlamlaryla birlikte listelenmitir:

aceble- armak YZ 14a-4, SN 842, MN 13b-1

aceble- birlikte armak, hayrete dmek YZ 2b-3

adn- adm atmak SN 5421

aarl- boru alnmak, flenmek (Ergin, 2009b: 4) DK 271-2

al- klmak, ykselmek MN 22a-7

atarl- yere inmek, attan inmek (Ergin, 2009b: 7) DK 290-3

alal- kzarmak (Ergin, 2009b: 11) DK 124-10

adurt- yd ettirmek, tekrar yaatmak DK 246-6

ant- (and-/andt-) tuzak kurmak, yakalamaya almak (Ergin, 2009b: 17) DK 27-6

ant- armak (Ergin, 2009b: 17) DK 84-7

apla- okamak, gnln ho etmek SN 4318

ar- yorulmak, yorgun dmek YED 301-9, SN 2560, MN 2b-14

arala- birbirine yardmc olmak SN 4410

arala- yardmc, destek olmak SN 2577

aan- ykselmek, kurulmak, aslmak (Ergin, 2009b: 21) DK 67-1

ayn- korkmak, ekinmek SN 3175

334
ayrus- baka trl olmak, deimek, yadrgamak YED 248-11, MN 53a-8

ayt- sylemek (Ergin, 2009b: 31) DK 277-4

zdla- serbest brakmak SN 228

balan- karlk beklenmeden verilmek YED 324-1

bal- parlamak, parldamak, ldamak YED 233-6

bala- 1. ezan okumak YED 364-1, 2. tmek MN 39a-9/mala- 3. barmak, feryat etmek

(Ergin, 2009b: 211) DK 149-3. Fiilin mara-, mre- biimleri de mevcuttur ve ses

taklidi bir kaynaa dayanarak temel anlam grlt yapmaktr (Clauson, 1972: 770).

balat- ezan okutmak (Ergin, 2009b: 37) DK 121-2

batl- 1. batmak YZ 42a-4, 2. batrlmak, saplanmak YED 92-4

bay- zengin olmak, zenginlemek (Ergin, 2009b: 41) DK 2-11

bayt- zengin etmek, ihtiyacn karlamak, zenginletirmek 24b-6

bayla- deerlendirmek, yceltmek SN 1044

beglen- beylik taslamak, bey olmak, beylik elde etmek, beylik gstermek YZ 29b-14, SN

1705

begne- bey kabul etmek YZ 10a-10

bele- nian koymak YZ 39a-5

beze- benzer olmak, andrmak SN 2198

berki- glenmek MN 32a-13

bezet- ssletmek SN 1469

bini- birlikte binmek DK 270-6

335
bitile- eline mektup vermek, bir kimse ile mektup gndermek YZ 47a-1

bitit- yazmak, nasip etmek, takdir etmek YED 345-1

boazlan- hayvan kesilmek SN 2113

boazlat- boazlatmak MN 27b-12

bora- delik amak (Ergin, 2009b: 35) DK 129-12

boyla- 1. hikye anlatmak, destan sylemek (Ergin, 2009b: 56) DK 34-10, 2. dikkatle

dinlemek (Cia, 2013: 544) SN 825

bgr- bara bara alamak (Ergin, 2009b: 57) DK 92-1

bulan- sknt ekmek YZ 25b-13

burcala- yakmak SN 2838

bu- fkelenmek, kzmak YZ 21b-4, YED 104-7, SN 37

buy- donmak MN 8a-2

buzla- bara bara alamak, feryat etmek, deve barmak (Ergin, 2009b: 63) DK 54-9

buzla- barp alamak, deve gibi barp feryat etmek (Ergin, 2009b: 63) DK 224-2

buzlat- bartmak, alatmak, feryat ettirmek, deveyi bartmak (Ergin, 2009b: 63) DK

134-5

bdri- sendelemek, aya titremek (Ergin, 2009b: 64) DK 35-5

bg- nn tutup engel olmak SN 799

bkit- eilmek, kendini emek SN 4193

cftlen- e edinmek, e olarak kabul etmek YZ 31b-8

336
ana- barmak, haykrmak SN 2480

apdur- at koturmak DK 245-11

apl- yamalanmak, baslmak DK 294-10

apn- atlmak, hzla komak SN 3834

avlan- n salmak, hret kazanmak DK 155-8, SN 5215

ayla- dnmek SN 2600

erer- gz alp parlamak SN 1868

evklen- titiz davranmak SN 4231

rdur- barttrmak, feryat ettirmek DK 38-6

ra- fokurdamak YZ 27b-8

rat- ngrdatmak, nlatmak, ses kartmak YZ 44a-15

ola- sarmak, bohalamak (Ergin, 2009b: 76) DK 251-8

dal- birlikte dalmak MN 26a-3

dar- talan etmek, yama etmek (Ergin, 2009b: 76) DK 44-7

dartn- kamak MN 63b-1

debert- kurcalamak, aratrmak SN 4296

degin- ulamak, nail olmak, kavumak YZ 42a-4/tegin- YZ 38b-3

depser- kuruyup burumak (dil, dudak), kabarmak, bzlmek, uuklamak SN

4823/tepser- (Ergin, 2009b: 288) DK 58-13

devletlen- faydalanmak GT 29a-11

337
dikin- kendisi iin dikmek GT 39a-13

diridr- toplamak SN 1567

dirne- toplanmak, bir araya gelmek SN 4894

divril- bir araya getirilmek, toplanmak, derlenmek YED 306-1

dlen- 1. huzura kavumak, sknet bulmak, yatmak YED 66-7, SN 1553, 2. karar

klmak, ar davranmak SN 1490

dni- ynelmek YED 127-5

dy- dayanmak, katlanmak, tahamml etmek YED 4-8, YZ 40a-5, SN 1776

dg- havaya ykselmek, yukar kmak, yukar doru frlamak SN 1764, MN 11a-2

dgdr- yukar doru frlatmak, kaldrmak SN 4488, MN 51a-4

dkenle- aramak, aratrmak, yoklamak SN 2525

dmk- megul olmak, oyalanmak, dalmak YZ 3a-5 (dmk ol- megul olmak SN 4043)

(DS, 1993: 1630a)

dne- tnemek, konaklamak, gecelemek SN 1981, MN 29b-8

drt- 1. yaratmak YZ 10a-7/drt- SN 19/drit- 2. tretmek, meydana getirmek SN

3360

dridr- derleyip toplamak DK 66-9

di- dp kalkmak, birlikte bulunmak SN 5400

dzdr- 1. yaptrmak, bina ettirmek YZ 36b-14, 2. hazrlatmak, tamamlatmak, tertip

ettirmek SN 1085

dzen- sslenmek SN 1631

338
dzil- 1. yaplmak, hazrlanmak YED 335-10, DK 36-5, SN 793, MN 10a-9/dzl- YED

118-2, 2. nazmedilmek, yazlmak SN 363, MN 68a-7/dzl- SN 5586, 3. kurulmak

SN 485/dzl- MN 21b-7/dzl- 4. dizilmek, sralanmak YZ 37a-1, YED 301-5, 5.

akort edilmek SN 503

edeble- terbiye etmek GT 62a-5

egle- 1. oyalamak YED 143-9, 2. teselli etmek, avutmak YZ 17b-5, YED 270-2, SN 981

elik- zayflamak MN 46b-12

elikdr- elde etmek, ele geirmek, yakalamak SN 469/elkdr- SN 2904, MN 14a-5

endik- armak, rkmek SN 2187

erilen- kayglanmak, zlmek (Ergin, 2009b: 107) DK 55-7

esil- eksilmek, dklmek YED 74-5

esle- sz dinlemek, aldr etmek, itaat etmek, kulak vermek DK 217-10, SN 2717. Fiilin

dinlemek anlam zerine yeni soyut anlamlar yklenmitir (Erol-Arslan, 2014: 277).

esrit- sarho etmek, akln bandan almak YED 208-3

er- hzl yrtmek, koturmak SN 2538

etlen- kendi kendine etmek, yle yapmak SN 1653

eydr- meylettirmek, evirmek YED 124-5

eylen- hazrlanmak, kalkmak, hareket etmek (Ergin, 2009b: 109) DK 50-4

eylet- 1. ina ettirmek YZ 17a-15, 2. yaptrmak SN 3725, MN 38a-13

eymen- korkmak, utanmak, ekinmek YZ 50b-13, SN 2772, MN 23a-5

eytdr- sylettirmek YZ 26a-4

339
fermnla- buyruk vermek YZ 22a-3

albrla- elemek MN 16b-9

gideril- yok edilmek GT 7b-2

gger- yeermek, yeillenmek (Ergin, 2009b: 122) DK 258-6

gnen- refaha kavumak, sevinmek, mutlu olmak YED 279-14

gnl- ynelmek, yola koyulmak, yzn dndrmek YZ 13a-12, SN 2845/gnil- YED

30-1, SN 772

gyme- titremek MN 29a-13

gzikdr- gstermek MN 65b-7

ualan- kayglanmak, zlmek, kederlenmek MN 27b-10, GT 6b-7

glmsin- glmsemek SN 3278/glmsn- SN 1884

gmlen- gm gibi parldamak YED 324-1

gvr- koymak, sokmak, kapatmak YZ 18a-11

rlat- grltl ses karmasn salamak, hrlt kartmak DK 157-2

ikyetle- hikye etmek, anlatmak SN 4651

n- itaat etmek, boyun emek SN 5604

ra- homurtulu ses karmak SN 4095

ra- sallamak YZ 25a-10

r- 1. birbirinden ayrlmak, uzaklamak SN 5193, 2. yorulmak SN 3753

sn- 1. snmak MN 8a-3, 2. almak GT 58b-9

340
marla- 1. emanet etmek SN 1241, DK 82-11, MN 11a-9, GT 8b-14/smarla- YZ 29a-2,

