Tarih Enstitüsü Dergisi Sayı 4 5 PDF

TARH ENSTTS DERGS
(Kurulu Tarihi: 1970)
ENSTT MDR
Prof. Dr. M. Mnir Aktepe
Yayn Kurulu
Prof. Dr. Afif Erzen Prof. Dr. brahim Kafesolu
Prof. Dr. Mnir Aktepe
A dres: stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Aratrmalar Enstits.

TARH EN STTS DERGS
IV-V
S a y : 4 - 5 Austos 1973-1.974
STANBUL NVERSTES EDEBYAT FAKLTES
TARH ENSTTS
DERGS
EDEBYAT FAKLTES MATBAASI

STANBUL 1974
NDEKLER
Hakk Dursun Yldz Abbasiler Devrinde Trk Kumandan

lar. El-Afm Haydar b. Kvs ............ 1
Erdoan Meril Fars M eliki Seluk-ahm hayat ve

paralar ................................................... 23
S. Soucek inebaht Sava ..................... ................. 35
zcan M ert erifinin Fetihnme-i Kbrs/ ........ 49
Tayyib Gkbilgin St Erturul Gazi Trbesi ................. 79
M . Mnir Aktepe Osmanl Devri zmir Cmi ve Mescid-

leri Hakkmda n-bilgi. II .................... 91
Eref Erefolu stanbul'da ihtisab Mevzuat ve 1682-

1684 senelerinde htisab Mukataas ile
ilgili bir Belge ...................................... 195
Aleksandar Stoyanovski X V II. yz yln sonuna kadar M ake

donya'nn Osmanl Hakimiyeti Devrin
de idri taksimat .................................. 213
Muhibbe Darga Hititlerin Klt Trenlerinde Kadnlarn

yeri ve Grevleri .................................. 231
M. Yakub Mughul Trk Amirali Emir Mustafa ibn Beh-

ram Beyin Hindistan Seferi (1531) 247
M . Kemal zergin Eski Bir Rznme'ye Gre stanbul ve

Rumeli Medreseleri ............................. 263
Semavi Eyice Tarihi Mezarlardan notlar .................. 291
Muhabat S. Ktkolu Tanzimat Devri, Osmanl-ingiliz Gm

rk Trifeleri .......................................... 335
Nejat Diyarbekirli Peenek Hzinesi ve Trk Sanatnn

eitli Ktalarda Gelien Ortak Nite
likleri ....................................................... 395
Salih zbaran V . J . Parry (1915-1974) 429

KTABYT
Mcteba lgrel Halil nalck, The Ottoman Empire,

The Classical Age 1300-1600, Weiden-
feld and Nicolson Yaynevi'nin Mede
niyet Tarihi Serisinden Londra 1973 433
F. etin Derin Malazgirt Armaan Ankara 1972.

Trk Tarih Kurumu Basmevi ............ 437
Mahmud H. akirolu Antoine Galland, stanbula it Gn

lk Anlar (1672-1673), II. cilt (1 6 7 3 ),
eviren Nahid Srr rik, Ankara 1973 439
Sevim ilgrel Mucib Kemalyeri, anakkale Ruhu

Nasl Dodu ve Azarbaycan sava
(1917-1918), stanbul 1972 ................ 442
Abbasler Devrinde Trk Kumandanlar
EL - A F N H A Y D A R b. K V S
Hakk Dursun Yldz
slm tarihinin en mtebariz smlarndan birisi olan ve Urusana1

hkmdar ailesine mensup bulunan Haydar b. Kvs, kaynaklarda, bu
blgenin hkmdarlarna verilen el-Afn nvan ile gemektedir.
EI-Afn-m ailesinin Urusana'da hkmdarl ne zaman elee-
girdiini tesbit etmek mmkn olmamaktadr. Bu ailededen tesbit ede
bildiimiz ilk ahs, 118 (73 6 ) ylnda, Horasan valisi Esed b. Abdullah
el-Kasr ile Trgi Kaan Su-lu arasnda yaplan savalarda Su-lu Ka^
an'n safnda yer alan Kara Bura idi2. Ancak bu tarihten nce ve son
ra Kara Bura'nn faaliyetleri hakknda kaynaklarda her hangi bir bil
giye tesadf edemedik. Urusana blgesinin de dahil bulunduu Bat
Trkistan'da V II. yzyln ortalarndan itibaren Gktrk Kaanl'nn
siyas nfuzunun zayflamas zerine Fergana, Takent, Semerkand
Buhara ve Urusana'da mstakil kk devletler ortaya kmtr3. Muh
temelen Kara Bura ailesi de, Urusana'ya bu tarihten sonra hkim ol
mutur. Fakat biraz nce de belirttiimiz gibi, bu hususta hi bir bil
giye sahip deiliz.
Kara Bura'nn olu ve el-Afn'n dedesi olan, ismi kaynaklarda
muhtelif ekillerde verilen4 lJ - jU. Hn Hara (Kara)'nn, 178 (794-
1 Semerkand, Fergana ve Takentin arasnda bulunan ve slam kaynaklarnda Uru

sana veya Usruana eklinde geen bir blge; bu hususta bkz. W. Barthold, Turkestan down
to the Mongol nvasion, London 1958, 116 vd. d.
2 Taber, Tarih el-Rusul vel-Mulk, ed. M J . de Goeje, Leden 1879-1898, III, 1613
ve bn el-Esr, el-Kmil fil-Tarih, ed. C.J. Tomberg, Beyrut 1965, V, 205 te S
eklinde geen bu ismin, <3' deimesi gz nne alnacak olunursa Kara Bura
olaca ortaya km olur.

3 R. Grousset, L Empire des Steppes, Paris 1969, 165 vd.
4 Taber, m , 1613 de S a i t l i - , .m , 631 ve 1066 da i bn el-Esr, V,
205 te > VI, 383 te 2 ve VI, 383 not 1 de jli. seklinde gemekte
dir. El-Mukaddes (Ahsen e-Takasim fi M arifet el-Akalim, ed.M.J. de Goeje, Leiden
1906, 274)de ismi eklinde geen ve Yegnkentte trbesive rbat bulunan ah
sn da el-Afmn dedesi olma ihtimali vardr.
Tarih Enstits Dergisi - Forma 1
2 HAKKI DURSUN YILDIZ
795) ylnda Horasan valisi el-Fazi b. Yahya el-Bermek ile mcadele

ettiini grmekteyiz5. Ancak Kara Bura'da olduu gibi bu zt hak
knda da kaynaklar fazla bilgi vermemektedirler.
Kara Bura ailesinin tekrar tarih sahnesine kmas Halife el-
Me'mn devrine (813-833) rastlamaktadr. Hrn el-Red'in lm
(809) zerine oullar el-Emn ile el-Me'mn arasndaki hilafet m
cadeleleri srasnda Maverannehr'de baz isyanlarn patlak verdii g
rlmektedir6. Bu isyanlar el-Emn'in katli ve el-Me'mn halifeliine ka
dar devam etmitir. Halife el-Me'mn, tek bana iktidara geer ge
mez Fergana ile Urusana zerine kuvvetler gnderdi. Bu srada Uru-
sana'da el-Afn'n babas Kvs hkm srmekte idi. Halifenin gn
derdii kuvvetlerle baa kamyacam anlyan Kvs, el-Me'mn'un
veziri FazI b. Sehl'e bir mektup yazarak, Urusana'ya kar gnderilen
kuvvetlerin geri ekilmesini, buna mukabil kendisinin de muayyen mik
tarda vergi vereceini, bu artlar dahilinde sulh yapmak istediini bil
dirdi. FazI b. Sehl, Kvs'un teklifini kabul ederek onunla sulh yapt.
Fakat bu sulh devresi uzun mddet devam etmedi. Halife el-Me'mn'un
Badad'a dnmesi (819) zerine Kvs Abbas devletine demekte
olduu vergiyi kesti7.
Kvs ile Halife el-Me'mn arasndaki siyas mnasebetlerin k
tletii srada, Kvs'un ailesi arasnda kan bir anlamazlk el-Af-
n'n tarih sahnesine kmasna sebep olmutur. Kvs'un saraynda
vazife gren yksek bir memurla el-Afn'n aras ald. Bu ztn kz
Kvs'un dier olu FazI ile evlenmiti. Aralarndaki anlamazln git
tike iddetlenmesi zerine el-Afn, bu ahs ldrd ve babasndan
ekinerek Huttel'e kat. Huttel hkiminin aracl ile babasndan af
dileme yollarn aratrmaa balad sralarda Urusana'da meydana
gelen baz gelimeler sebebiyle el-Afn bu teebbsnden vazgeerek
Badad'a geldi ve slm dinini kabul etti8.
El-Afn'n Badad'a gelerek mslman olmas, Urusana'y fet
hetmek emelinde olan Halife ei-Me'mn'a iyi bir frsat vermi oluyor
du. Ailesi arasnda kan anlamazlk sebebiyle memleketini terke mec
bur olmas sebebiyle babas ve kardeine krgn olan el-Afn, halifeye,
Urusana'nn fethi hususunda yardm edeceini bildirdi. Bunun zerine
5 Taber, III, 631.
6 Barthold, Turkestan, 210.
7 Belzur, Futh el-Buldn, ed. M.J. de Goeje, Leiden 1866, 430.
8 Belzur, 430.
ABBASLER DEVRNDE TRK KUMANDANLARI 3
el-Me'mn, Ahmed b. Eb Hlid kumandasndaki bir orduyu el-Afn'n

rehberliinde Urusana zerinde gnderdi. Abbas kuvvetlerinin, hi
ummad bir anda lkesine girdiini haber alan Kvs, olu Fazl'
Trkler'den (Dokuz Ouz) yardm teminine gnderdi. Fakat daha yar
dmc kuvvetler yetimeden Kvs'un Ahmed b. Eb Hlid'e teslim ol
mas, olu Fazl da Trkler'den ayrlarak babasnn yanna gelmee
mecbur etti. Baba oul Badad'a getirildiler. Her ikisinin de msl-
manl kabul etmesi zerine el-Me'mn, Kvs'u tekrar Urusana'ya
afn tayin etti. Onun lmnden sonra yerine olu Haydar geti9.
Belzur tarafndan verilen bu malmat ksmen Taber ve Ya'kb
tarafndan da teyid edilmektedir. Taber, 207 (822-823) ylnda. Halife
el-Me'mn'un Ahmed b. Eb Hlid'i Urusana'nn fethine memur et
tiini ve Ahmed'in de Kvs ve olu Fazl' esir ederek ad geen bl
geyi fethettiini bildirmektedir10. Ya'kb ise, Belzur gibi yl bildirme
den Ahmed b. Eb Hlid'in Urusana seferinde el-Afn'n da hazr bu
lunduunu kaydetmektedir11.
El-Afn'n, Abbas devleti hizmetine girdii tarihi kaynaklar kesin
olarak bildirmemektedirler. Ancak Taber'nin Urusana'nn fetih tarihini
kaydetmesi bu hususta bize bir ipucu vermektedir. Kvs'un halifeye
kar isyannn el-Me'mn'un Badad'a dnmesinden, yani 15 Safer
204 (11 Austos 819) tarihinden sonra meydana geldiini ve Uru-
sana'nn fethinin de 207 (822-823) ylnda olduunu gz nne alacak
olursak, el-Afn'n bu yllar arasnda, byk bir ihtimalle 206 (821-
822) ylnda Badad'a gelerek Halife el-Me'mn'un hizmetine girdiini
kabul edebiliriz.
El-Afn'n Halife el-Me'mn ve el-Mu'tasm devirlerindeki siyas
ve asker faaliyetlerine gemeden nce onun milliyeti zerinde durmak
icap etmektedir. Bu mesele hakknda imdiye kadar kesin bir gr
mevcut olmamakla beraber, onun Trk veya Fars olabilecei ihtimal
leri zerinde durulmutur12. El-Afn'n milliyeti konusundaki bu fikir
9 Belzur, 430; ayrca bkz. Barthold, Turkestan, 210 vd; G. Hossein Sadighi, Les
Mouvements Religieux Iraniens, Paris 1938, 287 vd.
10 Taber, III, 1065 vd.; bn Miskeveyh, Tecrib el-mem..., ed. M.J. de Goeje,
Leiden 1871, 454; Kitb el-Uyn el-Hadaik fi Ahbr el-Hakaik, ed. M J. de Goeje, Leiden
1869, 365; bn el-Esr, VI, 383.
11 Yakb, Tarih, ed. M. Th. Houtsma, Leiden 1883, II, 557.
12 Mller (Der Islam in Morgen und Abendiand, Berlin 1885-1887, I, 507, 520),
el-Afnn Trk olduunu syledikten sonra ayn eserin II. cildinde (s. 21 not 2) bu iddiasn
ayrlklar kaynaklarn bu hususta ak bir bilgi vermemelerinden ileri

gelmektedir. Ak olmamakla beraber kaynaklarn verdikleri baz ipu
lar, el-Afn'n milliyetini tesbit hususunda bir hkme varmamzda bize
yardmc olmaktadr.
Arab olmad muhakkak olan el-Afn'n Fars olduuna dair tek
ve zayf delil baba adnn Kvs olmasdr. Ancak onun babasnn. Iran
hkmdar ailelerinde sk rastlanan byle bir ismi tamas. Iran klt
rnn tesiri altnda bulunan bir blgede tabi karlanmaldr. leride
mahkeme safahatnda da grlecei gibi, el-Afn ve babas mslman
olmadan nce zerdt idiler. Bu devirde Trkler'in dahil olduklar ce
miyetin tesiri altnda kalarak trke adlar yerine farsa ve arabca isim
ler kullandklar sk grlmektedir. Bu sebeple babasnn Kvs adn
tamas onun Fars olduuna delil saylmamaldr. stelik el-Afn, ba
basnn farsa isim tamasna ramen, kendisi de arabca Haydar adn
almtr. Kanaatimize gre Haydar adn mslman olduktan sonra al
m olmaldr.
El-Afn'n trkl hakknda daha kuvvetli delillere sahibiz. Bilin
dii gibi Maverannehr ve Bat Trkistan V II. asrn sonlarndan itibaren
Trklerin elinde bulunmakta idi. Daha nceki devirlerde de ran'n bat
hududu Seyhun'u teye pek gememiti. eitli sebeplerle ran tesiri
nin grld Seyhun'un dousundaki blgelerin asl unsuru Trkler'-
dan meydana gelmekte idi. Gktrk hkmdar Kapaan Kaan za
mannda (691-717) btn Bat Trkistan Gktrk devletinin hkimi
yeti altnda idi. Ayrca Takent, Fergana, Semerkand, Buhara ve Uru-
sana blgelerinde, Gktrkler'in yksek hkimiyetini tanmakla bera
ber yar mstakil beylikler bulunuyordu. Umumiyetle bu beyliklerin ba
nda Trk hanedanlar vard13. Bu durumda Urusana'ya hkim olan
hanedann da Trk olmas kuvvetle muhtemeldir. Nitekim hanedanrt
tesbit edebildiimiz ilk iki mensubunun adlar bunu gstermektedir.
Bunlardan birincisi kaynaklarda, pheye mahal brakrhyacak aklk
la belirtilmi olan Kara Bura'dr. kincisine, yani el-Afn'n dedesine
gelince, onun isminin slm kaynaklarnda verilen ekliyle pek ak ol
mamakla beraber, farsa olmad ve iki kelimeden meydana geldii
grlmektedir. Taber ve bn el-Esr'de muhtelif ekillerde geen bu is-
yalanlamtr. Bu hususta ayrca bkz. Ahmed Ferd Rufai, A s t el-Memn, Kahire 1927, I,
286; slam Ansiklopedisi, Afin md.
13 Bahaeddin gel, Trk Kltrnn Gelime alan, stanbul 1971, I, 66 vd.
min14 ilk kelimesinin Hn olduu aka grlmektedir, ikinci keli

me ise tam olarak okunmamakla beraber, ibn el-Esir'de verilen Hara
(Kara) ekli kanaatimizce geree en yakn olandr. slm kaynakla
rnda, umumiyetle yabanc isimlerin tahrif edilerek verildiini, ayi du
rumun farsa isimlerde olmadn dikkate almak icap etmektedir.
Ne'et ettii blgenin etnik durumu ve ecdadnn kulland trke
isimler, el-Afn'n Trk olma ihtimalini ok kuvvetlendirmektedir.
El-Afin'm trkln teyid eder bir habere de Ya'kb'de rastla
maktayz16 : Bbek isyannn bastrlmasndan sonra Samerra'ya dnen
el-Afn, uhdesinde bulunan Azerbaycan'n idaresini days olu Meng-
ur'a16 brakmt. Dier kaynaklar sihriyet derecesini bildirmemekle
beraber Meng-ur'un el-Afn'n akrabas ldn kaydetmektedir
ler17. Meng-ur adnn ise sk rastlanan trke isimlerden olduu dik
kate alnrsa el-Afn'n ana tarafndan da Trk olduu hkmne varla
bilir.
Bu delillerin yannda, el-Afn'n, Abbas devletinde Trk birlikle
rinin nfuz sahibi olduklar bir devirde temayz etmesi, itirak ettii
mhim vukuatta Trkler ile beraber bulunmas ve Semerra'da Trkler'e
tahsis edilen mahallelerin birisinin kendisine verilmesi bir tesadf de
ildir. Ayrca ordu kumanda heyetinin hemen tamamnn Trkler'den
meydana geldii el-Mu'tasm devrinde bir nevi bakumandan durumun
da olan el-Afn'n da Trk olmas akla gelen en yakn ihtimaldir.
El-Afn'n Abbas devletinin hizmetine girmesinden itibaren on
yl kadar hibir asker ve siyas harekete itirak etmedii grlmekte
dir. Ancak kaynaklarn bu hususta malumat vermemeleri, onun bir k
ede unutulmu olduu manasna alnmamaldr. Biraz ileride grecei
miz gibi el-Afn'n, 215 (830) ylnda Msr isyanlarnn bastrlmasna
memur edilmesi, onun halife tarafndan denenmi ve gvenilir bir ahsiyet
olduunu gstermektedir. Bu durumda el-Afn'n bu on senelik zaman
14 Yukarda s. 2, not 4.
15 Yakb, Tarih, II, 583.
16 Kaynaklarda seklinde yazlan bu ismin, Trklerde sk rastlanan Meng
ismi ile ur Unvanndan meydana geldii anlalmaktadr. Bu bususta bkz. Kagarl
Mahmud, Divan Lugat-it-Trk, hazrlyan Besim Atalay, Ankara 1943, IV, 411; Hseyin
Namk Orkun, Eski Trk Yaztlar, stanbul 1941, IV, 67, 155.
17 Taber, III, 1301; bn el-Esr, VI, 505. Sryan Miha (Chronique, ed. J.B. Chabot,
Paris 1890-1910, III, 101) Meng-run el-Afnn kz kardeinin Olu olduunu belirt
mektedir.
zarfnda halifenin itimadn kazanacak faaliyetlerde bulunduu ortaya

kmaktadr.
Halife el-Me'mn, Badad'a dnmesinden sonra yeni bir siyaset
takibine balyarak hilafet ordusu saflarna klliyetli miktarda Trkler'
den asker almaa balad18. Trkler'den meydana getirilen birliklerin ka
tldklar ilk asker harekat, gerek mstakbel halife el-Mu'tasm'n ve
gerekse el-Afn'n kumandasnda Msr isyanlarnn bastrlmasdr. Bu
durumda el-Afn'n, Abbas devleti hizmetine girmesinden Msr isyan
larn bastrmaa memur edilmesine kadar geen zamanda el-Mu'ta-
sm'n maiyetinde, ordu saflarna alnan Trk birliklerini tanzim ve ter-
tib ettii ihtimali kuvvet kazanmaktadr. Halife el-Mu'tasm devrinde
itirak ettii nemli asker harekatta yannda mhim miktarda Trk
birliklerinin bulunmas bu gr teyid eder mahiyettedir.
El-Afn'n kumandan olarak katld ilk asker faaliyet. Halife el-
Me'mn'un son yllarnda Msr'da kan isyanlar bastrmaa memur
edilmesidir. Hrn el-Red'in oullar el-Emn ve el-Me'mn arasnda
ki hilafet mcadelesi bu blgeye de sirayet etmi, uzun bir maziye sa
hip olan Kaysler (Mudar)-Yem nler ihtilaf bu seferde siyas sebep
lerle yeniden alevlenmi ve Kaysler el-Emn, Yemnler ise el-Me'mn
tarafn tutarak mcadeleye girimilerdi. El-Me'mn'un halife olmasiyle
sknet avdet eder gibi olmusa da bu sefer de Endels'ten srlen
15 bin kiinin Msra gelmesi tekrar karklklarn balamasna sebep
olmutur. Bunun zerine Msr valiliine 210 (825-826) ylnda tayin
edilen Abdullah b. Tahir bu isyanlar bastrmaa muvaffak olmutur.
Ksa bir mddet sonra Abdullah'n Azerbaycan valiliine tayin edil
mesi zerine karklklar tekrar balam ve el-Me'mn, kardei Eb
ishak' Msr valiliine getirerek onu isyanlarn bastrlmasna memur
etmiti. 214 (829-830) ylnda Msr'a giden Eb ishak, karklklar
ksmen teskin edebilmitir19.
Halife el-Me'mn 215 (830) ylnda Bizans'a kar yapt birinci
seferden Dmak'a dnd srada Msr'da karklklarn yeniden pat
lak verdii haberini ald. Bunun zerine halife, Msr valisi olan karde
ine el-Afn' isyanlarn bastrlmasna memur etmesini emretti, isyan
18 Yakb, Kitb el-Buldn, ed. M J. de Goeje, Leiden 1892, 255 vd.; bn Hurdadbh,
el-Meslik vel-Memlik, ed. M J. de Goeje, Leiden 1889, 39; bn Kuteybe, el-Maarif, nr.
Servet Ukkaa, Msr 1969, 391.
19 Fikret Iltan, Memn md., .A.
lar daha ziyade Aa Msr'da Berka, el-Beard, el-Biyme ve el-Huf

ehirlerinde tehlikeli bir hal almt. 215 yl ortalarnda (830) sonlar)
harekete geen el-Afn, Berka'ya gelerek ehri silerden kurtard, is
yanclarn eie-bas olan Mslim b. Nasr esir edildi. Bundan sonra,
Kptler'in de katlmasyle saylar olduka oalm olan el-Beard ve
el-Huf sileri zerine yrd. Ayn yln sonlarna doru ad geen bl
gelerde de skneti temin eden el-Afn Kahire'ye dnd. 216 yln
(831) da silerle mcadele ederek geiren el-Afn, Muharrem 217
(ubat - Mart 832) tarihinde Msr'a gelen Halife el-Me'mn'un nc
kuvvetler kumandan olarak Msr isyanlarnn bastrlmasnda nemli
roller oynamtr20.
El-Afn'n, Msr isyanlarnn bastrlmasnda gsterdii baar,
onun devlet erkn arasnda itibarnn ykselmesine yardm etmitir.
Msr isyanlarnn bastrlmasyle megul olmas sebebiyle el-Me'-
mn'un, Bizans'a yapt seferlerden ilk ne katlamyan el-Afn'n,
218 (833) ylndaki sonuncu sefere itirak ettii ve el-Me'mn'un el-
Bedendn (Pozant)'da lm zerine, el-Mu'tasm'n halife olmas hu
susunda dier Trk kumandanlaryle birlikte nemli rol oynad muh
temeldir.
El-Mu'tasm'n halife olmasyle el-Afn'n ikbal devri balam
oluyordu. Abbas imparatorluunda el-Mu'tasm ile birlikte yeni bir de
vir balam ve ordudaki Trk birlikleri halifeler zerinde byk bir n-
fz tesis etmilerdi. Abbas imparatorluunda Trkler'in iktidara gel
mesinde ba rol oynyanlardan birisi de, el-Mu'tasm devrinde halife
ordularnn bakumandan durumunda olan el-Afn olmaldr.
El-Mu'tasm halife olduu zaman (833) Bbek isyan ok tehli
keli bir hal almt. El-Emn ile el-Me'mn arasndaki iktidar kavgasnn
sebep olduu karklklardan istifade ederek Azerbaycan'da el-Bazz21
ehrini kendisine merkez yaparak 201 (816-817) ylnda isyan etmi
olan Bbek, el-Me'mn'un gnderdii kuvvetleri malup etmek sure
tiyle nfz sahasn olduka geniletmiti. Hatt el-M emn'un son yl
larnda, devrin en byk kumandanlarndan birisi olan Abdullah b. Ta-
20 Yakb, Tarih, II, 568 vd.; el-Kind, Kitb el-Vult ve Kitb el-Kudt, ed. Rhuvon
Guest, Leiden 1912, 189 vd. d.; Taber, III, 1105; bn Tagribirdi, el-Nucm el-Zahire j
M lk Msr vel-Kahire, Kahire 1348-1374, II, 212 vd. d.
21 Azerbaycan ile Errn blgeleri arasnda ve Aras nehri zerinde bulunduu anla
lan el-Bazzm yerini kesin olarak tesbit edemedik. Bu hususta bkz. bn Hurdadbih, el-
Meslik..., 121; Ykt el-Hamav, M ucem el-Buldn, Beyrut 1955-1957, I, 361, III, 44.
8 HAKKI DRSN YILDIZ
hir'in Bbek ile mcadeleye memr edilmesine ramen harekete ge

mekten kanmas Bbek'in kudretini gstermektedir22.
Halife al-Mu'tasm, yirmi seneden beri devam etmekte olan ve ar
tk devleti tehdit etmee balyan Bbek isyann bastrmak iin, ken
disinin Msr valilii srasnda yannda bulundurduu, asker bilgi ve
kudretine ahit olduu el-Afn' 2 Cumada II 220 (3 Haziran 835) ta
rihinde el-Cibl ve Azerbaycan blgelerine vali tayin ve isyan bastr
maa memur etti. El-Afn mcdeleye girimeden nce kararghn
kurduu Berzand le Badad arasndaki kalelere askeri birlikler yerle
tirmek suretiyle hem merkez ile olan irtibatn ve hem de erzak ve za
hire yollarn emniyet altna alm oldu. Ayn zamanda blgedeki posta
tekiltn da yeniden tanzim ederek Badad ile olan muhaberat drt
gn gibi ksa bir mddette yapabilmeyi mmkn kld. Kurduu casus
luk ebekesi ile Bbek hakknda az da olsa bilgi edinebiliyordu. Bunda
daha ziyde bol para verilmek suretiyle esirlerden faydalanyordu22.
Taberi'ye gre24 al-Mu'tasm, devaml savalarn bunaltt ordu
nun iae ve tehizat bakmndan sknt ekmemesi ve maneviyatnn
sarslmamas gayesiyle yine Trk kumandanlarndan Boga el-Kebr ida
resinde el-Afn'a para ve zahire gnderdi. Bbek, casuslar vastasiyle
Boa'nn zahire ile birlikte geldiini renince baskn yapmaa hazr
land. Fakat onun byle kymetli bir yama frsatn karmyacan bi
len el-Afn, ald tedbirlerle hem Boa'nn getirdii zahire ve paray
kurtarm hem de beklemedii bir anda Bbek'e taarruz ve onu njalup
ederek al-Bazz'a ekilmee mecbur etmitir. El-Afn'n btn bu ted
birlerine ramen zahire kollar ara sra basknlara maruz kalyor ve bu
durumlarda skntya den ordunun zahire ihtiyac civar blgelerden
temin ediliyordu.
220 (835) kn Berzend'de geiren el-Afn ilk baharda Bbek'e
kar harekete geti. Boga idaresindeki birlikleri Hetadsar25 zerine
gnderirken kendisi de el-Bazz'a doru ilerliyerek burann 6 mil yak-
22 Burada yalnz el-Afnn Bbek ile yapt mcadeleler zerinde durulaca iin
Bbekin zuhuru, takip ettii siyaset ve el-Memn devrindeki faaliyetleri hakknda bilgi
verilmemitir. Bu meseleler hakknda bkz. G. Hossein Sadighi, Les Mouvements..., 229-280;
Fikret Iltan, M emn md. .A.; Osman Turan, Bbek md. .A.
23 Belzur, 329; Taber, m , 1170 vd. d.; bn el-Esr, VI, 447 vd.
24 Taber, III, 1175; Chronique de Tabari A bu A li Mohammad Balami, ranszca trc.
Herman Zotenberg, Paris 1958, IV, 525 vd., bn el-Hsir, VI, 449 vd. d.
25 Bu yer hakknda coraf eserlerde bile bilgi bulunmamtr. Berzend yaknnda
bulunma ihtimali kuvvetlidir.
nnda bulunan Dervez'de karargh kurdu. Fakat bu srada el-Afn'n

haberi olmadan Boga, el-Bazz'a doru yrye geti ve ehre olduk
a yaklat. Boa'nn ilerlediini renen Bbek ni bir taarruzla onun
birliklerine ar zayiat verdirdi. Boga cann zor kurtarabildi ve e-
Afn'dan yardm istedi. El-Afn kardei FazI ile Boa'ya takviye kuv
vetleri gnderdi26.
Boa'nn malubiyetinden sonra Bbek'e kar 221 (836) yazn
da umum bir hcumun yapld grlmektedir. El-Afn, kuvvetlerini
iki kma ayrarak bir ksmn Boa'nn idaresine verdi; dier ksmnn
banda da kendisi olduu halde iki koldan el-Bazz'a doru harekete
geti. iddetli bir frtnann balamas zerine Boga, el-Afn'dan ha
bersiz kararghna dnd. Ertesi gn el-Afn Bbek'in kararghna h-
cm etti ve bol miktarda esir ve ganimet ele geirdi. Esirler arasnda
Bbek'in kars da bulunuyordu. El-Afn bu muzafferiyetten sonra Der-
vez'deki kararghna dnd. El-Afn'n dndnden haberi olmyan
Boga, havann dzelmesi zerine tekrar el-Bazz istikametinde yrye
geti. El-Bazza yarm millik bir mesafeye gelince el-Afn'n dnd
n rendi. Hcumdan vaz geerek ric'ate karar verdi. Bbek'in
kuvvetleri Boa'y yalnz yakalaynca onu takibe koyuldular. Boga,
arazinin msait olmamas sebebiyle gndzleri yryne devam edi
yor ve geceleri emin bir yerde konaklyordu. Yine byle konaklad
bir srada hcuma uryan Boga ar kayplar vererek Hetadsar'a e
kildi ve bir mddet orada kaldktan sonra Afin'in emri zerine k ge
irmek iin Meraga'ya dnd. El-Afn da k mevsiminin gelmesi se
bebiyle birliklerini klaklara datt27.
221 (835-836) kn Berzend'de geiren el-Afn'a, ilkbaharda
a-Mu'tasim tarafndan iriak ve Cafer b. Dinr nezaretinde gnderilen
takviye kuvvetleri, zahire ve para geldi28. Bunu haber alan ve duru
munun gittike ktletiini farkeden Bbek'in, Bizans imparatoru
Theophilos'a mektup yazdna ve onu Abbas imparatorluu'na kar
sefer yapmaa tevik ettiine dair kaynaklarda baz rivayetler mevcut
26 Taber, III, 1188 vd.; bn el-Esr, VI, 456 vd.

27 Taber, m, 1188 vd. d.; Taber-Belam, IV, 529 vd. d.; bn el-Esr, VI, 457 vd!
Taber-Belam (IV, 531)de el-Afnn k geirmek iin Erdebile ekildii kaydedilmek
tedir. Halbuki el-Afn'n, karargahm Berzendde kurduu yukarda zikredilmiti. Bu
durumda onun Erdebile ekilmesi Bbeke daha geni hareket imkm tamm olacakt. El-
Afn gibi b ir:kumandann byle bir hataya diimiyecei aktr.
28 Taber, III, 119S; Taber-Belam, IV, 531; bn el-Esr, VI, 461.
tur29. Halifeden ald kuvvetlerle ordusunu takviye eden el-Afn,

Berzend'den ayrlarak el-Bazz yaknlarnda bulunan Keln-rz'da 30 ka
rargh kurdu. Bbek de mukabil harekete geerek Azn adl kuman
dann el-Afn'a kar gnderdi. El-Afn bir gece basknnda Azn'in
kuvvetlerini hezimete uratt31.
iki yldan beri Bbek ile savaan el-Afn, harektnn son safha
sna gelmiti. Arazinin msait olmamas ksa zamanda kat'i neticenin
alnmasn geciktiriyordu. Bu sebeple hedefe doru ksa faslalarla iler-
liyen el-Afn, 222 yl banda (837 balar) k olmasna ramen el-
Bazz nnde ordughn kurdu ve ehri muhasaraya balad. Ordusunu
muhtelif ksmlara ayrarak her ksmn bana gvendii kumandan
lar geirdi. Bunlar arasnda Buharal birliklerin kumandan olan Buhar-
hudat da bulunuyordu32.
El-Bazz'n muhasara edilmesine ramen, el-Afn emniyet mlaha
zasyla bir trl umum hcuma gemee cesaret edemiyordu. ki ordu
arasnda bir vadinin bulunmas, etrafn sk ormanlarla kapl olmas B-
bek'e ok iyi savunma yapma imkn veriyordu. Bu durumda hcum
eden taraf iin byk tehlike mevcuttu. Vadide ormanlar iinde pusu
da bekliyen Bbek'in kuvvetleri el-Afn iin tehlike kayna idi. Fakat
muhasarann uzamas el-Afn'n sabrn tard gibi Bbek'in savun
ma tedbirlerinin ortaya kmasna da yardm ediyordu. El-Afn niha
yet ordusunun umum arzusuna boyun eerek toplu hcuma geilece
ini bildirdi33.
El-Afn, kumandanlarna ehrin etrafnda muhtelif kesimler tayin
ederek taarruza geti. Ber el-Trk emrindeki bir birlii ehrin kar
tarafnda mevzi alm olan Azn'in zerine gnderildi. Ber ni bir
saldr ile Azn'i malup ederek el-Bazz' arkadan sktrmaa balad.
Artk sonunun yaklatn anlyan Bbek, el-Afn'dan mn istedi
inde bulunur. El-Afn tarafndan teklifinin kabul edilmesine ramen,
o, zaman kazanmak gayesiyle mn fermannn bizzat halife tarafndan
29 Taber, III, 1234; Taber-Belam, IV, 531; bn el-Esr, VI, 479.

30 Bu isim farsca olup byk nehir manasna gelmektedir. Taber, (III, 1195),
Keln-rzun Berzende mil mesafede, Ykt (IV, 475) ise el-Bazz .yaknnda olduunu
kaydetmektedir. El-Bazzn Aras kysnda bulunduu dikkate alnnca Keln-rzun da
Aras olma ihtimali kuvvetlenmektedir.
31 Taber, M , 1195 vd.; Kitb el-Uyn, 390; bn el-Esr, VI, 461.
32 Taber, III, 1201; Taber-Belam, IV, 535; bn el-Esr, VI, 462 vd.
33 Taber, HI, 1205 vd. d.; Taber-Belam, IV, 536 vd. d.; bn el-Esr, VI, 464 vd. d.
imza edilmesi artn ileri srd. Bu teklifi kabul eden el-Afn'n ku

mandanlarna harbi durdurmalar iin emir gnderdii srada Ber el-
Trk idaresindeki Ferganallar'n ehre girdii haberini ald. Bunun ze
rine btn ordu hcuma geerek el-Bazz'a girmee muvaffak oldu. e
hir iinde iddetli sokak arpmalar balad. Neftle Bbek'in saray
lar yakld. Bu karklklardan istifde etmesini bilen Bbek kamaa
muvaffak oldu. El-Bazz gn mddetle yama ve tahrib edildi34.
El-Bazz'n fetih tarihini kaynaklar ayn ayda gn farklar ile ver
mektedirler. Taber35 20 Ramazan 222 (26 Austos 837) tarihini kay
detmektedir. Ya'kb36 umum hcumun 9 Ramazan (15 Austos) da
baladn yazmaktadr. Mes'd37 ise gn tasrih etmeden el-Bazz'n
Ramazan (Austos - Eyll) aynda fethedildiini belirtmektedir. Gr
lyor ki, el-Bazz'n fethi hakknda verilen tarihler arasnda fazla bir fark
yoktur. Bu bakmdan Taberi'nin gnyle beraber verdii tarihi kabul
etmek daha doru olur.
Bbek'in firar ettii anlalnca el-Afn, onu takibe be yz kii
lik bir birlik gnderdii gibi gemesi muhtemel grlen Erminiye bey
lerine (ermenice han veya Naharar, arabca Btrik) mektuplar yazarak
Bbek'i yakalyanlara byk mkfatlar vereceini bildirdi. Gerekten
Bbek, daha nce temasa getii tahmin edilen Bizans imparatoruna
snmak istiyordu. Takibe memur edilen birlikler onu bir yerde kstr
dlar ise de yine ellerinden kardlar. Nihayet Erminiye'nin dousunda
Sahi b. Sunbat adl bir Ermeni beyinin atosuna snan Bbek, el-Af-
n'a gnderilen haber neticesinde bir av partisi esnasnda yakaland.
El-Afn Berzend'e dnd srada Bbek de oraya getirildi38.
Bbek'in esir edildii haberi Halife al-Mu'tasm'a bildirildi ve onun
emri zerine Samerra'ya hareket edildi. Zafer haberinin Samerra'ya gel
mesi zerine al-Mu'tasm el-Afn'a uzun bir mektup yazarak onu teb
rik etti39. Ordu merkeze yaklanca bata halifenin olu al-Vsk ol-
34 Yakb, Tarih, II, 579; Taber, III, 1216 vd. d.; Taber-Belam, IV, 538 vd. d.;
Mesd, Murc el-Zeheb, nr. ve franszca trc. Barbier de Meynard ve Pavet de Courteille,
Paris 1861-1877, VII, 123 vd.
35 Taber, III, 1197; bn el-Esr, VI, 462.
36 Yakb, Tarih, II, 578.
37 Mesd, Kitb el-Tenbh ve'l-rf, ed. M.J. de Goeje, Leiden 1894, 353.
38 Taber, III, 1219 vd. d.; Mesd, Murc el-Zeheb, VII, 124 vd.; bn el-Esr, VI,
472.
39 Bu mektubun metni iin bkz. Kalkaendi, Kitb Subh el-A, Kahire 1922, VI,
400 vd. d.
duu halde btn devlet ricli tarafndan istikbal edilen el-Afn, 2

Safer. 223 (3 Ocak 838) tarihinde byk bir merasimle Samerra'ya gir
di. Bbek ertesi gn halifenin huzurunda ve halkn nnde nce kol ve
bacaklar kesilmek suretiyle idm edildi40.
Bbek'in yakalanmas ve idm slm leminde umum sevince ve
sile olmutur. Devrin mehur irleri el-Afn' metheden kasideler yaz
mlardr41. Halife al-Mu'tasm da, bu baarlarndan dolay Afm'a mu
rassa tac, hil'at ve bol miktarda para verdi, ayn zamanda Sind valili
ine tayin etti42. 2 0 seneden beri devletin bana byk gileler aan
Bbek'in yakalanmasnda el-Afn'n gsterdii asker baar, halife nez-
dinde ona byk bir itibar salam ve kumandanlar arasnda birinci
sray igl etmesine yardm etmitir.
El-Afn, Bbek ile savarken Trk birlikleri ile Badad halk ara
snda gittike iddetlenen geimsizlik sebebiyle Halife el-Mu'tasm hila
fet merkezini Badad'dan Samerra'ya nakletti43. Yeni kurulan bu ehir
de Trk kumandanlarna araziler tahsis edilerek maiyetleri ile birlikte
yerlbmeleri temin edildi. Samerra'nn kurulduu srada el-Afn'n ha
zr bulunmamasna ramen ehrin dousunda ve Matra diye adland
rlan mahalle el-Afn ve birliklerine verildi. Matra'da el-Afn iin sa
ray, birliklerine klalar, zarur ihtiyalar karlamak gayesiyle arlar
ve sosyal tesisler ina edildi44.
El-Afn'n katld ikinci byk asker harekat Amorion (Ammu-
rye) seferidir. Abbas kuvvetlerinin Bbek gailesiyle megul bulunma
sndan istifade etmek istiyen Bizans imparatoru Theophilos, slm kay
naklarnn verdikleri malmata gre ise kt durumda kalan Bbek'in
imparatora yazd mektupta, halifenin, btn kuvvetlerini kendi ze
rine gnderdiini, bu sebeple slm lkesine kar taarruza gemenin
uygun olacan belirtmesi sebebiyle45, giritii Zibatra (bugnk Do-
40 Yakb, Tarih, II, 579; Taber, III, 1229; Mesd, Murc el-Zeheb, VII, 125 vd.
41 Teberi, HI, 1233; aynca bkz. Abdul Hag, Historical poems in th Divan o f A bu
Tammam, islamic Culture, XIV, 20 vd.
42 Taber, III, 1233.
43 Samerrann kuruluu, gelimesi ve burada cereyan eden tarihi hadiseler iin bkz.
E. Herzfeld, Geshicte der Stadt Samarra, Hamburg 1948; Osman S.A. smail, The Foun
ding of a New Capital : Sammarra, Bulletin of the School of Oriental and African Studies,
XXXI, part 1, 1966, 1-13; Guy Le Strange, The Lands of the Eastern Caliphates, Camb
ridge 1930, 53 vd.
44 Yakb, Kitb el-Buldn, 259.
45 Taber, HI, 1234; Kitb el-Uyn, 389 vd.; bn el-Esr, V I 479.
anehir) katlimnn 46 cn almak iin Halife el-Mu'tasm 223 (838)

ilk baharnda byk bir ordu ile Amorion zerine sefere kt47.
Abbas devleti kuvvetlerinin byk bir ksm Halife el-Mu'tasm'm
emrinde Tarsus ve Glek Boaz yoluyla Ankara istikametinde ilerler-;
ken, el-Afn kumandasndaki ikinci kism ise Serc (Suru) ve M a
latya zerinden Anadolu ilerine girmekte idi. Hazrlanan plna, gre
iki ordu Ankara'da birleecekler ve buradan beraberce. Amorion zeri
ne yryeceklerdi48.
El-Afn'n maiyetindeki birliklerin says hakknda slm kaynak
larnda en ufak bir bilgiye rastlanmamtr. Buna mukabil Sryan Mihail,
el-Afn'n birliklerinin 30 bin kadar olduunu49, Bizans kaynaklar ise
bu kuvvetlerin Arab, Ermeni ve 10 bin kadar Trk'ten meydana gel
diini belirtmektedirler50. Bu durumda, kesin olmamakla beraber Sr
yan Mihail'in verdii rakamn geree yakn olduunu kaydetmekle
yetineceiz. El-Afn'n Anadolu'da Turhal yaknna gelinceye kadar
hangi yolu takip ettii ve yolculuk srasnda Bizans kuvvetleriyle bir
mcadeleye giriip girimedii hakknda da bir bilgiye sahip deiliz.
Abbas kuvvetlerinin taarruza getiini haber alan Bizans impara
toru Theophilos 838 Mays' balarnda stanbul'dan hareketle Eskie
hir'e geldi. Buradan bata Amorion olmak zere dier nemli ehirlere
savunma kuvvetleri gnderdi61. Ksa bir mddet Eskiehir'de kalan
Theophilos, slm kuvvetlerini i Anadolu'da karlamak gayesiyle K
zlrmak sahiline gelerek karargah kurdu. Burada Halife el-Mu'tasm'
beklerken Abbas kuvvetlerinin dier ksmnn Armeniakon temas ta
rafndan ilerlemekte olduunu rendi. Bunun zerine, el-Mu'tasm ile
karlamadan nce doudan ilerlemekte olan kuvvetleri imha etmek
gayesiyle ordusunu iki ksma ayrarak bir gurubunu Kzlrmak sahilin
deki karargahnda brakt ve dier gurubu ile el-Afn zerine hareket
etti?2. Bu srada el-Afn, Bizans kaynaklarnn Anzen diye bahsettik-
46 Bizans imparatoru Theophilosun Zibatra seferi hakknda bkz. A.A. Vasiliev,
Byzance et les Arabes, I, La Dynastie d Amorium, Br.velles, 1935, 137 vd. d.
47 Yakb, Tarih, II, 581 vd.; M esd, Murc el-Zeheb, VII, 135; Taber, III, 1235
vd. d.; bn el-Esr, V I 480.
. 48 Taber, II, 1236; Mesd, Murc el-Zeheb, VH, 135; bn el-Esr, VI, 481 vd.
49 Sryani Mihail, IH, 95.
50 Genesios, ed. Carol Bachmann^- Bonn 1834, 67; Theophanes Continuatus, ed. m-
manuel Bekker, Bonn 1838, I, 126 vd.
51 A.A. Vasiliev, Byzance et les Arabes I, 146 vd.
52 Taber, III, 1239 vd.; bn Miskeveyh, 486; bn el-Esr, VI, 483.
leri dan eteinde bulunan Dazimon'a 53 gelmiti. Theophilos, el-Af-

n'n bulunduu mahallin yaknna gelerek karargah kurdu. nc kol
lar vastasiyle el-Afn'n kuwetleri hakknda bilgi toplyan imparator,
ileri gelen kumandanlar ile durumu mzakere etti ve mzakereler ne
ticesinde fazla vakit kaybetmeksizin hcuma geilmesine karar ve
rildi64.
Harp, ertesi gn, Taber'nin bildirdiine gre ise 25 aban 223 (22
Temmuz 838) tarihinde balad66. Ancak savan tafsilatna gemeden
nce Taber'nin vermi olduu bu tarih zerinde durmak icap etmek
tedir. Bilindii gibi Amorion muhasaras 1 Austos 838 tarihinde ba
lamtr66. Bu durumda Dazimon savann 22 Temmuz'da olmas p
heyi ekmektedir. nk 22 Temmuz'da Turhal yaknnda byk bir
sava yapm olan el-Afn'n 10 gn iinde ordusuyla Amorion nne
gelmesi imknszdr. Kald ki, yine Tabernin bildirdiine gre el-Afn
Ankara'da halife ile bir ka gn kalm ve Ankara'dan Amorion'a 7
gnde gelmitir57. Ankara ile Amorion aras 200 km. kadardr. Bu me
safe iin verilen 7 gnlk yry normaldir. Turhal ile Ankara aras
nn ise 380 (ku uumu) km. lik bir yol olduu gz nne alnrsa Ta
ber'nin Dazimon sava hakknda verdii tarihin doru olamyaca
kesinlikle ortaya km olur. Bu durumda Dazimon savann cereyan
ettii tarihi Temmuz balarna almamz gerekmektedir.
Bizans kuvvetlerinin taarruzu ile balyan sava, ilk anlarda.el-Af-

nn aleyhine geliiyordu. nc kuvvetlerini meydana getiren Arab ve
Ermeni birlikleri yava yava gerilemee, hatt saflarn terkederek
kamaa baladlar. Fakat leye doru ordunun svari gurubunu mey
dana getiren Trkler, Bizans kuvvetleri zerine hcuma geerek devam
l ok atlariyle ilerlemekte olan dman durdurmaa muvaffak oldu
lar. Artk savan kaderi deimiti. Trkler'in bu ni ve iddetli taarru
zu neticesinde Bizans saflar dalmaa balad. mparator Theophi-
los'un yannda az bir kuvvet kalmt. El-Afn'n kuvvetleri tarafndan
muhasara edilen Theophilos'u bu kt durumdan karanln basmas ve
53 Turhal yalnndaki Dazmana olma ihtimali kuvvetlidir. Bkz. E. Honigmann, Bi

zans Devletinin Dou Snn, trke trc. Fikret Iltan, stanbul 1970, 58 not 3.
54 Genesios, 68, Theophanes Continuatus, I, 127.
55 Taber, III, 1256; bn el-Esr, VI, 484.
56 A.A. Vasiliev, Byzance et les Arabes, I, 161.
57 Taber, III, 1244; bn Miskeveyh, 489; bn el-Esr, VI, 484.
yaan yamur sebebiyle Trklerin kullandklar yaylarn kirilerinin gev

emesi kurtard53.
El-Afn, bu zaferi mteakip Ankara'ya gelerek el-Mu'tasm ile bir
leti. Bir ka gn Ankara'da istirahat eden slm ordusu yeniden tan
zim edilerek sa kanat kuvvetleri el-Afn'n, sol kanat kuvvetleri A-
nas el-Trk'nin ve merkez kuvvetleri de el-Mu'tasm'n kumandasna
verildi. Ankara'dan hareket eden ve Theophilos'un Dazimon'da yenil
mesi sebebiyle mukavemet edebilecek hi bir kuvvetle karlamyan
Abbas ordusu 7 gnlk bir yryten sonra Amorion nlerine gele
rek ehri muhasara altna ald59.
6 Ramazan 223 (1 Austos 838) tarihinde balyan60 Amorion
muhasaras esnasnda el-Afn'n kahramanlklar kaynaklarda geni bir
ekilde anlatlmaktadr61. 1 2 gn devam eden muhasara sonunda eh
rin zapt ve tahribi srasnda el-Afn'n rol byk olmutur. Sefer d
n esnasnda ortaya karlan el-Abbas b. el-Me'mn'un suikast te
ebbsnn de bertaraf edilmesinde el-Afn'n yine n afta olduu
dikkati ekmektedir. Nitekim el-Abbas, cezalandrlmas iin el-Afn'a
teslim edilmiti62.
Halife el-M emn devrinde balyan ve el-Mu'tasm devrinde de
vam eden el-Afnn asker baarlar sebebiyle halife nezdinde ve dev
let erkn arasnda hakl olarak kazand nfuz ve itibar, devlet ricli,
zellikle Arab ilerigelenleri arasnda kendisine kar kskanlk ve kin
dourmutur. El-Afn'n rakipleri, onun halife ve ordu nezdindeki iti
barn sarsmak iin en kk frsatlar bile karmyorlard.
El-Afn'n durumunun sarslmasnda rol oynyanlarn banda Ho
rasan valisi Abdullah b. Tahir gelmektedir. El-Me'mn hilfetinde, ba
bas Tahir'in nfuzundan istifade cihetine gidip ve baz baarlarla da
vaziyetini kuvvetlendiren Abdullah'n, el-Afn'n kazand baarlar ve
Horasan' ele geirmek iin gizliden gizliye girimi olduu faaliyetler
sebebiyle ona kar cephe alm olmas kuvvetle muhtemeldir. Kaynak
58 Genesios, 67; Theophanes Continuatus, I, 127 vd.; kr. A.A. Vasiliev, Byzance el
les Arabes, I, 156 vd. d.; J.B. Bury, A History o f the Eastem Roman Empire (802-863),
London 1912, 265.
59 Taber, III, 1244 vd. d.; bn Miskeveyh, 489; Kitb el-Uy&n, 392; bn el-Esr,
VI, 484 vd.
60 Taber, III, 1256; aynca bkz. Vasiliev, Byzanceet les Arabes, I, 161.
61 Taber, III, 1250 vd.; bn Miskeveyh, 492 Kitb el-Uyn, 394.
62 Taber, III, 1264 vd.; bn el-Esr, VI, 490.
larn belirttiine gre63 bu iki ahsiyet arasndaki rekabet, el-Afn'n B-

bek isyann bastrmakla megul bulunduu zaman patlak vermitir: El-
Afn, Bbek ile savarken civar beylerden gelen hediyelerle ele geir
dii ganimetleri halifeye deil Urusana'ya gnderiyordu. El-Afn'n pa
ralarn Urusana'ya gtrenler Abdullah'n vilyeti olan Horasan'dan
gemek zorunda idiler. Bu durumun tekerrr etmesi zerine, frsat kar
mak istemiyen Abdullah, vaziyeti el-Mu'tasm'a bildirdi. Halife, Abdul
lah b. Tahir'den gnderilen paralarn miktarnn kendisine bildirilmesini
istedi. Bylece halifenin de desteini kazanan Abdullah, el-Afn'n
adamlarndan gtrmekte olduklar paralar alarak Samerra'ya gnder
di. Bu hdise, el-Afm ile Abdullah'n arasnda iten ie devam etmekte
olan rekabet ve kinin ortaya kmasna ve bu iki kumandan arasnda
amansz bir mcadelenin balamasna sebep oldu.
Bbek isyannn bastrlmasndan sortra imparatorluk dahilinde h
ret ve itibarn kuvvetlendiren el-Afn'n, bu nfuzundan istifade ede
rek o zaman Abbas imparatorluunun gerek ml ve gerekse siyas kud
ret bakmndan en nemli vilyetleri arasnda yer alan Horasan' ele ge
irmek iin alt, bunu anlyan Abdullah'n da mukabil harekete ge
erek halife nezdinde el-Afn'n itibarn sarsmak ve bylece en byk
rakbini bertaraf etmek iin kk frsatlardan bile istifade ettii, bu
cmleden olarak Mzyr b. Karin'in isyannda el-Afn'n rol olduuna
dair halifeye verdii malmatn da bu mehur kumandann sukutunda
mhim rol oynad kaynaklarda belirtilmektedir64. *
Abdullah b. Tahir'in bu faaliyetleri yannda merkezde de buna mu
vazi olarak el-Afn'n aleyhinde baz hdiselerin cereyan ettii dikkati
ekmektedir. Merkezdeki el-Afm aleyhtar gurubun banda. Halife el-
Mu'tasm zerinde olduka nfuzlu olduu anlalan ba kad Ahmed
b. Eb Du'd bulunuyordu. Kaynaklarn verdii bilgilerde65 el-Afn ile
Ahmed b. Eb Du'd mcadelesi, iki kiinin ahs menfaat ve siyas e
kimenin neticesinde deil, el-Me'mn zamannda balyan ve el-M uta-
sm'n halife olmasyie kendini hissettirmee balyan devletidaresinde
63 Taber, III, 1304 vd.; bn Miskeveyh, 517 vd.; bn el-Esr, V I 511.

64 Taber, IH, 1269; bn Miskeveyh, 502; bn el-Esr, VI, 510 vd.
65 Dinever, hbr el-Tivl, ed. V. Guirgass, Leiden 1888,' 401; Ebul-Ferec el-sfa-
han, Kitb el-Agarii, Bulak 1285, VII, 154; Tenh, Kitb el-Ferec bad el-idde, Kahire
1938, n , 68 vd.; Sbt bn el-Cevz, Mirt el-Zamn, Toprak Saray III. Ahmet Ktb. No.
2907, IX, 112 vd., 129b vd.; ibn Hallikn,. Vejeyt el-yn, nr. Muhammed Muhyiddin,
Kahire 1948, I, 64.
Trk nfzunu krmak iin Arab partisinin giritii mukabil hareketten

ileri geldii aka grlmektedir. Bu husus ileride bahsedeceimiz
mahkeme safahatnda da grlecektir.
El-Afn'n sukutunu hazrlyan sebeplerin birisi de, Bbek gailesi
nin ortadan kaldrlmasndan sonra Samerra'ya dnen el-Afn'n Azer
baycan'da vekil olarak brakt akrabas Meng-ur'un isyan etmesi ve
rakiplerinin bunu halife nezdinde istismar cihetine gitmeleridir66.
Btn bunlara ramen el-Afn'n bertaraf edilmesi ordu iindeki
kumanda heyetini elde etmekle mmkn olabilirdi. Adeta bakuman
danlk mevkiinde bulunan el-Afn'n her hangi bir ekilde ortadan kal
drlmas ordu iinde karkla sebebiyet verebilirdi. Bu bakmdan A-
nas, Boga el-Kebr ve nak gibi Trk asll kumandanlar, el-Afn'n
kendilerinki ile mukayese kabul etmiyecek kadar byk itibarn kskan
drmak suretiyle, onlar, Abdullah b. Tahir'in ikyet ve iftiralarn des-
teklettirmek suretiyle ordudan erilin olduktan sonra el-Afn'a kar
harekete geildii anlalyor.
Kaynaklar el-Afn'n tevkif sebebini bir sikast teebbs olarak
gstermektedirler67. Taber ve ondan naklettikleri anlalan dier me
hazlar bu hususta u bilgiyi veriyorlar: Son zamanlarda el-Mu'tasm'n
kendisine kar tutumunun deitiini ve aleyhinde, baz dolaplarn dn
dn farkeden el-Afn, halife ve ordu kumandanlarnn megul bu
lunduu bir srada Musul'a ve oradan da hl valisi bulunduu Erme-
niyye ve Azerbaycan yoluyla Hazarlar lkesine kamay tasarlad ise
de bunu kendi emniyeti bakmndan tehlikeli bulduu iin tatbik mev
kiine koymaktan ekindi. Bu plnn gerekletirme imknn bulama
ynca halife ve dier devlet erknna saraynda bir ziyafet vermei ve
gelenleri zehirlemeyi, halife gelmedii takdirde ayn ii kumandanlara
yapmay tasarlamt. Bu pln baar ile tatbik edildii takdirde kendi
sini, takip edecek kuvvet kalmyaca iin rahata memleketi Urusa-
na'ya kaabilecekti. Fakat bu plnn da bir trl tatbik mevkiine koya
myordu. Nihayet adamlarndan birisi, el-Afm'dan korktuu iin du
rumdan Halife el-Mu'tasm' haberdar etti. Bunun zerine el-Afn ha
life sarayna davet edilerek hapse atld.
El-Afn'n, tevkif sebebi olarak gsterilen halife ve dier erkn ze-
66 Yakb, Tarih, II, 583 vd.; Taber, m, 1301; bn el-Esr, VI, 505 vd.
67 Taber, III, 1305 vd.; bn Miskeveyh, 518; Kitb el-Vyn, 404; bn e!-Esr, VI,
512.
hirleme teebbsnden, biraz ileride greceimiz mahkeme safahatnda

hi bahsedilmemesi dikkat ekmektedir. Eer byle bir husus varit olsa
idi, hi phesiz bu husus ele alnarak el-Afn hakknda daha kolay
karara varlr ve derhal idam edilirdi. Mzyr b. Karin'i tevik etme ba
bnda da el-Afn'n rol olduu, mahkeme esnasnda verilen cevaplar
dan anlalaca gibi, pek zayf bir ihtimaldir. Meng-ur'un isyan mah
kemede mevzubahs edilmemitir. Eer bata Taber olmak zere di
er kaynaklarn bahsetmi olduklar suikast teebbs, Mzyr ve
Mengur'un el-Afn tarafndan isyana tevik edilmeleri mevcut olsa
idi, bunlardan birisinin bile isbat halinde onun idamna karar verilme
si elbette muhakkak olurdu. Bunun iin bahsi geen sebeplerin el-Af-
n' zayflatmak iin halifeye bildirilen bir nevi antaj olduu akla gel
mektedir.
El-Afn' mahkeme etmek iin kurulan heyette Vezir Mahammed
b. Abdlmelik el-Zeyyt, Ba kad Ahmed b. Eb Du'd ve Abdullah b.
Tahir'in akrabas olan Badad valisi shak b. brahim b. Mus'ab bulu
nuyordu88. Burada dikati eken husus, mahkeme heyetini tekil eden
ahslarn el-Afn'n amansz rakipleri olmalardr. Bu heyetin dil bir
karara varmas pek dnlmez.
Mahkemede hazr bulunduunu bildiren Hrn b. sa b. Mansur
adndaki birisinin Taber'de kaytl bulunan rivyetine gre89, mahkeme
de hkimler heyeti diyebileceimiz yukarda ad geen ahslardan ve
bir ka ahitten baka kimse bulunmuyordu. Bu ahitler, Mzyr b.
Karin, el-Mbez, Sod meliklerinden el-Merzbn b. Trke ve Sodlu
iki kiiden ibaretti. EI-Mu'tasm'n mahkemede hazr bulunup bulunma
dna dair kaynaklarda bir kayt yoktur.
Mahkemede ilk ahitlii Sodlu iki kii yaparak, el-Afn', bir put-
hneyi cmi yaptklar iin kendilerini dvmekle itham ettiler. El-Afn,
bu iki ahsn iddialarnn doru olduunu kabul ve Sod melikleri ile
yapt anlama hilfna hareket ettikleri iin bu cezay verdiini ak
a beyan etmitir. Bundan sonra Muhammed b. Abdlmelik el-Zeyyt,
el-Afn'a yannda bulunan ssl ve kfirlerin dinlerinden bahseden ki
tabn ne olduunu sordu. El-Afn bahsedilen kitabn atalarndan miras
kaldn, iinde ran edebiyat ve Mecs dinine it bilgiler bulundu
68 Taber, III, 1309; bn Miskeveyh, 520; bn el-Esr, VI, 513.

69 Taber, III, 1308.
unu, kendisinin yalnz edeb ksmn okuduunu bildirdi ve byle bir

kitabn yannda buiunmasyie dinden km olamyacan ilve etti70.
Solu iki kiinin ahitliinden sonra el-Mbez sz alarak, el-Af-
n'n boulmu hayvan eti yediini, kendisini de. bu ekilde hareket
etmee tevik ettiini, Arablar'n arasna girip baz adetleri benimseme
sine ramen hl eski dinine sadk kaldn ve snnet olmadn sy
ledi. El-Mbez'in bu iddialarna karlk el-Afn mahkeme heyetine el-
Mbez'in gvenilir bir adam olup olmadn sordu. Hkimler heyeti
hayn> cevabn verince el-Afn o halde gvenmediiniz bir adamn
ahitliini nasl kabul ediyorsunuz? karln verdi. Bundan sonra ,el-
Mbez'e dnerek onu itham edince o da mahkemeden kt71.
El-Mbez'den sonra el-Merzbn b. Trke, hkimlerin huzuruna
gelerek el-Afn'a memleketin halk sana yazdklar mektuplarda nasl
hitap ediyorlar? diye sordu. El-Afn babama ve dedeme yazdklar
gibi cevabn verdi. Bunun zerine el-Merzbn b. Trke kulu filn
olu filndan ilhlarn ilhna eklinde yazmazlar m? diye sordu. El-
Afn evet cevabn verince, Muhammed b. Abdlmelik el-Zeyyt
mdahale ederek mslmanlar kendilerine bu ekilde bir hitaba tahamr
ml edemezler dedi. Buna mukabil el-Afn onlar babama, dedeme
ve mslman olmamdan nce bana bu ekilde hitap ederlerdi. Ayn
ananeyi devam ettirmediim takdirde bana itaat etmiyeceklerinden
korktuum iin bu ekilde yazmalarna ses karmadm tarznda cevap
verdi72.
El-Merzbn b. Trke'ten sonra Mzyar b. Krin sorguya ekil
di. El-Afn'a Mzyr ile mektuplap mektuplamad sorulunca, el-
Afm byle bir eyin olmadn beyan etti. Ayn soru Mzyr'a sorul
duu zaman, el-Afn'n kardeinin kendi kardeine mektup yazdn
ve mektuplarnda dinimizi benden, senden ve Bbek'ten baka kimse
kurtaramaz. Bbek aklszlnn cezasn ekti. Onu kurtarmak iin u-:
ratmsada beceriksizliinden kt akibete srklendi. Eer sen hali
feye kar isyan edersen benden baka yardmna kimse gelemez. Ha
lifenin gnderdii kuvvetleri kolaylkla bertaraf edebiliriz ve bylelikle
dinimiz kurtulmu olur diye yazyordu. Bunun zerine el-Afn, bu
adam kardei ile kardeim arasndaki bir meseleden bahsediyor. Bu
70 Taber, III, 1309; Kitb el-Uyn, 405 vd.; bn el-Esr, VI, 513.
71 Taber, UI, 1309; Kitb el-Uyn, 406; bn el-Esr, VI, 514.
72 Taber, IU, 1310; bn el-Esr, VI, 514 vd.
husus beni ilgilendirmez. Eer bu mektubu ben yazm olsaydm nce

onu kendi tarafma kazanrdm cevabn verdi. Bunu mteakip Ahmed
b. Eb Du'd, el-Afn'a baz sualler sordu ve hepsi de el-Afn tarafn
dan cevaplandrld73.
Mzyr'n da dinlenmesinden sonra mahkeme heyeti vaziyetin ay
dnlandna kanaat getirerek el-Afn'n tekrar hapsedilmesine karar
verdi ve el-Afn da kendisi iin yaplm husus hapishaneye atla.
Mahkeme safahatnda grld gibi, el-Afn'a yneltilen itham
lar onun mslman olmadna dirdi. Yukarda belirttiimiz gibi, el-Af-
n. Halife el-Me'mn zamannda mslman olarak baz isyanlarn bas
trlmasnda ve Amorion seferinde byk baarlar gstermitir. Bil
hassa Bbek gailesinin ortadan kaldrlmasnda gsterdii azim ve gay
ret, onun, Mzyr'n ileri srd gibi Bbek ile ayn fikirde olmad
n aka gstermektedir. Eer el-Afn, kaynaklarn kaydettikleri gibi
mslman olmasa idi, Bbek isyann bastrmaa memur edildii za
man onunla anlar ve pek l halifeye kar gelebilirdi. Bu sebeple el-
Afn'n mslmanl gerekten kabul etmedii ihtimali olduka zayf
tr. Ancak mslman olduktan sonra eski alkanlklarnn bir ksmn
terkedemedii iddias doru olabilir. Nitekim el-Afn bu hususlar h
kimler huzurunda ekinmeden itiraf etmitir.
Kaynaklarn, el-Afn'n el-Mu'tasm nezdindeki itibarnn sarslma
s, tevkif sebebi ve mahkeme hakknda verdikleri bilgilere tarafsz bir
gzle bakld takdirde bahsi geen ithamlarn rakipleri tarafndan el-
Afn'a kar yneltilen komplonun son merhalesini tekil ettii grlr.
Zamanndaki din taassubu gz nne alacak olursak el-Afn'n itiba
rn sarsmak ve onu bertaraf etmek iin bundan daha iyi bir arenin
olamyacann grrz.
El-Afn'n uzun bir mddet hapishnede kald anlalmaktadr
Kitb el-Uyn'da onun bir yla yakn hapishnede kald kaydedilmek
tedir74. Taber'nin, mddet bildirmemekle beraber, verdii bilgiden ayn
neticeyi karmak mmkndr73. Taber, el-Afn'n mahkemesini 225
yl sonlarnda (840 sonlar) vermektedir. Ayn mverrihin verdii m
teakip bilgilerde ise yeni meyveler olduu zaman el-Mu'tasm'n el-
73 Taber, m , 1311; bn el-Esr, VI, 515.

74 Kitb el-Uyn, 406.
75 Taber, IH, 1314. Yakb (Tarih, H, 584), el-Afn'n 226 (840-841) ylnda hap
sedildiini kaydetmekte ise de, kanaatimizce bu mverrih el-Afnn hapsedilme tarihi ile
lm tarihini kartrmtr.
Afn'a meyve gnderdii haberi bulunmaktadr. Bu da 841 yl ortala

rna tesadf etmektedir. Binaenaleyh el-Afn bir yla yakn hapishne-
de kalmtr.
El-Afn'n sulu grlp hapsedilmesine ramen el-Mu'tasm'n
ona kar hl bir nevi sevgi ile bal kalmakta devam ettii grlmek
tedir. Nitekim, biraz ncede belirtildii gibi, halife, hapishnede bulu
nan bu eski kymetli kumandanna olu el-Vsk ile mevsim meyveleri
gndermitir. Ayn rivayet, el-Afn'n bu gnderilen meyvelerden ye
mediini ve halifenin kendisine meyve yerine syliyeceklerini ona nak
ledecek mutemet birisini gndermesini, el-Mu'tasm'n da onun bu di
leini kabul ettiini, hapishneye Hamdn b. smail'i gnderdiini ve
el-Afn'n da halifeye arzedilmek zere u szleri syledii belirtilmek
tedir76. Ey efendim! Bana iyilik ettin ve erefimi ykselttin. Adamla
rndan beni stn tuttun. Sonra doruluunu iyice tahkik etmeden hak-
kmdaki ithamlar kabul ettin. Fakat bunlarn nasl olabileceini, benim
bunlar nasl yapabileceimi dnmedin. Meng-ur'u isyana benim
tevik ettiime ve ona kar gnderilen kumandana harbetmemesi hu
susunda telkinde bulunduuma inandn. Sen harbi bilen, harp yapm
olan ve ordulara kumanda etmi birisisin. Hi bir ordu kumandannn
ordusuna dmanla karlat zaman harp yapmaynz demesi mm
kn mdr? Bunu hi kimse yapmaz. Sen benim en yaknmsn. Ben
senin kullarndan biriyim ve senin sayende bu hale geldim...
EI-Afn'a, uzun mddet kald hapishnede ekmek ve sudan baka
yiyecek verilmiyordu. Bu vaziyetin devam el-Afn' maddeten ve ma
nen ypratt muhakkaktr. Nihayet aban 226 (Mays-Haziran 841)
tarihinde hapishnede ld. lmnden sonra evi arand zaman put
lar ve mecs dinine it kitaplarn bulunduu, bundan dolay mslman
olmadna kanaat getirilerek cesedinin Bb el-Amme'de armha ge-
rildii, daha sonra yaklarak kllerinin Dicle'ye atld rivayet edilmek
tedir77.
El-Afn'n hapishne hayat, lmesi, cesedinin armha gerilmesi,
yaklmas, kllerinin Dicle'ye atlmas ve evinin ancak lmnden son
ra aranlarak kendisini irtidatla itham ettirecek delillerin bulunmu ol
mas hakkndaki btn bu rivayetlerin pheyi davet ettiklerini belirt
meliyim.. Mahkeme safahatnn, ileri srlen ithamlarn hi birisini is-
76 Taber, III, 1314 vd. d.; bn Miskeveyh, 524 vd.; bn el-Esr, VI, 517.
77 Taber, III, 1318; Kitb el-Uyn, 407.
bata yaramad belli olduuna gre el-Afn neden tahliye edilmemi

tir? Hapishanede bir rivayete gre yalnz ekmek ve su ile yaamak zo
runda braklm olmasna ramen halifenin, meyve gndermek sure
tiyle sevgi izhar neyi ifade etmektedir? Bahsedilen devrin zihniyet ve
adetlerine gre halife el-Afn' istedii zaman kimseye danmadan
serbest brakma veya idam ettirme hakkna sahip olduu halde neden
bu yollarn birisini sememitir?. Evinde daha ilk tevkifi srasnda ara
trma yaplmam olmas ve bu iin lmnden sonraya taliki izah edile
memektedir. Btn bu hususlar, el-Afn'n ortadan kaldrlmasna bir
esrar perdesi ekmektedir.
Ancak Halife el-Me'mn ve bilhassa el-Mu'tasm'n, sistemli bir
ekilde Trkler'den asker birlikler meydana getirmeleri neticesinde za
manla bu birliklerin ordunun en salam unsurunu tekil ederek siyas
meselelerde bile sz sahibi olmaa balamalar, Abbasler'in iktidara
gelmelerinden beri devlet idaresindeki eski kudret ve mevkilerini kay
betmi olan Arablar'n, bir ka defa teebbs ettikleri halde elde ede
medikleri iktidar koltuuna sahip olmak iin yeniden harekete geerek
kendilerine hedef olarak bakumandan durumunda olan el-Afn' se
tikleri ve kuvvetle neticeye varamyacaklarn aniyark eitli ithamlarla
nn, gerek halife ve gerekse efkr- umumiye nezdinde itibarn zayf
latmak suretiyle bertaraf ettikleri ihtimali zerinde durmak icap eder.
Nitekim Halife el-Mtevekkil'den itibaren Trkler ile halifeler arasnda
ak ve kanl bir ekilde mcadelelerin balamas bu grmz teyid
eder mahiyettedir.
El-Afn'n bu ekilde ortadan kaldrlmas Arab unsurunun bir ba
ars ve tekrar iktidar ele geirmek iin kazandklar bir muvaffakiyet
olarak grnmesine ramen, ordu kumandan heyetini ellerinde bulun
duran Trkler'in halifeyi tamamen tesirleri altna aldklar da gzden
kamamaktadr. El-Afn'n lmnden sonra yine Trk kumandanla
rndan Anas'n onun yerine getii, 226 (841) ylnda hacca giderken
urad her yerde byk bir hrmetle karland ve hutbelerde ona
dualar okunduu78 deien bir eyin olmadn gstermektedir. Artk
Abbas imparatorluunda siyas nfz Trkler'in eline gemiti. El-
Afri'n lm bu manada bir eyi deitirmiyordu.
78 Taber, m , 1318.
FARS MELK SELUK - AFTIN HAYATI VE
PARALARI
Erdoan MerH
Byk Seluklu sultan Muhammed Tapar 24 Zilhicce 511 de (m.

18 Nisan 1118) ld zaman1, geride be olu kalmt. Bunlardan
Mahmd II. (1118-1131), Mes'd (1134-1152), Turul (1132-1134)
ve Sleyman (1160-1161) Irak Seluklu Devleti sultanl yapmlar,
sadece Seluk-h bu erefe eriememiti2. Sultan Muhammed Ta-
par'n oullar hernekadar uzun yl.lar Irak Seluklu Devleti'nin kaderine
hkim olmularsa da, birbirleri ve amcalar Sultan Sencer. (l. 1157)
ile yaptklar taht mcadeleleri Seluklu devletinin zayflamasnda rol
oynayan balca sebeblerden biridir.
Seluk-h' tarih sahnesinde ilk olarak Fars'a tayin edilii m
nasebeti ile grmekteyiz. Sultan Muhammed Tapar'n lmden sonra
henz 13 yandaki olu Mahmd II. devlet erkn tarafndan Seluklu
tahtna karlmt3. Sultan Mahmd II., kardei Seluk-h', yanna
atabeg olarak Karaca Sk'yi vererek, Fars melikliine tayin etti. Sel
uk-h ve Atabeg Karaca Sk, Fars blgesine hareket etmeden nce,
Sencer de Horasan'da kendisini sultan iln etmiti (14 Haziran 1118)4.
Bu durumda Seluk-h'n Fars'a hareketi geri kalm oldu. Sencer tek
bana sultan olabilmek iin yeeni Mahmd'a kar harekete geti, iki
,1 bk. M. Th. Houtsma, Muhammed (b. Melikah) mad. A. '

2 El-Feth b. Al b. Muhammed el-Bundr el-sfahn, Zbdet n-Nusra ve Nuhbet
el-Usra (nr. M. Th. Houtsma, Recueil de Textes Relatifs a LHistoire des Seljoucides
serisi: Histoire des Seldjoucides de LIraq, II.) Leiden 1889, s. 119. Trke tercme : K.
Burslan, Irak ve Horasan Seluklular Tarihi, stanbul 1943, s. 116.; Sadr ed-dn Ebul Ha
an Al b. Ebil-Fevris Nsir b. Al el-Hseyn, Ahbr d-Devlet is-Selukiye (nr. Mu
hammed kbl) Lahor 1933, s. 82. Trke tercme, Necati Lugal, T.T.K.Y. Ankara 1943,
s. 57.; Sbt b. el-Cevz ems ed-dn Ebul-Muzaffer Ysuf b. Kzolu, M irt z-Zemn fi
Trihi'l-Ayn, I, Haydarbd 1951, s. 69.
3 bk. M. Th. Houtsma, Mahmd (Seluklu) mad. A.
4 bk. M.A. Kymen, Sencer mad. A.
ERDOAN MERL
24
taraf ordusu Sve'de karlat ve Sencer yeeni Mahmd'u buradaki

savata yendi (2 Cumada I. 5 1 3 = m . Austos 1119).
Bu savata Atabeg Karaca Sk, Sultan Mahmd II. nin yannda
yer almt. Henz kk yata olan Seluk-h'n bu savaa itirak
ettiini sanmyoruz. Sencer Byk Seluklu Devleti sultan olduktan
sonra yeeni Mahmd ile anlat ve onu Irak Seluklular Devleti'nin
bana geirdi. Melik Seluk-h ve Atabeg Karaca'ya da Fars eyle
tini, Isfahan ve Huzistan'n yarsn ikta etti5. Bylece Sultan Sencer,
yeeni Mahmd'un daha nce onlar iin vermi olduu karar da uy
gulam oluyordu.
Seluk-h'a vezir olarak tur vazifesinden azledilen Hatir el-
Mlk Eb Mansr Muhammed b. Hseyin tayin edildi. Bu tayinde Sul
tan Mahmd ll.'yi tahakkmleri altn alm olan vezir Ebu'l-Kasm Der-
gzn (l. 1133) ve Hcib 'Al Br'n (l. 1119) byk rol olmutu.
Onlar, Hatir el-Mlk'n Sultan Mahmd'un dvnnda bulunmasn is
temiyorlard6.
Seluk-h ve Atabeg Karaca Sk 11 yl kadar Fars' idare etme
lerine ramen onlarn buradaki faaliyetleri hakknda fazla bir bilgiye
sahip deiliz. Onlarn Fars'a gidilerinden bir mddet sonra Seluk-
hn veziri Hatir el-Mlk ld (h. 5 1 5 = m . 1121 -11 2 2 )7.
Atabeg Karaca Sk ise halka kar iyi davrand. iraz'da kendi
adyla anlan bir medrese yaptrd ve oraya arazi vakf etti8. Ayrca i-
raz'n 1.5 km. kadar kuzeyinde Taht- Karaca adyla anlan bir Jjahe
ve kk ile, Kzern ehrindeki Kant- Karaca da onun yaptrd eser
lerdendir9.
Seluk-h ve Atabeg Karaca Sk iin Fars'daki sakin hayat rak
5 Ziibdet, s. 134-135 (Trk. trc., s. 128); Ahbar, s. 89-90 (rk . trc. s. 62-63). zz
ed-dn Ebil-Hseyn Al b. Ebil-Kerem Muhammed b. Abdlkerim b. Abdlvhid e-
eybn el-maruf bn el-Esr, el-Kmil fit-Trh (nr. C.J. Tomberg) X, Leiden 1863-1864,
s. 387, v.dd.; Ayrca kr. M.A. Kymen, Byk Seluklu mparatorluu Tarihi (kinci m
paratorluk Devri) II, Ankara 1954, s. 14 ve ayn. mlf. Sencer, mad. A.
6 Ziibdet, s. 123 (Trk. trc., s. 120) ve kr. Abbas kbal, Vezret der ahd-t Seltin-i
Bzrg-i Seluki, Tahran h. 1338, s. 152-153 ve 266.
7 bn el-Esr, X, s. 419.
8 Ebl Abbas Ahmed b. Ebil-Hayr Zerkb- rz, irz-nme (nr. Behmen
Kerim) Tahran h. 1305-1310, s. 43-44.
9 Hac Mirza Haan Fes, Fars-nme-i Nsr, Tahran h. 1313 I, s. 28; G. Le
Strange, The Lands oj the Eastern Caliphate, Cambridge 1930, s. 251 not. 1, ve Rahmetullh
Mihrz, Bzrgn- irz, Tahran h. 1348, s. 380, not. 1.
FARS MELK SELU K-AH IN HAYATI VE PARALARI 25
Seluklu sultan Mahmd II. nin lmne kadar devam etti (11 Eyll
1131). Onun lmnden sonra yerine gemek iin balayan ehzade D-
vd b. Mahmd ve amcas Melik Mes'd arasndaki taht mcadelesine
Atabeg Karaca'nn teviki ile Seluk-h da katld. Mesd Halife Ms-
terid'e (1118-1135) hutbenin kendi namna okunmas iin mracaat
ta bulunmu, fakat Halife Badad'da hutbenin okunmas iin karar
vermek yetkisinin Sultan Sencer'e ait olduu cevabn vermiti. M u
sul ve Haleb emiri Imd ed-din Zengi b. Kasim ed-devle Aksungur'dan
yardm vaadi alan Mes'ud yannda 10.000 asker olduu halde Badad
zerine yrd. Bu srada Seluk-h da Atabeg Karaca Sk ile Ba-
dad'a girdi10. Seluk-h ve Karaca'nn etrafnda ok sayda asker top
land ve aralarnda Yusuf avu'un da bulunduu emirlerden bir gurub
da onlarn yanma geldiler. Halife Msterid Seluk-h' iyi karlad
ve ona hrmet gsterdi. Seluk-h dr s-sultan'a indi11.
Zengi b. Aksungur da Mes'd'la birlemek iin Tekrit'e gelmiti.
Atabeg Karaca Sk onun Tekrit'e geldiini haber ald zaman Seluk-
h' az bir kuvvetle Badad' mdafaa etmesi iin ehirde brakt. Ken
disi de ordusunun byk ksm le harekete geti, gece ve gndz cebri
yry sonunda Tekrit'te bulunan Zengi zerine bir baskn yaparak
onu malup etti12. Zengi'nin adamlarndan bir gurubu esir alarak Ba-
dad'a dnd, Zengi ise bu malubiyetten sonra Musul'a ekildi (h.
526=: m. 1131-1132)13.
Atabeg Karaca'nn bulunmad srada, Mes'd ile Seluk-h ara
snda iki gn ufak nc savalar olmu ve mkl durumda kalan Sel
uk-h acele geri dnmesi iin Karaca'ya haber gndermiti14.
10 bn el-Cevzi, Ebul Ferec Abd el-rahmn b. Al b. Muhammed b. Al, el-Mun-

tazam j trih el-mulk vel-iimem, X , Haydarbd, s. 25.; bn el-Esr, el-Kmil, X, s. 474.;
ayn. mlf. Et-Tarih el-Blir fi Devlet el-Atabekiyye (nr. Abdlkdir Ahmed Tlmat),
Kahire 1382 (m. 1963)., s. 43. ayrca kr. Kymen, kinci mparatorluk Devri, s. 178-180.;
F. Smer, Mesd mad. A.
11 bn el-Esr, Tarih el-Atabekiyye, s. 43.
12 bn el-Cevzi, X, s. 25; bn el-Esr, Tarihel-Atabekiyye, s. 43.Ayrca kr. Ky
men, Ayn eser, s. 181. bn el-Esr, el-Kmil (X, s. 475)de bu savan el-Maukda oldu
unu ve Zenginin Tekrite ekildiini kaydediyor. M.A. Kymen de savan yerini bn el-
Esrin bu rivayetine gre vermitir, bk. Ayn eser, s. 181 not. 1. Biz o srada hayatta olan
bn el-Cevzi ve yine bn el-Esrin Tarih el-Atabekiyye'de bildirdii Tekriti sava yeri ola
rak daha uygun bulduk.
13 bn el-Esr, Tarih el-Atabekiyye, s. 43.
14 bn el-Esr, X, s. 475. Ayrca kr. Kymen. kincimparatorluk Devri,s. 181.
26 ERDOAN MERL
Irak Seluklu Devleti'ndeki karkla son vermek iin Sultan

Sencer'in batya doru hareket ettiinin ve Rey'e geldiinin (h. Rebi. I.
5 2 6 = m . O cak- u b at 1132) Badad'da duyulmas; Zengi gibi kuvvetli
bir mttefikinden mahrum kalan Mes'd'un Halife Msterid, Seluk-
h ve Karac'ya ittifak teklif etmesine yol amt. Arada eliler gidip
geldiler ve nihayet taraflar aralarnda anlatlar. Bu anlamaya gre;
Mes'd sultan, Seluk-h da veliaht olacakt. Halife de Irak' vekili
vstas ile idare edecekti15. Halife hepsinden anlamaya itaat edecek
lerine dair yeminler ald16. Bu anlamadan sonra Seluk-h Dr -
ahnegiye indi. Mes'ud da onun yerine geti17. Karaca ise, Seluk-h'-
dan sonra Me'sd'u da tahakkm altna almt18. Nihayet Karaca'nn
idaresindeki mttefik kuvvetler Cumada II. ay banda (= M a r t 1132)
Badad'dan hareketle Sultan Sencer'e kar yrdler.
Sultan Sencer ise Irak Seluklu tahtna yeeni Turul'u karmaa
karar vermi ve Hemedan'a gelmiti. Hemedan'da olduu srada
Mes'd, Seluk-h ve Atabeg Karaca'nn mterek ordularnn Ba
dad'dan ktn haber almt. O da harekete geti. ki taraf ordular
Dinever yaknlarnda karlat. Buradaki savata Karaca Sak'nin kah
ramanca mcadelesine ramen Sultan Sencer sava kazand 8 Receb
526 ( = 26 Mays 1132). Melik Mes'd kat, esir den Atabeg Ka
raca Sk Sultan Sencer tarafndan ldrld19.
Seluk-h'n bu savata mhim bir rol oynamad anlalyor.
Kaynaklar onun hakknda herhangi birey kaydetmiyorlar. Muhtemelen
merkeze kumanda etmekte idi20. Daha sonra nereye gittii mehul-
mzdr. Fars blgesine ise Emr Mengbars hakim olmutu. Aada
vereceimiz bilgilerden Seluk-hn daha ziyade Mes'd idaresindeki
sahalarda dolatn tahmin etmek mmkndr.
Seluk-h' bir mddet sonra. Sultan Turul II. ile Mes'd m
cadelesi srasnda tekrar Badad'da gryoruz. Mes'd, Kazvin civa
15 bn el-Esr, Ayn yer.; ayrca kr. Kymen, Ayn eser, s. 1985 ve F. Smer, Mesd
mad. A.
16 bn el-Cevzi, X, s. 25.
17 bn el-Esr, X, s. 475.
18 bn el-Cevzi, X, s. 25, ve Kr. Kymen, Ayn eser, s. 185.
19 bn el-Cevzi, X, s. 26; bn el-Esr, X, s. 476-477. Yukarda zikrettiimiz olaylar,
Dinever sava ve neticeleri hakknda daha fazla bilgi iin bk.Kymen, kinci mpara
torluk Devri, s. 174-197.
20 Kymen, kinci mparatorluk Devri, s. 194.
FARS MELK SELUK - AHIN HAYATI VE PARALARI 27
rnda Sultan Turul'a malup olarak kat (528 yl Ramazan sonlar =

m. 1134 Haziran sonlar) ve Halife Msterid Billh'a haber gndere
rek Badad'a gelmek iin izin istedi. Halife onun istedii izni verdi.
Mes'd'un sfahan'daki naibi Alpku es-Slh (l. h. 532 = m. 1137-
1138) idi ve Seluk-h da onun yannda bulunuyordu. Alpku,
Mes'd'un malup olduunu duyunca Seluk-h'la beraber Badad'a
geldiler. Seluk-h Dr s-Sultan'da kald. Halife ona hrmet etti, ve
10.000 dirhem gnderdi21 (1134).
Muhtemelen Huzistan'a hkim olan Seluk-h mteakib yllarda
Irak' ele geirmek sevdasna dmt. Bu maksatla da kalabalk bir
ordu ile Vst'a ilerledi ve bu ehre girdi (Cumad I. 5 3 0 = m . ubat -
Mart 1135). Burada Badad ahnesi Bey-aba'y tevkif etti ve mallarn
yamalad. Atabeg Zengi de onu bu blgeden uzaklatrmak iin Vst'a
geldi22. Zengi'nin geldii srada Seluk-h ile Atabei Alpku arasnda
anlamazlk kt. Zengi bu frsattan yararlanarak Alpku'u kendi tara
fna ekmek istedi ve bunda da muvaffak oldu. Bu maksadla da onu
Seluk-h'dn korkutacak ekilde hareket etti. Alpku, Zengi tarafna
meyi etti ve yannda kumandanlardan bir gurup olduu halde Seluk-
h' terkederek Zengi'nin ordughna gitti. Daha sonra Zengi, Alpku
ve kumandanlar Badad'a dndler23.
Seluk-h Vst'da olduu srada Melik Dvd Huzistan'a gitti.
Onun etrafnda Trkmenlerden ve dier kabilelerden says onbini bu
lan asker toplanmt. Dvd bu kuvvetle Tuster'i muhasara etti. Sel
uk-h bu durumu haber ald zaman kardei Sultan Mes'd'a haber
gndererek yardm istedi. Mes'd bu istei kabul ederek ona yardmc
kuvvet yollad. Seluk-h da Tuster'i muhasara eden Dvd zerine
yrd. ki taraf arasndaki sava kaybeden Seluk-h olmutu (h.
5 3 0 = m. 1135)24.
; . Ertesi yl Seluk-h yine Vst ve Hille taraflarna geldi. Fakat bu
sefer. Sultan Mes'd'un Irak'daki naibi, kendisinin eski Atabei, Alp
ku es-Silh ile Emir el-Hac Nazar el-Hdim ona kar ktlar. Seluk-
h kuvvetli bir durumda olmadndan oradan uzaklatrld, (h. 531 =
21 bn el-Esr, XI, s. 6. Ayrca kr. Kyraen, Ayn eser, s. 241-242.

22 bn el-Esr, XI, s. 23.
23 bn el-Esr, Tarih el-Atabekiyye, s. 52. Ayrca kr. Kymen, kincimparatorluk
Devri, s. 293.
24 bn el-Esr, XI, s. 30.
28 ERDOAN MERL
m. 1136-1137 )26.
Selguk-h bu durumda aresiz kalarak aabeyi Sultan Mes'd'un
yanna geldi. Sultan Mes'd ona kar iyi davrand ve Ahlat, Malazgirt
ve Erzen blgesini ikta etti. Tebriz hkimi Emir (Guz olu) Ouzolu
es-Silhi'yi de ona atabeg yapt (h. 5 3 2 = m . 1137-11 3 8 )2e. Selguk-h
bu blgeyi tahrib ettii gibi, halkna kar da kt davranmt27.
Sultan Mes'd veziri imd el-dn Ebu'l-Berekt el-Dergzn'yi azl
ederek bu grevi Keml el-din Muhammed b. Ali el-Hzin'e vermiti
(h. 5 3 3 = m . 1138-1139). Vezir Keml ed-din devlet ilerini dzeltmek
iin yerinde tedbirler ald. Ayn zamanda Sultan Mes'd'u Azerbaycan
emiri Kara Sungur (l. h. 535=1140-1141) ve dier emirlerin tahakk
mnden kurtarmaya alt. Bu maksatla da Sultan Mes'd'la anlaa
rak Fars hkimi Boz-aba (l. 1 1 4 7 )'yi yardma armaya karar verdi
ler. Emir Kara Sungur, bu hazrlklar haber ald, zaman Azerbaycan'da
idi. O, Melik Seluk-h'dan Ahlat blgesini brakmasn istemi ve Boz-
aba'y Fars'dan kartarak bu blgeyi tekrar ona vereceini vaad etmi
ve yanna armt. Seluk-h aabeyi Mes'd'un kendisine daha
nce yapt iyilii unutarak Kara Sungur'la birleti. Onlara Melik D-
vd da iltihak etti. Emir Kara Sungur yannda Seluk-h, Dvd ve on-
bin kiilik ordusu ile Hemedan'a geldii zaman Sultan Mes'd'a haber
gndererek Vezir'in kendisine teslimini istemi, aksi taktirde baka bir
sultana hizmet edebileceini bildirmiti. Ayrca bu haberin kendisi ka
dar, Melik Seluk-h, Dvd ve dier mer nmna olduunu da
belirtmiti. Sultan Mes'd emirlerden ounun kendisi ile beraber ol
madn anlayarak bu baskya boyun emek zorunda kalm ve veziri
Keml ed-dn'i ldrtmt. (evvl 5 3 3 = m . Haziran 1139)28.
Daha sonra Emir Kara Sungur, evvelce olunu ldrm olan
Boz-aba'dan intikam almak iin, Fars'a doru hareket etti. O, belki
25 bn el-Cevzi, X, s. 67.; bn el-Esr, XI, s. 40. Bu son kaynakta Seluk-hn

Vst yerine Badad ele geirmek istedii ve yl olarak da h. 532 (m. 1137-1138) kaydedil
mitir. Biz o devrede yaam olan bn el-Cevzi rivyetini tercih ettik.
26 Zbdet, s. 185 (Trk. trc., s. 170-171). Aynca kr. F. Smer, Mes'd mad. A. ve
C.E. Bosworth, The Political and Dynastic History o) the Iranian World (A.D. 1000-1217),
The Cambridge History of Iran, V, The Saljuq and Mongol Periods, Cambridge, 1968, s. 129.
27 Zbdet, ayn yer.
28 Zbdet, s. 185-187 (Trk. trc., s. 171-173); Ahbar, s. 111 (Trk. trc., s. 77-78); bn
el-Esr, XI, s. 42 ve 46. Ayrca kr. F. Smer, Mes'd mad. A.; Kymen, kinci mpara
torluk Devri, s. 384-385.; A.K.S. Lambton, The internal Structure o f the Saljuk Empire,
The Cambridge History of Iran, V, s. 256.
kendi hayat iin de Boz-aba'y tehlikeli gryordu. Bu arada Seluk-

h'a verdii sz de yerine getirmek istemekteydi. Kara Sungur
Fars'a doru ilerledii zaman yannda Seluk-h ve Dvd da bulun
makta idi. Boz-aba onlarn geldiini haber ald zaman mukavemet
edemeyeceini anlad, daha kuzeye Kal'et el-Beyz'ya 20 ekildi. Emir
Kara Sungur ve Seluk-h iraz'a girdiler. Seluk-h bu suretle ikin
ci defa Fars blgesine hakim oldu. Emir Kara Sungur, Boz-aba'nn tek
rar gelebileceini dnerek Seluk-h'n yannda daha fazla asker b
rakmak istediysede, Atabeg Ouzolu es-silhi kendisine fazla gve
nerek bu teklifi kabul etmedi. Bunun zerine Emir Kara Sungur Fars'-
dan ayrld.
Melik Seluk-h ve Ouzolu, Boz-aba'nn kendilerine kar
kamayaca dncesinde idiler. Ayrca Atabeg Ouzolu vaktini e
lence ile geirmekteydi. Halbuki, Boz-aba, Emir Kara Sungur'un Fars'-
dan ayrldn rendikten hemen sonra Seluk-h'n kuvvetleri ze
rine hcum etti, onu ve Atabei Ouzolu'nu yendi30. Hata olan Sel
uk-h bir mahaffe iinde kamakta idi. Boz-aba Seluk-h'a yetiti
ve ona Ben fermna uyan bir kleyim, senin olan vilyetinden nereye
gidiyorsun ve niin gidiyorsun? Eer ben klelie lyk deilsem, ite
ser ve kl dedi31, yalvard ve onu tekrar iraz'a getirdi. Sonra da
Seluk-h' Kal'et el-Beyz'da hapsetti (h. 5 3 4 = m . 1139-1140). M e
lik Seluk-h orada ld32, fakat onun ne zaman ld hususunda
bir kayda raslamak mmkn olmad.
29 Kalet el-Beyz veya Kale-i Sefd, Fars eyletinde Bihbehndan iraza giden ve
Huzistan Farsa balayan da yolu zerindedir, bk. Kale-i Sefd mad. A.
30 Ziibdet, s. 188-189 (Trk. trc., s. 173-174). Muhammed b. Al b. Sleyman er-
Rvendi, Rhat iis-Sudr ve yet s-Siirr (nr. Muhammed kbl), G.M.S. London 1921,
s. 231 (Trk. trc, Ahmed Ate) I-n T.T.K.Y. Ankara 1957-1960, s. 222. Ahbar, s. 112 (Trk.
trc., s. 78) ve bn el-Esr, XI, s. 46.
31 Rahat iis-sudr, s. 231 (Trk. trc., s. 222); Red el-din Fazlallah, Cmi iit-Tevrh
(nr. A. Ate), II. cild 5. cz, Seluklular Tarihi, Ankara 1960, s. 117; Hce mm Zahir
ed-dn Nbr, Seluk-nme (nr. Muhammed Ramazn) Tahran h. 1332, s. 57. Ancak
bu eserlerde Boz-aba'nn Mengbars ile kartrld grlmektedir.
32 Zbdet, s. 190 (Trk. trc., s. 174); Ahbar, s. 112 (Trk. trc., s. 78); Rahat s-sudr,
s. 231 (Trk. trc., s. 222). Ayrca kr., F. Smer, Mes'd mad. A. Hamdullah b. Eb Bekr
b. Ahmed b. Nasr Mstevf Kazvnnin Trh-i Giizde (nr. Abd el-Hseyin Nev,
Tahran h. 1336-1339)sinde (s. 456) Seluk-hn Farsdan kaarak Iraka geldii kaytl
dr ki, dier kaynaklarn hepsinin Seluk-hn hapiste olduu hususunda ayn bilgiyi ver
mesi ve onun bir daha tarih sahnesinde grnmemesi karsnda Hamdullah Mstevfinin
bu rivayeti yanltr.
ERDOAN MERL
30
aba'nn Seluk-h'n kalmas iin srar etmesinin balca se-
B z' m elen ona atabeg olmak istemesiydi. Onun umumiyetle
. _t ___ u u M . ___ ; t___ _ t i ___ _j _ i _______ :
lêbi m hzade ve atabeglerinin tayin edildikleri bu blgede, kendi
Selu k*U f 6- atabeglik kisvesi altnda mer bir ekil vermek ve bu
. jjj,. basamak olarak kullanmak istedii anlalyor. Ancak
T>eSseS^ l* d 'u n Boz-aba zerine otoritesini kuvvetli bir ekilde his-
5 u lta n ^ neticesinde, o daha sonra buna da lzum grmedi ve
se ttirerrl , hapisolunduu kalede kaderi ile babaa brakt.
Seluk' a
s e luk-h'n paralan:
uk-h'n k Fars Meliklii srasnda bastrd 5 altn paras

A n c a k onun paralar zerindeki ismi okunamam ve bu pa-
m evcUttUnr_ ait olduu imdiye kadar mehul kalmtr33. Biz imdi
alarm 0 ?aseurr;da bulunan bu paralarn ona ait olduunu ispata al-
pritish Dara|arn basl tarihlerinin en eskisi h. 517 ( = m . 1123) en
~ .-W, Bu pdia - ^ j a / \ \ . ro /? r * o n \ . . . ____ j . _
a a a a n ____
9ahm- ^ 2 4 ( m. 1130) veya h. 526 (m. 1131-1132) yllardr. Para-
ge ,Serjnc|eki basl tarihleri, Seluk-h'n orada h. 513-526 yllar
|ar ^ z 8 meliklik devresi iine girmekte ve kronoloji bakmndan bu
. n d a k i n
grasna ^ ait 0 |duu aka grlmektedir.
P ^ o ^ l a r zerindeki isme gelince Lane Poole'un ( ) olarak
ve Lovvick'in34 Sharju (? ) eklinde okuduu bu isim *Sel-
Ic a y d ^ '^ g k a birey deildir. Kfi harflerle baslm isim tespit ede-
uk'dan Radar ile j^ L . eklindedir ve aka Seluk olarak oku-
bildii1^ ian e Poole bu ismi drt harfli olarak kaydetmitir.
nabi! de ismi drt harfli okumutur. Bu tespitlerden de anlald
Lovviuk ^ <sjn. jjj. para|arda nc harf olarak (c)
gibi varl aka okunuyor ve Lowick j( c ) harfi ile bunu ifade
- Sondaki harf j vav deil ka f(k ) olacaktr. smin okunma-
etnr,''t|^rec|dt uyandran ikinci harf J veya j dir. Bu ikinci harf pa-
s,rlCâ .. indeki dier harflerin yazl karakteri itibar ile 'r'(r) yi an-
ralar u ._ Lane Poole ve Lowick'i yanltan budur. Kanaatimizce
drnfia k ta d r
Lane Poole, The Coins o) the Turkuman Houses of Seljook, Urtuk, Zengee
33 S British Museum, UT, Bologna 1967.2, s. 241-243.
ete- i^te v Lowick, Seljuq Coins, The Numismatic Chronicle, Seventh Series Volume
x . *
bu harf 'lam' ( J ) dr. Bu ekilde paralardaki ismin (Seluk)

olduu meydana kmaktadr.
Paralar zerindeki yazl eklinde kabul etsek dahi bu
ismi yine Seluk olarak okuyabiliriz. Seluk isminin bu ekilde yazl
na ibn Hassul'un Trkler hakkmdaki bir risalesinde Taslamaktayz. bn
Hassul, Seluklular'n ceddi Seluk'un ismini ( ) Serck ek
linde I yerine r ile kaydetmitir35. Ayrca trkede baz kelimeler
de bir l > r deimesine raslamak mmkndr. Sz gelii; - l - > - r - : arn
<aln; harburckalbur ve - l > - r : kegr <kegl gibi36. Serck < S e I-
k ismi de ayn ekilde bir deimeye uram olabilir.
Yukardaki her iki izah eklinden paralar zerindeki ahsn, hayat
hikyesini verirken faydalandmz kaynaklar tarafndan da Seluk ola
rak kayd edilen ahsdan baka birisi olmad aka anlalyor. Sel-
uk-h'n isminin sonunu tekil eden ( ) h kelimesinin de
paralar zerinde rahatlkla okunabilmesi, yukarda belirttiimiz husus
larla beraber bu paralarn Seluk-h'a it olduu eklindeki gr
mz desteklemektedir.
Bu paralardan en iyi ekilde bulunan iki tanesi u ekilde okun
mutur :
n yz
iraz yl (5 )1 9 Arka yz
ol ... ^l j
V\ <11 V f-
T'
v.
n*
o-=-j Cl k
Se.
\ CLul..111
4! M jJlcYI jUaL-Jl
jlU J l
[ l-M-* ] litirl
35 Kitab tafzil el-etrk al siril-ecnd, (nr. AbbasAzzavve Trke tercme

erefeddin Yaltkaya) Belleten, IV, say 14-15,Ankara 1940.Esasmetin, s. 49 ve tercme
s. 265. Ayrca kr. Z.V. Togan. Umum Trk Tarihine giri, stanbul 19702, s. 183.
36 bk. A. Caferolu, Anadolu Azlan Konson Deimeleri, Trk Dili Aratrmalar
Yll Belleten, Ankara 1963, s. 30.
37 bk. Lane Poole, III, s. 241.
32 ERDOAN MERL
||3 8
n yz Arka yz
iraz yl (5 )1 7 jlJ _j
V I\)l V >-
Seluk-h'n altn sikkelerinin n yznde Halife el-Msterid'in

arka yzlerinde de hkmdar olarak Sultan Sencer'le ona tbi Irak Sel
uklu sultan Mahmd'un isim ve iakablar kayd edilmitir. Ayrca pa
ralar zerinde grlen Melik l-mer ve atabeg unvanlar da ismi
zikredilmedii halde Atabeg Karaca Sk'ye ait olmaldr. Paralarn ba
sld yer ise Fars'n merkezi iraz'dr.
38 bk. Ayn eser, s. 242.

MERL - Levha I 33
AJ -J ?
C iT LO G E.
SLoJUtev*.
l S Z i,
Seluk-hn paralarndan b ir i: n yz: (Fotorafta parann katalog numaras 679

olarak grnmekte ise de, bu ekim srasnda yaplan bir yanllktr, Lane Poole
(III. s. 242)un eserine gre numaras 677 olacaktr).

1
34 M E R L - Levha II
TALOGUE.
a
Hm Ii
Seluk-hm paralanndan biri Arka yiiz.

NEBAHTT SAVAI (1571) HAKKINDA BAZI
MLHAZALAR
S. Soucek
Preveze (1538) ile nebaht (1571) deniz savalar, Akdeniz tari

hinin iki byk hdisesidir. Preveze, hristiyan leminde Trklerin de
nizde yenilemezliimn hretini kurdu; nebaht, bu hreti krd. Btn
byk olaylar gibi, bu iki muharebenin cereyan ve neticesi, tarih ge
limenin sebeplerinden ziyade iaretleridir. 1571 senesinde, Osmanl
devletinin bnyesi 1538'e nazaran daha gelimiti. II. Selim'in byk
ecdadndan farkl olduu ak bir eydir. Yeni sultann ahsiyeti, devle
tin bnyesi iinde vuku bulan deimelerin neticelerinden biriydi; gene
bu ahsiyet, bu deimeleri derinletiren amillerden biriydi, inebaht
deniz savaiyle ilgili birka tafsilat zerinde durarak, bu amillerin, sa
van cereyan tarzna ve neticesine nasl tesir ettiini gstermee a
lacaz.
Donanma-i Hmayun, kaptanderya Mezzin-zade Ali Paa'nn
kumandas altnda idi1. Bu zat, II. Selim tahta ktktan sonra kaptan-
derya tayin edildi. Selefi Piyale Paa'nn aksine, deniz ilerinde tecr
besi yoktu (kaptanderya vazifesine Sigetvar'da Yenieri aalndan
getirildi2). Donanmann askeri ise, ikinci vezir serdar Pertev Paa'nn
emrj altnda idi; bunun da, Ali Paa gibi denizle ok az ilgisi olmutu3.
Donanma-i Hmayun, stanbul'dan 1571 senesinin ilkbaharnn ban
1 Ktip elebi, Tuhfel'l-kibar fi esfaril-bihar, stanbul, 1329, s. 91.

2 Ayn eser, s. 140.
3 Aslen Arnavut olup, enderundan yetiti; Yenieri aalndan Rumeli beylerbeyi-
liine, nihayet kubbe vezirliine ykseldi. ehzade Mustafa'nn dul kars ile evli bulunan
bu zatn, ehzade Bayezitin bertaraf edilmesinde mhim bir vazifesi oldu; bk. erafeddin
Turan, Pertev Paa*, slam Ansiklopedisi; ayn yazar, Kanunnin olu ehzade Bayezid
Vakas, Ankara, 1961, s. 154-157. Pertev Paaya verilen terakkiler ve terfiler ksmen
Bayezit Vakasmda Selime gsterdii hizmetler iin mkfaten yaplm olmaldr.
36 S. SOUCEK
da ald (Ktip elebi'ye gre, zilkade ortasnda = 10 Nisann dolay

larnda4; li'ye gre, nevruzun cuma gn = 23 M art5). Donanmann
bu hareketi, Kbrs fethinin son safhasna bir hristiyan donanmasnn
mdahalesini nlemek iin mutattan erken yaplmt. Acele hareket
neticesi olarak, donanmann hem kreki, hem de cenki efradn kad
rosunda noksanlar bulunuyordu0. Kbrs'a gerekli top ve mhimmat nakl
ettikten sonra, Trk donanmas Rodos ile Anadolu sahilleri arasndaki
sulara yneldi, ve dman karsna kmaa hazr bir durumda bir za
man orada kald7. Dman donanmasndan hi bir alamet grnmedi
inden, Osmanl donanmas Girit sularna geti. Venediklilere ait olan
bu adann sahillerine baskn yaparken, Cezayir beylerbeyi Ulu Ali Paa
yirmi gemi ile Donanma-i Hmayun'a katld. Trk donanmas Yunan
denizine ve Adriatik denizine geti; orada, Venedik'e ait baz yerlere
baskn yapt ve tanesini ele geirdi8. O zaman Hristiyanlarn Trk-
ler aleyhinde ittifak akd ederek bir donanma tekil ettiklerine dair bir
haber gelmiti9. Fakat mttefik filosundan hi bir eser yok iken, ve k
mevsimi yaklarken, Trk donanmas, Korfu adasnn baz ksmlarn
garet ettikten sonra, nebaht krfezine geti. Donanmann o sse e
kilmesi, tayfalar ve cenkiler arasnda seferin bittii kanaatini uyandr
d. Birou donanmay terkederek memleketlerine dnmek zere dal
d. Bu anda dmann aklarda bulunduu ve Trkler ile atma niye
tinde olduu hakknda haber gelmiti10.
Uzun sren bir seferin sonunda, Trk gemileri Inebaht'ya gelmiti
4 Tuhfet, s. 90.
5 Knh al-ahbar, D.-T.-C. Fakltesi, Ktph., I. Saib Sencer yazm., nu. 1/1783, yp.
457 (Cavid Baysunun *Lepanto* makalesinde, slam Ansiklopedisi, c. 7, s. 40te zikredilen
kaynak). br taraftan, Mezzin-zade Ali Paamn daha nce denize ald, Pertev
Paann onu takiben (9 zilhicce = 4 Mays) donanmann geri kalan ile hareket etmesi de
mmkndr. Bk. Miihimme defteri, XII, hkm b. 474 (erafeddin Turann Pertev Pasa*
makalesinde zikredilen kaynak).
6 Tuhfet, s. 90.
7 Ayn eser, aym yer.
8 Ayn eser, s. 91. Trkler tarafndan ele geirilen Sopot, lkn ve Bar bugnk
Arnavutluk ve Yugoslavya sahillerindedir; Sopoto, Dulcigno ve Antivar gibi isimleri altnda
tannmaktadrlar.
9 Ragusada baz meselelerin istihbaratnda bulunur iken, Ulu Ali Paa Hristiyan
donanmasnn tedarikini renmiti. Bk. Jurien de la Graviere, La Guerre de Chypre et la
Bataille de Lepante; c. 2 : La Bataille de Lepante, Paris, 1888, s. 18.
10 Tuhfet, s. 92.
NEBAHTI SAVAI (1571) HAKKINDA BAZI MLHAZALAR 37
(Eylln sonu). Denizde uzun bir sre seyredilmi olmas donanma ef

rad zerinde moral ve shh bakmdan kanlmaz menf tesirler yap
mt. Ktip elebiden baka, dier kaynaklar da bu noktada donan
mann zayf durumuna iaret etmektedir11. Bu artlar altnda, inebaht,
donanmann iine gelen en msait bir yer idi. Dou-bat hattnda Korint
krfezini Patras krfezinden, gney-kuzey hattnda Mora yarmadasn
asl Yunanistan'dan ayran Rion boazndan 9 kilometre poyraz tarafn
da bulunan nebaht liman kk ve s olduundan, byk bir donan
may barndramazd; bununla beraber, nndeki deniz donanmaya m
sait idi12. Bundan baka, iki yz kadar gemi iin yeter derecede civarn
da tatl su bol bulunuyordu13 Ayn zamanda bir hisar limana hakim
olup, kuvveti ehrin birinci Trk muhasarasnda belli olmutu (8 8 2 /
1477 senesinde)14. Hisarn tahkimat 1499'da, Trk fethinden sonra,
tamir edildi; ve nebaht, daim bir garnizon ile, Cezayir-i Bahr-i Sefid
eyletinin sancaklarndan biri oldu15-. br taraftan, nebaht kalesi, Rion
boaznn tekil ettii hem tabi hem asker siper tarafndan/korunuyor
du. Rion boaz birbirine 3 kilometre yakn, gneyde Rion burnu, ku
zeyde Antirion burnu olmak zere, iki alak burun etrafnda teekkl
etmiti. Bu iki burun daha nce Venedik tarafndan tahkim edildii hal
de16, asl kaleleri Trkler 1499'da yapmlardr: her iki tarafta birer kale
bina edilmi ve toplar ile tehiz edilmiti; bu toplarn menzili boazn
br tarafna geiyordu17 ve bir yabanc ku oradan uamazd18. 9 4 3 /
1537 senesinde, bu kaleler Kanun Sultan Sleyman tarafndan daha
geniletildii gibi, uzun menzilli balyemez toplar ile tehiz edildi19. Ko
l i li, Kiinh al-ahbar, yukarda zikredilen elyazmas, yp. 457b; Selnik, Tarih, stan
bul, 1281, s. 105. Hristiyan donanmas Korfu adasnn karsndaki Igumenitsa limann
da yatarken, Gil de Andrade altndaki bir keif filosu Don Juana ayn ekilde bir rapor
vermitir (bk. W. Stirling-Maxwell, Don John of Austria, London, 1883, c. 1, s. 393).
12 Piri Reis, Kitab- Bahriye, tpk basm, stanbul, 1935, s. 313.
13 Ayn eser, gst. yer.
14 J. von Hammer-Purgstall, Geschichte des Osmanischen Reiches, Pest, 1828, c. H,
s. 150.
15 Thfet, s. 146.
16 Venedik burada 1407 ile 1499 arasnda hakim idi; bk. H. Kretschamyr, Geschichte
von Venedig, Gotha, 1920, c. II, s. 273.
17 Piri Reis, Kitab- Bahriye, s. 313.
18 Ayn eser, birinci (yaynlanmam) versiyon, Dresden, Sachsische Bibliothek, elyazm.
Eb 389, yp. 89b. Evliya elebi (Seyahatname, c. 8, s. 617), bu boaz- hemen hemen
ayn kelimelerle tavsif ediyor.
19 Evliya elebi, ayn eser, gst. yer.
38 S. SOUCEK
rint krfezinin bat ksmnda poyraz rzgr hemen hemen daim suret
te esiyor ve rzgr boaza yaklatka iddetleniyor20; meddcezir ce
reyan, krfezden karken, bazen 5 V 2 deniz mili sratna ykseliyor21
ve motorsuz vastalarn boazdan krfezin ierisine geii zor oluyor22.
Btn bunlardan dolay, bir dman donanmasnn Patras krfezinden
Korint (yani nebaht) krfezine giden deniz yolunu zorlamas, tehli
keli bir teebbs olabilirdi: kalelerden alan top ateiyle zayiat ver
dikten sonra, krekilerin bitkin hale gedii anda, Trk donanmasiyle
karlaacakt.
Donanma-i Hmayun stratejik bakmdan fevkalde iyi bir yerde
yatarken, kaptanderya dier kumandanlar ararak istiari bir so
ru meclisi toplad. Cezayir beylerbeyi Ulu Ali- Paa u ekilde konu
tu: Denizde alt aydan beri gezen gemiler tamire muhta durumdadr;
hem tayfalardan hem cenkilerden birou, seferin tamam olduunu
zannederek, icazetli ve icazetsiz donanmay terkettiler. Boazdaki
kaleler yznden, dman krfez iine giremezdi. Netice olarak, btn
bu sebeplerden dolay, bulunan mevkiin terkedilmesi felkete yol aa
bilecektir. Ulu Ali Paa konutuktan sonra, mnakaa oldu; Ktip
elebi'ye gre, serdar Pertev Paa dahil bazlar Ulu'un re'yine tema
yl ettiler; bazlar aleyhine ktlar. Kar kanlar arasmda Kaptan-
derya olduundan, dengeyi Ulu'un fikri aleyhine bozdu. nk, Mez-
zin-zade Ali Paa geri cesur bir adam idi, amma, deniz harplerinde
tecrbesi olmad gibi, korsanl da renmemi idi. Bundan .ba
ka, kendi re'yi Divan- Hmayundan gelen bir emirle tekit edildi: d
man donanmasn, hangi yerde olursa olsun, bulmal ve ona hcum
etmeli idi; verilen talimatn dnda hareket etmemesi tenbih edilmiti23.
20 United States Hydrographic Office, Sailig Directions Jor the Mediterranean,

c. 3, madde 7D-5.
21 Ayn eser, madde 7D-6.
22 H.M. Denham, The Easlern Mediterranean, London, 1964, s. 34.
23 Thfet, s. 93; Jurien de la Graviere (La Bataille de Lepante, s. 108) meveretin
bu eklini pheli sanyor ve daha ok Venedikli Gerolamo Diedonun Lettera ove
si descrisse la Battagiia navale seguita lanno 1571 (Venedik, 1588) eserinde kaydettii ra
pora inanyor. Diedo, Uluun meverette Mezzin-zade ile aym fikirde olduunu yazyor.
Bundan dolay, Fransz amirali Tuhfet'de kaydedilen muhavereyi Ulu tarafndan mu
harebeden sonra uydurduunu sanyor. Halbuki, Ulu eski bir korsan idi; uzun yllar sren
denizciliinde, Hayreddin Barbarosun yannda yetimiti, deniz savalarnn husus bir
harp tr olduunu yllarn kazandrd bir tecrbe ile renmi idi: gemilerin ahvali, d-
iyi bir halde bulunan bir donanma bile, dman Rion boaz ve
nebaht kalesi arasnda stratejik bakmdan iyi bir mevkide beklemee
tercih edebilirdi: dman muharebeyi istiyor; o halde tahkim edilmi
boazn tuzana dsn. Bir nesil evvel, iki Mukaddes ttifak'n birin
cisinin donanmas karsnda, Hayreddin Barbaros taze ve iyi mceh
hez bir Donanma-i Hmayuna kumanda ediyordu; byle olmakla be
raber, dman Arta krfezine giri yeri olan boazda, kuzey taraftaki
Preveze istihkamlarndan istifade ederek, mttefikleri bekliyordu; Hris
tiyan donanmasnn kudretini tahkik ve kendi sava plnn tespit et
tikten sonra, boazdan kt24. Mezzin-zade; Barbaros olmad gibi,
ayn zamanda Barbaros kadar tecrbesi olan bir adama kulak da as
mad. Donanmasn stratejik bakmdan stn mevkiden kartarak, o
mevkie 55 kilometre daha batda bulunan stratejik faydas olmayan bir
yere nakletti. Patras krfezi ile Yunan denizi sularnn kesitii bir yer
de, yeni ve iyi tehiz edilmi bir. Hristiyan filosu, Trk donanmasn
tamamen bozguna uratt25.
inebaht savann, Rion boaznn aznda veya nebaht krfezi
iinde ne gibi neticeler verebileceini tahmin etmek faydaszdr; bunun
la beraber, kaptan- deryann frsat kard dier bir deyimle kade
rin kendisine bahettii bir kozu elinden kard muhakkaktr26. As
mann kuvveti, manovralann ehemmiyetini bilmek, bir korsan iin her an hayat ya lm
meseleleri idi.
24 Doria, Hristiyan donanmasiyle Korfu limanndan Prevezeye doru ileniyordu.
Barbarosun [Arta] krfezinde msait mevkiim kolay terketmeyeceini, ve ona ak denizde
bir muharebeyi kabul ettiremiyecemi o anda anlad. (R.B. Merriman, The Rise o f the
Spanish Empire, New York, 1962, c. 3, s. 325). Ktip elebi (Tuhfet, s. 54) Trk donan
masnn dman Arta krfezine giren boaznn arkasndan beklediini de yazyor.
25 Ulu Ali Paann birinci teklifini reddettikten sonra, Tuhfete. gre, Mezzin-zade
onun yapt ikinci teklifini de kabul etmedi; Ulu, muharebenin ak denizde yaplmasn
ne srerek, aksi takdirde, tayfalarn ar yaralanarak karaya yakn gemilerden kmaa
alacaklarn, ve bunun dierlerin moralim bozacam beyan etmiti. Muharebenin cere
yan Ulua hak vermiti; aym zamanda, donanmann ak denizde olan sol koluna ku
manda eden Ulu, mahir manovralar ile Gian-Andrea Doria idaresi altndaki filoya galebe
ederek, hem gemilerini, hem de Osmanl bahriyesinin erefini ksmen kurtard.
26 Mttefikler tam bundan yani Trklerin boazn ieri tarafnda beklemelerin
den endieleniyorlard; bk. Jurien de la Graviere, La Bataille de Lepante, s. 86: ...De
mek ki dman [=Trkler] Arta krfezini gemitir; onu imdi nerede aramal? nebaht
krfezine snmsa, sefer bitmitir, btn tehizatn masraflar bouna gitmitir: nk
kadrgalar ile Rion boazmn korkun geiim zorlamak imkn yoktur. Hristiyan donan
mas iki kalenin top atei tarafndan mahvolacaktr...
40 S. SOUCEK
lnda tek sorumlu o deildi. Onun inatla yakn cesareti, hkme

tinden gelen yersiz emirler ile adeta tevik edildi27.
Geri Muhteem Sleyman devri hl sadrazam Sokollu Meh
met Paa'nn ahsiyetinde yayordu; II. Selim, denizdeki durumu d
zeltmek iin birinci vezirini vazifelendirdi. Ulu Ali Paa kaptan-paa-
la tayin edildi (Ulu ismi bu mnasebetle Kl'a deitirildi); yeni
bir donanma harika bir ekilde sratle in edildi; Venedik'e boyun e
dirmek iin bu yeni donanmann gelecek mevsimde faaliyeti o derece
de baarl oldu ki 1573 senesinde yaplan sulh muahedesi, Inebaht
sava, Trkler tarafndan kazanlm gibi netice dourdu ; 28 ve niha
yet Goletta ile Tunus 1574'te Donanma-i hmayun tarafndan kat' e
kilde feth olundu. Btn bu hdiseleri tarihiler takdirle karlayp, ba
zlar da nebaht savann neticesi olmayan bir deniz sava olduu
kanaatndadrlar. Bu hususun mnakaas bizim makalemizin gayesi
dndadr. Yalnz unu demek istiyoruz ki, Trk bozgunu ksmen de
imparatorluun merkezinde bulunan hatalarn neticesiydi; yani ehliyet
siz bir zatn donanmann bana getirilmesi ile, ona yersiz emirlerin
gnderilmesi. Bu hatalar belki tam bir tesadf deildi padiah, hi bir
sava grmedii gibi, amiralinin, deniz savalarm grmemi bir adam
olmasn da mahzurlu bulmamt.
Geri Fransz amirali bir notta ilve ediyor: [Mttefikler] yle dnyorlard amma,
nekadar ok [bunun gibi] geiler, feth edilemiyecei hretlerinden istifade ederek kur
tulmutur! 12 temmuz 1828de, kaptan Bchet de Chteauville, L Echo isimli klt bir
korvete kumanda ederken, o iki korkun kalenin Mora kasteli ile Rumeli kasteli
ateleri altnda Inebaht krfezine giriyor, Korint nlerine geerek orada demirleyip yz
Yunan esirinin Moradan Rumeliye Arnavut Trkler ile teekkl ettii bir mfreze tara
fndan srlmesine mni oluyor, sonra 25 temmuzda krfezden, girdii gibi yine toplarn
atelerine ramen kyor... Kk Dardanelin [yani Rion boaznn] toplarnn Mukaddes
Ligann donanmasn durdurabildiine hi ihtimal yoktur... Yazarn iddias karsnda,
u mlahazalar ne srlebilir: ar kadrgalardan mrekkep byk bir donanmann o
boazdan gemesi, sratli ve tek bir korvetin gemesinden bambaka bir eydi; Fransz
korveti n srprizden istifade edebilirdi; ve Fransz amirali, Kk Dardanel hakknda
bu satrlar yazarken, Byk Dardanelde [yani anakkalede] vuku bulacak olaylar henz
gelecein srlan altnda rtl idi.
27 E. Charrire, Ngociations de la France dans le Levant, Paris, 1848, c. III,
s 361, not.
28 ehzadelii zamannda, Selim, Ankara ile Konya arasnda 1559da vuku bulan
muharebeyi seyr etti. O vakada, kardei Bayezit yenildi ve rana firar etmeye mecbur
oldu. Halbuki, Selimin ordusu banda Lala Mustafa Paa bulunuyordu (bk. erafeddin
Turan, Kanuninin olu ehzade Bayezid Vakas, s. 114-115).
EKLER
Makalemizde kullandmz Osmanl melliflerinin yazlar, u drt

kiiye aittir: Piri Reis'e, Evliya elebi'ye, Selnik'ye ve Ktip elebi'ye.
Eserlerinde nebaht sahas veya sava cereyan hakknda syledikle
rini, mahalemize eklemek faydal olabileceini sanyoruz.
Piri Reis (do. aa yukar 1470, lm. 1554)1 mehur Trk kor
san ve padiahn hizmetinde sk sk bulunan kaptan idi. Bugnk h
reti balca Kitab- bahriye isimli byk portulanna borludur. Bu kitap
btn Akdenizi tavsif ettii gibi, her fasl bir harita ile izah olunuyor.
Piri Reis Akdeniz'in baz ksmlarn bakalarndan daha iyi tanyordu;
Mora yarmadasnn, Patras ve Korint krfezlerinin. Yunan denizinin
kylarn, adalarn ve sularn kendisi itirak ettii sefer-i hmayunla
rndan dolay iyi biliyordu. 1499 senesindeki nebaht fethinde, mehur
amcas Kemal Reis'in yannda bulunmutu. te Patras ile Korint kr
fezlerinin tavsifi kymetli tarih vesikadr. Kitab- bahriye iki versiyon ha-
halinde mevcuttur: birincisi 1521 ylnda bitirildii gibi, ikncisi 1526
ylnda bitirilmiti. Birinci versiyon tamam olarak yaynlanmamtr; kin
cisi ise, tpk basm olarak Trk Tarih Kurumu tarafndan karlmtr2.
Bazen ikinci versiyonda bulunmayan tafsilat birincisinde bulunduun
dan, bu versiyon da mhimdir. Bizim bu versiyondan setiimiz ksm
en eski tannm mevcut nshadan alnmtr: Dresden'deki Schsische
Bibliothek'te bulunan Eb 389 numaral nsha; istinsah tarihi Evast-
Rebiulahir 961 = Austos 1554'tur.
Birinci versiyon (var. 89b, satr 2-10) :
nebaht deniz kenarnda kbleye kar bir byk hisardr; ol hisa

rn iinde bina ile olmu bir kk limanc vardr. Mezkr limana
1 Eserlerinin ehemmiyetine ramen (Kitab- bakriye'den baka, iki Yeni Dnya

haritalar ile bilhassa Avrupa ve Amerikada mehurdur), Piri Reisin hayat hakkndaki
bilgilerimiz azdr. Doum tarihi gibi, lm tarihi de yakn zamana kadar pheli sanlyor
du; yeni bir tetkik lmn 961 senesi evasitinde = Mays / Haziran 1554 ylnda vuku
bulduunu ispat etmitir; bk. Cengiz Orhonlu, Hint kaptanl ve Piri Reis, Belleten,
XXXIV say 134, (1970), s. 246.
2 Piri Reis, Kitab- Bahriye, stanbul 1935.
42 S. SOUCEK
/gripler3 ve ufak gemiler girer; byk baralar* ol limana kar denizde

yatrlar, zira yattklar yer her rzgra kabil limandr. Ol limann kena
rnda bir hup su vardr akar, yerli kayalar iinden kar, ol kayalar da
deniz kenarndadr. Mezkr limandan Inebaht [ve] Modon fethinde k
ladmz Aspiri spiti liman5 seksen mil krfez iindedir. Ol tarihte as
ker gemileri mezbur limanda huzur ile klamak maslahat iin zikr olan
nebahtden be mil miktar lodos tarafnda, yani krfez aznda, iki
canibe iki kale emr olunmutu: bir kaleyi Rum li ve bir kaleyi Ana
dolu askeri bur barusu ve hisarpee ile on sekiz gnde tamam eyledi
ler. imdiki halde oradan yad ku umaz, azim toplar komulardr, ol-
boaz beklerler...
kinci versiyon (s. 313) :
Mezkr Inebaht bir byk kaledir; ve ol kalenin bir miktar yeri

alaktr, deniz kenarndadr; bakisi bayra kardr, ve ahmedei6 de bir
yce yerdedir. Ve mezkr kalenin nnde bina ile vaki olmu bir k
k limanc vardr; mezkr liman ol kalenin iine almlardr, kk
gemiler girer, byk paralar ol limana kar denizde yatrlar, cmle
yufka sulu hup demir yerleridir. Ol kalenin poyraz7 tarafnda Deli Sua
derler deniz kenarnda yerli tan iinden kp akar sudur. Mezkr su
dan bir iki yz pare gemi bir kezden vs'etle sulanr, tatl ve souk
3 Osmanl denizciliin yksek devirlerinde yani XV inci asrdan XVII inciye ka

dar kullanlan gemi tipleri ve bunlarn isimleri makalemizin dna giden kark ve
zor bir mevzudur; bunu baka bir tetkikte incelemek niyetindeyiz. imdilik bu sabada
esasl bir esere iaret ediyoruz: H. ve R. Kahane A. Tietze, The Lingua Franca in the
Levant; Turkish Naulical Terms o f Italian and Greek origin (Urbana, 111., 1958). Iri-
bar, irip madde 757 olarak sahife 501-502 dedir.
4 Lingua Franca, madde 80 (s. 98-99).
5 Aspra Spitia liman bugn de liman olarak kullanlyor; Andikiron krfezinin ba
nda, Akra Pangalos ile Akra Velanidhia burunlarnn arasndadr (bk. United States
Hydrographic Office, Sailing Directions for the Mediterranean, c. 3, madde &D-22).
6 Ahmadak, ahmedek kelimesini Kitab- bahriyeden baka hi bir metinde bula
madk; manas bir ehrin iinde mstahkem bir ksm olsa gerektir.
7 Her iki versiyonda poryaz (birinci versiyonda bazen joryaz); poryazdan poyraza
deimesi (metatez) XVI nc asrn ikinci yansnn balanglannda olsa gerekti (bk. Lingua
Franca, madde 750, s. 494-496).
8 Belki Momos Potamos; bu rmam az nebahtdan olok tarafnda 2 km mesa
fesinde bulunmaktadr.
sudur. Ve badehu .Mezkr Inebaht kalesinin be mil miktar lodos tara

fnda, yani krfez aznda, merhum sultan Bayezid Han iki kale bina
ettirmitir; Rum ilinde olan kaleyi Anadolu askeri yapt, ve Mora tara
fnda olan kaleyi Rum li askeri yapt, bu cmleyi on sekiz gnde tamam
eylediler, bur barulu kalelerdir. Ve ol kalelerin orta yerinde birer kule
leri de vardr, dizdar olmaiin vafir toplar kurdular, imdiki halde ol
krfeze yad gemi koymazlar. Inebaht mezkr kalelerden ieri kalm
tr. Ve mezkr kalelerin de bir birinden mabeyni iki milden eksiktir, bir
birinin toplar teden beri kenara, beri kenardan te kenara geer.
Evliya elebi (1611-1682) nebaht ve Rion boaz sahasn 1077/
1667-8 senesinde gezmitir. Tavsifi 1896-1938 yllar arasnda stan
bul'da yaynlanm olan Seyahatname'nin sekizinci blmndedir:
S. 613 : ..V e [Inebaht] liman hisar iinde bina ile yaplm ame
li bir kk limandr kim irip kayklar ve frkatalar9 bunda yatrlar;
kadrgalar tara byk liman iinde lenker brakp yatrlar; amma b
yk para kalyonlar10 limana kar krfez denizinde yatrlar; (S. 614)
ve limann kenarnda bir yerli kaya iinde bir b-i hayat' su akar...
(S . 6 17) : Evsaf- Kastel-i Rum li. Bu dahi Inebaht'nn Rum li tara
fnda leb-i deryada vaki bir boaz aznda ekl-i murabba' bir kk
kaleciktir; bu diyarda byle kk kalelere kastet derler; sene-i 905
tarihinde, sultan Bayezit Veli, Modon kalesi muhasarasnda iken, do
nanma-/ hmayun bu Inebaht krfezinde klamak maslahatiin, Baye
zit Veli Han bu kale-i Inebaht krfezi aznda Inebaht'den be mil lo
dos tarafna ba'id bu kaleyi bina ettirip, ve bir kale dahi bunun kar
snda Mora ceziresinde bina ettirip, kar karya iki kale olup tamam
oldukta, krfez emin olup donanma- hmayun bi-bk u bi-perv k-
lamtr. Amma himmet-i Bayezit Han ile bu kastel kalesini Rum li as
keri nts ile bur u barusu ve hisarpeeleriyle on sekiz gnde ta
mam olduuna alamet bu kale on sekiz adet ebralardr; ve azim top
9 Lingua Franca, madde 308 (s. 230-233).

10 Evliya elebi burada bara kelimesini sfat olarak kalyon kelimesini ise isim ola
rak kullanmaktadr. Bara veya para (Lingua Franca, madde 80, s. 98-99) ve kalyon
(ayn eser, madde 318, s. 238-241) iki ayn eit gemi olduundan, yazann maksadnn
tam belli olmad dnlebilir. zah bizce baka tarafta aranm al: Bara, szlklerin
(mesel Redhouse, A Turkish and English Lexicon, s. 319 ve ondan Lingua Franca) ne
srmelerine ramen, bir kadrga tipi gemi deil, bir byk yelken ve kreksiz gemisi mana
sna geldii gibi, o zaman her eit byk yelken gemisi iin kullanlabilirdi; bizim meti
nimizde kalyonlar ki byk yelken gemileridr manasna gelebliyor.
44 S. SOUCEK
lar konulmutur. Badehu sene-i 943 tarihinde sultan Sleyman, Krfez

gazas asrnda bu kaleyi dahi tevsi ettirip ziyade kul ve balyemez top
lar11 koyup, ol dahi donanmay bunda klatr. Hl bu boaz azndan
bu iki adet kastel kalelerinin mabeyninden ve bu kalenin mabeyinlerin
den kfir gemisi deil, ku bile uup ieri Inebaht ve Krdes [= K o -
rint] kalesine varamaz.
Mustafa Selnik (lm. 1600?) o hdiselerin muasr olduu gibi,
Osmanl idaresinde olduka mhim bir ahsiyet idi. Tarihinin ancak
te birinin yaynlanm olmasna ramen, II. Selim'in devri bu karl
m ksmdadr (stanbul, 1281).
(S. 104) : Amadan-i haber-i dman- din, ve mlakat-i do-
nanma- hmayun, ve vuku-i inhizam bi emr-i Allh tel (sene-i 9 79).
Rebiylul gurresinde1- deryadan baz mera mektuplar ile haber
ler gelip tahkik ettiler ki, 'Venedik dujeleri Ispanya- la'in ile dostluk
edip ittifak u ittihat ile klli mal har edip (S . 105) donanma tedariki
ne azim cenki cem' etmekle bu defa deryaya kan ehl-i slam do-
nanmasiyle bulumaa ayin-i batileleri zere iman edip, ahd u misak
eylemilerdir. Cezire-i Kbrs intikamn alrz dediler deyip yine tekrar
diller gnderip tenbih ile 'gaflet caiz deildir' demiler. Bu ecilden Pa
diah-/ alem-penah (haledet hilafetuhu) Hazretleri Serdar Hazretlerine
ve Kapudan Paa tarafna hatt- hmayun ile tezkere-i erif gnderip,
Elbette Zakilsa ve uha adalarn13 vurup asker-i Islama ganimet etti
resin, ve kffar- haksarn donanma- menhusu haberin alp zerine va
rasn diye tenbih ve te'kit buyurduklarndan, bi hikmet-i Huda zikrolu-
nan cezirelere urayp elverdiince vurulup, badehu Venedik mukabe
lesine varlp, karada olan serdar Ahmet Paa ile haberleip mlkat
olundukta, ekser cenki ve sipahi kendi serdarlarna pikeik ekip,
slaya yakn geldim diye icazet ile karaya kp, ol vakitte henz tez
kere-i padiah gelmi olmayp, donanm bulumak ihtimali ba'sid idi;
amma sonra kffar- haksarn donanma-i menhusu dahi deryada do-
nanma-i hmayuna mterakkip olduu mukarrerdir diye haber-i sahih
alnp, cenk muhakkak olcak, bizzaruri baz kil'dan hh u nhh cenki
11 Uzun menzilli, bilhassa deniz savalarnda kullanlan toplar. Bunlar gemilerde

bulunan mrettebat deil, gemileri tahrip etmee alyordu. Bu, XVI. nc asrda deniz
savalarnda bir byk inklab oldu (bk. Linga Franca, madde 56, s. 83-84).
12 24 Temmuz.
13 Venedike ait Yunan denizinde bulunan Sakinthos nam adann, ve Mora yarm
adasnn olok burnu ile Girit adas arasnda bulunan Kythera nam adann adlan.
hisar erleri ve azaplar alnp gemilere ancak bir kat adam tedarik olu
nup, sene-i 979 cemaiyelulasnn on sekizinci ahad gn1* cezireler
nnde kara grnr mahalde15 serdar Pertev Paa ve kapudan Ali
Paa ve merhum Hayreddin Paa-zade Haan Paa ve Cezayir-i Garp
beylerbeyisi Ulu A li Paa, bir yere gelip tedbir u meveret eyledikle
rinde, Ulu Ali Paa Gelin, deryaya kalm, zira kara grnr adalar
arasnda cenk mkildir demi; amma kapudan paa dman hor g
rp, Kfir (S . 106) ne kelptir deyip, ve gemilerde cenki yoktur
dedikleri sz dinlemeyip, hemen kendisi mukaddem ektirip, pr ya
rak bir kfir mavnas stne atp16, cenk-i azim arasnda dane-i tfenk
birle ehit olup, ve asker-i slam dahi her biri bir kfir gemisine atp
cenge uru' ettiklerine, ekser gemiler cenkten eba gstermekle kara
canibin gzetip gemileri karaya oturup iinde olan leker suya dk
lp, Pertev Paa dahi bu esnada bir firkateye girip kenara kp, ve
Ulu A li Paa dahi yirmi iki pare Cezayir gemileri ile derya tarafndan
att gemiler alp mensur ve muzaffer olup, ve beri canipte gemileri
karaya oturup iinde asker kap saht-i Allaha mptel olan guruh-i
mekruh hezar mihnet u meakkate giriftar olup yabanda bulunup, ha
las olan bir ka pare gemiler ile Pertev Paa mahzul u munhazim ge
misin aldrm, dahi erbab- mesaibin bed-duasn alarak stanbul'da
evine geldi...
Ktip elebi (1609-1658)'nin Tuhfetul kibar fi esfaril bihar adl
eseri iki defa yaynlanmtr: 1141/1730 (brahim Mteferrika tarafn
dan) ve yine 1329/1911 senelerinde. Bizim ilgilendiimiz olaylar ikinci
kasknn 90-95 sahifelerinde bulunmaktadr:
(S. 90 ) : ...O l k17 Mustafa Paa Kbrs ceziresinde klayp,
fasl-i baharda Der-i Devlet'ten vezir-i sani Pertev Paa donanma-i h
14 Selniknin, veya mstensihin, veya dizicinin yanl; hem meveret hem de sa

va, pazar gn 17 cemaziyelevvelde vuku bulmutu (= 7 ekim).
15 Savan coraf sahas hem Selniknin, hem de Ktip elebinin eserinde (bk.
aa) biraz karktr. Meveret hangi adalarn nnde olabilmiti? nebahtmn yaknla
rnda hi ada bulunmuyor. Meveret nebaht nndeki yatanda (yani demir yerinde)
vuku bulduu gibi, sava Patras krfezinin bat nihayetindeki Curzolan (talyan isimi);
Echinades (Yunanca ismi) adalarn civarnda vukubulmutu.
16 Mavna, o zamann trkesinde byk bir kadrga manasna geliyordu (bilhassa
byk Venedik kadrgalar hem nakliye hem de muharebe iin kullanyordu). Burada
Selnik Don Juanin realesi (yani kumandann kadrgas) ne iaret ediyor.
17 Yani 1570-1571 k.
46 S. SOUCEK
mayun serdar olup, dokuz yz yetmi sekiz zilkadesi evasitindes iki

yz elli pare kadrga ve mavna ile kp gittiler. Asker Magosa zerin
de olmala, kffar donanmas mukaddem varmasn diye donanma mu
tattan mukaddem hareket etmekle, kreki ve cenki hususunda nice
noksan var idi; ve bilcmle levent gemileri ile yz kadar oldular.
Evail-i zilhiccede13 Magosa kurbuna eriip vaz'-i lenker ettiler, toplar
ve mhimmat tara dklp serdara teslim olunduktan sonra, dnp
Rodos boaznda sedd-rah-i ketiyan-i a'da olmaa muntazr durdu
lar... (S . 9 1 ) : Sefer-i Sngn Donanma. Mukaddema Serdar Pertev
Paa ile kapudan Ali Paa Kbrs'tan Rodos'a gelip, bir ka eyyam ol
etrafta aramdan sonra kfir donanmasndan eser ve haber belirmeyip,
Girit adasna saldlar; (S . 9 2 ) sevahilini garet edip gezerken, Cezayir
beylerbeyisi Ulu Ali Paa dahi yirmi pare gemi ile gelip mlhak oldu.
ttifakla varp Kefalonya ceziresini garetten sonra. Krfez ceziresine
kp navahisin yama ve tahrip, badehu Rum li kenarnda Venedik
kil'ndan Sopot ve lkn ve Bar nam hisarlar alp nice zaman der
yada gezip, kfir donanmasndan eser ve haber belirmedi. nk hen-
gm-i ita karip olmu idi, levent gemileri, derya beyleri gemilerinde
erbab- timar az kalp, birer bahane ile gitmiler idi; cenki ve kreki
ksmnn dahi bir az dalp, bakiye-i asker donanma gemileriyle Ine-
baht limanna gelip vaz'-i lenker eylediler. Ol mahalde haber alnd ki
kffar-i haksar gemileri be her hale gelip donanma-i hmayun ile mu
kabele ve mukatele eylemek mukarrerdir... (S . 9 3 ) Mesveret-i Asker-i
slam. Serdar Pertev Paa ve kapudan A li Paa ve Cezayir beylerbeyisi
Ulu Ali Paa ve Ta ra bulu beylerbeyisi Cafer Paa ve Hayreddin Paa
olu Haan Paa ve on be sancak beyi ve sair yan-i askeri bir yere
gelip mavere eylediler. Ulu Ali Paa cenge rza vermeyip, Donan
mamz nakstr, ve alt aydr deryada gezmekle gemiler bozgundur; sa
bka Krfezden Inebaht'ye dnldkte, dntr diye sipah ve yeni
eri icazetli icazetsiz dalmlardr. Boaz hisarlarndan kffar donan
mas ieri giremez, klmak mahall-i haterdir dedikte. Pertev Paa
ana tabi' olup, kapudan paa Gayret-i slam ve rz- Padiah yok
mudur? Her sefineden beer onar adam naks olmala ne lzm gelir?
diye sairi dahi yer yer itirazlar edip, cenge ikdam gsterdikte, Ali Paa,
nk dman zerine azimeti mukarrer ettiniz, bari derya tarafna
18 Aa yukar 10 nisan 1571.

19 Aa yukar 1 mays 1571.
gidelim deyip, kapudan paa Kenar tutmak evldr dedi. Bu bapta

ok niza' olup, Ulu Ali Paa Hani Hayreddin Paa ile dman ve
Turguta ile cenk grenler, niin sylemezler? Bir gemiye top dokun
duu gibi, gark olmak ihtimalinden karaya meyi etse gerek, sairlere
bais-i inhizam olur diye, grd, mfit olmad; Bari gemilerden fanus
lar ve byk bayrak ve filandralar giderin diye nasihat eyledi. Kapu
dan istihza semtini tutucak, ol dahi fari oldu. Mezbur kapudan nef
sine yarar ve mukaddem idi, lkin derya cenkleri grmeyip korsanlk
fennini bilmez mutehavvir ve edid kimesne idi; ve kendiye gelen eva-
mir da Elbette kffarin donanmas her kanda ise zerine varp muka
bil olasz, ve ill muatab olursuz diye firman olunmala, cmle askeri
kendi re'yine tabi' klp cengi mukarrer ettiler. Huruc-i sefain-i slam
ve inhizam. Kapudan- mezbur kemal tehevvr ve gurur ile 979 ce-
mazieylulasnn on yedinci pazar gn* kalkp, Inebaht boazndan k
tlar. Pertev Paa sol kola ve Ali Paa sa kola*1, kendi ortaya girip,
cmle yz sekiz pare gemi ile alay baladlar. Moradan Hulumi ke
narnda mezbur boaza karip bir burun var idi, ol zamandan beri Kanl
Burun derler**. Kuffar donanmas ol burun ardnda yatard. 01 mahalde
Ali Paa, kapudana haber gnderip Kuffarn bara ve mavnas kale
ve metrisler nnden savulup dnp ya ardndan ya brden girelim*3
20 Pazar gn 7 ekim 1571.

21 Bu yanltr Ulu Ali Paa sol kolun kumandan idi. Bildiimiz kadar, bu
yalnz bat kaynaklarla edilebildii gibi, sava sahasnn coraf durumu bunu teyit ediyor.
Bk. aa.
22 Belki Kitab- bahriyedeki Kulumu burnu (bk. s. 312, harita). Kulumu burnu
(Krfez adasmn karsnda bulunan Hulumi limaniyle kartrlmamal), Mora yarmada
snn karayel ularndan biridir: Zanta (Sakinthos) adasna kar olan bu burun bugn
Akra Killinis adm tayor. Mamafih, h akik Kanl Burun asl Yunanistan ktasnn lodos
uundaki Akra Skrofa adl burundan baka ey deildir. Bu burun alak ve yumru oldu-
undn, yalanda bulunan yksek Oxia adas kadar denizcer iin miihim bir iaret deildi.
Ktip elebinin yanl belki u sebeple izah edilebilir: Kanaatna gre, Mora yarmadas
kenanna yakn sularnda vuku bulan savata, Ulu Ali Reis ak deniz tarafndaki kola
kumanda ediyordu. O sularda ak deniz taraf, sa taraf olacakt.
23 Atik korsan> burada kapudan- deryann anlyabildii tarzda konuuyor: d
mann byk gemilerini kalelere ve metrislere benzetiyor. Mttefiklerin n cephesinde bu
lunan drt kta galeazza trk donanmasnda bulunmayan gemi tipi idiler: hem kadrga,
hem de byk yelken gemisi unsurlarn ihtiva eden bir gemi. Osmanhcada bu gemi tipi
iin bir kelime yoktu; olsa olsa 1499-1500 Venedike kar harpte kullanlan iki kta
kke, zaten galeazze idiler. Ktip elebiye gre, bu gemi tipi o savatan baka hi bir
harpte Trkler tarafndan kullanlmamt (Bk. Tuhjet, s. 152).
48 S. SOUCEK
dedikte, kapudan paa Ben Padiahn donanmasna 'kat' namn ko-

mazam diye yryp kar vard. Derhal kfirin (S. 9 4 ) elli pare gemisi
seilip Kanl Burundan tara gelip baki gemileri burun ardnda saklanp
grnmezdi. Ehl-i slam gemileri ol elli gemiye atp tamam ellisi dahi
sndrmek ile mukayyed iken, sair gemileri burun ardndan kp do
nanmay ihata eyleyip, topa tuttular. Beri taraftan dahi mukteza-i hal
bir yerde durup toplar iken, kapudan paa batardaSi ile alaydan se
ilip evvel bir gemiye atp sndrmek mukayyit iken, kffar fener
lerinden bilip nt ettiler, ki bara batarday araya alp kapudan
ehit ettiler. ki olu ve iinde olanlar esir olup. Pertev Paa gemisini
dahi top ile vurup batrdlar; bir olan ile kendi deryaya dp yzer
ken, Haan Paa olu Mahmut Bey rast gelip kanca ile gemisine ald;
ve bir hizmetkr sevab giydirip, Ba gidicek ayak pydr olmaz
[;fehvasnca] sair asker klli inhizam vaki' olup, herkes ba kaygsna
dt. Ulu Ali Paa atik korsan idi, gemisinde alamet komayp derya
tarafna alm idi; kapudan gemisi girdba dtn grdkte, ek
tirirken Malta kapudan zerine gelip atp ald; ve kapudan- mestu
run ban kendi eliyle kesip bir ka kfir gemisini dahi sndrdkten
sonra, kffar galebe etmekle Cezayir gemileri biri birine kafadar olup
cenk ederek Modon canibine doru ektirip gittiler. Askerin ekserisi
kffar ile cenkte ehit olup, mahall-i cenk Anatoluku Zumura25 kenar
na karip topuklu s yer olmala, on be pare gemi oturup halk suya
dkldler; bunlarn biraz karaya kp halas olup, bakisi kimi alnp
kimi gark u helk oldu....
24 Osmanl donanmas amirali tarafndan binilen byk bir kadrga tipi (Gibb-
Bowen, Islamic Society and the West, c. I, s. 103; bundan baka bk. Lingua Franca, madde
83, s. 100-102). (Ktip elebi batarday husus karakterlere sahip olan byk bir ka
drga olarak tavsif ediyorsa da (Tuhjet, s. 152), bize gre, ismi daha ok vazifesinden ge
liyordu: Osmanl filosunda tek bir batarda bulunduu gibi, Hristiyan filosunda tek bir
reale var idi ikisi de byk kadrga idi.
25 Bu ismi tam olarak anlayamadk. u muhakkaktr ki, sava Kard burun = Akra
Skrofa kurbunda, Anaitoluka denilen (bugnk Yunan Aitoliko), Missolonghi krfezinin
bandaki lagn tipi bir ehrin civannda vku bulmutu. T u h jet teki ismin ikinci yansm,
Anatoluku Zumura ksmm izah edemezsek de, btn ismi belki baka bir surette oku
mak mmkndr: Anatolu [ku zu?] M ora kenanna karip. O halde bu cmle yazarn
daha nce syledii kanaatma uygun oluyor: yani sava, Mora yanmadasnm civnnda
vuku bulmutur.
ERFNN FETII-NME- KIBRIS!
zcan M ert
Fetih-nme-i Kbrs Trk tarihiliinin pek az bilinen ve tannan bir

eseridir. stanbul niversitesi Ktphanesi Trke Yazmalar blmn
de 3851 numarada kaytl bulunan bu eserin teki ktphanelerde bir
baka nshas yoktur. 28 yapraktan ibaret olan szkonusu Fetih-nme
daha nce Agh Srr Levend1 ve tarafmzdan 2 tantlmtr.
Pek az bilinen ve tannan, erfi'nin yazm olduu Fetih-nme-i
Kbrs'n btnyle yaynlanmas Trk ve Kbrs tarihine faydal bir hiz
met olacaktr. Fetih-nme-i Kbrs hakkndaki bu alma, Bekir Ktk-
olu ile Tahsin Yazc'nn, Pr'nin yazm olduu Fethiyye-i Cezire-i Kb
rs3 adl yazma halindeki eserinin eviri yazsn (transcription) hazr
lam ve baz imknszlklar sebebiyle yaynlyamam olduklar alma
larnn bir devam kabul edilebilir. Bunlar yannda bu tr almalar ara
snda stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Blm rencile
rinden Mnevver Durmuolu 4 ve Y. Eribe lgaz5 Zrek yahut Zeyrek'-
nin Tarih-i Kbrs yahut Fetih-nme-i Kbrs8 adyla bilinen yazma ha-
1 Agh S im Levend, Gazavt-nmeler, Ankara 1956, s. 83-84.