YED 366-8/marla- SN 800/smarla- SN 804, 2. buyurmak GT 65b-9/smarla- 3.

tembih etmek, talimat vermek YZ 24a-15, DK 100-1/marla- SN 476/smarla- SN

3340, 4. sipari etmek YED 407-3

t- parlatmak SN 2977

iin- kendi kendine imek SN 1544

ii- birlikte imek SN 2070

igle- hasta olmak (Caferolu, 2011: 90) YZ 16b-6. D. Dilin fiili igledm biiminde

okurken (Dilin, 1945: 31-6a) . Ta aladum olarak okumay tercih etmitir (Ta,

2010: 31-455). 454. beyitte geen igledm fiili, 456. beyitte yine ayn anlam tayan

sayru kl- birleik fiili ile balam olarak ilikili olabilme ihtimaline binaen almada

tercih edilmitir.

ildr- ilitirmek, batrmak, delip geirmek DK 221-10

ile- yurt edinmek SN 5253/ille- SN 4916

ilin- ilimek, dokunmak, satamak SN 4934

iltr- gtrmek SN 3084/letdr- gndertmek YZ 40b-2

incin- 1. krlmak, gcenmek, incinmek DK 74-9, SN 2216, MN 14b-7, GT 49a-11, 2. can

yanmak DK 217-8

inc- incinmek, zahmet ekmek SN 1627

inde- armak, davet etmek YZ 33b-8/nde- YZ 49a-10, SN 4211

iile- 1. inlemek, szlanmak YZ 46a-9, SN 638 /inile- YED 168-5/ile- YZ 13a-1, SN 536,

GT 56b-2, 2. eziyet ekmek GT 32b-8/sile- DK 47-1

341
irde- aratrmak, incelemek, irdelemek YZ 43b-14

ittifkla- anlamak YZ 22a-7

iyi- kokmak, rmek YZ 22b-10

adarla- dizmek, dzenlemek YED 358-3

aala- sarmak, kuatmak, her yandan saldrmak SN 4497

ala- kurutmak SN 2044

an- kanlanmak, kandan kzarmak SN 1889

aran- lanet etmek SN 2460

arl- karmak YED 107-6, SN 2594

armala- kavramak MN 6b-7

arvan- tutunmak, yapmak SN 1756

arva- birbirini alt etmek zere kavramak, tutumak, kapmak (Ergin, 2009b: 174) DK

79-7

alt- kaslmak, kendini skmak YZ 42b-6

avla- ekitirmek, dedikodu etmek YZ 20b-8/ovla- DK 8-8

avla- 1. ekitirmek, dedikodu yapmak YZ 20b-6/ovla- YZ 20b-1, 2. ekimek,

tartmak YZ 20b-3

avzan- 1. elleriyle tutunmay istemek, kavramaya almak YZ 43a-3, 2. mec. kavramaya

almak SN 141

aydlan- endielenmek MN 54a-4

342
ay- 1. kaymak, temayl gstermek, meyletmek YED 121-4/ay- YED 135-4, 2.

dnmek, sapmak YED 237-4

ayt- 1. vazgemek, bir karardan dnmek DK 26-2, 2. geri dnmek DK 36-13

keble- ivilemek MN 35b-10

keykirde- endielenmek, heyecanlanmak SN 3151

rt- artmak, davet etmek SN 1097, MN 40a-9

rl- arlmak YED 306-3

lat- ekinmek, aldr etmek, teprenmek, umursamak (Ergin, 2009b: 180) DK 187-1

lla- klla vurup kesmek DK 64-7

lla- karlkl olarak klla vurumak DK 250-12

mrat- kprdatmak SN 2475

ndur- kkrtmak MN 52b-14

r- birbirini ldrmek, vurumak DK 251-1, SN 2587

z- 1. scakl ok artmak, yakmak, snmak, yanmak, kzarmak YZ 27a-7, YED 21-5,

DK 226-13, SN 2426, MN 54a-12, GT 22b-13, 2. kzmak, fkelenmek YED 83-3,

SN 3109

zlan- kz grnmek YZ 32a-2

kinet- yksek ses karmasn salamak DK 190-7

on- silkelenmek, abalamak, kurtulmaya almak (Ergin, 2009b: 188) DK 79-13

o- kucaklamak SN 1833/ou- SN 1920

odur- 1. koydurmak, hazrlatmak YZ 37a-9, 2. braktrmak YED 264-3

343
olar- bir ey atmak iin kollarn kaldrmak SN 5213

orn- koruma iine konu olmak YED 303-5

otar- boaltmak, pien yemei baka bir kaba aktarmak YED 349-10, SN 5336, MN 53b-

12

kr- kz evlendirmek, kocaya vermek (Ergin, 2009b: 206) DK 80-11

kpklen- azda kabarcklarn olumas DK 182-7

kpklendr- kpk kartmak DK 83-3

ksle- uzatmak, balamak YED 340-2

u- kucaklamak, sarmak, barna basmak, sarlmak YZ 47b-9, DK 224-3/ko- SN

3855/o- SN 1604

ua- kuatmak, evirmek YED 310-5

ula- ku yakalamak DK 120-6

uy- dkmek YZ 22a-14

uzla- hayvan yavrulamak, dourmak MN 31a-9

kvle- haykrmak, grlemek (Ergin, 2009b: 208) DK 119-1

mar- melemek, barmak (Ergin, 2009b: 211) DK 139-11

mrla- mrldanmak DK 160-3

mutula- mjde vermek YZ 24b-14, SN 402, GT 23a-2

nala- resim yapmak SN 621

nemle- hedefe isabet ettirmek, vurmak (Ergin, 2009b: 221) DK 200-4

344
obar- eskitmek, ypratmak SN 2862

ourlan- alnmak YZ 39b-3

ourlat- aldrmak GT 44b-13/uurlat- SN 1726, GT 44b-10

olan- okla vurulmak DK 141-7

opur- ykmak, kertmek SN 2862

r- sndrmek SN 2422

gle- zlemek SN 2309

glen- akln bana toplamak, kendine gelmek SN 3562

gszlen- ayr kalmak YZ 52a-1

gtlen- ibret almak, ders olmak SN 5066

kele- ayann topuu ile atn karnna vurmak, ke ile tepmek DK 26-7

ldrt- ldrtmek YZ 44b-11, MN 52b-14

- beklemek YED 313-7, SN 217

ndr- yartrmak MN 30b-13

irt- ileri gemek, ne gemek, ne geirtmek SN 4332, MN 36-8

r- belirmek SN 287

t- 1. gemek, amak YZ 30b-11, YED 39-6, 2. gemek, aarmak, vakit olarak dolmak

DK 90-13

tele- ileri geirmek SN 2892

tr- terk etmek, brakmak SN 91

345
prt- delmek, delip etini dar karmak, delik deik etmek DK 180-11

aalan- saa sola salmak SN 3959

adula- uzun uzun anlatmak SN 3798

aalt- iyiletirmek DK 84-2

sancla- istemek, arzulamak YED 221-4

sala- 1. saymak, hesap etmek YZ 29a-4, 2. dnmek SN 1268

alndur- sallandrmak, iple aaya indirmek, sarktmak DK 98-13

avadur- dvtrmek DK 15-11

avurt- datmak, savrulmasna sebep olmak YED 353-10

ayla- semek SN 2214

segirtdr-koturmak YED 201-12

segsen- rpermek, korkup sramak (Ergin, 2009b: 262) DK 277-5

sekri- sramak MN 50b-14

sermr- uykudan srayp kalkmak (Ergin, 2009b: 265) DK 42-11

ses- bymek, gelimek; ses vermek YED 312-3

sevni- birlikte sevinmek YZ 48b-2

sndur- sndrmak YZ 4a-10

srn- hazmetmek YED 325-6

svdur- ayrmak SN 2889

sityile- vmek, takdir etmek, alklamak SN 610

346
oul- 1. kurumak, feri gitmek, snmek YED 207-6/ol- 2. kayna kurumak,

ekilmek, kuruyup akmamak DK 117-5

oran- sylenmek, homurdanmak YZ 31a-4

or- emerek pmek DK 198-5

soya- aslna erimek, dnmek YED 363-5

soya- omuzlamak, srtlamak SN 1571

soyla- 1. aratrmak, asln aramak, izini srmek YED 283-7/oyla- 2. sylemek, destan

manzumesi sylemek YED 181-10, DK 2-10. Eski Anadolu Trkesi dneminde

ortaya kan fiilin ilk ortaya kt metinde ok anlaml bir zellik tamas ve anlam

alann zaman iinde daha da geniletmesi anlam genilemesinin sz konusu

olduunu gsterir (Erol-Arslan, 2014: 473). Tezcan (1978: 227-236), fiildeki soyun

Orhun Trkesindeki sab sz, haberden geldiini belirtir.