2 zcan Mert, (Kbrs Trk Tarihilii, Tiirk Kltr), VIII, nr. 92,Ankara 1970, s. 5.
3 Agh S im Levend, Ayn eser, s. 174; Fehmi Edhem Karatay, Topkap Saray Mzesi
Ktphanesi Trke Yazmalar Katalogu, I, stanbul 1961, s. 229; zcan Mert Ayn eser,
s. 2-3.
4 Mnevver Durmuolu, Zrek, Tarih-i Feth-i K bns, L Ksm, stanbul 1965,
s. VI+104, Tez nr. 803.
5 Y. Eribe lgaz, Zrek, Tarih-i Feth-i Kbrs, II. Ksm, stanbul 1961, s. V+55,
Tez nr. 616.
6 Gstav Flgel, Die arabischen, persischen und trkischen Handschriften der
Kaiserlich - Kniglichen Hofbibliothek zu Wien, II, Wien 1865, s. 236, nr. 1015, yp. 63;
Franz Babinger, Die Geschichtsschreiber Der Osmanen und ihre Werke, Leipzig 1927, s.
113-114; Edgard Blochet, Bibliothque Nationale Catalogue des manusctritsturcs, II, Paris
1933, s. 98-99, suppl. nr. 926, yp. 51; zcan Mert, Ayn eser, s. 3-4.
50 ZCAN MERT
ndeki eserinin tenkidli metnini (dition critique) yaparak tarih ara

trmalarna faydal bir duruma getirmi olduklar mezuniyet tezlerini
hatrlatmak gerekir.
Sz konusu olan eser Fetih-nme-i Kbrs adn tad halde Ak
deniz'in dou ksntnda bulunan ve stratejik bakmdan nemi byk
olan adann fethini sonuna kadar tam olarak kapsamamaktadr. Anla
ldna gre Fetih-nme, Kbrs adasnn merkezi olan Lefkoa'nn
zabtndan (9 Eyll 1570) sonra yazlmtr. Eserin yazar olan erf
Fetih-nmeyi Lefkoa'nn Osmanl Trkleri tarafndan elegeirilmesiyle
bitirmitir. Fetih-nme'de bir yla yakn uzun ve kanl arpmalar so
nucu Kbrs'n fethini kesinlikle sona erdiren Magosa'nn zabt (1. Aus
tos. 1571) ile ilgili hibir bilgi yoktur.
Yaynladmz eserin istinsah tarihinin bulunmamas ve yukarda
belirtilen durum Fetih-nme-i Kbrs'n 1570 yl sonlar ile 1571 yl
balarnda yazlm olmas ihtimalini kuvvetlendirmektedir. imdiye ka
dar Kbrs fetih-nmelerinin en eski tarihlisi olarak 1571 yl Austos
aynda yazlm olan Pr'nin Fethiyye-i Cezre-i Kbrs adl eseri bilin
mekteydi7. Bu durumda, yazlm olan ilk ve en eski tarihli Kbrs Fetih
namesi erf'ye ait olan yaynladmz Fetih-nme-i Kbrs adl eser
olmaldr.
Fetih-nme-i Kbrsn yazar olan erf bu . eserinde kendi hayat
hakknda ksa bir bilgi vermektedir. Verdii bilgiye gre erf, Kanun
Sultan Sleyman'n damad olan sadrazam Rstem Paa'nn (l. 1J561)
imam olan Seyyid Mehmed'in oludur8. erf bir medresede mder
rislik ve yedi kazada kadlk yapmtr9. Yazar, Fetih-nme-i Kbrs' yaz
d srada Msr'daki Menzeie kazas kadlndan yz otuz aka gn
delik ile ma'zul bulunmaktayd10.
Fetih-nme-i Kbrs metninin tesbitinde slm Ansiklopedisi'ndeki
eviri yaz (transcription) sisteminden faydalanlmtr.
7 zcan Mert, Ayn eser, s. 2.

8 ... merhum ve ma/urnleh Sultn Sleymn aleyhVr-ralmeti vel-ufrn dmd
ve esdk- ibd merhum Rstem P yesserallahi fi-l-cenneli mye bendenziin imm
merhum Seyyid Meffemmed du gyUhuzin olu bendenzn...* (bk. metin, yp. 27 a s t
7-27b s t 3).
9 ...bir medrese ve yedi fazda mderris ve kd' olup...* (bk. metin yp. 27b st. 7-8).
10 t...hl yevmi yzotuz aka ile Menzeie jfazsndan mazl ve evld- rcsl
d'niz...* (bk. metin, yp. 27 a st. 5-7).
ERFN N FETH-NME- KIBRIS! 51
BSMLLHRRAHMNRRAHM
erf-i letf-i kr-i b had vezf-i nezf-i hamd-i l-yu'ad ol hal-

lk- halk ve ahlk ve mu't ve mnfik ve ksml-erzk in olsun
ki c'- [ 2 a] mslimn ve uzt- dnin ve kne hakkan aleyn nasrun
mine'l-m'minn11 sads bedel cuhd cihdna selsebl ve kezlike
neczl'l-muhsinm12 eds seltn z'l-ictihdna dell olup mertib-i
seniyye-i dniyye menkb- uzt- seniyye ile nmyn vfr- beyza-i
islmla ne'et-i mn rahn oldu ve letf-i salavt [2 b] cevhir-i mek-
nn ol mazhar- nid-i el-inne hizbellahi hm'l-libn 13 zerine ol
sun ki lekad'radyallah ani'-m'minin 14 ile mmetine bi-i inyet-i
sbhn oldu. Salavtullahi aleyhi salten dimen ve al alihi ve esh-
bihi fi's-subhi ve'l-mes15 ve vezf-i da'vt- zkiyt- ervh- seltn-i
mzye-i Omniyn ref'e Allah derectihim [3 a] f ale'l-cenn in
olsun ki mzhir-i feth-i fetth ve nizm- lem ve sebeb-i slh, olmu
lardr. B eyit:
a iken slikler olmudur tark- vzha

Hey mslimnlar okun Omniyna ftiha.
Husus . pdih- lempenh halfetullah zll-i ilh hazret-i sultn

seltn-i zemn kutb- lem-i temkn ve mdebbir-i telvn-i evlim-i dn-i
metn a'n Sultn Selm Hn bin Sultn Sleymn bin [3 b] Sultn
Selm edm-Allah tel eyyme devletihi bi-ltfihil-amim il (yev
min l-yenfeu' mln ve/ benn ill men etllahe bi-kalbin selim) l-
zletin nusret an-tirzi livyihi ve'l-aczi min levzimi a'dihi meddellahu
zlla cellihi il yevmis-s'ati ve sa'ati'l-kym l-zle min en yekne
k'betenli'l-ikbli ve'l-izmi1B. M enev:
11 Rm sresi (XXX), yet 47. Metindeki min kelimesi fazlalktr.

Ayetlerin tesbitinde Muhammed Fuad Abdl-bkFmn Kahirede 1364 ylnda baslm
olan E l-mu'ceml - mufehres li-elfzil-Kurnil-kerm adl eserinden faydalamlmtr. Bu
eserden faydalanmam sahyan sayn Dr. Yusuf Ziya Kavakpya teekkr ederim.
12 Ysuf sresi (XII), yet 22.
13 Mide sresi (V), yet 56. Metindeki el kelimesi yazara aittir.
14 Fetih sresi (IIL), yet 18.
15 Hazreti Muhammede salt selmdr.
16 Sultan Selim II. (1566-1574) iin dudr. Parantez iindeki ksm ar sresinin
(XXVI) 89. yetidir.
52 ZCAN MERT
h-i er'-i nebev hfz- dn

[4 a] Zll-i hak pdieh-i ry- zemn
Bst- emn-i aman h-i cihn

Mzhar- srr- Sleymn- zamn
Cebhesi nr- hilfetle mnr

Shib'r-rey eca't-te'r
Feth in eyliyeli feth-i kelm

Oldu kffr ilinin ii tamm
ider ol er'-i erf ta'zm

mrn o ide fetth- alm.
E'l-hamd'l-illahi'l-meliki'l-allm sadr'l-vzeri'l-izm ve bedr'l-

kberi'l-fihm [4 b] kid-i me'kid'd-devleti'z-zhiret-i k'id-i me-
k'idi'l-i'zzeti'l-bhireti mazhar- fazlullahi y'thi men ye bedr-i sadr-
vezret. Mehemmed P yesserallahi m-yrd m-ye 17 hazretleri
gibi vezr-i s'b-i't-tedbrin zamn- vezretinde ve avn- sadretinde
bery sde hl ve re'y mreffeh'l-ahvldir. Huss ol cenb-
merhamet-meb ve efkat-ayb eshb- ensba zahr [5 a] ve erbb-
ahsba destgr muhibb-i meyih-i izm ve muhikk-i sleh-i kirno ve
lim-i mttak mstehakk-i'l-'zm der e'l-hak Hazret-i Sultn Sley-
mn merhum ve mafurun diyr- ahirete m'eddi olan sefer-i nusret
zaferinde eyledii tedbr umr- asker zafer fercm ve siynet ve him-
vet-i beyza-i slm il yevmin hz vzer-i kirmn hi birinden sdr
ve nev-i [5 b] beer byle ferset ve ec'atte kdir olmamdr. Ve'l-
hsl zebn- hme-i beyn keinl-i ferseti takririnde ksr ve beyn-
hme-i zebn ahvl-i ec'ati tahrrinde mteksrdr. M enev:
Lem'a-i em' ann er'-i Muhammed nurdur

Dver-i d zamnn bende-i manzrdur
Re'yi bin re'ye bedel zt- ec'i kahramn

Erlii tedbr olmudur pesend nktedn
17 Sadrazam Sokullu Mehmed Paa (1505-1579) iin dudr.

ERFNN FETH-NME- KIBRIS! 53
F [6 a] seblillh azya dm eyler himmeti

kr eder insfna dm Muhammed mmeti
Dim olur du'-i hayr- sultna sebeb

Byle adliyle vezret oldu halka fazl- rab
Pdih- ma'delet-rmz leyi nehr

Dm olsun serr-i saltanatda pyidr
Sdreden mn desn bu virdi Cibrl-i emn

Mstehb eyle du'm y ilhe'l-lemn.
n ol Hazret-i [ 6 b] Cenb- l cm-i cem''l-mekrim ve'l-mel

me'mr innallahe ye'mru bi'l-adli ve'l-ihsn18 umr- mnkirtdan Kb-
rs'da bay ve tuyn m hedeve meyn- ehl-i islmdan definde
kll mchede mlhaza idp izlesi kble-i kable-i erbb- hct ve
K'be-i tfe-i eshab- murdtdr dey ol menzil-i sdk ve ma'deletde
vri-i mrn merhum Sultn Sleymn zamnnda [7 a] menzr ve
deyn edinmidi. E'l-hamd'lillh uhde-i vefaya azmet ve kffra cefya
niyyet eyledi. B ey it:
Et murdtn Y-Rabb husule mevsl

Feleki'l-fazl ve ltf keml ve kabul.
Bu rendir ki il yevmin hz az mu'cizt- seyyide'l-enm ve

dt- b-i kirm ve mukteziyt- ecdd- izmlardr ve lihz temhd-i
mebd-i metlib-i ryika ve teyd-i [7 b] mebn-i merib-i Iyika b-
bnda bezl-i mechd ve mched-i me'ml ve ma'hd zuhuruna maz-
har olmaa mme-i mslimne zarar olan cezre-i mezkre-i kffr-
hkisrn birka hisr felek stvrn feth in e/ inne hizbe'-eytni
hml-hsirn19 dey feccrd girdrn pyml ve mkedder'l-ahvl
etmee iki vezr-i s'b't-tedbr [8 a] saf- r ve zt- l simt ile lem-
rlarn birisini sefn-i zafer-meire server ve birisini hayyl-i askir-i
ec'at-te're ser-asker eyledi. Zr ol iki r-i ner ve shib-i nazarla
rn birisi Cerbe nm hisar nnde cr'etler ile rste ve biri Konya nm
18 Nahl sresi (XVI), yet 90.

19 Mcdele sresi (LI1X), yet 19.
54 ZCAN MERT
hisr nnde ec'atler ile prste iki merd-i merdn- ec'at [ 8 b] ve

savletde kahraman ve nermndr ve lihz ol iki dilver ile cnd-i zafer
rehberi bu'den ve yaknen inn fetehn leke fethan mbln20 dey irsl
bu sa'det-i ukbya i'zm ve icll olundukda innelillahi meliken ye-
sku'l-ehle ile'l-ehil11 muktezsnca irdt- rabbn ve meiyyet-i sb-
hn ile Kapdn Al Paa-y dil ve makbl [9 a] 'I-has'll enzr-i in-
yet-i pdih ile manzr ve Hazret-i Mustaf P ile me'mr olmu-
du. E'r-refik mmet-tarik 22 muktezsnca mrfakat ve muvfakat ile
cnibeynden bb- istihre ve slb- istire mefth olup leyse'l-vcid
ke'l-fkidi ve'l-mtea'ddldi ke'l-vhid2Z dey mbeynlerinde olan ihls
ve ihtiss makbl- m ve hs ve dell-i hayr-t hals [9 b] olmudur.
M enev:
Revn oldu dilrn bezm-i rezme

Tahassr ekdi dnlar bu azme
Diyr- azme varup r-i ner-vr

Biri kat kat ec'at etdi izhr
Adya tn etdike havle

Lebleb semle sundu Piyle
ikr ardnca pervza aup per

Eer ket-i sle mnend- ehber
Uzatmaz ket-i a'dy berrn

Ku olsa [10 a] olamaz nnde perrn
20 Fetih sresi (IIL), yet 1.

21 Sahih hads deildir. nk sahih hadslerin topland Buhr, Mslim, Eb
Davd, Trmz, Nas, bn Mce, Dnm, Mlik ve Ahmed b. Hanbelin eserlerinin fihris
tinde bulunamamtr. Ad geen kimselerin eserlerinin fihristi A.J. Wensinck ve J.P. Men-
sing tarafndan E l-muceml-mufehres li-elfzil-hadsin-nebev ad ile. 7 cilt halinde 1936-
1969 yllan arasnda Leidende b aslmtr. 21-24, 28, 31, 32, 34, 36, 40, 42, ve 43. dipnot
larndaki meselelerin aklanmasnda yardmlanm esirgemeyen Sayn Prof. Tayyib Okie
teekkr etmeyi bir bor bilirim.
22 Senetleri zayf bir hadstir. eitli varyantlan vardr (smail ibn Muhammed el-
Acln, Kejl-hafa ve muzilul ilbs amma ammetehere minelehadisi al el sinetit-nas, I,
Msr 1351, s. 179, nu. 531).
23 Kelm- kibr olmas ihtimal dahilindedir..
Sleymn- zamn devrinde, sbk

Dilverlikleriyle oldu faik
Biri blerin enginde zahir

Hnerler etmede olmudu mhir
Refiki Mustaf'nn mu'cizt

Adv andan nice bulsun necat
ec'at babn balad erha

Ten-i a'dy kld erha erha
Gren ol merdi edi [10 b] kahraman

Adya vermedi kahr aman
eh-i shib-krna bundan akdem

Ubdiyyetde kim vardr mukaddem
Verilmi Hakdan ana hsn-i tedbr

Vcdna msahhar tr imir
iki ho re'y kld hak murfk

ec'atde sehvetde muvafk
Bir olmu sanki iki r-i nerdir

iki kmil iki l-nazardr.
nki muktez-y meiyyet-i [11 a] sbhn ve iktiz-y imtil-i

evmir-i hkn birle her ket-i zafer rehber sayd ikr ardnca s-
zlh ehber gibi bl per aup gndz yanlarnca gne zer h-
m-y srh ve ala per gibi pyn ve felek-i sim hille eb-i siyh atlas
bd-bn ba'de'l-leyl ve'l-eyym donnma-y hmyn- pdih-
Islm [11 b] mahall-i maksda vusl ve azimleri husule mevsl olup
enfs- subh-i gh- zemin ve zamn mu'attar ve r- pertev-i ilh
kevn mekn mnevver kldkda sad-y top ve tfenginden dery-y
b-girn gm gm gmleyp ve avay aup enginden zemin za
mn inleyp ed'iyye-i cnd-i du' ile elviye-i cnd-i ve ser efrz per
vz aup [ 1 2 a] ibu emniye ve seb'n ve tis'a mi'e ylnda mbrek
56 ZCAN MERT
sefer-i muzafferin evvelinde asker-i zafer rehber dery-y b-grn gibi

revn oldukda dmen-i hy berri bahri ald. Cmlemiz emvc- bahr-i
syf ile gark oldu deyu niesi can acsyla hisara ve niesi ban alup
khsra kad. M enev:
Zahir olup muktez-y emr hayy- z'l-cell

[12 b] Asker-i nusret zafer c eyledi dery-mil
Bahri zeyn etdi sefn giydi ak her bd-bn

Gsterir glgn krekler hn- a'ddan nian
Zer hmya srh- vl eyleyp gn perr bl

Flk-i sme bd-bn etdi siyh atlas hill
Cnd-i islm grp kffra kr oldu firr

Bahri san aktd berre pdih- kmkr.
n urre-i arr-y [13 a] sabh turre-i mutarr-y revhdan h-
veyd ve envr- ar pertev ala arz- semevt ve arza mnteir y
olup uzt- dne nesm-i tenessm-i seher ve bu feth-i mbne ceml-i
lem tebessm edp tabi ve ks sultn g- zemni pr tann etdi.
Avz- srn ve ceng harb nie fersah yere yetdi. Bu feth-i b-nazrin
binde biri yazlmaz cem' olursa bin debri. [13 b] Ve'I-hsl ser-asker-i
l himmet ve nermn-heybet ve kahramn- savlet e'l-kassb lyiibll
bi-keret-i'l-anem ve inker-e'l-hatab min-e'd-darar2i dey mnend-i
r-i her askere rehber olup Lefkoe25 nm hisr ya'n hasm- miynn-
da alma ihtiyr etdikde ol hsna havle olan mdfi' ve feyz-i feyyz-i
vsi' ile uzt- sa'det [14 a] makrn ve inne cnneden lehmul-
libn26 sadsn gerdne peyveste ve veyln li-l-kfirme min zbm
edid27 kffr dil hasta edp dd- siyh- uk gibi hav toplar s-
mne adrdlar savi'k aubla balarna dolular yadrdlar. Ya'n ol
kal'a-i Hayber mislin Ali var kapusun koparmaa ve tarrka-i top-
mncl ile zelzele-i kymeti [14 b] stlerine koparmaa kibet Mus
taf P-y merd-i merdn te'r ec'at-i Sultan Selm Hn istimlet
24 Atalar sz olmas ihtimal dahilindedir.

25 Kbrs adasnn merkezi olan bugnk Lefkoa.
26 Safft sresi (XXXVII), yet 173.
27 brahim sresi (XTV), yet 2.
ve ricl-i mctehidn-i sjdre mekna aleyh-i avn'l-melik-i'l-mennn23

cevheri hidyet gsterp nasrun minallahi ve fethn karb20 beret b-
ry dil-firb olup bi-avnillah-meliki'l-ahad ve beir-i'l-m'minne y
Muhammed30 nidsiyla g- h- mslimne [15 a] saf eklm-i
islma by- vef yetidi. Te'acceze an-tahriri vasfihi ve beyn-i'l-ef-
hmi velev enne m-fi-l-arz min eceretin li-l-aklrhi31. M enev:
Mu'cizt- Mustaf edp gne gibi zuhur

Hsl oldu ehl-i islma nie drl srr
Serteser edp mem- leme by- vef

G- h- mslimne bu nid verdi saf
Yazlup nasrun minallah ho nme yine

[15 b] Hamd-i lillh nusret oldu ehl-i islma yine.
nki ol nkil knt nebiyyen ve dem beyne'l-m-i ye't-tn ve

kl-i katret-i katra-i f fem allemet bih, ilm-el-evveln ve'l-ahirln32
mstecmi' fazl vem erselnke ill rahmeten li-l-lemn33 lem'a-i rah-
n- nr pk mazhar- levlke levlk lem halekt'l-eflke 34 hd-'-
ibl-i ve sultn'r-rsl hazretlerinin merib [16 a] ve merikda ev-
mir-i erfesini icr ve eryi'-i latfesini hveyd ve leyl v eyymn
mihr mh t ve triyle ren ve ziy eden seltn-i azmet-'-n ve
estn-i l-i Omn fthtn tecdd ve ihya etmee sadkat- atikiyye
ve adlet-i meriyye zhir ve nezhet-i Omniyye ve vilyet-i ulviy-
yeyi bhir edp hazret-i pdih- l-makm ve hmm bin hmm
[16 b] askir-i slm irsl e[t]dikde bu fethe ser-askeri hazret-i p
ve zalike fazlullahi ytlhi men ye35 ve uzt- mslimn-i ehl-i snne
28 Dudr.
29 Sff sresi (LXI), yet 13.
30 Aym sre, ayn yetin devamdr.
31 vgdr.
32 yet, du,- hadis ve kelm- kibr dedir.
33 Enbiy sresi (XXI), yet 107.
34 Sz bakmndan uydurma ve anlam bakmndan sahih bir hadistir. 33 numaradaki
yet, bu uydurma hadsin anlamm kuvvetletirmektedir.
35 Mide sresi (V), yet 54. Metindeki ve kelimesi yetin ashnda olmayp yazarn
bir ilvesidir.
58 ZCAN MERT
e's-syfu meftih-'l-cenne 36 deyp iki shib-krn dilr ve merd-i

meydn- sabi't-tedbr re'yiyie bu az-y ekberde r's- kffra ta
lar yadrlup kulb- bed-girdra dalar basld ya'ni ol dilverlerin [17 a]
kllan ara asld. Birisi m-tekaddemden berde mefhar- Omniy-
nin bende-i makbli ve birisi bahrde klcn salar kulu olduuna ec'at
ve istikmetleri iki hid-i dil ma'nda hezr hd adle me'dil
oldukda nin- tevk-i dn-i sa'det makrn e/ irine evliya allahi l-
havfun aleyhim ve l-hm yahzenn37 ve imtinn [17 b] terk'-i be-ayin-i
inyet mehn ve/ tahsebenn'ellezine kutil fi sebil-i'llahi emvten
bel ahyn inde rabbihim yrzekhSB olup azmkr zr- a'dnn kri
zr oldukda mchidin menzil-i ref'alarmza evzah- nss innellahe
yhibb'l-lezine yuktilne fi sebilihi saffen keennehm bnynn
merssn39 dir dey cy- ceven-p hcum [18 a] ve hur ve
telatum- bahr gibi c edp ya'n uzt- dn-i vcibi'l-ikbl himmet
i'r-ricl takla'u'l-cibli0 dey yer yer ta ve toprakdan nice flk-i cebel
misl yup ol mu'azzama-i kl'- rub'- meskn ve u'cbe-i arh-
bukalemun fethinde serdr- bahdrn- siph ve me'n-nasru ill min
indallah4' dey kffr zr zeber ve hisar hke berber etdirmee
[18 b] himem-i pdih- slm ve ihtimm- asker-i zafr fercm ile arz
ve vakr- din evc-i reyyya karin olmak mukarrer oldu. Menev:
Himmetden oldu hm bd- zafer ve zde

Devlet diraht zre feth oldu bir resde
Ecr- evket zre ber dnd ftba

Leyl zaferde birki fer verd[i] mh- tba
hn- lem ey eh rek etdi bu azya

Rhnyn eridi bu fethile safya.
36 pheli bir hadstir. Muteber hads kitaplarnda yoktur. Bu hads sadece bn

Asakirin hads mecmuasnda gemektedir (Abdr-rau f el-Munav, Knuz'd-dekik fi
hadis-i hayrl-halk, stanbul 1285, s. 80).
37 Ynus sresi (X), yet 62.
38 l-i imrn sresi (III), yet 169.
39 Sff sresi (LXI), yet 4.
40 Hads deildir. Ancak baz kimseler eyh Ahmed el-Gazalden nakletmilerdir
(smail ibn Muhammed el-Acln, Ayn eser, n, Msr 1352, s. 333-334, nr. 2888.
41 Enfl sresi (VIII), yet 10.
ERFNN FETH-NME-1 KIBRIS! 59
[19 a] N-gh bir gn ft b- lem-tb ket-i islm- zafer-meb gibi

subh- sdk mnend-i bd-ban ve her tr u''n armhlardan nin
gsterp yed-i kudretle mhre-i mh- cil' safha-i subhgh olup gne
hayt- zerrinle mastar arh etrafna bir kllah zer ekp tevekkl-
Rabb'l-lemin tastr ve tevessl- ef'a'l-mznibn [19 b] tahrir buyu
rulup feth zafer ricasnda inneke kdirn al zalik*2 tehll ve tevhd eda
snda leyse fi-l-mlki ayreke mlikn*3 dey zilli ilh mste'n ya'n
pdiht ma'delet-nvn vezr-i alisine istimlet ve cezre-i mezk
run etrafn siynet birle sefn-i islma mdvere ve a'dy adem kran
muhasara buyurup kffrn asker gtrmesi [ 2 0 a] ihbar inne haz
ill Ifkun mbin 44 hidyeti ile mekzb ve inyet innallahe l-yehd keydi
e'l-hi'nln*s ile ad-y dn malbdur dey buyuruldukda e'l-hamd'l-
illah niyyet-i azm kffr- l'n m-kiine fih ebed48 fehvsnca mes-
dd ve uzt m beyninde seyeca'l lehm'r-rahman vudden47 muk-
tezsnca meveddet memdd olup a'dya like hmul-hslrn 48
ma'nsmca hsrn ve hayret vem lehm minailahi min veliyyin vel
nasr*9 msted'snca [ 2 0 b] krbet-i firkat takdr-i kdir ile mukadder
ve bi'l-cmle kffrn halleri mkedder oldu. B eyit:
Mihr-i mhyile verdi safha-i arha cil

Mihr ekdi hayt- zerrnile mistar gy
Nme-i arhn idp sernmesini zer nin

Pdih- hef kiver nmna ekdi nin.
Mefhar-i Osmniyn ya'n Selm Hn- zamn

Nr- adli perteviyle ren olmaa cihn.
[21 a] Kilke nr- adlile ol hkme nvn eyledi.

Kbrs'n etrfnn getine fermn eyledi.
42 yet, du, hads ve kelm- kibr deildir.

43 Allah- vgdr.
44 Furkn sresi (XX), yet 4. Metindeki inne kelimesi aslnda in olmaldr ve
mbin kelimesi fazladr.
45 Ysuf sresi (XII), yet 52.
46 Kehf sresi (XHX), yet 3.
47 Meryem sresi (XIX), yet 96.
48 Bakara sresi (II), yet 27.
49 Ayn sre, yet 120.
60 ZCAN MERT
Emr-i hnkr vezr-i lii g eyleyip

Cn ve ba zre dey dery gibi c eyleyip
evresin ald sefn nitekim bahr-i amk
Her birisi eyledi nasrun minallahi refik.
E'l-hamdlillh mbrek Rebi'l-hirin sekizinci gn yevm's-

sebtdir50. Devlet-i pdih- slm nmyn Lefkosa [21 b] nm hisr
hk ile yeksn olup uzt- hn-efn elinde her t- srh ve karabalu
mel'nlar srh ser toprk balarna zr zeber oldular. M esnevi;
Bu azn mbarek eyliye Hak

hlar rek ider buna el-hak
Avn-i Hakla bu feth-i zbya
Oldu t teberle prye
Kbrs'a azm dince zll-i ilh
[22 a] Oldu avn-i hd bi-fazlillh.
nki bi-failillh Rabb-i'l-lemn zll- iln pdih- dn sultn-

seltn-i ry- zemin hazretlerinin bu azy serfirzlar ya'n bu cihd-
mmtzlar ile ervh- eslfa enva'-i saf ve esnf- rhniyna by-
vef yetiti. M esnevi:
Tular Keyvn'a51 eflke yetiti her lem

[22 b] Hk-rh itdi Zhal a'd demini dem-be-dem
Hamd lillh devletinde ey eh-i shib-krn
Mazhar- feth-i lh oldu asker n-gehn.
Bu rendir ki sa'detl pdihmzn zt- ec'leri cami'-i erbb-

avrif ve lmi'-i ftb- ma'rifdir ki hem-dem-i hslar cell eserden
meire-i istidlal gibi olup ol b- ry- beere-i ehl-i yakn ma'rif ve
kemlt- hem-nin ile [23 a] ahli-i leme hner gy m'eirden eer
gstermidir. E'l-hak ol elf-i istikmetle lyk- icll olan mr-cell ho
hislin reeht- katart- amm- aklm drer-i br ve nefeht- esrr
kelm pr intizm anber-nir ile glen-i avrif-i in mahzar ve m-
zehher ve fenn-i ma'rif-i dil-k mnevver ve mu'attardr. M esnevi:
50 Mild tarih karl 9 Eyll 1570tir.
51, Keyvn, Zhal yldz yahut Satrn gezegeninin bir baka addr.
52 Bedehn, Afganistann bir vilyetidir, kymetli madenleri hususiyle lliyle me
hurdur.
ERF'NN FETH-NME- KIBRIS! 61
Destine alsa kalem l'l-i Bedehn52 yadurur

Drr in derylara brn- nsn yadurur
[23 b] Bir ser-med servdir irfn mnend-i alem

N'ola edinse mushib shib-i seyf kalem
Hazret-i Sultn Selm'in mazhar- irfandr

Pdih- ma'delet-ren ma'rif kndr.
L-siyemm ol lim-i lem-i irfn [ve] Rabb[k]e'l-ekremss ve env'

hd-i beyn allemel-insne mlem ya'lem 64 a'ni emir-i ilm-i tasavvuf
mr-i alem gl-zr- glistn- reyhn b'is ve ezhr b-bn- bestn-i
feshat olduuna [24 a] delil ol cevhir-i zevhir ve rengin beyn
keennehnne'l - ykt ve'l-mercn5S ve vasf- n- s'det nin lem
yatmihnne insn kablehum ve/ cn 56 olan hm'l-haremeyni'-
erfeyn ve nr-i ayn- inn ve insn- ayn ve hfz- bild- ry- zemin
ve pdih- kmrn- dn hazretlerinin ilm irfn ve takvsna yine ve
cell ve ceml [24b ] ve ihsn- b-hemtsna gencine olmutur. Beyit:
Dorular saffnda nvn eyleyp nmn kalem

Dergeh-i ehde ser-efrz oldu mnend-i alem.
Ve sa'detl pdihmzn mehasin-i zt- l ve ahsin-i sft-

mte'lleri nvnmda ve ibi feth-i b-nazrin trihi beynnda bir ka
side ile ihtitm- kelm ve du'-i hayr- pdih- slm ed olundu.
B e y it:
[25 a] Medh-i o gften ne n- herkes est

Nm- o gften hemn medhe bes est.
Kaside: Ey ferdn-satvet izzet makarr- rstem-ve

V'ey hmyn-himmet ve safvet-i nazar- Htem-sah67
53 Alak sresi (XCVI), yet 3.

54 Ayn sre, yet 5.
55 Rahman sresi (LV), yet 58.
56 Aym sre, yet 74.
57 Htem, Arab kabileleri arasnda tannm cTayyi kabilesine mensup ve c
mertliiyle mehur olan bn Abd-illah Bin Sadin lkabdr.
62 ZCAN MERT
Kullarn balad kollar Kbrs' etdi hisar

Re'yle feth oldu sr oldu serve pv
Ref' olup fkn afni cihan asudedir

Cevr-i devr ref' edilen ztn ey zll-i hd
Bu azna rek eder cmle seltn-i cihn

[25 b] Rehberin nasrun minallah ola Htem dm
Yz aardub kullarun kffra oldu kara gn

Girdi gl-gn cmeye tin yz suyuna m
Bu rezimde nefyin ibt etdi t ill ki tr

Kollayup kullarn atld dmenden yan
Ben tahayyl eyler nei gkte usa dmenin

Trin an gkten uurdur kaan bulur reh
T ve tun mihr meh gibi cihna fer verir

Biri yaln yzl dilber birisi bir mehlik
[26 a] Nehr-i s'il yok deridim nehr-i s'il olmasa

Dergehinde ltfunun emvc- htem c-be-c
Mste'r- hlis oldu su zll-i ltfuna

Dermiyn- dmen-i peykdir hidmete bb- sab
Ab- ren-i leme ey mefhar-i Omniyn

Bir halefsin kim selef rhn kldn pr saf
Gn gibi rif'atdesin lkin ziyde pertevin

Aftb- devletin ren eh subh u mes
isterim zt- erifinle adna ola br

[26 b] Sana b! hadd kadr izzet dmene derd bel
Oldu bu feth-i mbrekde ftht- ker

Pdihm fazl- blllh oldu trih-i az58
Hm-i er'-i erif-i fahr- lemsin bugn

Berk- tn dim etsn ark u garb pr ziy
Bende-i ahkar kuztndan erifi rz eb

Cn dille izdiyd- mrne eyler du'
Nr- kahrn em'-ve barn eritsin dmenin

T dem-i maher ola kandl-i kadrin ren.
[27 a] Ol hazret-i zll- ilh ve halifetullah ve lempenh hazretle

rinin ilm-i erf-i lem-r cihn peymlarna arz- hl bende-i d'-i ef-
gende oldur ki hl yevm yzotuz aka ile Menzele ( 4^* ) 59 kaz-
sndan ma'zl ve evld- resul d'niz merhm ve mafrnleh Sultn
Sleymn aleyhir-rahmeti ve'l-ufrn dmd ve esdk- ibd merhm
[27 b] Rstem P yesserallahi fi-l-cenneti mye bendenzn imm
merhm Seyyid Mehemmed du'-gyunuzun olu bendenzn sbk
eref-i seltn-i izm ve hliy peder-i pdih- slm olan hazret l-
rtbetin evmiri cellet'l-iktidr ve ahkm- cemlet'l-rlar ile bir
medrese ve yedi kazda mderris ve kd olup hazret-i pdih- slm
ebbedallahi ahkmehu [28 a] il yevm'l-kym hazretlerinin sadaka-i
aliyye ve inyet-i celiyyeleri ile Menzele kazsna bir mddet kdi ve
mnfasl olup devletl ve sa'detl pdih hazretlerinin izdiyd- mr
leri du'sna evkt- hamsede itil ve l'l-emr-i minkm emrine im-
til zereyz.
58 Yazar, Bu rmsrada ... jazl- billh ...* kelimeleri ile tarih drmtr. Bu keli
melerin ebced hesab ile gsterdii tarih Lefkoam n fetih yl olan hcr 978. yln ver
mektedir. Bu yln mild karl 1570 yldr.
59 Menzele Aa Msrda Menzele glnn gneybat kysnda bulunan bir kasaba
dr. Bu kasabann ad Menzala ve Manzala olarak da bilinmektedir.
64 ZCAN MERT
Mehhedallahu te'l kavide izzihi ve ikblihi ve ammere makide

mecdihi ve icllihi [28 b] f devletin l-tdm ve izzetin l-trm.
Budur dim du'mz pdihhn60

Ziyde eyiesn mrn Allah
Alnca Kbrs' evvel azda

Dedim trih fethe fazl- billh.
9 7 8 61
60 Bu nusradaki t... pdihhn* kelimesi hatal olup dorusunun padiahm> kelimesi

olmas gerekir.
61 <978* rakam st msradaki ... fazl- billh* kelimelerinin ebced hesabndaki kar
ldr ve Lefkosamn fetih ylm gsterir.
N o t: Bu inceleme, Trkiyede Amerikan Aratrmalar Enstitsnn yardmlar ile
gerekletirilmitir. Teekkrlerimi bildiririm.
MERT - Levha I
' 7 " '"
t # f s* i V 1C -
"Tjl^ssJusJ_} tSJj\\av
T , . V ,:
-xijjKC"^?^Vi J-^y jJ liJ y 1
* U \*^ }^ L ;' ^ C v
66 MERT - Levha II M E R T - Levha III 67
-
' I
j s )5 & y j* I
" :
|^ E ! E : E E : . V ''V . ' ^ . V '' - 'i- ::&> \ <?
{ i. .
M |
( t ' " - * i
fj
n
l &-
: y
*V 1
j U ; U U ^
- 1 *Ê E " ' :"' ' 7 . J
|| V r " c 'lalk *>' j^ l i
S A
E t- /
, ' 'r ; : ' E . , ;: , . ' > * E " ^ ' -I:,/. 1- H V < * * '; * " ' .*
' ^ J l * c ^ i i ^ L i - W .
1 * ; r ' a I ^ -4-j ' L V ___ ^_j!'
t .
E 1 E E E E E 1
E A * \ * \ i ' .
[
'
: ; r X ' \
. ' * !? ' * V , >
' * " I. V ' i J .* * " ' :
*, "
.:i-i
' j i
:'E | ** ^ C X j l > #i i o l I : E -' . - 4 ^ E > e? E ' A ^ t S |
:E ' :':E-: :' x v :;.:%H{.: i V ; : < U t - :
: E ,E f |.V E] .. :
l& h 'j* } * r '< ^ &*~~ ^ V | ,
i :;: 'E ;'E'E::- ..
f e - '- l
r V ' ' E r " - . v v ^' V ; -i--- &
|i> '. : E
J !j V - V ' ' . , . | *> ' V 'T^.- - A 'S ;:
I J J j 5^ j - f j J ^ o > j j> * A l ;l
:' .': vEr'EE'.,,.
' .*', *. ;E 'E;. ' /S "E \
:,E ' p ---- - ."-;E-E ;;.:"E E *:'p
i f jL > k a J .U i ^ . .i - "-E Vf
i; - V - ' i
-\ * .w *
v- E.'.-- *':'E*E-:'--':
v ^ '^ ^ s ^ ^ a t ^. i [ E E - : ! d ,U , v j
S E M I
1 1 j d v > j i ' i l l
1 U= JlV W
juJJ < TA
* * m ** (|
:i \ * .* t , - ^ > V \*

m < 7 ^ U u> | jX ' 4 ,!:
-A
i;j^^ j!\p' l^ - i ,JwO>5 j \
r"-;.'- .J::; :- ; ' T : # E .';': jjjj.-': >J- .
(Lfyo UL-yUaU- 0 > > Vi -'-' ;,-. i-

k ^:- - /
j J j I j ; d jijU is s a j ^JU ^ V ^ j c i f f j
A*_ * J\LL^j >l -. ^ L U o Ij1

' ^-Asr^'j
l 'E '\ ***.. . ?\ * .; .
0 - W c i U * J - cVy-^ >Jj*AyLr -^ /T ' o 'j Uj * JtV^W'4,vi.

.* . * T
k , &
U jj'A l- jli A*-^cU>JoJX^ * ir J j b Alijûy
; *x :\> j ici. i >\iaL ^jv

66 MERT - Levha II M E R T - Levha III 67
-
' I
j s )5 & y j* I
" :
|^ E ! E : E E : . V ''V . ' ^ . V '' - 'i- ::&> \ <?
{ i. .
M |
( t ' " - * i
fj
n
l &-
: y
*V 1
j U ; U U ^
- 1 *Ê E " ' :"' ' 7 . J
|| V r " c 'lalk *>' j^ l i
S A
E t- /
, ' 'r ; : ' E . , ;: , . ' > * E " ^ ' -I:,/. 1- H V < * * '; * " ' .*
' ^ J l * c ^ i i ^ L i - W .
1 * ; r ' a I ^ -4-j ' L V ___ ^_j!'
t .
E 1 E E E E E 1
E A * \ * \ i ' .
[
'
: ; r X ' \
. ' * !? ' * V , >
' * " I. V ' i J .* * " ' :
*, "
.:i-i
' j i
:'E | ** ^ C X j l > #i i o l I : E -' . - 4 ^ E > e? E ' A ^ t S |
:E ' :':E-: :' x v :;.:%H{.: i V ; : < U t - :
: E ,E f |.V E] .. :
l& h 'j* } * r '< ^ &*~~ ^ V | ,
i :;: 'E ;'E'E::- ..
f e - '- l
r V ' ' E r " - . v v ^' V ; -i--- &
|i> '. : E
J !j V - V ' ' . , . | *> ' V 'T^.- - A 'S ;:
I J J j 5^ j - f j J ^ o > j j> * A l ;l
:' .': vEr'EE'.,,.
' .*', *. ;E 'E;. ' /S "E \
:,E ' p ---- - ."-;E-E ;;.:"E E *:'p
i f jL > k a J .U i ^ . .i - "-E Vf
i; - V - ' i
-\ * .w *
v- E.'.-- *':'E*E-:'--':
v ^ '^ ^ s ^ ^ a t ^. i [ E E - : ! d ,U , v j
S E M I
1 1 j d v > j i ' i l l
1 U= JlV W
juJJ < TA
* * m ** (|
:i \ * .* t , - ^ > V \*

m < 7 ^ U u> | jX ' 4 ,!:
-A
i;j^^ j!\p' l^ - i ,JwO>5 j \
r"-;.'- .J::; :- ; ' T : # E .';': jjjj.-': >J- .
(Lfyo UL-yUaU- 0 > > Vi -'-' ;,-. i-

k ^:- - /
j J j I j ; d jijU is s a j ^JU ^ V ^ j c i f f j
A*_ * J\LL^j >l -. ^ L U o Ij1

' ^-Asr^'j
l 'E '\ ***.. . ?\ * .; .
0 - W c i U * J - cVy-^ >Jj*AyLr -^ /T ' o 'j Uj * JtV^W'4,vi.

.* . * T
k , &
U jj'A l- jli A*-^cU>JoJX^ * ir J j b Alijûy
; *x :\> j ici. i >\iaL ^jv

MERT - Levha IV MERT - Levha V 69
68
9 \r aSj\/*
-4)w /.i a j
L-
*J |C -.;; li | .;rjt- ' . . j1
^-y'S > A'j. Wy!
%:-->*<v::5>:;:-s-:':-'':; ::; ;.;:!;:'p.;:'i*:;'V.i1
': i: \ ' A
r :: r ' */ i * ' ':V:'* ^ j||

iW< jX j'^ s k ;
v;:'i:-. '/* w !
^ & )jj= s z % Z */rl*,csCW;. ; . .4 : ;-(: jIa==> l)^ \jk (s j^ ^ 3 b J ? ^ "l i
>,' ,
V:. .' f
;. *_>A , !
K l'- i;i
* ^ S j . i : - !
< - ? < ) & / A ^-l> l< v\M /r *'J

^!* k i &
c* S**rJts A
* vr t 3 ^
' :# *
t
| : *
i \; I kSi^ V -Ae*/2,
- 3 \j* ^ \ jj^ = j J UV
~
| e - f^ 3 ^^K is= U ! I-
8 :'''''..1*..... .. '....^:. v..^.^-....>.**. tesaArwiijurjf^teWcy..

<'
W r| u^|
s-
\ ^ j l L i 3 *Â->4/ _> ; *TX i^ jiJ 3j^== i3c^->_^f . i

i|iiils 4 ^ te S ^ A |
tyâ' : - ;^ '. ;:.;-':/iTlvH':-i--:\^ 4 ': ._ S'.'/'...' i-.:..jb: ,., , \ '{_
X V*.-. .^S^- . <-: 1; ^ - 3 3 -mjh jS y * ^ & X j& i)^ J 3 j
_
:'; ..'!
13^Lr-i V c .j :
;j ^
j > |

AarÛiA \
! fe ' V t: -*: w|| >*
;
*\ ."lif
''" l* * I
A ^* i:.;. j f f j j - ' . v i i V jj> y <4<3^ * ^ f
;' rS lyjSSa)'-..- ^r .j!!.';'"iln....'A'...j.'j.'.'.wIL
MERT - Levha IV MERT - Levha V 69
68
9 \r aSj\/*
-4)w /.i a j
L-
*J |C -.;; li | .;rjt- ' . . j1
^-y'S > A'j. Wy!
%:-->*<v::5>:;:-s-:':-'':; ::; ;.;:!;:'p.;:'i*:;'V.i1
': i: \ ' A
r :: r ' */ i * ' ':V:'* ^ j||

iW< jX j'^ s k ;
v;:'i:-. '/* w !
^ & )jj= s z % Z */rl*,csCW;. ; . .4 : ;-(: jIa==> l)^ \jk (s j^ ^ 3 b J ? ^ "l i
>,' ,
V:. .' f
;. *_>A , !
K l'- i;i
* ^ S j . i : - !
< - ? < ) & / A ^-l> l< v\M /r *'J

^!* k i &
c* S**rJts A
* vr t 3 ^
' :# *
t
| : *
i \; I kSi^ V -Ae*/2,
- 3 \j* ^ \ jj^ = j J UV
~
| e - f^ 3 ^^K is= U ! I-
8 :'''''..1*..... .. '....^:. v..^.^-....>.**. tesaArwiijurjf^teWcy..

<'
W r| u^|
s-
\ ^ j l L i 3 *Â->4/ _> ; *TX i^ jiJ 3j^== i3c^->_^f . i

i|iiils 4 ^ te S ^ A |
tyâ' : - ;^ '. ;:.;-':/iTlvH':-i--:\^ 4 ': ._ S'.'/'...' i-.:..jb: ,., , \ '{_
X V*.-. .^S^- . <-: 1; ^ - 3 3 -mjh jS y * ^ & X j& i)^ J 3 j
_
:'; ..'!
13^Lr-i V c .j :
;j ^
j > |

AarÛiA \
! fe ' V t: -*: w|| >*
;
*\ ."lif
''" l* * I
A ^* i:.;. j f f j j - ' . v i i V jj> y <4<3^ * ^ f
;' rS lyjSSa)'-..- ^r .j!!.';'"iln....'A'...j.'j.'.'.wIL
MERT r Levha VI MERT - Levha VII
MERT r Levha VI MERT - Levha VII
MERT - Levha. V III MERT - Levha IX 73
* - .M
^ A ? b x t ^ s y x j-> :? *j < t O j r j n
1 } j? j ? - > l> -J T
... *:. ,;.;:.ii:
* a^jVMj^ : |^ |p |p l l l ^ ; :
cLv^b-y > iXfl ^ S ^J^J j \ r j s A ;U p :> \ ) j ^
J j # * d ^hr*? ,;4 jUu 0 i>W- &i.bb\3<-SjK
U t) Oulc- U^
* + m X
jr v id -
; V ; v ::<:y:.>>:v#*.;v\-\:r->:ê?./: >:|;.. :; ::...} :;;;:--:-:'-:.>.X.i::*:';
I j f L ^ ^ -5 ' y ) *-*? j
K l H i V j j <f-s> b - 5 b A f y U > '

!i::;pV;;i; ' : ' . 'Y;
& k 0 i
'~r*>r ^jjvU\> ^L$ j \a * t,^3. k! i:i^ ^-i p
h a
m
u> v m
;U t
. (3 kUjA v^-
[ji .
u
& ^ j>
l'J 9
"\i> *lX P -S_J-^ j UA *'* \wiV>^9j iv.*->^ j

J i l i ** * * _ -* r ^ -
\ a*j >
iA * J J i
;)| wj u
| ~~UU\^ ->4 ?
. s*
MERT - Levha. V III MERT - Levha IX 73
* - .M
^ A ? b x t ^ s y x j-> :? *j < t O j r j n
1 } j? j ? - > l> -J T
... *:. ,;.;:.ii:
* a^jVMj^ : |^ |p |p l l l ^ ; :
cLv^b-y > iXfl ^ S ^J^J j \ r j s A ;U p :> \ ) j ^
J j # * d ^hr*? ,;4 jUu 0 i>W- &i.bb\3<-SjK
U t) Oulc- U^
* + m X
jr v id -
; V ; v ::<:y:.>>:v#*.;v\-\:r->:ê?./: >:|;.. :; ::...} :;;;:--:-:'-:.>.X.i::*:';
I j f L ^ ^ -5 ' y ) *-*? j
K l H i V j j <f-s> b - 5 b A f y U > '

!i::;pV;;i; ' : ' . 'Y;
& k 0 i
'~r*>r ^jjvU\> ^L$ j \a * t,^3. k! i:i^ ^-i p
h a
m
u> v m
;U t
. (3 kUjA v^-
[ji .
u
& ^ j>
l'J 9
"\i> *lX P -S_J-^ j UA *'* \wiV>^9j iv.*->^ j

J i l i ** * * _ -* r ^ -
\ a*j >
iA * J J i
;)| wj u
| ~~UU\^ ->4 ?
. s*
MERT - Levha X t MERT - Levha XI
MERT - Levha X t MERT - Levha XI
76 MERT - Levha XII MERT -Levha XIII 77
1 ?
t j A j
| Kr* ; s l x > u , U a -
i" : - **' ' ^

N ; ?.:-J- V O 1 * \ij w *y W \jT*X *^ jjy
io U ^ jf * i y i)
ÂP 1L - i ' j 8 j> J &i*J
j.
o 'if 'jjp <jf J ! r **>jj>y<*

:>-'' - ' \ / ' V '';*^: ' .'
|:/j . 'i-: ^ ,.
] 3 l o 3 ^ J < o 3 A - - 5 j i > J i
i-W> >\<Uj \ j P ^ j & J d ^jL- \ i , * Xj J a I
i i i l i A jrj V^f-Jj> J ^ i C j j
ti51 ^v * C?^ ~i
,i , j> * ,,. . \ ' 'r^'-i <W "^ ^
oLy^^Mjv
i . .. , . . , ;
,| V o \j'^ w
w. As. L* j i; ^ = j ^ 3 j ^ i X . JiUj
^ ^ * |
j; ,5 >\j^/r^J-^,''>"S * >3. ri i ''tA/'J Jo
j * ~ < i l^ * a i 3- 1^3
' *; ' "
S * ' -. f
kJii_>--C>\j83 IL>ji>'>' Jj | r'c>>-1,'i'j :| jU. y
::l: . ^ *** i .=*=.
il . j t*
j 1 . ;!i. - S J '- A j ' ? 1 e ^ - * * * 1 f i

76 MERT - Levha XII MERT -Levha XIII 77
1 ?
t j A j
| Kr* ; s l x > u , U a -
i" : - **' ' ^

N ; ?.:-J- V O 1 * \ij w *y W \jT*X *^ jjy
io U ^ jf * i y i)
ÂP 1L - i ' j 8 j> J &i*J
j.
o 'if 'jjp <jf J ! r **>jj>y<*

:>-'' - ' \ / ' V '';*^: ' .'
|:/j . 'i-: ^ ,.
] 3 l o 3 ^ J < o 3 A - - 5 j i > J i
i-W> >\<Uj \ j P ^ j & J d ^jL- \ i , * Xj J a I
i i i l i A jrj V^f-Jj> J ^ i C j j
ti51 ^v * C?^ ~i
,i , j> * ,,. . \ ' 'r^'-i <W "^ ^
oLy^^Mjv
i . .. , . . , ;
,| V o \j'^ w
w. As. L* j i; ^ = j ^ 3 j ^ i X . JiUj
^ ^ * |
j; ,5 >\j^/r^J-^,''>"S * >3. ri i ''tA/'J Jo
j * ~ < i l^ * a i 3- 1^3
' *; ' "
S * ' -. f
kJii_>--C>\j83 IL>ji>'>' Jj | r'c>>-1,'i'j :| jU. y
::l: . ^ *** i .=*=.
il . j t*
j 1 . ;!i. - S J '- A j ' ? 1 e ^ - * * * 1 f i

78 MERT - Levha X IV
m m m m
ST ERTURUL GAZ TRBES*
Tayyib Gkbilgin
15 asrlk Trk yurdu Anadolu'nun b kds. kesine ecdad ha

trasn tes'id iin gelmi bulunuyoruz. Burlarndan anl tarihine, e-
hamet dolu mazisine kar ak ve muhabbet kaynayan bu muazzam
vatanda ktlesi Erturul Gazinin, bu byk Trk evldnn St ova
sna kurduu ve mbarek na' ile tezyin ettii muhteem iaht'n yeni
bir yldnmn tebcil etmekte, lm yl dnmn hrmet ve huu'ile
anmaktadr. stanbul niversitesi ilim ve Kltr Teekklleri de bu ih
tifale. itirak etmekle mbahidir ve bundan haz ve gurur duymaktadr/
Bu ezel gaza ve cihad lkesine, Anadoluda Trklk ve slml

tesis ve tezyin eden, dnya tarihine yeni istikametler, verip,; mkemmel
medeniyet eserleri vcuda getiren, beeriyete byk insanlk rnekleri
veren asl Trk ulusu ve onun muhtelif boy ve oymaklar mver-yi ar
kn nihayetsiz ufuklarndan kopup, Altaylarn, Karakurumlarn keskin
yamalarndan aarak, taarak arpa arpa bu gnk Trk yurdunu
vcuda getirmitir. Bu asl kan uzun asrlar boyunca, harikalar ve mu
cizeler yaratm, btn engellere kar koymu, varln korumu, saf
ln muhafaza etmi ve bazen btn bir husumet dnyas karsnda
kudretini, evketini ve dehasn ispat etmi* dostlarna hrmet ve g
ven telkn etmi, dmanlarna da her zaman dehet samtr, ite Er-
turil Gazi, damarlarnda byle kudretli bir kan cevelan edn bir mille
tin sembol, bu yurdun ilk ftihi ve byk Trk evlddr.
Erturulun ad da hayat da lm de menkabeler ve destanlara

mevzu olmu, ahsiyeti efsanelemitir. .
. * Bu yazr Profesr Tayyib Gkbilgin tarafndan, St Erturul Gazi gn iin 1956

ylnda mahallinde tertiplenen trende bir konferans olarak okunmutur. ;
80 TAYYB GKBLGN
Muhtelif tarih kitaplar, trl devirlerin tarihileri Erturul Gazi,

reisi bulunduu kabilesi, onlarn etnik (kavm) mene'i, bu blgeye ge
lip yerlemeleri hakknda trl rivyetler nakl ederler muasr tarihiler
de bu kaytlara istinaden muhtelif mtalaalarda bulunurlar.
Filhakika, daha yakm zamanlara kadar, OsmanlIlarn etnik mene'i
mevzuu zerinde en selhiyetli Trk ve Garb tarihileri muhtelif noktai
nazarlar mdafaa etmilerdir ve bu konu bundan sonra da, muhakkak
ki, yeni vesikalarn altnda yeniden incelenecek, bu hususta ya
teyid edici veya aykr fikirler ileriye srlecekdir.
Fakat bu mes'elenin hali ve istikbali ne olursa olsun Erturul Gazi
ahsiyeti ve tarih rol ile daima Anadolu Trkl'nn bir sembol,
vatan kurucularnn ba, byk bir gazi ve mcahit Trk olarak kala
cak, her devirde her Trk nesli tarafndan ihtiram ve ta'zim hisleri ile
anlacaktr. Bilhassa aziz merkadini sinesinde tayan St krk sene
evvelki Erturul sanca iin, madd hatralariyle, manev ve ruhan
mevcudiyeti ile mukaddes bir varlk olarak kalacakdr. Erturul Gazi'-
nin tarih ahsiyeti, hayat ve icraat hakknda imdiye kadar bilinenleri
ve sylenenleri hulsa etmeden nce, ilk def'a ald, Trk ve slm
hviyet ve karakteri ald esnadaki Anadolu'nun ve umumiyetle Yakn
ark'n bu gnk tabirle Orta Dou'nun etnik, politik ve sosyolojik eh
resine bir gz gezdirelim:
Byk Seluklu mparatorluu'nun kuruluundan evvel Emev,
Abbas ordularnda ve bu ordularla birlikte ksmen olduu gibi, bilhas
sa. Selukler imparatorluu'nun kuruluundan sonra Ouz Trklerinin
ve bunlara mensub zmrelerin, byk ve olduka kuvvetli kitleler ha
linde, n Asya'ya, Suriye'ye ve batan baa Anadolu'ya, gelmeleri, bu
kt'ann trklemesi ile alkal bir ok asker ve siyas hareketlere i
tirak etmeleri, kk paralar halinde Anadolu'nun muhtelif sahala
rna yerletikleri hadisesi kat' olarak bilinen hadise-i tarihiyedendir.
Osmanl Devletinin ilk etnik nvesini, ekirdeini tekil ettii he

men umumiyetle kabul olunan Kaylarn, Ouz boyuna mensub Kay
kabilesi, XI. asr- mildden itiraben Seyhun civarlarndan Mavern-
nehr'de, Horasan'da slm medeniyeti ile ok sk temas halinde yaa
yan byk ouz camiasna mensub olduu da malumdur.
Seyhun nehri kylarnda ve Aral gl imalindeki bozkrlarda ya

ayan kudretli Ouz kabilesinin X I. asrda Mevernnehr ve Horasan'a
ST ERTURUL GAZ TRBES 81
inerek Saman oullan ve Karahanllar ve Gaznelilerle mnasebetlerde

bulunmalar ve nihayet birdenbire Byk Seluklu imparatorluu'nun
kurulmas zerine btn yakn ark slm dnyasnn Trk hegemon
yas altnda gemesi yalnz siyas bakmdan deil etnik bakmdan da
ok byk ve devaml neticeler dourmutur.
ite, Anadolu'nun trklemesinde byk rol olan Ouz ubelerin
den biri de Erturul'un reisi bulunduu Kay kabilesidir. Ve Rum Seluk
Devleti'nin inhitat devirlerini yaad ve Yakn Dou'nun yalnz siyas
ve asker bakmdan deil etnik ve kavm bakmdan da bir here merc
iinde bulunduu XIII. mild asrnda bu Trk zmresi Analolu'nun bir
blgesinde yeni kuds bir vazife alyor, Bizans Devleti'ne kar burann
bir Trk-islm lkesi olmas misyonunu ykleniyordu.
Osmanl hnedannn kurucusu olan Osman Gazi'nin babas Ertu-
rul Gazi hakknda, elimizde, sarih ve vazh malmat imdilik kfi dere
cede bol deildir. XIV. asra it vekayinmelerin bulunmay veya ele
gemeyii, X V . asr kronikilerininde bazen birbirine mtebayin ve zt
malmat vermeleri, Erturul Gazi'nin tarih ahsiyeti zerinde olduu
kadar Osmanl Devletinin kurulu devirleri, etnik vaziyetleri sosyal po
litik durumlar hakknda da uzun mnakaalarn domasna sebep oldu.
Muasr Bizans, Arap ve Acem tarih kaynaklarnda Erturuldan ya hi
veya yaln malmat verilmektedir. Yalnz Bursa'ya gelerek Yldrm
Bayezid'in gazalarna itirak eden bir Arap limi olan emseddin Mu-
hammed el-Cezer'nin Erturul Gaziden bahs etmesi ve onun yaad
devirden, bir asr sonra olmakla beraber ve tamamen tatminkr bu
lunamamakla beraber Erturul'un ahsiyeti ve ismi hakknda ok ehem
miyetli bir membadr. Zaten, dier baz Arap, Acem, Bizans ve Grc,
kaynaklarn istisna edersek ki bunlar hem zaman itibariyle hem de
coraf saha bakmndan uzak dmektedirler . Trk membalar, ge
rek smanllarn ecdadn birer birer gsteren klsik nesep olsun, ge
rekse Tevki Mehmet Paa, Enver ve dier baz XV. asr vekayiname-
leri gibi an'anev rivyetten gayri ekilde malmat veren tarihiler Os
man Gazi'nin babasnn adn Erturul olarak bildirmekde mttefiktir
ler. Ancak bunlar arasnda ihtilf, Erturul Gazi'nin babas zerinde
mevcuttur ki, bunlar klsik ecerenin kabl ettii Sleyman ah yeri
ne Gndz Alp, Hrmz Ebu Bekir v.s. gibi baz isimler vermektedirler.
Bundan baka, Hazret-i Nuh'a kadar uzatlan ensab cetvelinin
uzunluu veya ksal, Erturul'un dedesi isimlerinin u veya bu olu-
82 TAYYB GKBLGN
unda da muhtelif kaytlar vardr. Bunlar, Osmanl Hkmdarlarna

nem vermek isteyen muahhar tarihilerin gayret ve temaylleri neti
cesi olduu iin birer tarih hakikat olarak mtalaa edilgelen Erturul
Gazi iin bu trl malmatn mevcudiyeti tabi gmekten uzakdrlar.
Esasen hayat ve ahsiyeti efsanelemi bir hale gelen Erturul Gazi
iin bu trl malmatn mevcudiyeti tabi grlmek icb eder.
Erturul Gazi'nin, nereden ne zaman ve ne suretle buraya geldii

mes'elesinde de tarih kaynaklar trl rivyetler nakl ederler ve bu ka
ytlara dayanan tarihiler de muhtelif mtalaalar ileri srerek bu konu
da mnakaalarda bulunurlar.
Bu hususda, belli bal iki rivayeti, iki" nazariyeyi zikr edebiliriz:

Birisi Murad II. devri kaynaklarndan birinin mellifi olan krllah'n
verdii malmatdr ki, daha sonra bir ok tarihiler de bunu bir az tadl
ederek nakl etmilerdir. Buna gre, Moollarn hcumuna dayanamya-
rak randan Anadolu'ya kap bu lkeye yerleen Selukleri takiben
gelen Erturul'un kabilesi, evvel, Karacada'da (Ankara'da) yurt tut
mu, daha sonra, Konya Sultan Alaeddin'in maiyetine girerek onunla
birlikte kfirler zerine sefer yapm ve gsterdii yararlklara mkfa-
ten St kendisine kta' edilmitir.
Bu malmat daha evvelce daha esasl olarak, Ahmed adndaki

air Tevarih-i Mlk- Al-i Osman'da yazmtr. Yazc-zde A li,. Al-i
Seluk tarihinde tekrarlamtr. Bunlar da, Erturul Bey'i Rum serhad-
dindeki Seluklu mersndan gstermekte, I. Alaeddin Keykubadn
bu ucu Kay Boy'unda reis olan Erturul'a verdiini, Erturul Gazi'nin
gene kendisi gibi hudud arazisinde olan Gndz Alp ve Gk Alp ve
dier Ouz beyleriyle bu blge de bir ok gaz ve cihadlarda buluna
rak hret kazandn ve hizmetine mkfaten Sultan-y denilen
bu blgeyi Sultan'dan kta' olarak aldn bildirirler. Fatih devri airle
rinden olup Sadrazam Mahmud Paa adna ithaf ettii Dsturname adl
eserinde Enver, Erturul Bey'in ecdad hakknda evvelkilere uymayan
baz malmat verir ki, Osmanl hanedam'nn ana cihetinden Seluklu
soyuna mensb olduunu bildirirken, bunlarn Urfa'ya yerletiklerini,
Bolkar danda byk ve korkun bir ejderi ldrdkten sonra da Sel
uklu Sultanlarnn hizmetinde ok mhim yararlklar gsterdiklerini,
buna mkfaten de Sultann ona Sultan-y'n verdiini anlatr.
Enver'nin, bir ok noktalar tarih hakikatlere pek uymayan ve iin
de efsanev kahramanlklara ok yer verilen hikyesinin enteresan ve

ayn- kayd bir taraf vardr: 0 da, Erturul Beyin beylie getii va
kit 14 yanda misli bulunmaz bir yiit olduunu, Hzr Aleyhisselm'n
ona kl kuatarak, soyunun btn Rumeliyi aacan tebr ettii
mes'elesidir. istanbulun zapt edilerek Osmanl Trklerinin btn Bal
kanlar feth ettii devirde yazlan bu manzum Tevarih-i Al-i Osman'n,
Dsturname'nin, Erturul'un ahfadna bu trl byk gaz ve ftha-
tn mukadder ve taraf- lhiden mev'ud olduunu bildirmesi bu kayt
lardaki epik, ve dstn unsurlar gsterir.
Btn bu zikr edilen tarihilerin, Erturul ve kabilesinin St-
Eskiehir-Bilecik blgesine geliini X III. asrn birinci yarsnda ve Mool
istilsyla Horasan'da Mahan ehrinden hicret etmek suretiyle, alka
dar olarak kabl ettikleri anlalmaktadr. Buna mukabil ikinci rivayet,
ki Vezir-i Azam Karaman Mehmed Paa olmak zere Neri, ldris-i
Bitlisi tarafndan nakl edilmektedir tarih hakikatlere daha uygun d
mekte ve umumiyetle bu gnk tarih telkkileri bunu kabule temayl
etmektedirler: buna gre. Ouzlardan bir ksm Anadolunun Trkler ta
rafndan fethi srasnda Ahlat civarna yerlemitir. Sonra Mool istils
zamannda bunlar yurtlarndan hicret, ederek evvel cenub sonra Orta
Anadolu'ya gelmiler, Ankara civarnda Karacadada mesken tutmu
lar ve nihayet Rum serhaddinde St'de Erturul'un reisliinde yer
lemilerdi. ilk defa Karaman Mehmed Paa'nn koyduu bu tez ve
rivayet Neri ve idris-i Bitlisi tarafndan daha etrafl ve mufassal bir
tarzda nakl olunmudur.
Bu kabile Kay kabilesidir. Anadolunun fethi sralarndan balya-
rak X I. asrn ikinci yarsndan itibaren, Ouz boylar ile Ahlat blgesine
gelmiler ve burada 170 sene kadar kalarak evvel Sukman Kutlu ha
nedannn daha sonra da Eyyublerin idaresinde kalmlar, bilahare ken
dileri gibi Ouzlara mensb olan Artukoullar devletinin kuruluunda
mhim bir rol oynamlardr.
Ak Paa-zdenin ve dier tarihilerin Erturul'un babas olarak
kabl ettii Sleyman ah'n kabilesiyle cenuba doru giderken Frat'da
boulmas ve Cber kalesinde gmlmesi hususunda verdikleri mal
mat her halde Anadolu Seluklu Sultanlnn kurucusu Sleyman ah
ve Kutulmu'un olu olan ve tpk babas gibi asl ad Sleyman bulu
nan I. Sultan Kl Aslan'n Hbrda boulmas vak'asnn Trkmenler
arasnda kalm bir takatbaran tekrarlanmasndan ne'et etmi olsa ge
TAYYB GKBLGN
84
rektir. Mamafih XIII. asr balarnda, Ahlat blgesinin istils zerine

Erturul Bey'in babas nn ister Sleyman ah ister Gndz Alp veya
bakas olsun maiyetindeki boy ile cenuba indii ve kendileri gibi Kay
soyundan olup Artukoullarnn yni Mardin hkmdarnn maiyetine
girdii esnada ve herhangi bir sebeple, belki klamak zere Cber'e
giderken Frat'da boulmu olmas da mmkndr.
Hlg ordularnn Mardin havalisini garetleri, ehri muhasaralar

ve Mayyafarikn'i tahribleri yznden, Diyarbekir ve Urfa blgelerinde
pek kesf bir mikdarda bulunan Trkmenler teye beriye dalmlar
dr. Malatyann arknda Frat kenarnda bulunan Germiyanllar bu es
nada Anadolunun garbna hicret ederek, Ktahya blgesine yerleip
burada Bizans hududunu tuttuklar gibi, Erturul bey de maiyetindeki
boy ve oyma ile Orta Anadolu'ya hicret etmiti.
Ananevi rivyete gre, Sleyman ah'n lmnden sonra drt
olu (Sungur vey Sungur-Tekin, Gn-Dodu, Erturul, Dndar) kala
balk olan Kay kabilesini sevk ve idarede ihtilfa dtler ve ayrlmaya
mecbur oldular. Erturul ile kardei Dndar bir mddet Pasin Ovas ve
Srmeli-ukur havalisinde oturdular, sonra Mool istilsnn yakla
mas zerine garba doru geldiler. Kayseri'ye doru gelmekte iken Er
turul Bey olu (Sar-Bat veya Sar-Yat) y Sultan Aleddin'e gn
dererek, Seluklu memleketinde airetine mnsib bir mahal tayin ve
tahsis etmesini rica etmi, ve ricalar kabul edilerek Ankara yaknn
daki Karaca-Da kendilerine yaylak ve klak olarak tahsis olunmu
tur. Erturul Gazi Karaca da'a giderken, evvel Ner'nin zikr ettii
mehur bir hdise cereyan etmitir. Neri bu hikyeyi Mevln iyas'-
dan, o da ihtiyarlnda yetitii Orhan Gazi'nin rikbdrndan ve o da
Orhan Gazi'dep rivayet etmitir. Sonradan idris-i Bitlisi tarafndan ss
l bir ekilde anlatlan bu rivyete gre, Erturul kabilesiyle yolda harb
etmekte olan iki orduya rast gelmi, maiyeti ile mavere neticesinde
galip grnen Mool tarafna iltihak reyi verilmesine ramen kendisi
sika-i hamiyyet ve merdlik ile malup grnen Selukler cihetine im-
dad edip galebeyi o tarafa temin etmi ve bu hareketi ve ibraz ettii
ulvv-i cenb ile Seluk Sultanlnn takdir ve mkfatna nil olmu
tur. ibn-i Kemal uzun uzadya bunu nakl eder. Bu mehur hdise hak
knda rivayetler m uhteliftir: Bir rivayete g re:
I Sultan Aleddin Keykubad evvel Erturul'a bu hizmetine

mkfat olarak St mevkiini klak, Domani ve Ermeni dalarn
yaylak tahsis etmitir.
II ikinci rivayete gre, bu harbden sonra Erturul ileri giderek

olunu Konya'ya gndermi (az evvel zikr ettiimiz gibi) ve bunun
zerine Karaca Da yaylak ve klak verilmitir.
III nc bir rivyete gre de Sar-Bat'nn izm zerine Sel-

uk Sultan, Moollarla vukubulacak harbde muavenet artiyle St
ve sireyi Erturul Gazi'ye temlik etmi ve bu da oraya giderken bu
harbe itirak ve muavenet etmitir. Harb edilen yerin adn yalnz Cm-
Cem Ayin mellifi Haan bin Mahmud Beyati Hafik kalesi etraf olarak
zikr ediyor. Osmanl hnedam arasnda bir anane hline gelen bu harb
hikyesi, daha evvel Bayezid tarafndan Timurleng'e yazlan mektub-
larn birisinde iftihar iin zikr edilmitir (Feridun Bey, I, s. 127).
Tarihlerimizde Erturul'un riyaset ettii Kay kabilesinin mehir-i

ricli olarak Akca-Koca, Konur-Alp, Turgut-Alp, Hasan-Alp, Saltuk-Alp,
Abdurrahman Gazi, Samsa avu, kardei Sylemi avu Aykut-Alp,
Akba, Mahmud-lp, Kara Olan, Kara Resul, Baulu Karateke, eyh
Mahmud, Targal, Mihmad, Kara Tekin gibi kimseler zikr olunmaktadr.
Erturul'un maiyyetinde Anadolu'nun Trk-Bizans ularnda yar

gebe bir halde yaayan kk kay oyma, birka sene Karaca Da
mntkasnda kald ve rumlar zerine aknlar icr ederek gaz ve cihadda
bulundu.
Bu devirde Karahisar- Shib ve Ktahya gibi byk, Karacahisar

(Eskiehir'in civarnda drt saat mesafede harabesi hal mevcut) ve
Bilecik gibi kk mstahkem mevkiler znik imparatorluu elinde bu
lunan imalden cenuba doru Seluklere kar mteselsil bir mdafaa
hatt tekil ediyordu. Seluk Devleti'nin garb hududlarnda bulunan
Ouz airetleri hemen daim bir surette rumlarla mcadelede bulunu
yor ve adm adm o mstahkem mevkilere doru sokuluyordu. stan
bul'un latinler tarafndan zabt zerine znik mparatorluunu kurmu
olan Laskaris hnedn ark imparatorluunun Anadolu'da yeniden ih
yasna gayret gstermiti. te bu mnasebetle znik ve Seluk devlet
lerinin hududlarnda balayan msademeler ve muhasemat uzun md
det devam etti. Hatt Seluk Devleti arazisine bile tecavz edildi. Bu
86 TAYYB GKBLGN
tecavzlerin en mhimi ise Karaca-Hisar tekfuru tarafndan icra olun

makta idi.
I. Sultan Aleddin Keykubad gnden gne ehemmiyetini artrmak
ta olan bu tecavzlere bir netice vermek zere ordusunun banda
(1231) de Konya'dan hareketle Sultan y civarna (Eskiehir) gel
di. Erturul Gazi de sultann maiyyetine iltihak iin oraya gitti ve Kay
kabilesinin cengver yiitleriyle orduya girdi. Bu mnasebetle Sultan
kendisini huzuruna kabul ile iltifat etti.
Aleddin Keykubad, Erturul'u aknc askerinin serdarlna ve or
dunun pidarlna tayin ve maiyyetine kfi kuvvet tertib etti. Bylece
taarruz tertibat alndktan sonra ordu znik mparatorluu arazisine
doru harekete balad.
Erturul nc kuvvetleriyle ilerliyerek dman arazisine dahil ve
Ermeni derbendine vsl oldu. Dmana burada tesadf etti. Sultan
Aleddin'in hazrln haber alan znik mparatoru Rumeli'nde bulunan
Aktav tatarlarn da ittifaka alarak onlar da davet etmi ve Yeniehir
ovasnda birlemek istemiti. Het Behit verdii malmata gre mu
harebe Ermeni derbendinde Erturul'un hcuma gemesi ile balar ve
gn gece devam eder. Bu kanl sava Erturul Gazi'nin gster
dii ecaat sayesinde kazanlmaya yz tutmu iken anakkale Boaz'n-
dan geerek muharebe sahasna acele gelen Aktav tatarlarnn rumlara
muaveneti ile harb atei tekrar alevlenir. Dman ordusunun kjsm-
azami evvelce mnhezimen dalm olduundan ortada imparator ve
maiyyeti ile yeni gelen Aktav tatarlar kalmt. Bu suretle tazelenen
harb bir gn bir gece daha devam ederek yine hasmn malubiyeti ile
neticelendi. mparator ve tatarlar birbirinden ayrlarak birer tarafa ka
tlar. Tatarlar Rumeli'ye gemek iin geldikleri yolu tuttular. Erturul
bunlar negl'e kadar kovalad. Erturul'un maiyyeti ve sultann as
keri gerek bu harbden, gerekse getikleri yerden pek ok ganimet ve
esir aldlar. Galib olarak avdetlerinde Seluk hkmdarna (Boz yk)
de mlki olarak ordusuna iltihak eylediler. Sultan Aleddin bu parlak
muzafferiyetten fevkalde mahzuz olmu ve Erturul Gazi'yi taltif etmi
ti. Zafer haberini ald mahalli de teyemmnen (Sultan n) tesmiye
eylemiti. (Yine Het Behit'e gre) I. Sultan Aleddin Keykubad d
man iyice ypratmak maksadiyle Karaca-Hisar' muhasaraya gider. Bu
srada Erturl Gazi kaleyi cenub cihetinden tazyika memur edilmitir.
Erturul Gazi'nin savletinden zebun kalan Karaca Hisarllar aman di
lemeye mecbur kalrlarsa da. Sultan, kalenin cebren zabtn emrede

rek arzularn is'af eder.
te bu srada moollarn Seluk memleketlerine girdikleri haberi

ordugha dahil olmutur ve ona kar gitmek lzmdr. Sultan Aleddin
bu durum karsnda Erturul Gazi'yi huzuruna celb ile kendisine hilat
giydirmi ve muhasarann devamn ona havele ederek ark diyarna
doru yola kmtr.
Erturul Gazi, uzun mddet bu kaleyi muhasara ederek nihayet

zabtna muvaffak olur, kale etrafndaki rumlara it yerleri de yama ve
garet ettirdii gibi St zerine yrr ve buray da rumlardan alarak
muvaffakiyetini itmam eder. Bu hdisenin dier bir varyantn, dier
bir rivayet eklini, manzum Hac Bekta- Veli Velyetnme'sinde g
ryoruz. II. Bayezid saltanatnn ilk zamanlarnda yazlan bu hikye
yledir: Seluk sultan rumlara kar gaz etmek iin. Sultan n'ne
gelmi fakat tatarlarn ahidlerini bozmalar zerine geri dnmee mec
bur olmutur. Bu srada Rum hududunu tutmak zere, vezirlerinin tav
siyesi ile Aydomu Alp, Erturul Alp (Erturul Gazi) ve Gndz Alp
adl kardei vezifelendirmitir. Aydomu'un lmnden sonra, kar
dei Erturul sancak beyliine talib olarak Konya'ya gitmi, fakat yol
da Karayk'de bulunan Hac Bekta- Veli'yi ziyaret ederek ondan him-
mek istemitir. Hac Bekta kendisine, Al-i Seluktan saltanat nez' edil
mitir. Ben saltanat senin evldna verdim, imdi sultannn yanna
git, kardein vazifesini sana verecektir dedikten sonra beline kl ku
atp dua etmitir. Bunun zerine Erturul Konya'ya varp padiah ile
grm ve sancak beyliine tayin edilerek Sultan n'ne gelip ga
zaya devam eylemitir.
Grlyor ki, Velyetnme nzm bu Osmanl hkmdarnn ho

una gitmek iin bu hdiseyi bir takm menkabev motiflerle sslemek
istemitir. Fakat daha cidd ve gvenilir menbalarn bildirdiine gre,
Erturul, ganimet mallarnn humsunu ve esir ettii Karaca Hisar tekfuru
ile dier tutsaklar kardei Dndar Bey'e terfikan sultann nezdine,
Konya'ya gndermitir.
Bu zaferler Seluk Devleti'nin hududunu Bilecik'e kadar genilet

mi ve Bilecik tekfuru da Seluk sultannn haracgzarln kabule mec
bur olmutu. Bu hizmetlerine mkfat olarak Sultan Aleddin Keykubad,
Erturul Gazi'yi bendegnnn mmtaz ahsiyetleri arasna alm, feth
88 TAYYB GKBLGN
edilen bu yerlerden Sd' klak, Domani ve Ermeni dalarn yay

lak olarak ite bu srada vermitir. Oullarna da oralarda ayrca yay
lak ve klaklar verilmitir.
Baz tarih kaynaklar, Erturul Bey'e ve airetine St mntkas

verilince'ye kadar, bir mddet Sivri-Hisar ve Eskiehir taraflarndaki
Emir Caca-olu'nun maiyyetinde bulunduunu kayd ederler.
St ve havalisi, znik mparatorluu'nun elinde bulunan Ktah

ya blgesinin cz bir ksm olup asl mhim ksmlarn feth ve istils
vazifesi ksmen Erturul Gazi ve oullarna verilmi ve burada bir u
ihdas edilmitir. Ktahya havalisine kar tekil edilen u da dier ta-
rafdan Germiyanllar bulunuyordu ki, Erturul Gazi'nin aireti ile Ger-
miyanl aireti arasnda bu sralarda mevcud mnaferet, belki de Rum
ehir ve kasabalarna kar aknlarda ve gazlarda bulunmak mes'ele-
sinden ileri geliyordu.
Seluknme bu zamana kadar, mstakil bir vali ile idare edilen

Sivri-Hisar'dan tesini u olarak tavsif etmekte iken bu harbden sonra
Sultan-n, nn de Seluk memliki meyanna ithal edilmi ve u
daha ilerilere gitmiti. Erturul Gazi U beyi olduktan sonra gerek ken
disi gerek oullar etraf ve civarda bulunan Rum ky ve kasabalarna
devaml aknlarda bulundular, esir ve ganimet aldlar. Bu hl Aleddin
Keykubad'n vefatna kadar (1236) devam etmitir. an ve eref elde
etmek isteyen bir ok yiitler her taraftan gelerek Erturul Gazi'nin
babuluu altnda toplandklarndan gnden gne maiyyeti artmakta,
kuvvet ve kudreti oalmakta idi. Sultan Aleddin Keykubad'a halef
olan II. Gyaseddin Keyhsrev zamannda Seluk Devleti'nde inhitat
eserleri grnmee balad. Bunu nceden his etmi olacak ki, Erturul
Gazi, bu devirde ie karmayp ihtiyatkrlk gsterdi. Zaten II. Gya-
seddin Keyhsrev'den sonra Seluk Devleti fiilen ve sonra hukuken
moollarn eline gemi ve ortada seluklerin kuru bir ad kalmt.
Moollar yani lhanllar Devleti, bidayette otorite ve nfuzlarn garb-
daki u memleketlerine kadar gtremediklerinden Ouz beyleri olan
u beyleri kendi balarna serbest kalmlard. Bunlarn bir ksm hem-
hudd bulunduklar rumlar dima huzursuz brakdklar halde bir ksm
ile de iyi komuluk mnsebetinde bulunuyorlard. Ner'ye gre, Er
turul bu ikinci siyseti kabul edenlerden idi. Byle bir zamanda kom-
ulariyle iyi geinen msiman ve hristiyan ahli nezdinde muhterem

ve muazzez bir mevki sahibi olmutu.
Bizans mparatoru ile akdettii bir muahede mucibince u beyleri

nin tecavzlerini men' etmek maksadiyle garb huddlarn teftie kan
Sultan Gyaseddin Keyhsrev-i slis Sultann ve St civarna gel
dii vakit (1277), Erturul Gazi onu karlam, hediyeler ile beraber
oullarndan birisini de sultann hizmetine takdim etmiti. Yazc-zde
bir nevi rehine mahiyetinde verilen bu kimsenin, Osman Bey'in bir o
lu, yani Erturul Gazi'nin torunu olduunu sylese de trihlerde Osman
Bey'in bir olu olamayaca aikardr.
Bu mes'eleden bahseden Ruh ise Erturul'un olu olduunu tas

rih etmi, Yazc-zde'nin Kahta civarnda Panik Eli denilen nahiye
nin kta' edildiini bildirmesini teyid ile, bu zatn neslinden Bayat, Halil,
Ahmed beylerin bilhire Yldrm Bayezid zamannda Malatya'da Der-
gh- Hmyn'a geldiklerini ilve eylemitir. te, Seluk sultanlarna
kar olduu gibi, komulariyle de iyi mnasebete geen Erturul Gazi,
bundan sonra ya ilerlediinden dolay u beyliine ve kabile reisliine
it ileri oullarna ve bir rivayete gre en byk ve en liyakatli olu
Osman Bey'e brakt. 680 (M ild 1281) senesinde 92 veya 93 yan
da olduu halde vefat etti ve Buraya defn olundu. Onun 52 yanda l
dn bildirir tarihler de vardr. Erturul Gazi hakknda mverrihlerin
mttefikan ehadeti gayet dindar ve ecaat ile ma'ruf kimse, zhd
takv ve selhda ol zamann meahirinden... bulunduu merkezinde
dir.
Bir gece misafir kald bir evde Kur'an'a hrmet ve ta'zim gs

termek maksadiyle sabaha kadar el pene ayakta durduu hakkndaki
rivayet bir ok tarihlerde yer alm ve bu hdise bazlarnda Osman
Gaz-iye nisbet olunmutur.
Kez, rya mes'elesi de (Ocandan bir pnar kyor git gide bir
dery oluyor yahut da gvdesinden bir aa kyor ve dallanp budak
lanyor ve saire) bir ksm mverrihlerce Erturul Gaziye atf ve izafe
olunmaktadr.
Dier taraftan, X V . asr Bizans mverrihlerinden birisinin (Halko-

kondil) Erturul Bey'in mhim mikdarda gemiler yaptrarak Rumeli'ye
ve Ege adalarna ve hatt Yunanistan'a aknlar yaptn sylememe
90 TAYYB GKBLGN
sini de, o devrin art ve imknlar dnlecek olursa, asl olmayan ri

vayetler cmlesinden saymak icab etmektedir.
ite bu gnk vatanperverine tezhrata ve trene mevzu tekil

eden, taziz ve takdislerimize hedef olan Erturul Gazi'nin hayat ve ic
raat, dastan ve efsanev ahsiyeti ksaca byle hlsa olunabilir. Ba
lca tarih vak'alar ve mefahirlerimizi bu gnk gibi tebcil etmek vatan
perverliin en esasl bir vecibesi, en metin bir numunesidir. Yedi asr
lk mill mefahir ise her trl ekil ve tezahrlerini, ma'na ve mahiyetini
Erturul Gazi'nin bu mtevazi trbesinden almakta, btn Trk mille
tine, trkle bir sembol olmaktadr.
Onun kurduu ve btn Anadolu trklne hediye ettii saltanat,

yalnz kahramanlk temelleri zerine istinad etmiyor, bununla birlikte
efkat, adalet ve mran esaslar zerine kurulmu bulunuyordu. Onun
ahlf ve ahfad her zaman, at ve feth ettii topraklarn salam bir
bekisi, dil bir kurucu ve koruyucusu olmu, aknc ruhunun trkle
has yksek vasflarn, meden eserlerinin nigehbn kalm, yar ve a
yara hrmet muhabbet, emniyet ve itimad telkin etmiti. Bu gn, l
mnn yeni bir yl dnmnde, Erturul Gazi'nin mukaddes huzurun
da millete onun torunlar olarak, bunlar dnyor, bize bir vatan he
diye eden Trk byklerinden birisi olmas hasebiyle, ona ve eserleri
nin ruhuna ballmz hatrlyoruz. Yine hatrlyoruz ki, O her Trk
nesline bu vatan i'I etmek, bu milleti daha yksek an ve ereflere
ulatrmak vazife ve mesuliyetini terk ve tevdi etmi kimsedir. Trk
nesilleri onun mtevz trleri banda, nasl ki, her devirde Trk va
tanna Trk birliine, Trk mukaddesatna kar kem gzle bakanlara
lyk olduklar cevab iddetle fakat asil bir vekarla vermesini bilmi,
ve ebediyete kadar bunu bir uur ve imn halinde muhafaza mecburi
yetinde ise, bundan sonra da onun eserini mreffeh bir vatan zinde ve
kemalli ve lyemut bir millet parolasiyle en yksek mertebe ve dere
cesine ulatrmay gaye bilecektir.
Biz, Erturul Gazi'yi, lm yldnmnde byle bir ruh ve zihniye

tin hararet ve heyecan iinde anyor, htrlarn, eserlerini takdis ve
tebcil ediyor, ona lyk evldlar olacamza millete and iiyoruz.
Erturul Gazi'nin, bu byk Trk evldnn ruhu d olsun.

OSMANLI DEVR
Z M R C M ve M E S C D L E R H A K K I N D A
N B L G
M . M nir Aktepe
zmir ehri iinde bulunan Osmanl devri eserlerinden hanlar ile

arlar. Tarih Dergisi'nin yirmi beinci saysnda, medreseleri yine Ta
rih DergisVnin yirmi altnc saysnda yaynlam; zmir camilerinin bi
rinci ksmn ise, Tarih Enstits Dergisi'nin, nc saysnda, bol mik-
darda fotorafla birlikte ner etmitik.
Bu d efa, zmir cmi'leri hakknda topladmz malzemenin geri
kalan ksmn burada yaynlyoruz. Bu itibarla, bahis konusu makalenin
birinci ksmndaki ekle sdk kalarak ve yine alfabetik esaslara uya
rak, zmir'in 68 aded cmi'ini, ele alm bulunuyoruz.
Hi bhesiz bu iki makale, birbirini tamamlad iin bir arada
mtla olunduu takdirde, zmir cmi'leri hakknda tam bir fikir hasl
olacaktr. Ancak tek olarak ele aldmz zmir'in mehur Hisar Cmii
ise, bu hususta nc makalemizi tekil etmitir. V e bu makale de.
Tarih Dergisi'nin yirmi yedinci saysnda yaymlanm bulunmaktadr.
Bylece zmir'e it, Osmanl devri bidelerinin byk bir ksmn tant
m oluyoruz. emeler ve sular ksm ise, belki ayr bir yazmz tekil
edecektir.
1. Abdullah - Efendi Cmii : zmir'de, Basma-hne semtinde bu

lunan Altnpark'a yakndr ve 1277. sokak zerinde olup, kap numa
ras ikidir. Bu cmi'in ne zaman ve kimin tarafndan yaptrlm oldu-
M. M NR AKTEPE
92
unu tesbit edemedik. Ancak hicri 1308 (1 8 9 0 /9 1 ) ve mildi 1951 yl

larnda tm ir grd mlmumuzdur. ilk tmirini Abdullah Efendi
adnda bir hayr sahibi; ikinci tmirini de mahlle sakinleri yaptrm
tr. Avlu kaps zerinde bulunan kitbede ( J U LL : 1308) yazl
dr. Bu tmirler dolaysile, bin esasl ekilde deiiklie urad in
eski yapya ancak minrenin alt ksmnda tesdf edilmektedir. Tek
minreli, zeri ahab atl ve kiremit rtl, moloz tadan yaplm bir
eserdir. Bak, resim nr. 1
Bu cmi'in adna, Mustafa kz Fatma Hanm'n, imamna yapm
olduu vakf dolaysile, vakfiye defterlerinde tesadf ediyoruz1. Bunun
dnda her hangi bir kayd gremedik.
1 Ankara, Vakflar Genel Mdrl, Fihrist Defterleri, nr. 208, c. IV, 8/572.
2. Ahmed Aa Cmii : zmir'de, Ikiemelik'den Eref Paa'ya

giden cadde zerinde ve eski kiemelik karakolu binsnn arka ta
rafnda bulunan 760. sokak, nr. 1 dedir. Ankara, Vakflar Genel Mdr-
l'nde bulduumuz, bu cmi'e it bz hitbet tevcihi kaydlarna
nazaran, Ahmed Aa Cmi'i ad ile anlan bu eserin, 6 Cemziy'l-hir
1258 (15 Temmuz 1842) ve 8 Cemziy'l-evvel 1261 (15 Mays 1845)
tarihlerinde, cemaata ak durumda olduunu gryoruz1.
zmir, Vakflar Mdrl'nde mevct Hicri 1254 (1838) tarihli
dier bir kayddan dahi, bu cmi'in, zmir'in eski Kefeli mahllesinde.
eyh Ahmed Efendi tarafndan yaptrlm bulunduunu reniyoruz2.
Bu itibarla diyebiliriz ki, bahis konusu Ahmed Aa Cmi'i, en ge XIX.
yz yln ilk yarsnda ve belki de ok daha nce yaplm bir Trk
eseridir. Ancak, zmir Mzesinde bulunan eski eser filerinde ve An
kara Vakflar Genel Mdrlndeki bz kaydlarda bu cmi'in ad, her
ne sebebe mebni ise, Halil Efendi cmii olarak gsterilmitir. Biz, Ha
lil Efendinin kimlii ile alkal her hangi bir kayda tesadf edemedik.
leride yaplacak aratrmalar, belki yeni bilgilere shib olmamz sa-
lyacaktr. Hlen mevcut cmi, moloz ta ile yaplm, zeri dz me
yilli at ve kiremit rtl, ierisi ahab ve tek minreli bir eserdir. Ba-
esindeki hazirede bir ka mezar mevct ise de, bunlarn talar krk
olduundan, kimlere it bulunduu ve devirleri tyin edilememitir.
1 Esas Defterleri, nr. 209-8/1, 147 nr.lu kayd.

2 1. Vakfiye Defteri, s. 71.
OSMANLI DEVR ZMR CMLER HAKKINDA N BLG 03
3. Akarcal Cmii : zmir'in, Deirmen - Da semtinde ve eski

Hamidiye mahallesinde Halid Bey ilk okulu civarnda bulunmaktadr.
Olduka yeni bir eserdir. lk def'a 1309 (1 8 9 1 /9 2 ) ylnda, zmir'in
mehur zenginlerinden Akarcal-zde Hac Mehmed Efendi tarafndan
in olundu. Fakat on yedi sene sonra, 13 Rebi'l-hir 1326 (15 Mays
1908) tarihinde vefat eden zevcesi Aye Hanm'n vasiyeti zerine, bu
cmi' tevsi'an yeniden yapld. Cmi'in d duvarna konan kitbesi ay
nen yledir:
Bni Akarcal-zde Hac Mehmed Efendi'nin halilesi olup fi. 13
Rebil-hir sene 1326 trihinde irtihl eden Hce Aye Hanmn va-
siyyetine mebrii tevsi'an in olunmutur.
Aye Hanm bu cmi'e bz dkknlar dahi vakf etmek suretile,
vakfnn gelirini artrmd1. Akarcal cmi'inin kk bir avlusu vardr
ve bu avludan bir ka basamak merdiven ile son cemat mahlline
klr. Bu mahllin n taraf cmekndr. Esas bin kesme tadan ya
plmtr. zeri meyilli ahap at ve kiremit rtldr. Drt keli bir
kaide zerine oturan tek minresi alaktr. Cmi'in ii, ilve dolaysile
iki ksmdr ve bunlarn tavanlar ahabdr. Birinci ve ikinci meknda
ayr ayr kadnlar mahfili vardr2. Bak, resim nr. 2, 3, 4, 5.
1 Ankara, Vakflar Genel Mdrl, Fihrist Defterleri, nr. 208, c. II, 8/218.
2 Ik Ungan, zmir Cmileri (Sanat Tarihi Tezi), s. 64.
4. Alaca Mescid: zmir'de, Mahlle-i cedd'de bulunuyordu. B-

nisi ye in trihi hakknda her hangi bir kayda tesadf edemedik. An
cak, zmir skinlerinden Balc Hac Mehmed Efendi bn. Ahmed Efendi,
20 Zilka'de 1314 (22. V . 1897) tarihli vakfiye ile, bu mescide vakf edil
mi bulunan emlkin gelirini tescil ettirmi bulunmaktadr1. Bundan
anlalyor ki, bahis konusu mescid en ge XIX . yz yl sonlarnda
cemaata ak bir mahlle mescidiydi. Hlen, hakknda bundan baka
bir bilgiye sahib deiliz.
1 zmir, Vakflar Mdrl, II. Vakfiye Defteri, s. 168.
5. Ali - Aa Cmii : zmir'de, Uzunyol'dan Damlack'a giden cad

denin sonunda ve Odun-kap Cmi'inin kuzeyinde, zmir Memleket has-
94 M. M NR AKTEPE
tahnesinin de gney tarafnda, mahlle arasnda bulunmaktadr. Bu

semte, cmi'in banisine nisbetle ayni zamanda Ali-aa Mahallesi ad
verilmektedir.
Ali-Aa Cmi'i, son cema'at mahallinde ve cmi'in cmle kaps
sanda bulunan in kitbesine nazaran, H. 1083 (M . 1 6 7 2 /7 3 ) yln
da bin olunmutu. Dier tarafdan, yine bu kitbeye gre, Ali Aa'nn
burada bir medresesi ile emesi dahi vard. Bahis konusu kitbe, man
zum olarak aynen yledir:
1) Hamd-li'llh ma'bed-i hb oldu bu beyt-i Hud.

2) Mecma'- ehl-i ma'rif secde-gh- etky.
3) Ol kadar matb'u rn mnsib dd kim.
4) Yapmad benny- lem byle bir mevzun bin.
5) B-husus ol medrese leyl-i sa'det subhudur.
6) Kef olur her hcresinde tlibe nr- Hud.
7) Hem letfetde harem sahnnda ayn- sf-dil.
8) Sk-i kevser gibi atna eyler bezl-i m.
9) Mahz- ltfundan Hud-yi z'l-kerem tevfk edp.
10) Shib'l-hayr oldu hem-nm- Ali'yy'l-Murtez.
11) Htif-i Kuds okur tahsnle bu tarihi.
12) Pk ren cmi'-i zb makm- asfiy.
Tarih. Sene 1083 (M . 167 2 /7 3 ).
Kitbede ad geen Ali Aa'nn, Gedus (G ediz)'li olduunu, ak

rabas bulunan Gedizli-zde Sleyman kz Rukiyye Hanm'n 24 M art
1813 (21 Rebi'l-evvel 1228) tarihli vakfiyesinden reniyoruz1. Ru
kiyye Hanm bu vakfiyyesile, zmir'de bulunan hanndan, yahudi-hne-
sinden ve dkknlarndan ald kirlarn bir ksmn, ozaman in z
mir'in Cmi'-i atik mahllesinde olan ceddi merhum Ali-Aa Cmi'ine
vakfetmi ve bz artlar da koymutu.
Hlen cema'ata ak olan bu cmi'in, tek erefeli bir minresi var
dr. Son cema'at mahlli ise, kuzeyde ve batda olmak zre, iki ksma
ayrlyor; ayni zanda bu mahllin n her hangi bir ekilde kapatlma
mtr. Zemin ksm tatr. zeri ahab at olup, sekiz keli ahab
stunlar bu aty tamaktadr. Geni ve yksek bir kasnak zerine
1 zmir, Vakflar Mdrl, II. Vakfiye Defteri, s. 107 ve Hakk Gltekin, zmir
Tarihi, zmir 1952, s. 55.
OSMANLI DEVR ZM R CMLER HAKKINDA N BLG 95
oturan tek kubbesi ise, ana meknn zerini rtmektedir. Ana mekna
giri kaps zerinde bulunan bir yetin altnda in tarihi 1 0 8 3 -t m ir
tarihi 1314 ve 1958 diye kaydlar vardr. Cmi'in mihrab bir ni h-
iindedir. Minberi oyma tadan olup, korkuluk ksmlar mermer taklidi
boyanmtr. Kadnlar mahfili cmle kaps zerindedir ve boydan boya
n kafes ile kapaldr. Stn balar altn yaldz sslemelidir. Kubbede
bir ksm kalem iile sslemeler vardr2. Bak resim nr. 6, 7, 8, 9.
Cmi'in bat tarafnda ve cmi' avlusu ile irtibt bulunan olduka
byk ve eski bir hazirede, 1169 (1 7 5 5 /5 6 ) senesinde vefat eden Alay-
beyi Ahmed Aa, Zilhicce 1223 (O c a k - u b a t 1809)'da vefat eden
Geds-zde Sleyman Aa'nn zevcesi Sliha Hanm ve gurre-i Zilhicce
1230 (4 Kasm 1815) tarihinde len, Cabbar zdeler'den Mehmed S
dk Efendi gibi daha pekok kimselerin mezarlar bulunmaktadr. Fakat
bu hazre gayet bakmsz ve mezar talarnn ou, yarya kadar top
raa gmlm olduundan, daha eskisi bulunabileini tahmin ettii
miz birok mezar kitabelerini de okumak mmkn olamamtr.
Btn bu husslar bize gsteriyor ki, Ali-Aa Cmi'i bugn z
mir'in ayakda duran, olduka eski cmi'lerinden biridir.
2 Ik Ungan, zmir Cmileri (Sanat Tarihi Tezi), stanbul 1968, s. 27/28.
6. Alh-parmak Cmii: zmir'de, Haan Hoca mahllesinde otu

ran, Alt-parmak nmile ma'rf Hac ilyas bn. Hemdem elebi tarafn
dan in olunmutur. Cemziy'l-hir 1059 (Haziran 1649) tarihli vak
fiyesine nazaran, evvel mescid olarak yapld; bilhire cmi' hline ge
tirildi.
Bu cmi' zmir'de, Kasab Hzr veya Gngrmez mahllesindeki
Hac ilyas Efendi'nin Alt-parmak Han civarnda bulunuyordu1.
1 zmir, Vakflar Mdrl, I. Vakfiye Defteri, s. 182/83; II. Vakfiye Defteri, s. 89/
90 ve 152. Aynca bak, Mnir Aktepe, fzrnr Hanlar ve arlar (Tarih Dergisi), Say 25
stanbul 1971 ve Ankara, Vakflar Genel Mdrl, Fihrist Defteri, nr. 208, c. I, 8/485.
7. Arap - Deresi Cmii :

zmir'in gney-bat cihetinde ve Ma'm-
ret'l-Hamid mahllesinin, Arap-Deresi denilen mevki'inde bulunuyor
du. 6 Rebi'l-evvel 1319 (23.VI.1901) tarihli vakfiyesine nazaran, bu
96 M. MNR AKTEPE
mahllenin sakinlerinden ve hayr shiblerinden Giridli-olu ad ile

mehur Halil Aa bn. Hac Mustafa bn. Ahmed yaptrmt. Bu itibarla,
XX. yz yl balarnda in edildii anlalan mezkr cmie, Giridli-
olu Cmi'i ad dahi veriliyordu1.
1 zmir, Vakflar Mdrl, II. Vakfiye Defteri, s. 66 ve Ankara, Vakflar Genel

Mdrl, Fihrist Defterleri, nr. 208, c. V, 8/786.
8. Amal Mescid : zmir'de, Mezarlk-ba'ndan ki-emelik C-

mi'ine giden cadde zerinde ve 827. sokaktadr. zmir Mzesi'nde bu
lunan cmi'lere it eski eser filerinde, in tarihi 1310 (1 8 9 2 /9 3 ) se
nesi olarak gsterilmi ise de, bu tarih yanltr. nki, zmir'in Htni-
ye mahllesi skinlerinden Debba es-Seyyid el-Hac smail Aa bn.
es-Seyyid brahim bn. Mehmed'in 2 Kasm 1825 (20 Rebi'l-evvel 1241)
tarihli vakfiyesinde ...M edne-i mezbrede Amal Mescid-i erifi kar
snda, kede vki... ifdesi bulunmaktadr1. Buna nazaran diyebili
riz ki. Amal Mescid mezkr tarihde yni 1825'de vard ve pek tabi'i
olarak, bundan nce de yaplmt. 18 Temmuz 1835 (23 Rebi'l-evvel
1252) tarihli dier bir vakfiyede dahi. Amal Mescid isminin geme
sine binen, bu eserin, bahis konusu tarihde de fal olduunu syle
mek mmkndr2. Ancak, Amal Mescid'in daha sonraki bir tarihde
yandn, Kasab-ba-zde erif Ahmed Efendi'nin vlidesi Mustafa
kz Fatma Hanmn 16 Ekim 1889 (20 Safer 1307) tarihli vakfiyesin
den reniyoruz. Bu vakfiyede ise yle denilmektedir:
...v e medne-i mezbrede Kefeli mahllesinde vki' muhterik olan
Amal mescid-i erifi, ben hayatda iken in edilmi olursa sls-i
mezkrdan yz aded Osmanl liras ile bir akar itir olunup, gailesi
mescid-i erf-i mezkrun tmirine sarf oluna ve eer in olunmam
olur ise, mebl- mezkr ile arsa zerine mescid in oluna...3.
Bu kayd bize cmi'in yandn ve bilhire tmir dolayile yeni
den ins in teebbse geildiini gstermektedir. Mze filerinde
grdmz 1310 tarihi, kanaatmzca bu tmir veya ikinci in tari
hine it olmaldr. Kap zerinde mevcut ( N'n j'' )
eklindeki kitbe, zannederim bu ikinci in tarihini gstermektedir.

2 zmir,Vakflar Mdrl, II. Vakfiye Defteri, s. 235.
3 zmir,Vakflar Mdrl, II. Vakfiye Defteri, s. 83.
Amal Mescid'in tuladan bir minresi vardr. ats ahab ve

zeri kiremit rtldr. Tavan dzdr ve bugn cema'ata ak durum-
dedir. Bak, resim nr. 10.
9. Ayazmal Cmii : zmir'de, Tireli Kethda zde Seyyid Hac

Mustafa Aa'nn evi civarnda bulunuyordu. Mustafa Aa 26 Safer
1211 (31 Austos 1796) tarihli vakfiyesile bu cmi'e dahi, her sene
in bir mikdar balmumu vakfetmi idi. Buna nazaran bahis konusu
cmi, en ge X V III. yz yl sonlarnda yaplmt diyebiliriz1.
Bu gn in hakknda fazla bilgiye sahib deiliz.
1 zmir, VakflarMdrl, II. Vakfiye Defteri, s. 16/18.
10. Balc Mescidi: zmir'in ' Kefeli mahllesinde bulunuyordu.

Mtevellyesi Rukye Hanm'a it 6 Receb 1247 (11. XII. 1831) tarihli
bir vesikadan. Balc Hac Mehmed bn. Ali bn. Abdullah Efendi tarafn
dan yaptrlm olduunu reniyoruz1.
Hakknda imdilik baka bilgiye shib deiliz.
1 Babakanlk Arivi, Cevdet Evkaf tasnifi, nr. 1149.
11. iek Mescidi: zmir'in Temaalk ve Fik Paa semtleri ara

snda bulunan iek mahllesinde idi. Kimin tarafndan ve ne zaman
yapldn bilemiyoruz. Yalnz, Hac Mehmed Efendi bn. Hac Ahmed
Efendi'nin 5 Rebi'l-evvel 1313 (26 Austos 1895) tarihli vakfiyesinde
ad gemektedir1. Dier tarafdan, 3 Zilhicce 1318 (24 Mart 1901) ta
rihli bir baka vakfiyede de, cmi'in gelirlerinden bahsolunmaktadr2.
Bu itibarla, XX. yz yl balarnda, cema'ata ak kk bir ma
halle mescidiydi diyebiliriz.
1 zmir, VakflarMdrl, //. Vakfiye Defteri, s. 110.

2 zmir, VakflarMdrl, II. Vakfiye Defteri, s. 240.
12. orak Kaps Cmii : zmir'de, Basma-hne'nin karsnda ve

Gaziler caddesi ile Anafartalar caddesinin birletii noktada olup, hlen
fa'l durumdadr. Kimin tarafndan ve ka tarihinde yapldna dir
98 M. M NR AKTEPE
zerinde her hangi bir kitabe yoktur. Ancak, Halil Grkaya, bu cmi'in
Hicri 1159 (= 1 7 4 6 /4 7 ) ylnda yaplm olduunu, kaydediyor1. ; Bizim
bu cmi ile alkal olarak tesbit edebildiimiz en eski tarih ise, 1 Aus
tos 1823 ( = 2 3 Zilka'de 1238) ylna aittir. Bu tarihde, zmir'in Htniye
mahallesinde oturan Hac Abdurrahman Efendi zde Mehmed Efendi'-
nin kz Nefise Hanm, adna dzenledii bir vakfiyede, mallarnn geli
rinden bir ksmn orak Kaps Cmi'-i erifi imamna tahsis etmi
bulunuyordu2. Buna nazaran, en ge olarak 1823 senesinde, orak Ka
ps cmi'i fal durumdayd diyebiliriz. Dier taraftan zmir Vakflar
Mdrl'nde mevcd bir baka vakfiye kaydnda ise Medne-i z
mir'de orak Kaps nm mahlde vki' Bostan Mahmud Efendi cmi'i
erifi evkafnn mtevellisi Hfz Efendi'nin veft ile yeri hli ve hd-
met-i lzimesi muattala kalup...3 ifdesi bulunmaktadr.
Gurre-i Muharrem 1311 (15 Temmuz 1893) tarihli olan bu ifdeye
nazaran da, orak Kapusu cmi'inin Bostn Mahmud Efendi tarafn
dan yaptrlm olmas cab ediyor. Bundan maada, yine zmir'de Ht-
niye mahllesinde oturan Debba Seyyid Hac smail Aa bn. Seyyid
brahim Aa bn. Mehmed Efendi'nin dahi, 2 Kasm 1825 (20 Rebi'l-
evvel 1241) senesinde tanzim ettirmi olduu bir vakfiyede, mallar
nn gelirinden bir ksmn Bostn zde Mehmed Efendi cmi'-i erifi
imamna brakm olduunu gryoruz4. Bostn-zdeler'e it bu ka-
ydlardan birincisini grm olmas muhtemel bulunan, zmir Tarihi
yazar Bay Hakk Gltekin de. orak Kaps Cmi'i'nin 1309 (1 8 9 1 /9 2 )
ylnda Bostan-zde Mahmud Efendi tarafndan Gaziler caddesinde yap
trldn sylemektedir5.
Fakat elimizde mevcut yukardaki kaydlara dikkat edilecek olur
sa, bu cmi'in 1309 ylndan ok daha evvel yaplm olduu kolayca
anlalr. Nitekim bu hususu, cmi avlusunda bulunan mezarlara it ki-
tbeler dahi isbata kfi birer delildir diyebiliriz. Hlen, bu cmi'in ha-
ziresinde sekiz-on kadar kabir bulunmaktadr. Her nekadar bunlardan
1 zmir Cmileri (Yeniasr Gazetesi), zmir 1965.

2 zmir Vakflar Mdrl, II. Vakfiye Defteri, s. 31; Alay beyi brahim Bey dahi,
15 evval 1295 (12 Ekim 1878) tarihli vakfiyesinde orak Kap Cmii erifine tahsis ey
ledii yirmi be aded lirann rbh... ile bu Cmie lzm olan eylerin alnmasn art
koymulard. Bak, zmir, Vakflar Mdrl, II. Vakfiye Defteri, s. 3.
5 Ad geen eser, s. 58.
bir ksmnn kitbeli talar topraa gmld ign okunamyor ise

de, dier bir ksm okunur vaziyettedir. Bunlarn iinden en eskisi H.
1118 (1 7 0 6 /7 ) tarihlidir.
Kitabesi:
Tarih dedi
Htif-i gayb eyleyb
Nid - Aye - ruhu d
Ola - eyle gel du8
El-ftiha
1118 (1 7 0 6 /7 )
eklinde olan bir mezar, bize bu cmi'in in tarihi hakknda olmasa

dahi, mezkr mahllin eskilii hakknda bir fikir verebilir kanaatindeyiz.
Dier bir mezar tanda ise u kitbe mevcttur.
1. Diri vh Osman Beyefendiy-i hner perver

Kazy-i belde-i zmir'e olmuiken henz nil
2. Edb n-gh rihlet glistn- cennet-i adne
Tamam oldu sinn-i mr olmadan mansb-i kmil
3. Cihnn byledir encm- kr- n-behengm
Meded bu end rz- devlete dil verme ey kil
4. ki dest-i duy re f edb yaz hzn ile tarih
Ceml-i b-keml-i hakka Osman Bey Ola vsl
Fi. 8 Muharrem 1196 (24 Aralk 1781)
( Jj' 4>- Jl- )
Nihyet bir baka tada da unlar yazldr:
Hl medne-i zmir'de nib-i

eri'at- garra iken intikl-i
Dr- beka eden mderrisn-i kirm-
6 Niddn sonraki kelimelerin harfleri, ebced usl ile hesab olunduunda 1128
tarihli kyor. Ancak, mezar kitabesinde 1118 tarihli ak ekilde grlmektedir.
100 M. M NR AKTEPE
Zevi'l-ihtiramdan merhm ve mafur

El-muhta il-rahmeti rabbihi'l-gafr
Kesriyeli zde es-Seyyid
Ebbekir efik Beyefendi
Rhu iin el-ftiha. Sene 1236 (1 8 2 0 /2 1 ).
Bizim grp okuyabildiimiz mezar talarnn bir ksm, lmye ri-

cline, zmir kad ve niblerine it olmakla beraber, bunlarn arasnda
Bostan zde Mehmed Efendi veya Mahmud Efendi adnda her hangi
bir kimseye tesadf edemedik. Dier tarafdan bizzat cami binasnda
dahi bu huss ile alkal her hangi bir kitbe yoktur. Ancak cmi'in
kble duvarnn d ksmnda ve sonradan bu duvara rabt olunduu
belli olan bir dier kitbede u ifde vardr :
a) >uVI jc_j!I J j LJI <il J jj t> il ,ji-l kil <ul VI -d! V
b) zmir Kads merhm es-Seyyid Osman Beyefendi

rhu iin el-ftiha. Sene 1196 (1782).
Bu kitbenin dahi, yukarda bir baka lm kitbesini grd

mz zmir kads Osman Beyefendi'ye it bulunduu aikrdr. Fakat
ne mnsebetle yazlup buraya koyulduunu anlayamadk. Bunu.n d
nda, cmi'in bnisi olarak gsterilen Bostn Mahmud Efendi veya
Bostan-zde Mehmed Efendi hakknda her hangi bir kitbe yoktur.
Vakf kaydlarnda bahis konusu edilen Bostan-zdeler'in de devri ve
kimlikleri hakknda fazla bir ey bulamadk. Ancak, burada u hussu
kaydetmek yerinde olur.
X V I. yz yl ile X IX . yz yl arasnda yaam ve Osmanl Dev-
leti'ne bir ok kad, kazasker ve bir de eyh'l-islm yetitirmi bulu
nan mehur Bostan-zdeler ilesinin mene'i zmir'in Tire kazasndan
gelmektedir. ayet, zmir vakf kaydlarnda ad geen Bostnlerden
Mehmed ve Mahmud Efendiler bu ileye mensub iseler, orak-kap
Cmi'inin tarihesi biraz daha aydnlanm ve eski tarihlere doru git
mi olacaktr.
7 Meliha Aktay, Bostan-zdeler (Tarih Mezniyet Tezi) stanbul Edebiyat Fakltesi,

1950. .............................
Hlen, kesin olarak in tarihini tesbit edemediimiz bu eser, nde

kk bir avluyu ve bat ile gneyde ise, gayr-i muntazam bir hazireyi
ihtiva eder. Kurunla rtl be kubbe altndaki son cema'at mahlli-
nin etraf cmekn ile evrilmitir. Ana mekn rten tek byk kubbe,
sekiz keli bir kasnak zerine oturur ve her kenarda yuvarlak kemerli
bir pencere vardr. Bu byk kubbenin iki yannda er kubbeli yan
meknlar mevcttur. Klh ve gvdesi kesme tadan olan bir min-
resi vardr. Kadnlar manfili, yan meknlarn st ksmnda bulunur ve
buraya ahab oymal bir merdiven ile klr. Ana meknn byk kub
besini, kemerlerle birlemi stunlar tar. Mihrab bir ni halindedir.
Minberi mermerdir. Kubbe hendesi motiflerle ssldr8. Bak, resim nr.
11,12,13,14,15,16.
8 Ik Ungan, zmir Cmleri (Sanat Tarihi Tezi), Edebiyat Fakltesi, stanbul 1968.
13. Damlack Cmii: Klc Mescidi adn dahi alan bu eser, z

mir'de, memleket hastahnesinin gneyinde ve Damlack mahllesin-
de bulunmaktadr. Bugnk sokak numaras ise 426'dr. Damlack c-
mi'inin zeri, meyilli ahab at ve kiremit rtldr. Kesme tadan bin
edilmi bir de minresi vardr. Bak, resim nr. 17. Dorudan doruya
cmi'e it olmamakla beraber, cmi'in avlu duvar zerinde hicri 1210
(1 7 9 5 /9 6 ) tarihli bir eme kitbesi mevcuttur ve bu kitbede unlar
yazldr:
Shib'l-hayrat ve'l-hasenat Mustafa

olu Mustafa'nn hayrdr. Sene 1210.
Damlack Cmi'i, mevki'i itibrile yoku banda ve kede olduu

in; 448. sokaktan cmi'in altna gelen ve hlen mezzin ikmetgh
olarak kullanlan 7 nr.lu evin kaps stnde de ayrca u kitbe var
dr.
Ett dellet bende-i l-i Osman

n sa ile eref buldu cmi'-i zn
Hamd-lillh hitm buldu ins dedi Fahr
Bu da bir hez min fazl- Rabb
102 M. M NR AKTEPE
( Jj J-^* J )
Zilhiccet'-erife sene-i hicriye 1330 (Kasm 1912).
Bu cmi'in hazresinde gml bulunan ahslara it mezar kita

belerinin en eski tarihlisi de, cmi'in banisi olduu rivyet edilen Ha
an isimli bir ztn H. 1113 (1 7 0 1 /2 ) tarihli mezar tadr.
Burada, cmi'in kimin tarafndan ve nezaman yapldna dir bir
kitabe mevcd olmamakla beraber, bu eserin yukarda verilen tarihler
den daha nce bin edildiini sylemek her hlde hatal olmyacak-
tr. Dier tarafdan, zmir Mzesi'nde mevcut, zmir cmi'lerine it eski
eser filerinde de. Damlack Cmi'i, Klc Mescidi olarak gsterilmitir
ve mezzin evinin kaps zerindeki kitbeye bakarak, bu cmi'in H.
1330 senesinde yapld kayd olunmutur. Fakat yerilen bu in tari
hinin doru olmad kanaatindeyiz. nki, zmir Vakflar Mdrl-
'nde bulunan H. Vakfiye D efterinde mevct 20 Cemziy'l-evvel
1307 (12 Ocak 1890) tarihli bir kayd suretinde Medne-i zmir'de,
Damlack mahllesinde vki' Klc Mescidi demekle ma'rf mescidin
kbel-i er'den mansub mtevellisi, mahlle-i mezbre ahlisinden Kes-
tne-pazarl Hac Osman Efendi bn. Hac Mehmed Efendi ifdesi ge
mektedir1. Bu ifdeye dikkat edilecek olursa, Damlack Cmi'i ile Klc
Mescidi'nin ayn eser olduu ve Klc Mescidi (= D am lack Cmi'i)'nin,
20 Cemaziy'l-evvel 1307 tarihinde cema'ata ak bulunduu sarih e
kilde meydana kar.
Yaptmz aratrmalar neticesi, yine zmir Vakflar Mdrl'n-
de mevcd II. Vakfiye Defterinde bulduumuz 21 evvl 1242 (18
Mays 1827) tarihli ve ankrl-olu sebili ile alkal dier bir vakfiye
rnei de2, bize bu zmirli Klc-zde ilesinin XIX . yz yl balarnda
yaadn gstermitir. Bu vakfiyede bulunan Medne-i zmir'de,
Cmi'-i atik mahllesinde skin iken, bundan akdem vefat eden Klc-
zde el-Hac Mehmed Efendi bn. Abdullah'n zevce-i metrkesi ibu
bis'l-veska mm-glsm bnt. el-Hac smail nm htn tarafn
dan... ifdesine nazaran, Klc-zdelerin, X V III. yz yl sonlarile, XIX.
yz yl balarnda, zmir'de oturduklar sylenebilir. Bu itibarla, bahis
konusu Damlack Cmi'inin Klc-zdeler ile bir alkas bulunduu tak
1 Bak, s. 143.
2 Bak, s. 184.
dirde, bu cmi'in in senesini, biraz daha erken tarihe almak mmkn

olabilecektir.
Burada, cmi'in avlu duvar zerinde bulunan 1210 (1 7 9 5 /9 6 ) ta
rihli eme kitabesi dahi dikkati clibtir. Nihayet cmi' haziresinde
mevcut 1113 (1 7 0 1 /2 ) tarihli mezar kitbesi, bu cmi'in en ge XVIII.
yz yln banda in edilmi olmas lzm geldii dncesini bizde
uyandrmaktadr. Nitekim, Babakanlk Arivi (stanbul), Mhimme
Defterlerinde grdmz ve suretini aynen aaya dere ettiimiz
evil-i evvl 1132 (Austos 1720 ortalar) tarihli vesika rnei de, bu
husustaki dncelerimizi takviye eder mhiyetde olmaldr :
zmir kadsna hkm ki.
Medne-i zmir civarnda, abunhnelere karib mahlde vki' Dam
lack nm pnar kimesnenin mlki olmayup, bil shib olmala, ashb-
hayratdan bir kimesne ol pnarn bir mikdar suyunu iki emeye3 icr
edp, ma'adas yabana ceryan etmekle intifa'dan tl olduu ilm olun
man zikr olunan pnar suyundan slif'z-zikr iki emeye icr olu
nandan ziydesi dahi ibdullahn intif' in destr- ekrem mr-i
efham nizm'l-lem nzm- menzim'l-mem vezr-i a'zam sitde
iyem ve dmad- muhteremim brahim Paa edm Allah-ta'al
iclleh... tarafndan hasbeten lillhi ta'al bin ve ihy eyledikleri
mescid-i erif ve sabun-hnelerine icrsna mmana'at olunmaya dey
yazlmtn)4.
Burada grlyor ki, Nevehirli sadrzam Dmad brahim Paa,
Damlack civarnda ve yine bu havlide olan sabun-hnelerine yakn
bir mahlde, bir mescid bri ve ihy etmitir. Ancak Damlack havli
sinde brahim Paa adna bir baka mescid grlemediinden, mezkr
Damlack mescidinin, brahim Paa'ya it olmas da bir ihtiml dahilin
dedir. Klc-zdeler ise, bu eseri ta'm ir ettirmi olabilir. Henz, bu hu-
ssu kat'i ekilde hlledecek bir veska veya kitbeye shib deiliz.
3 Bu *iki eme* nin, ki-emelik semti ile ne dereceye kadar bir mnsebeti var
dr bilemiyoruz. Ancak, hlen ehrin merkezinde kalan ve en eski mslman mahllele-
rinden biri olan kiemelik semti, Damlaca ok yakn bir mahlde bulunmaktadr. Bu
rada bir de cmi olup altnda adrvan vardr. Bak, kiemelik Cmiine.
4 Mhimme Defteri, nr. 129, s. 318.
14. Esnaf eyh Cmii : zmir'de, Cmi'-i atik mahllesinde, bu

gn 442. sokak 56 nr. da bulunmaktadr. ivici Hamam'ndan Arab-
104 M. MNR AKTEPE
frm'na giden yol zerinde ve mahlle arasndadr. Fakat, ok nemli

olduunu tahmin ettiimiz bu cmi'in, maateessf tarihi hakknda bu
gn hi bir ey bilemiyoruz. Baktmz vakf defterleri iinde de bu
cmi' ile alkal her hangi bir kayda tesadf edemedik. Ancak cami'
haziresinde bulunan 15 kadar mezardan, okuyabildiimiz iki tan ki
tabesi, Hicri 1149 (1736) ve 1222 (1807) tarihlidir. Bunlardan 1222
tarihli olan, zmir vlilerinden Hac smail Paa'ya aittir. Dier talar
ise, topraa ok gmlm olduundan okumak imkn hasl olamad.
Maamafih hazirede mevcut talarn eskilii ve burada yatan ahslarn
nemi hususuna dikkat edilirse, cmi'in dahi eskilii ve ehemmiyeti
hakknda bir fikir edinmek mmkndr diyebiliriz. leride, zmir'in eri
Sicil Ahkm Defterleri zerinde yapacamz almalar, bu cmi'i ol
duu kadar, zmir'in dier eserlerinde dahi gizli kalm taraflar ak
la kavuturacaktr zannederiz.
Hlen mevct Esnaf eyh Cmi'i kk bir avluyu ve hazireyi ih
tiva eder. Son cemaat mahllinin n cmekn olup, zeri kiremit r
tldr. Minresi be keli bir kaide zerine oturur ve 1957 sene
sinde tamamen yeni olarak yaplmtr. Ana mekn tromplu bir kubbe
ile rtldr. Penereler iki kademedir. Mihrab ni hlinde, minberi
ise ahabtr. iinde ssleme yoktur1. Bak, resim nr. 18, 19.
1 Ik Ungan, zmir Cmi'leri, s. 66.
15. Eref Paa Cmii : zmir'in gneyinde, Be-tepeler ile Nz-

hetgh mahllesine yakn bir yerde olup, bilhire bu mevki'e, cmi'in
bnisi olan Hac Eref Paa'ya nisbetle, Eref-Paa ad verildii in,
cmi'de hlen Eref-Paa semtinde ve Eref-Paa caddesi zerinde bu
lunmaktadr.
Hac Eref Paa, Suriye vilyeti vli muvinliinde altkdan son
ra1, zmir'e geldi ve l idre meclisi yesi oldu. zmir Belediye resi Ev-
liya-zde Hac Mehmed Efendi'nin grevinden isti'fs zerine, 12 Ekim
1311 tarihinde, vekleten zmir Belediye bakanlna getirildi. Daha
sonra Belediye seimlerini kazanarak, asleten bu makam igal etti.
1314 ylnda, Rumeli Beylerbeylii rtbesile ve III. Osmn, IV. Mecdi
nianlarn hiz bulunduu hlde, yine bu grevde kald. zmir Belediye
1 Ankara, Vakflar Genel Mdrl, Esas Defterler, c. II, nr. 8/675.

bakanl esnasnda, bilhassa ehrin yollarn geniletmek ve yeni cad

deler amak sretile hret yapt2. Bugn ehri, gney kesiminde, do
udan batya kat'eden ve Eref-Paa caddesi adn alan yol onun ese
ridir. Bu cadde zerinde bulunan cmi dahi, Eref Paa tarafndan yap
trlmt. Cmi'in vakfiyesi ise aynen yledir.
Medne-i zmir'de Cmi'-i atik mahallesinde Natr-zde Medresesi
civarnda skin medne-i mezbre Belediye resi saadetli Hac Eref
Paa hazretleri bn. Sleyman Efendi, meclis-i er'-i erf-i enverde zlkr-i
ti vakfna ... mtevelli nasb ve tyin eyledii Nuri Efendi bn. Mustafa
mahzerinde ... ikrar- tam ve takrr-i kelm edp, vkf- tiy'z-zikrin
sudruna dein silk-i mlkmde mnselik olan emlkimden medne-i
mezbrede, Nzhetgh mahllesinde kin tarafeyni Yeniehirli Ahmed
ve smail Beylerin balar ve bir taraf bnisi bulunduum cmi'-i erif
avlusu ve taraf- rbi'i tark- m ile mahdd biri-birine muttasl biri b
yk ve ikisi kk bb menzilden her birini vakf- shih-i er' ve
habs-i sarh-i mer' ile vakf ve habsedp yle art ve tyin eyledim
ki ... masrif-i zarriyyeleri ba'de't-tenzil bkisinden cmi'-i erf-i mez
kr imam ve hatbi bulunan efendilere ehri erden alt ve mezzini
ne iki ve... verile.
24 Cemziy'l-evvel 1315 (21 Ekim 1897)3,
Bu vakfiyeye nazaran, 21 Ekim 1897 tarihinde. Eref Paa Cmi'i-

nin yaplm veya yaplmakta olduu sylenebilir. zmir Mzesi eski
eser filerinde ise, bu cmi'in 1319 tarihinde in olunduu kaydolun
maktadr. Cmi'in i kaps zerinde bulunan iki msra'lk kitbede ay
nen u ifde mevcuttur.
Eref Paa hazretlerile halleri

Hce Fatma Hanm'n eser hayriyeleridir
1320 (1 9 0 2 /3 )
Grlyor ki, cmi'in tamamlanmas biraz gecikmitir. Ve son

radan Hce Fatma Hanmda bu eserin itmamna itirk etmitir. Hac
2 brahim Cavid, H. 1314 senesi Aydn Vilyeti Slnmesi, s. 67 ve 90 ile Rif Nezih,
zmir Tarihi, I. Kitap, 17. forma, s. 11.
106 M. M NR AKTEPE
Eref Paa'nn 21 Ramazan 1323 119 Ka<;m ...

vakfiye ile bu cmrine daha bz, yer|er vakf ettiini g l e k l e ^ ' ^
Eref Paa Cam. i, bir bodrum kat. zerine fevkani olarak yapl
m tr a m , ahab meylI, vs kiremit rtldr. Son cema'at mahl
dousunda otan tek mmresl kesme tadandr ve mlnre s e te k
eli bir kaide zer,ne oturmaktadr. Mlnre klah, tadandr Crnk d
m ir parmaklkla evrili bir avlu inde bulunmaktadr, n oebhe y a
duvar payeler,la blnmtr ve burada geni bir alnlk bulunur A n
|.k stndeki madalyonun iinde ise 1 3 1 9 n q m / o \ -u-
Dier yanlarda ki kademe hlinde pencereler varS r ? * '
M i l olduka kktr Ana mekna ahab bir kap,'e g Bu k Z
ve pencere kemerler, br-brine benzeyen zel hir + * P
nn zeri, sekiz kel, blr kubbe ila a S l d S
ne oturmu vazyettedir. Sde ve derin bir nis h lin i -u upyelen'
Ahab minberi mermer taklidi boyaldr-. Bak. resim nr. 2o! 21^ 2 3
4 zmir, Vakflar Mdrl, 11, Vakfiye Defteri s. 182

5 I5k Ungan, zmir Cmi'leri (Sanat Tarihi Tezi) Is'tanbnl pa u-
c ao/AT istantml Edebiyat Fakltesi,
16. Giridli-olu Cmii : Bak, Arap - Deresi Cmi'i.
17. Gzel-yal Cmii : Bak, Ma'mret'l - Hamdiye Cmi'i. *
18. Hac Ali Aa Cmii : Bak, Horasanl Mescid.
19. Hac Bey Cmii: zmir'de, Top-alt semtinde, Memduhiye

mahllesinin 746. sokandadr. Bu itibarla, bzen Top-alt cmi'i ad
ile de tannmaktadr. zmir ehrinin Mahlle-i cedd ehlisinden olan
Morali Baladur Hac Bey nmile mehur. Yunus olu Mehmed Aa ta
rafndan 1307 (1 8 8 9 /9 0 ) tarihinde yaptrlmtr. Minre kaidesinde ve
yon tarz bir stn bal zerinde bulunan kitbesi ise yle yazl
mtr :
a. Baladur Hc Mehemmed Bey ki shib-i hayrdr

Hayr in yapd essndan bu cmi'i bin
b. Pek byk l-cenblktr bu hizmet dn in

Dn dny dim olduka bula nm beka
c. Sa'yi makbul ola indallh dahi ecri azm

Hsl ... murad ede Cenb- kibriy
d. n cema'at toplanup evkt- hamse klalar

Lyk odur edeler bnisine hayr- du
e. Syledim tarihini grdkde Hilm elif ile

Hac Bey tevfk- Hakla kld bir cmi bin
Sene: 1307
Baladur Hac Bey, 11 Rebi'l-hir 1307 (5 Aralk 1889) tarihli

vakfiyesile, bu cmi'in imamna, hatibine, mtevellisine ve tefriine, ba
kmna harcanmak zere bir ok emlkini vakf etmi ve ne ekilde kul
lanlaca hakknda, artlar koymudu1. 18 Rebi'l-ahir 1313 (8 Ekim
1895) tarihli ikinci vakfiyesinde ise, vakfna bir ksm daha mallar ilve
etmekde, mtevellisini ve vakf artlarn deitirmektedir2. Nihayet
kendisi 10 evval 1315 (4 Mart 1898) tarihinde lm ve cmi'i avlu
suna defnedilmitir. Mezar tanda dahi manzum bir kitbe vardr.
Hve'l-bk
Morali nm Mehemmed bu Baladur Hac Bey

Irci' emrile etti dehr-i fnden gzr
Mazhar- cd- seh olmu-idi ol rtbe kim

Eyledi sarf birr u hayrta nkdun b-umr
...cmle cvr- beldede bu cmi'in

Etti inatna bezl-i vcd leyi nehr
Pydr olduka hayrt ve meberrt nn

Meskenin dr's-selm etsn cenb- kird-gr

108 m . m n ir k t e p e
kt bir htif dedi trih-i cevherdrn

Hac Bey Ba- na'me azm edb kld karar
Ruhuna fatiha. Fi. 10. evval 1315
Hac Bey'in yannda bulunan karsnn mezar kitbesinde dahi un

lar yazldr:
Ah mine'l-mevt
Beni kl mafiret y Rabb-i yezdn

B-hakk- Ar- a'zam nr- Kur'an
Gelp kabrim ziyret eden ihvan
Edeler ruhma fatiha ihsan
Baladur Hac Bey
Zevcesi merhume Hatice
Rhuna ftiha : Sene 1322.
Hac Bey cmi'inin kk bir avlusu vardr. Son cema'at mahal

line bir merdiven ile klr ve buras cmekn ile rtldr. Kubbesi se
kiz keli bir tanbur zerine oturur. Bu kubbenin st kurun kapla
madr. Minrenin kaidesi keli olup, kesme tadandr. Minare gvdesi
sval ve klah ise kurundur. Ana mekn tromplu bir kubbe rter. Bu
cmi'de kadnlar mahfili yoktur. Mihrab bir ni hlindedir. Minberi ah-
abtr. iinde altn yaldzl sslemeler vardr3. Bak, resim nr. 24, 25, 26,
27, 28, 29. Cmi'in nnde bulunan emenin kitbesi de aynen y-
led ir:
Shib'l-hayrt ve'l-hasent
Baladur Hac Bey Mehemmed Aa
Sene : 1305
3 Ik Ungan, zmir Cmileri (Sanat Tarihi Tezi), stanbul 1968, s. 137-142; Hakk
Gltekin, zmir Tarihi, zmir 1952, s. 57; Vedat Sivri, zmir Cmileri (Ege Ekspres Ga
zetesi), sene 1960.
20. Hac Haan Cmii : zmir'de, Pazar-yeri (Agora) mahllesin-

de, Papuccu sokanda bulunuyordu1. Devri ve banisi hakknda imdi

lik bir bilgiye sahib olamadk.
1 Ankara, Vakflar Genel Mdr. Fihrist Defterleri, nr. 208, c. I, 8/1319.
21. Hac Mahmud Cmii: zmir'de, Kemeralt caddesine alan

II. Beyler-soka nihyetindedir ve hlen faal durumda olup Vakflar Ge
nel Mdrl'ne baldr. Ankara, Vakflar Genel Mdrl Arivi'n-
de bulduumuz bir kayda nazaran, bu cmi'in banisi Hac Mustafa Efen
di olduu hlde, eser daha ziyde Mahmud Hoca Cmi'i ad ile h
ret bulmutu1. 30 Mays 1885 (1 5 aban 1302) tarihli dier bir vakf
kaydnda dahi bu cmi'in ismi Evkf- hmyna mlhak evkafdan
Hac Mahmud Cmi-i erifi denilmekle mtehir Hoca Mahmud Cmi-i
erifi olarak gemektedir2.
Bu ifdeden ak ekilde anlalaca zre, mezkr cmi'e sonra
dan, burada Hocalk yapan Hac Mahmud Efendi adnda'birinin ismi
alem olmu ve bu sebeple de cmi'e, bzen Hac, bzen Hoca Mahmud
Efendi cmi'i ad verilmitir diyebiliriz. Nitekim bu cmi'in avlusunda
bulunan hazire iindeki bir ok mezarlardan bir tanesinin de Seyyid
Hac Mahmud Efendi isimli bir zta it olduunu grmekteyiz. Bahis
konusu mezarn kitbesinde ise aynen unlar yazldr.
Hve'l-hayy'l-bk
Bu merkade her kim ederse du

Ede maherde efa'at Mcteb
Merhm ve mafur Hfz-zde
Esseyyid el-Hac Mahmud Efendi
Rhu in el-ftiha.
Sene: 1193 (1779).
Fakat bu Hac Mahmud Efendi'nin vakfiyelerde ad geen. Hac

Mahmud Efendi olup olmadn bilemiyoruz. Ancak Gmi'in ismini ve
bu hazirede medfn Hac Mahmud Efendi'yi gz nnde tutan bz ya
zarlarmz ise, cmi'i 1193 (1779)'da vefat eden Hac Mahmud Efen-
di'ye ml ederek, bahis konusu cmi'in dahi bu lm tarihinden evvel
1 Bak, Fihrist Defterleri, nr. 208,. c. II, 8/1748. !
2 zmir Vakflar Mdrl, I. Vakfiye. Defteri, s. 164.
110 M. MNR AKTEPE
yaplm olmas cab ettiini sylemilerdir. Mesel, zmir Tarihi..yazar

Hakk Gltekin'in verdii bilgiye dayanarak3. Bayan Ik Ungan, zmir
cmi'leri adl tezinde, bu hususda hatal olarak unlar yazm aktadr:
Hac Mahmud C m i'i: ikinci Beyler sokandadr. Yaptran Hac
Mahmud Paa'dr. 1679'da ldne gre bu cmi daha nceki bir
tarihde yaplm olmaldr. Hac Mahmud Paa, cmi'inin batsndaki
kk hazirede yatar. Mezarn balk tanda lm tarihi olan hicri 1193
(M . 1679) yazldr...4. Ik Ungan'n burada bahis konusu ettii Hac
Mahmud, paa deil efendidir ve hicri 1193 senesi, mildi 1679 ylna
deil, 1779 tarihine tekabl eder. Maamafih, Hac Mahmud Cmi'i ad
ile mehur olan bu eser, hakkaten 1779 ylndan daha nce yaplmtr
diyebiliriz. nki 28 M art 1753 tarihli bir vakfiyenin sahibi olan. Odum
kapl zde Hac Mehmed Aa, 11 Haziran 1765 tarihinde, yni Seyyid
Hac Mahmud Efendi'nin lmnden 14 sene evvel, mezkr vakfiyesine
bir erh vermi ve evldlar inkraz bulduu takdirde; vakfna. Hac Mah
mud Cmi'i evkafna her kim mtevelli olur ise, vakf- mezkra da o
mtevelli olsun diye bir art koymutu, ite bu ifde bize gsteriyor
ki. Hac Mahmud Cmi'i 11 Haziran 1765 tarihinden nce de mevcuttu.
Nitekim bahis konusu cmi'in avlusunda bulunan H. 9 Receb 1170 (30
Mart 1757), 1171 (1 75 8), ve 1181 (1767) tarihli mezar kitbeleri dahi
bu hussu isbatlayacak birer delildir zannederiz5. Dier tarafdan mezkr
3 Bak, zmir Tarihi, zmir 1952, s. 55. .

4 zmir Cmileri (Edb. Fak. Sanat Tarihi Tezi), s. 31; Bu malmat, Seyyid Hac
Mahmud Efendiye it mezar kitbesile karlatr.
5 Bu kitabeler aynen verilmitir:
a) Ah minel-mevt
Merhme ve mafre Havva
Kadn bnt. Hac mer Aa
Rhuna el-ftiha
9 Receb sene 1170
b) Merhme ve Mafre
Hfz-zde brahim
Efendinin kermesi
Fatma rhuna
el-ftiha sene: 1171
c) HveI- haUkul- bk
Ziyretden murad heman duadr
Bu gn bana ise yarn sanadr
Merhme ve mafre Ulacakl-zde
cmi'in adna Geds (Gedizli) zde el-Hac Abdullah Aa bn. Hseyin

Aa bn. Haan Aa'nn gurre-i Safer 1129 (15 Ocak 1717) tarihli vak
fiyesinde de tesadf ediyoruz. Hac Abdullah Aa, Hac Mahmud C-
mi'inde, yaz aylarndan haziran, temmuz ve austos aylarnda, namaz
lardan sonra, souk su yapmak in immna her gn bir denk kar aln
mak zere gnde elli aka verilmesini art kouyordu8.
Gedizli-zde'nin vakfiyesinde bulunan bu cmle de, bize Hac Mah
mud Cmi'inin en ge 15 Ocak 1717 tarihinde cema'ata ak bulundu
unu gstermektedir.
Lkin, mezkr cmi'in, kat'i ekilde, hangi tarihde yaplm oldu
una dir elimizde bir kayd yoktur. Cmi'in bnisi olarak gsterilen
Hac Mustafa Efendi'nin kimlii ve devri hakknda da bir bilgi bulama
dk. Bu itibarla, imdilik bildiimiz huss, sdece bu cmi'in XV III. yz
yl balarnda mevcut ve faal bir eser olduu yolundadr.
Hac Mahmud Cmi'inin, son cema'at mahlli cmekn ile evrili
dir. Ana mekn rten kubbe, sekiz keli bir kasnak zerine oturur
ve st kiremit rtldr. Bir tek minaresi vardr ve tuladan olup,
zeri svaldr. Mihrab bir ni hlindedir. Minberi ahabtr. ki ahab
stuna istinad eden kadnlar mahfili ise kafesle rtldr7. Bak, resim
nr. 30, 31, 32, 33.
Kerimesi Emine Kadn rhn

El-ftiha. S.ene: 1181
d)
Merhm Hfz-zde Seyyid

Ahmed Efendi rhuna el-ftiha
Sene: 1193
e)
Hfz-zde Mahmud Efendi

Zevcesi merhme erife
Hadice Kadn rhuna
Ftiha. Sene: 1220
f) Hvel-hay
Hac Mahmud Cmisi
Mezzini merhum kasab
Hseyin Efendi rhuna
Ftiha. Sene: 1277
6 zmir Vakflar Mdrl, II. Vakfiye Defteri, s. 22/23.
7 Ik Ungan, zmir Cmileri, (Edb. Fak. Snat Tarihi Tezi), stanbul 1968, s. 31/32.
112 M. M NR AKTEPE
22. Hac Mehmed Cmii : zmir'de, kiemelik Cmi'inden Dam

lack semtine giden Uzunyol zerinde ve 841. sokak nr. 1 dedir. D
kaps zerindeki kitabede unlar yazldr:
Cmi'-i Hac Mehemmed Aa geri yand.

Avn-i br ile yapld yine a'I ra'n.
Der trihini ............................. cema'at Fikri (?)
Ettiler himmetle cmi'in ez nev in1.
1280
Burada her nekadar Hac Mehmed Aa'nn kimlii hakknda bir

bilgi yok ise de, zmir Mzesi'nde bulunan, zmir cmi'lerine it eski
eser filerinde, bu Hac Mehmed Aa'nn demi'in Balyanbolu nhi-
yesinden olduu kaydldr. Nitekim, Ankara, Vakflar Genel Mdr-
l'nde bulunan, vakf kaydlarndan birinde dahi, zmir'de, Cmi'-i
atik mahllesinde, demi'in Balyanbolu nhiyesinden Hac Mehmed
Efendi'ye it bir cmi olduu bahis konusu edilmektedir2.
Dier tarafdan bu cmi 1280 (1 8 6 3 /6 4 ) ylnda yanp, yeniden
yapldna nazaran, ilk def'a, her hlde X IX . yz yln balarnda veya
X V III. yz ylda yaplm bulunuyordu diyebiliriz. Ancak cmi'in tmi-
rinden nceki devirlerine it, imdilik daha fazla bir bilgiye shib de
iliz. Daha sonralar ise, Kasab-ba zde erif Ahmed Efendinin an
nesi, Mustafa kz Fatma Hanm, 20 Safer 1307 (16 Ekim 1889) tarihli
vakfiyesile, bu cmi'in tmiri in kendi vakfnn gelirinden bir mikdar
para ayrm bulunmaktadr3. Ayni zamanda Salebci-zde Hac Ahmed
Efendi bn. Hac Mehmed Aa dahi, 18 Rebi'l-evvel 1311 (29 Eyll
1893) tarihli vakfiyesinde. Hac Mehmed Cmi'i imamna, kendi vak
fnn gelirinden bir ksmn vazife olarak tyin etmitir4.
Hlen cema'ata ak bulunan Hac Mehmed Cmi'inin nnde k
k bir avlusu vardr. Yeri yksek olduu in, kuzey istikametinde,
zmir ehrine hkim bir manzaraya sahibtir. Son cema'at yeri cmekn
1 Bu kitbenin nc msr tam okunamad.

2 Bak, Fihrist Defterleri, nr. 208, c. I, 8/1319.
3 zmir, Vakflar Mdrl, II. Vakfiye. Defteri, s. 83.
4 zmir, Vakflar Mdrl, II. Vakfiye Defteri, s. 68/70.
ile kapal olup, iki ksmdan mteekkildir. Cmi'in zeri ahab meyilli
ve adi kiremit rtldr. Bir minresi olup zeri svaldr. Dahilde ana
mekn bir ss kubbesile rtldr. Minberi ahab ve mihrab bir ni
halindedir. Mihrabn stnde ve pencerelerin kenarnda san'at deeri
bulunmayan bir takm sslemeler vardr5. Bak, resim nr. 34, 35.
5 Ik Ungan, zmir Cmileri, s. 29/30.
23. Hac Vel Cmii : (M um -yakm az) zmir'de, Htuniye meyda

nndan orak-Kap ve Basma-hne'ye giden Anafartalar caddesi ze
rinde olup, sa taraftadr. Bu cmi'i, 26 Haziran 1730 (10 Zilhicce 1142)
tarihli vakfiyesine nazaran, zmir'de Htuniye mahllesinde oturan
Aliye (Alanya)l Hac Vel bn. Yusuf bn. Vel Aa adnda bir kimse
mceddeden yaptrmt1. Bu itibarla Hac Vel Cmi'i, X V III. yz yl
balarna it bir eserdi. Cmi'in bnisi, Cmi'-i atik mahlfesinde bu
lunan Abdi Aa Hamam'ndaki rubu'hissesini; Hac Hseyin (Ba-
durak) Cmi'i nndeki dkknlarn; Kestne-Pazar'nda vki' Ahmed
Aa Cmi'i vakf dkknlar yannda olan dkkn ile Nifli-zde (a
drvan) Cmi'i civrndaki bir dkknn ve zmir iinde daha bz ma-
hllerde mevcd dkknlarnn gelirini, yaptrd bu cmi ile altnda
bulunan sebilinin masraflarn karlamak zere vakf etmi bulunu
yordu.
zmir'in, yine Htuniye mahllesinde oturan Debba Seyyid Hac
smail Aa bn. Seyyid brahim Efendi de, 2 Kasm 1825 (20 Rebi'l-
evvel 1241) tarihli vakfiyesine, bu Hac Vel Cmi'i imam in bz
artlar koymutu2. Buna nazaran, Cmi' mezkr tarihde, yni insn
dan takriben bir asr sonra da cema'ata ak durumdayd. Ancak za
mann tesbit edemediimiz bir tarihde kapanm ve bir mddet depo
olarak kullanlmt. 1958 ylnda ise, yeniden byk bir ta'mir grm
ve cema'ata tekrar, muntazam bir ekilde almt. Hlen iinde na
maz klnmaktadr. Son cema'at mahlli kapal olup cadde zerine gel
mektedir. Tek minresi vardr. Cmi'in zeri kiremit rtldr.

24. Halil Efendi Cmii : Bak, Ahmed Aa Cmi'i.

M. M NR AKTEPE
114
25. Hamidiye Cmii: (Karantina veya Kk-yal). zmir'de, Ko-

nak-Gzel-yal shil caddesi zerinde ve Karantina (hlen Kk-yal)
mevki'inde olup, shilde in edilmitir. Mahlli bir rivyete nazaran,
bu esere evvel Belks Hanm zevci Osman Paa balamt. Fakat Os
man Paa'nn lm zerine, inaat yarm kald rn, Belks Hanm
durumu bilhire Saray'da bulunan kzkardeine bildirmi, o da meseleyi
II. Abdlhamid'e intikal ettirdiinden, bu cami sonunda, U. Abdlha-
mid tarafndan tamamlattrlmt.
Aydn Vilyetine mahsus, hicri 1308 - Ml 1307 tarihli Sl-nme'de
ise, zmir vlisi Halil R ift Paa'nn 28 Ramazan 1306 ( = M . 28 Mays
1 8 8 9 ) tarihindeki1 ikinci zmir vliliinden soira ...Karantina'da, in
sna baland hlde end senedir n-temam kalm olan cmi'-i eri
fin itmm emrinde tfet-i seniyye-i hazret-i hilfet-penhiye dellet
buyurduu kaydldr2. Nihyet, Ankarada, Vakflar Genel Mdrl-
'nde, zmir'in Karantina semtinde mceddeden bin olunan bu c-
mi'in. Sultan II. Abdlhamid'in ad ile isimlendirilmesi hakknda, sad-
rzam tarafndan yazlm 24 Knun-evvel 1307 tarihli ve 430 sayl
bir tezkirenin mevcd olmas3, bize gsteriyor ki, bu eser 1307 (1890)
senesi sonunda, devrin pdih tarafndan itmam edilmitir.
Dier tarafdan, zmir Tarihi yazar Rif Nezih Bey'in verdii bilgiye
dayanarak diyebiliriz ki. Karantina (Hamidiye) Cmiinin inatna, z
mir'in mehur zenginlerinden ve hayr severlerinden Slebci-zde Hac
Ahmed Efendi de nazret ve muvenet etmitir4.
Ana mekna giri kaps zerinde bulunan kitbesi ise aynen
yledir:
a) ehriyr- hazret-i Abdlhamid Hn snnin.

b) mr-i icllini efzn ede Rabb'l-lemn.
c) Hm-i er'-i adlet pdih takv gzn
d) evketi hem satveti dim ola fi kll-i hin.
e) Himmet-i hnesile buldu hitm mescid-i feyz-karn.
f) Nm- nmle msemm cmi'-i nr- mbn.
1 Aydn (zmir) vilyetine tyin tMhi; hakkmda bak, bnl Emin, Mahmud Kemal
nal, Osmanl Devrinde Son Sadrzamlar, s. 1539: .
2 Bak, A d geen eser, c. I, s. 88/89 Ve 552/53.
3 Fihrist Defterleri, nr. 208, c. II, s. 8/667.
4 zmir Tarihi, zmir 1927, I. Kitab, 18. forma, s. 12.
OSMANLI DEVR Z M R . CMLER HAKKINDA N BLG 115
g) Yazd i'cmile trih-i hitmn eyh IMecb.

h) Kld insn mcerreb fahr- cmle m'minn.
B( ili- j'l' l c S -l* )
Hamidiye (Karantina) cmi'inin, hlen etrafnda kk bir avlusu

vardr. Son cema'at mahlli 1957 senesinde yaplan ta'mir esnasnda
cmekn ile evrilmitir. Eserin zeri kademe hlinde kapanmtr.
Birinci ksm kubbe, dier iki ksm da dz at ile rtl olup, kurun
delidir. Mihrab cebhesinde iki, dier duvarlarda da er pencere bu
lunuyor. Kubbeye geii salayan tromplar arasndaki boluklarda dahi
birer pencere vardr. Ayrca kubbenin oturduu sekiz keli kasnan
dahi her kenarnda vitrayl birer pencere bulunuyor. Minresi, sekiz k
eli bir kaide zerine oturur ye Minre gvdesi, oymal kesme tadan
olup, klh kurun rtldr8. Bak, resim nr. 36, 37, 38, 39, 40, 41.
5 Bu kitabeyi, Ik Ungan tamamen yanl okumutur. Bak, zmir CmVleri, s. 56

ve mezkr cmiin ismini de, hi alkas olmad hlde (Midhat Paa) cmi olarak adlan
drmtr.
6 Bu cmiin i ksmlar ve sslemeleri hakknda bak, Ik Ungan, zmir Cmileri,
s. 57/58.
26. Haan Aa Cmii: zmir'in Tevikiye mahllesinde bulunu

yordu. Kasab-ba zde erif Ahmed Efendi'nin annesi Fatma Hanm'a
it, 20 Safer 1307 (16 Ekim 1889) tarihli bir vakfiyeden ismini ve mev
cudiyetini renmekteyiz1. Fatma Hanm, bu cmi' in bir mikdar t-
mir paras vakf etmi olduuna nazaran. Haan Aa Cmi'i 1889 yln
dan nce de vard diyebiliriz.
Bu cmi'e dir, bundan baka bir bilgiye shib olamadk.
27. Hlkmetiye Cmii : zmir'de, Abbas Aa mahllesindedir. XX.

yz yln balarnda, smail Efendi tarafndan yaptrlmtr. Moloz ta
inaat bir binadr.
28. Hoca Mahmud Cmii : Bak, Hac Mahmud Cmi'i.