soylat- aratrmak, asln aratmak SN 2243

sgl- kzartmak, kebap etmek SN 2930

ut- serkelik ettirmek SN 4440

unul- takdim edilmek, uzatlmak YED 118-2

unu- birbirine uzatmak, birbirine vermek YZ 44a-2

suvarl- sulanmak MN 34b-10

srk- srlmek, uzaklatrlmak SN 4098

ssil- drtlmek, vurulmak, saplanmak (Ergin, 2009b: 276) DK 63-10

ssi- boynuzlamak, mzraklamak, drtmek (Ergin, 2009b: 276) DK 251-1

347
a- imek ve yldrm gibi akmak, parlamak DK 147-7

at- ttrmek DK 188-13

e- zmek, ayrmak, amak YED 184-11, SN 1832, MN 63b-11/- YZ 21b-4/- YZ

11a-4/i- (Clauson, 1972: 857-a) DK 31-11

eil- zlmek SN 1197, MN 18b-7

er- ayrmak, koparmak, atmak YED 102-3

orla- fkrarak hzla akmak, rldamak, rl rl akmak (Ergin, 2009b: 279) DK 23-1

orlat- fkrtmak (Ergin, 2009b: 279) DK 53-9

alat- srtmak DK 184-5

albnma- rpnmak YED 18-7

am- damlamak SN 1625

ala- hep birden hayrete dmek YZ 38b-4

ar- 1. hiddetlenmek, fkelenmek YZ 26a-15/ar- 2. sklmak, daralmak SN 37

artdur- ektirmek DK 148-8

tadle- onaylamak YZ 43a-10

ayn- kaymak, srmek DK 186-3, SN 5127, MN 33b-11, GT 55a-10

az- koup sramak SN 2911

teferrcle- seyretmek SN 3059

teferrclen- gezinmek, gezip dolamak, ferahlamak SN 4005

tekebbrlen- gururlanmak, kibirlenmek GT 53a-3

348
tekellfle- mec. arlamak SN 1596

tekyelen- yaslanmak, dayanmak GT 10a-5

terzla- tartmak, lp bimek SN 5335

tmrla- 1. ilgilenmek, zen gstermek YZ 2b-11, SN 3171, 2. katlayp yerletirmek SN

476/tmrla- 3. tedavi etmek SN 4575

oran- doranmak DK 98-9, SN 5284

oda- zorla alkoymak, durdurmak YZ 25a-7

olat- dolandrmak, kandrmak YZ 35a-12

olun- batmak, yitmek, gzden kaybolmak, gurup etmek YZ 3b-5, YED 252-4/uln- SN

1455/ulun- SN 2934

osna- surat asmak, somurtmak SN 1672

oyn- doymak, kendini doyurmak SN 5263

oyla- arlamak, ziyafet ekmek YZ 35a-5, YED 134-8, DK 23-8, SN 1596

oz- savrulmak YED 171-8, SN 2548

ulat- kapattrmak, tkatmak (Ergin, 2009b: 294) DK 138-10

un- kapanmak, tkanmak SN 3676

ula- ne kmak, karlamak YED 417-5

uta- yaklamak, karlamak YED 310-5

uun- baylacak hle gelmek, kendinden gemek YZ 33b-3/un- MN 35b-10

umadur- mitle beklemek SN 1588

349
us- kyas etmek, karlatrmak, benzetmek SN 142

uan- paralanmak, ufalmak, toz hline gelmek, dalmak, savrulmak, ufalanmak, krlmak

YZ 11a-2, YED 186-5, SN 4138/uvan- DK 66-5

uat- 1. paralamak, ufaltmak, ufalamak YZ 16a-6, YED 156-3, SN 173/uvat- DK 185-3,

MN 8b-5, GT 72b-15, 2. brakmak YED 71-8 /uvat- 3. krmak, ykmak DK 255-6,

MN 30a-6

uya- gurup etmek, batmak SN 1894/uya- SN 3557

uyar- 1. uyandrmak, ikaz etmek YED 88-9, SN 1923, MN 3a-11, GT 13b-10/oyar- DK

264-4, 2. parlatmak, yakmak YED 342-3, 3. harekete geirmek YED 160-8

r- 1. havlamak SN 2493, MN 26b-1, GT 72b-1, 2. frmek, flemek SN 1651, GT 70a-7

tz- yutulmak, oyunda kaybetmek SN 5006

z- koparlmak, bir eyi kendi aralarnda bozmak YED 271-7

vribi- gndermek YZ 43b-1/viribi- SN 115, MN 9b-6/virbi- GT 19b-7

yacan- ekinmek, saknmak SN 27

ya- yaklamak SN 3432

yamala- zor kullanarak ele geirilen mal alp kamak DK 38-8

yamalan- bask ve zor kullanarak bir eyin sona erdirilmesi YED 20-5

yamalat- yama ettirmek DK 280-5

ya- yaklamak SN 5228/ya- SN 3112

yan- srnmek, kna yakmak SN 2567

yalan- yaklamak DK 132-3

350
yaldan- yaltaklanmak SN 230

yancl- ezilmek SN 3684

yandurt- yaktrmak, tututurmak YED 353-10

yanulan- ses vermek, yank durumunda geri dnmek, aksetmek DK 227-4

yant- cezay karlamak SN 2670

yar- yz glmek, mutlu olmak, fayda grmek, iyi olmak (Ergin, 2009b: 322) DK 42-3

yar- yz glmek, mutlu olmak, fayda grmek, iyi olmak (Ergin, 2009b: 322) DK 42-3

(yar-/yarc- TaS, 2009: 4348).

yarlan- balanmak, affedilmek YZ 48b-9, YED 247-5, GT 77a-1

yaa- dzenlemek, hazrlamak YED 323-5, MN 50b-10

yaat- yaptrmak, imal ettirmek SN 1790

yatan- yastk edinmek SN 3819

yan- gizlenmek, saklanmak SN 4662

yala- ya yaamak, ya sahibi olmak DK 125-3

yaur- 1. kapamak, gizlemek, rtmek, saklamak SN 1584, 2. rtlmek, kapanmak SN

2745

yavn- kaybolmak, grnmemek SN 29

yavt- kaybetmek, saklamak SN 1584

yavur- yaptrmak SN 3089

yayan- alkalanmak, dalgalanmak, sallanmak (Ergin, 2009b: 325) DK 127-10

351
yedil- yedee alnarak gtrlmek, birinin klavuzluunda gitmek YED 304-6

ygle- 1. stn tutmak YZ 39b-12/yigle- 2. tercih etmek, yelemek MN 8a-9

yetr- 1. ulatrmak, eritirmek DK 31-10/ytr- YZ 48b-4/yitr- YED 147-3, SN 1958,

2. yerine getirmek DK 83-13/ytr- 3. kfi gelmesini salamak YZ 7b-14, 4.

getirmek YZ 26b-9

yln- ekinmek, kanmak, geri durmak, nefsini men etmek YZ 19b-11

yla- atlarla hcum etmek, baskn yapmak, akn yapmak (Ergin, 2009b: 330) DK 38-4

yyl- 1. dalmak, yaylmak, amak SN 4297, 2. kendini kaptrmak SN 4578

yyla- koklamak YED 283-4, DK 277-2/yiyle- SN 5433, GT 27b-9

yigrelen- irenmek, nefret etmek YZ 34a-9

yil- komak, yel gibi gitmek SN 4795, MN 37b-13

yili- koumak DK 200-7

yilte- 1. kkrtmak MN 34b-4, 2. heveslendirmek, zendirmek YED 141-4/yelte- YED

234-4

yimilen- yemi, meyve yemek YED 324-2

yirin- kederlenmek, mahzun olmak, tasalanmak, yaknmak YED 381-2, SN 5499

yirindr- kederlendirmek, zmek, mahzun etmek (Ergin, 2009b: 336) DK 106-11

yirmr- yalvarmak, acndrmak, szlanmak SN 2674

yitr- 1. yatrmak, koymak YED 184-7, 2. mahvetmek, kaybetmek YZ 7b-14, YED 250-3,

3. ortadan kaldrmak, yok etmek DK 278-10, 4. tketmek SN 1413

yiyil- rmek, anmak SN 3672

352
yiyi- birlikte yemek SN 3637

yiyni- hafiflemek MN 47a-8

yiynil- azalmak MN 47a-11

yiynilt- azalmasn salamak, hafifletmek MN 47a-9

yiynit- azaltmak MN 47a-2

yo- silmek, yok etmek SN 4417/yoy- SN 558, MN 7a-2

yorlt- koturmak, yormak DK 145-13

yort- 1. dolatrmak DK 30-11, 2. kullanmak, sallamak DK 270-6

yort- 1. devaml yrmek, komak YED 403-1, SN 2701, 2. at koturmak, atla hzl gitmek

DK 141-3

yort- beraber at koturup gitmek DK 200-8

yorul- yorulmak, tabir edilmek YZ 2b-2, SN 3543, GT 44b-10/yorl- GT 59b-7

yo- yorulmak, zayf dmek SN 3542

yoyl- bozulmak, yok edilmek YED 306-1

yn- ynelmek YZ 3a-5

ynen- yz tutmak, ynelmek SN 214

yer-ynelmek, yn vermek, ynlendirmek YED 313-8

yren- bir eyin evresini dolamak, gezmek, dolanmak SN 1463, MN 30a-1

yudn- yutmak, imek SN 4881

yudur- ykatmak, temizletmek GT 38a-3

353
yuman- yumuamak YED 66-3

yuv- yuvarlamak SN 2423

yuvt- gizlemek, saklamak SN 4848/yuvut- SN 2204

yuvnl- yuvarlanmak SN 700

yuyun- 1. ykanmak YZ 12a-1, 2. temizlenmek YZ 20b-9

ygr- koumak, hep birlikte komak YZ 8a-11/ygri- SN 4810

ygr- 1. hzla ilerlemek, komak YZ 3b-6, DK 63-9, SN 649, MN 13b-7, 2. koturmak

MN 6b-4

ykin- nnde diz kmek SN 2240/ykn- SN 1792

zamla- yaralamak SN 4860

zarncn- alayp szlamak, yana yakla alamak SN 4160

zrlan- alayp szlamak YZ 28a-15

354
 SONU

almada, Eski Anadolu Trkesi dnemine ait 6 eser taranm olup Trke

basit ve tremi fiiller tespit edilmitir. Fiiller anlamlandrlrken daha nce yaplm

alanla ilgili yaynlarn dizin ya da szlklerinin yan sra ounlukla metinlerinden

yararlanlmtr. Bu aamada 1212 fiil tespit edilerek dnemin zengin sz varl bir

kez daha ortaya konmutur. Fiillerin tarih sre ierisinde tek anlamllktan ok

anlamlla doru geliim gsterdii grlmektedir: a-, k-, dut-/tut-, gel-, git-, gr-

gibi ilek fiillerin 15ten fazla anlam tespit edilmitir. Eski Anadolu Trkesi

dnemi eserlerinde tespit edilen fiillerin birounun farkl eserlerde ayn anlama

sahip olduu grlmtr. Baz fiiller ise ilek olmayp tek bir eserde gemektedir

(Dede Korkut Kitab gibi). Kimi zaman da baz fiillerin birden fazla eserde ayn

anlamda kullanlp bu anlam(lar)n dnda bir anlamyla sadece bir eserde yer ald

tanklanmtr.