116 M. MNR AKTEPE
29. Horasanl Mescidi: zmir'de, 565. sokakta, yni ehrin gney

tarafna den Be-tepeler semtinde ve evvelce muhacirler in kurul
mu olan Nzhetgh mahllesinde bulunmaktadr1. Bnisi, zmir'de
Cmi'-i atik mahllesinde oturan Sleyman olu Horasanc Hac Ali
Efendi olduundan, bu cmi'e Horasanl Mescidi ad verilmitir.
Maamafih bz kaydlarda, bnisinin adna nisbetle Hac Ali Aa
Cmi'i denildii dahi grlmektedir. zmir Mzesi'nde bulunan eski
eser filerinde, ayrca Tevhidiye Mescidi adn ald da yazldr.
Cmi'in in tarihini tam olarak bilemiyoruz. Her nekadar, zmir
Mzesi'nde mevcd ve bu cmie mahsus eski eser fiinde, in tarihi
1312 (1 8 9 4 /9 5 ) senesi olarak gsterilmi ise de, bu tarihin hatl ol
duu kanaatindeyiz. nki cmi'in bnisi Sleyman olu Horasanc
Hac Ali Efendi'nin, 9 evvl 1305 (19 Haziran 1888) tarihli vakfiye
sinde2, bu eseri mceddeden bin ve in ettirdiinden bahs etmi ol
mas hususuna dikkat edilirse, cmi'in bu tarihden nce yapldn sy
lemek, kanaatmzca daha doru olur.
Bylece, bahis konusu mescid in, XIX . yz yln ikinci yarsna
it, tek minreli, zeri dz atl ve kiremit rtl kk bir eserdir
diyebiliriz. Bak, resim nr. 42.
1 Ankara, Vakflar Genel Mdrl, Fihrist Defteri, nr. 208, c. II, 8/67.
2 zmir, Vakflar Mdrl, II. Vakfiye Defteri, s. 177. Burada olan vakfiye met
ninde unlar yazldr: .
Medne-i zmirde, Cmi-i atik mahllesinde sakin shibl-hayrat ve rgbl-hasenat
Horasanc Hac Ali Efendi bn. Sleyman medne-i mezbre mahkemesinde ... mtevelli nasb
ve tayin eyledii byk olu Hfz Sleyman Efendi mahzerinde ikrr- sahih-i er ve
itirf- sarh-i mer edb vakf- tiyl-beynn sudruna dein silk-i mlk-i sahihimde
mnselik olan, zmirde, Kestelli mahllesinde, Ba-oturak caddesinde vki yirmi be numa
rada mukayyeti arsam ve bir bb funnumu ... bil-cmle ... hukuku ile vakf ve habs edb
yle art ve tyin eyledim ki, ... fazlasndan zmirde, Be-tepeler nm mahlde mcedde
den bin ve in eylediim cmi-i erif dahi badet-tmir vet-termm krk kuru cmi-i
mezkrda kad olunacak kandil yana ve ... olanlara verile.
9 evval sene 1305 = 19 Haziran 1888.
30. Irgad - Pazan Cmii : zmir'in Cmi'i atik mahllesinde bulu

nan Irgad-Pazar semtinde, yni Mezarlk-bandan iki-emelie giden
cadde zerinde, in edildii in bu ismi almt. Ne zaman yapld
n bilemiyoruz; ancak evil-i Cemziy'l-hir 1188 (Austos 1774 )
tarihli vakfiyeden, bnisinin Hac Mustafa Efendi olduunu renmek
teyiz1. Evliya elebi'nin bahs ettii, s Hoca olu Hac Mustafa Cmi'i2,
yed bu cmi' ise, o takdirde 1670 senesinden nce in olunmu de
mektir.
Irgad-Pazar Cmi'i 1186 (1772) senesinde, yannda bulunan va
kf yedi dkkn ve bir yahnesile beraber, tammen yanmt. 1188
(1774) senesinde ise, bu cmi'in mtevellisi Hfz Hac Srim smail
Efendi bn. Ahmed, yanan cmi ile beraber dkknlar ve yahneyi ye
niden yaptrm ve birde dershne ilve eylemiti. Srim Efendi daha
sonra. Kefeli mahallesinde. Samac Hamam civarnda olan iki odasn
ve yahudi hnesinin icrn dahi bu cmi'e vakf etmi, ayn zamanda,
cmi'in altna birde sebil yaptrmt. Hlen bu cmi'in mevcdiyeti, ye
rinde veya literatrde tesbit edilememitir. Bir tahmine gre ykk-
minre denilen mahl olabilir.
1 zmir, Vakflar Mdrl, I. Vakfiye Defteri, s. 185/86.

2 Seyahat-nme, stanbul 1971, c. XIII, s. 84.
31. ki-emelik Cmii : zmir'de, Mezarlk ba semtinden, Eref-

Paa'ya giden ki-emelik caddesi1 zerinde ve erif Ali soka ile
Tuzcu yokuu arasndadr. lk def'a hangi tarihde yapld henz ma
lmumuz deildir. Ancak banisinin Kurd Mehmed Paa olduu bilini
yor. Her nekadar zmir Vakflar Mdrl'nde mevct, I. Vakfiye Def-
teri'nin 89. sahifesinde, Kurd Mehmed Paa adna dzenlenmi bir vak
fiye var ise de, bu ok silik bulunduundan, okumak imkn hsl ola
mad. Maamafih bahis konusu Kurd Mehmed Paa'nn, X V III. yz ylda
1 Ba-bakanlk Arivi, Mhimme Defteri, nr. 129, s. 318de bulunan bir vesikann,
ki-emelik ile alkal olduunu tahmin ederek, srelini buraya kaydetmeyi fideli' bulduk.
zmir kadsna hkm ki,
Medne-i zmir civarnda, sabunhanelere karib mahlde vki Damlack nm pnar
kimesnenin mlk olmayup, bil shib olmala, ashab- hayratdan bir kimesne, ol pnarn
bir mikdar suyunu iki emeye icra edp, maadas yaban^ cereyan etmekle intifmdan
tl olduu ilm olunman, zikrolunan pnar suyundan slifz-zikr iki emeye icra olu
nandan ziydesi dahi ibdullahn intifa in destr- ekrem, mr-i efhan nizml-lem
nzm- menziml-mem vezr-i azam stde iyem ve Damad- muhteremim brahim
Paa... taraflndan hasbeten billhi-tel bin ve ihy eyledikleri Mescid-i erif ve sabun-
hnelerine icrasna mmnaat olunmaya dey yazlmtr.
Fi. evil-i evval sene 1132-.
Bu hususta, ayrca Damlack Cmii ksmna baknz.
118 M. MNR AKTEPE
yaam olmas kuvvetli bir ihtiml dahilindedir. nki Sicil-i Osman'

mellifi Mehmed Sreyya Bey, aslen Arnavud olup, Almanya muhare
belerinde bulunmu; bilhire mr-mirn olarak, 1115 (1 7 0 3 /4 )'de M a
nisa, 1123 (1711 )'de Akehir sancaklarna tyin edilmi; 1127 (1715)
de Koron muhfzl, aban 1128 (Temmuz 1716) de ilbasan ve 1130
(1718) ylnda da kodra ile lkn mutasarrfl yapm; Ba-bu
olarak Venedik ve Iran savalarna katlm; 1137 (1 7 2 4 /2 5 ) de Duka-
kin mutasarrf olmu, nihayet 1140 (1 7 2 7 /2 8 ) ylnda lm bir Kurd
Mehmed Paa'dan bahsetmektedir. Bu paa ile ayni tarihlerde yaa
m ve Trablus-garb, Tmvar, 1128 (1716) ylnda Adana beylerbeyisi
olmu, dier bir Kurd Mehmed Paa daha vardr2. Ancak, her ikisi de
X V III. yz yln ilk yarsnda yaam olduklarna nazaran, iki-emelik
cami'i yed bunlardan birine it bulunuyorsa, X V III. yz yl balarnda
in edilmi bir Trk eseridir diyebiliriz.
ki-emelik Cmi'ini esasl ekilde tmir ettiren ve bz yeni k
smlar ilve eylediinden dolay da, ikinci bnisi diye hret bulan zt
ise. Hac Fehmi Paa'nn babas, zmir'in pirin tccarlarndan Hac H-
fz Sleyman Efendi'dir. Buna it bir vakfiye de, zmir Vakflar Mdr
l, //. Vakfiye Defteri, sahife 129'da bulunmaktadr ve bu vakfiyede
u kaydlar m evcttur:
... Medne-i zmir'de, Kefeli mahllesinde, ki-emelik nm ma

halde skin erf- belde ve tccar- mu'teberndan Hac Hfz Sley
man Efendi bn. Hfz Osman Efendi meclis-i er'-i serf-i enverde*zikr-i
t vakfna li-ecli't-tescil mtevelli nasb ve tyin eyledii mahlle-i mez-
bre ahlisinden Muhzir-ba Mustafa Efendi bn. erif Mehmed mah-
zerinde, be-tav'an ikrar- tam ve takrr-i kelm edp atyab malmdan
yz elli aded yirmilik sm mecidiye ifrz edp hasbeten billh... vakf-
sahh-i er' ve habs-i sarh-i mer' ile vakf ve habs edp, yle art ve
tyin eyledim ki, mebl- mezkr yed-i mtevelli ile b-devr-i er' is-
tirbah olunup, hsl olan murabahasndan beher ehr bir mecidiyesi
mahll-i mezkrda vki' iki-emelik Cmi'-i erifi demekle ma'rf Kurd
Mehmed Paa Cmi'-i erifinde hatib olan zta verile ve bkisi cmi'-i
erif-i mezkrun tahtnda mceddeden in ve ilve eylediim, drt
2 Bak, Sicill-i Osmn, stanbul, c. IV, s. 64; Ba-bakanlk Arivi; Mhimine Defterleri,
nr. 132, s. 99.
oday hvi ibtidiye mektebinin3 muallim ve hademesine sarf oluna ve

vkf- mezkruma hayatda olduka kendim mtevelli olup...
Gurre-i Receb sene 1313 (18 Aralk 1895).
Mezkr vakfiyede mevct malmat, bu cmi'in son cema'at ma

halline giri kaps zerinde bulunan aadaki kitbe dahi te'yid eder
mahiyettedir. Bu kitbenin ifdesi de aynen yledir:
bu mi'-i lmi'-i nrn bniy-i evveli Kurd Mehmed Paa.
Tecdden ye tevsi'an bniy-i snisi zmir erfndan PirincUzde
Hfz Sleyman Efendi'dir.
Sene : 1311
Ayrca, minresinin gvdesinde dahi bir kitbe bulunmaktadr. Fa

kat, ok yksekde olduu ve zeri boyal bulunduu in, bu kitbe
tarafmzdan okunamad. Ancak, Ik Ungan'a nazaran buradaki kitbe-
de u hususlar yazl bulunuyor4 :.
1318 Sene-i hicriyesinde evketlu kudretl pdihmz.

Gziy-i bi-meydah Abdlhamid-i sn efendimiz hazretlerinin.
Sye-i hnelerinde vliy-i pr ma'li, bbehetl devletl-
Kmil Paa hazretlerinin tensb-i seniyyeleri vehile ibu.
Minre dahi cmi'-i erifin bniy-i snisi merhm Pirinci-zde.
Hac Hfz Sleyman Efendi'nin evldlar tarafndan.
Hasbeten lillhi ta'al in edilmitir.
Sene: 1318 (1900).
Burada bahis konusu olan ahs, Fehmi Paa olmaldr. nki Hac
Hfz Sleyman Efendiye it bulunan vakfiye retinin altnda mevct
dier bir kaydda, Sleyman Efendi'nin veftndan sonra, bu vakf olu
Fehmi Paa'nn idre etmi olduu yazldr5. Bu sebeple ki-emelik
cnoi'ine it bugnki minrenin, Fehmi Paa tarafndan in ettirilmi
olduunu syleyebiliriz.
Be keli bir kaide zerine oturtulmu bulunan minre, olduka
3 Bu okul, 1924 ylnda, ilk tahsile baladm sene emsl-maarif ilk ve ana
okulu olarak retim yapyordu. Ben de lk renime bu okulda baladm. Ancak bir iki
sene sonra Maarif okullar, ehrin her tarafnda retime ald in bu' zel okulla
kapatld.
4 zmir Cmileri, stanbul 1968 (Sanat Tarihi Tezi), s. 158-165.
5 zmir Vakflar Mdrl, II. Vakfiye Defteri, s. 129,
120 M. MNR AKTEPE
yksek ve krmz renkte, kesme tadan yaplmtr. Minarenin klh

ksm dahi tadan olup, ilemeli bir ksm motifleri ihtiva etmektedir.
Esas cami' mekn fevkanidir. Altnda, hlen kahve olarak ileti
len iki byk hacm ile 1922-25 yllar arasnda ems'l-maarif ilk
okulu ad ile mehur, drt byk odal bir ilk okul vard. Bu okulu dahi,
cmi'i esasl ekilde tmir ettiren, zmir erafndan ve hicri 1314 (1 8 9 6 /
97) ylnda, zmir Belediye diresi zs olan Hac Hfz Sleyman
Efendi yaptrmt6. Cmi'in dou tarafnda bulunan ve okula it bahe
kapsnn zerinde yer alan kitbe de ise unlar yazlyor:
Sleyman Efendi Mektebi

i bu mekteb-i feyz mekseb
zmir erfndan Pirinci
Hac Hfz Sleyman
Efendi'nin eser-i hayrdr.
Rum sene: 1311 Hicri sene: 1313
Bu zel okul. Cumhuriyet devrinde kapatld ve mezkr bina, bir

mddet ocuk Esirgeme Kurumu veya Kzl-ay besi olarak kullanl
d. Hlen harab durumdadr.
Esas cmi'e gelince, ana mekn ve son cema'at mahlli olmak
zere iki ksmdan mteekkildir. Son cema'at mahlli, ana meknn
kuzey ve bat ksmn ihta eder ve olduka byktr. Son cema'at ma-
hiline biri kuzey, dieri batdan olmak zere, iki byk kapdan girilir
ve bu mahllere merdivenle klr. Ana mekn ile son cema'at mahlli
arasnda, kap vardr. Bunlardan ortadaki, devaml ekilde ak olup,
dier ikisi ise, daha ziyde bayramlarda kullanlr. Ana meknn zeri
bir ss kubbesile rtldr. Ss kubbesinin ortasnda, sekiz keli bir
aydnlk feneri bulunmaktadr. Ss kubbesi, iki pye ve drt stun ze
rine istinad eder. Mihrab bir ni hlindedir. Minberi ahabtr. Kubbe
kalem ilerile sslenmitir. Son cema'at mahllinden, drt stun ze
rine oturtulmu kadnlar mahfiline klr. Cmi'in zeri, meyilli ahab
at olup, kiremit rtldr. Cmi'in gney, bat ve kuzey ksmlar
caddeye aktr. Dou tarafnda kk bir avlusu vardr. Gney-bat
ksmnda ve cmi'e giri merdivenleri altnda bir sebili bulunmaktadr.
Bu sebilin arka tarafna den ve cmi'in altnda olan trbede ise, biri
6 brahim Cvid, Hicri 1314 ylna mahss Aydn Vilyeti Sl-nmesi, s. 67.
byk, dieri kk olmak zere iki sanduka mevcuttur. zerlerinde

her hangi bir kitabe olmad in, bu sandukalarn kimlere it bulun
duunu, imdilik tesbit edemedik. Fakat cmi'in banisi veya sonra
dan tmir ettirmi olanlarla alkal bulunduunu sylemek her hlde
hatal olmyacaktr. Bak, resim nr. 43, 44, 45, 46, 47, 48.
32. Kahraman Mescidi: zmir'in Turna mahllesindedir. zeri dz

ahab atl, kiremid rtl ve Moloz tatan yaplm olan bu eser hak
knda, fazla bilgiye shib deiliz.
Ancak, 15 evval 1295 (12 Ekim 1878) tarihli vakfiyede ad ge
en bu mescide, vazifesi icb Midilli'de oturan Ak-Deniz adalar vil
yeti Alaybeyi brahim Bey bn. Osman Efendi, kendi emlkinin gelirin
den bir mikdar para vakf etmi ve mefrtnm tamamlanmasn art
koymutu1. Bu sebeple en ge olarak X IX . yz yln ikinci yarsnda
in edilmi bir Trk eseridir diyebiliriz.
33. Kameriye Cmii : zmir'in Karata semtinde, eski Hamidiye

mahllesi, bugnki Halil Rif'at Paa caddesi zerindedir. Hicri 1309
(1 8 9 1 /9 2 ) ylnda, Affan Beyin zevcesi Nr-Kamer Hanm tarafndan
in ettirildii in bu ismi almtr. Eser, tek minreli ve altnda dk
knlar bulunan fevkani bir cmi'dir1.
1 Ankara, Vakflar Genel Mdrl, Fihrist Defterleri, nr. 208, c. II, 8/1624 ve
8/1867 ile Hakk Gltekin, zmir Tarihi, s. 57.
34. Kapc-zde Cmii : zmir'de, Cmi'-i atik mahllesinde otu

ran Kapc-zde Hac Ahmed Efendi tarafndan yaptrlmt1.
Mevk'i ve in tarihi hakknda, imdilik her hangi bir bilgiye shib
deiliz.
1 Ankara, Vakflar Genel Mdrl, Fihrist Defterleri, nr. 208, c. III, 8/860.
35. Kaplan Paa Cmii: zmir'in Taze-meyve Gmr yaknn

122 M. M NR AKTEPE
da bulunuyordu. Hangi tarihde yapldn bilemiyoruz. Ancak, bnisi

Kapdan- derya Kaplan Mustafa Paa, hicri 21 Ramazan 1076 (27 Mart
1666) tarihinde, Merfizonlu Kara Mustafa Paa yerine kapdan- derya
olmu, Akdeniz'de Venedikliler ile savam, Girid seferinde byk gay
retler gstermi, zilhicce 1082 (Nisan 1672) tarihinde bu grevden
ayrlarak Haleb valilii yapm, 12 Rebi'l-evvel 1090 (23 Nisan 1679)'
da ikinci defa kapdan- derya olmu ve bir donanma ile Akdenize se
fere giderken, zmir'de lmt1. Bu itibarla, cmi'inin X V II. yz yln
ikinci yarsna it bulunduunu sylemek, her hlde yanl olmaz. Di
er tarafdan. Evliya elebi, zmir'de, Kaplan Mustafa Paa'nn bir ar
s bulunduundan2 bahsetmektedir ki, bu huss dahi bize, Mustafa
Paa'nn zmir'de baka eserleri dahi bulunan varlkl bir insan oldu
unu gstermektedir. Vakflarna it dier bir ksm kaydlar da, Ankara,
Vakflar Genel Mdrlnde bulunmaktadr3.
Kaplan Paa Cmi'inin, XIX. yz yl balarnda cema'ata ak ve
fal durumda bulunduunu, Dergh- l Kapc-balarndan Giridli zde
Hac Sleyman Aa bn. Ahmed Aa'nn 16 Receb 1221 (29 Eyll
1806) tarihli vakfiyesinden reniyoruz4. Hac Sleyman Aa, bu cmi'e
it kandillerin yaklmas in bir miktar para vakfetmiti. Fakat bun
dan sonraki durumu ma'lmumuz deildir. Hlen, temmen ortadan
kalkm oluduu kansndayz.
1 Mehmed zzet, Harita-i kapdanan- derya. stanbul 1249, s. 69.

2 Seyahat-nme, stanbul 1935, c. IX, s. 98. "
3 Fihrist Defterleri, nr. 208, c. II. Grid Defteri, s. 14.
36. Karaman Mescidi: zmir'de, iki-emelik'den Uzunyola giden

caddenin sa tarafndaki Turna yokuu'nun nihyetinde bulunmaktadr,
in tarihi ve bnisi hakknda her hangi bir kayd bulamadk. Ancak,
bu havlide olmas lzm gelen. Karamanl Mustafa Efendi Cmi'ine,
Fatma Hanm adnda bir hayr sahibinin bz vakflar vardr1. yet bun
lar ayni eser ise, mezkr mescid Karamanl Mustafa Efendi tarafindan
yaptrlmtr diyebiliriz.
Karaman Mescidi'nin, be stnlu bir son cema'at mahlli ile ha
1 Ankara, Vakflar Genel Mdrl, Fihrist Defterleri, nr. 208, c. I, 8/2073.

rem kaps yannda, ak demir parmaklkl birde ezan okuma yeri var
dr. Avlusunda bulunan mezarlar kaldrlm; kitabesi de son tmir es
nasnda sklerek maateessf gaybolmutur.
37. Karantina Cmii : Bak, Hamidiye Cmi'i.
38. Karata Cmii : zmir ehrinin bat tarafnda ve Karata mev-

k'inde, muhcirlerin yerletirilmi bulunduu bir mahlde idi. Evvel
halkn yardm ile insna balanm, fakat bilhire III. Mustafa'nn
evkaf gelirinden tamamlanmt. Bu cmi'in mtevelliliine tyin olunan
postac Mustafa Efendi'ye it 3 Muharren 1317 tarihli ilma nazaran,
cmi'in bir yannda Karata jandarma Karakolu, dier yannda da ya-
hudi maatl vard. Ayni zamanda Tramvay caddesi zerinde bulunu
yordu1.
1 Ankara, Vakflar Genel Mdrl, Fihrist Defterleri, nr. 208, c. n , 8/200.
39. Kestelli-zde Mescidi: zmir'de, Badurak'dan iki-emelik'e

giden Kestelli caddesi zerinde, 89 nr. dadr. Kestelli-zde Mescidi n-
mile ma'rf olmakla beraber, bu ileden kimin tarafndan ve ka tari
hinde yaptrldn bilemiyoruz. Ancak, Muharrem 1306 (Eyll 1888)
tarihli kitbesine ve 18 Safer 1306 (24 Ekim 1888) tarihli vakfiyesine
nazaran1. zmirin Kestelli-zde mahllesi skinlerinden. Nkb'l-erf
andarl-zde Seyyid Hac Mustafa Efendi bn. Abdlkadir bn. Abdr-
rahim Efendi tarafndan yeniden yaptrlm olduu malmumuzdur.
Bahis konusu mescid, XIX . yz yl sonlarnda, ok harab ve ba
kmsz bir hlde bulunduu in Seyyid Hac Mustafa Efendi, bu eseri
kendi paras ile fevkani olarak bin ve in ettirmi, altna da drt dk
kn yaptrmt. Ayrca, Sandklar arsnda olan bir dkknn dahi
bu cmi'e vakf etmiti2.
Cmi'in kitbesinden okuya-bildiimiz ksmlar :

2 Ankara, Vakflar Genel Mdrl, Fihrist Defteri, nr. 208, c. II, s. 8/613.
124 M. M NR AKTEPE
a) Kadd ben hez mescid'-erf in(?)

Nakb'l-eraf andarl...
b) Es-Seyyid el-Hac Mustafa bn. es-Seyyid el-Hac
Abdlkadir Efendi el-Hseyni gafirullah.
c) V el-mslimn-i ecman. Fi. Muharrem'l-harem,
Sene sitte ve selse mi'e, ba'de'l-elf.
(1306)
Hlen cema'ata ak durumdadr.
40. Klc Mescidi: Bak, Damlack Cmi'i.
41. Kudsiye Molla Mescidi: zmir'in Kefeli mahallesinde bulunu

yordu. Mehmed emseddin bn. Yusuf Efendi'nin kz Kudsye Molla
tarafndan yaptrlmt. Ayn hanmn, 15 Cemziy'l-hir 1198 (6 M a
ys 1784) tarihli vakfiyesinde1, bu cmi'in su yollar in bz tahsisler
yapldna nazaran, mezkr tarihden nce in edilmiti diyebiliriz
Ancak, hakknda, bunlar dnda her hangi bir bilgiye shib deiliz.
42. Kulluk Cmii : zmir'in Cmi'-i atik mahllesinde bulunu

yordu. Ancak, Kasab-ba zde erif Ahmed Efendi'nin annesi Mustafa
kz Fatma Hanm'n 20 Safer 1307 (16 Ekim 1889) tarihli vakfiyesin
den adn reniyoruz1. Fatma Hanm, bahis konusu vakfiyesinde, bu
cmi'in tmirine bir mikdar para ayrm olduuna nazaran mezkr eser,
1889 senesinden nce in edilmi cmi'dir diyebiliriz. imdilik, hak
knda baka bir bilgiye shib deiliz.
43. Kurd Mehmed Paa Cmii: Bak, iki-emelik Cm i'i.-
44. Kiiiik-yal Cmii : Bak, Hamidiye Cmi'i.

45. Maribli Cmii: zmir'de, Tireli Kethda-zde Seyyid Hac

Mustafa Aa bn. Hac brahim bn. Hac Osman Aann evi karsnda
bulunuyordu ve bahis konusu Hac Mustafa Aa, 26 Safer 1211 (31
Austos 1796) tarihli vakfiyesile bu cami'e, her sene in iki okka
bal-mumu vakf etmi olduuna nazaran, mezkr trihde faal durumda
idi1. Bu nedenle 1796 senesinden nce in olunmutu diyebiliriz.
Maribli cmi'ini kimin ve nezaman yaptrdn kat'i ekilde bile
miyoruz. Ancak, zmir'de Haan Hoca mahllesinde oturan Mustafa
Aa bn. Maribli Hac Mehmed bn. Mehmed'in, bu cmie berber dk
kn, kahvehne ve bir han vakf etmi olmas hussuna dikkat edilir
se, mezkr cmi'in, Mustafa Aa'nn babas Maribli Hac Mehmed
Aa tarafndan yaptrldn sylemek mmkndr2. Dier tarafdan,
Odun-kap Cmi'i haziresinde, 3 Ramazan 1287 (4 M art 1862) tarihin
de len Maribli Hac Mustafa Efendi adnda bir ahsn medfn bu
lunduu da ma'lmumuzdur3. Kanaatimizce bu zt, Maribli Cmi'i
bnisi olduunu tahmin ettiimiz Hac Mehmed Efendi'niri olu olma
ldr.
Bahis konusu cmi'in hl-i hzr durumunu ise tesbit edemedik.

2 Ankara, Vakflar Genel Mdrl, Fihrist Defteri, nr. 208, c. IV, 8/865.
3 Bak, Odun Kapl Cmii ksmna.
46. MamretiiI - Hamdiye Cmii: zmir'de Gzel (veya Kokar-

yal) denilen mevki'dedir. Ancak shile yakn olmayup, i tarafda, ba
ve baeler arasnda yaplmt. Halk arasnda daha ziyde Gzel-yal
Cmi'i adile mehurdur. Hangi trihde in edildiini kat'i ekilde bile
miyoruz. zmir Mzesinde bulunan eski eser filerinde, isminin Ma'm-
ret'l-Hamdiye eklinde kaydl olmas hussuna dikkat edilirse, bu
cmiin II. Abdlhamid devrinde yaptrlm bulunduunu sylemek
doru olur. Nitekim son cema'at mahllinden ana mekna giri kaps
zerinde mevct bir yetin altnda dahi, sene 1 3 1 0 -sene 1311 (1 8 9 2 -
1893) kayd vardr. Mezkr cmi'de, bundan baka her hangi bir kitbe
veya tarihe tesadf edemedik. Ancak, zmir Vakflar Mdrl'nde
bulunan, vakf kaydlarn hvi defterlerden birinde u ifde mevcuttur:
Aydn vilyeti merkezi olan medne-i zmir hricinde Ma'mret'l-
Hamid mahllesi civarnda, Arab-deresi nm mahlde skin... Giridli
126 M. MNR AKTEPE
olu Halil Aa bn. Hac Mustafa bn. Ahm ed... tde tyin edeceim
mezkr Ma'mret'l-Hamid Cmi'i erifi ile.... 6 Rebi'l-evvel 1319
(= 2 5 .V I.1 9 0 1 )1. Buna nazaran, 1319 ylnda bu cmi'in Ma'mret'l-
Hamid ad ile anld aktr. Yalnz, Ankara, Vakflar Genel Mdrlk
'nde olan defterlerden birinde de zmir'de, Kokar-yal'da ve bae-
ler arasnda kin Readiye Cmi'i2 kaydn bulduk ki, bu da bize, bahis
konusu cmi'e, ayni zamanda Rediye Cmi'i dahi denildiini ret
mektedir. Bak, resim nr. 49.
Eserin, Sultan Read ile de bir mnsebeti varmdr? yokmudur?
nin Rediye Cmi'i dahi denilmitir bilemiyoruz, zmir'in eski ve
mehur ilelerinden olup, II. Abdlhamid ve Mehmed Read devirlerini
yaam bulunan, Delll-ba zde Mehmed Ali Bey'in notlarna ms
teniden, bu hussda bilgi veren zmir Tarihi yazar Rif Nezih Bey ise,
bu cmi'in Kokaryal'da, merhm hkim'-er' Grc Emin Efendi3
delletile, yksecek bir tepe zerinde in ve mevki'-i ferah-fezs ile
kulb- muvahhidne net-bah- srr olan Kokaryal'da dil-rba bir
tarz- ceddde in edilmi olduunu yazyor4.
Karantina veya iki-emelik cmi'i minresine benzeyen, kesme
tadan yaplm, tek erefeli bir minresi vardr. Cmi'in etrafnda bir
avlusu dahi mevcuttur. Son cema'at mahlline merdiven ile klmak
tadr.

2 Bak, Fihrist Defterleri, c. V, nr. 208, 8/779.
3 zmir Mzesindeki filere nazaran, bu Emin Efendi, zmir Kads idi. Ayrca bak,
Rif Nezih, Ayn eser, 18. Forma, s. 11.
4 zmir Tarihi, zmir 1927, I. Kitap, 18. Forma, s. 12.
47. Mehmed Efendi Cmii : zmir'de Tabak-hneler civarnda bu

lunuyordu ve Emr zde Seyyid Mehmed Efendi tarafndan yaptrl
mt1. Hl-i hazr durumu hakknda da bilgi edinemedik.
1 Ankara, Vakflar Genel Mdrl, Fihrist Defteri, nr. 208, c. II, 8/1990.
48. Msrl-zde Mescidi:

zmir'in Cmi'-i atik mahllesinde bu
lunuyordu. Bugnk durumunu bilemiyoruz. Ancak, Dergh- l Kapc-
balarndan ve zmir'in taze meyve gmrks olan Giridli zde Hac

Sleyman Aa bn. Ahmed Aa'nn, 16 Receb 1221 (29 Eyll 1806)
tarihli vakfiyesinden, bu eserin varln rendiimize gre, 1806 sene
sinde faal durumdayd diyebiliriz. Zir, Hac Sleyman Aa, Msrl-zde
brahim Efendi tarafndan yaptrlm olan bu mescide, her sene in
okka bal-mumu vakf etmi bulunuyordu1.
Mezkr mescid hakknda, bunlar dnda imdilik baka bilgiye
shib deiliz.
1 zmir, Vakflar Mdrl, II. Vakfiye Defteri, s. 46/47 ve Ankara, Vakflar Ge

nel Mdrl, Fihrist Defterleri, nr. 208, c. n , 8/1761. Msrh-olu Ham iin bak, Mnir
Aktepe, zmir Hanlar ve arlar (Tarih Dergisi), Say 26, st. 1971.
49. Mum-yakmaz Cmii : Bak, Hac Vel Cmi'i.
50. Nar-zde Cmii : Hlen Natr-zde Cmi'i ad ile mehur

olan bu eser, zmir'in ki-emelik semtinde. Mft soka yni 838.
sokak zerinde bulunmaktadr ve bu sokaa alan avlu kapsnn, d-
dan, st tarafnda ise u kitbe vard r:
I.
a) Ey zmre-i ehl-i salh ey cmle-i erbb- dn.
b) Gsterdi vechin hid-i tevfk-i Rabb'I-lemn
II.
c) Sakf cidr akk olub etmidi meyl-i inhidm.
d) Natur-zde cmi'i mnend-i kalb-i kn.
. III.
e) Tecdde Hc Mustaf Efendi kld ihtimm.
f) Ykd esasndan olub eltf- hakdan mste'n.
IV.
g) Rh- rizda eyledi bezl-i nkd- bi-mr.
h) Bu nev ibdet-hneyi yaptrd bir tarz- behn.
V.
i) Aml-i mfi'l-bline mevl muvaffak eyleyb.
j) Dnya ve ukbda hemn ltfiyle etsn km-bn.
128 M. M NR AKTEPE
v.
k) Nr dedi trih-i tam ins buldukda hitm.
I) Bu secde-gh- mslimn itmam olundu pek rasn
S en e: 1291
Bu kitbeye nazaran, Natr-zde Cmi'inin at ve saaklar ile

duvarlar ok harab bir vaziyete geldiinden, Hac Mustafa Efendi adn
daki bir hayr sahibi onu esasl ekilde tmir ettirerek, hicri 1291 (1874)
trihinde ibdete amt. Bu itibarla Naztr-zde Cmi'inin sarih olarak
1291 ylndan nce yaplm olmas lzm gelirken, zmir Tarihi yazar
Bay Hakk Gltekin, bu eserin 1291 tarihinde, Natr-zde tarafndan,
iki-emelik. Mft sokanda yaptrldn kayd etmektedir1.
Dier tarafdan. Aydn vilyetine mahss 1298 tarihli Sl-nme'de,
Natr-zde'nin 1248 ylnda vefat ettiinin kaydl bulunmas hussuna
da dikkat edilecek olursa, Natr-zde'nin yaad devir dahi aka or
taya km olur2. Bundan maada, zmir Vakflar mdrlnde mev-
cd vakfiye kayd suretlerini ihtiv eden defterlerden II. sinde ve Tireli
Kethda-zde Seyyid Hac Mustafa Aa bf. Hac brahim bn. Hac Os
man Aa'ya it 26 Safer 1211 ( = 3 1 Austos 1796) tarihli bir vakfiye
suretinde u ifde mevcuttur, ...ve iki vakyesi dahi Natr-zde Sey
yid Ahmed Efendi'nin mderris olduu Hac Yusuf Cmi'ine verile
ve ... 3. Bundan maada, yine Seyyid Hac Mustafa Aa'ya mahsus,
1216 (1 8 0 1 /2 ) tarihli dier bir vakfiye sretinde de, Natr-zde Seyyid
Ahmed Efendi'nin ismi (Nzr-zde) eklinde, vakfiyenin sonunda bu
lunan mez-zde Hfz el-Hac Osman Efendi, Sultan-zde Damad
Kazaz Hac Ahmed Efendi ve Morav-zde Damad es-Seyyid el-Hac
Mehmed Efendi gibi daha bz hidler arasnda gemektedir4.
Bu kaydlar dahi bize, Natr-zde'nin ismini ve grevini bildirdii
gibi, onun zamann da daha ak bir ekilde ortayakoymaktadr. An
cak bu d efa Natr veya Nzr-zde olduu hususunda birphenin
uyanmasna sebep olmutur. Ayrca, Seyyid Ahmed Efendi'nin her ne-
1 zmir Tarihi, s. 56.

2 Bak, s. 26 ve Sl-nme-i Vilyet-i Aydn 1927, s. 25/28.
3 zmir, Vakflar Mdrl, 11. Vakfiye Defteri, s. 16.
4 zmir, Vakflar Mdrl, 11. Vakfiye Defteri, s. 18, 83.
kadar nmna atf edilen bir Natr-zde Gmi'i mevct ise de, bu ztn
bir cmi' in ettirdiine dir, her hangi bir vakf kaydna veya vakfiye
sretine tesadf edilememitir. Bu bakmdan, hlen Natr-zde ad ve
rilen cmi'in tam olarak, ne zaman ve kimin tarafndan, ne ekilde ya
pldn bilemiyoruz. Bununla beraber, X V III. yz yln ikinci yars ile
X IX . yz yln balarna it bir eser olduunu, 1291 (1874) tarihinde
de esasl bir tmir grdn sylemek mmkndr3.
Cmi'in dda kk bir avlusu vardr ve bu avludan birka basa
makl merdiven ile cmie klr. Cmi'in altnda, bir koridor zerine,
oda bir tarafda ve oda bunlarn karsnda olmak sretile alt oda
bulunduundan, fevkanidir. Bu cmi'in bir minresi vardr ve klhi
kurun rtldr. Ahab meyilli ats ise kiremid delidir. Mihrab
bir ni hlindedir. Minberi ahabtr. Avlusuna ilve binlar yaplm ve
civardan tecvzler vki' olmutur. Bakmsz ve olduka harab bir hl
de grlmtr. Bak, resim nr. 5 0 /5 1 , 52.
5 Natr-zde Seyyid Ahmed Efendinin mderrislik yapt Hac Yusuf Cmii hak
knda bak, Mnir Aktepe, Osmanl Devri zmir Cmileri hakknda n bilgi Tarih Enstits
Dergisi), c. IH, stanbul 1973, s. 194/95.
Hac Yusuf Cmiinin, tamirden sonra, Natr-zdenin burada mderrislik yapm
olmas hasebile, Natr-zde Cmii ad ile hret bulmas da bir ihtiml dhilindedir.
51. Odnn-kap Cmii : Odun-kap Cmi'i, zmir'in iki-errielik

semtinde ve Uzun-yol'dan Damlack'a giden caddenin, 420. sokan sa
tarafnda bulunmaktadr. Ayn zamanda. Memleket hastahnesi'nin dahi
gney dou ksmna isbet eden yksek bir mevki'dedir. Aada g
receimiz vakf kaydlarna nazaran, esas adnn Odun-kapl-zde Cmii
olmas daha dorudur. Bu cmi' son defa 1 9 6 7 -1 9 6 8 yllarnda, bir
dernek tarafndan esasl ekilde tmir ettirilmitir.
Mezkr cmi'in arkasnda bulunan hazirede ise iki mezar mevct-
tur. Bunlardan biri, bahis konusu cmiin bnisi, Ba-aa el-Hac Meh-
med Aa'nn kars Hatice Hanm'a aittir. Dierinin kitbesi olmad
in, kime it bulunduu belli deildir. Buna mukabil, cmi'in bu ha-
zireye bakan duvarnn d ksmna 1 JS -jl 1 1 ^
\ tv a j L i * j r j Ji-A * A m V |
ifdeleri grlen bir kitbe rabt olunmutur. 4 Mart 1862 tarihli olan
bu kitbenin, buraya ne mnsebetle konulduunu henz anlayamadk.
Tarih Enstits Dergisi - Forma S
130 M. M NR AKTEPE
Odun-kap Cmii hakknda, zmir, Vakflar Mdrlmde bulu

nan bir nr.Iu Vakfiye Defteri'nin 164. sahifesinde ise u kayd grmek
teyiz :
Odun-kapl M escidi:
Aydn vilyeti merkezi olan medne-i zmir'de, Cmi'-i atik ma

hallesinde vki' evkf- mlhakadan, Odun-kapl-zde demekle ma'ruf
el-Hac Mehmed Aa bn. Ahmed nm shib'l-hayrn bin ve insna
muvaffak olduu mehur Odun-kapl mescid-i erifi evkafnn, bin yz
altm alt, senesi Cemziyl-evveli'nin yirmi nc gn [28 Mart
1753] tarihi ile mverrah ve ol tarihde medne- mezbre kads ... Yu
suf Efendi'nin imz ve hatemini hvi bir kt'a vakfiye ... ve bin yz yet
mi sekiz senesi Zilhicce-i erfesinin yirmi birinci gn [11 Haziran
1765] tarihli ve ol tarihde medne-i mezbre kads es-Seyyid Mehmed
Dervi Efendi'nin imz ve hatemini hvi vakfiye-i mezbrenin hmiin-
de vkf- mmileyh el-Hac. Mehmed Aa vakf- mevcudunun tevliyeti
ba'de'l-inkrzl-evld, mahlle-i mezbrede vki' nezret-i evkf- h
myuna mlhak evkfdan. Hac Mahmud Cmi'-i erifi denilmekle m -
tehir Hoca Mahmud Cmi'-i erifi evkafna her kim mtevelli olur ise,
vakf- mezkra da mtevelli olmak art ve tyin etmi olduuna
binen.... . , ._
30 Mays 1885 (15 aban 1302) tarihli olan bu vakf kaydna na
zaran, Odun-kapl-zde Hac Ahmed olu Hac Mehmed Aa, Cmi'i
in 28 Mart 1753 tarihinde bir vakfiye hazrlatm bulunuyordu. 11
Haziran 1765 tarihinde de, bu vakfn kimler tarafndan, ne ekilde idare
edileceine dir, eski vakfiyesine yeni bir ilve yapmt.
Hac Mehmed Aa'nn, ayni defterin, 105. sahifesinde olan 28 Mart
1753 (23 Cemziy'l-evvel 1166) tarihli dier bir vakfiyesi sretinde
ise unlar yazldr:
...A rsa la r zerine bundan akdem kendi malm ile mceddeden
bin ve ihy ve medrese-i mezkreye zamm ve ilhak ve tedrisini dahi
kendi nefsime art ve tyin eylediim drt bab krgir hcertm nen
tevbi ve kffe-i lhikasile ... ifraz ve vakf- sahh-i er' ve habs-i sa-
rh'l-mer' ile vakf ve habsedp ... evldlarnn zkr ve insndan ek-
ber ve eredi batnen ba'de batnin mtevelli ve mutasarrf olalar ve
ba'de'l-inkraz cmi'-i mezkrun mtevellisi bulunan kimesne, vakf-
mezkra mtevelli ola ve dahi yle art eyledim ki, akart- mezkreye
mtevelli ve ecr-i misillerile ... icar olunup, hsl olan carattan akart-
- mezkrenin ve Damlack nm mahlde ve hric-i ehirde ukur-eme
nm mahlde bin ve icr eylediim emelerin iktiz eyledike ta'mr
ve termm ve masrif-i sire-i lzimeleri al vechi'l-itmam ve'I-ihtimam
tekmlen gnderildikten sonra bk crtdan slif'I-beyan hceratdan
her birinde skin talihlere beher ehr otuzar para vazife verile....
Burada ak olarak grlyor ki, Odun-kapl zde Hac Ahmed
Aa'nn olu Hac Mehmed Aa, zmir'de, bir cmi' bir medrese ve
buna ilve olarak drt medrese odas ile Damlack'da ve ukur-eme
denilen mahlde iki de eme yaptrmtr. Ancak bu cmi'in tamam
lanmasnn biraz ge kald anlalyor. nki yine, zmir Vakflar M-
drl'nde bulunan, birinci vakfiye defterinin 106. sahifesinde gr
dmz 6 Eyll 1757 (21 Zilhicce 1170) tarihli bir baka vakf kay
dnda da yle denilmektedir.
ibu vakfiye-i ma'ml bahnn dernunda ismi mestur olan v-
kf- mezbr Odun-kapl zde Hac Mehmed Aa bn. el-Hac Ahmed
meclis-i er'-i erf-i lzim't-tebclde ... ibu vakfiyede mestur ve mu-
kayyed mescid-i erifin bins haytmda bana myesser olmaz ise ve
fatmdan sonra mmileyh Abdurrahman Aa ... sls malmdan mes
cid-i mezkru mceddeden bin ve ihy eylesin dey hatm-i kelm et-
tikde gabbe't-tasdk'-er' dern- vakfiye-i sbkda ale't-tafsl kayd
ve beyan olunan muhkeme bunda dahi icr olunup....
Nihayet, yine bu cmi' ile alkal 22 Eyll 1847 (11 evval 1263)
tarihli bir vakfiyede de Hac Mehmed bn. Ahmed bn. Hac Mehmed
Aa'nn, Cmi'-i atik mahllesi skinlerinden ve Ba-aa olduu yazl
bulunmaktadr1. Netice olarak diyebiliriz ki, hlen fal durumda bulu
nan bu cmi', evvel X V III. yz yln ortalarnda, Odun-kapl zde, Ba-
aalardan Hac Mehmed Aa tarafndan in ettirilmi bulunuyordu ve
yannda drt hcreyi ihtiv eden birde medresesi vard. Cmi'in hazire-
sinde medfn Hatice Hanm, bunun zevcesi olduuna nazaran Hatice
Hanm'n yanndaki mezar yeri de, muhakkak Mehmed Aa'ya it ol
maldr.
Odun-kap Cmi'i, gayet dik olan Damlack yokuu'nun banda-
1 zmir, Vakflar Mdrl, I. Vakfiye Defteri, s. 140. Bu hususda ayrca bak, An

kara, Vakflar Genel Mdrl, Esas Defterleri, nr. 208, c. I, 8/927.
132 M. MNR AKTEPE
dr ve 420. sokakdan, mermer, yuvarlak kemerli bir kap ile cmi'in son
cema'at mahalline girilir. Burada, minre kaidesinin ksmen altna yer
letirilmi bir eme vardr. Mezkr eme evvelce, ayni sokak zerin
de, bir baka evin altnda bulunuyorken, sonradan, buradan sklerek,
cmi'in son cema'at mahalline, giri kaps yanna getirilip kurulmu
tur. Bu itibarla, bahis konusu emenin in kitbesi, cmi'in tarihine
nazaran daha eski bulunmaktadr.
Bu emenin 1151 (1 7 3 8 /3 9 ) tarihli olan kitbesinde unlar yazl
bulunuyor.
a) Ve sakhm rabbhm arben tahr.

b) Mhrdar Ahmed Aa kim bu fnden giderken h.
c) Vasiyyet eyledi lillh ola bir yerde ma' icr.
d) Gedik el-Hc Mustaf edb t bezl-i makdrun.
e) Yapb bu eme-i bi'llh ki ud sad mrdeler ihy.
f) Grenler leb kd edb Halm dediler tarih.
g) Muhal yerine yaplm hele bu eme-i zb.
4. .*>y îJLl 41.j
S e n e : 1151
Cmle kapsnn karsnda, kadnlar mahfiline k merdiveni bu

lunmaktadr. Ana meknn zeri ahap at ve kiremid rtldr.* Yan
duvarlara ikier pencere almtr. Mihrab, hafif bir ni hlindedir. Mi-
nresi, dik drtgen ve yksek bir kaide zerine oturur. Bu kaide be
tondan olup, kesme ta tarznda sslenmitir. Minresi yivlidir ve k-
lh kurun kaplamadr2. Bak, resim nr. 53, 54.
2 Ik Ungan, zmir Cmileri (Sanat Tarihi Tezi), stanbul 1968, s. 40/41.
52. Piyle-olu Cmii : zmir'de, Dibek-ba denilen semtde1, ve

803. sokak, nr. 84'dedir. zmir Mzesinde bulunan zmir cmi'lerine it
eski eser filerinde, bu cmi'in in tarihi, d avlu kaps zerindeki
tmir kitbesine baklarak, hicri 1300 (1 8 8 2 /8 3 ) yl eklinde gsteril
mitir. Ik Ungan dahi, mezkr kitbeyi esas ald in, Piyle-olu
Cmi'i, hicri 1300 (mildi 1883) senesinde yaplmtr diye, zmir C-
1 Ankara, Vakflar Genel Mdrl, Fihrist Defteri, c. I, nr. 208, 8/1640.

mi'leri adl tezine kayd etmitir2. Bahis konusu kitabe ise aynen y-
le d ir:
a) ibdullahdan ashb- hayr u menba'- cevdet.

Hads-i nutk- pk-i menberi'ya oldular mnkd.
b) Harb olmu-iken bu cmi'in her r u erkn.
Essndan imretle n3 a'l ettiler bnyd.
c) Hud makbl-i dergh klub ashb- hayrt
Yarn rz- cez firdevs-i Adnnde kla dil-d.
d) Na'mi binde bir dse nola bu msra- trih.
Bu ma'bed-i ch- vly kld m'minin bd?
S e n e : 1300
Burada ak olarak grlyor ki, cmi'in bnisi hakknda her han

gi bir mlmat mevcut deildir ve harab olan cmi'i, bir ok hayr s-
hibi mslman H. 1300 ylnda, esasl ekilde onarmlardr. Piyle-olu
Cmi'inin esas in edildii tarih ise, bundan ok daha eskidir. Ankara,
Vakflar Genel Mdrl Arivinde grdmz Piyle-zde Hac
Mehmed Aa'nn zmir'de, Hoca Haan mahllesinde ve Mahlle-i ce-
dd'de bin etmi olduu mescid-i erife ve mektebi vakf...4 ifdesine
dikkat edilecek olursa, mezkr cmi'i, Piyle-zde Hac Mehmed Aa'-
nn yaptrdn, esas bnisinin Mehmed Aa olduunu sylemek, her
hlde hatal olmaz. Dier tarafdan, zmir Vakflar Mdrl arivinde
bulduumuz, Piyle-zde el-Hac Mehmed Aaya mahss 15 evval
1142 (3 Mays 1730) tarihli bir vakfiye dahi bu cmi'in bnisinin kimli
ini ve devrini tesbit eder mhiyettedir. Bahis konusu vakfiyede unlar
yazldr:
Medne-i zmir'de, Cmi'-i atik mahllesinde vki' el-Hac Piyle
zde el-Hac Mehmed Aa yanma varup ... ikrr- tam ve takrir-i kelm
edp, tarih-i kitaptan yirmi yedi sene mukadden ... Haan Hoca ma
hllesinde kendi bin eylediim mescid-i erifin imam ve mezzinine
ve ya ve kandil ve hasr tamirine ve tahtnda olan mektebin muallimine
2 Bak, s. 52.
3 Vezin icb imaretlan eklinde yazmak daha doru ise de, anlalmas bakmn
dan bu ekil tercih olunmutur.
4 Fihrist Defteri, c. V, nr. 8/743.
134 M. M NR AKTEPE
ve babam mezbr el-Hac Piyle-zde mahlle-i cedidinde bin eyledi

im mescid-i erifin imam ve mezzinine...5, art eyledim.
Bu kaydlar bize gsteriyor ki, Piyle-zde el-Hac Mehmed Aa,
zmir'de, biri Haan Hoca mahllesinde, dieri de Mahlle-i cedid deni
len Dibek-ba semtinde iki mescid yaptrmtr ve burada, bizim bahis
konusu ettiimiz de Dibek-ba'ndaki, Mahlle-i cedid'deki Piyle-olu
Mehmed Aa Cmi'idir. Dier taraftan, bu cmi'in bakmna mahsus
ilk vakf artlar dahi, bu vakfiyeden 27 sene nce dzenlenmitir. Bu
itibarla, her iki mescidin hicri 1115 (1703) yllarnda, yni X V III. yz
yln balarnda yaplm olduunu syleyebiliriz. Nitekim, Serden-gedi
aalarndan Gen Osman Aa'nn 5 a'ban 1138 (8 Nisan 1726) tarihli
vakfiyesinde, bir mahl ta'rifi dolaysile Hac Piyle-zde Hac Meh
med Mescidi adnn getiini grmekteyiz ki, bu husus da bize, mes-
cidlerin 3 Mays 1730 tarihinden evvel yaplm olduklarn gsteren bir
delildir.
Cmi'in nnde dar ve uzun bir avlu vardr. Ksa bir merdiven ile
son cema'at mahlline klr. Bu mahllin n cmekn ile zeri de
kurun rt ile kapaldr. Ana meknn zeri ise, kurun rtl tek bir
kubbedir. Gvdesi harab, keli bir kaideye oturan tek minresi, ma
halle evleri arasnda kalmtr. Ahabdan sde bir minberi vardr. Ss
leme yoktur. Bak, resim nr. 55, 56, 57.
53. Rediye Cmii : Bak, Ma'mret'l - Hamdiye.
54. Salhettin-olu Cmii : zmir'de, Fik-Paa mahllesinin g

neyinde ve Tamaalk ( = Temlk) mevki'indedir. Yeni verilen so
kak numaralarna nazaran, 1030 c sokakta bulunuyor. Cmi'in nnde
bulunan taraa merdiveni altnda, Salhettin Dede'ye it olduu halk
tarafndan rivyet edilen bir sanduka mevcttur ve bu mahllin kaps
zerinde Maaallah 1333 ibresi yazl bir kitbe vardr. Bu itibarla,
burada medfn ahs hakknda imdilik kati bir ey sylemek gtr.
zmir Mzesi'nde bulunan eski eser filerinde, bu cmi'in 1311
(1893-94) ylnda Bezzaz Ali Efendi tarafndan yaptrld yazl ise de,
biz bu hussa dir her hangi bir vesikaya tesadf edemedik. Ancak z
mir'e it Tapu-tahrir Defterleri'nde grdmz bz kaydlar, dikkata
ayandr. Mesel Hicr evil-i Cmde'l-l 935 (Ocak 1529) tarihli bir
defterde, Fik Paa mahllesi civrnda, 38 haneli mahlle-i mescid-i
Seltin-zde (yni sultann oulu olan Seltin-zde) mescidi mahl-
lesinin bulunduu yazldr1. Bundan maada, Rebi'l-hir 937 (Kasm
1530) tarihli dier bir defterde dahi, yine zmir'in iinde ve Fik Paa
mahllesi esmisinden sonra Mahlle-i mescid-i Seltin-zde, Hne:
38, mcerred: 18, Hne gayr- avrz: 5, Tuzcu: 8 kayd mevcuttur2.
Nihayet, Receb 983 (Ekim 1575) tarihli Sula livas mufassalnda da,
bu mahllenin ismine tesadf edilmektedir3. Bu kaydlarm dnda. Ser
den gedi aalarndan Gen Osman Aa'nn 5 aban 1138 (8 Nisan
1726) tarihli vakfiyesinde ve Mehmed emseddin Efendi kz Kudsye
Mlla'nn 1198 (1784) tarihli vakfiyesinde dahi Seltin-olu Mescidi
nin ad gemektedir4.
Btn bu kaydlar bize gsteriyor ki, X V I, X V II, ve X V III. yz yl
larda, zmir'de, Fik Paa mahllesi yaknnda, bir Seltin-zde (= S e l -
tin-olu) mescidi mahllesi vardr5 ve kanaatmzca, sultanlarn ocuk
lar manasna gelen bu Seltin-zde Mescidi mahllesi sonradan Sal-
hd-dn olu mescidi mahllesi eklini almtr. Hlen mevcd olan
mescide de Salh'd-dn olu mescidi ad verilmitir. Bu itibarla, bahis
konusu cmi, X IX . yz yln ikinci yarsna veya X X . yz yln ilk yar
sna it olmayup, kuruluu bakmndan, X V I. yz yl balarna ve belki
de daha nceki devirlere it bir Trk eseridir diyebiliriz. Ancak bir ok
defalar tamir grm olmas dolaysile, bugnk hlini almtr. Hlen
tavan ve minberi ahabtr. Divarlar ta ve moloz har karmdr. M i-
nresi 1 Ocak 1954'de, zmir'in kuruyemi tccarlarndan Manisal
mer Ltfi olu Bay Sabri Gl tarafndan, tula olarak yaptrlmtr.
Mimar Abdsselim Yapar'dr ve hlen cema'ata ak durumdadr.
1 Babakanlk Arivi, Tapu-tahrr Defteri, nr. 148, s. 8.

2 Babakanlk Arivi, Tapu Defteri, nr. 166, s. 392.
3 Babakanlk Arivi, Tapu Defteri, nr. 537, s. 8.
4 zmir, Vakflar Mdrl, I. Vakfiye Defteri, s. 74 ve 11. Vakfiye Defteri, s. 147,
204, 255.
5 Ayrca bak, zmir, Vakflar Mdrl, II. Vakfiye Defteri, s. 110 da, 5 Rebil-
evvel 1313 (26 Austos 1895) tarihli vakfiyeye.
55. SaIebi-olu mii : zmirin X X . yz yl balarnda in olu

nan byk cmi'lerinden biridir. Kemeralt caddesi ve Birinci Beyler-
136 M. M NR AKTEPE
soka ile Kestelli caddesi arasnda kalan semtdedir. Eski Byk ve K

k Sa'lebci-olu hanlarndan, Byk Sa'lebci-olu Hamnn arkasna te
sadf eden sahada in edilmitir. Banisi Sa'lebci zade Hac Ahmed
Efendi'ye it 16 Rebi'l-evvel 1311 (27 Eyll 1893) tarihli vakfiyede
bu hussla alkal olarak unlar kaydldr.
zmir erf ve mu'tebern- mtehayyzanndan saadetl Sa'lebci
zde Hac Ahmed Efendi bn. Hac Mehmed Aa bn. Haan meclis-i
er'-i erf-i enverde zikr-i t vakfna li-ecli't-tescl mtevelli tyin bu
yurduu ketebeden Mehmed Ali Efendi bn. Halil mahzerinde be-tav'an
ikrar- sahh-i er' ... edp ... etyab- emvl ve enfes-i emlkimden
olup, Kemer-alt caddesinde. Hac Mahmud sokann kesinde bir
taraf ... vakf ve habs edp ... gerek gaile ve gerek rbhndan terkm
eden mebli ile Hn- kebr-i mezkr1 dernuna ber-vech-i muharrer
bir cmi ve bir mekteb ve yedi bb oda ve bir ders-hneyi ve hel ve
lvazm- sireyi mtemil bir medrese in ettirilp, hitam bulduktan
sonra gallt- mezkreden hkim ve mft efendiler ile mtevelli ma'ri-
fetlerile cmi'-i mezkrun imam- evveline on be ve ... cem'an ehriye
yz be aded sm mecidiye verile ... ve yine gallt- mezkreden, Ke-
mer-alt'nda vki' cmi'-i erifin imamna ... ve Hac Mahmud cmi'-i
erifinin imamna ... ve Arnavud mescid-i erifinin imamna ... ve Odun-
Kapl mescid-i erifinin imamna ... ve ... ve Kemer-alt cmi'-i erifin
de vki ktb-hne'nin hfz- ktbne verile...2. 16 Rebi'l-evvel
1311 ( = 2 7 Eyll 1893).
Bu ifdeden anlaldna nazaran. Hac Ahmed Efendi, sdece* bir
cmi deil, bir klliyenin in edilmesini arzu etmitir ve bu sebeple de,
mezkr S'lebci olu cmi'i fevkani olarak. Byk Sa'lebci olu Han'-
nn avlusu nihyetinde yaplm, altna mekteb, medrese, ders-hne ve
ir odalar bin olunmutur. Rgb Paa zde Mehmed Ali Bey'in, z
mir tarihi hakkndaki notlarndan istifde eden Rif Nezih Bey ise, Sa'
lebci Cmi'i hakknda unlar yazmaktadr.
... Ba - huss yirmi be, otuz sene evvel, Sa'lebci-zde merhum
Hac Ahmed Efendi'nin vch- birre sarfile vakf etmi olduu akrt
vridtndan, ehrin hkim'-er' Anadolu Kazaskeri Hoca Grc
Emin Efendi merhm, Byk Han' dernunda in ve ikml edilen fev-
1 Byk. Salebci olu Han kasdedmektedir. 1970/71 yllarnda bu han yklarak,

yerine Vakflar Genel Mdrl, yeni bir i han inaatna balamt.
kn ve ksm- kllisi mermerden masn cmi'-i erif ile tahtndaki

medrese ve mekteb v e ...3.
Ayni mellif, eserinin bir baka yerinde de yle diyor. 15 Te-
rin-i evvel 1311 de Sa'lebci zde Hac Mehmed Efendi merhmun v-
ch- birre tahsis eyledii sls malndan. Byk Han'da insn va-
siyyet ettii cmi'-i erif ile mekteb ve medresenin inatnda Allme
Hoca nm ile hret ir Hac Ahmed Efendi mdr-i umr tyin edil
m itir... Fakat uzun bir zaman gemeksizin minaresinin yklverdii
Sa'lebci Cmi'inin inatnda iyi bir mrkabe yapamam olduu an
lalyor...4.
Bu eserden istifde ettiini tahmin ettiimiz Bay Hakk Gltekin
dahi, Sa'lebci-olu Cmi'inin, Hac Mehmed Efendi tarafndan ve hicri
1322 ylnda yaptrldn eserine kayd etmitir5. Lkin, yukarda ksmen
rneini verdiimiz vakfiyede ve Rgb Paa zde Mehmed Ali Bey'in
notlarnda grld vehile, bu klliye, Sa'lebci zde Hac Mehmed
Eferidi'nin olu Hac Ahmed Efendi tarafndan 16Rebi'l-evvel 1311 ta
rihinden sonra, Grc Emin Efendi nezretinde in ettirilmitir, ilk mi-
nresi bilhire ykld in, 1927 ylnda, zmir valisi Kzm Dirik za
mannda, bugnki minresi yaptrlmtr. Esas mekn yeil porfir ve
beyaz mermerden in edilmitir. zeri, kurun kapl bir kubbe ile r
tldr. Son cema'at mahllinin dahi zeri kubbe tarafndan rtl
mtr. Cmi'in nnde, ayrca iki mermer eme mevcuttur. zmir c-
mi'leri zerinde alan Ik Ungan, bu cmi'den hi bahsetmez.
3 zmir Tarihi, zmir 1927, I. Kitab, 18. Forma, s. 11.

4 zmir Tarihi, zmir 1927, I. Kitab, 17. Forma, s. 11.
5 zmir Tarihi, zmir 1952, s. 55.
56. Selimiye Cmii : zmir Mzesinde bulunan eski eser filerine

nazaran, in tarihi ve bnisi hakknda her hangi bir kayd yoktur. z
mir'in, Deirmen Da semtinde, 402. sokakta olan bu cmi'e dir, biz
de bir bilgi bulamadk.
Hlen mevcut, zeri dz ahap atl, kiremit rtl ve tek mi-
nreli bir eserdir.
57. Servili Mescid: zmirin Basmahne civarnda bulunan Kara-

kap caddesi zerinde, 98 nr. dadr. Bu mescidin nezaman in edilmi
138 M. M NR AKTEPE
olduuna dir her hangi bir kayda tesadf edemedik. Ancak mezkr
mescidin avlusunda, zerinde Allah bak. Servili Mescid cmi'i banisi
Hac Osman Efendi'nin ruhuna fatiha yazl tarihsiz bir mezar kitabesi
vardr. Bu kitabeye nazaran, bahis konusu Servili Mescidi, Hac Osman
Efendi adnda bir ahsn yaptrdn sylemek mmkn ise de, bir dier
kayd, yeni olan bu mezar tann hatal bulunduunu bize gstermek
tedir. nki Ankara Vakflar Genel Mdrl Arivi'nde mevcd z
mir'de M r Ali mahllesinde Servili mescid-i erifi vakf ile mescid-i e-
rif-i mezkra minber vaz etmi olan Osman Efendi vakf1 kayd, bahis
konusu Osman Efendi'nin bu cmi'e bir minber vaz'ettirmi olduunu
aka ifde ediyor.
Bu avluda ayrca bir de Sabuncu-zdeler'e it 1180 (1766-67) ta
rihli mezar tann olmas dikkati clibtir. Dier taraftan. Brn-bad'l
(Bornaval) Abdullah kz erife Hanma it 15 aban 1311 (21 ubat
1894) tarihli vakfiyede zmir'de Servili Mescid Mahllesi2 adnn ge
mesi, bu mescidin olduka eski bir in tarihine shib bulunmas lzm
geldiini bize gstermektedir.
Servili Mescid'e, Mr-lem'Ii tarlasnda, oban-emesi'nde, Arab-
kuyusu'nda, Kanl-Dere'de Ayvalk karsnda, Ta-tarla'da ve zmir'in
daha bz semtlerinde, cem'an 238 aa zeytin dahi vakf edilmi bulu
nuyordu3. Lkin bu vakf kaydlarnn da tarihi yoktur. Hlsa, henz
hakknda fazla bir bilgiye shib olamadmz Servili Mescid, zeri dz
at ve kiremid rtldr. Son cema'at mahlli ak olup ahab stun
lara istinat etmektedir. Krsi, minber ve sermahfil ksm dahi ahabtr.
Mihrab al olup, stun balklar sslemelidir ve hlen cema'ata ak
tr. Bak, resim nr. 60.
1 Fihrist Defteri, nr. 208, c. II, 8/2009. Siyah- Sn Muhasebe75.

3 zmir, Vakflar Mdrl, I. Vakfiye Defteri, s. 58.
58. Souk-kuyu Cmii : zmir'in, Karyaka kazasnda ve Souk-

kuyu semtindedir. Bu itibarla, Souk-kuyu Cmi'i nmile mehur ol
mutur. Hlen 1871. sokak 121 nr. dadr. Son cema'at mahllinin giri
kaps zerindeki yeni yazl kitbede mez-zde Hac Mehmed 1291
yazl olduu in, bnisinin mez-zde Hac Mehmed Efendi olduu
syleniyor1.
1 Ik Ungan, zmir CmVleri, Sanat Tarihi Tezi, s. 49.
zmir Mzesinde bulunan, zmir cmi'lerine it filerde ise, Sofu-

zde Mehmed Efendi tarafndan yaptrld kayd edilmektedir. zmir
Tarihi yazar Bay Hakk Gltekin, her iki ahsn da ayni Mehmed Efendi
olduunu yazmaktadr2. Ancak biz, zmir Vakflar Mdrlnde bul
duumuz kaydlar arasnda, yni Tireli Kethda-zde Seyyid Hac Mus
tafa Aa bn. Hac brahim Aa'nn 1216 (1 8 01/80 2) tarihli vakfiyesi
sonunda bulunan hidler arasnda mez-zde Hfz el-Hac Osman
Efendi ismine tesadf ettik3. Bu itibarla diyebiliriz ki, 1801 yllarnda,
zmir'de mez-zde lkab ile mehur ve muteber bir ile yaayordu
ve bu ileden olmas kuvvetle muhtemel bulunan Hac Mehmed Efendi
de 1291 (1874) ylnda, zmir'in Karyaka'snda bir cmi yaptrmt.
Bahis konusu cmi'in, nnde kk bir avlusu vardr. Son cema'at
mahlli bilhire kapatlmtr. Esas bina ta ve hare ile in olunmutur.
ats ahab meyilli ve kiremid delidir. Be keli bir kaide zerine
oturan, kesme tadan yaplm ve klah ksm dahi ta olan bir minresi
mevcuttur. Mihrab bir ni hlinde olup, minberi ahabtr4.. Bak, resim
nr. 58, 59.
2 Ad geen eser, s. 55.

4 Ik Ungan, Ayn eser, s. 49.
59. adrvan Cmii : zmir'de, Eski-mahkeme-n, Arasta ve e

kerciler arsndan gelip, Odun-Pazar'na ve Yaclar iine doru giden
yollarn birletii noktada bulunmaktadr ve hlen bu semte, cmi'in
yannda olan mehur adrvana izfetle, adrvan-alt denilmektedir,
Cmi' dahi, bilhire nndeki adrvandan isim alarak adrvan Cmi'i
ad ile hret yapmtr.
adrvan Cmi'i'nin bnisi henz kat' olarak malmumuz deildir.
Ancak bu eserden bahseden, bizim grebildiimiz en eski kayd, Ktib
elebi'nin Cihn-nm'snda mevcttur. Ktib elebi bu kitabnda z
mir cmileri hakknda bilgi verirken yle d iy o r:
... Ulu Cmi' Nifl-zde cmi'idir. Derya tarafnda, limana karib
fevkani, krgir, kurun rtl kubbedir. Biri dahi Hac Hseyin Cmi'i,
kezlik yal kenarnda dahi, iri ehirde hurda cmi'lerdir...1. Ktib
1 Burada ilk bahsedilen Nifl-zde Cmii, adrvan; Hac Hseyin Cmii de Ba-
Durak Cmiidir. Bk. stanbul 1145, s. 669.
140 M. MNR AKTEPE
elebi, Cihn-nm'sn X V II. yzyln ortalarnda kaleme aldna naza

ran2, bu cmi' dahi en ge olarak X V II. yzyln ilk yarsnda zmir'de
bulunuyordu diyebiliriz.
Ktib elebi'den sonra, 1670/72 yllarnda zmir'e gelen. Evliya
elebi de Seyahatname'sinde, bu cmi' hakknda unlar yazm aktadr:
... Cmleden cemaat-i kesreye mlik aru iinde ve Kurunlu

Han nnde Bykl-olu Cmi'i, gy stanbul'da Rstem Paa Cmi'i
gibi ebb-rz cemaatden hli deildir ve onbir kademe ta nerdiban
ile ur olunur, fevkani cmidir ve alt serp dkknlardr ve kble ka-
pusu zerinde tarihi budur.
Sa'y-i Mahmud oldu hakka bu makm- asfiy.

Buldu bin krk altda hem itmam essal.
Gy beyaz incye benzer bir cmi'-i mnevver ve musanna' mferrih

kurun ile mestr bir cmi'-i pr-nrdur. Amma tenk mahlde vki' ol-
maile haremi yoktur ve aru iinde abdest havuzu vardr...3.
Burada derhl unu kayd edelim ki, Evliy elebi'nin bahsettii

1046 (1 6 3 6 /3 7 ) tarihli kitbe, bu gn yerinde yoktur. Dier taraftan
bu cmi'in bnisi olarak gsterilen Bykl-olu da mbhem bir ahs
tr. Her ne kadar, Geds-zde Abdullah Aa'nn, zmir'deki vakflariyle
alkal, gurre-i Safer 1129 (15 Ocak 1717) tarihli bir vakfiyesinde bir
taraftan Bykl Mustafa Paa vakf4 ibresi bulunuyor ise de, bu if
denin, Evliya elebi'nin zikrettii Bykl-olu ile ne derecede bir m
nsebeti vardr bilemiyoruz. Buna mukabil, Aliye ahlisinden olup, z
mir'de oturan Hac Vel bn. Yusuf bn. Vel Efendi'ye it, 10 Zilhicce
1142 (26 Haziran 1730) tarihli bir baka vakfiyede bu cmi'in ismi K
tib elebi'nin Cihn-nma snda olduu zere Nifl-zde Cmi'i5
diye, ak ekilde gemekte ve zmir'in Cmi'-i atik Mahllesi'nde bu
lunduu kayd olunmaktadr.
Bu hususla alkal ve ok dikkat ekici bir kayd rnei de, An
2 Hamid Sadi Selen, Cihn-nm (Ktib elebi), Ankara 1957, s. 121.

3 Seyahat-nme, stanbul 1935, c. IX, s. 93, Zuhuri Danman neri, stanbul 1971,
c. XIII, s. 83.
4 zmir, Vakflar Mdrl, II. Vakfiye Defteri, s. 22-23 ve 154.
5 zmir, Vakflar Mdrl, II. Vakfiye Defteri, s. 86-88.
kara, Vakflar Genel Mdrl Arivi, Fihrist defteri nr. 208, c. I,

8 /2 08 0 de mevcuttur. Bu defterde bulunan zmir'de Cmi'-i kebr,
Nifl-zde denmekle ehir, merhum ve mafur Sultan Sleyman Hn
vakf (zmir'de adrvan Cmi'-i erifi iin Atike Htn bir bb dk
kn imm- cmie meruta olmak zere vakf etm itir) ifdesi. adr
van Cmi'ine, Nifl-zde cmi'i dahi denildiini ve bunun Kanun Sul
tan Sleyman vakf olduunu sarih olarak, ortaya karmaktadr.
Bu kaydlar dnda zmir skinlerinden ve ashb- hayrattan de-
mili el-Hac Mehmed bn. Ebbekir bn. Mehmed Efendi'nin evst-
Rebi'levvel 1107 (Ekim 1695) tarihli vakfiyesinde6. Mderris el-Hac
Ahmed Said Efendi'nin 7 aban 1170 (27 Nisan 1757) tarihli vakfiye
sinde7 ve mez-zde. Hfz el-Hac Osman Efendi bn. Hac Mehmed bn.
Abdullah Efendi'nin 13 evval 1239 (11 Haziran 1824) tarihli vakfiye
sinde8, nihayet Alay-Beyi brahim Beyin 15 evval 1295 (12 Ekim 1878)
tarihli vakfiyesinde9, bu cmi'in ad, sdece adrvan Cmi'i olarak ge
mektedir.
Maamafi, zmir Vakflar Mdrl'nde mevcd I numaral Vakfiye
Defteri'nde grdmz 1254 (1 8 3 8 /3 9 ) senesine it bir kaydtan
dahi, zmir'de, Cmi'-i atik Mahllesi'nde oturan Bykl el-Hac Mustafa
adndaki10 bir ahsn bz vakflara shib bulunduunu reniyoruz. An
cak bu Bykl Mustafa'lar ile adrvan Cmi'i bnisi arasnda Evliya
elebi'nin yazd zere bir mnsebet kurmak imdilik mmkn ola
mamtr. Bilkis X IX. yzyln sonlarnda yaayan ve zmir'in ehir ta
rihi ile megul olan yazarlarmzdan bazlar ve bilhassa Mehmed Ali
Bey adrvan Cmi'inin, Kanun Sultan Sleyman tarafndan yaptrl
m olduu rivayet edilir diyor11. Bu meyanda, bz yazarlarmzda mes'e-
leyi tahkik etmeden, adrvan Cmi'i, Bykl Sultan Sleyman tara
fndan bina ettirilmitir12 veya adrvan Cmi'inin bnisi Bykl-olu
Mahmud13 dur gibi sonulara varmlardr. Pek tabi'idir ki, yukardan
beri, vakf kaydlarna msteniden verdiimiz izahat. adrvan Cmi'inin
6 zmir, Vakflar Mdrl II. Vakfiye Defteri, s. 38-39.

7 > II. Vakfiye Defteri, s. 71
8 II. Vakfiye Defteri, s. 245
9 > > II. Vakfiye Defteri, s. 3
10Bk. s. 3.
11 Rif Nezih, zmir Tarihi, Tzmir 1927, I. kitab, 18. forma, s. 10/11.
12 Rif Nezih, Ayn eser, 12. forma, s. 11.
13 Hakk Gltekin, zmir Tarihi, zmir 1952, s. 56.
142 M. MNR AKTEPE
tarihesini ksm ekilde meydana koymutur; yni elimizde henz kat'

bir in kitbesi olmadndan, onun yapld tarihi tam olarak syle
mek imdilik mmkn deildir. Kanaatimizce Kanun devrinde bin edil
mi bir Trk eseri olmaldr. Cmi'in hlen zerinde bulunan kitbeler-
den birincisi ise, kuzey-dou kaps, yni arasta tarafndan kan mer
divenlerin st ksmnda ve ana mekna giriin sol tarafna den bir
pencerenin zerindedir. Cmi'in t'mir tarihile alkal olan bu kitbede
aynen unlar yazldr:
jJL-J 4*6 4U Jl
O - i- l j t* . 4 <U J la o <11i g
Ta'alllah zeh matb' u dilke cy-i ta'atki.

Nola olsa nazre beyt-i ma'mre olur berc.
Miyn- ehrimizde nrdan d u revn iken.

Hark erkn- hsnn eyleyp defa't ile imh.
Muhassl kalb-i k-ve yanup vrn iken imdi.

Yapld ehl-i hayrn himmetiyle by|e mstesn.
Bu hayrt- cemle himmet erbb ola nil.

Hads-i menben ya imtislen ecr-i b-hemt.
Yazlsun bb- Ar zre bu gne Nzhet trih.

Ta'alllah zeh matbu' u dilke cmi'-i bl.
Sene 1230
Bu kitbe. adrvan Cmi'inin birka def'a yangn dolaysiyle harab

olduunu ve nihyet Hicr 1230 (1815) ylnda, hayr sahihlerinin him-
metile onarldn bize gstermektedir.
Byk adrvann nnden kan yni kuzey-bat kaps merdiveni
nin sol tarafna isbet eden ktbhne odasnn zerinde bulunan 1250
(1 8 3 4 /3 5 ) tarihli kitbe de aynen yledir: *
eref buldu bi-ltfillh bu cy-i dil-k imdi.

Zeh vl eserdir mevk'inde byle b-hemt.
Kapn-zde merhum sdk ile hl-i haytnda.

Li-vechi'I-lh kod hayrat in vakf ake-i ...?
Vch- birr ta'm ir ettii-n vakf- mezbru.

Bu dr- ktb etti zevcesiie kzlar in.
Ulm erbb gelsn hll-i mkil eylesn bunda.

Temesskle kitbullaha bulsun feyz-i l-yuhs.
Muvakkit-hne mlsak oldu dr'l-ktbe himmetle.

Bins kim olsun grmesn cevr-i felek asl.
Delletle olur bu ecre nil himmet erbb.

Hussa bniler cennt- adn ire bulur me'v.
Tekellfsz dedi tarihini Hlid bu suretle.

Yapld bin ikiyz ellide matbu' mstesn.
Sene 1250
Bu kitbeye nazaran, zmir'in tannm ilelerinden birine mensub

bulunan Kapan-zde, hl-i hayatnda adrvan Cmi'i iin bir mikdar
vakf para brakm; kars ile kzlar da sonradan, bu cmi'in bat ta
rafndaki adrvan zerine bir ktbhne yaptrmlardr; ayni zaman
da ktbhne binsna bitiik olarak bir de muvakkithne vardr.
zmir Mzesi'nde bulunan ve zmir'deki eski eserlere it olan fi
lerde ise, bu kitbeler yanl okunduu iin. adrvan Cmi'ine dir un
lar yazldr: ...i kapu zerinde cmiin yanm olduu ve 1230
(1815) de Taba zde Sddk, tarafndan, yeniden in edildii hakkn
da, trke sls bir kitbe vardr.... Hlbuki, yukarda da grdmz
zere, bu cmi'in iinde, iki kitbe mevcdtur ve bunlardan 1230
(1815) tarihli olan umum mhiyette bir t'mir kitbesidir. Birok
yangnlar sonunda, hayr sahihleri tarafndan cmi'in onarldn bize
gstermektedir, ikinci kitbe ise, Kapn-zdeierden bahsetmektedir.
Ve burada Kapn kelimesi Taba; sdk ile kelimesi de sddk eklinde
okunmu olduundan mn ok deimitir. Ik Ungan dahi, zmir
Cmi'leri adl tezinde, bu kitbeleri okurken veya okuturken, yazlar ok
girift ve temiz olmadndan, olduka fhi yanllar yapmtr14.
14 Bak, s. 12 ve 13.
144 M. MNR AKTEPE
adrvan Cmi'i, zmir'de sahile yakn ve ehrin en hareketli bir

ticret mahllinde yaplmt. Bu sebeble arsas geni olmadndan et
rafnda avlusu dahi yoktu. Cmi' fevkani olarak in edildii iin, altn
da, cmi'in temelini tekil eden kemerler arasnda bir ok dkkn ve
mahzenler vard. Bunlar bilhire ahslara satlm olduundan. Hlen
cmi'in temeli, bu dkknlara shib bulunan tccar ve esnafn elinde
dir ve cmi'e, evkafa temin ettii vridt ortadan kalkmtr15.
adrvan Cmi'i'nin biri, Bit-pazar tarafndaki adrvann nne
inen kuzey kaps, dieri de ekerciler ars tarafndaki esas byk
adrvan nne alan bat kaps olmak zere iki kaps vard. Sonra
dan kuzey kapsnn merdivenleri ok harab ve bakmsz kald iin
buras kapatld ve yerine bz dkknlar in olundu. Bu gn cmi'e
bat tarafndaki, 29 basamakl bir merdiven ile girilmektedir ve girite
bulunan son cema'at mahlli bilhire cmekn ile evrilmitir. nc
kademe yan meknlar tekil ediyor ki, bunlarn da zeri kubbeli ve
kurun rtldr. Esas meknn zerine gelen byk kubbe ile buna
it tromp kntlar dahi kurun kapldr. Cmi' ile gney tarafnda bu
lunan bir erefeli, tek minaresi kesme tatan yaplmtr. Vakflar Umm
Mdrl 1941 ylnda bu minareyi ta mir ettirmiti.
Ana mekna kuzey ve bat tarafndan iki giri vardr; ayni zaman
da iinde 8 adedi tayc olmak zere, 10 stun mevcuttur. Ana me
knn zerini rten tromplu kubbe kasnanda sekiz pencere vardr.
Ayrca tromplarda er ve tromplar arasndaki boluklarda da ikier
pencere grlmektedir. Mihrab, geni ve yuvarlak bir kemer iinde al
mtr. Yanlarnda iki ss stunu mevcudtur. Minberi mermerdendir.
Kubbe kalem ilerile ssl olup, ortasnda bir yet yazl bulunmakta
dr.
Cmi'in bat tarafnda bulunan ve sekiz stun zerine oturtulan
ktbhnenin dahi, cmi' ile iten irtibt vardr. Bu ktbhnenin al
tndaki adrvann tavan ise kubbeli olup, su haznesi ortada ve etraf
demir parmaklkla evrili bulunmaktadr. adrvann suyu, eski Agora
(=N am azgh) mevki'inde bulunan kabristan iindeki bir menbadan
gelmekte idi16. Bu adrvann kubbesinin i tarafnda bir de manzum
kitbe vardr. Ancak bu kitbe bir bez veya muamba zerine yazla
15 Rif Nezih, Ayn eser, I. kitab, 18. forma, s. 11.

16 Vedat Sivri, zmir Cmileri, (Ege Ekspres Gazetesi), zmir 26, II, 1960 ve Rif
Nezih, Ayn eser, forma 18, s. 11.
rak, kubbenin ig kasna etrafna yerletirildii iin, sonradan hava ve

yamurlarn tesiriyle olacak, bir ok yerlerinde bozulmalar olmutur.
Bu itibarla, kitbe metnini tam olarak okumak mkilt arzetmektedir.
Bu kitabeden okuyabildiimiz ksmlar ise, aynen aaya yazlmtr.
adrvan- kadme ehl-i hayrn ayn- ltfundan.

Akard ma'-i sf himmeti b- zll-s.
Muahhar menba'- feyz-i lhden zuhr eden.

Sular i-bu adrvana olundu sonradan icr.
Neat-efz olup enhur i-bu adrvanda.

Hususa m'minn eyler salvt artn f.
[Gelp] slih olan mslimler b-dest alup ksn. .

Kelm olunsun murad zre ite cmi'l ...( ? )
m musaffa b-huss bunda.

Nice hayvn- ntk gayr-i ntk olmada ihy.
n bir ni'met-i tahrettir ki hem ayn- inyettir.

Klnd ............. . ...... b-bedel i't
Gerektir kr-i ni'met kil-i dnya her demde.

eb u rz kr-i yezdnile arar ni'met-i uzm.
Bu rtbe ............ eltf- hakk su gibi cridir.

Bu ltfu ancak dem acz ile krn eder f.
Sezdr shib'l-hayrata .......................... yeste.

Du gevherlerin akdkca b- dest eyler ihd.

146 M. M N R AKTEPE
Gelp Hlid dedi bin ikiyz ellide trihin.

adrvan dr- ktbn syesinde oldu pek ra'n.
MenlehT-fakir
Mehmed Rsim
Grlyor ki, ktbhne syesinde, adrvan da onarlm ve ba

kml bir hle gelmitir. Bu gn, gerek bu adrvan, gerekse Bit-Pazar
tarafndaki dier kk adrvan faal durumdadr ve bu adrvanlardan
dolay, adrvan Cmi'i adn alan, zmir'in sayl eseri dahi hlen ce-
ma'ate ak ve faal durumda bulunmaktadr. Bak, resim rir. 61, 62, 63,
64, 65, 66, 67, 68.
60. erefiye Cmii : zmir'in gney bat tarafnda, Bozyaka deni

len semtde bulunuyordu ve Esnef eyhi Cmi'i (Bak buna) civarnda
oturan. Adanal Hfiz Nuri Efendi bn. Abdlfettah bn. Abdullah Efendi
tarafndan yaptrlmt1. Hakkndaki bilgimiz imdilik bundan ibarettir.
1 Ankara, Vakf.ar Genel Mdrl, Fihrist Defterleri, nr. 208, c. II, 8/1775.
61. eyh Cmii : zmir'in Basma-hne semtinde, eski Yazc ma-

hllesindedir. Bugn ise, 961. sokak, 29 nr. da bulunuyor. Civarnda
Fik Paa Cmii ve yannda dahi Hlid Bey ilk okulu vardr.
Ankara, Vakflar Genel Mdrl'nde bulunan evst- Safer 1055
(Nisan 1645) tarihli vakfiyeye nazaran1, skdarl Aziz Mahmud H-
di Efendi hazretlerinin halifelerinden eyh Mustafa Efendi tarafndan
yaptrlmtr. Aziz Mahmud Efendi fukarasna meruta olan bir cmi'
ile tekkeden mteekkil bulunuyordu. 1671 tarihlerinde zmir'e gelen
Evliya elebi dahi bu eserden sadece eyh Mustafa Efendi Cmi'i
diye bahs etmektedir2. Bu itibarla, sarih ofarak grlyor ki. eyh
Cmi'i, esas ins X V II. yz yln ilk yarsna it olan bir Trk eseridir.
1 Bak, Esas Defterleri, nr. 20 9 -8 /1 , 516. kayd. ...................

2 Evliya elebi, Seyahat-nme, stanbul 1971, c. XIII, s. 84.
Hicri 1224 (1809) ylnda byk bir tamir grdn, ana me

kna giri kaps zerinde bulunan manzum kitabeden reniyoruz. Bu
kitabe ise aynen yledir:
Ne l mescid-i ra'n bin olmu li-vechillh.

Cenb- eyh'in sr ceml oldu bi-avnillh.
Zeh ferhnde l-baht mbrek buk'adr bu kim

Ki evkt- hamse i'In olur tevhd-i drullah.
Sez ger ems[] mh tk- mullsnda vzan.

Olub mihrbna r-ml ile nil rzullah.
Mbhat eylese ger ehl-i semvta lyktr.

Bu cmi'de namaz klub du' eden ibdullah.
kitekbr ile kt Red trih-i t'mir.

Kamu revnak-efz3 ma'mr olup cmi' bi-hamdillh.
V_)_JJ Ijil (jSjj
Sene: 1224 (= 1 8 0 9 )
Bu kitbeye ramen, zmir Tarihi yazar Bay Hakk Gultekin, bahis

konusu cmi'in, Hicri 1258 ylnda Fik Paa tarafndan yaptrldn
sylemek suretile byk bir hataya dmtr4.
eyh Cmi'inin, etraf yksek duvarlarla evrili bulunan kk bir
avlusuvardr ve burada eyh Mustafa Efendi'nin mezarn dahi ihtiva
eden bir hazre mevcuttur. Esas mekna nazaran, saayarm metre
kadar aada bulunan son cema'at mahlli cmekn ile kapatlmtr.
zeri kiremid delidir. Ana meknn zeri dahi, ddan meyilli ahab
at ve kiremid rtldr. Tuladan yaplm ve zeri svanm tek
minresinin klh kurundur. Cmi'in tavan, iden dz ve ahabtr.
3 Buradaki Ijjl kelimesinin elif harfi, tamirler esnasnda silindii in Ijj

Seklinde kalmtr. F ak at manzm olan tarih beyti, ebced hisabile hesablamrken, burada
elife tekabl eden bir rakam noksan ktndan, efzda ki elifin dt anlalm ve bu
sebeple, metne bir elif ilvesile kelime efza eklinde yazlmtr.
4 Bak, Ad geen eser, s. 58.
148 M. M NR AKTEPE
Ancak bu tavan bir ksm motif ve yazlarla sslenmitir. Pencere ke

narlar dahi sslemelidir. Mihrab bir ni hlindedir ve kadnlar mahfili
dahi mevcuttur3. Bak, resim nr. 69, 70, 71, 72, 73, ve 75.
5 Ik Ungan, zmir Cmi'leri, Sanat Tarihi Tezi, s. 42-43. Ik nganm kitabeyi

hatal okuduu grlyor.
62. Tahtal Mescid: zmir'de musevilerle meskn bir mahlde,

yni Mezarlk-ba ve Havra soka havlisinde bulunuyordu. Ne za
man ve kimin tarafndan yaptrldn bilemiyoruz. Ancak, 23 Rebi'l-
evvel 1252 (8. V II. 1836) tarihli bir vakfiyede ad getiine nazaran, en
ge. X IX. yz yl balarnda yapldn syleyebiliriz1.
imdilik hakknda daha fazla bilgiye sahib deiliz.
63. Tepecik Cmii : zmir'de, Tepecik semtinde. Gaziler caddesi

ile Kemer istasyonu civarindadr. Bu cmi'in, ne zaman ve kimin tara
fndan yaptrldna dir bir kayda tesadf edemedik. Ancak, zmir
Mzesinde bulunan filerde, vakflar idresine ait olduu, tadan ya
pld, X IX . yz yl Rum evlerine benzedii, orta ksmnn , yan k
smlarnn da iki katl olduu ve minresinin inko kapl bulunduu
yazldr.
64. Tevhidiye Mescidi: Bak, Horasanl Mescid.
65. Top-alh Cmii : Bak, Hac Bey Cmi'i.
66. Yapc-ola Cmii: zmir'in Yapc-olu semtinde ve Eref-

Paa'dan Kadife-Kale'ye giden caddenin zerindedir. zmir Mzesi eski
eser filerinde, 1312 (1894-95) ylnda in edildii kayd olunmu ise
de, bunun bir t'mir tarihi olmasi muhtemeldir. nki mezkr cmi'in
kaps nndeki eme kitbesi (Yapc-ol emesi. T'miri 1312)
eklindedir. Cmi'in ilk def'a ne zaman ve kimin tarafndan yapld
hakknda bir kayd bulamadk. Ancak, zmir Vakflar Mdrlnde
grdmz bir vakfiye sureti, bizi bu hususta, ksmen olsun aydnla

tacak durumdadr. Bu vakfiyede unlar yazldr:
... bu vakfiyenin tahrr ve imlsna sebep ve badi oldur ki,
Medne-i zmir mahllatndan Kasab Hzr mahallesinde skin yapc
Mehmed Aa bn. Abdullah bn. mer bn. Abdlvahab nm kimesrie,
meclis-i er'-i erf-i enverde vakf- tiy'z-zikre ... mtevelli nasb ey
ledii kahveci Osman Aa bn. mer mahzerinde ikrr- sahih'-er'
ve 'tiraf- sarih-i mer' edp, mahlle-i mezbrede kin bir tarafdan Hac
akr ve bir tarafdan ... menzilleri ve bir tarafdan Terzi-zde Abdullah ...
menzilleri ile evrili arsa-i mezkreyi vakf- sahh-i mebbed ile vakf-
habs eyleyp yle art ve tyin eyledim ki, ... vefatmda, cmi'-i e
rf-i mezkra her kim mtevelli olur ise, vakf- mezkruma mtevelli
olup, arsa-i mezkreyi ecr-i mislile hire icar edp, hsl olan gelirin
den cmi'-i erif-i mezkrun tmirine sarfla;..1. 17 Safer 1282 ( = 1 2
Temmuz 1865).
Bu vakfiyeye nazaran, yapc Mehmed Aa adnda bir kimse, 1282
(1865) senesinden nce zmir'de bir cmi' yaptrm ve bilhire ona-
rm ile dier masraflar in ona bz vakflar brakm demektir. An
cak bu cmi'in, zmir'in hangi mahllesinde yaplm olduu pek belli
deildir. Dier tarafdan 5 ban 1138 (8 Nisan 1726) tarihli bir baka
vakfiyeden2, Serden-gedi aalarndan Hac Osman Aa bn. Ahmed
Bee bn. Osman Aa'nn zevcesi Aye Hanm'n, yapc-zde merhum
Mustafa Efendi'nin kz olduunu reniyoruz.
Bu kaydlar bize gsteriyor ki, zmir'de X V III. yz yl balarndan
itibren yaaya gelen bir Yapc-zde (veya olu) ilesi mevcttur ve
bunlara mensub bir ahsda, mezkr cm u yaptrmtr. Bu itibarla,
muhtemeldir ki, zmir'deki Yapc-olu semti bu ileden vey bu ileye
mensub bir kimsenin orada yaptrd cmi'den dolay bu ismi alm
olsun. Mesel Haan Hoca Mescidi'nin olduu yere Haan Hoca ma-
hllesi; Hatunye Cmi'inin olduu semte Hatunye mahllesi; Eref-
Paa ve Fik-Paa cmi'lerinin olduu yerlere de Eref-Paa ve Fik-
Paa denildii mlmdur. yet bu dncelerimiz, ileride bulacamz
yeni vesikalarla kat'iyet kesbederse, Yapc-olu Cmi'ininde XIX. yz
1 zmir, Vakflar Mdrl, 7. Vakfiye Defteri, s. 146.

2 zmir, Vakflar Mdrl, II. Vakfiye Defteri, s. 205; Aynca bak, Mnir Aktepe,
zmir Hanlar ve arlar hakknda n bilgi (Tarih Dergisi), stanbul 1971, say 25, s. 147.
150 M. M NR AKTEPE
yln ilk yarsnda veya X V III. asr sonlarnda in edilmi olduunu

sylemek mmkn olacaktr3. Bak, resim nr. 74.
Yap-olu Cmi'i, moloz ta ve har karm yaplm zeri sval,
fevkani bir eserdir. ats dz meyilli ve kiremit rtldr. Minresi alt
keli bir kaide zerine oturmaktadr; klah kurun kapldr.
3 Bu hussta ayrca bak, Mnir Aktepe, zmir Hanlar ve arlar (Tarih Dergisi),
Say 25, s. 147/48.
67. Yeni Cmi : zmir'de, Karata semtinin gneyinde bulunu

yordu. 28 Cemziy'I-evvel 1319 (12. Austos 1901) tarihli vakfiyeye
nazaran, zmir'in Pazar-yeri mahallesinde oturan Sara Hac brahim
Edhem Efendi bn. Delilba Mustafa Aa bn. Abdullah tarafndan yap
trlmt. Bu itibarla Sara Edhem cmi'i dahi deniliyordu. Bu cmi'in
avlusu iinde bulunan ve iki taraf yol ile evrili olan, iki fevkani, iki
tahtn drt oda ile bir matbah ve suyu hvi iki kapl ev de, bnisi ta
rafndan bu cmi'e vakf edilmiti1.
Vakfiyede mevcut bu bilgiye ramen, zmir Mzesi eski eser fi
lerinde, mezkr yeni Cmi'in, Arasta kethdas Mehmed erif Efendi
kz Rbia Hanm tarafndan, 1326 (1908) senesinde mceddeden ya
pld kaydldr2.
Ta ve tula ile yaplm, tek kubbeli ve kubbesinin zeri kjremid
ile rtldr. Bir minresi vardr.
1 zmir, Vakflar Mdrl, II. Vakfiye Defteri, s. 242; Ankara Vakflar Genel
Mdrl, Fihrist Defteri, nr. 208, c. II, 8/1858.
2 Bak, 65 nr. lu fie.
68. Yukar Kala Cmii : zmir'de, biri deniz kenarnda ve bu-

gnki Hisar Cmi'i civarnda olmas lzm gelen aa kal'a; dieri de
ehrin gneyinde bulunan Kadife-Kal'a da zerindeki yukar kal'a
olmak zere, iki kal'a vardr. Bu kafalarn devirleri ve zellikleri hakkn
da, Bay Nazmi Sevgen, Anadolu Kal'alar adl kitabnda bilgi vermek
tedir1. Bahis konusu yukar kal'a cmi'i ise, Kadife-kal'a Da zerinde
1 Ankara 1959, c. I, s. 166-75; A a-K ala hakknda ayrca bak, Mnir Aktepe,
zmir Hisar Cmii (Tarih Dergisi), Say 27.
bulunan ve hlen mevcd olan yukar-kal'a'nn dahiline in edilmiti.

Mezkr cmi hakknda grdmz en eski kayd ise, Rebi'l-hir 937
(Kasm 1530) tarihli olup. Babakanlk Arivi, Tapu-tahrr Defterlerin
de, aadaki ekilde yazl bulunmaktadr.
...V akf- cmi' der kal'a-i fevkani zmir Kad bina etmi. Mu-
kata'a; Baha ve ecr ve incir ve badem. Hsl 8 1 9 ...2.
X V II. yz yl melliflerinden Ktib elebi dahi mezkr cmi'in, ayn
kal'a iinde olduundan, mehur Cihan nm'snda bahsetmektedir3.
1670 yllarnda zmir'e gelen Evliya elebi ise, bu cmi'i bizzat grm
ve Kal'a - Kapsndan ierde ma'mr bir cmi' olduunu belirttikden
sonra, bu cmi'e it olmak zere u kitbeyi vermitir. ...Ahm ed olu
ilyas ... zmir kal'as kads ... sene semne seb'a mie4.
Evliya elebi'nin kayd ettii bu kitbe ve tarihi doru, olduu tak
dirde, bahis konusu cmi, Osmanllar'dan nce, Aydn Oullar'nn ilk
devirlerinde, Hicri 708 (M . 1 3 0 8 /9 ) ylnda, bahis konusu kafann iine
bin edilmi demektir5. Maamafih, Evliy elebi'nin, bu cmi'in bnisi
hakknda verdii bilgi, ksmen de olsa. Ariv vesikalarndaki kayda uy
maktadr. 1530 tarihli Tapu De/fer/'nde yalnzca Kad bin. etmi
ifdesine mukabil, Evliy elebi, bu kadnn adm vermekte ve nerede
grevli bulunduunu dahi sylemektedir. Bu itibarla Evliy elebi'nin
verdii kitbe ile Tapu Defteri'ndeki kayd birletirilecek olur ise, yu-
kar-kal'a cmi'inin, X IV . yz yl balarnda kal'a kads Ahmed olu
lyas tarafndan yaptrlm bulunduunu sylemek mmkndr.
Bu eser, X V III. yz yln ikinci yarsnda dahi ayakta duruyordu.
Cmi'in vakflarna mtevelli olan Hac Haan Efendi, cmi'in hatibi
Mustafa Efendi'nin lm zerine, yerine Alemdr eyh Mehmed Efen-
di'nin tyin edilerek, eline bert- erf-i lan ihsan buyrulmasn
pye-i serr-i a'lya arz etmi ve 17 Zilhicce 1179 (29 Mays 1766) ta
rihinde de bu istek, uslne muvfk grld in kabl olunarak,
kendisine uygun cevab gnderilmiti6. Bundan maada, zmir, Meyve
2 Bak, Defter nr. 166, s. 397.

3 stanbul 1145, s. 669.
4 Evliya elebi Seyahat-nmesi, c. IX, stanbul 1971, c. XIII, s. 83.
5 Bu devre, Aydn olu Mehmed Beyin, Sasa Beyi mab ederek Aydn iline h
kim olduu zamana tesadf etmektedir. Bu hususta tafsilt in bak, Himmet Akn, Aydn
Oullan Tarihi hakknda bir aratrma, Ankara 1968, s. 18-30; . Hakk Uzunarl,
Anadolu Beylikleri, Ankara 1969, s. 104.
6 Babakanlk Arivi, Cevdet Evkaf Tasnifi, nr. 122.
152 M. MNR AKTEPE
Gmr ktibi Nzhet Osman Efendi'ye it, Gurre-i Receb 1217 (28
Ekim 1802) tarihli vakfiyede dahi bu kal'a cmi'inin ad geiyordu7.
Ancak, Kostantin iconomos, 1817 ylnda, Rumca olarak intiar eden
ve 1868'de F. Slars tarafndan franszcaya, daha sonra da Arap zde
Cevdet Bey tarafndan Trkeye tercme edilmi bulunan, zmir Hak
knda Tedkikat isimli eserinde bu kal'ann iinde ve Akropol'n or
tasnda, mukaddes havariyun kilisesi olduu iddia edilen bir ma'bed
bulunmaktadr ki, el'an metrk ve cema'atsz bir cmi'dir. Bu ma'bedin
biraz tesinde, yer altnda bir sarn vardr... diyor8. Kanaatimizce
conomos'un bahs ettii bu cami' Evliya elebi'nin, zmir kal'as kads
Ahmed olu ilyas tarafndan yaptrldn syledii Kal'a-cmi'i olma
ldr. Bahis konusu cami' XIX . yz yln bana kadar, cema'ata ak bir
ibdet mahlli iken, X IX . yz yl iinde bakmsz kalm, sonradan da
tammen harab olarak ortadan kalkmtr. Bugn yerinde bz kalnt
larn olduu grlyor. Arkeolok ve san'at tarihilerinin yerinde yapa
caklar aratrmalar, her hlde fideli neticeler verecektir kansndayz.
7 zmir, Vakflar Mdrl, II. Vakfiye Defleri, s. 117/18.

8 zmir ve Havalisi Asr- atika Muhibleri Cemiyeti neriyat, zmir 1932, say 6,
s. 33 ye 268.
AKTEPE - Levha I 153
154 AKTEPE - Levha II
Nr. 3 : Akarcal Cmii Minaresi.

AKTEPE - Levha III 155
Nr. 4 : Akarcali Cmii f Gorns.
Nr. 5 : Akarcali Cmii Son Gemaat MahllL

156 AKTEPE - Levha IV
Nr. 6 : Ali Aa Cmii Kitabesi.
Nr, 7 : Ali. Aa Cmii ..Son Cemaat Mahlli.:

AKTEPE - Levha V 157
Nr. 9 : AK Aa Cmii Kubbesi.

AKTEPE - Levha VII 159
Nr. 12: orakkap Cmii Grn.

160 AKTEPE - Levha VIII
Nr. 14: orakkap Cmii Kubbe sslemeleri.

AKTEPE - Levha IX 161
Nr. 16: orakkap Cmiinde, Kad Osman Beyefendiye it Mezr kitabesi

162 AKTEPE - Levha X
Nr. 17: Damlack Cmii veya Klc Mescidi.

AKTEPE - Levha XI 163
Nr. 18 : Esnaf eyhi Cmii Minresi.
Nr. 19: Esnaf eyhi Cmii Son Cemaat Mahalli.

164 AKTEPE - Levha XII
Nr. 20: Eref Paa Cmii.

AKTEPE - Levha XIII 165
Nr. 22 : Eref Paa Cmii Grn.

166 AKTEPE - Levha X IV
Nr.. 23 : Eref Paa Cmii Kubbe Sslemesi;
Nr. 24: Hac Bey (Topalt) Cmii

AKTEPE - Levha X V 167
Nr. 25 : Hac Bey CmiL

168 AKTEPE - Levha X V I
Nr. 27: Hac Bey Cmii D Grn.

AKT EPE - Levha X VII 169
Nr. 29 : Hac Bey Cmii Minberi.

AKTEPE - Levha X V III
Nr. 30: Hac Mahmud Cmii Minaresi.
Nr. 31 : Hac M ahmd Cmii D Grn.

AKTEPE - Levha X IX 171
Nr. 33; Hac Mahmud Cmii Son cemaat Mahalli.

172 AKTEPE - Levha X X
Nr. 34 : Hac Mehmed Cmii D Grn.
Nr. 35 : Hac Mehme.d Cmii Grn.

AKTEPE - Levha XXI
173
Nr. 37: Karantina (Kk yal) Cmii Nr. 36: Karantina (Kk yal) Cmii
Kubbe Sslemeleri. D grn.
174 AKTEPE - Levha XXII
Nr. 38 : Karantina (Kk yal) Cmii Minaresi.
Nr. 39: Karantina (Kk yal) Cmii Grn Kubbe.

AKTEPE - Levha X X III 175
Nr. 40: Karantina (Kk yal) Cmii, Mihrab ve Minber.
Nr. 41 : Karantina (Kk yal) Cmii, Kadnlar Mahfili ve Merdiven.

AKTEPE- Levha X X V 177
. Nr. 4 3 : kiemelik Cmii D Grn.
Nr. 44: kiemelik Cmii Minaresi.

AKTEPE - Levha X X V I
AKTEPE - Levha X X V II 179
Nr. 47 : kiemelik Cmii, Kadnlar Mahfili.
Nr. 48 : kiemelik Cmii Kubbe Sslemesi.
f
180
Nr. 50 : Natr-zde Cmii. Nr. 49 : Mamretl-Hamidiyye (Gzel yal) Cmii.

AKTEPE - Levha X X V III
AKTEPE - Levha X X IX 181
Nr. 52 : Natr-zde Cmii ats.

Nr. 56 : Piyleolu Cmii Mihrab. Nr. 55 : Piyleolu Cmii.
184 AKTEPE - Levha X X X II
Nr. 57: Pyle-olu Cmii Avlu kaps ve Kitbe.
Nr. 58 : Souk kuyu Cnii Kadnlar M ahfili.

J
Nr. 60: Servili Mescid. Nr. 59: Souk kuyu Cmii.
Nr. 62 : adrvan
Cmii Resmi.
Nr. 64 : adrvan Cmii Minaresi. Nr. 63 : adrvan Cmii (Dis grn).

188
AKTEPE - Levha X X X V I
Nr. 66: adrvan Cami*! Mihrab. Nr. 65: adrvan Cmii Minberi.
AKTEPE- Levha X X X V II 189
Nr. 6 7 : adrvan Cmii, I grn.
Nr. 68 : adrvan Cinii Son Cemaat mahl.

AKT EPE - Levha X X X V III
190
AKTEPE - Levha X X X IX 191
Nr. 72 : eyh Cmii Ek naat.

AKTEPE - Levha X X X X
192
AKTEPE - Levha X X X X I 193
Sslemesi.
Nr. 75 : eyh Cmii Tavan

STANBULDA HTSB MEVZUT1 VE 1682-1684
SENELERNDE HTSB MUKATAASI LE
LGL BR BELGE
Eref Erefolu
Toplumlrtn ehirlerde gn getike younlat modern a

mzda belediye ilerinin yrtlmesinin, daha da nem kazand mu
hakkaktr. Osmanl imparatorluu dneminde yaanlan ehir hayatn
da, belediye mevzutnn devrin artlarna ve imknlarna gre gn
mzdeki nem ve canll tad anlalmaktadr. Osmanl cemiyet ha
yatnda ehir yaayn salam temellere oturtmak ve kurulu tima
dzeni korumak mes'elelerinin yannda, zarur gnlk ihtiya maddele
rinin, halkn eline en uygun ekilde gemesini salamann ve bu ko
nularda esnaf veya dier ticaret erbabn denetim altnda bulundurma
nn ehemmiyet arzettii anlalmaktadr. stanbul'un fethinden sonra,
ehrin, imparatorluun merkezi durumuna getirilmesi idari ve asker y
netim bakmndan olduu kadar buna paralel olarak ayn zamanda be
led mevzutn da gelierek n plna kt bir gerektir. Fetihten son
ra trklemeye balyan stanbul ehrinde geni bir imar faaliyeti gze
arpmaktadr. Surlarn onarlmasndan ehre gelen gmenlerin yerle
tirilmesi konusuna kadar eitli meselelerin ortaya kt grlmekte
dir. Byle bir youn ortamda gnlk hayatn srdren stanbul'un, biri
ehri kuatan sur dahilinde olmak zere drt kadla ayrld bilin
mektedir. 1 - Sur iindeki stanbul, 2 - Eyb (Haslar), 3 - Galata, 4 -
skdar kadlklar1.
Nfusu itibariyle X V I. yzylda stanbul'un dnyann en kalabalk
ehirlerinden biri olduu kesinlikle bilinmektedir. Kanun Sultan Sley
1 Bundan baka Eyb, Galata ve skdar Kadlklarna Bild- Selse Kadl da

denirdi, (smail Hakk Uzinarl, stanbul ve Bild- selse denilen Eyb, Galata ve s
kdar Kadlklar, stanbul Enstits Dergisi, c. III. stanbul 1957, s. 25).
196 EREF EREFOLU
man devrinde Sinan Paa'nn konanda zel doktorluk grevinde bu

lunmu olan Magister Cristobal de Vlllalon'un Sinan Paa'nn yannda
grm olduu kayt defterinden anlaldna gre, stanbul'un banliy
leri dnda 550.000 gibi, o zaman iin muazzam bir nfus younluuna
ulat anlalmaktadr. ehrin yakn evresi de gznne alnd tak
dirde stanbul'daki beled ilerin son derece youn bir duruma geldi
ine inanabiliriz2. Bu artlar altnda, stanbul gibi byk bir ehirde be
lediye ilerinin her bakmdan aksamadan yrtlebilmesi, ancak gl
bir belediye tekiltnn varl ile mmkn olmutur. stanbul'un idari
blnnde mevcut olan drt kadnn emrinde, onlarn ihtisb konu
sundaki yrtme organ olarak alan ihtisb Aas, geni yetkilerle
donatlm bir belediye grevlisidir3.
Islmiyetin en eski dnemine kadar inen kkl bir mziye daya
nan ihtisb grevinin, Osmanl Devleti'nin geni idri tekilt iinde ne
zaman yer ald kesinlikle bilinmemektedir, ihtisb iinin, slm gele
nek ve grenekler asndan kkl din kurallara bal olmas ve ihtisb
grevinin dorudan doruya devletin en byk ahsiyetlerini ilgilendir
mesi, beled ilerin nemini arttran hususlardan biridir. Bu konuda Ev-
liy elebi Seyahatnamesi'nde, Ftih Sultan Mehmed'in nl veziri
zami Mahmud Paa'nn stanbul'da esnaf denetlediine ait kaytlar
mevcuttur4. stanbul'un fethinden sonra ehirdeki ticar, ktisad ve buna
paralel olarak tima ortam tanzim etmek, bunun yannda suba ile
birlikte ehre gireni kan kontrol etmek, ayn zamanda stanbul'da i
siz gsz kimselerin toplanmasna engel olmak da nemli ihtisb g
revleri arasnda yer alyordu. zellikle stanbul ehrinin syii bak
mndan htisb Aas'nn yapt denetlemeler, ehrin tima yaay
nn dzenli olmasn ve bozulmamasn salyordu. Evliy elebi Se-
yahatnmesi'nde iaret edildii zere stanbul ehrinin hizmetlerini gr
mek iin atanm olan hkimlerden sekizincisi de ihtisb aasdr5.
2 Alfons M ana Schneider, X V . yzylda stanbulun nfusu, Belleten, say 61, Ankara
1952, s. 45.
3 mer Ltf Barkan, X V . asnn sonunda bz byk ehirlerde eya ve yiyecek
jiatlanmn tesbit ve teftii hususlarnn tanzimi, Tarih Vesikalar Mecmuas, say: 5, stan
bul 1942, s. 327.
4 Evliy elebi, Seyahatname, stanbul 1314, c. 1, s. 120.
5 Sekizinci hkim ihtisb aandr M cemV ehl-i sanyie hkmedip, tzir ve siysete
ve bey irsnda hilf edenin tekdir ve tevbihine memr bir hkim-i ....................... (Ev
liy elebi, Ayn eser, c. I, s. 120-121).
STANBULDA HTSB MEVZUATI 197
X V I. ve X V II. yzyllarda stanbul ehrindeki belediye ilerinin a

nn artlarna gre disiplinli, tekilt bakmndan da tesirli ve iler du
rumda olduu anlalmaktadr. Beled ilerin yannda stanbul'un ba
ehir olmas dolaysyla syi konusuna gerekli nemin gsterilmesini
zorunlu klmtr, ihtisb Aas usulen her ne kadar kad'nn emrinde
grnyorsa da kad'nn youn adl meseleler yznden bu gibi husus
larla ilgilenememesi dolaysyle ihtisb Aa'snn n plna kt grl
mektedir6. htisb mevzuatnn nem ve ess Kur'an- Kerim'de mevcut
olan Emr-i bi'l-mrf neh-yi ani'l-mnker yet-i kermesi ile ilgilidir.
Bu yet-i kerime, genel olarak, eriatin emirlerini ve yasaklarn bildir
me anlamna gelmektedir. Din nitelik tayan ve mslmanlar iin em
redilmi olan ihtisb grevini yerine getirmek, slm leminde birinci
derecede devletin ba sorumlusu olan kimselere den son derece
nemli bir grev durumundadr. htisb Aas grevini uygularken ayn
zamanda bir bakma Pdihn da vekilliini yapmakta ve onun adna
faaliyet gstermektedir7. Eski ihtisb kanunnmelerine nazaran devlet
vekili olanlarn narh iiyle bizzat megul olup ii, kad ve muhtesibe
havale etmekle geciktirmemeleri gerekiyordu. Narh ii Umr- klliye-
den ve Istiraht-i lemin bir maddesi dahi narh icr olunup ehl-i sk
ve pazarn umuru muntazam olmakla kaimdi8. OsmanlIlarda ihtisb g
revi ile ilgili aadaki bilgi X V III. yzyl Osmanl corafyaclarndan
Bartnl brahim Hamdi'den alnmtr: Aa-y ihtisb sbkda hasbe-
ten bir kimesneyi muhtesib ederlermi. El-yevm mansb ve mlikne
olup eli altnda 92 kul olan nmyle ardak'dan yenieri hizmetinde
olup alt blk ba ve amel-i mande 12 neferi olup bunlar iin her dk
kndan ake alnr ve ehr-i stanbul'da olan dekkin ve krgir hantn
hadd ta'dd olmayp iki bezzistan etrafnda Parmakkaplar dhilin
de yalnz 12.000 dkkn olduunu yakinen grmler...9.
Jslmiyetin erken alarndan itibaren var olduu bilinen ve icrt
bakmndan Osmanl Devleti'ne geiene kadar muhtesib nvnyle btn
slm devletlerinin idri bnyelerinde arln hissettiren bu grev, Os-
6 Ahmet Refik, Eski stanbul, st. 1931, s. 67.

7 Eref Erefolu, Islmiyetde Ihtisbn Prensipleri, Tarih Dergisi, say: 25, stan
bul 1971, s. 100.
8 mer Ltf Barkan, Ayn eser, s. 326.
9 Cengiz Orhonlu, XVIII. y.y. da OsmanlIlarda Corafya ve Bartnl brahim Hamdi-
nin Atlas, Tarih Dergisi, say: 19, stanbul 1964, s. 132, Not: 60.
EREF EREFOLU
198
brokrasisi iinde de gerekli yerini almtr. Hasbet-en-lillh
1113 h rzs iin yaplan bir i olmaktan karak, resm bir hviyete
" d devlet memuriyetleri arasna girmitir. Osmanl devlet tekil-
*-)Uâ uygulanan iltizm usl ile aranlan vasflara uygun grlen kim-
tm htisb Aal grevine tyin edilirlerdi, ihtisb Aal grevine
selerjIen ahslardan pein olarak Bedel-i mukataa ad altnda belirli
^ cret alnr ve bu devlet hzinesine gelir olarak kayt edilirdi. Greve
*-r ^ olan ihtisb aasnn eline, yetkili olduunu belirten Bert-
*->a^ j: w verilirdi. Aada bu konu ile ilgili bir ihtisb tyini biyurul-
d u ^ m is l Iarak almmtr:
stanbul ihtisb siphi olanlarndan M r Pir'ye buyruldu. 3
Rebi'lhir 963 (1 5 6 6 ) .
ehrin beled mevzuatn uygulayan bir grevli olarak ihtisb aa-
emrinde
mrinde alt kadya gre gre geni
geni harekethareket serbestsine
serbestsine sahip
sahip ol-
ol-
S in in m . , ^ _____ . : __I _____________ _____ u : , j i: i
anialm aktadr. Grevi ile ilgili konularda hit, isbt, delil ara-
duu jojgf-j ve mlk makamdan emir almadan ilerden beri
013 i r, nelenek, grenek, ve uygulama esaslarna dayanarak gerein-
var olan y _ _ __ t t ____ . M_
kanunnmelerin dna kmak sureti ile ihtisb iini fiilen yrtr-
zellikle
ellikle halkn zarur gnlk ihtiya maddelerini temn ettii es-
I . . . . . _ : _ . : _ _4. _ : D . . . _______l - * ___ . J . .
^ son derece titiz bir ekilde denetlerdi. Bunun yannda tad ge-
H f*1 S<tkileri ktye kullanan ihtisb aasna derhal iten elektirilmek
nl^ le ihtisb grevinin nem ve deeri korunurdu11. Sorumlusu ol-
SU belediye ilerini yrtmek ve ynetmekten baka stanbul eh-
^ j U kanunen tesbit edilmi olan ihtisb rsumunun, emrindeki kol
ri- denilen grevliler aracl ile toplattrlmas ii de ihtisb aas-
lanêrine ^ e n nemli bir grevdi. Bu konuda X V II. y.y. sonlarna
nin- yZ yni 1682-1684 (hicri 1093-1096) yllar arasndaki ihtisb mu-
dorU/ ^gggiesjnj canl bir ekilde ortaya koyan ariv belgesi son de-
kata3gj ekicidir. Babakanlk Arivi, Kmil Kepeci tasnifinde genel
rejR ve zel 39 numara ile kaytl bulunan Bamukataa defterinde n
kola ayrldn grdmz stanbul'un tesbit edilen vergi blge-
Hen ihtisb mukataalarnn ne ekilde topland ak olarak anla-
ktadr. Gnmzdeki vergi uygulama ve anlayna nazaran dei-
^'^karakter gsteren bu ileyi yntemi, devrin vergi siyseti baknmn-
^ ncelenmeye deer bir unsurdur. Gn gnne dzenli bir ekilde
10 B a b a k a n lk Arivi, M.D. 5, s. 21, Hkm: 149.

U Osman Nuri Ergin, Mecelle-i Umr- Belediye, stanbul, 1922, C I, s. 427
STANBULDA HTSB MEyZUTI 199
toplanan ihtisb mukataas, bize, aksamadan iliyen mkemmel bir te

kiltn varln isbatlamaktadr. Ad geen defterin ilgi ekici dier bir
yan da kol olarak isimlendirilen vergi blgelerinin zamanki mahalle,
cami, hamam, sur kaps, han ve trbe gibi mahall isimlerle snrland
rlm olmasdr. Tantmaa altimiz 1682-1684 yllar arasndaki s
tanbul htisb Mukataasna dair olan bu belgeyi nce Robert Mantran,;
1957 ylnda X V II. y.y Sonlarnda stanbul htisbna A it Bir Belge
ad altnda yaynlanmtr12.
Mantran Ksa bir nsz takiben eski Trke metni ve Franszca
tercmesini hibir aklama yapmadan olduu gibi takdim etmitir.
Tercme ettii metinde stanbul toporfyas ve ihtisbjle ilgili baz
okunu hatalari da grlmektedir. stanbul belediye tarihi terimleriyle,
ihtisbn ilgilendiren bu nemli belgeyi aynen yaynlyoruz :
Sret-i defter-i muktat ihtisb- stanbul ve tevbiih tahrr-i
cedd ibrhim Efendi kad-i stanbul'dr sene 1093 ber-yi vcib sene
1096 /
Kol- Tahte'l-kal'a
Mahmiye-i stanbul ihtisb tarafndan mr kolluk em'olunan

dekkin on be kol tibar olunup evvelkisi Tahte'l-kal'a koludur k S-
leymaniye hamam kurbnden Haydarali sarayna andan Tahte'l-kal'a
kurbnden Odunkaps dhiline andan Haffaflar iinden Tahte'l-kal'a'dan
Zindankaps dhiline andan Kebeciler'den Rstem Paa Cmine andan
Tahte'l-kal'a iinden Drtyol azna andan Katrhan kurbnde nihyet
bulur.
Mahsl-i rsum an ko- mezbr fi yevm : 326

Ber-yi mesrif- ire ......................... 56
Ber-y mr ....................... : 270
Zikrolunan Tahte'l-kal'a kolunda olan battal dkknlardan md

olan dekkinden beher yevm cem' ve tahsl olunan yz yirmi alt
ake rsumun iki yz yetmi akesi mr md elli alt akesi kol o
lanlarnn mietleri ve ir mesrifi iindir.
12 Robert Mantran, Un Document sur ihtisb de Stamboul .la fin du X V I. Sicle,

Mlanges Louis Massignon, Damas, 1957, s. 127-149.
200 ER E F EKEFOLU
Kol- Eksik
Zikroiunan 15 kolun kincisi Eksik koludur ki A

ricinde olan A yazm a kurbnden ibtid olunup a n r f 23 ^ P u s u to
kundan Odunkapusu hricine andan Zindankap,Sl u ? . Kerested le r J
lebi M ah kem esi'n e14 andan htisb a rd a a k^rb - rcinden Ahi r
ne andan Balkpazar hricinden Gmrk kurbne Has'r skel
Bahekapusu hricinde nihyet bulur. ar>dan Eminn'
ftCTSp
El-mahsl an kol- mezbr fi yevm

B er-yi m esrif-i ire ........ .......... 583
B er-yi m r ......................................... 103
..................................... 480
M e z k r kolda battallardan md dekkind
olunan be y z seksen akenin drt yz sekse yevr" tah *
akesi koloanlarnn mietleri ve mesrifi i i n d i r ^ ' ' m,Vi yz
Kol- Tarakl
ncs Tarakl16 koludur k Dye Htn Ma-

Mezkr 15 * andan Hocapaa'ya17 andan Meydanck'dan
hailesinden ibtda o ^ Hamam-na andan Parmakkapu'dan Ala-
Lhekusu dh'l,nd|ide Sultan ars kurbne andan Tahmse andan
Vlde Camu
ca H a mam'a and n erjfi kurbnde Balkpazar dhilinde nihyet bulur
S u lta n
Ha b o y u n d a ^ -I Fener
lsm barasndadr.
l 1961, c. Bugn
III, s. Ayakap denilmektedir (Reat
1378-1379).
trncu stanbul Ansm y ^ eebi Mahkemesinin Zindankap ile Yemi is-
Ekrem
, ern dMantrann lkartaB?
ak i sur dianda an elebi Mescidi' Mahallesi
bulun^ I95g> & ndhilinde
) olmas muh-
kele jfakk Ayverd, arasnda Yemi iskelesi yamndadr. Gnmzde ardak

tet0e* t'Em inn He XVI. - XVII. y.y.arda stanbulda htisb. stanbul,
skelesi den Sokandan Kapalar'ya inen alanda Dye Htn

1965'J ' akmaklarda Tar ^ zamanda Taraklar Cmii Mahallesi de denilmektedir
{& T i Sirkeci
MahaII? semtiA yn ^ Junm aktadr. Bu mahalleye nc Murad'm Basdefterdan
l Ayverdi,
l7veys Pasa adm vermst.r .

fl Hmi Danismend, Osmanh Tarihi Kronolojisi, stanbul
HoC* c- Ht*
1950, m s. 586).
STANBUL'DA HTSB MEVZUTI 201
El-mahsl an kol- mezbr fi yevm 272

Ber-y mesrif- ire ....................... 82
Ber-y mr ......................................... 190
Mezkr kolda battallardan md dekkinderi beher yevm cem' ve

tahsl olunan iki yz yetmi iki ake rsumun yz doksan akesi mr
ve seksen iki akesi kologlanlarmn maa ve sair mesrif iindir.
Ko!- Ayasofya
Zkrolunan 15 kolun drdncs Ayasofya koludur ki Atmeydan

kurbnden ibtid olunup andan Peykhne yokuuna andan Kadrga li-
man'na andan Tarakl Hamamndan atladkapu'su hricine andan
Nahilbend sukuna18 andan Kemeralt'ndan19 Arabaclar Krhnesi'ne20
andan Vlide imretinden Ahrkaps hricine andan Bayrampaa Sara-
y'ndan21 Kabasakal Mahallesi'ne22 andan Aslanhneden Saray- Hm-
yun kurbne andan Cebehne'den Ayasofya sukuna andan Perviz Aa
Cmii'nden Divanyolu'na andan Achamam kurbnden Caalolu Sara-
y'na andan Alaykk kurbnde nihayet bulur.
El-mahsl an kol- mezbr fi yevm 496

Ber-y mesrif-i ire ....................... 106
Ber-y mr ......................................... 390
Mezkr Ayasofya kolunda battal dkknlardan md dekkinden

beher yevm cem' ve tahsl olunan 496 akenin 390 akesi mr ve 106
akesi kologlanlarmn miet ve masrifi iindr.
38 Eski stanbul mahalleleri arasnda bulunan Nahilbend Mescidi Mahallesi, Sultan-

ahmed Cmiinin gney-bat kesiminde yer alr (E. Hakk Ayverdi, Ayn eser, s. 41).
19 BizanslIlar dneminden kalma bir *takdr. Ayasofya meydanndan Tori Forumu
na giden yolun banda idi (A. Sim lgen, Ftih Devrinde stanbul, Ankara, 1939, s. 23).
20 Topkap Saray ile Ahrkap blgesi iinde top arabacs klalarnn bulunduu
alandadr. Krhnenin yannda mescidi de mevcuttur (Hseyin Ayvansaray, Hadkati-
cevmi, stanbul, 1281, c. I, s. 154).
21 Yeri kesin olarak tayin edilememitir. Ayasofya ile Cankurtaran arasndaki Otluk-
kaps civarnda olduu tahmin edilmektedir (R. Ekrem Kou, stanbul Ansiklopedisi, c. V,
s. 2309).
22 Bugn Sultanahmet semtinde Kk Ayasofya Mahalleri iinde bulunmaktadr
(stanbul ehir Rehberi, stanbul, 1934, Pafta: 1/2).
202: EREF EREFOLU ;
Kol- Tavukpazar
Mezkr 15 kolun beincisi Tavukpazar koludur ki Parmakkap'dan

ibtid olunup Mahmud Paa Hamam'na andan Krkler iinde Hoca-
han kurbne andan Mahmud Paa miierifi hariminden Boyaclar'a
andan Tavukpazarna andan Vezirhan kurbnden Dikilita'a23 andan,
Paykhne yokuuna andan Divanyolu'ndan Srmakehne'ye andan
Kalafatlardan Yolgeen Odalar kurbne andan Taraklar'dan Vlide
Han kurbnden Mercan ars'nda nihyet bulur.
El-mahsl an kol- mezbr fi yevm-i rsm : 540

Ber-y mesrif-i ire : 150
Ber-y mr .............. : 390
Mezkr Tavukpazar kolunda olan battal dkknlardan md de-

kkinden beher yevm cem' ve tahsil olunan 540 akenin 390 akesi
mr ve 150 akesi kololanlarnn miet ve masrf iindir.
Kol- Kadasker
Mezkr 15 kolun altncs Kadasker koludur ki Seyrek bandan24

ibtid olunup inilihamam kurbnden Kemeralt'na andan Krkeme'-
den25 Ekmekiolu Medresesi'ne26 andan Vef Meydam'ndan Sleyma-
niye kurbne andan Kemeralt'ndan Vezneciler'e andan Muratpaa tr
besi27 kurbnden Acemolan meydanna andan Eskiodalar bandan
ukureme'den; Kadasker Hamam'na andan meyyit kapusundan eh-
zdeba'na andan brahim Paa Hamam kurbnden Sarahneba'nda
nihayet bulur.
23 emberlitah dier ismidir. Ayrca buraya Tavukpazar da denir (A. Sim lgen,
Ayn eser, s. 23). '
24 Bign Zeyrek diye mimaktadir. Metinde (iljy -0 (Seyrek) olarak gemektedir.
Ftih Hsambey Mahallesi iinde kalmaktadr (stanbul' ehir Rehberi, Pafta: 4/6)..
25 Eski stanbul mahallelerinden biridir. Bozdoan. kemeri ile nkapan arasndaki
saha iinde kahr (E. Hakk Ayverdi; Ayn eser, s. 32). . . ..
26 Haseki Hastahnesinin batsmdadr. Nevbahr Mescidi Mahallesi iinde bulunmak- ,
tadr (E. Hakk Ayverdi, Ayn eser, s. 41). .
27 Aksarayda Vatan ve Millet caddelerinin kesitii noktadadr. Ayrca bu blgede
Muradpaa Crnn Mahallesi vardr (E. Hakk Ayverdi, Ayn eser, s. 40).
STANBUL'DA HTSB MEVZUATI 203
El-mahSl an kol- mezbr f yevm-i rsm : 406.

Ber-y mesrif-i saire ........................ :106
Ber-y mr .................................. :300
Mezkr KadaSker kolunda olan battaka dkknlardan md der

kkinden beher yevm cem' ve tahsil olunan 406 akenin 300 akesi
mr 106 akesi kololanlarmn miet ve mesrifi iindr. .
Kl- Langa
Zikrolunan 15 kolun yedincisi Langa koludur ki Uzunar'dan ib-

tid olunup Eskisaray Kapusu nnden Sultan Beyazd harimine andan
Okularba'ndan Darphane'ye andan Kubazlar'dan Parmakkap'ya an
dan Bitpazar'ndn28 Gedikpaa'ya andan Soukeme'den Blipaa'ya
andan Payzenhan kurbnden Kumkap hricine andan Gelincik ars'n-
dan Nianc'ya avuba'ndan Musall kurbne andan Sokeme'de
nihayet bulur.
El-mahsl an kol- mezbr f yevm-i rsm : 697

Ber-y mesrif-i ire ..................................: 217
Ber-y mr ............................ ..................: 480
Mezkr Langa kolunda olan battal dkknlardan md dekkinden

beher yevm cem1 ve tahsl olunan 697 akenin 480 akesi mr ve 217
akesi kololanlarmn cihet-i miet ve masrifi indr.
Kol- Yedikule
Zikrolunan 15 kolun sekizincisi Yedikule koludur ki Davudpaa

sukundan ibtid olunup andan Kolluk kurbnden Yenimahalle'ye n-
.28 Kapalarmn Yalklar ksmn igal eder. Hicr 953 tarihli: stanbul Vakflar
Tahrir Defterinde Mahalle-i Mescid-i akraa bin Abdullah der kurb-i pazr-. kehle .
olarak gemektedir (. Ltf Barkan, JE. Hakk. Ayverdi, stanbul Vakflar Tahrir
Defteri, stanbul, 1790, s. 322).
204 E$REF EREFOLU
dan Bostanclar'dan Altmermer'e29 andan Yolgeen Cmii'nden30 Silivri

Kapusu'na andan Kocadibek'den Aaayr'ndan Kocamustafapaa'ya
andan maret kurbnden skapusu'ndan Sulumanastr'a andan Varilci-
ler'den Mrhura31 andan Irgatpazar'ndan Yedikule hricine andan u-
kureme'den Hackadn Mahallesi'nden32 Narlkap'ya andan Samatya
Kapusu'ndan Aa Hamam'na andan nar kurbnden Davudpaa kur-
bnde nihyet bulur.
El-mahsl an kol- mezbr f yevm-i rsum : 814

Ber-y mr .....................................................: 700
Mezkr Yedikule kolunda olan battal dkknlardan md dekkin-

den beher yevm cem' ve tahsl olunan 814 akenin 700 akesi mr ve
114 akesi kololanlarnn vech-i maa ve masrifi indr.
Kol- Karaman
Zikrolunan 15 kolun dokuzuncusu Karaman koludur ki Sara-

hneba'ndan ibtid olundu. Andan Yeniodalarba'ndan Sargze
( ) 33 Malta'dan Alipaa Cmii'ne andan Bykkaraman'a
andan Arastaba'ndan Kkkaraman'a34 andan Atpazar'ndan ermet
29 apa semtindeki ukurbostan civarndadr (E. Hakk Ayverdi, Ayn eser, s. 12).
30 Banisi Defteremini mer Efendidir. 1559 ylnda ina edilmitir. apa semtinde
Altmermerde bulunmaktadr (Hseyin Ayvansaray, Ayn eser, s. 220).
31 Yedikule Imrahor caddesindedir. St. Jean de Stoudion Manastn II. Beyazdn
tmrahoru lyas Bey tarafndan cmie evrilmitir. Tahsin z, stanbul Cmileri, s. 105.
32 Asl Hzrbey Mescidi Mahallesidir. Unkapannda Atlamata ve Hackadn semt
leri arasnda yer alr (E. Hakk Ayverdi, Ayn eser, s. 24).
33 San Grz, San Kerez, San Gze eklinde geer. Halk dilinde Sangzel ekline
girmitir (Semavi Eyice, stanbul Mahalle ve Semtleri Hakknda Bir Deneme, Trkiyat
Mecmuas, stanbul 1964, c. XIV, s. 202).
34 Ftih Cmiinin kuzey-batsna dmektedir. Alfons Maria Schneider, Belleten
Say: 61, Levha: IX, ekil: 1.
STANBULDA HTSB MEVZUTI 205
Han'35 kurbnde Seyrek arusu'na36 andan Kepekiler'den37 fraziye'ye

andan Otlukuyokuu kurbnden Kademesi kurbnde nihayet bulur.
El-mahsl an kol- mezbr f yevm rsum : 406

Ber-y mesrif-i ire ................................... : 66
Ber-y mr .....................................................: 340
Mezkr Karaman kolunda olan battal dkknlardan md dekkin-

den beher yevm cem' ve tahsl olunan 406 akenin 340 akesi mrye
ve 66 akesi kololanlarnn cihet-i maiet ve masrifi iindir.
Kol- Bb- Edirne
Zikrolunan 15 kolun onuncusu Edirnekaps koludur ki Otlukuyo

kuu bandan ibtid olunup andan Kanl kurbnden Sultan Selim Ha-
mam'na andan aramba pazarlarndan Ahmet Aa'ya andan Draman'-
dan38 Sultan Hamam'na andan Salma Tomruk'tan Edirnekapusu'na an
dan Aceme'den39 armak'dan Perembe Pazar'na andan Yenibah-
e'den Ali Paaya andan Altay emesi'nden40 Karagmrk'e andan
Zincirlikuyu'dan Keseken Dede'den41 Sultan Selim Cmi-i erifi kurbn
de nihyet bulur.
El-mahsl an kol- mezbr f yevm rsm : 634

Ber-y mesrif-i ire ................. : 154
Ber-y mr .....................................................: 480
35 R. Mantranm urup Ham olarak okuduu isim aslnda ermet Hamdr.

36 Zamanla Seyrek ( i L ) ismi halk dilinde Zeyrek ekline dnmtr (Semavi
Eyice, Ayn eser, s. 202).
37 Ftih Cmii civarnda Kepekizde Mehmed Efendinin bugn eseri kalmam bir
mescidi bulunuyordu (Tahsin z, Ayn eser, s. 88).
38 R. Mantrann Bb- Edirne kolunda okuyamyarak bo brakt kelime Draman
nlacakdr.
39 Gnmzde ukurbostan denilen BizanslIlardan kalma Aspar ak sarncnn Sal-
matomruk caddesi' bandaki mevkiinde bulunmaktadr (A. Sim len, Ayn eser, s. 29).
40 Gnmzde Altay denilmektedir. Kragmrkte Muhtesip skender P Mahallesi
iindedir. R E. Kou, Ayn eser, s. 730.
41 Ftih Nianc Paa C mii karsnda Keseken Dedenin kabri mevcuttur (H. Ay-
vansaray, Ayn eser, c. I, s. 185).
206 EREF EREFOLU
Zikrolunan Edirnekaps kolunda olan battal dkknlardan md

dekkinden beher yevm cem' ve tahsil olunan 634 akenin 480 akesi
mrye 154 akesi kololanlarn vech-i maa ve masarifi iindir.
Kol- Balat
Zikrolunan 15 kolun 11'incisi Balat koludur ki Yenikapu hricinden

ibtid olunup andan Fenerkapusu hricine andan Eb Eyyb eLEnsn
radiyallh anhe'l-ibd kapusndan ingene Mahallesi'ne andan Balat
sukuna andan Nrin kurbnden Erikap'ya42 andan ivaz Cmii43 kur-
bnden Lonca yerinden Kesmekaya'ya ondan Tahtaminre kurbnden
Fenerkapusu dhilinde nihayet bulur.

Ber-y mr :530
Zikrolunan Balat kolunda olan battal dkknlardan md dekkin

den beher yevm cem' ve tahsl olunan 737 akenin 530 akesi mr ve
207 akesi kololanlarnn vech-i maa ve masrifi iindir.
Kol- Un Kapan
Zikrolunan 15 kolun 12'ncisi Kapan- dakik44 koludur ki eski im-

ret Mahallesi'nden45 ibtid olunup Kademesi'ne andan Mfti Hama-
m'ndan Mustafa Paa sukuna andan Havuzlu Hamam'dan skpl s
kuna andan Unkapam'na andan Sarclar'dan46 Kuyumcular'dan Azep-
- 42 Edirnekaps surlar dhilinde Tekfursaray civarndadr (A. Sim lgen, Ayn eser,
s. 36).
43 Banisi, Kazasker vaz Efendidir. Cmii Erikap dnda Anamas Zindan .yann
dadr (H. Ayvansaray, Ayn eser, c. I, s. 147).
44 Belgede dakik olarak gemektedir. Burada un anlamna gelir (. Smi,
Kms- Trk, stanbul, 1316).
45 Ftih, Haydar Caddesi ile Kdesmesi arasnda kalan alan isgl eder. Bugn ad-
geen mahallenin yerinde Sinanaa Mahallesi vardr (E.H. Ayverdi, Ayn eser, s. 20).
. . 46 Sanclar Cmii Mahallesi olarak gemektedir. Unkapanndan Kerestecilere kada
olan sahay iine alr (E.H. Ayverdi, Ayn eser, s. 52).
STANBULDA HTSB" MEVZUTI 207
ler'ie andan Haydarpaa Hamam, kurbne andan Arabaclar'dan47 Sey-

rekalt'na andan Hackadn Hamam'ndan Kkpazar'a andan Akar-
eme'den Ayazma dhilinden Kantarclar'dan nihayet bulur.
El-mahsl an kol- mezbr f yevm rsum 561

Ber-y mesrif-i ire .................................. 171
Ber-y mr ................................................... 390
Tetimme-i mahsl kol- Kapan- Dakk
Zikrolunan Kapan- Dakk kolunda vk battal dkknlardan gayri

mrye ve 171 akesi kololanlarnm cihet-i maa ve masrifi iindr.
Kol- Rh- Cedid
Zikrolunan 15 kolun 13 ncs Rh- Cedd koludur ki rdekka-

sap mahallesinden ibtid olundu.. Andan Ltf Paa'ya andan hu-
ban saray48 kurbnden Kalieci'ler kkne andan Meydnkaps'ndan
Drtyol azna andan avu Mescidi49 kurbnden Molla Grani'ye an
dan Kadasker Cmii'ne50 apa Dilsiz'den Macuncu'ya andan Oda-
ba'ndan Kk Hamam'dan Altmermer'e andan Yenikap'dan Top-
kaps'na andan Arpa Hamam kurbnden ehremini'ne andan Fenyi
Tekkesi'nden51 Seydihalife Mahallesi'nden Davutpaa'ya andan Haseki52
47 Zeyrek Yokuu banda Ftih devri ricalinden caddin brahim Efendinin camii
civarndadr (T. z, Ayn eser, s. 151).
48 Ftih Zeyrekte huban Odalar Mescidi grlmektedir (H. Ayvansaray, Ayn
eser, c. I, s. 129).
49 Ad geen Rh- Cedd Kolu ile ilgili olabilecek iki avu mescidi vardr: 1 - c
avu Mescidi, Hekimolu Ali Paa Caddesinde; 2 -brahim avu Mescidi, Mevlnkap,
Yayla Caddesi civarndadr (Tahsin z, Ayn eser, s. 41).
50 Molla Gran yaknndadr. B nisi; Amasyali Kzl Abdurrahman Efendidir (H.
Ayvansaray, A y m 'eser, c. I, sr 167).
51 Takasap Mahallesinde Molla Gran ile Bekir Paa semtleri arasndadr (E:H,
Ayverdi, Ayn eser, s. 20).
52 Bnisi Kann Sultan Sleymann zevcesi Haseki Hurrem Sultand r (H. Ayvan
saray, Ayn eser, c. I, s. 101). .
208 EREF EREFOLU
Cmii'nden Avratpazar'ndan03 Bayram Paa Trbesi'ne54 andan Hs-

rev Paa Trbesi'nde55 nihayet bulur.

Ber-yi mesrif-i saire ..................................: 207
Ber-y mr ................................................... : 520
Zikrolunan Rh- Cedd kolunda battal dkknlardan gayr dek-

kinden beher yevm cem' ve tahsl olunan 727 akenin 520 akesi mr
ve 207 akesi kololanlarnn cihet-i maa ve mesrifi iindir.
Kol- Aksaray
Zikrolunan 15 kolun 14 ncs Aksaray koludur ki Horhor e-

mesi'nden ibtid olundu. Andan Aksaray'a andan Kzlmaslaktan Lleli
eme'ye andan Koska kurbnden Darbhane'ye andan Langa'dan Der-
ybeyi Kapus'ndan hricine andan Celld emesi'nden58 Davudpaa
iskelesinden Davudpaa kapus hricinde nihayet bulur.

Ber-yi mesrif-i ire .......................... : 171
Ber-y mr ....... ...........................................: 380
Zikrolunan Aksaray kolunda bulunan battal dkknlardan gayr

olan dekkinden beher yevm cem' ve tahsil olunan 551 akenin 380
akesi mr ve 171 akesi kololanlarnn cihet-i maa ve masrifi iin
dir.
Kol- Cebe Ali
Zikrolunan 15 kolun on beincisi Cebe Ali koludur ki. Defter-i A fik-
53 Gnmzde Langa ile Cerrahpaa mahalleleri arasnda kalmaktadr. Alc ve sat

clar kadnlardan meydana gelen orijinal bir pazar yeridir (S.E yie, Ayn eser, s. 210).
54 Haseki Sultan Camii civarnda medrese, sebil, eme ve rtrbeden meydana gelmi
bir klliyedir (H. Ayvansaray, A yn i eser, c. I, s. 58).
55 Kanun devri vezirlerinden olan Hsrev Paanm trbesi Bli ,Cmii civarndadr
(H. Ayvansaray, Ayn eser, c. I, s. 72).
56 Aksarayda nebey Mahallesi iindedir (E. Hakk Ayverdi, A ym eser, s. 33).
STANBULDA HTSB MEVZUTI 209
te Salhane57 kolu dey mukayyeddir ve mesturden Ayakapus58 hricin

den ibtid olunup Cebe Ali iskelesine andan Tfenkhne'den Unkapan
hricine andan Zeytinci'lerden Ayazma Kaps hricinde olan Ayazma
kurbnde nihyet bulur.