Anlam, anlam olaylar ve anlam deimeleri zerine yaplm aratrmalarn

azl bu almay nemli klan unsurlardandr. Anlam bilimi ile ilgili yaplm

teorik almalar ilkin -genellikle Bat dillerinden- eviri niteliindeyken daha

sonralar zgn birtakm eserler yaymlanmsa da anlam olaylar ve anlam

deimelerine verilen rneklerin genellikle birbirinin tekrar durumunda olduu

sylenebilir. Sz konusu alanla ilgili yaplm almalarn ou eviri eserler olduu

iin konuyla ilgili rnekler de genelde Franszca, Almanca vb. dillere aittir.

Aratrmada Eski Anadolu Trkesi eserlerinde tespit edilen fiillerin

anlamlar, metindeki balamndan yola klarak belirlenmi, anlamlar belirlenen

355
fiiller, Osmanl dnemi szl olan Kms- Trkdeki fiillerle karlatrlarak

anlam olaylar ve deimeleri incelenmitir.

Anlam deimelerine neden olan pek ok etken aklanm, bununla birlikte

birtakm anlam deimelerinin de herhangi bir nedene bal olmakszn (tesadfi)

ortaya kabilecei belirtilmitir. Anlam deimeleri iin uzun bir sre gerekli

olmakla birlikte kimi zaman dil planlamas gibi istisnai ve zel durumlarda deiiklik

ksa srede tamamlanabilmektedir.

Dilin yapsndan kaynaklanan benzetme, e seslilik, ok anlamllk, e

yazmllk, e anlamllk gibi dil ii faktrler ile birlikte; tarih, toplumsal, din,

corafi veya psikolojik gibi dil d faktrlerin de anlam deimelerine neden olduu

grlmtr. Anlam deimelerinin birok nedeni olmakla birlikte en nemlilerinden

birinin dnyadaki, toplumdaki ve dildeki deimeler olduu sylenebilir. Bu

deimeler, anlam deimelerini de beraberinde getirir. Toplumu derinden etkileyen

olaylar, ticari ilikiler, siyasi koullar, bilim ve teknoloji alanndaki dnmler,

psikolojik nedenler, yabanc dillerin etkisi vb. faktrlerden dolay anlamn

deiebilecei belirtilmitir. Toplumun kltrel, dnce ve inanlarndaki deiim

ve geliim de anlam etkiler. Deimelerin en nemli nedenlerinden bir dieri

ihtiyatr. Toplumun deiimle beraber ihtiya duyduu yeni kavramlar ve

anlamlar, anlam deimesini tetikler. Bu yolla szcklerin temel anlamna bal

benzetme ve ilgiye dayal yeni yan anlamlar tretilmektedir.

Taranan eserlerden tespit edilen fiilleri Osmanl dneminin genel sz

varlyla karlatrmak ve anlam deimelerini belirlemek zere Kms- Trk

356
kullanlmtr. Eski Anadolu Trkesi eserlerinden toplam 1212 fiil filenmi ve

anlamlandrlmtr.

Eski Anadolu Trkesi dnemi metinleri ve Kms- Trkde yer alan, eitli

anlam olaylarnn ve deimelerinin tespit edildii 474 fiil, almada amalanan asl

ve birinci blm oluturmaktadr.

Sz konusu fiillerde en fazla tespit edilen anlam deimesi anlam

genilemesidir. Anlam genilemesine dair 541 adet veri elde edilmitir. Bu sonu,

baz fiillerin birden fazla anlam kazandn gsterir. Tarih ve toplumsal olaylarn

sonucu, aradaki srecin uzun olmas, deien dil yaps, dier dillerin etkisi ve bu

srete yeni anlamlara duyulan ihtiyacn artmasyla da anlam genilemeleri ortaya

kmtr. Fiillerin anlam genilemelerinin gereklemesinde ou zaman eitli

anlam olaylar baskn rol oynamtr. Anlam genilemesi srecinde grlen anlam

olaylar mecazlama, deyim aktarmas, eylem aktarmas, terimleme, argolama,

benzetme, halk azna gei, anlam dirilmesi/uyarlmas, anlam ayrmas, at

deitirme ve dilbilgisellemedir. 133 mecazlama, 89 deyim aktarmas, 85 eylem

aktarmas, 52 terimleme, 21 argolama, 4 benzetme, 4 halk azna gei, 17 anlam

dirilmesi/uyarlmas, 2 at deitirme, 19 anlam ayrmas ve 13 dilbilgiselleme

grlmektedir. En fazla grlen anlam olay mecazlamadr.

almada anlam genilemesinden sonra en ok grlen anlam deimesi 205

ile anlam daralmasdr. Anlam daralmas gerekleirken grlen anlam olaylar

anlam birlemesi, zelleme ve kaybolmadr. Fiilerde, 6 anlam birlemesi, 10

zelleme, 193 kaybolma yoluyla anlam daralmas sz konusudur. Kimi anlamlarn

kavram alanlar daralrken kimileri tamamen kaybolmutur. Kimisinde de szlk

357
biriminde anlam birlemesi yoluyla saysal olarak anlam daralmas sz konusu

olmutur.

almada 29 adet anlam ktlemesi, 4 adet anlam iyilemesi tespit

edilmitir. Anlam deimeleri aratrmalarnda anlam iyilemesi ve ktlemesi

rnekleri genel itibaryla azdr. Anlam iyilemesi ve ktlemesi tanmndaki iyi ve

kt kavramlarnn greceli olmas ve kaynaklarda konuyla ilgili rneklerin

tekerrrden ibaret olmas konunun anlalrln azaltmaktadr.

almada, fiiller zerinde yaplan incelemede bir fiilde birden fazla anlam

deimesinin olabilecei grlmtr. Genelde birden fazla anlambirimcie sahip bir

fiilde, hem anlam genilemesi hem anlam ktlemesi veyahut hem anlam daralmas

hem de anlam iyilemesinin olabildii tanklanmtr: azan- fiilinin EAT ve

KTdeki ortak anlamlar 1. kazanmak YED 380-4, SN 4116, 2. olumlu sonu elde

etmek SN 5208; KT 614a biimindedir. Sz konusu fiilin abalamak DK 131-3

anlamnda kaybolma yoluyla anlam daralmas olmutur. KTdeki Uramak, duar

ve mptel olmak: Ar haval yerlerde durmakla birka illet kazand. anlamyla da

anlam ktlemesi sz konusudur. Ayn fiilin bir anlambirimciinin kaybolmasyla

anlam daralmas, bir baka anlambirimciinde ise anlam ktlemesi sz konusudur.

almann ikinci blmnde ilenen 21 fiilin hem Eski Anadolu Trkesi

hem de Kms- Trkde yer ald fakat anlam olarak herhangi bir ortaklk

gstermedii tespit edilmitir. Anlam olarak farkl olsa da biim ve kken olarak

ayn grnen bu fiillerin kimisinde e ilevliliin sz konusu olduu sylenebilir. Bu

fiiller anlam olarak elemeyip eitli anlam olay ve deimesi gstermektedir. Eski

Anadolu Trkesi dnemindeki baz anlamlarn Kms- Trkde yer almamas

358
zerine anlam daralmas veya yeni anlamlar kazanmasyla anlam genilemesi sz

konusu olmutur.

almann nc blmn oluturan ve Eski Anadolu Trkesi dnemi

eserlerinden taranan 354 fiilin Kms- Trk ile anlam bakmndan eletii grlr.

Bu fiiller herhangi bir anlam olay veya anlam deimesi gstermemektedir. Sz

konusu fiillerin ounun ayn anlamlarla gnmze kadar ulat sylenebilir:

bar- yksek ve gr ses karmak DK 189-5; KT 94a, geyin- giyinmek, kuanmak

DK 178-10; KT 385a, r- dileri arasna alp skmak, srmak YZ 19a-4, DK 73-6,

SN 4643, MN 43b-7; KT 476b, seil- ayrlmak, fark edilmek, ayrt edilmek YZ 33a-

1, DK 247-4, SN 1036; KT 1045b gibi.

almann son blmn oluturan ve Eski Anadolu Trkesi dnemi

eserlerinden filenen 363 fiilin Kms- Trkde yer almad belirlenmitir. Bunlar

genelde taranan eserlerin yalnzca birinde yer alan, ayn zamanda Gncel Trke

Szlkte bulunmayan -kimisinin yalnzca azlarda yaad- ve gnmzde sk

kullanlmayan arkaik fiillerdir: dmk- YZ 3a-5, tz- SN 5006, yar- DK 19-3,

yort- DK 200-8 vb. Eski Anadolu Trkesi dnemi ile birlikte Kms- Trkde

yer alan fiillerin byk bir ksmnn, anlamlaryla birlikte Trke Szlke de getii

grlmektedir. Bu fiiller, Eski Anadolu Trkesi sz varlna ve szlk

almalarna katk salamak amacyla anlamlaryla birlikte son blme eklenmitir.

Tezde anlam deimeleri ile birlikte yazm/imla, ses ve biim bilgisiyle ilgili

ayr bir inceleme blm oluturulmas planlanmt. Fakat almada anlam zerine

younlalmasyla sz konusu verilerin bir baka almada incelenmesine karar

verilmitir.

359
 Tezde, ses bilgisi ile ilgili dikkat eken hususlardan biri, Arap harfleriyle

kaleme alnm eserlerin zellikle yazm/imla bakmndan birbirlerinden farkllk

gstermesidir. Eserlerde genel olarak kapal e (//) ve /i/ ikilii sz konusudur: d-

/di-, n-/in-, ndr-/indr-, g-/ge-/gi- vb. Kimi zaman ayn eserde ayn anlama

sahip iki ayr yazma rastlanmaktadr: a- SN 133 / a- SN 3855 gibi. Metinler

arasnda eitli yazm biimleri grlmektedir. Bu durum, eitli ses deiikliklerini

beraberinde getirmektedir. mla ve fonoloji meselesi, aratrmaclar tarafndan bir

arada incelenmektedir. Eserlerdeki ikili yazm biimlerinden bazlar unlardr: (avn-

/avun-, bol-/boul-, ar-/aur-, avla-/ovla-), (by-/byi-/by-, uyan-/oyan-,

yr-/yri-/yri-/yr-), (o-/k-, ayt-/eyit-, ut-/t-), (ac-/a-, bi-/pi-, bi-/pi-,

dartl-/artl-, dayan-/ayan-, ger-/kir-, ufan-/uvan-), (di-/din, dile-/dinle, bi-

/bin-), (a-/a-, a-/a-, bra-/bra-, -/-, i-/i-, a-/a-, al-/al-, frla-

/prla-), (bala-mala, gvn-/gyn-/gyne-), (bala-/bala-, dtz-/tzt-,

arvandur-/davrandr-), (ayr-/r-, ayrl-/rl-, ldr-/yldra-, rla-/yrla-, ilet-/yilt-,

ile-/ille-, o-/oy-, ol-/bol-, sn-/syn-/syne-, yo-/yoy-, ur-/vur-), (aldra-/aldur-,

ldr-/yldra-, tan-/tan-, -/la-).

Bat grubu yaz dilinin teekkl dnemi olan Eski Anadolu Trkesi

dneminin sz varl ve bunu oluturan temel unsur olan fiillerin tespiti ve metinler

esas alnarak oluturulan anlamlandrmalar, zengin Trk dilinin tarih dnemini

yanstmas bakmndan almay deerli klmaktadr. Eski Anadolu Trkesi

dneminden Kms- Trkye zengin bir fiil listesi ve anlam dnyas tespit

edilmitir. Dneme ait fiillerin tespiti ve anlamlarnn getii yerler ile birlikte

filenmesi almay bir nevi tarih szlk format haline getirmitir. Eserlerin

dizin/szlklerinde genellikle birka anlamla kaydedilen fiillerin aslnda ok anlaml

360
olduklar, metinlerden karlan bir sonutur. Fiillerin kendileri ile birlikte birden

fazla anlam, metinlerde getii biimleriyle filenmitir. almann bu ynyle

Trk dili aratrmalarna kaynak olaca dnlmektedir. Bu almayla anlam

bilimi, sz varl, Trk dilinin tarih dnemleri ve fiillerine katk salanmas

amalanmtr. Fiilerde tespit edilen anlam olaylar ve anlam deimeleri Trk anlam

bilimi aratrmalarna tanklk edebilecek trdedir.

361
 KAYNAKLAR

Ahanov, K. (2008), Dil Biliminin Esaslar (Aktaran: Murat Ceritolu), Ankara:

Trk Dil Kurumu Yaynlar.

Akar, A. (2010), Trk Dili Tarihi, Ankara: tken Neriyat.

Akarsu, B. (1984), Wilhelm Von Humboldtda Dil-Kltr Balants, stanbul:

Remzi Kitabevi.

Akata, A. (2011), Trkiye Trkesi Fiil Anlam Sz Dizimi-Fiil Kkleri Aras

likiler zerine Bir nceleme, Ankara: Gazi Kitabevi.

Aksan, D. (2004), Dilbilim ve Trke Yazlar, stanbul: Multilingual Yaynlar.

Aksan, D. (2005), Ynus Emre iirinin Gc, Ankara: Bilgi Yaynevi.

Aksan, D. (2006), Trkenin Szvarl-Trk Dilinin Szckbilimiyle lgili

Gzlemler, Saptamalar, Ankara: Engin Yaynlar.

Aksan, D. (2009), Her Ynyle Dil Ana izgileriyle Dilbilim, Ankara: Trk Dil

Kurumu Yaynlar.

Aksan, D. (2016), Anlambilim Anlambilimi Konular ve Trkenin Anlambilimi,

Ankara: Bilgi Yaynevi.

Aksan, D., 1975, Eanlamllk Sorunu ve Trk Yaz Dilinin Eskiliinin

Saptanmasnda Eanlamllardan Yararlanma, I. Trk Dili Bilimsel Kurultayna

Sunulan Bildiriler 1972. Ankara: TDK Yay.

Aksan, D., 1989, Trk Anlam Bilimine Giri-Anlam Deimeleri I, Trk Dili

Aratrmalar Yll-Belleten 1965, Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar, s. 167-

184.

362
Albayrak, N. (2014), Gnl alabn Taht Aklamal Ynus Emre Szl,

stanbul: Dergh Yay.

Arat, R. R., 1960, Anadoluda Yaz Dilinin Tarihi nkiafna Dair , V. Trk Tarih

Kongresi (Ankara 12-17 Nisan 1956), Ankara: TTK. Yay. s. 225-232.

Atmaca, E. (2011), Eski Ouz Trkesinden Trkiye Trkesine Sz

Varlndaki Deimeler ve Anlam Olaylar, Sakarya niversitesi, Sosyal Bilimler

Enstits, Doktora Tezi, Sakarya.

Atmaca, E., 2012, Eski Ouz Trkesinden Gnmz Trkiye Trkesine Kadar

zelleme Yoluyla Anlam Daralmasna Urayan Kelimeler, Turkish Studies -

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish

or Turkic-, Volume 7/2 Spring, p. 129-143.

Ayer, A. J. (2010), Dil, Doruluk ve Mantk, (eviren: Vehbi Hackadirolu),

stanbul: Metis Yaynlar.

Banarl, N. S. (2001), Resimli Trk Edebiyat Tarihi I, stanbul: Milli Eitim

Basmevi.

Banguolu, T. (1938), Altosmanische Sprachstudien zu Sheyl- Nevbahar,

Breslau.

Banguolu, T. (2007), Trkenin Grameri, Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar.

Bayraktar, N., 2000, Artzamanl Anlambilim Asndan Orhon Yaztlarnda Geen

Toplumsal Yaamla lgili Szcklerin Anlambilimsel Deerleri, Trkbilig

Trkoloji Aratrmalar Dergisi, S. 1, s. 209-218.

363
Besli, N., 2015, Kutadgu Biligde Kr- Fiilinin ok Anlamll zerine, Turkish

Studies -International Periodical For the Languages, Literature and History of

Turkish or Turkic-, Volume 10/12 Summer, p. 159-178.

Bilgin, M. (2013), Anlamdan Anlatma Trkemiz, Ankara: An Yaynclk.

Bloomfield, L. (1973), Language, London: Compton Printing LTD.

Boeschoten, H., 2002, Why is Yapmak Replacing Etmek A Historical Perspective-

, Scholarly Depth and Accuracy A Festschrift to Lars Johanson (Editrler:

Nurettin Demir ve Fikret Turan), Ankara: Grafiker Yay., s. 73-82.

Bolay, S. H. (2013), Felsefe Doktirinleri ve Terimleri Szl, (Gelitirilmi 11.

Basm), Ankara: Nobel Akademik Yaynclk.

Borg, E. (2008), Minimal Semantics, UK: Oxford University Press.

Boz, E. (2013), Trkiye Trkesi Biimsel ve Anlamsal levli Biimbilgisi,

Ankara: Gazi Kitabevi.

Boz, E., 2009, Szlkbirimlerin Tanmlanmasna Anlambilimsel Bir Bak,

Turkish Studies -International Periodical For the Languages, Literature and

History of Turkish or Turkic-, Volume 4/4 Summer, p. 172-183.

Caferolu, A. (2011), Eski Uygur Trkesi Szl, Ankara Trk Dil Kurumu

Yaynlar.

Canpolat, M., 1967, Behcetl-Hadin Dili zerine, Trk Dili Aratrmalar

Yll Belleten,1968, Ankara: TDK Yay., s. 165-175.

364
Cia, . (2013), Sheyl Nev-Bahr (Metin-Aktarma, Art Zamanl Anlam

Deimeleri, Dizin), Dicle niversitesi, Eitim Bilimler Enstits, Yksek Lisans

Tezi, Diyarbakr.

Clauson, S. G. (1972), An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century

Turkish, London: Oxford University Press.

abuk, . A., 2015, Trkedeki rtmece Szlerin Oluum Yollar, Manas Sosyal

Aratrmalar Dergisi, C.4, S.5, s. 136-160.

elik, Y. (2010), Trke Szlkn A, B, C Maddelerindeki Fiillerin Eski

Anadolu Trkesindeki Grnmleri, ukurova niversitesi, Sosyal Bilimler

Enstits, Yksek Lisans Tezi, Adana.

elik, Y., 2015, Trke Szlkteki Fiillerin Eski Anadolu Trkesindeki

Grnmleri -A ve B Maddeleri rnekleminde- Turkish Studies -International

Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic-,

Volume 10/12 Summer, p. 249-270.

iek, A., 2009, Szlk Bilimi Asndan Kms- Trk zerine Bir nceleme,

Erzincan Eitim Fakltesi Dergisi, C.11, S.2, s. 183-193.

olak-Bostanc, G., 2009, Mecaz Anlam Temel Anlama Dnen Kelimeler,

Turkish Studies -International Periodical For the Languages, Literature and

History of Turkish or Turkic-, Volume 4/4 Summer, p.148-171.

Demir N., Ylmaz, E., (2010), Trk Dili El Kitab, Ankara: Grafiker Yaynlar.