Ber-y mesrif-i ire .......... : 167
Ber-y mr .....................................................: 190
Zikrolnan Cebe Ali kolunda olan battal dkknlardan md olan

mrye ve 167 akesi kololanlarnn cihet-i maa ve mesrifi iindr.
Cem'an
Tahsil an dekkin-i kolha-i mezkre
rsm f yevm ake ...........................: 8087
Ber-y masrif-i ire an vech-i maa gu-
lmn- kol ve gayrihi f yevm a k e : 2057
Ber-y mr ve Hazine-i mire f
yevm ake ......................... : 6030
Zikrolnan kollardan beher yevm cem' ve tahsil olunan sekiz bin

seksen yedi ake rsumun alt bin otuz akesi mr in kaydolunup ve
iki bin elli yedi akesi kololanlarnn maa ve masrifi indr.
Defter-i Cedd mucibince tahrr olunan 3170 aded dekkinden bat-
taliyeden gayriden kololanlarnn beher yevm cem' ve tahsil eyledik
leri 8087 akenin 6030 akesi mr iin htisb Sand'na teslim olunup
md 2057 akesi krk nefer olanlarnn vech-i maalarna ve on nefer
mtekaidierinin beher yevm onar ake mtekaid vazifelerine ve ardak
hddmnn tamiyelerine ve ardak kirsna ve stanbul efendileriyle
kol gezen hddma har ve sarf oluna. Ve mtekaidlerden biri fevt ol-
dukda vazifesi mrye mnde olup min ba'd ihtisb malndan kololan-
larna tekad vazifesi verilmeye ve kololanlar beher yevm cem' ve
tahsl eyledikleri akeyi Sandk eminine teslim eyledikleri ryic f vakt
57 Balat semti dnda Molla k Mahallesi dahilindedir (E.H. Ayverdi, Ayn eser,
s. 21).
58 Hali sahilinde Cibali ile fener arasndadr (R.E. Kou, Ayn eser, c. IH, s. 1378).
210 EREF EREFOLU
paras oldukda cef olunmaya ve bir ka yz ryic hurda akesi olur

sa da alna. Ve mr akenin tahsili kololanlarnn uhdelerindedir. Mr
ye noksan gelirse noksan cmlesinden mtlibdir. Ve defterden ziyde
kololanlar dekkinden bir ake ve bir habbe ziyde almayalar, aldrl
maya. Eer ilerinden biri tecvz ederse muhkem cezs verildikten
sonra yeri here tevcih oluna ve kololanlar arasnda defterden ziyde
tecvz edene skt edib hkiml-vakte lm etmezler ise cmlesine
cez tertib olunub hizmetlere here tevcih oluna.
Vesikann btnnde ve zellikle son blmdeki ihtisb mukataas-
nn ne artlar altnda toplanacan aklyan nizmnmede bu iin cid
diyeti ortaya konulmaktadr. Disiplinli ve merkez idare kontrol altn
da stanbul'un gnlk hayat dzeni iinde ihtisb mevzutnn nemi
belirlenmektedir. Bu adan bakldnda X V II. yzyl sonlarnda stan
bul htisb Messesesinin kurulu ve ileyi bakmndan ayn mkem
meliyeti gsterdiine hit olmaktayz. Bu arada neredilen belgede za
manmzn modern belediyecilik hizmet ve anlayna k tutacak yarar
l noktalarn bulunduu kanaatindeyiz.
EREFOLU - Levha I 211
XVII. YZYILIN SONUNA KADAR MAKEDONYANIN
OSMANLI HAKMYET DEVRNDE DAR TAKSMATI
Aleksandar Stoyanovski
Osmanl Imparatorluu'nda idare cihaznn baarl ve etkili bir e

kilde icraatta bulunabilmesi iin, ezcmle, memleketin dar taksimat
nn uygulanmas ve aralksz olarak gelitirilmesi gerekiyordu. Bu tak
simat byk lde etkileyen millerden biri, Osmanl cemiypti dzeni
nin timar sistemi zerine kurulmu olmasyd. Bundan baka, zellikle
Osmanl egemenliinin ilk devirlerinde, bu nevi taksimata. Balkanlar
daki Trkler'den nceki durumun da tesirde bulunduu bilinmektedir.
OsmanlIlarn, ilk devirlerde Balkan memleketlerinde tatbik etmi olduk
lar idri taksimatn incelenmesi neticesinde. Ortaa Balkan devletle
rinin idri taksimat hakknda da az ok bir bilgiye shib olabilmekte
yiz.
Bugnk Yugoslavya lkelerinde OsmanlIlarn tatbik etmi olduk
lar idari sistem ve mlk taksimat ile Yugoslav tarihileri arasnda en
ok ilgilenenlerden biri olan Hazm abanovi, bu konu hakknda bir
ok incelemeler yaynlamtr. Bu eserlerinde kendisi, Yugoslav lke
lerinin idari taksimatna it birok meseleleri baar ile halletmi; ge
rek bu taksimatn rgtn, gerekse gelime yollarn safha safha be
lirtmitir1. Bununla birlikte H. abanovi, bugnk Makedonya'nn
idari taksimat ile ilgili olarak ne teferruatl, ne de dima shhatli bilgi
1 Bu konu baklanda H. abanoviin yaynlam olduu nemli eserleri unlardr:

Upravna podjela jugoslovenskih zemalja pod turskom vladavinom do Karlovaikog mira
1699 godine [1699 Karlofa sulhuna kadar Trk hkimiyeti altnda Yugoslav lkelerinin
dar taksimat], Godisnjak Istoriskog drustva Bosne i Hercegovine, Yl IV, Sarajevo, 1952,
s. 171-204; Dali fe postojao Beogradski pasaluk? [Belgrad Paal mevcut muydu]?,
Istoriski glasnik, Say 1-2, Belgrad 1954, s. 193-207; Bosanski paaluk [Bosna Paal],
NauCno drustvo N R Bosne i Hercegovine, Djela, knj. XIV, Odjeljenje istorisko-filoloskih
nauka, knj. 10, Sarajevo, 1959. 271 S., v.s.
214 ALEKSANDAR STOYANOVSK
ler verebilmitir. Bundan baka kendisi, Makedonya'nn tarih ve etnik

snrlar iinde bulunan blgeleri ise nazar- itibra almamtr.
Tabiatiyle Osmanl hkimiyetinin ilk devirlerinde Makedonya'nn
idr taksimat meselesine kar, gerek Yugoslav, gerekse yabanc ta
rihiler ilgi gstermilerse de, bu konuya ancak ksmen Ve gelii gzel
bir ekilde temas etmilerdir2. Bu sebepten, gnmze kadar bu mesele,
kat' ve tatmin edici bir ekilde halledilmemitir.
Balkanlarda Trklerin ilk hcumlarna maruz kalan memleketler
arasnda Makedonya da bulunmaktayd. 26 Eyll 1371 tarihinde vuku
bulan Srp Snd sava, Makedonya'nn kaderini tyin etmiti. Bu
savata. ar Duan'n lmnden sonra Makedonya'da en gl olan
Despot Uglea ve Kral Vukain, hem canlarn hem de ordularn kay
betmilerdi. Bu suretle Makedonya, siyas bakmdan paralanm ve
savunmas zayflam olan dahil ksmlarn Osmanllar tarafndan
fetholunmas iin yollar alm bulunuyordu. Srp Snd savandan
yirmibe yl kadar sonra. Sultann vasalleri olan Kral Marko ve Kons-
tantin Deyanovi'in Rovin savanda vuku bulan lmlerinden ksa bir
sre sonra hemen hemen btn Makedonya Osmanl hkimiyetine
kat' surette dhil olmutu. 1371 Srp Snd savandan sonra, en ge
ise 1385 ylnda, Osmanl imparatorluunun Avrupa cihetinde ilk b
yk idar ve siyas bir nitesi olarak, Rumeli Beylerbeylii veya Eyleti
(daha sonralar Vilyeti) kurulmutu3. Bu Eyalete, zaptolunan btn
Makedonya blgeleri de tedricen ilhak edilmiti. Beylerbeyi tarafndan
idare olunan Rumeli Eyaleti'nin merkezi, ilk devirlerde Edirne'de, 1453
2 Bk.: Dusanka Sopova, Koga Skopje bilo centar na sandzak vo periodot od

padjanjeto pod turska vlast do krajot na X V I vek [skbn Trk hkimiyeti altrna ge
mesinden balayarak XVI. yzyln sonuna kadar geen devre iinde ne vakit sancak mer
kezi olmutu ?], Glasnik na Institutot za nacionalna istorija, Yl I, Say 1, kp, 1957,
s. 89-98; Dr. Aleksandar Stojanovski, Dali postoel Bitolskiot sandzak ve prvite vekovi od
tuTskala vlast vo Makedonija [Makedonyada Trk hkimiyetinin ilk yzyllarnda Manas
tr sanca mevcut muydu ?], Glasnik na Institutot za nacionalna istorija, Yl IX, Say 2,
skp, 1965, s. 119-122; istorija na makedonskiot narod, Kniga pria [Makedon milleti
tarihi, 1. ktb], skp, 1969, s. 233-235; M. Tayyib Gkbilgin, Kanun Sultan Sleyman
devri baslarnda Rumeli eyleti, livlan, ehir ve kasabalar, Belleten, Cilt XX, Say 78,
Ankara, 1956, s. 247-294. [Bu yaznn Hazm abanovi tarafndan Srpa-hrvtaya ya
plan tercmesi iin bk.: Afalet Rumelifa (Popis sandzaka i gradova na pocetku vladavine
Slejmana Velicnstvenog), Prilozi za orijentalnu filologiju, XVI-XVII/1966-67, Sarajevo,
1970, s. 307-342].
3 Hazim Sabanovic, Bosanski pasaluk, s. 24. .
MAKEDONYANIN DAR TAKSMATI 215
ylnda vuku bulan stanbul'un fethinden sonra Filibe'de, nihayet XVI.

yzyldan balyarak son zamanlara kadar ise Sofya'da bulunuyordu.
Rumeli Eyaleti ise, mirliva veya sancakbeyleri tarafndan ynetilen
ve daha kk mlk, siys ve asker bir nite olan sancak veya liva
lardan mteekkildi. Balkanlarda, zaptolunan topraklarn oalmasna
muvazi olarak sancaklarn da says artmt. Rumeli Eyaleti'nin snr
lar zamanla hayli genilemi olduundan, birok sancan bir merkez
den idare edilmesi de glemi ve bu sebepten yeni eyaletler kurul
mutu4. Bununla birlikte, Makedonya'da bu hususta herhangi bir dei
iklik meydana gelmemi ve btn blgeler daima Rumeli Eyaleti'nin
snrlar dahilinde kalmt. Ancak, Makedonya'da kurulan sancaklarn
say ve snrlarnda zaman zaman deiiklikler olmutur.
Sancaklar ise en kk dar ve mlk bir nite olan vilyet ve
nhiyelerden mteekkildi. Vilyet sistemi, yeni zaptolunan blgelerde
muvakkaten tatbik olunmaktayd.- Fakat durumun normllemesinden
sonra, vilyet yerine nhiye kurulurdu5. Nhiye, Osmanl idaresi ncesi
Balkanlar'da tatbik edilmi olan jupa sistemine tekabl ediyordu.
Ancak, deien artlarn neticesinde her bir jupa idari bakmdan na
hiyeye tahvil edilmemiti. Mesel, ortaada birer jupa, Osmanlr fet
hinden sonra ise birer nhiye olan Gornyi ve Donyi Polog, daha son
raki bir devirde idari bir nite olarak Kalkandelen (Tetovo)6 nahiyesi
ne ilhak edilmiti. Buna benzer bir ok misl zikretmek mmkndr.
Bu nevi idari ve mlk taksimata muvazi olarak btn blgeler,
kadlklara da blnmt. Kadlk, Osmanl adletinin mmessili olan
bir kadnn yetkisinin mil olduu blgeyi tekil ediyordu. Esasta ise
kadlk, adl bir nite olduu hlde kadlar, geni ve ok defa idari yet
kilere de ship idiler. Bu sebepten kadlklar, mslmanlarn ikamet
ettikleri btn blgelerde normal birer idari nite olarak kurulmutu.
Bir kadln bykl, muayyen "bir blgedeki mslman ahalinin
4 A.e., s. 24; A.m., Upravna podjela jugoslovenskih zemalja..., s. 173.

5 H. Sabanovic, O organizaciji turske uprave u Srbiji u X V i X V I veku [XV. ve
XVI. yzyllarda Srbistanda Trk idaresinin organizasyonu hakknda], Istoriski glasnik,
Say 3-4, 1955, s. 60.
6 A. Stojanovski, Nekolku novi podatoci m gradot Tetovo od X V i X V I yek [XV.
ve XVI. yzyllarda Kalkandelen ehrine it bz yeni bilgiler], Istorija, Spisanie na Sojuzot
na istorikite drustva na SR Makedonija, Yl III, Say 2, skp, 1967, s. 93; Bu konu
hakknda daha fazla bgi iin bk.: Dr. H . Sabanovic, Bosanski pasaluk, . 110.
says ile orantlyd7. Makedonya'daki durum nazar- itibara alnacak

olursa, burada kurulan kadlklar zamanla epeyi nemli birer dar ve
adl nite olmutu. Balangta mslman ahlinin says Makedonya'
da az olduundan dolay bir kadln yetkileri birka nahiyeye, daha
sonraki devirlerde ise yalnz bir nahiyeye mil olmutu. Hatt ilk de
virlerde, mstakil nahiyelerin bulunmad blgelerde yeni kadlklarn
kurulduu vakidir. Bu suretle, Makedonya'da zamanla birok kadlk
kurulmutu. Her eyden nce, bu prosesin esasn, Trk unsurunun
Anadolu'dan bu blgelere iskn edilmesinin artmas ve yerli halkn ih
tida etmesi tekil ediyordu. Mslman ahalisinin baz blgelerde te
merkz etmesi sonucu, ortaadaki kk jupalarn yzlmne epe
yi tekbl eden ve meskn yerlerin says otuzdan fazla olmayan kad
lklarn kurulmu olmas ancak bu suretle izah edilebilir. Bundan ba
ka, baz nahiyelerin zamanla kadlklara tahvil edildikleri de grlmek
tedir. Bu suretle, idari ve mlk taksimatta kabul edilen ortaa gele
neinden tedricen vaz geilmiti. Yeni ehirlerin kurulmas veya eski
lerin gelimesi neticesinde yeni nahiyeler kurulmu ve det gereince
bu yeni nitelere ehir veya kasaba adlar verilmiti. dar ve adl nite
lerinin taksimat sisteminde vuku bulan btn deiikler, bu taksima
tn her bir gelimesini ayrntl olarak tkip etmeyi gletirmekte hatt
ok defa mmkn klmamaktadr. Makedonya'da, norml ve genellikle
devaml olan idari taksimattan nce, snr blgelerinde fetholunan yer
lerde bariz bir ekilde asker ve muvakkat karakter tayan ubeyllk-
leri kurulup, ubeyleri veya u voyvodalar tarafndan ynetilirdi. Bal
kanlarda ilk ubeylii, Selnik civarnda bulunan ve gney Makedon
yann byk bir ksmn iine alan blgede kurulmu ve mehur Os
manlI kumandan Evrenos Bey tarafndan idare olunmutu8. Bir sre
sonra, skb'n zaptedilmesiyle (6 Ocak 1392 tarihinde veya biraz
daha nceleri)9 bu ehirde yeni bfr ubeyliin merkezi kurulmutu. Bu
blgenin ilk ubeyi, skp Ftihi Paayiit Bey (1414 ylna kadar)
7 Dr. Hazim Sabanovic, Turski izvori za istoriju Seograda, knj. I, sv. 1. Kaiastarski
popisi Beograda i okoline, 1476-1566 [Belgrad tarihine ait Trk kaynaklan, I. Ktb., 1. C.
Belgrad ve civarna ait tahrir defterleri, 1476-1566], Belgrad 1964. 618 S.
8 Istorija na makedonskiot narod, Kniga prva, s. 233; Glisa Elezovic, Turski spome-
rtici, knj. I, sv. 1 [Trk belgeleri, I. Ktb., 1. C] Belgrad, 1940, s. 7-13.
9 Dr. Dusanka Bojanic Luka, Kako Turcite go prezele Skopje 1391 [1391 yln
da Trkler skb ne ekilde zaptettiler], Muzej na grad Skopye, Zboraik, I I - I I I , s
kp, 1965/6, s. 15-18.
olmutu. lk iki halefi ise ishak Bey (1414-1439) ve olu sa Bey

(1439-1463) idiler10.
Trk hkimiyetinin balangcndan X V II. yzyln sonuna kadar
Makedonya'daki normal dar taksimat sistemine gelince, bu blge ilk
zamanlarda Paa (veya Edirne), Kstendil ve Ohri sancaklarna t-
biydi11. Ksa bir sre sonra Selnik ve skp sancaklar da kurulmu
tu. Makedonya'nn gneyinde bulunan kk bir blge ise Yanya san
cana dahildi. Ksa bir sre iin Florina (Lerin) sanca da kurulmu
tu. Ad geen sancaklar arasnda yalnz Selnik ve Florina sancaklar
nn kapsadklar blgelerin tm, Makedonya topraklarnda bulunuyor
du. Dier sancaklar ise civar blgelerin bir ksmn snrlar iine almak
tayd12.
10 H. Sabanovic, Bosanski pasaluk, s. 25; Istorija na makedonskiot narod, Kniga

prva, s. 233.
11 Bu inceleme iin birinci plnda XV. ve XVI. yzyllarna it tahrir defterlerin

den faydalandk. XVII. yzyla it olan bz tahrir defterleri de gzden geirilmitir. Bu
defterleri metinde ikide birde zikretmek yerine burada haklarnda gereken bilginin veril
mesini daha uygun bulduk:
I. STANBUL BABAKANLIK A RV : Mliyeden Mdevver, 508 (1466/67), Tapu
Defteri, 4 (1470 yl civan), Tapu Defteri, 7 (1478/79), Tapu Defteri, 3 (Ftih Sultan
Mehmed zamanna it, 1451-1481), Tapu Defteri, 170 (1519), Mliyeden Mdevver, 48
(1519), Tapu Defteri, 141 (1526/27), Tapu Defteri, 403 (1430/31), Tapu Defteri, 167
(1530/31), Tapu Defteri, 424 (1530/31), Mliyeden Mdevver, 4855 (1683).
II. STANBUL TOPKAPI SARAYI MZES A R V : Tapu Defteri, 544 (1532-34).
III. STANBUL BELEDYE KTPHANES, M. CEVDET YAZMALARI: B. 21
(1651/52).
IV. ANKARA TAPU VE KADASTRO GENEL MDRL: Tapu Defteri, 190
(1567/68), Tapu Defteri, 194 (1569/70), Tapu Defteri, 85 (1570/71), Tapu Defteri, 90
(1570/71), Tapu Defteri, 25 (1582), Tapu Defteri, 358 (1666/67) ve dierleri.
V. SOFYA, NARODNA BBLOTEKA, ORENTALSK OTDEL: Serez, Okr. upr.
b.d., I Naselenie (XVI. yzyln balangc); Carigrad, Vel. Vezir (1591); M k 25/11 (XVI.
yzyln sonu); OAK 93/30, Inv. No. 3 / 1962 (1645/46); OAK 214/6 (1654); CG 32/25
(1661/62); Bl. 2/1 (6068) (1664/65) ve dierleri.
12 Bu suretle, Yugoslav fopraklannda kurulan sancaklann smrlanmn baka bir

komu memleketin topraklarna gemediini iddia eden Adem Handzicin haksz olduu
anlalmaktadr (Zvornik u drugoj poloviri X V i u X V I vijeku, Godistva Dnstva istoricara
Bih, Yl XVIII, Sarajevo, 1970, s. 145).
PAA SANCAI
Edirne sanca veya Paa livas, Balkanlar'da Osmanl ftuhatnn

daha ilk devirlerinde kurulan en eski Rumeli sancaklarndan biriydi.
Daima paa rtbesine sahip olan Rumeli beylerbeyi tarafndan idre
olunduundan dolay bu sancan dier bir ad. Paa veya nadiren Ru
meli Mirmiran Livas (Sanca) idi13. Zamanla gelien bu sancak, Ru
meli Beylerbeyliinde en byk sancak haline gelmiti. Bundan dolay
bu sancak, daha X V I. yzyln balangcnda Sa-Kol ve Sol-Kl olmak
zere bir taksime tbi tutulmutur1*.
Makedonya'nn en byk ksm. Paa sancann snrlar iinde
bulunmaktayd. Kanun Sultan Sleyman (1520-1566)'n hkm sr
d ilk devirde yaplan tahrirlere gre Paa sancaina, ayn ad ta
yan kadlk ve nhiyelerin merkezleri bulunan u ehirler tab iyd i:
Drama, Zihna, Nevrokop (Kato Nevrokopion, bugn Goce Delev), De
mir Hisar (Timurhisar, Sidhirokastron), Avret Hisar (Ginekokastron),
Serez (Siros, Srpa: Ser, bugnk ad: Serrai), Selanik, Yenice-i Var-
dar (Yenica, Jianitsa), Siderekapsi (Siderokapsa), Karaferye (Kara
feriye, Veriya, Ber, bugn: Beroia), Serfice (Srbica, bugn: Serbia),
Hrupite, Kesriye (Kastoria, Srpa: Kotur), Bihlite (Biglita, Bilisht),
skp (Skopje), Kalkandelen (Tetovo), Krova (Kievo), Kprl
(Titov Veles), Pirlepe (Prilep), ve Manastr (Bitola). Bununla birlikte,
bu nevi taksimatn. Kanuninin saltanat srm olduu devirden nce
de yrrlkte bulunduu muhakkaktr. Bu durumun daha sonraki de
virlerde de muhafaza olunmasyla beraber, bz deiiklikler de arasra
vuku bulmutur.
Ad geen idari ve adl nitelerin dhilinde, vilyet veya nhiye
adn tayan kk blgeler de mevcuttu. Genel olarak bu blgeler,
zellikle Trk hkimiyetinin ilk devirlerinde, idari bakmdan nhiye ol
mayp ehir merkezlerinden de yoksundu. Aslnda bu blgeleri, orta
adan kalan jupalar tekil ediyordu. Bzen bu nevi nhiyelerin blge
leri, komu olan iki veya daha fazla idari ve adl nitelere dahildi.
13 stanbul, Tapu Defteri, 167, 181; Sofya, OAK> 214/5, 58; D. Sopova, Koga
Skopje bilo centar na sandzakot..., s. 95-96.
14 Tapu Defteri, 167, 1; Ks.: H. Sabanovic, Bosanski pasaluk, s. 24. Bu eserde, bu
nevi taksimatn XVII. yzylda yapld zhulen yazlmaktadr.
Drama, Zihna ve Akdeniz sahili blgelerinde Pravita ve Keilik10

nahiyeleri mevcuttu. X V III. yzyln ortasnda ise Pravita kasabas,
ayn ad tayan kadln merkezi olmutu16. Kanun Sultan Sleyman
devrinde Drama kadlna tbi olan Kavala'nn daha 1573 ylnda ms
takil bir kadlk olarak kaydi tarih belgelerde gemektedir17, ilk devir
lerde Kavala kadlna tbi olan ve Kavala ehrinin kuzey batsnda
Bereketl Gl'nn kysnda bulunan Bereketlii adndaki meskn bir
yer de, byk bir ihtimle gre, daha X V I. yzyln sonlarna doru
mstakil bir kadln merkezi olmutu18. Nevrokop'un dousunda ise
yeni devirde eka adn tayan Stanopolye nhiyesi bulunmaktayd.
1530 yl civarnda M elnik nhiyesi, Kstendil sancandaki Demir
Hisar kadlna muvakkaten tbiydi. X V II. yzyln ortalarnda ise Mel
nik, Kstendil sancanda mstakil bir kadln merkezi olmutu. Daha
nceleri Kstendil sancanda bulunan Razlog kadl da en ge ayn
devirde Paa sancana ilhak edilmi ve bu livaya X V II. yzyln sonuna
kadar tbi olmutu. Tarih kaynaklarda, Serez veya Aa (Zr-i) Cuma
blgesinde Ostrova nhiyesinin ad gemektedir. Serez kadlna tbi
olan ve Serez ehrinin gneyindeki blgeyi kapsayan Yejevo kadl
bulunmaktayd. Bu nhiye adm, ortaada mehur bir yer olan Yejevo'-
dan almt19. Fakat Osmanl devrinde Yejevo, eski nemini kaybet
15 Keilik nhiyesi, Zihna kadlna tbiydi (Mliyeden Mdevver, 7, 36). Hac

Kalfa, bu nhiyeyi zikretmemi tir. Ancak, bu nhiyede bulunan Orfano (Orfan)nun mer
kez olduunu kaydetmitir (St. Novakovic. Hadii-Kalja ili Catib-Celebija, Trski geograj
X V II veka o Balkanskom Poluostrvu, SKA, Spomenik, XVIII, Belgrad 1892, s. 33.
16 H. Sabanovic, ledan popis kadiluka u EvropskojTurskoj od Mostarca Abdullah
Hurremovica [Avrupa Trkiyesinde bulunan kadlklarn Mostarh Abdullah Hurremovi
tarafndan yaplan tahriri], Glasnik Hrvatskih zemaljskih muzeja u Sarajevu, Yl LIV,
1942, Sarajevo 1943, s. 307-356; S t Novakovic, Hadii-Kalja, s. 33-34.
17 Vsevolod Nikolaev, Haraktent na minnite predprijatiya i rezimt na rudarskija
trud v nasite zemi prez XVI, XVH i XVIII v. [XVI, XVII. ve XVIII. yzyllarda blge
lerimizde maden iletmeciliinin karakteri ve madencilik emei ile ilgili rejim], Sofya
1954, s. 85.
18 Aleksandar Matkovski i Poliksena Angelakova, Opis na patuvanjeto na ve-
necijanskiot pratenik Lorenco Bernardo niz Makedonija vo 1591 [Venedik Elisi Lorenco
Bemardonun 1591 ylnda vaki Makedonya seyahati tavsifi], Glasnik na INI, Yl XV, Say
1, skp, 1971, s. 221; S t Novakovic, Hadii-Kalja, s. 33.
19 Georgije Ostrogorski, Serska oblast posle Dusanove smrti [Duann lmnden
sonra Serez blgesi], Belgrad 1965, s. 52. Franz Babinger ise bu yerin, yanllkla Selnik
ehrinin gney dousunda bulunduunu belirtmitir (Mehmed Osvajac i njegovo doba,
Novi Sad, 1968, s. 61).
miti. X V II. yzyln ortalarna doru Serez'ln batsnda bulunan Krua

Da ve Galik suyunun memba blgelerinde, Karada adnda bir nhiye
nin de kurulduu bilinmektedir20.
Selnik blgesinde, Vardar, Bogdanos, Horta, Kalamariya ve
Langaza adndaki kk nahiyeler kurulmutu. Vardar nahiyesinin, Var
dar nehrinin gney ksmnda bulunduundan dolay bu adla isimlendi
rildiini kuvvetle tahmin ediyoruz. Bogdanos nhiyesinin adna gelince,
bugn dahi ahsiyeti hakknda tarih ilminde ihtilf hkm sren orta
a derebeyi Bogdan'dan aldn zannediyoruz. Bununla birlikte ken
disinin, Serez ve Selnik arasnda bulunan blgeye hkim olduuna
byk bir ihtiml verebiliriz. nk bu blge, tamamen Bogdanos n-
hiyesine tekabl etmekteydi21. Selnik'in kuzey dousunda bulunan
Langaza (Lagadina) adndaki meskn yer ve glden adn alan Langaza
nhiyesi de, Bogdanos nhiyesinin tekil ettii geni bir blge btn
lne dhildi. Langaza'nn gneyinde, Horta adn tayan nhiye, da
ve meskn bir yer bulunmaktayd. Bu nhiyenin gneyinde, Selnik
krfezi etrafnda, Bogdanos nhiyesi gibi ksmen Selnik ksmen ise
Sidrekapsi kadlklarna tbi olan Kalamariya nhiyesi mevcuttu22.
Vodene (Voden) nhiyesi, Yenice-i Vardar kadlna tbiydi. Daha
sonraki bir devirde ise Vodene, mstakil bir kadln merkezi olmu
tu. Vodene'nin kuzey dousunda Meglen (Yunanca Enotiya) vadisin
de, keza Yenice-i Vardar kadlna tbi olan Oliver nhiyesi mevcuttu.
Daha sonraki bir devirde, byk bir ihtimle gre ise X V II. yzylda,
bu nhiyenin ad ortadan kalkmt. Kanaatimize gre bu nhiyenin de
ad. ar Duan'n devletinde epeyi tannm bir derebeyi olan Yovan
Oliver'le ilgisi vardr.
Karaferiye (Ber) kadlna ise, Kitros'da merkezi bulunan ve tuz
lalar ile mehur olan Kitros (itros) nhiyesi tbiydi.
Lerin ve Vodene blgelerinde Molska ve Gugova nhiyeleri bulu
nup, idari ve adl bakmdan Lerin'e tbi idiler. Molska nhiyesi, phe
siz, Moliskos adn tayan tema (Bizans devrinde asker-idar bir bl
geye verilen ad) ve piskoposlua tekbl ediyordu. Bu sebepten, bu
20 Kr.: Vasil Kncov, Orohidrogmfija na Makedorija, Plovdiv, 1911, s. 121.

21 Ptuvane po dolinile na Struma, Mesta i Bregalnica, Sbomik na narodni umotvore-
nija, nauka i kniznina, kn. X, Sofya 1894, s. 433.
22 Halkidikya Yarmadasnn dou sahillerinde bulunan Sidrekapsi, bu devirde nem
li bir maden merkeziydi (Vsevolod Nikolaev, a.e., s. 5, 13; G. Ostrogorski, a.e., s. 47,
69-75, 77-79).
iki nhiyenin kapsadklar blgeleri kat' olarak tespit etmek mmkn

dr23. Molska nhiyesi, Ostrova Glnn batsnda ve Rudnik Glnn
etrafnda bulunmaktayd. Daha sonraki bir devirde ise, Rudnik adnda
bir nhiye kurulmutu. Molska'dan daha byk bir nhiye olan Gugo-
va'nn byk bir ksm, Ostrova Gl'nn kar yakasn, yani dou
cihetini kapsamaktayd. Bu nhiye adn, Ostrova Gl'nn kuzey dou
kysnn yaknlarnda bulunan Gugova ismindeki meskn bir yerden
almt. Fakat, civarda bulunan Ostrova, zamanla nem kazanm ve
X V I. yzyln sonlarna doru kasaba haline gelerek Ostrova nhiye ve
kadln merkezi olmu24, ayrca, Molska ve Gugova nhiyelerinin b
yk bir ksmn da snrlar iine almt. X V I. yzylda Florina (Lerin)
kadlna tbi olan ian nhiyesi, Kaylar'n gney batsnda bulunan
ve adn, eski bir yer ve piskoposluk merkezi olan Sisanion'dan alm
t25. Ostrova Gl'nn gneyinde bulunan geni bir blgede, daha X V II.
yzyln ilk yarsnda Sar Gl26, Nseli (Naselica, Lapsista, Lapita),
Cuma Pazar27, ve Eri Bucak24 adnda yeni kadlklar kurgmutu. Bu
23 Bu nhiyenin ad ve mevkii, bir ortaa kasabas olduu tahmin edilen Molska-

nn yerini tespit etmek iin fevkalde bir nemi hiz olabilir (Ivan Snegarov, Istorija na
ohridskata arhiepiskopija-patriarsija ot padaneto pod turcite do nejnoto unistozenie (1394-
1767 g.), Sofya, 1932, s. 181; Istorija na makedonskiot narod, Kniga prva, s. 200). Snegarov,
Molskamn Katrania ky e ayn olduunu tahmin etmektedir. Ancak, elimizde mevcut
olan belgelere gre Katrania ky, komu olan Gugova nhiyesine balyd. Byk bir
ihtimle gre, Molska nhiyesine tbi olan Emboriya (Embore) kynn, Molska kasa
bas ile bir ilgisi olabilir (T. Tomoski, Apelativi na nasite srednovekovni gradovi, Istorija,
Yl I, Say 2, s. 55).
24 A. Matkovski i P. Angelakova, a.e., s. 216.
25 Kr.: S. I. Verkovic, Topograjicesko-etnograficeskij ocerk Makedonii [Makedonya'
nn topografik ve etnografik etd], S. Peterburg, 1889, s. 169-170; I. Snegarov, a.e.,
s. 179-180; Jordan Zaimov, Zaselvane na blgarskite slavjani na Balkanskija Polostrov.
Proucvane na zitelskite imena v blgarskata toponimija [Bulgar Islavlann Balkan Yarmada
sna yerlemeleri. Halk adlarnn Bulgar toponymiesinde incelenmesi], Sofya, 1967, s. 169,
184.
26 A. Matkovski i P. Angelakova, a.e., s. 216; Turski dokumenti za istorijata na
makedonskiot narod, Serija prva. I. [Makedon milletinin tarihine it Trk belgeleri.
Birinci seri. I. c.]. skp, 1963, s. 31; S. I. Verkovic, a.e., s. 37; S t Novakovic, Hadzi-
Kalfa, s. 48.
27 Turski dokumenti za istorijata na makedonskiot narod, Serija prva, I, s. 31; S. I.
Verkovic, a.e. s. 162.
28 Turski dokumenti za istorijata na makedonskiot narod, Serija prva, I., s. 31; S. I.
Verkovic, a.e., s. 156. Serfienin kuzey dousunda Velvedo adndaki palanka bulunmak-
kadlklarn civarnda bulunan Hurpite kasabas, ayn ad tayan n-

hiye ve kadln merkeziydi. X V I. yzyla ait tarih belgelerde, bu nahi
yenin veya bir ksmnn ad Atin vilyeti veya nhiyesi olarak gemek
tedir. Bu nhiye adn, daha nceleri bu blgede hkm sren byk
Arnavut derebeyi Atin'den ald aka anlalmaktadr29. Bihlite
(Biglita) kadlnn dier bir ad da V (o )lka in idi. Bir ihtimle gre
bu nhiyenin ad ile Makedonya'nn tannm hkmadr Volkain ara
snda bir ilgi mevcuttur. Nihayet, Prespa nhiyesi, Florina'nn (Lerin)
kuzeyinde ve Prespa Gl blgesinde kurulmutu. Bu nhiye, X V I. yz
yln ilk ve X V II. yzyln ikinci yarsna ait bz belgelerde Paa sanca
na tbi olarak kaydedilmitir. Fakat genellikle bu nhiye, Ohri san
cann snrlar iinde bulunmaktayd30. X V II. yzyln ikinci yarsnda
ise Prespa, tarih belgelerde kadlk olarak kaydedilmitir.
Manastr (Bitola) kadl, ayn ad tayan nhiyeden baka, Ka
rasu (Crna reka) kaynaklar civarnda bulunan Demir Hisar nhiyesiyle
Morihova nhiyesinin bir ksmndan mteekkildi. Morihova nahiyesi
nin byk bir ksm ise, komu Pirlepe kadlnn snrlar iinde bulun
maktayd.
Paa sancainn kuzeyinde bulunan Kalkandelen (Tetovo) ve s-
kp (Skopye) kadlklarna bz kk nhiyeler tbiydi. Ortaada
Kalkandelen blgesi, Gornyi i Donyi Polog adn tayan jupalardan m
teekkildi. Osmanl belgelerinde de bu iki blge, Kalkandelen kadl
ve nhiyesinde ayr birer dar nite yani nhiye olarak zikrolunmak-
tadr31. skp ehri ise, skp nhiyesinden baka gney snrlar M a
kedonya topraklarnda bulunan Kaanik nhiyesinin de idari ve adl
merkeziydi. Birok nhiyeler gibi Kaanik nhiyesi de zamanla msta
kil bir kadlk olmutur32.
tadr. Verkovicin eserinde bu palanka, aramba veya Velvendo kadlnn merkezi ola
rak belirtilmitir. Bu kadln ise en yeni bir devirde kurulduu muhakkaktr (a.e., s. 188-189).
29 Halil nalck, Fatih devri zerinde tetkikler ve vesikalar, I. Ankara, 1954, s. 148;
Rr.: M. Tayyib Gkbilgin, a.e., s. 262, d: notu 41.
30 Bu devirde Resne havalisinde ve Prespa Glnnn kuzey sahillerindeki blgede Yu
kar (Gomya) Prespa ve ayn Gln gney sahilindeki blgede Aa (Donya) Prespa adnda
iki nahiyenin mevcut olduunu da nazanitibara almak gerekir (B k.: Turski dokumenti za
istrijata na makedonskiot arod, Serija Prva, III, skp, 1969, s. 52.
31 Aleksandar Stojanovski, Nekolku novi podatoci za gradot Tetovo..., s. 93.
32 St. Novakovic, Hadzi-Kalja, s. 46; Evlija elebi, Putopis, Odiomci o jugoslovens-
kim zeml jama. Preveo, uvod i komentar napisao Hazim Sabanovic [Evliya elebi, Seyana-
MAKEDONYAN IN DAR TAKSMATI 223
Paa sanca hakknda imdiye kadar vermi olduumuz izahattan

anlaldna gre bu livaya, Makedonya'nn hemen hemen btn g
neyi ve kuzeyde bulunan byk bir ksm tabiydi. Fakat daha X V I. yz
ylda Makedonya'nn dar ve mlk taksimatnda meydana gelen nemli
deiiklikler sonucunda Paa sancann snrlar olduka daralmt.
Selnik ve skp sancaklarnn kurulabilmesi iin. Paa sancandan
birok dar ve mlk niteler ifraz edilmitir.
KSTENDL SANCAI
Paa livasndan sonra Kstendil sanca, Makedonya'nn byk bir

ksmn kapsamaktayd. Bu sancan kurulu tarihi bugn dahi kat'
olarak bilinmemekle beraber, Konstantin Deyanovi'in 1395 ylnda vuku
bulan savata maktul dmesinden ksa bir sre sonra meydana gel
dii tahmin edilmektedir33. Bilindii zere bu byk derebeyi, merkezi
Velbuj'da bulunan blgeye hkimdi. Bu blgede Konstantin, Sultann
vasali sfatiyle bir sre daha hkm srmse de, I. Bayezit (1389 -
1402)'n ordusu ile beraber Eflk Voyvodas Yovan Mire'ye kar
srdrlen savata maktul dmt. Kstendil sanca, daha nce
Konstantin'in hkm srd blgede ve ayn merkezde kurulmutu.
Hatt Velbujd adn tayan bu merkez, Konstantin'e izafeten Ksten-
dil'e tahvil olunmutur34. Bu sebepten Kstendil sanca. Balkanlarn
bu ksmnda Osmanl hkimiyetinin dorudan doruya kurulduu bir
zamanda veya kisa bir sre sonra teekkl etmitir.
Kstendil sancann snrlar iinde kuzey dou Makedonya, Bul
garistan ve Srbistan'n komu blgeleri bulunmaktayd. XV I. yzyln
nme.. Yugoslav lkelerine ait blmler. eviren, girii yazan ve erheden: Hazm abano
vi]. Sarajevo, 1967, s. 278. Bir meskn yer olarak Kaanik daha 1455 ylnda yaplm
olan tahrirde zikrolunmaktadr. B k j Hazm Sabanovic, Krajiste Isa-bega shakovica.. Zbir-
ni katastarski popis iz 1455. godine [Hicr 859 tarihli suret-i. defter-i mcmel-i vyet-i
Yele ve zvean ve Hodidide ve Senia ve Ras ve skp ve Kalkandelen maa tevabiiha]
.Sarjevo 1964, s. 19. Bu sebepten, Kaanikin kurucusu olarak Koca Sinan Paay kabul
etmek mmkn dedir (Haan Kalesi i Mehmed Mehmedovski, Tri vakufnami na Kacanik-
li Mehmed-pasa, skp, 1958, s. 8). .
33 Konstantin Jirecek, Istorija Srba, Prva knjiga do 1537 godine (pliticka istorija).
Belgrad, 1952, s. 332; H. Sabanovic, Vpravna podjela Jugoslovensldh zemalfa..., s. 175-176.
34 J. Ivanov, Severna Makedonija [Kuzey Mekedonya], Sofya, 1906, s. 143; K. Jirecek
a. e. ,s. 316.
ilk yarsnda Makedonya topraklarnda bulunan Kratova, Itip ( tip)

ve Ustrumca (Strumica) kadlklar. Kstendi! sancana tbiydiler.
Bundan baka. Eri Palanka (Bayram Paa Palankas, Eri Dere, Kriva
Palanka) civarnda bulunan kk bir blge ve Piyane nhiyesi. Ilca
(Kstendil) kadlna dahildi35. tip kadlnn snrlar iinde ise, ayn
ad tayan nahiyeden baka. Koana (Koani), Nogori (Nagoriane)
ve Slavita nhiyeleri bulunmaktayd. Ustrumca kadl ise, Ustrumca,
Petri, Doyran (veya Doyran G l), Tikve36, Boy m i ya37, Maleeva,
Kona38 ve Menlik (M elnik) nhiyelerinden mteekkildi. Fakat, Ks
tendil sancann Makedonya ksmnda bulunan kadlklarn says za
manla artmt. Genellikle bu proses, eski nhiyelerin kadlklara tahvil
edilmesiyle vuku bulmutu. Bu suretle, X V II. yzylda, ad geen kad
lklardan baka, Tikve, Boymiya yerine Valandova39, Doyran, Petri,
Menlik, Nogori yerine Kumanova*, Razlog, Radovite ve Eri Dere
35 Ilca yani Banamn ad iin bk.: J.I. Vanov, Severna Makedonija, s. 143-144; K.
Jirecek, a.e., s. 316.
36 Hazm abanoviin iddia ettiine gre Tikve ve Kavadar (bugnk Kavadari)
ayn yer deildir (Evlija elebi, Putopis, s. 570, t. notu 30). Daha XVI. yzyln ilk ya
rsnda, Tikve nahiyesinin merkezi olan Tikve kynden baka, Kavadari ky de mev
cuttu. Bu devirde yaplan bir tahrirde, Kavadari kynn dier bir ad da Vata idi.
Bununla birlikte, ayn tahrirde Vata ky de mustakilen kaydedilmitir (Tapu defteri, 141,
224-225). nk Kavadari o devirde Vata kynn bir mahallesiydi. Bugn dahi bu iki
ky pek yakn bir mesafede bulunmaktadr. Mamaafh, Tikve Trklerden nce dhi bir
kasaba ve ayn ad tayan Jupann merkezi olarak zikrolunmaktadr. XVII. yzyln son
larna doru ise Tikve dalmtr (Vojislav S. Radovanovic, Tikve i Rafec, Naselja i po-
reklo stanovnistva, knj. 17, Belgrad, 1924, s. 160, 172, 187, 202, 433-434).
37 Daha sonraki bir devirde Valandova kadl olan Boymiye nahiyesi, 1570/71 tarihin
de yaplan bir tahrire gre, Demir Kapnm gneyindeki Vardar blgesinde bulunan 25
kyden mteekkdi (Tapu defteri, 90, 101-117). Gerek Boymiya gerekse Valandova Osmanl
ncesi devreye ait belgelerde dahi zikrolunmaktadr (Stojan Novakovic, Zakonski spomenicj
srpskih drzava srendnjega veka, SKA, knj. V, Belgrad, 1912, s. 507 ve 512).
38 1664/65 tarihine ait bir cizye defterine gre, Kona nhiyesinin dier bir ad da
evketin idi (Sofya, Orientalski otdel, Bl. 2/1 (6068).
39 Valandova kadl 40 kyden mteekkdi Halbuki daha nceleri bu blgede
kurulmu olan Boymiya nahiyesine 25 ky tbiydi. Evliya elebinin belirttiine gre bu
kadlk, bzen Tikve kadlna ilhak olunmaktayd (Evlija elebi, Putopis, s. 572).
40 Ortaada mehur olan Nagorianiden adm alan Nagori nhiyesi XVI. yzyln
ilk yansndan itibaren Kumanova nhiyesi olarak zikredilmektedir. Bu deiiklik, Kumano-
vann kasaba statsne ykselmesiyle birlikte bu blgenin nce iktisad ve idari daha
sonralan ise adl merkez olmas sonucu meydana gelmitir. (A. Stojanovski, Kumanovo -
naselba so dalecno minato, Istorija, Yl IV, Say 1, skp, 1968, s. 101-103). Trklerin,
(Kriva Reka, Kriva Palanka) kadlklar da kurulmutu. Bu kadlklar

dan herbirinin kurulu tarihlerini kat'iyetle tespit etmek imdilik mm
kn deildir. Fakat, istikrarn bz kadlklarda ksa bir sre iinde ku
rulamadndan dolay bunlarn komu kadlklara muvakkaten ilhak
edildikleri bilinmektedir.
Kstendil sancanda da nemli olmayan bz deiiklikler vuku
bulmutu. 1530 ylnda yaplan tahrire gre Menlik nhiyesi bu tarihte
Paa sancanda bulunan Demir Hisar kadlna tbiydi. Byk bir ih
timle gre bu durum uzun sre devam etmemiti. nk 1526 ve 1532-
1533 tarihlerinde yaplan tahrirlerde. Menlik nhiyesinin, Kstendil san
candaki Ustrumca kadlnn snrlar dahilinde bulunduunu grmek
teyiz. Bununla birlikte, X V II. yzyln ortalarnda Menlik, mstakil bir
kadlk olarak Paa sancana tbiydi. Fakat ayn yzyln sonlarnda
Menlik kadl, Kstendil sancana ilhak edilmiti. En ge X V II. yz
yln ortasnda Razlog kadl da Paa sancann snrlar iine aln
mt. Evliya elebi'nin kaydettiine gre Kumanova 1660 ylnda Ks
tendil sancanda deil, skp sancann snrlar iinde bulunmak
tayd41. Kstendil sancana tbi olan bz dar ve adl niteler, baka
sancaklara ilhak edildikleri gibi komu sancaklardan bz nitelerin za
man zaman bu sancan kapsamna girmiti. skp sanca blmn
de de grlecei zere Kprl kadl X V II. yzyln ortasnda s-
kb'e muvakkaten tbiydi42. 1683 ylna ait bir tahrire gre Maleeva
nhiyesi Radovite kadlna. Evliya elebiye gre Koana kasabas
(ve nhiyesi) Kratova kadlna tbiydiler43. imdiye kadar yapm ol
duumuz incelemelere gre Kstendil sancann kapsamna giren M a
kedonya topraklarnda baka nemli deiiklikler vuku bulmamtr.
Kumanovay Jegligova ad ile de isimlendirdiklerine dair ortaya atlan iddiann kabul edil
mesi iin tarih kaynaklarda mesned yoktur (J. Ivanov, Severna Makedonija, s. 111). Hatt
Osmanl kaynaklarnda, Jegligova adndaki ortaa jupas h akknda bir kayt da mevcut
deildir.
41 Evlija elebi, Putopis, s. 292.
42 SL Novakovic, Kadzi-Kalfa, s. 43; Evlija elebi, Putopis, s. 301.
43 Evlija elebi, Putopis, s. 345.
OHR SANCAI
Rumeli eyletinde en eski livalardan biri olan Ohri sancann, b

yk bir ihtimle gre, Krl Marko'nun 1395 ylnda vuku bulan lmn
den sonra kurulmutur44. Ayni tarihte Kstendil sancann da kurul
duunu daha nce belirtmitik. Ancak, Kstendil sancann merkezi
Makedonya dnda olduu halde, snrlar dahilinde bulunan blgelerin
byk ksmn ise Makedonya tekil etmekteydi. Ohri sancann mer
kezi bulunan Ohri ehri, Makedonya topraklarnda bulunmasna ramen
bu sancaa, Arnavutluk'un byk bir ksm tbiydi. Makedonya'nn yal
nz batsnda bulunan bz blgeler, Ohri sancann kapsamna girmek
teydi. 1582 ylnda yaplan bir tahrire gre Ohri sancann snrlar iin
de Ohri, Debre (Debar) ve fstarova (Starova) kadlklar bulunmak
tayd45. Ohri kadl, Ohri, Prespa ve Debare nhiyelerinden mteek
kildi. Ustruga (Struga) kasabas ve civar da Ohri nhiyesinin kapsa
mna girmekteydi. Kk birer nhiye olan Prespa ve Debare'de ka
saba merkezleri mevcut deildi46. Ayn tarihlerde Debre kadlna tbi
olan alt nhiyeden drd (Debre-i Zir*7, Reka, Jupa ve ksmen Dolgo
-Golo- Brdo) Makedonya topraklarnda bulunmaktaydlar. Dier taraf
tan, Reka nhiyesi. Kk (M ala) ve Byk (Velika) Reka nhiyelerin
den mteekkildi. Istarova kadlna ise yalnz Mokra ve Gora nhiye-
leri tbiydiler. Ancak, Ohri Gl kysnn gney batsnda Makedonya'
ya ait olan kk bir blge, bu kadln kapsamna girmekteydi. *
Tabiatiyle bu nevi taksimat, 1582 ylnda yaplan tahrirden nce de
mevcuttu. Byk bir ihtimle gre, yukarda belirtilen idari ve adl tak
simat, 1460 yl civarnda, yani skender Bey'in yenilgiye uramas neti
cesinde, Debre blgesinin Trkler tarafndan tekrar ve kat' olarak ele
geirilmesinden sonra kurulmutur. Yeniden zaptolunan Debre blge
44 K. Jirecek, Istorija Srba, s. 332; H. Sabanovic, Upravna podjela jugoslovenskih

zemalja..., s. 175.
45 Daha fazla bilgi iin bk.: M. Sokoloski, Dervendiistvoto vo Ohridskiot sandiak
vo vtorata polovina od X V I vek [XVI. yzyln ikinci yansnda Ohri sancanda derbendci-
lik], Godisen zbomik na Filozofskiot fakultet, kn. 19, skp, 1967, s. 169-170.
46 Evlija elebi, ancak XVII. yzylda bir kasaba olarak gelien Resnenin Prespa
kadl dnda bulunduunu yanlkla kaydetmektedir (Evlija elebi, Putopis, s. 564).
47 Bu nhiye ve aym zamanda Debre kadlnda bulunan Rahovnik, XVII. yzyln
balangcnda Debre ad Ue bir kasaba olmutu (H. Kalesi i M. Mehmedovski, a.e., s. 72-73,
75, 77, 82).
sinde Osmanl idaresi tarafndan yaplan bir tahrirde, Debre kadln

da ad geen nhiyeler birer vilyet olarak kaydedilmitir. Ancak bu
devirde, az meskn olduundan dolay Jupa, Debre-i Zr vilyetine ilhak
edilmiti. 1430 yl civarnda Debre vilyetinin Yuvan li snrlarnn da
hilinde bulunduunu belirtmek gerekir. Bu vilyetin ad, mehur sken
der Bey'in derebeyi olan babas Yuvan Kastrioti'ye izafe edilmektedir48.
Yuvan'n gtm olduu becerikli siyset ve genellikle sultann yksek
hkimiyetini tanmakla hayatnn sonuna kadar bu blgede hkm sr
meyi baarabilmiti. lmnden ksa bir sre sonra Debre vilyetinde,
Trk ordusu ve skender Bey'e tbi olan siler arasnda vuku bulan ar
pmalardan dolay 1460 ylna kadar normal bir idare sistemi kurula
mamtr.
Ohri sancann idari ve adl tekiltnda daha bz byk deiik
likler olmusa da, Makedonya topraklarnda bulunan nhiye ve kadlk
strktrnde nemli bir olay meydana gelmemitir. Ancak. XVI. yz
yln ilk yars ve X V II. yzyla ait bz belgelerde, Prespa nhiyesinin
Paa sancandaki Grie (Kora) kadlna tbi olarak kaydedildiini
belirtmek gerekir. Evliya elebi'ye gre X V II. yzylda kadlk olan bu
nhiyede: Kasaba olmayp, ancak birer kasabaya benzeyen krk ka
dar kalabalk ve mamur ky vardn)49.
Manastr ehrinin ise X V II. yzyln sonuna kadar Ohri sancana
tbi olmad gibi mstakil bir sancan merkezi de deildi50. Daha n
celeri verilen izahattan anlaldna gre Manastr ehri, bu devre iin
de, Paa sancana bal olan yalnz Manastr nhiye ve kadln mer
kezdi idi.
SELANK SANCAI
Selnik ehri ancak 1430 ylnda kat' olarak Trkler tarafndan

zaptedilmitir. Yalnz, elde mevcut olan belgelere gre, Osmanl m
paratorluunda byklk bakmndan ikinci olan bu ehrin yeni bir
48 Daha fazla bilgi iin bk.: Dr. Galaba Palikruseva i Dr. Aleksandar Stojanovski,
Debarska oblast u sesdesetim godinama X V veka [1460 yl civannda Debre blgesi],
Simpozium o Skenderbegu, 9-12 maj 1968, Pritine, 1969, s. 181-194.
49 Evlija elebi, Pulopis, s. 567.
50 Daha fazla bilgi iin, bk.: A. Stojanovski, Dali postoel Bitolskiot sandzak...,
s. 119-122.
sancan merkezi olmas iin aradan bir yzyldan fazla bir zamann
gemesi gerekmitir. Selanik sancann kapsamna, Selnik ehri ve
civarndan baka, daha nce Paa sancana bal olan gney Make
donya'nn geni bir blgesi girmitir. Bu sancan kurulu tarihini ka
tiyetle tespit etmek imdilik mmkn deildir. 1530 ylnda yaplm
bir tahrirde, ilerde kurulacak olan Selnik sancana tbi blgelerin.
Paa sancann snrlar iinde kaydedilmi olduklarn grmekteyiz51.
Bu sebepten, Selnik sancann X V I. yzyln ortasnda kurulmu ol
duu muhakkaktr.
Selnik sancana, Selnik, Karaferye (Karaveriye, Veriya, Ber,
bugnk ad: Beroia), Avret Hisar (Ginekokastron) ve Yenice-i Vardar
(Yenice, Jianitsa) kadlklar tbiydiler. Daha sonralar bu sancaa, es
kiden Yenice-i Vardar kadlnda bir nhiye olan Vodene (Voden, bu
gn: Edesse) kadl da ilhak edilmitir. Hac Kalfaya gre, Selnik
sancana, Sidrekapsi (Siderokapsi), Negu (Austos, Naista), Kara
da ve Demir Hisar kadlklar da bal idiler. Ancak, gvenilir kaynak
lardan anlaldna gre, Karada ve Demir Hisar kadlklar X V II. yz
ylda dahi Paa sancann snrlar iinde bulunmaktaydlar52.
Selnik sancandaki kadlklara tbi olan nhiyeler hakknda bil
gi, Paa sanca blmnde teferruatiyle verilmitir. Karaferye kadl
nn bz gney ksmlar hari, Selnik sancana tbi olan kadlkla
rn tm, Makedonya topraklarnda bulunmaktayd.
51 Tapu defteri, 167; M.T. Gkbilgin, a.e., s. 265, t. notu 48. Ayn zamanda hatta
ayn tahrirde Selnik sanca mirlivas (sancakbeyi) olarak Ahmed Bey bin Sinan Paamn
zikrolunmas vakas, byk tereddtlere yol amaktadr (Tapu defteri, 167, 391). Hatta
daha nceleri yaplan bir tahrirde (1526-1528 yllan civannda), Selnik sanca da kayde
dilmitir (MT. Gkbilgin, a.e., s. 253). Bununla birlikte, ayn devirde fakat baka bir
tahrirde Selnik ehrinin, Paa sancana tbi olduu grlmektedir (a.e., s. 254). Bun
dan baka, tannm tarihi Sadeddin, 1470 yl civannda Selnik sancann mevcudiyetin
den bahsetmektedir (D-r Jovan Radonic, Djuradj Kastriot Skenderbeg i Albanija u X V veku,
SKA, Spomenik XCV, Drugi razred, 74, Beograd, 1942, s. 211; Franc Babinger, a.e., s. 311).
Nihayet, Franc Babinger de, Fatih Sultan Mehmed (1451-1481) devrinde kurulmu olan
sancaklar arasnda Selnik livasn da zikretmektedir. Ancak, XVII. yzyln sonunda ilk
defa kurulduunu bildiimiz Karaferye sancann da zikri gemesi, F. Babingerin fayda
lanm olduu kaynan tamamen shhatli olmad anlalmaktadr (Franc Babinger, a.e.,
s. 384). Btn bu hususlar nazar itibara alnacak olursa, Selnik ehrinin 1430-1580 yl
lar arasnda da Selnik sancann ara sra merkezi olduuna ihtiml verebiliriz.
52 St. Novakovic, Hadzi-Kalfa, s. 35-42; Kr.: H. Sabanovic, Jedan popis kadiluka...,
s. 343 ve 350; M. Cevdet yazmalar, B. 21.
SKP SANCAI
skp sancann da hemen hemen btn, Makedonya snrlar

dahilinde bulunmaktayd. Bu sancan X V I. yzyln ortasnda en ge
ise 1553 ylnda kurulduu katiyetle tespit olunmutur. Elde mevcut
olan tarih belgelerde, bu tarihte merkezi skp ehrinde bulunan s
kp sanca ve sancakbeyi ilk defa olarak zikredilmektedir53. Eskiden
Paa sancana bal olan skp (Skopye), Kalkandelen (Tetovo),
Pirlepe (Prilep) ve Krova (Kievo) kadlklar, skp sancana ilhak
edilmilerdir. Kurulduu tarihten balayarak X V II. yzyln sonuna ka
dar skp sancanda nemli deiiklikler vuku bulmamtr. Yalnz,
X V II. yzyln ortasnda Kprl (Veles) kadlnn da bu sancaa
bal olduunu daha nce belirtmitik. Ancak, ksa bir sre sonra bu
kadln yine Kstendi! sanca dahilinde bulunmas, bu deiikliin
muvakkat olduu anlalmaktadr. Evliya elebi, Kumanova kadlnn
da skp sancana bal olduunu kaydetmektedir.
Eskiden Paa sancana tbi olan kadlklardan meydana gelen
skp sanca nhiyeleri hakknda gereken bilgi daha nceleri veril-
mitir. Ancak, skp kadlna, Kaanik nhiyesi de balyd. Bu na
hiye, X V II. yzyln sonlarna doru mstakil bir kadlk olmutur54.
Morihova nhiyesinin byk bir ksm, Pirlepe kadlnn snrlar iin
de bulunmaktayd. Kalkandelen (Tetovo) kadl ise, Gornyi ve Donyi
Polog nahiyelerinden mteekkildi.
MAKEDONYA TOPRAKLARINDA KURULAN DlER

SANCAKLAR
Makedonya'nn hemen hemen btn blgeleri, ad geen be san

can snrlar iinde bulunmaktayd. Yalnz, Makedonya'nn gney ba
tsnda kurulmu olan Grevena (Grebena) kadl, Yanya sancana
balyd55. X V II. yzyln ilk yarsnda bu blgede kurulan Vene56 ka
dl, Grevena'nn gney dousunda bulunmaktayd.
53 D. Sopova, Koga Skopje bilo centar na sandiak..., s. 96.
54 H. abanovic, Jedat popis kadluka..., s. 350.
55 Yanya sancann merkezi ve Epir blgesinin ba ehri olan Yanya (Iannina),
1431 ylnda Trkler tarafndan zaptolunmutur (Vojna Enciklopedija, 4, Belgrad, 1961,
s. 125; Franc Babinger, a.e., s. 11-12).
56 Turski dokumenti za istorijata na makedonskiot narod. Serija prva, III, Skopje
230 ALEKSANDAR STYANVSK
OsmanlIlarn hkm srm olduklar ilk asr iinde Makedon

ya topraklarnda kurulmu olan sancak saysnn bu suretle tamamlan
madn belirtmek gerekir: 1519 ve 1526-1528 tarihlerinde yaplm
olan tahrirlerden anlaldna gre mstakil Florina sanca da kurul
mutu57. Tamamen Makedonya snrlar iinde bulunan bu en kk
ve en ksa sreli sancak, Florina (Lerin), Gugova, Molska ve ian
nhiyelerinden mteekkildi. Bu sancan lvedilmesinin sebepleri ve
kat' tarihi hakknda imdilik bir bilgiye sahip deiliz. Ancak 1530 yln
da yaplan bir tahrirde Florina sancana dair: Sancaklktan ref' olunup
Paa sancana ilve olunmutur eklinde bir kayt mevcuttur58. B
yk bir ihtimle gre Florina sancann mevcudiyet ve gelimesi iin
gereken msait artlarn olmadn gren merkez idare, lvn ve n
ceki kadlk statsne irca etmeyi uygun bulmutur.
eviren: smail Eren
1969, s. 104 ve 114. Belgeleri evirenler, sz konusu kadl, tespit etmeyi baaramadkla
rndan bzen Done ? bzen ise Bone ? eklinde belirtmilerdir.
57 Mliyeden mdevver, 48, 1-3; M.T. Gkbilgin, a.e.,. s. 259.
58 Tapu defteri, 167, 1; M.T. Gkbilgin, a.e., s. 279, t. notu 147.
HTTLERN KLT TRENLERNDE KADINLARIN
YER VE GREVLER
Muhibbe Darga
Hattua kral arivlerinde bulunan ok zengin din belgelerin1 var

l ile Hitit dini ve klt trenlerinin eitli ynleri hakknda bir hayli ge
ni bilgi sahibi olmaktayz.
Hitit Tanrlarnn yeryzndeki konutlar, Hititlerin deyimi ile
E.DING IR^ Tanrnn evi, tapnaklardr. Kalabalk bir personelin barn
d tapnak ve etrafndaki yaplarn sadece din anlam olmad, bun
larn tmnn geni bir sosyo-ekonmik rgt olduu artk bugn an
lalmtr2. rnek olarak Hattua tapnaklar arasnda zellikle Byk
tapna sayabiliriz. Hititlerin Klt dilinde tapnak personeline Hila-
matta2a adn verdikleri anlalmtr. Bunlarn iinde bir ksm (Kadn-
Erkek), dorudan doruya hizmetkr, ii, kk meslek adam, bir
ksm ile kltn spiritel yn ile megul olan yksek rahip ve rahibe
leri3 meydana getirmekteydi. Grevlerini belirgin ekilde tayin edeme
diimiz birok rahip ve rahibe ad metinlerde zikredilmektedir. Hitit me
tinlerinde LSANGA ideogram (Hititesi Lgankunnis) Rahip anla
mnda kullanlmtr.
Hitit rahibelerinin meydana getirdii piramidin en st basamam,
krala paralel olarak kralie igal etmektedir. Byk ve devletin resm
bayramlarnn eitli trenlerini kralienin, ba rahibe mevkiinde ynet
tii grlyor4. yi dokmante olduumuz nuntariyashas - hz, surat bay
ram4 ve AN.TAtJ.SUM bitkisi bayram gereince yaplan klt gezilerin
1 Laroche, CTH 390-500 = C hapitre VII.

2 Kr. Bittel, MDOG 101 (1969), s. 11 v.d.
2 Bk. Darga, T arih E n stit s D ergisi I (1970), s. 121-130.
3 L )lazzivitassi iin bk. Darga, ay.y., s. 128-130.
4 Goetze, K2., s. 94 ve n. 4.
4 Goetze, K2., s. 163 bk. KBo m 25; KUB n 9; IBoT n 8.
Goetze, Rene. Assy. Int. 1955 (Paris) teblileri; CTH 628 ve bibi.
232 MUHBBE DARGA
de kralie ve veliaht da yeralp din trenleri kraln baka ilerde u

rat zaman mstakilen ynettii grlyor5: 38 gn sren A N .TA H
SUM bitkisi bayramnn sekizinci gn Arinna ehrine gelinir, kral bu
ehirde geceyi geirirken. Kralie yoluna devam eder, bakent Hattua'-
ya dner ve kendi sarayna (.SAL.LUGAL)6 gider. Dokuzuncu gn
kralie, Hattua'da kendi saraynda A N .TA H .SU M bitkisini alr ve kendi
saraynda byk toplant - salli asessar' dzenler. Bu bayramn 16.,
17., 22., 23., 24., 29., 30., 34., 35. gnlerindeki trenlerde ise kralie
hep kraln yannda bulunarak ba rahip ifti olarak yinleri ynetirler.
18. gnde7 klt treni farkldr: Kral, Frtna tanrs pifrasassis i saf ta
pnakta ( parkuwajas) tesit eder; kralie ise mstakilen Arinna eh
rinin Gne tanrasn balentu - evinde tesit etmektedir. Bu bayramn
klt programnda kralieden baka, kadn olan klt grevlisi grlm
yor; beinci gnn trenlerinde zikredilen D U M U .S A L -k z ocuk ifa
desinin kimi belirttii ve ne mnasebetle getii yaztn bu ksm krk
olduu iin anlalamamaktadr (Kol. I 28-30).
KBo X IX 128'de yaynlanan ve H. Otten tarafndan ilenen Bay
ram ritualinde kralie, krala paralel olarak, tren boyunca klt ayin
lerinde yer almaktadr (IV 14-21, 34, 41, 47, V 5, 9, 16, 21, 26, V I 30).
Byk tapnan gney magazinlerinde bulunan bu metin grubunun
muhtevas hangi bayramn akn tasvir ettiini saptamaa imkn ver
miyor (Otten, STBoT 13 (1971), s. 51 ).
Hitit rahibelerinin en yksek snfn salaM A .D IN G 1R lw (Hitit-
esi: Siwanzannis)- Tanrnn anas8 nvann tayan kadnlar mey
dana getiriyordu. Bunlarn daha ok tanralarn kltnde yer aldn
ve yinlerde LSANGA-rahipten sonra zikredildikierini izliyoruz. Tan
rnn Anas nvanl rahibeler, gnlk kltn icaplarn yerine getiriyor
ve nemli bayramlarn kutlama trenlerinde ba icrac (officiante) ola
rak rol alyorlard. SALAM A.D IN G IR ^ i niteliini tayan kadnlarn ne
mini gsteren bir hususta bu nvanla adlandrlm bir bayramn varl
dr. Hitit bakenti Hattua'da tesbit edilen 18 bayramdan birinin ad
5 Gterbock, JNES, XIX (1960), s. 81, 85; Gterbock, H is

toria, Einzelschriften 7, s. 63-64.
6 Gterbock, ay.y., s. 81, 85; Gterbock, ay.y., s. 64.
7 Gterbock, ay.y., s. 83, 86; Gterbock, ay.y., s. 65.
8 Goetze, K2., s. 169 ve n. 3; O tten apud Schmkel, K ultur-
gesehichte, s. 427.
HTT'LERN KLT TRENLERNDE KADINLARIN YER 233
EZEN M eS S A L .M 5 A M A .D IN G IR i H Tanr analarnn bayramlar

dr9.
s a la m a . DNG RLiM veya sal.meSAMA.DIN GI RLiM Boazky me
tinleri dndaki ivi yazl belgelerde grlmyor. Bu nvandan tretil
mi mevki ad bir abstraktumu, salam A.D1NG IR l - UT-TI kelimesini
KBo IV 8 (CTH 71) de kopyesi verilen hukuk nitelikteki vesikadan
reniyoruz. Sz konusu yaztta bu yksek rahibelik mevki adna bir
ka defa rastlanmaktadr (.y. II 5, 15, III 5, 8, 13). Bu gne dek eviri
yazs ve evirisi yaplmam olan bu belgenin incelenmesi sonucu ok
ilgin bilgilere sahip oluyoruz: Ksmen harab olmu tablette hitit kral
mMurili'nin ad gemektedir. Kralienin ad zikredilmiyor hastal
na sebeb olduu iddia edilerek, bir yksek rahibe Tanr anal
mevkiinden, bizzat kral tarafndan azlediliyor. Fakat kendisine ktlk
yaplmyor, lme mahkm edilmiyor, yaamas iin gereken herey
(ev, yiyecek g ib i...) ona kral tarafndan veriliyor. Metinde olay anla
tan bizzat kraldr ve 1. ahs tekil ile ifade vermektedir. Bu szlerin tan
rlara yneltildii ve bu mevkii tenzili hakknda onlara hesap verildii
belirgindir. Byk bir ihtimalle sz konusu kralie, hastaln baka
birka belgeden bildiimiz, byk kral Mursili'nin kars, kralie fGa-
sulavi(ya)'dr. Kraln nemli bir kararn bildiren, hukuk anlam tayan
bu belge ile yine ayn kral'a ait Tavananna meselesi (CTH 70) adl
vesika arasnda bir yaknlk, iliki olduu kansndayz. Bu konudaki
belgelerin snrl olmas, bugn iin kesin sonulara ynelmemize engel
oluyor.
Metinde mevkiinden azledilen rahibenin hayatta olduuna dair de
liller : O sadr. Semann Gne tanrsn gzleri ile gryor, hayatnn
ekmeini viyor... cmleleri ile ifade edilmitir. KUB X X 1 7 - X I 32
(CTH 7 3 8 )'de verilen tanr Tetesbabi bayramlarn tasvir eden metinde,
yinlerde grevi olan SALAMA.DINGIRÂf'm yannda bir s a l n in . d IN-
GIR-as ve bir de D U M U .S A LA M A .D IN G IR ^ (ll 25) tanr anas kz
unvanl rahibenin hizmet ettii bildiriliyor. Bu unvanla acaba ne ifade
edilmek istenmitir? Metnin st taraf krk olduundan birbirine ok
yakn olan SALAM A.D N GIRiW ile DUM U.SAL.AM A.DINGIRi/Ai ara
sndaki fark tesbit edemiyoruz. Tanr anas unvanl rahibelerde SAL
ile DUM U.SAL arasnda bir fark bulunmamas ok muhtemeldir10.
9 Gterbock, A ctes... 1969, s. 177: KUB X m 4 I 43.

10 Bossert, KS, s. 82-83.
234 MUHBBE DARGA
Nerik frtna tanrs klt ve bayram trenlerinde kadn klt per

sonelinin banda birinci ve en stn yerde SALMEÂMA.DINGIRLiM-h.
sivanzannis Tanrnn anas isimli rahibeler yeralmaktadr. Klt perso
nelinin saylmas esnasnda da ya LSANGA-rahip ya da l^ G U D
Merhemli rahip (Gesalbter)'den sonra zikredilmektedirler. Bu rahibe
ler, Nerik ehrindeki bayram treninde klt yemeine de itirak etmek
tedirler11.
A N .TA H .SU M bitkisi bayramnn 16. gn tesit edilen trenlerde
de LSANGA ve s a l a m A .D 1NGIRM programdaki grevlerini yerine
getirirler (KBo IV 9 V 2 6 : ... s a l a M A .D IN G IR ^ m Djjal-ki-as pi-ra-an
fcu-va-i).
Parnassa ehrinin Siyah Tanrasna ilikin klt trenlerinde
(KBo II 8 = CTH 519), birinci gn yaplan yinlerde, din adamlar
(clerge) dizisinde ilk yeri LSANGA igal etmekte, onu takip eden
s a l a m A .D IN G IR A ve sonra da srada SALpalvatalla - yeralmaktadr.
Siyah tanrasnn klt trenlerinde, s a l a M A .D IN G IR M ve s a l .m e S
frazzivi kadnlar, bu tanra erefine kutlanan arpa-bayramnda kur
ban merasimini ynetirler (KBo II 8 .y. I 17-19). Ayn metinde klt
treninin dier safhasnda LSANGA-rahip, S A L A M A .D IN G IR ^ M - T a n -
rnn anas, sALpalvatalla12 - ilhici kadn arka arkaya zikredilmekte olup
tapnaa girmeden evvel din ykanma eylemini yerine getirirler (.y. I
20-21). Ayn tanraya 12. ayda tesit edilen EZEN SEe arp/YyaJ-a y r n
tlarn bilemediimiz tahl ekimine ilikin bayramda, s a l a m a .*DIN-
G IR M K f-T a n rn n anas yine kltn icracs (officiante) grevindedir
(.y. I 31-33). Bel-Mdgalti talimatnamelerinde (kol. II A 26-28 ) de,
byk din adam arasnda, tek byk rahibe olarak Tanrnn Anas
unvanl kadnlar zikredilmektedir: l .m e s .GI l .m e s a N G A l .m e s
GD S A L .M E A M A .D IN G lR tT A r. Rahibeler hiyerarisinde ba mevkii i
gal eden bu yksek snfn grevleri, Tapnak memurlar talimatna
mesinde (KUB XII 4 = CTH 264 ve bibi.) ayrntlar ile izlenemiyor.
SALpgivatalla-, yukarda ad geen Siyah Tanrann klt tren
lerinde Tanrnn Anas Unvanl rahibe ile beraber ve yannda grl
d gibi, ritual ve bayram tariflerini veren metinlerde de belgelenmek
tedir. Anlam kesinlikle saptanmam, fakat bir eit sz sylemeyi ifa
de eden palvai- lhi okumak? fiilini yerine getirmek, bu kadnlarn
11 Haas, D er K ult von N erik, s. 35.

12 Alp, BN, s. 77-83.
HTTLERN KLT TRENLERNDE KADINLARIN YER 235
isimlerinden de anlald gibi, balca grevleridir. SALpalvatalla'mn

esas fonksiyonu, bayram trenlerinde Bayram Ziyafetinden sonra
balamaktadr. eitli kurban trenleri esnasnda, bu kadnlar bazen
yalnz, ou zaman dier ilhici rahipler ve arkc!arla bir dua veya
lhi trnden bir metni okurlar. SALpa/vata//a-'nn mzik aletlerinden
herhangi birini alp almadn saptayamyoruz124. Siyah Tanrann
klt ayinlerinde ise SAL-MEazi73ra/-'lerie beraber zikrediliyorlar (bk.
s. 237). Bildiimiz belgelere gre klt trenlerinde ikinci basama mey
dana getirenler arasnda yer aldklar ortaya kmaktadr.
Dier nemli bir rahibe sfat da s a ln in .d in G IR ideogram altnda
zikredilendir. Goetze'ye uyarak bunlar tanrnn kzkardei olarak ter
cme etmek acaba doru mudur? Bu ad tayan rahibeler hz, s
rat bayramndan bahseden din metinlerde barahip grevindeki kral,
kralie ve veliahtn yannda yer almaktadr. Son incelemelere gre,
SAL|\|IN.DINGIR-e/7tv13 Byk Rahibe anlamndadr. Protohatti kay
nakl Djetebabi bayramlarnda (CTH 738) Zintuhh kadnlariyle Kut
lama treninde grevli olduklar anlalyor.
Baz hititologlarn Tanrnn Hanm-Gottesherrin olarak tercme
ettikleri bu yksek rahibe snfnn zintufyif ya )-kad\n\an ile zikredilme
lerine ramen klt yinlerinde hattice (battili) din tekerlemeler syle
dikleri tesbit edilememitir. lgi ekici ad ile dier bir kadn klt g
revlisi s a l ertanni- (H W 2. Erg. s. 36 Priesterin) hurrice-hitite ri-
tuallerde gemektedir. Bu rahibe adn, Hurrilerin akata enti/m-Hanm:
Yksek rahibe (smerce N IN.DING IR) kelimesinden kendi dillerine
aktardklar ve hurrice -nni soneki ile kullanlm olduklar anlalyor.
Bylece bu rahibe ad da hitit rituallerindeki Yksek Rahibe-Tanrnn
Hanm SALNUM.DINGIR'n karl olmaktadr14.
Din yinlerde yukarda ad geen dier bir rahibe snf, SALzintubi-
veya sALMBzjntufes ismi ile ayrlmaktadr. Bu ismin veya nvann an
lam Tanra Zintuhi'nin kadnlar demektir. Laroche, zintuhi- kelime
sinin (proto-) hattice kz torunu ifade ettiini tesbit etmitir. Tanra
12a Ay.es., s. 79.

13 Kr. CAD, E, s. 173; CTH 738 les Ftes du Tetesbabi.
Bk. KUB X 48 H 5, XX 90; XXXTV 93 a.y. 6; KBo X 27 pass. KBo
X I 44, 47, 48; KBo XIX 128, 161, 163, KBo XX 32, 35. CTH 649;
bu bayram larda s a l n in .DINGIRii ad gemektedir.
14 Bk. Kammenhuber, A rier..., s. 126, 224.
236 MUHBBE DARGA
Zintuhi, Wuruemu-Taru ba tanr iftinin kz, tanra Mezulla'nn o

cuudur. Bylece zintuhinin, ad geen byk tanr iftinin kz to
runu olduu da anlalm oluyor16. Adn tadklar tanraya hizmet
eden zintuhi (y a )- kadnlarnn st kademesini GAL SAL.ME zlntufi-
yas zintuhi kadnlarnn by/ba (KUB X I 32 III 19) Unvanl
rahibe igal ediyordu. SALzin tu h i(ya)-kadnlarnn. Byk Hitit mpara
torluu ann sonuna tarihlenen belgelerden, bir listede (KBo X 10
III CTH 2 3 5 /1 ), hattice ahs adlar ile deil, luvice (luvili) kadn ad
lar ile isimlendirildikleri grlyor. Bu devrin karakteristii olan Lu-
vizmin klt evresindeki bir grnmn hatti kaynakl bu rahibe sn
fnn luvi zel adlar da belirgin bir ekilde ortaya koymaktadrlar16.
Yine bir tanra ad tayan kadnlar, s a l huvassanalla/i-17 ismi ile
belirtilmitir. Kesin olarak grevlerini bilmiyoruz. Luvi kaynakl Hupina
ehrinin batanras DHuvassanna kltne bal baka kadn personeli
de tanyoruz: SALalfyuitra-, s a ltarpasgana-, SAJ-manabuerata-, gibi Luv
diline has kompozita'lar173 gsteren isimler ile bildirilen bu rahibelerin
de zel klt fonksiyonlarn bugn anlamaktan henz uzaz.
s a l tapriyas veya SALfapr/tass/-18 isimli kadn personelin grevleri
ve yaptklar ilerin daha ok din trenin hazrlk safhasnda merasim
yerinin ve gerekli klt eyasnn tanzim edilmesi olduunu anlyoruz.
Tadklar adn etimolojik anlam bugne kadar kesinlikle saptanama
m olan s a l fyazgara-19 kadnlarnn isimlerinin yazl eitlidir. Bildii
miz metin yerlerinde daha ok oul SALM^fyazgarai- ad altnda ge
en bu kadnlar topluluu, bayram trenlerinin hizmetkr olarak belir
mektedir. SALME^âzgara(i)- klt trenlerinin hazrln yapmaktadr:
sunaklar gerekli yerlere yerletirirler, eitli kurbanlar (ekmek, iki,
meyve) getirir, tarlar. Klt prosesyonlarnda tanrlarn tasvirlerini
(efijilerini) tama grevleri de vardr. Klt envanterlerindeki pasajlara
15 Friedrich, HW, s. 262; Laroche, Recherches s. 40. Bk. KUB

XXV 11, 1-12; CTH 650.
16 Bk. Kammenhuber, Alt. K lein..., s. 435.
17 Bk. HW 79; Alp, JK F I, s. 132-133; Laroche, DLL, s.176.
17 Laroche, DLL, s. 176-177.
18 Friedrich, HW, 1. E rg. s. 20, 2. E rg. s. 24; Darga, ay.y., s.
129 n. 25; bk. CTH, s. 167.
19 Friedrich, HW, s. 68 Frau im Tempeldienst. Bk. CTH 651.
Archi, Studi Micenei ed Egeo-Anatolici, XIV (1971) , s. 222.
(KBo II 13 a.y. 3-4; KUB X V II 35 II 27-28) gre, kltte yksek bir ra

hibe mevkiini igal etmeyip daha ziyade aktif rolleri ile klt hizmetileri
snfna girdikleri belli olmaktadr. KBo II 13 .y. I 10, 11-20'deki pasaj,
bu personelin tm grevlerini bildiriyor: *SAL.MEâzgara/- kadnlar
kurbanlk ekmekleri ve DUG&ars/'yi10il yukarya, daa tarlar, tanr hey
kellerini baytloslarn nne yerletirirler. Sunaklar meyve ile donatr
lar, ekmekleri ve erzak kabn (DUG#ars/'yi) yerlerine koyarlar. Klt t
reni bittikten sonra tanrlara, trene katlan insanlara elenkler taklr
ve tanrlarn elendirilmesi fasl da yerine getirilir. Gn bitip gece olun
ca, frazgarai- kadnlar Tanrlar geri (tapnaklarna) getirirler, sunaklar
tanzim ederler, kurban ekmeklerini blerler, kaplar (kurban ikisi ile)
doldururlar (benzer pasaj iin bk. ayn metin a.y. 2-9 ). KUB X V II 35
III 32, 33 IV 24'de ekmek kurbann ve WGfyarsi-y\ yukar getirirler.
SAL.MEaZgara/- ile beraber geen klt personelinden biri de l .m e
U R .M A H Kurt adamlardr. KBo II 8 a.y. III 11, 12, 23, 26'da kurban
treni iin meyveleri getirirler. SALME&fyazgarai-, s a l.m e palvatalleS-
(llhici kadnlar) ile ayn metinde geer (KBo II 8 li 23, 24, 2 9 ). Dier
bir klt envanteri metninde de fyazgara-kadnlar tek balarna ark sy
lerler (KUB X X V 25 .y. 7-8, 15 SALMESfazgarai S\RRU). Bylece az-
gara- kadnlarnn ayrca Tanrlarn elendirilmesi (dusk-, duskaratt-J
trenlerinde, yani divertimento faslnda da grevleri olduu anlalm
oluyor (bk. KBo II 7 a.y. 23; KUB X V II 35 I 12; II 24-26; III 8; IV 13).
kinci snf bir klt hizmetkr olan SAL.MEfcatra'lar19b DGE6 = Si
yah Tanrann kltnde196, EN SSKUR.SISKUR- Kurban sahibi ve
LSANGA- rahibin yannda gemektedir, katra- kadnlar tapnan
iinde yaplan kurban merasiminden sonra ad geen din adamlar ile
Tanray verler (piyannai- KUB X X IX 4 III 10; drdnc gnn bi
timinde yaplan tren). Bu kadnlarn arkc veya mzisyen ol
duklar kesinlikle saptanamyor.
Hitit din trenlerinin ilgi ekici bir fasln kral ailesinin mensuplar
lnce yaplan / Klt20 yinleri tekil etmektedir. Kral ve kralie-
19a Kr. Friedrich, HW, s. 60.