Demir, G. Y., (2015), Sosyal Bir Fenomen Olarak Dilin Belirsizlii, stanbul:

thaki Yaynlar.

365
Demir, N. (2004), Dnimend-nme, Ankara: Aka Yaynlar.

Demirci, K. (2014), Trkoloji in Dilbilim-Konular, Kavramlar, Teoriler,

Ankara: An Yaynclk.

Demirci, M. (2008), Ynusta Hak ve Halk Sevgisi, stanbul: H Yaynlar.

Derleme Szl (1993), Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar.

Develi, H. (2015), Aklamal Ynus Emre Szlne Dair, Trk Dili, C.CVIII,

S.756, s. 83-94.

Dilin, C. (1991), Sheyl Nev-Bahr nceleme-Metin-Szlk, Ankara: Atatrk

Kltr Merkezi Yaynlar.

Dilin, C. (2011), Divan iiri ve airleri zerine ncelemeler, stanbul: Kabalc

Yaynevi.

Dilin, C., 1983, Trkiye Trkesinin Szvarl ve Tarihsel Szl, Trk Dili

Aratrmalar Yll Belleten, 1980-1981, Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar, s.

23-38.

Dilin, D. (1945), Yusuf ve Zeliha, Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar.

Doan, N., 2011, Trkiye Trkesi Fiillerinde E Anlamllk, Uluslararas Sosyal

Aratrmalar Dergisi, C.4, S.19, s. 78-88.

Doru, F. (2012), Kms- Trkden Trke Szlke Anlam Deimeleri-

Eylemler, Osmangazi niversitesi, Yksek Lisans Tezi, Eskiehir.

Doru, F., 2011, Trke Szlklerde Eadl Szlkbirimlerden Tremi

Szlkbirimlerin Tanmlanmas Sorunu, Dil ve Edebiyat Aratrmalar Dergisi

(Szlk zel Says), S.4. stanbul, s. 133-173.

366
Eco, U. (2008), Yorum ve Ar Yorum (eviren: Kemal Atakay), stanbul: Can

Yaynlar.

El-Crcn, A. (2015), Delill-cz Szdizimi ve Anlambilim (eviren: Osman

Gman), Trkiye Yazma Eserler Kurumu Bakanl, stanbul: Litera Yaynclk.

Ercilasun, A. B. (2010), Balangtan Yirminci Yzyla Trk Dili Tarihi, Ankara:

Aka Yaynlar.

Ercilasun, A. B., 1996, Bat Trkesinin Douu, Uluslararas Trk Dili

Kongresi (26 Eyll 1988- 3 Ekim 1988), Ankara, Trk Dil Kurumu Yaynlar: 655,

s. 39-45.

Erdem, M. (2009), Modern Ouz Trkesi Sz Varl, Trkiye, Azerbaycan ve

Trkmen Standart Trleri Esasnda, Ankara: Grafiker Yaynlar.

Ergin, M. (2009a), Dede Korkut Kitab-I (Giri-Metin-Faksimile), Ankara: Trk

Dil Kurumu Yaynlar.

Ergin, M. (2009b), Dede Korkut Kitab-II ndeks-Gramer, Ankara: Trk Dil

Kurumu Yaynlar.

Ergin, M. (2013), Trk Dil Bilgisi, stanbul: Bayrak Yaynlar.

Erknay, H. K., 2016, Eski Anadolu Trkesi Dnemi Eserlerindeki Dut-/Tut-

Fiilinde ok Anlamllk/Polysemy in the Verb Dut-/Tut- in the Works of Old

Anatolian Turkish, TURKISH STUDIES International Periodical for the

Languages, Literature and History of Turkish or Turkic-, ISSN: 1308-2140,

Volume 11/21 Fall 2016, ANKARA/TURKEY, www.turkishstudies.net. DOI

Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.11333, p. 821-838.

367
Erkman-Akerson, F. (1991), Anlam-eviri-Karlatrma, stanbul: ABC

Yaynlar.

Erkman-Akerson, F. (2005), Gstergebilime Giri, stanbul: Multilingual Yaynlar.

Erkman-Akerson, F. (2008), Dile Genel Bir Bak Trke rneklerle, stanbul:

Multilingual Yaynlar.

Erkman-Akerson, F., Ozil, ., (1998), Trkede Niteleme-Sfat levli Yan

Tmceler, stanbul: Simurg.

Erol-Arslan, H. (2002a), Eski Trkeden Eski Anadolu Trkesine Anlam

Deimeleri, anakkale Onsekiz Mart niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits,

Yaymlanm Doktora Tezi, anakkale.

Erol-Arslan, H. (2014), Eski Trkeden Eski Anadolu Trkesine Anlam

Deimeleri, Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar.

Erol-Arslan, H., 2002b, Tabu (Taboo) ve Kelimelerin Anlam Alanlarna Etkisi,

Trk Dili Aratrmalar Yll Belleten II, s. 35-56.

Ersoy, F., 2006, Moolca ve Trkede Fiil-Tamlayc likileri, Trkiyat

Aratrmalar Dergisi, S.20, s. 81-98.

Ertaylan, . H., 1949, VII. H./XIII. Asra Ait ok Deerli Bir Trk Dili Yadigr

Behcet l-Hadik Fi Mevizet l-Halik stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi

Trk Dili ve Edebiyat Dergisi, C.3, S.2-3, s. 275-293.

Filizok, R. Anlam Biliminin ada Yntemi, http://www.ege-

edebiyat.org/modules.php?name=News&file=article&sid=163, 20.09.2016 tarihinde

eriildi.

368
Gbtolu, . (1995), Trkiye ve Azerbaycan Trkesinde Fiillerin

Karlatrmal Anlam Gelimeleri, Seluk niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits,

Yksek Lisans Tezi, Konya.

Grnberg, T. (2006), Anlam Kavram zerine Bir Deneme, stanbul: Yap Kredi

Yaynlar.

Guiraud, P. (1975), Anlambilim La Smantique (eviren: Berke Vardar), stanbul:

Geliim Yaynlar.

Guiraud, P. (1994), Gstergebilim La Smiologie (eviren: Prof. Dr. Mehmet

Yaln), Ankara: mge Kitabevi Yaynlar.

Guttenplan, S. (2009), Objects of Metaphor, UK: Oxford University Press.

Glsevin G., Boz, E. (2004), Eski Anadolu Trkesi, Ankara: Gazi Kitabevi.

Glsevin, G. (2007), Eski Anadolu Trkesinde Ekler, Ankara: Trk Dil Kurumu

Yaynlar.

Gmatam, G., 2014, Trkiye Trkesi Az Szlklerinin Hazrlanmasnda stem

(Valenz) Verilerinin Gereklilii zerine, Turkish Studies -International

Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic-,

Volume 9/6 Spring, p. 419-439.

Gnay, V. D. (2007), Szckbilime Giri, stanbul: Multilingual Yaynlar.

Gneri, D. A., 2009, Yeni Uygur ve Trkiye Trkesinde Fiil-Tamlayc likileri,

Turkish Studies -International Periodical For the Languages, Literature and

History of Turkish or Turkic-, Volume 4/4 Summer, p. 505-515.

369
Haceminolu, N. (2008), Karahanl Trkesi Grameri, Ankara: Trk Dil Kurumu

Yaynlar.

Hartmann, R.R.K., James, G. (1998), Dictionary of Lexicography, London:

Routledge.

Hatibolu, V. (1969), Dilbilgisi Terimleri Szl, Ankara: Trk Dil Kurumu

Yaynlar.

Hazar, M. (2014), Trke (Szck) Anlam Bilimi-I, Konya: Eitim Yaynevi.

Hengirmen, M. (2009), Dilbilgisi ve Dilbilim Terimleri Szl, Ankara: Engin

Yaynevi.

Huber, E. (2008), Dilbilime Giri, stanbul: Multilingual Yabanc Dil Yaynlar.

leri, E., 1997, Trkedeki Fiillerin Birleim Deeri, VIII. Uluslararas Trk

Dilbilimi Konferans Bildirileri, 7-9 Austos 1996, Ankara, s. 157-165.

mer, K., Kocaman, A., zsoy, A. S., (2011), Dilbilim Szl, stanbul: Boazii

niversitesi Yaynevi.

Jameson, F., (2013), Dil Hapishanesi, Yapsalcln ve Rus Biimciliinin

Eletirel yks, (eviren: Mehmet H. Doan), stanbul: Yap Kredi Yaynlar.

Kahraman, T. (1996), ada Trkiye Trkesindeki Fiillerin Durum Ekli

Tamlayclar, Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar: 654.

Kanar, M., (2011), Kanar Eski Anadolu Trkesi Szl, stanbul: Say

Yaynlar.

370
Karaaa, G., 2001, Szlk Yaps, Trk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, C:

2001/II, S. 596, s. 120-127.

Karaaa, G. (2013a), Trkenin Dil Bilgisi, Ankara: Aka Yaynlar.

Karaaa, G. (2013b), Anlam (Anlam Bilimi ve letiim), stanbul: Kesit Yaynlar.

Karaaa, G. (2013c), Dil Bilimi Terimleri Szl, Ankara: Trk Dil Kurumu

Yaynlar.

Karaaa, G., 1993, Dil, Az ve Kulak le lgili Kelimelerimiz, Trk Dili ve

Edebiyat Dergisi VII, zmir, s. 85-113.

Karahan, L., 1997, Fiil-Tamlayc likisi zerine, Trk Dili, S.549, s. 209-213.

Kasapolu, A., 2013, Kuran Anlamada Semantik Yntem, Hikmet Yurdu

Dnce-Yorum Sosyal Bilimler Aratrma Dergisi, C.6, S.11, s. 105-178.

Kl, V. (2009), Anlambilime Giri Temel Kavramlar, stanbul: Papatya Eitim

Yaynclk.

Ksas- Enbiya, Metin-Szlk-Dizin, Notlar, (Hazrlayanlar: Emine Ylmaz,

Nurettin Demir, Murat Kk), 2013, Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar.

Ko, M., 2011, Anadoluda lk Trke Telif Eser Bilig, S.57, s. 159-174.

Korkmaz, Z. (2009), Trkiye Trkesi Grameri, Ankara: Trk Dil Kurumu

Yaynlar.

Korkmaz, Z. (2010a), Gramer Terimleri Szl, Ankara: Trk Dil Kurumu

Yaynlar.

Korkmaz, Z., 1972, Dilde Doal Gelime ve Devrim Asndan Trk Dil Devrimi,

A..D.T.C.F. Trk Dili ve Ed. Ara. Ens. Trkoloji Dergisi, C.IV, S.1, s. 97-114.

371
Korkmaz, Z., 1995a, Eski Trk Yaz Dilinden Yeni Yaz Dillerine Gei Devri ve

zellikleri, Trk Dili zerine Aratrmalar, C.1, Ankara: TDK Yay., s. 296-303.

Korkmaz, Z., 1995b, Bat Anadolu Azlarnda Yaz Dilinden Ayrlan sim ekimi

Ekleri ve Fonologie-Morphologie Balants, Trk Dili zerine Aratrmalar,

C.2, Ankara: TDK Yay., s. 224.

Korkmaz, Z., 1995c, Eski Trkedeki Ouzca Belirtiler, Trk Dili zerine

Aratrmalar, C.1, Ankara: TDK Yay., s. 205-216.

Korkmaz, Z., 2004, Eski Anadolu Trkesinin Trk Dili Tarihindeki Yeri, Trk

Dili Aratrmalar Yll-Belleten, Ankara, Trk Dil Kurumu Yaynlar: 875/I, s.

99-105.

Korkmaz, Z., 2005, Kagarl Mahmud ve Ouz Trkesi, Trk Dili zerine

Aratrmalar I, Ankara, TDK. Yay., s. 241-253.

Korkmaz, Z., 2010b, Ouz Trkesinin Tarihi Gelime Sreleri, Turkish Studies

-International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish

or Turkic-, Volume 5/1 Winter, p. 1-41.

Kprl, F. (1981), Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar (Gerekli

Sdeletirmeler ve Bz Notlara lvelerle Yaymlayan Orhan F. Kprl), Ankara:

Diyanet leri Bakanl.

Kprl, M. F. (1934), Anadoluda Trk Dili ve Edebiyatnn Tekmlne Bir

Bak, stanbul: tken Yaynevi.

Kprl, M. F. (2004), Nasreddin Hoca, Ankara: Aka Yaynlar.

372
Kk, M., 2010, Eski Anadolu Trkesi Dnemine Ait (M. 1401) Satr Aras lk

Kuran Tercmesinde Yap Bilgisi-Tercme Teknii-Sz Varl, Ankara

niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Trkoloji Dergisi, C.17, S.1, s. 121-

147.

Lakoff, G., Johnson, M. (2010), Metaforlar Hayat, Anlam ve Dil, (eviren:

Gkhan Yavuz Demir), stanbul: Paradigma Yaynclk.

Leech, G. (1981), Semantics, The Study of Meaning, USA: Penguin Books.

Mahmd b. Kd-i Manys, Glistan Tercmesi, Giri-nceleme-Metin-Szlk

(Hazrlayan: Mustafa zkan), 1992, Ankara: Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek

Kurumu Trk Dil Kurumu Yaynlar: 562.

Mansurolu, M. (1947), Dehhan, stanbul: Brhaneddin Erenler Matbaas.

Martinet, A. (1998), levsel Genel Dilbilim (eviren: Berke Vardar), stanbul:

Multilingual Yaynlar.

Marzuban bin Rstem, Marzubannme -Acem Hikyeleri- (eviren: Orhan

Sarkaya), 2014, stanbul: Kakns Yaynlar.

Mengi, M. (2013), Eski Trk Edebiyat Tarihi Edebiyat Tarihi-Metinler, Ankara:

Aka Yaynlar.

nler, Z., 2001, Tarihsel Srete Anlam Deimeleri, Kuran ve Dil-Dilbilim ve

Hermentik Sempozyumu, Yznc Yl niversitesi, 17-18 Mays 2001, s. 369-

375.

373
zavar, R. (2009), Marzubanname Tercmesi-Metin, eviri, Art Zamanl

Anlam Deimeleri, Dizin, Dicle niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Yksek

Lisans Tezi, Diyarbakr.

zdemir, A. (2004), Eski Anadolu Trkesindeki Fiillerin Durum Ekli

Tamlayclar, Gazi niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Yksek Lisans Tezi,

Ankara.

zden, H. ., 2014, Trkiye Trkesinde E Anlamllk ve rtmece (Tabu)

Kelimelerin E Anlamllk indeki Yeri, KM Sosyal ve Ekonomik

Aratrmalar Dergisi 16 (zel Say I), s. 160-165.

zkan, A., 2011, Eski Anadolu Trkesindeki Baz Fiillerin Hl Ekli Tamlayclar

ve Bu Tamlayclarda Zaman inde Grlen Deiiklikler, Turkish Studies -

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish

or Turkic-, Volume 6/1 Winter, p. 521-532.

zkan, M. (2013), Trk Dilinin Gelime Alanlar ve Eski Anadolu Trkesi,

stanbul: Filiz Kitabevi.

zsoy, B. S. (2006), Dede Korkut Kitab (Transkripsiyon-nceleme-Szlk),

Ankara: Aka Yaynlar.

zahin, M., 2011, Bakurt Trkesindeki Farsa Alntlarda Anlam Deimeleri

Turkish Studies -International Periodical For the Languages, Literature and

History of Turkish or Turkic-, Volume 6/1 Winter, p. 1622-1642.

374
zyetgin, A. M., Tarihten Bugne Trk Dili Alan,

http://turkoloji.cu.edu.tr/ESKI%20TURK%20DILI/ozyetgin_tarihten_bugune_turkdi

li.pdf, 25.03.2016 tarihinde eriildi.

Palmer, F.R. (2001), Semantik Yeni Bir Anlambilim Projesi (eviren: Ramazan

Ertrk), Ankara: Kitbiyt.

Richard, M. (derleyen), (2015), Semantik Anlambilim zerine Temel Yazlar

(eviren: Dr. Halil Kaykc), Ankara: talik Kitaplar.

Ricoeur, P. (2003), The Rule of Metaphor The Creation of Meaning in

Language, London: Routledge Classics.

Ricoeur, P. (2007), Yoruma Dair/Freud ve Felsefe (eviren: Necmiye Alpay),

stanbul: Metis Yaynlar.

Ricoeur, P. (2011), Zaman ve Anlat 1. Zaman-Olayrgs-l Mimesis

(eviren: Mehmet Rifat-Sema Rifat), stanbul: Yap Kredi Yaynlar.

Rifat, M., vd. (2010), Gstergebilim, Dilbilim ve eviribilim Terimleri Szl,

stanbul: Sel Yaynclk.

adrudn eyholu, Marzubn-nme Tercmesi, nceleme-Metin-Szlk-

Tpkbasm (Hazrlayan: Prof. Dr. Zeynep Korkmaz), 1973, Ankara: Ankara

niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Yaynlar.

Sakar, E., 2015, Gnl alabn Taht Bir Ynus Emre Szl mdr?, Ayra

Dergisi, S.67, s. 30-33.

Sami, . (2010), Kms- Trk, stanbul: ar Yaynlar.

375
Sarca, M., ve Eratalay S., 2008 Trkede Kkte Ses(li) Deimeleri, 22. Ulusal

Dilbilim Kurultay Bildirileri, Yznc Yl niversitesi, Van, s. 538-543.

Sav, B., 2003, Anlam Deimeleri zerine Artzamanl Bir nceleme, Gazi

niversitesi Gazi Eitim Fakltesi Dergisi, C.23, S.1, s.147-166.

Savran, H., 2010, Trk Dilinin Kavram ve Anlatm Zenginlii, Trk Dili Dil ve

Edebiyat Dergisi, C:XCIX, s. 492-507.

Seluk, E. (2000), Bat Trkesinde Anlam Deimeleri, Sakarya niversitesi,

Sosyal Bilimler Enstits, Yksek Lisans Tezi, Sakarya.

Srmeli, . (2005), Kad Burhaneddin Divan: Anlam erevesi, Gaziantep

niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Yksek Lisans Tezi, Gaziantep.

en, S., 2001, Anlam yilemesi ve Ktlemesine Divan u Lgatit-Trk Merkezli

rnekler, Trk Dili, Dil ve Edebiyat Dergisi, C. 2001/1, S. 591, s. 268-275.

en, S., 2004, Orhon Yaztlarndan Uygur Yazmalarna Anlam Daralmalar,

Trklk Bilimi Aratrmalar [TBAR], XV. s. 151-160.

eyholu Mustafa, Kenzl Kber ve Mehekkl Ulem Byklerin Hazinesi

limlerin Mihenk Ta (nceleme-Gnmz Trkesi-Metin-Tpkbasm),

(Hazrlayan: Kemal Yavuz), 2013, stanbul: Byyenay Yaynlar.

eyyd Hamza, Ysuf ve Zelh, (Hazrlayan: brahim Ta), 2010, Ankara.

http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/10712,yusufvezelihapdf.pdf?0 (20.11.2013

tarihinde eriildi).

Tamba-Mecz, I. (1998), Anlambilim (eviren: Necmettin Sevil), stanbul: letiim

Yaynlar.

376
Tarama Szl (2009), Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar.

Tat, M. (1990), Ynus Emre Dvn II, Kltr Bakanl.

Tat, M. (1991), Risletn-Nushiyye Tenkitli Metin, stanbul: H Yaynlar.

Tat, M. (2008), Ynus Emre Dvn ve Risletn-Nushiyye, stanbul: H

Yaynlar.

Tat, M. (2009), Yine Geldi Ak Elisi, Ynus Emre Semeler, stanbul: H

Yaynlar.

Tat, M. (2014), http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/10662,girispdf.pdf?0,

(21.01.2013 tarihinde eriildi).

Tat, M. (2014), http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/10663,metinpdf.pdf?0,

(21.01.2013 tarihinde eriildi).

Tekin, ., 1973-1974, 1343 Tarihli Bir Eski Anadolu Trkesi Metni ve Trk Dili

Tarihinde Ola-bolga Sorunu, TDAY-Belleten, s. 59-157.

Tezcan, S., 1978, Dede Korkut Kitabnda Boy Boylamak Soy Soylamak, mer

Aksoy Armaan, Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar, s. 227-136.

Tezcan, S., 1994, Anadolu Trk Yaznnn Balang Dneminde Bir Yazar ve

arh-nmenin Tarihlendirilmesi zerine, Trk Dilleri Aratrmalar.

Tezcan, S., Boeschoten, H. (2012), Dede Korkut Ouznameleri, stanbul: Yap

Kredi Yaynlar.

Tietze, A. (2002), Tarihi ve Etimolojik Trkiye Trkesi Lugat, Cilt I A-E,

stanbul: Simurg Yaynlar.

377
Tietze, A. (2009), Tarihi ve Etimolojik Trkiye Trkesi Lugat, Cilt II F-J,

Wien: AW.

Timurta, F. K. (2012), Eski Trkiye Trkesi (Gramer-Metin-Szlk), stanbul:

Kap Yaynlar.

Tokat, L. (2014), Anlam Sorunu, Ankara: Elis Yaynlar.

Toklu, O. (2003), Dilbilime Giri, Ankara: Aka Yaynlar.

Topalolu, A. (1989), Dil Bilgisi Terimleri Szl, stanbul: tken Yaynlar.

Toprak, B. (2006), Ynus Emre Divan, stanbul: Odunpazar Belediyesi Yaynlar.

Traugott, E. C., Dasher, R. B. (2004), Regularity In Semantic Change, UK:

Cambridge University Press.

Trke Szlk (2011), Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar.

Uan, H. (2013), Dilbilim, Gstergebilim ve Edebiyat Eitimi, Ankara: Hece

Yaynlar.

Uur, N. (2007), Anlambilim Szcn Anlam Alm, stanbul: Doruk

Yaymclk.

Ullmann, S. (1970), Semantics An Introduction to The Science of Meaning,

Oxford: Alden Press.

Ullmann, S., 1978, Anlambilimi, (eviren: Ahmet Kocaman), Trk Dili Dil ve

Edebiyat Dergisi, C.XXXVIII, S.324, s. 355-363.

Usta, H. ., 1995, Ynus Emrenin Dilinde Anlatm Zenginlii, Uluslararas

Ynus Emre Sempozyumu Bildirileri, (Ankara, 7-10 Ekim 1991), Atatrk Kltr,

378
Dil ve Tarih Yksek Kurumu, Atatrk Kltr Merkezi Yayn, Say: 69, Kongre ve

Sempozyum Bildirileri Dizisi: 2, s.89-96.

Usta, H. ., 2006, Trke Szlk Hazrlamada Yntem Sorunlar, Ankara

niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi, 46, 1, s. 223-242.

Usta, H. ., 2010, Szlklk ve Szlk Aratrmacl, Modern Trklk

Aratrmalar Dergisi, C.7, S.2, s. 92-101.

Uzun, N. E. (2006), Biimbilim Temel Kavramlar, stanbul: Papatya Yaynclk.

ok, N. (2004), Genel Dilbilim (Lengistik), stanbul: Multilingual Yaynlar.

enmez, E., 2008, Tn Sz zerine, Turkish Studies -International

Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic-,

Volume 3/1 Winter, p. 399-404.

Vardar, B. (2001), Dilbilimin Temel Kavram ve lkeleri, stanbul: Multilingual

Yaynlar.

Vardar, B. (2002), Aklamal Dilbilim Terimleri Szl, stanbul: Multilingual

Yaynlar.

Wilson, J. (2002), Dil, Anlam ve Doruluk, (eviren: brahim Emirolu ve

Abdllatif Tzer), Ankara: Ankara Okulu Yaynlar.

Yavuzarslan, P., 2004, Trk Szlklk Gelenei Asndan Osmanl Dnemi

Szlkleri ve emseddin Smnin Kms- Trksi, Ankara niversitesi Dil ve

Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi 44, 2, s. 185-202.

Yavuzarslan, P., 2010a, Tarih ve ada Trke Szlklerde Homonymous

(Eadl) ve Homographic (Eyazml) Szckler, Trkiyede ve Dnyada Szlk

379
Yazm ve Aratrmalar Uluslararas Sempozyumu, Kubbealt Neriyat, stanbul,

s. 66-72.

Yavuzarslan, P. (2010b), Kamus- Trk / emseddin Sami, Ankara: Trk Dil

Kurumu Yaynlar.

380
 ESK ANADOLU TRKES LE KMS-I TRKDEK FLLER

ZERNE KARILATIRMALI ANLAM NCELEMES

ZET

Bu alma, Eski Anadolu Trkesi dnemi eserlerindeki ve Kms-

Trkdeki fiillerin anlam incelemesi zerinedir. Sz konusu dnemdeki fiillerin

anlam tespiti ve Osmanl dnemi szl olan Kms- Trk ile karlatrlmas

sonucu anlam olaylar ve anlam deimeleri incelenmitir.

Giri blmnde aratrmann konusu, nemi, amac, kapsam, yntemi;

birinci blmde Eski Anadolu Trkesi dnemi, taranan eserler, Kms- Trk ve

fiilde istem ile ilgili genel bilgiler verilmitir. kinci blmde anlamn tanm,

alanlar, kavram, anlam olaylar, anlam deimeleri ve nedenleriyle ilgili teori

oluturulmu ve bu teoriye gre elde edilen veriler tasnif edilmitir. Verilerin tasnif

edildii bu blm, nc blmdr. Bu tasniflerden birincisini tezin iskeletini

oluturan Kms- Trk ile anlam olarak eleip eitli anlam olay ve deimeleri

gsteren fiiller, ikincisini Kms- Trk ile anlam olarak elemeyip eitli anlam

olay ve deimesi gsteren fiiller, ncsn Kms- Trk ile anlamlar ayn olup

anlam olay ve deimesi gstermeyen fiiller ve sonuncusunu da Kms- Trkde

yer almayan fiiller oluturur.

nc yani bulgular blmnde Eski Anadolu Trkesinde ve Kms-

Trkde yer alan fiillerin anlamlar karlatrlarak anlam deimelerinin hangi yolla

ve trde olduu belirlenmitir. Kms- Trk ile anlam olarak eleip eitli anlam

olay ve deimesi gsteren fiillerin anlam deimeleri anlam genilemesi, anlam

381
daralmas, anlam iyilemesi ve anlam ktlemesi ana balklarnda incelenmitir.

Sz konusu anlam deimelerinin gereklemesinde arac olan aktarmalar,

mecazlama, terimleme, argo, tabu, zelleme vb. anlam olaylar da alt balklarla

ilenmitir.

Sonu blmnde ise tespit edilen zengin fiil listesi ve anlam dnyas

deerlendirilmi, fiillerin anlam deimelerinin hangi anlam olay yoluyla

gerekletii istatistiklere gre verilmi, anlam deimelerinin nedeni, sresi, tr,

olaylar aklanmtr. Ayrca elde edilen verilerle Kms- Trkde yer alan fiillerin

belirlenebilen birtakm yazm deiiklikleri de sonu blmne eklenmitir.

Anahtar Szckler: Fiiller, anlam bilimi, anlam deimeleri, Eski Anadolu

Trkesi, Kms- Trk

382
 COMPARATIVE SEMANTIC ANALYSIS of VERBS IN OLD ANATOLIAN

TURKISH AND KMS-I TRK

ABSTRACT

This study is on the semantics examination of the verbs in the works of Old

Anatolian Turkish and Kms- Trk. Semantic detection of the mentioned verbs

and semantics phenomenon and changes as a result of its comparison with Kms-

Trk which is a dictionary of Ottoman Era were examined.

In the introduction part, the topic of the research its importance, goal, scope,

and method were mentioned. In the first part, the general information about the Old

Anatolian Turkish, the scanned works, Kms- Trk, and the verbal system was

provided. In the second part, the theory about the definition of semantics, its areas,

concept, and cases of meaning, changes in meaning and its reasons was formed and

the data gathered according to that theory were classified. The part in which the data

were classified is the third part. The first classification is about the verbs which are

matched with Kms- Trk, which forms the framework of this thesis, semantically

but has various semantic cases and changes; the second one is about the verbs that

doesnt match semantically with Kms- Trk and has various semantic cases and

changes; the third one is about the verbs that have exactly the same meanings with

Kms- Trk but doesnt have any semantic cases or changes, and the last one is

about the verbs that didnt exist in Kms- Trk.

In the third part, how and what kind of semantic changes happened was

designated by comparing the meanings of the verbs took part in Old Anatolian

383
Turkish and Kms- Trk. The semantic changes of the verbs which are

semantically matched with Kms- Trk but have various semantic cases and

changes were examined under the subtopics like semantic extension, semantic

restriction, semantic amelioration, and semantic pejoration.

In the conclusion, the confirmed prosperous verb list and world of semantics

were evaluated; by which semantic case the semantic changes of the verbs come out

was provided based on the statistics; the reason, time, type, and cases of semantic

changes were explained. Besides, the gathered data and identifiable some spelling

changes of the verbs took part in Kms- Trk were added to the conclusion.

Key Words: Verbs, semantics, semantic changes, Old Anatolian Turkish,

Kms- Trk

384