19b Friedrich, HW, s. 106, 1. E rg., s. 10, 2. E rg., s. 15; Kronas-
ser, EH S 2, s. 187; kr. Otten, StBoT 15 (1971), s. 11 Musikantin-
nen, s. 15 K atra Sngerin.
19 K ronasser, U m siedlung..., s. 22-23.
20 Otten, Tot. ve CTH 450, 451 ve bibl.
238 MUHBBE DARGA
lerin cesetlerinin yakldn bu konu hakknda bilgi veren rituallerden

reniyoruz. l Yakma ve onu takip eden l Klt yinlerinde
kadnlar byk rol oynamaktadr. Ksaca bu yin fasln21 inceliyelim :
Kral ailesinden len kiinin, kral ve kralienin cesedi yakldktan
sonra ikinci gn kemik kalntlarnn Ukturiden toplanmas ve korun
mas ilerini kadnlar yapar. Bundan sonra bu kadnlara yiyecek ve ie
cek verilir. Bunu takip eden yinlerde ba rol SALU.Gl- htiyar ka
dn, Byc kadn oyn ar: ki sal U.GI- Byc kadn kar kar
yadr. Birinin elinde terazi bulunur, bir kefesini altn, gm, kymetli
talarla doldurur, dierine ise toprak koyar. Sonra karsndaki SAL
SU.GI'ye sorar: lnn ruhunu kim teki dnyaya gtrecek? Buna
benzer trl konumalardan sonra terazi Gne Tanrsna kar krlr
ve arklarla birlikte alayp arma, dvnme yini balar22. Ayn gruba
giren bir metinden SALSU.GI Byc Kadnn kurban olarak yaklan
bir sapann kllerini topladn ve kurban olarak sr ve at kafalarnn
yakldn reniyoruz23. Bylece Hititlerin l Klt trenlerinde
alayan kadnlarn varl ve rolleri de anlalyor. Bunlarn trende,
htiyar-byc kadndan daha az nemli, ikinci derecede biryerleri
vardr. Sz konusu belgelerde, alayankadnlar SAL-tapt/dara- adn
tarlar24. l klt treninin yedinci gnnden itibaren programda g
rlrler. Kurban ve Iibasyon merasiminden sonra arklar fasl gelir. En
son yin SALtapt/dara- alayan kadnlarn gz ya dkmeleri, inle
meleri ve dvnmeleridir (hitt. veskuvan dai-, allalamnai-)15. Bu mera
simin hepsi 15 gn srmekteydi.
Hititlerin de kehnete, falcla, sihir ve byye dier nasya ka-
vimleri gibi, ok nem verdikleri orakel metinlerinden anlalyor. En
ufak, basit vesilelerle fala mracaat ediliyordu. rnein; yolculuk, mal
sahibi olmak gibi. Dine bal byclkte (M agie) dierinden farkl bir
21 Otten, ay.es., s. 12, 13, 43.

22 Otten, ay.es., s. 68, 69.
23 Otten, ay.es., s. 78, 79.
24 F riedrichin hitite lgatinde (HW) SAHaptara,y bulamyo
ruz. Kelime yaps iin bk. Kronasser, EH S 2, s. 187. Kr. Otten,
ay.es., s. 149.
25 Otten, ay.es., s. 24, 25, 27, 29, 33, 35, 37, 43, 47, 61; s a l.m e
taptarasm balca grevleri : veskuvan dai- sich bekleiden, alla
lamnai- jammern.
kadn tipi olarak yine SALU.GI (byc kadn26) nemli bir yer almak
tadr. Byc kadnlar, sihir, fal, kehnet ve yeminle takdis (conjura-
tion) metinlerindeki trenlerin yapclar, bu yini dikte ettiren ve bata
gelen yneticileridir. Bycler, kularn uuuna, cierlere ve hay
vann i organlarna (kalp, barsak v.s.) bakarak kehnette bulunurlar
d. Gerektiinde kral ve kralie de bu byc kadnlara mracaat ede
rek gelecee ait bilgi ediniyorlard. Btn din bakmdan temizlenme
(Purification), ktlkleri defeden uzaklatrma yinlerinin yapcs
sal U.GI Byc kadnlan) olduunu birok vesika da belgelemekte
dir. Sz konusu yinlerde balca yeri bu kadnlar igal etmekteydi.
sal U.GI Byc kad/nlan'a hattice metinlerde tesadf edilmiyor; tek
istisna 9 5 0/c IV 7 v.d. (= C T H 734)'deki ritualde grlyor. SALSU.GI
Byc kadnlarn daha ok din tekerlemeleri luvi dilinde ve zl
szleri Iitani tarznda okuduklar belgelenmektedir27.
Hitit tabletleri arasnda kitaplk katalou trnde bir metinde28
Hurri memleketinden bir kadn hekimin adn (fA-az-zarri s a l a .ZU
bur-Ia-a) ve dikte ettirdii by treninin zetini buluyoruz: ince
ya (ileminin) 1. tableti, Hurrili hekim kadn Azzari tarafndan (dikte
ettirilmi). - Bir insan dman bir ehire kar ordular bir yere sefere
gtrd zaman, ordunun nnden kaan/koan komutan (iin); ince
ya ile nasl takdis edilir; komutan nasl ya ile ovulur; atlar, btn
tehizat ile harp arabas (nasl ovulur). - Son/Bitti.
Bylece bu belge ile Mezopotamya toplumlarnda olduu gibi, Hitit
toplumunda da baz kadnlarn hekim sfatn tad29, kt bir durumu
iyiye dndrmek amac ile yaplan by yininde balca yeri alm ol
duu grlyor.
Yine din metinlerde rastlanan ve yksek bir kadn belirten
SALSUHUR.LAL nvan ve sfatn tayan kadnlar hakknda neler bili
yoruz? Genellikle bu hanmlara Sarayl Hierodul anlam verilmekte
dir30. Bunlarn Hitit kltnde hakikaten kutsal fahie olup olmadk
26 Kr. Friedrich, HW, s. 62, 295.

27 Kammenhuber, ay.es., s. 435.
28 Bk. CTH 276, s. 162.
29 Bottero apud Grimal, H istoire Mondial, s. 170-171.
30 SAL.SUHUR.LAL : HW, s. 291 Hierodul. bk. Sommer,
HAB 194 No. 2; Friedrich, V ert. H 155, 170 v.d.
240 MUHBBE DARGA
larn kesinlikle tayin edemiyoruz. Bir ritual metne31 gre ihtiyar/b

yc kadnn yardmcsdr. Bunlar yksek rahibe snfna dahil olup,
kehnet, ayrca yeminle tasdik merasimlerinde de barol oynarlar.
Bu kadnlarn kltteki fonksiyonlarn tayin etmek ayr bir incele
menin konusu olacaktr. salsuH U R .LA L, by, sihir metinlerini de tpk
ihtiyar byc kadn gibi dikte ettirmektedir. Acaba bu kadn bir kle
hizmetkr m, yoksa hakikaten yksek bir rahibe midir? imdilik
hierodul anlamyla ifade etmee devam edeceiz. Bu nvan tayan
en mehur salsuH U R .LA L, milttan nce 15. yzylda yaam SAL
Kuvatalla isimli kadndr. Kral Arnuvanda ve kralie Amunikal'in b
yk Itfuna mazhar olmu bu hanma, evltlarna geecek olan muaz
zam bir toprak paras vakfedilmitir32. Bu vakf bildiren belge zerinde
kral ve kralienin ortak mhr de yer almaktadr (kr. SBo I 60).
Son yllarn aratrmalar sonucu, tapnaklarda alan bir eit ka
dnlar loncas diyebileceimiz gt meydana karlmtr. Bunu Otten
ve Soucek'in ortak aratrmalarna borluyuz33. Hitit dilinde udati ismini
tayan kadnlar bu rgt meydana getiriyorlard. Bu kadnlarn ocuk
laryla birlikte Tanra Lelvani tapnanda grevlendirildiklerini kralie
Puduhepa'ya ait belgelerden biliyoruz33.
Klt personeli arasnda erkek ve kadn arkclar da34 nemli bir
yer alrlar. Bunlarn mensup olduklar Klt'n etnik kaynana uygun
olarak eitli dillerde Hattili, Luviii, Hurrili, Babilli ark syledikleri
bildirilmektedir. Din trenlerin ak sresince kadn cinsinin vasf ve
kabiliyetleri ngrlm, zellikle mzik ve arknn yer ald tren
lerde arkc, iihici ve litani syliyen kadnlara klt programnda geni
yer verilmitir. Ayrca bu arkclarn yannda mzik letlerini alan ka
dnlar da belirtilmitir35.
s a l.m e s 1 R arkc kadnlar, hitit yazl belgelerinde daima
SR ideogram ile belirtilmektedir. Rituallerde ve personel listelerinde
31 Bk. CTH 409 = KUB VH 53 + X II 58 I I 37 v.d.

32 Riemschneider (K.), LSU, s. 338 v.d. = CTH 223.
33 Otten-Soucek, Pud., s. 42, 49.
33 Ay.y., s. 41-42. Darga, Puduhepa : A n A natolian Queen of
th e th irteen th centry B.C., M ansele A rm aan n , s. 937-961.
34 Friedrich, HW, s. 287 : KBo H 1 I 25 v.d. LNAR; HW,
s. 292 SALSR arkc kadn.
35 Kr. Darga, ay.y., s. 127 n. 17 : SAL.MEarkammiyales.
bu kadnlar, menelerini bildiren ehirlerin adlar ile birlikte zikredilir

ler. CTH 744'de toplanan, bayram tasvirlerini veren metinlerde, hqjti
dilinde ark ve din tekerleme syledikleri zikredilmektedir36. CTH
235/1, 2 A-B'de verilen listelerde eitli ehirlere mensup arkc ka
dnlan) sralanmaktadr. Bunarn arasnda bazlarnn esir (GEME) ol
duu ayrca belirtilmitir. arkc kadnlar snfnn en mehurlar Ka-
ne'li olanlardr37.
Ankara Mzesinde tehir edilmekte olan henz neredilmemi
inandk meneli byk klt amforasnn zerinde hitit mzik letlerini
almakta olan bir kadnlar alay tasvirini gryoruz.
Din yinlerde arknn yannda dansn da varolduunu biliyoruz.
Erkek dansrler L tarvesgala- ve dansetmek fiili (tarvesk-) bayram t
renlerinin programnda yer almaktadr. Rakkase ve danszlerin sz ko
nusu trenlerdeki varl, tpk Mezopotamya'da olduu gibi, pek tabi
dnlebilir, genellikle NAR ideogram ark (c ), dans (r) de
belirtmektedir38. Anadolu yazl belgelerinde danseden ve bu ii mes
lek edinen kadnlarn hangi ideogram ile ifade edildiini ve hitit dilinde
nasl isimlendirildiklerini henz saptam deiliz.
ikinci snftan klt hizmetkrlarna mensup bir grup kadnlar da
SALdammara-, SALME&dammaras, SALA^dammaranza ad ile belirtil
milerdir39. Sonuncu yazl, bu adn luvi diline uydurulmu eklini gs
termektedir. dammara-, dammaranza- kelimesinin etimolojisi genellikle
dam (m )ai- ikinci (ikinci snf), teki anlamna gelen belirsiz za
mirden tretilmi olarak kabul edilmektedir40.
Bylece isimleri ile bu kadnlar, ikinci snf hizmetkrlara dahil ol
duklarn belli ediyorlar, ikinci snf kadn klt hizmetilerinin pek ou
nun sadece adlarn metinlerde gryor, grevlerini ise bugn iin tayin
36 Kammenhuber, ay.es., s. 435.

37 K aneli arkc kadnlar iin bk. Bossert, KS, s. 15 v.d.
Goetze, K2., s. 134; O tten apud Schmkel, Kulturgeschichte, s.
430; B aydur (N.), Kltepe (Kane) ve K ayseri ta rih i zerine a ra
trm alar, stanbul 1970, s. 62. K aneli erkek ve kadm arkclarn
a t syledikleri tan rlar, H int-A vrupal adlar tayan, H ititlerin
mill tanrlardr.
38 Labat, Manuel, s. 165. Kr. Bottero, ay.es., s. 208.
39 SALdammara- iin bk. Friedrich, HW, s. 207.
40 Laroche, DLL, s. 89; K ronasser, EHS, 2, s. 186.
242 MUHBBE DARGA
edemiyoruz. rnek olarak vereceimiz isim, kelime yaps olarak

bier nom.ac. gstermektedir: SALjasnu palla KBo X V II 61 .y. 10; s a l
frassanup[alla] 72 2; s a ltabatalH KBo X V II 102 a.y. 17; 103 a.y. 17;
SAL.ME%a/ja//a//es KBo X X 68 .y. I 7.
Burada Hititoloji literatr erevesi iinde hemen hi deinilme
mi bir konuyu ana hatlar ile ilgilenenlere sunuyoruz. Bundan sonraki
almalarmz da yine ayn ynde olacak, Hitit rahibelerinin ve kadn
klt hizmetkrlarnn fonksiyonlarn tek tek aratrarak saptama ama
edinecektir. Hitit'lerin din tarihinin bir blmn aklayacak her ara
trma, dnya din tarihinin bugne kadar zerinde durulan ve dikkati
eken bir fasl, Ege ve Bat Helen dnyasnn din grleri, tanrlar kl
t, rahip ve rahibeler hierarisinin aydnlatlmasna da k tutacaktr.
Binlerce ritual metin mzelerimizde incelenmek iin uzmanlar bek
lemektedir. Kanmzca en nemli olan husus, insanln fikr ve sosyal
gelimesi yer yer izlenirken, Anadolu insannn kltr ve din tarihi kad
rosu iinde yllarca anlalmam, gereince deerlendirilmemi olan
etken rolnn ve katksnn belirgin olarak meydana karlmasdr.
KISALTMALAR VE BBLOGRAFYA
ABoT K. Balkan, Ankara Arkeoloji Mzesinde bu

lunan Boazky Tabletleri. stanbul 1948.
Alp, BN S. Alp, Untersuchungen zu den Beamten

namen in hethitischen Festzeremoniell.
Leipzig 1940.
Bossert, KS H. Th. Bossert, Ein hethitisches Knigssie

gel. Berlin 1944 (Istanbuler Forschungen,
Band 18).
CAD The Assyrian Dictionary of the Oriental

Institute of the University of Chicago. Chica-
go-Glckstadt 1956 v.d.
Friedrich, HW J. Friedrich, Hethitisches Wrterbuch, Kurz

gefasste kritische Sammlung der Deutungen
hethitischer W rter. Heidelberg 1952.
Friedrich, H W 1. Erg. J. Friedrich, 1. Ergnzungsheft zu HW ,

Heidelberg 1957.

Heidelberg 1961.

Heidelberg 1966.
Friedrich, HG2 J. Friedrich, Die Hethitischen Gesetze. Nach

druck mit einer Vormerkung von A. Kam-
menhuber Leiden 1971.
Friedrich, Vert. J. Friedrich, Staatsvertrge des Hatti-Rei-
ches in hethitischer Sprache I, II. Leipzig
1926. (M V A G 31/1, 3 4 /1 ).
Grimai, Histoire P. Grimai ve bk.. Histoire Mondiale de la

Mondiale Femme. Prhistoire et Antiquit Paris 1965.
MUHBBE DARGA
244
A. Goetze, Kleinasien. 2. Auflage. Mnchen
Goetze, KI2
1957 (Handbuch der Altertumswissen
schaft).
H.G. Gterbock, Some aspects of Hithite

Gterbock, A ctes
Festivals. Actes de la X V IIe Rencontre As-
syriologique Internationale, Bruxelles, Ham-
sur Heure 1970, s. 173-180.
V . Haas, Der Kult von Nerik. Rom 1970.

Haas, K N
stanbul Arkeoloji Mzelerinde bulunan Bo
IB oT azky Tabletlerinden seme metinler l-lll.
stanbul 1944-1954.
Jahrbuch fr Kleinasiatische Forschung.

JK F Heidelberg 1950 v.d.
Journal of Near Eastern Studies. Chicago.

JN E S
A. Kammenhuber, Die Arier im Vorderen
Kammenhuber, Arier.
Orient Heidelberg 1968.
A. Kammenhuber ve bk.. Altkleinasiatische

Kammenhuber, A lt.
Sprachen. Leiden 1969 (Handbuch der
Klein. Orientalistik, 1. Abteilung, II. Band, 1t und
2. Abschnitt, lieferung 2 ).
Keilschrifttexte aus Boazki. Leipzig-Ber

KBo lin 1916-1971 (C. I-X X ).
H. Kronasser, Etymologie der Hethitischen

Kronasser, EHS
Sprache. Wiesbaden 1962 v.d.
H. Kronasser, Die Umsiedlung der Schwar

Kronasser, Umsiedlung
zen Gottheit. W ien 1963.
Keilschrifturkunden aus Boghazki. Berlin

KUB 1926-1971 (C.
R. Labat, Manuel d'Epigraphie Akkadienne.
Labat, Manuel
(Signes, Syllabaire, Idogramme). Paris
1959.
HTT'LERN KLT TRELERNDE KADINLARIN YER 245
Laroche, CTH E. Laroche, Catalogue des textes hittites.

Paris 1971.
Laroche, DLL E. Laroche, Dictionnaire de la langue Louvi-

te. Bibliothque Archologique et Historique
de L'Institut Franais-Paris 1959.
Laroche, Recherches E. Laroche, Recherches sur les noms des

dieux hittites. Paris 1947.
MDOG Mitteilungen der Deutschen Orient-Gesell

schaft. Berlin 1898 v.d.
Otten, Tot. H. Otten, Hethitische Totenrituale. Berlin

1958.
Otten-Soucek, Pud. H. Otten-Vl. Soucek, Das Gelbde der K

nigin Puduhepa an die Gttin Lelwani,
StBoT 1 (1965).
Otten, Fischer H. Otten, Hethiter, Hurriter und Mitanni

Weltgeschichte (Fischer Weltgeschichte III, Die Altorien
talischen Reiche II). Frankfurt/Main 1966.
RHA Revue Hittite et Asianique. Paris 1930 v.d.
Riemschneider, LSU K. Riemschneider, Die hethitischen Land-

schenkunsturkunden, M IO 6 (1958), s.
321-381.
Schmkel, Kultur H. Schmkel, Kulturgeschichte des alten

geschichte Orient. Stuttgart 1961.
SMEA Studi Micenei ed Egeo-Anatolici. Roma 1967

v.d.
Sommer, HAB F. Sommer A. Falkenstein, Die hethitisch-

akkadische Bilingue des Hattusili I (Labar-
na II). Mnchen 1938.
StBoT Studien zu den Bogazty-Texten. Wiesba

den 1965 v.d.
TRK AMRAL EMR MUSTAFA BN BEHRAM BEYN
HNDSTAN SEFER (1531)
Dr. M . Yakub Mughul
Selmn Res'in lmnden sonra yeeni Emir Mustafa bn Behram

Bey, Yemen hakimi oldu. leriyi gren ve tecrbeli bir kimse idi. Bir
ok defalar u veya bu sebepten tr, emir ve naiblerin, leventler tara
fndan ldrldn grmt. Bu yzden Yemen'de kalmay reddetti
ve Kameran'a doru ilerlemeye karar verdi1.
Ulu-Hn'ye2 gre, Mustafa Bey, bu srada stanbul'da bulunan
Behram Bey'den grevinden uzaklatrldna ve Yemen Naiblii'ne ba
ka birinin tayin edildiine dair haber almt. Bu sebepten dolay babas
ona, yeni Yemen naibi gelmeden Hindistan'a hareket etmesini tavsiye
etmekteydi. Bununla beraber, bu grler baka bir ada kaynak ta
rafndan benimsenmemektedir.
Sylendiine gre bu srada, Emir Mustafa, gney Kzl Deniz (Ye
men Denizi)'in herhangi bir Portekiz hcumuna kar mdafaa edilebil
mesi iin, Kameran'da bir kale yapmak arzusunda olduunu akla
mt3.
Muhtemelen, 1528 Ocak ay sonunda Kameran'da bulunan Trk
kadrgalarn yakmak amacyla Kzl Deniz'e doru yelken am bulu
nan Portekiz donanmas hakknda bilgi almt. Bununla beraber, Por
1 Kutbeddin Mekk, Berkul-Yeman fi Fethil-Osmani, Ahbarul-Yemani ismile l

adnda bir yazarn yapm olduu ilveli tercme, Hamidiye Ktb. no. 886, yp. 27b. - 28a.
2 Ulu Hn, Hac ed-Dabir Abdullah Muhammad, Zafer ul JValih b Muzaffer wa
lihl, A n Arabic History o f Gujarat, Edited by E.D. Ross, London 1910, cilt 1, s. 220.
English Translation by M.F. Lokhandvvala, Oriental nstitute, Baroda, 1965.
3 Berkul-Yeman, yp. 29b; Mneccim Ba, Dervi Abmet Dede, Sahhi fl-ahbr fi
veki l-sr (Arapa Camid-Dvel), T.S.A.S. Renan Ktb. no. H. 1345, Nuruosmaniye
Ktb. no. 3171-3172; Bak, Sahai fl-ahbr, Matbaa- Amire, stanbul, 1285 H, cilt III, s. 220.
248 M. YAKUB MUGHUL
tekizliler aksi istikmette esen rzgrlardan dolay Kameran'a varmaya

muvaffak olamamlard4.
Emir Mustafa, hareket etmeden nce, Seyid Ali al-Rm'yi Yemen'-
dek vekilliine, Selmn Res'in klelerinden olan Ahmed Bey'i de al-R-
m'nin idr ilerde danmanlna tayin etti. Kameran'a varnca, bu
rada bir kale ina etmeye balad ve gelecek deniz mevsimine kadar
orada kald5. Buna ramen, Mustafa'nn Kameran'daki ikmeti hakkn
da dier ada kaynaklar bir bilgi vermemektedirler.
Tannm bir ada kaynaa gre, Trkler, 937/1530-1531 Aus
tosta muhasara edip, liman bloka ettiler. Ama, Eitor de Silveira kuman
dasndaki on teknelik bir Portekiz filosunun gelmekte olduunu iitince
Emir Mustafa, 1530 ubatnda Aden limanndaki muhasaray kaldrd
ve baka ufuklara doru yelken at6. Bu durum Portekizlilere kaleyi
muhasara etmek frsatn verdi.
OsmanlIlardan son derece korkan Aden hkmdar, Portekizlilerle
bir dostluk anlamas yaparak, onlara ylda 10.000 erefi altn vergi
demeyi kabul etmeyi ehveni er buldu. Portekiz kumandan Silveira,
burada ayrca Antonio Betelho kumandasnda bir brigantin ile otuz
Portekizli brakt7.
Muvaffakiyetsizlikle neticelenen Aden muhasarasndan sonra. Emir
Mustafa'nn hr'e gittii kabul edilmektedir. Ertesi yln balangcnda
(4 Muharrem 93 7 /2 8 Austos 1530) Emir Mustafa, Hoca sefer ve te
kilerle birlikte, ihr'den ayrld. Fakat ters esen muson rzgrlar y
znden tekrar ihr'e dnmek zorunda kaldlar. Mustafa ihr'deki ik
meti srasnda, Sultan'a yukar Vadi Hadramut'daki savalarnda hizmet
etmek zere yz asker brakt8.
Bu bilgileri aldmz kaynak9, yaznn devamnda. Emir Mustafa'
nn Hoca Sefer ve tekileri Sultan Badr'n otanda brakarak, Porte
kizlilerin gelecei korkusu ile 13 Rebilahir 9 3 7 /4 Aralk 1530 da ihr'-
4 F.C. Danvers; The Portuguese in India, vol. I, London, 1894, s. 385.

5 An-Nur as-safir, yp. 71b, (British Musuem Add. 16648, 1):
6 F.C. Danvers; Ayn eser, 1, s. 398-399; R.S. Whiteway, The Rise o f Portuguese
Power in India 1497-1550, London, 1899, s. 227, Longworth Dames, The Portuguese and
Turks in the Indian Ocean in the Sixteenth Century, J.R.A.S. part I, January 1921, s. 14.
7 F.C. Danvers, Ayn eser, I, s. 398-400; C.F. Beckingham (R.B. Serjeant, The Por
tuguese o ft the South Arabian Coast, Oxford, 1963, s. 172de).
8 Tarih-i ihf (yp. 68b) R.B. Serjeant, Ayn eser, s. 56-57de.
9 Ayn eser, (68b) R.B. Serjeant, Ayn eser, s. 57-58de.
HNDSTAN SEFER (1531) 249
den Hindistan'a hareket ettiini sylemektedir. Ertesi ay (15 Cemazi-

yel-ewel / 3 ubat 1531) bir Portekiz gemisi ihr limanna girdi; fa
kat Hoca Sefer tarafndan malup edilip uzaklatrld. Bundan sonra,
15 Recep / 4 M art 1531'de Sefer, ihr'den ayrlarak Hindistan'a hare
ket etti. Baka kaynaklarn10 nda. Emir Mustafa ile Hoca Sefer'in
Hindistan'a gitmek zere ihr'den birlikte ayrldklar anlalmaktadr.
Msr ve Arabistan'n siyasi yapsndaki bu ehemmiyetli deiiklik
ler esnasnda. Bat Hindistan'da bir krallk olan Gcerat, Sultan Baha
dr ah (1526-1537 M .S .) tarafndan idare edilmekteydi. Kendisi baz
Hint limanlarn ellerinde bulunduran Portekizlilerle iyi geinmekteydi.
Portekizlilerin, 1529 Ekiminde Goa'ya gelmi olan enerjik bir valileri
vard. Bu vali, Nuno da Cnha idi. 1530 yl banda, yeni vali11. Porte
kizlilerin Bat Hindistan'daki topraklarnn merkezini, Koin (Cochin)
den Goa'ya nakletti. Goa, bu tarihten itibaren, Hindistan'daki Portekiz
topraklarnn merkezi oldu. Cnha, bir liman ehri olan Diu'yu da ele
geirerek Portekiz Hindistan'na dahil etmek arzusundayd.- Portekizli
lerin noktai nazarndan bu kendilerinin bu blgedeki topraklarnn emni
yeti bakmndan gerekli idi, zira Diu Portekizlerin Hindistan'daki ms
temlekeleri aleyhindeki faaliyetlerin merkezi ve Trkler iin de bir s
nak12 tekil etmekteydi.
Portekizli vali, Diu'ya yaplacak hcum iin btn hazrlklar yap
t. dar tekilt, askeri tehizat depolar ve tezghlar (doklar) btn
randmanlariyle altlar ve neticede Diu'yu igl etmek iin, 190 sa
va gemisini ihtiva eden, 400 teknelik bir filo hazrland. Portekiz kuv
vetleri, 3600 Portekizli asker, 2000 kadar Malabarl, 8000 kle ve 5000
yerli denizcinin dahil olduu 6460 denizciden mteekkildi13.
Nuno da Cnha, 6 Ocak 1531'de14 byle heybetli bir filo ile Goa'-
dan Diu'ya hareket etti.
Portekiz filosu, nihayet, 7 ubat 1531'de Bete15 adana vard.
10 Berkul-Yemn, yp. 29b; Ulu Hn, Ayn eser, I, s. 220.

11 Tarih-i ihfl, (68b) R.B. Serjeant, Ayn eser, s. 57-58de.
12 Ulu Hn, Ayn eser, I, 220; Berkl-Yemrii, yp. 224 a-b.
13 R.S. Whiteway, Ayn eser, s. 225; C.F. Beckingham (R.B. Serjeant, dip not s. 59da);
F.C. Danvers, I, s. 400; Tarih-i ihrde (Serjeant s. 59). 300 tekne; John Briggs, History
o) the Rise of the Mohemedan Power in India IV. dip not s. 132de Portekiz kuvvetlerinin
says 15,600 olarak verilmektedir.
14 Ayn eser, s. 225.
15 Burada kk ada vardr. al Bet, Savai Bet ve Bensla Rock adalar Diunun 26
250 M. YAKUB MUGHUL
Bu kayalk ada tabiat artlar yznden kuvvetliydi ve 1000 renberin

yan sra 800 askerlik kk bir kuvvet tarafndan muhafaza edilmek
teydi. Muhasara edilenler, erefli artlarla teslim olmaya razydlar fa
kat Portekizli vali onlar esir etmekte srar etti. Btn yaama mitle
rini kaybeden ada ve garnizon halk karlarn ve ocuklarn ldrerek
byk bir gayretle son ferdine kadar savatlar16.
EMR M USTAFA K U M A N D A SIN D A K TRK D O N A N M A S IN IN

1531 UBATINDA H N D STA N 'A V A R I I:
Bete adas, Portekizlilerin tecvzne urad srada. Emir Mus

tafa ve Hoca Sefer kumandasndaki bir Trk donanmas, Portekizliler
tarafndan hi bir glkle karlamadan Diu'ya vard. Emir Mustafa'
nn kuvvetlerinin 600 Trk ve 1300 Arap'dan17 mteekkil olduu sy
lenir. ada bir kaynaa gre18 Trk macera peresti beraberinde 7 top,
ve hatr saylr bir topu kuvveti de getirmiti. Muhakkak ki, kendi
kendilerini mdafaa etmek zorunda bulunanlarn byle bir yardma bil
hassa ihtiyalar olduu kritik bir anda. Emir Mustafa'nn Diu limanna
gelii, hadiselerin grnn tamamiyle deitirmiti.
O devirde, Diu adas. Melik Togan ibn Melik Ay'z tarafndan
idare edilmekteydi. Kendisi Gcerat kral Bahadr ah'n temsilcisi idi19.
veya 28 m kadar dousunda bulunmaktadr. Sz geen aday ayrtetmek mmkn de-

fldir. Bununla berabar, bu trajik hdise, bu adadan birinde vuku bulmutur.
16 F.C. Danvers, Ayn eser, I, s. 401 de, aralarnda E to r da SUverianin da bulun
duu sadece dokuz Portekizlinin ldrld R.S. Whiteway, A yn eser, s. 226-227 de
150 Portekizlinin telef olduu, Tarih-i ihr (R.B. Serjeant, Ayn eser, s. 59) da ise 200 kiilik
garnizonun toptan ldrld ve PortekizUlerin 500 l verdii sylenmektedir.
17 R.S. Whiteway, Ayn eser, s. 227, R.B. Serjeant, Ayn eser, s. 18; F.C. Danvers,
Ayn eser, I, s. 402.
18 Zeynd-Din al-Mabari, Tuhfetl-Muchidn, (Hakim S. emsuah Kadri tara
fndan yaynlanm), s. 36.
19 A n Arabic History oj Gujarat, I, s. 220.
Ulu Hn'ye gre, Trk amirali Melik Togan tarafndan samimiyetle

karlanm, byk sayg ve hrmet grmt.
Emir Mustafa, Dlu adasna varr varmaz, adann mdafaa mesuliye
tini stne ald. stn Trk topu birlii adaya yerletirildii gibi eh
rin etrafna tahkimat ukurlar kazld ve dier mmkn olan btn ted
birler alnd. Emir Mustafa, bu tedbirlerle ehrin mdafaa imknlarn
byk lde kuvvetlendirmi oluyordu.
Portekiz filosu. Bete adasn tahrip ettikten sonra, Diu nnde de
mirledi ve limann nndeki denizi kaplad20, ve sonra tekrar tekrar
ehre hcum etti fakat Emir Mustafa onlara topularnn kuvvetinin
tadn yle bir tatrd ki, Nuno da Cunha'nn gemisi manevra yapp ye
rini deitirmek mecburiyetinde kald. Ertesi gn, ehir, on iki librelik
mermi atan 40 topla, 50 kademelik bir mesafeden, aralksz olarak, id
detle topa tutulmasna ramen, Portekiz gemileri, ar kayplar vererek,
Diu'dan ayrldlar.
Dman mitsizlik iinde, muhasaray kaldrd ve 31 ubat 1531
gnnn akamnda, arkasnda, muazzam bir top brakarak geri ekil
di. Portekizliler, malubiyetlerinden dolay o kadar mitsizlie kaplm
lard ki, Mslmanlar, zaferlerinin erefine top atnca, tayfalar sakat
lanm gemilerini terkettiler ve geri dnmeye glkle ikna edilebildi-
ler21.
Kayplara gelince, bu konuda Portekiz kaynaklar rakkam verme
mektedir. Buna ramen, ada bir tarihi olan Ulu Hn22, bu deniz
sava hakknda u bilgiyi vermektedir: Mustafa, Portekizlilerin gemi
lerinden bir ounu batrd ve bunu, Diu kylarnda ei grlmemi bir
muharebe takip etti. Portekizliler kendilerini bozguna uratan bu gemi
lerin Diu'ya m yoksa baka bir memlekete mi ait olduunu anlayama
dan, Diu Pattan'a katlar. lerinden biri karaya kp, bu gemilerin
kim ait olduunu sordu. Bu gemilerin Emir Sultann kz kardeinin
oluna ait olduunu renen Portekizliler Ona mukavemet edemeyiz
diyerek Goa'ya dndler.
Zayiat hakknda Tarih-i ihr23 aadaki malmat vermektedir:
20 R.S. Whiteway, Ayn eser, s. 227; F.C. Danvers, Ayn eser, I, s. 401.
21 R.S. Whiteway, Ayn eser, s. 227-228; John Briggs, Ayn eser, dip not, 132; Zeynd-
Din, Rowlandsonun tercmesi, s. 36, Watson, Hist, o f Gujarat, s. 41; Elphinstone, The
History o f India, s. 745.
22 A n Arabic History o f Gujarat, I, s. 220; bak. E.D. Ross, Ayn eser, s. 11.
23 R.B. Serjeant, Ayn eser, s. 59.
252 M. YAKUB MUGHUL
Tanr, Mslmanlar onlara muzaffer kld ve dnme Hristiyanlar-

la taraftarlar ve Malabarllar saylmyacak olursa, ilerinden 1500 ta
nesi ldrld, krk kadar yelkenli gemi batrlp, yirmi tanesi de ele
geirilerek bir ok esir alnd. yle ki, Frenkler bozguna urayarak geri
ekildiler.
Heybetli bir Portekiz filosunun Diu'dan geri pskrtlmesi muhak
kak ki Osmanl Sultan'nn nfuzunu arttrm ve kat'i olarak devrin en
kudretli Mslman hkmdar olarak kabul edilmiti.
Bahadr ah itor (Chitor) kalesini muhasara ettii srada, Porte
kiz filosu Diu'ya varmt.
Bu haberi alnca. Bahadr ah, derhal itor muhasarasn kaldrd
ve ampanir'e geldi. Bu arada, Portekiz hcumu pskrtlm ve d
man geri ekilmiti.
Trk amirali Emir Mustafa'nn cesaret ve kahramanl Diuyu kur
tarmt. Mustafa, Sultan tarafndan ampanir'e arld ve burada
Bahadr ah tarafndan byk bir saygyla karland. Sultan Trk kah
ramannn yiitlii karsnda ok memnun olmutu ve Sultann nedim
leri mevkiden indirilirken o yksek bir mevkiye getirildi24. Sultan, Emir
Mustafa'ya Rm Nsr Han ve Hoca Sefer Selmani'ye Hudavend Han
payelerini verdi25. Bahadr ah, bununla da kalmayarak Trk kahraman
nn hizmetini, ona Raner, Surat ve Muhaim'e kadar btn bitiik sa
hilleri vererek mkfatlandrd. Bunlara daha sonra Diu'da ilve edildi.
Bu Diu'nun eski valisi Melik Togan' son derece gcendirmiti. Bunun
neticesinde Melik Togan ile Emir Mustafa arasnda evvel Melik To-
gan'n Diu zeametinden uzaklatrlmas sonra da Emir Mustafa'nn i
kyeti zerine hapsedilmesi ile sonulanan entrikalarn balamasna
sebep oldu. Daha sonra Sultan itor zerine ikinci bir sefere kmaya
karar verince, Rm Han'n tevecchn kazanmak iin. Melik Togan
ldrld26.
Gcerat Hkmdar Bahadr ah (1527-1537), tahta ktktan bir
ka yl sonra devrinin en byk Mslman hkmdarlarndan biri ola
rak kabul edilmeye balamt. Birok Hint Prensleri, dmanlarna
kar onun yardmn istemekteydiler. Bu kadarla da kalmyordu. G-
24 Ulu Hn, Ayn eser, I, s. 220.

25 bid, Ayn eser, s. 220; Tarih-i ihr (yp. 68b) R.B. Serjeant, Ayn eser, s. 60 da;
Ahbarul-Yemn yp. 28b.
26 Ulu Hn, Ayn eser, s. 220.
cerat, Gcerat kralnn himyesine snan herkesin barna olmutu.

Bununla beraber. Bahadr ah, saltanatnn en parlak yllarnda ileride
Portekizlileri Bat Hindistan'daki nfuzlarn kuvvetlendirmek frsat ve
recek olan bir siyas hata yapt.
Muhammed Zaman Mirza adndaki bir si, Delhi'den kaarak G-
cerat'a geldi ve Bahadr ah tarafndan himaye edildi. mparator Hm
yn, bir eliyle mektuplar gndererek s Muhammed Zaman Mirza'nn
ide edilmesini istedi. Bahadr ah, meseleyi diplomatik yollarla hallede
ceine mztehzi bir cevap gnderdi. Bu hakaretimiz cevap, Hm-
yn'un cann skt ve derhal, Bahadr ah' cezalandrmak zere ze
rine yrmeye karar verdi27.
Bahadr ah, itor Muhasarasiyle megulken. Hmyn byk
bir orduyla Gvalyor'a vard. Bahadr ah, itoru muhasara ederken H
myn Gvalyor'da onun gazasn bitirmesini bekledi. Bahadr ah itor
muhasarasna devam etti ve nihayet hcum ederek buray ele geirip,
muazzam ganimetler elde etti. Bundan sonra Bahadr ah, Mandasor
kalesine doru ilerledi ve Emir Mustafa Rm Han'n kumandasndaki
stn bir topu birlii ile birlikte ordusuna karargh kurdu. ki ay iki
slm hkmdarnn ordular kar karya kaldlar, fakat askerler top
ve silhlarn menziline girmekten kanyorlard. Hmyn ah Baha-
dr'n kararghna gelen erzaklar bloke etmek iin kesin tedbirler alm
ve bu, Bahadr'm kampnda ktlk balamasyla sonulanmtr. Bahadr,
ah, esir edilebileceini anlayarak cesaretini kaybedip kamtr. Onun
kandan sonra da Gcerat birlikleri dalmtr28.
Burada, 1531 ylnda Portekizlilerin Diu'yu muhasara edii srasn
da ehemmiyetli bir rol oynam olan Trk kahraman Emir Mustafa
27 Mirat-l Ahmedi, Blm I (Farsa metin, Syed Nawab Ali tarafndan yaynlan
m), Oriental Institute, Baroda, 1928, s. 73-74; Seyyid Muhammed bn Munavver l-Mlk,
Tarih-i Seltm-i Gcerat, Bodleian Lib. Oxford Ms. No. Caps. Or. c. 10, yp. 13b-14a;
Elliot, The History o f India, V, s. 190. Portekizli bir ada tarihi olan FariaY Souza Hin
distan'n i meselelerinden habersiz olarak yanl bilgi vermektedir. Bak, Briggsin Firite
IV, s. 133-134. Bikerin Portekiz (Hint) Antlamalar (1505-1542) Cilt I, s. 97 de, Hm-
ynun saldrnn sebebi, hatal olarak, Bahadr ahn silhl bir tecavze gemi bulun
duu itor kraliesinin istei olarak gsterilmektedir. Hmyn ah Bahadr aha itora
saldrmamas iin haber gndermi ve bu istek Bahadr ah tarafndan tabiatiyla reddedil
mitir. Hemen o anda, Hmyn ah itor kralln, Manduyu ve Gceratm byk ks
mm ele geirmeye karar vermitir.
28 Elliot, Ayn eser, V, 191, 192; Ulu Hn, Ayn eser, I, s. 232. J.W. Watson, His
tory of Gujarat, Bombay, 1886, s. 42.
254 M. YAKUB MUGHUL
Rm Han'n Bahadr ah' Mandasor'da terk edip, kendisini samimiyet

le karlyan Hmyn'a gittiini iaret etmek de alka ekici olacak
tr. Bu terkedi, baz Mslman kaynaklar tarafndan tenkit edilmekte,
bazlar ise Bahadr ah'n vaatlerini tutmam olmas dolaysiyle onu
hakl grmekte ve neticede Mustafa Rm Han'n krk bir kalple ondan
ayrldn sylemektedirler29.
Bahadr ah, Mandasor'dan katktan sonra evvel Mandu'ya gel
di ve oradan da ampanir'e kat. Bu srada Hmyn Mandu'yu ele
geirdi. Mandu'nun dnden sonra Hmyn Gcerat Kralnn pe
inden ampanir'e gitti. Bahadr, Hmyn'un geliini haber alnca,
Kambey'ye gitmek zere, acele buradan ayrld. Kambey'de, Portekiz
lileri Hindistan'dan atmak iin hazrlanm olan 100 gemi ile bakaca
harp malzemesinin bulunduu sylenir. Hmyn'un peinden gelmek
te olduu, byle ehemmiyetli bir anda Bahadr ah, Hmyn'un eline
gemesini nlemek iin hereyin atee verilmesini emretti. Bundan
sonra da acele Diu limanna gitti30.
BAHADIR AH VE PORTEKZLLER:
1531'de Portekiz filosunun Diu'dan geri pskrtlmesinden son

ra, Nuno da Cnha harpte kaybettiklerini anlamt. imdi kaybedilen
nfuzlarn yeniden kazanmann bir tek yolu v a rd : Siyaset yoluyla
Diu'yu ele geirmeye muvaffak olabilirdi.
Portekizlilerin ertesi yl. Bat Hindistan'daki bir ok sahil ehirle
rini tahrip ettikleri, bir ok kiiyi ldrp, drt bin kadar esir aldklar
sylenmektedir. Ayrca, Bassein ehrinden31 400 top ile fazla miktarda
mhimmat elde ettiklerine de inanlmaktadr.
Buna ramen, 1533 ylnda. Bahadr ah ile Nuno da Cnha ara
29 Tarih-i Seltin-i Gjarat, yp. 13a; Mirat-i Ahmedi, s. 74; Tarih-i Sihri, R.B. Ser-
jeant, Ayn eser, s. 60 da, A n Arabic Bistory o f Gujarat, I, s. 243-256.
30 Ulu Hni, Ayn eser, I, s. 243; Elliot, Ayn eser, V, s. 193; Tarih-i ikr, R.B.
Serjeant, Ayn eser, s. 6 da.
31 F.C. Danvers, Ayn eser, I, s. 404; Briggsin Firiste, IV , s. 133.
snda bir grme tertiplenmi, taraflar antlamann hkmleri zerin

de anlaamadklar iin, bu grme olmamtr32.
Ertesi yl (1534) Martin Alfonso kumandasndaki Portekiz filosu
Daman' muhasara etti ve mdafilerden ounu ldrerek Daman kale
sini yerle bir etti33.
Grne gre, Bahadr, itor seferine kmadan nce, Portekiz
lilerin dostluunu kazanmak iin Bassein adasn onlara vermeyi teklif
etmitir. Muhtemelen, sefer esnasnda, onlarn tehdidinden kurtulmak
istemiti.
Bahadr ah, Trk - Mool ordusuna kar mkerrer malbiyetlere
uradktan sonra, Surath hari, hemen hemen topraklarnn btnn
kaybetmiti. Byk bir mitsizlie kaplarak Sultanl yeniden elde
etmesine yardm edebilecek her kaynaktan yardm salamaya alyor
du. Bu arada Mekke'ye kamak iin de plnlar yapt. Fakat sonra bun
dan vazgeti.
Diu ehrine iltica ettikten sonra, buradaki ikmeti esnasnda h
kmdarln yeniden elde etme yolunda yardmlarn salamak iin Por
tekizlilerle grmelere balad. Nihayet eliler gnderildi ve antla
mann artlar ve hkmleri mzakere edildi. Sonunda, Portekizli vali,
30 yelkenli gemi ile Diu'ya geldi ve burada Sultan'la bulutu. Bunun
zerine, 25 Ekim 1535'de Gcerat hkmdar ile Nuno da Cnha ara
snda bir antlama yapld34. Bu muahede, bilhassa Portekizlilerin men
faatleri zerinde durmakta ve Bahadr ah'n meselelerine ikinci derece
de ehemmiyet atfetmektedir. Muahedenin35 belli bal hususiyetleri u
ekilde sralanabilir:
1. Bahadr ah toprak zerinde hak iddia etmek ve vergi top

lamak artiyle Portekizlilere Diuda, bir kale yapabilmeleri iin, istedik
leri bir yeri bahetmekten bahtiyarlk duymaktayd.
2. Muahedede, Basseinin teslim oluu. Bahadr tarafndan teyit
edilmekteydi.
32 Bikerin Portekiz antlamalar (1507-1542), Cilt I, Orijinal antlamalarn tercme

leri. I.O. Lib. Ms. No. 125 (Tombo da Estada da India 01, 180 V), s. 96.
33 F.C. Danvers, Ayn eser, s. 405.
34 Bikerin Portekiz antlamalar (1507-1542), Ayn eser, s. 98-101; R.S. Whiteway,
Ayn eser, s. 239-240; F.C. Danvers, Ayn eser, I, s. 416-417.
35 Bikerin Portekiz antlamalar, Ayn eser, s. 102-105.
256 M. YAKUB MUGHUL
3. Bahadr ah ile Portekizlilerin, karlkl olarak dostlarnn dost,

dmanlarnn dman saylmas hususunda anlamaya varlmt. Vali,
Portekiz kral adna. Bahadr ah'a karada ve denizde yardmc ola
cak, Gcerat hkmdar da, ihtiya olduu zaman adamlar ve donan
mas ile onu destekleyecekti.
4. ki taraf da, ihtidalara (din deitirme) mni olmak iin ted
birler almak, uygun vastalara ba vurmakta anlamlard.
5. Muahedede, Gcerat hkmdarnn, Portekizlilere, Diu'dan ba

ka, Bassein ve Reyz Betes blgeleri arasnda iki kaleyi daha, btn hak
lar ile beraber ve devaml mlk olarak, vereceine de iaret edilmek
teydi.
ada ark kaynaklarndan ounun bu muahede hakknda hi

bir ey sylememeleri hayret vericidir. Bu yzden, grleri zaman za
man tarafgirine olan Portekizlilere bal kalmak zorundayz. Bununla
beraber Uu Hni33, mehur eserinde, muahedeyi yle anlatmaktadr:
Bahadr, 500 Frenk askernin emrinde olmas art ile aday (Frenk-
lere) verdi. Bahadr'n fikri Hmyn tarafndan anlalnca bu anla
maya yeri halkn muvafakatim nlemek istedii iin Bahadr Cagat va
lisine hcum etti. Bahadr, Frenklerin mezkr arta gre, kendisinin ya
nnda savaa katlmadklarn grd. Sonra Cagat valisi itaat etti. Ba
hadr da Diu'ya dnd ve Frenklerin ahap binay hemen kaldrdklarn
ve yerine tatan daha geni bir kale yaptklarm grd. Bahadr, kendi
kendine bunlarn bir fenalk dndklerini hissetti, fakat onlara syle
medi. Frenklerin ne yapacaklarm Diu (ehir) den takip etti.
Modern tarihilerden birouna hkim olan kanaate37 gre. Bahadr
ah, Portekizlilerin yalnz bir ticrethne kurmalarna msade etmiti.
Onlar ise bunu sonradan heybetli bir tahkimat haline getirmilerdi.
Muahedenin esasl bir ekilde incelenmesi, antlamann imzalan
masndan nceki temas ve grmelerde Bahadr ah'n gerektii gibi
36 A n Arabic History o f Gujarat, I, s. 258.

37 Briggs, A yn eser, s. 134; Elphistone, A yn eser, s. 745; Watson, A yn eser, s. 42.
Mirat-i Ahmedi'nin yazan, Bahadr ahn AvrupalIlarn entrikalanndan tedirgin ol
duunu ve Diu adasnda ina ettikleri kale hakknda kendileri ile mnakaa, ederek devaml
olarak onlan uzaklatrmak yollann aradm sylemektedir, s. 250. Farsa, metin. Ksm. I,
s. 75.
temsil edilmemi olduu hakikatini de ortaya karabilir. Kendisinin,

muahedenin muhtevasndan bihaber olmas ihtimali de varittir.
Portekizlilerin hakikatte kale iin bir yer elde etmekle alkadar ol
duklar, kralln geri aldktan sonra kendilerini Diu'dan uzaklatrmaya
almas mmkn olan Bahadr'a yardm etmek isteinde ise samimi
olmadklar sylenir38.
Muahedenin imzalanmasndan sonra, Portekiz valisi, derhal Diu'-
daki kalenin inaatna balad. Deniz kysndan daa kadar olan du
var, 17 ayak kalnlnda ve yirmi ayak yksekliinde yapld ve be ay
sonra, 1536 Martnda inaat ileri tamamland. Vali, 900 kiilik bir kuv
vet ile 60 top bir ok fitilli tfek ve dier tehizat, Diu kalesinde. M a
nuel de Souza'nn kumandasnda brakt39.
Bahadr ah, Portekizlilerin gerek amalarn anlayarak Gceratl-
lar Portekizlilerden ayracak bir sr yaplmasn emretti. Buna ramen,
zayf vaziyette olduu iin sur inaatnn tamamlanmasndan vazgeti40.
Bu arada, ir ah Sur'nin Hmyn idaresinde ba kaldrmas ile,
Kuzey Hindistan'n vaziyetinde dramatik deiiklikler olmutu. Hm
yn, ir ah Sr'nin isyan ettiini renir renmez, Gcerat'n idare
sini kardei Mirza Askari'ye brakarak buradan ayrlp ir ah'a kar
yeni bir sefer tertipledii Agra'ya gitmiti. Hmyn'un ekilii, Baha-
dr'a bir frsat salam oldu ve Bahadr asilerin yardm ile ksa bir
zaman iinde kralln geri almaya muvaffak oldu.
Burada, Bahadr ah'n, Mool ordusu karsnda urad m
kerrer malubiyetlerden sonra, Mekke'ye gitmeyi tasarlad fakat son
radan fikrini deitirdiini belirtmek yerinde olur. O, haremini ve h
zinesini veziri Asaf Han'a teslim etmi ve ona Mekke'ye doru yola
kmas emrini vermiti. Muhtemelen, bu tedbirleri emniyet iin alm
olsa gerektir. Asaf Han'n, Sultan Sleyman Han'a yazd, 17 Zilhacce /
7 Haziran 1536 tarihli mektuptan. Bahadr ah'n kendisine 13 Mart
1536 tarihinde bir mektup gnderdiini, bu mektupta Gcerat krall
nn yeniden kurulduunu bildirerek, vezire, mnasebetlerini kuvvetlen
dirmek iin Sultan Sleyman Han'a bir eli gndermesini emrettiini
reniyoruz.
38 R.S. Whiteway, Ayn eser, s. 242.

39 P. Baldaeus, A . Description o f............... Caromandal in Churchills Collections oj
Voyages, London, 1704, 111, s. 592.
40 Briggs, Ayn eser, IV, s. 134; P. Baldaeus, Ayn eser, 111, s. 592.
258 - M. YAICUB MUHUL
Bahadr ah'n> emrinde kuvvetli bir donanma bulunan Osmanl

Sultan ile, Portekizlileri Hindistan'dan atabilmek iin sk mnasebetler
tesis etmek istemi olmas da mmkndr.
O, Portekizlilerden ikyetiydi, zira, bar ve dostluk muahedesin
den sonra onlar Gcerat kralln kurtarmak iin kendisine yardm et
mek yolundaki vaatlerini tutmamlard. Buna ek olarak, Diu'da nfuz
sahibi olduktan sonra, Bahadr'n kendi gemilerinin bile Diu limann
dan ayrlmalarna msaade etmeyen Portekizlilerin hakaretamiz tavr
larndan da tedirgin olmaktayd41.
Beri yandan, Portekizliler de, zaaf gsterdikleri ve bu frsat deer
lendirmeyi bilmedikleri takdirde. Bat Hindistan'da asla kuvvete sahip
olamayacaklarnn farkndaydlar. Bahadr'n Osmanl Sultan ile mek
tuplatndan haberdar olmu olmalar da muhtemeldir. B sebepten,
Osmanl Sultan ile Bahadr ah'n kendilerine kar mterek bir ha
rekta girimeleri ihtimalini ortadan kaldrmak iin, Gcerat Sultann
hapsetmeye (nezaret altna almaya) karar verdiler.
Bahadr ah, tahtn tekrar ele geirdikten sonra, kendisini, Porte
kizlilere Diu'dan ekilmelerini ihtar edebilecek kadar kuvvetli hisset
mekteydi. Bu sebepten dolay, 1536 yl sonunda, Portekizliler ile Diu'-
nun istikbli hakknda grmelerde bulunmak zere, ampanir'den
Diu'ya geldi. Grne gre. Bahadr ah, kendisinden fazla emin ol
duu iin, meseleyi dostane yollardan halledebileceine inanmaktayd.
Bu yzden, 13 Kasm 1536 da, muhtemelen Portekizlilere emniyet tel
kin etmek iin, kalelerini ziyaret etti.
Portekiz valisi, askeri bakmdan Diu kalesini ellerinde tutabilecek
kadar kuvvetli olmadklarn oktanberi farketmi bulunuyordu. Baha
dr ah'n kaleyi ziyaret ettiini ve klna bile dokunulmadan kp git
tiini iitince ok sinirlendi ve avlarn kard iin, Diu kumandanna
sert bir tekdir gnderdi.
Bundan sonra, Portekizli vali, meselenin halledilebilmesi iin. Ba
hadr ah tarafndan Diu'ya davet edildi. Bunun zerine, Nonu da Cn
ha, 9 Ocak 1537 gn 300 yelkenliden ibaret bir filo ile Goa'dan hare
ket etti. Bassein'den kaynbiraderi Antonio da Silveriay aldktan son
ra Diu'ya vard. Bu esnada Bahadr ah avlanmakla meguld.
Portekizlilerin verdikleri bilgiye gre, Nonu da Cnha hkmda
rn, kendisine vermeye niyetlendii bir ziyafette onun esir edecei ve
41 R.S. Whiteway, Ayn eser, s. 243-244. .

bir kafes iinde Byk Trk'e gnderecei hakknda dedikodular iit-

miti. Bu yzden, ehirde bulumay reddedebilmek iin hastalk baha
nesini ileri srd ve Manuel de Souza'y kendi adna zr dilemek ze
re Bahadr'a gnderdi. Bahadr ah, aklna hi bir ktlk gelmeden
Portekizli valinin shhatini sormak gayesiyle yanna kendi adamlarn
dan birka kii alarak birlikte onu ziyaret etmeye karar verdi*2.
Bahadr ah'n ziyreti tamamiyle beklenmedik bir hdise idi. Sul
tann geldiini iiten vali derhal gerekli vaziyeti ald ve Bahadr ah'
kabinesinin kapsnda karlad43.
Hkmdar, Nuno'nun kabinesinde bulunduu srada, valinin adam
larndan biri ieri girdi ve valinin kulana bir eyler fsldad. Muhteme
len baz emirler hakknda soru sormaktayd. Bu vaziyet Bahadr'n p
hesini celbetti. Hkmdar, tehlikeyi farkederek, derhal valinin yann
dan ayrld ve kayna dnerek adamlarna acele sahile doru krek
ekmelerini emretti.
Neden sonra Nuno da Cunha'nn akl bana gelmiti.- Derhal M a
nuel de Souza'ya, baka bir kaykla hkmdarn peinden gitmesini ve
valinin Portekiz kralnn bir haberini vermeyi unutmu olduunu syle
mesini emretti. De Souza ayn zamanda, onu, yeni tahkimat ziyaret
etmeye davet etmek ve burada valinin gelmesini beklemesini rica et
mek emrini de almt. Btn teki subaylar da Manuel de Souzay
takip etmek emrini almlard.
Bahadr ah Manuel'in kendisini takip ettiini grnce hzn kes
ti. Manuel, saltanat kaynn yanna gelince, mesaj verdi. Hkmdarla
beraber kaykta bulunan Hoca Sefer, gitmesini tavsiye etti, zira onu
alakoyacaklarndan phelenmiti. Buna ramen. Sultan, Souza'y ka
yna davet etti ve Souza dikkatsizce atlarken denize dt ve hkm
darn kayklar tarafndan kurtarld. Bu hadise Portekizliler arasnda
heyecann domasna yol at. Bu srada, mavnalar ile iyice yaklam
olan Portekizliler, ellerindeki silhlarla Sultann kayna doldular. Cidd
bir muharebe balad. Bir dzineden fazla olmayan Bahadr'n adamlar,
kendilerini mdafaa etmek iin o kadar iddetle savatlar ki Portekiz
42 The Porteguese Asia da (Briggs, A yn eser, s. 137 de A tf yapyor) 1 ? 'rii, Abu

Tirab (Tarih-i Gujarat), s. 32 da 19 kii. Mirat-Sikenderide 5 veya 6 kii denildii halde,
Mirat-i Ahmedi ve Abul Fazlm Akbarnmesm t nedimlerin saysnda bahs edilmemektedir.
Bak. R.S. Whiteway, Ayn eser, s. 246-247; M.S. Commissariat, Ayn eser, I, s. 376-377.
43 R.S. Whiteway, Ayn eser, s. 247.
260 M. YAKUB MUGHUL
liler, avlarn karabileceklerini bile bir ara dndler. Bu srada, bir

ok Portekizli ile beraber, Souza'nn da telef olduu sylenir. Buna ra
men, ok gemeden, hkmdarn kayndaki Hristiyanlarn says,
Mslmanlarn saysn at. Sultan yaralanmt. Bunun zerine hkm
darn kay kamaya teebbs ettiyse de kayktaki denizcilerden
top at ile ldrld, ve bu kamay imknsz hale getirdi. O zaman.
Bahadr, kyya kadar yzmek midi ile kendini denize att fakat bo
ulmak tehlikesine maruz kalarak Portekiz teknelerinden birine yakla
p bir kree asld. Bu esnada bir ka tayfa karg ile onu ldrene
kadar yzne vurdular. Vcudu bir sre su stnde kaldktan sonra
batt. Ne Sultan'n ne de Souza'nn cesedi bulunabildi14.
Bahadr ah'n harnne bir ekilde ldrl Diu halk arasnda
korku ve dehet yaratt ve bir ou ehri terketmeye balad. Bahadr'n
saraynn arad ve sarayda byk miktarda harp malzemesi iinde ok
sayda tun ve demir ve ahmaran ad verilen byk topun da bulun
duu sylenir.
Portekizliler, Bahadr ah'n evrak arasnda, yenildii takdirde ko
laylkla Hindistan'dan Mekke'ye kaabilmesini hazrlamak maksadyle
haremi ve hzinesi ile birlikte Mekke'ye gnderilen Asaf Han'n mek
tuplarn buldular.
Hoca Sefer Selmani, muharebede yaralanm olmasna ramen,
daha nce iyilik etmi olduu bir Portekizli tarafndan kurtarlmt. eh
rin igal edilmesinden sonra, Portekizliler belki de ehir halkn" mem
nun etmek iin. Hoca Sefer'i Diu'nun idaresine memur ettiler. Bunun
yan sra, valinin kaynbiraderi olan Antonie de Silveria da Diu kalesine
kumandan tayin edildi15.
Bahadr ah'n katledilmesinden sonra, onun daha nce himaye
etmi olduu Mirza Muhammed Zaman, memleketteki i karklklar
dan faydalanarak kendini Gcerat Sultan iln etti. Nuno da Cnha, G-
cerat topraklar stndeki hakimiyetini kuvvetlendirmek ve Gcerat
taht zerinde hak iddia eden bu ahstan geni topraklar elde etmek
maksad ile Mirza Muhammed Zaman' destekledi. Onun, Bahadrn
44 The Portuguese Asia, Briggs tarafndan atf yaplyor, Ayn eser, IV, s. 137-138;
Bldaeus, Ayn eser, III, s. 593-594; Erskine, Ayn eser, n , s. 93; M.S. Commissariat,
Ayn eser, s. 378.
45 R.S. Whiteway, Ayn eser, s. 250, C.F. Danvers, Ayn eser, I, s. 240; Erskine,
Ayn eser, n , s. 93.
dul kalan karsnn mlkiyetindeki hkmdar hzinesinden 700 sandk

altn gaspettii ve on iki bin kiilik bir kuvvet topland sylenir48.
Muhammed Zaman, Gcerat tahtna ktktan sonra Nevanagar (Delwa-
d a )47'ya 9itti ve burada 27 M art 1537'de, Nuno da Cunha'nn yard
mn temin etmek iin onunla bir antlama yapt48. Bu antlama, Porte
kizlilerin Hindistan zerindeki gerek emellerine k tutmaktadr. Bu
bar muahedesine gre, Portekizliler Mirza Muhammed Zaman'a m
nevi bakmdan destek olmay kabul etmekle kalmayp, Diu - Gcerat
adna para basma isteini izhar etmekteydiler. Muhammed Zaman, G-
cerat'n meru hkmdar olarak kabul ve Diu'daki Sefa camiinde adna
hutbe okunmasna msaade ediliyordu. Portekizlilerin desteine kar
lk, Mirza M . Zaman, onlara Manglore ehrinin limann. Bete alagan
(Chalagan) adasn, Hindistan'n bat kysndaki btn liman ve dier
blgeleri, btn kira haklar ve selhiyetleri ile denizden ieri doru iki
bk kos (be km) geniliinde' bir erit halinde balyordu. On
lara Bassein'e kadar olan Daman topraklarn da veriyordu.. Muahedede
bunlardan baka Bahadr ah'a ait olan btn sava ve ticret gemi
lerinin Diu'da Portekizlilere teslim edilecei ve Mirza M . Zaman'n ileri
de sava gemisi yapmasnn yasakland da belirtilmekte idi.
Bunlara karlk olarak, herhangi bir i ayaklanma zuhurunda, tam
bir destek ve yardm grecei hususunda teminat verilmekteydi.
Bu muahede, Portekizlilerin Hindistan'n bat kysndaki vaziyetle
rini kuvvetlendirmek arzusunda olduklarn aka gstermektedir. Ba
hadr ah, mstemlekelerini geniletmelerine byk bir engel tekil et
tii iin, nce onu katletmi, sonra da kendilerine geni topraklar ve
ren Mirza M . Zaman desteklemilerdi. Bu topraklar baka trl elde
etmelerine de imkn yoktu.
Bu arada, Gcerat'n aslileri, toplanarak, Imad-ul Mlk kuman
dasnda byk bir orduyu Mirza M . Zaman'n stne gndermeye ka
rar verdiler. Diu'dan kos mesafede bulunan Unah yaknlarndaki bir
savata. Mirza kesin olarak malup edildi, ordusu dald ve kendisi de
Sind'e kamaya mecbur oldu.
46 Firite, Briggsin tercmesi, s. 142; C.F. Danvers, Ayn eser, I, s. 420-421 de 2

milyon altn.
47 Mirat-i Sikenderiye gre (Barleyin tercmesi, s. 337 Kathiawarn gneyindeki
Unah yaknndaki Delwada da Navanagar ad altnda elden gitmitir.
48 Ione de Tombo c. Clause, Blm I, Mucs, vesika 73, Biker'in tercmesi, CUt I,
India Office Library. Ms. No: 124, s. 108-114.
262 M. YAKUB MUGHUL
Gcerat'n asilleri Bahadr'n kz kardeinin oullarndan olan

Handeli Miran Muhammed ah' davet etmilerdi. Fakat o, her na
slsa, bir ka hafta iinde ld. Bunun zerine Gceratl asiller, Ba-
hadr'n baka bir yeeni olan Mahmud Han' tahta karmaya karar
verdiler. Kendisi tahtn tek meru varisi idi ve bu srada Burhanpur'da
hapiste bulunuyordu.
10 Zilkde 944 / 5 Nisan 1538 tarihinde Mahmud Burhanpur'dan
getirtildi ve Ahmed-bad'da resmen kendisine ta giydirildi. Prens Mah
mud tahta kt zaman on bir yanda idi. Kendisine III. Sultan Mah
mud nvn verildi49. Sleyman Paa, ocuk Sultan'n saltanatnn ba
langcnda, Portekizlileri Hindistan'dan atmak zere buraya gelmi bu
lunuyordu.
49 Firigte, Briggsin tercmesi, IV, s. 142-144; Mirat-i ikenden, Bariey'in tercmesi,

s. 399, 402-408; Abu Turab Vali Shah, A History of Gujarat, London, 1909, s. 38-40.
Eski bir Rznmeye gre
STANBUL VE RUMEL MEDRESELER
M . Kemal zergin
I. G R
OSMANLI MEDRESELER '
- Trk medeniyeti tarihinde mhim yeri bulunan medreseler, kltrn

iemel messeselerinden biri olmasma ramen, henz yeterli lde ele aln
madndan, hakkmdaki bilgilerimiz ok snrl kalmtr. Medrese tarihinin
dokuz yzyl akn sresi iinde byk bir yeri de, Bat Trklerinin med
reseleri tutmaktadr. Osmanl Devletinin. kuruluuyla birlikte, retim ve
eitim ileri de ele alnarak, nceki Seluklu rneine uygun yeni medre
seler almaya balanm ve ilki olan Orhaniye (znik 1331)den sonra Bur
sa, Edime, Gelibolu, stanbul, Dimetoka vb gibi ehirlerde pek ok med
reseler faaliyete gemiti. Bat Trklerinin medeniyet tarihinde dikkate de
er yeri bulunan bu kurulu, alt yzyllk tarihi boyunca, yzlerce yapsyla
bata retim vazifesi olmak zere, bilim almalar, din ileri ve eitti
tekiltlara (bata Adlet ve Mlkiye) eleman yetitirme yolunda byk hiz
met grmtr. Bu alt yzyllk sre, bilinen gelimeler dikkate alnarak,
balca be devreye, ayrlabilir. lki olan Kurulu devresi, Ftih ana ka
dar getir. Yeni bir geliim devresi, Sultn Ftih Mehemmed Hanm koca
klliyesindeki Sahn ve Tetimmeler (1471) ile balar. nc ykselme dev
resini Sultn Kann Sleymn Hanm stanbuldaki medreseleri (1550 -
1557) tekil ediyor. Arkasndaki uzun devrede (XVII. - XIX. yy.) ise, med
reselerdeki almalarn gittike snrl bir alana ekildii, seviyesinin d
t, tekilt ve dzenin bozulduu, bu yzden de bitim ve retimin son
derecede geriledii, grlyor. Beinci devre, bu eski .messeseyi slh et
264 M. KEMAL ZERGN
mek iin giriilen abalar ve bunlarn sonusuz kalarak kapatln iine

almaktadr (XX. yy. balan).
retim, Adlet ve Yksek bilginler (dreciler) gibi tabakadan

meydana gelen lmiye tekiltnda ilk ikisinin idaresi, Kadaskerlik ma
kamna verilmi idi. retim ve Adlet tabakalarndaki yzlerce mderris
lik ile kadla bakan bu makam ise, Osmanl lkesinin ok yaylm bulun
masndan, eski Trk tekilt geleneine uyularak, 1480 siralarmdan beri,
biri Rumeli, dieri Anadolu diye ayrlan iki bal idre ile temsil edil
mekte idi. Bylece, devlet merkezi (stanbul) ile onun batsnda uzanan
(Rumeli, Ege denizi adalar ve Karadenizin bat yallar) kesimdekiler
Rumeli kadaskerliine ve devlet merkezinin dousunda bulunan (Ana
dolu, Msr vb) kesimdekiler ise, Anadolu kadaskerliine bal idiler1.
Devletin ilmiye tekilt iinde yer alan medreseler, aslnda devlet te
ebbsnn dmda bir itimi yardm ve hayr ii olarak, bata hkmdr,
hkmdr soyu ve devlet adamlar olmak zere, zengin kiilerce bir vakf
hlinde kurulurdu. Medrese meydana kp, bir vakf-nme ile geliri gs
terildikten sonra, artk lmiye tekiltna balanr, kurulan vakf idresi
ml iler dndakilere karamazd. Medresenin yaps (tek bama, manz-
mede, klliyede), Dershne (mderrisin ders okuttuu byk oda), Hcre
ler (rencilerin barnd kk odalar) ve Temizlik yerleri (ayakyolu, ha
mam vb) gibi mimarlk unsurundan kuruluydu. Kuruluun tekilt da
kk idi. Her medresede, bir mderrisden baka bir mud, bazen bir mu-
zaf ve dier hizmetliler (kapc, ferr=sprc vb) bulunurdu. Medrese
nin vakfiyesinde tek-tek gsterilmi vakflardan cb veya mtevelli eliyle
toplanan getiri srayla, mderris maana (vazife), renci tahsistma, hiz
metti giderme ve yapmm bakm na sarfedilirdi. renci (talebe, shte=
softa, dnimend), mderris tarafndan derse kabul edildikten sonra, med
resenin hcrelerinden birinde, bir ka bir arada olmak zere kalr ve ken
disine vakfiye ile tahsis edilmi paray veya ayn yardm alarak geinirdi.
Bylece btn renciler, renim iin para demedikleri gibi, stelik ge
imleri de temin edilmi oluyordu.
Her medresede, Tefsr, Hads, Kelm, Fkh, Mantk, Dilbilim, Edebi-
yt (Men, Belgat vb), Yabancdil, Matematik, Tb, Heyet ... diye ana-
hatlaryla sralanabilecek derslerden, sadece onun dhil bulunduu dereceye
it blmler okutulurdu. Bir medreseye devam sresi, sonunda baar gs-
1 Bununla birlikte, dou kesimdeki Gebze, Rumeliye dhil saylyordu.
STANBUL V E RUMEL MEDRESELER 265
terip temessk almak artyla bir ka ay ile yl arasmda deimekte idi.

Dersler, basitten ara doru yrtldnden, renci bir st medreseye
getike, daha yksek renime balam oluyordu. Bu balomdan medrese
ler, okutulan derslere gre derecelendirilmiti. Bunlar ise, derecesine gre
(Hri, Dhil, Msla, 'Sahn, Altml, Sleymniye vb) veya okutulan derse
gre (Hiye-i Tecrd, Mifth, Telvh, Mevkf, Hidye, Kef vb) yahut
mderisinin tahsisatna gre (Yirmi akal, Yirmibe akal, Otuz akal
vb), adan adlandrlrd. Bir medresede verilecek ders, dier deyimle
onun derecesi, kurucunun vakfiyye'de mderrise ayrd vazife (gnlk ak-
a)ye gre tesbit edilirdi. Bununla, birlikte, kurucunun ml gc ne olursa
olsun, Altml medrese kurma hakk sadece hkmdra braklmt.
Medrese renimini tamamlayp iczet alan, mderris olmak isterse,
mlzm adyla Kadaskerlik Divnna kaydolur nevbet (tayin sras) bek
ler ve medrese rusunun ilk derecesindeki hocalkla ie balard. Mder
risler, devr-i medrise uyulup, rtbe ve maata terfi etmek zere, kendi
kesimindeki baka bir ehrin st dereceli bir medresesine nakledilir ve by-
lece her medresede bir ile yl arasmda vazife grerek ykselirdi2.
RUMEL KESMNDEK MEDRESELER
Osmanl lkesinin, Balkan yarmadas ile onun kuzeyindeki topraklar

da uzanan Rumeli kesiminde kurulmu pek ok medrese, Rumeli kadas-
kerliinin idresi altnda, bu geni coraf alanda yaayan Trkler ile eitli
yerli kavimlere, yzyllar boyunca retim kazandrma ve bilim yayma yo
lunda hizmet etmee almtr. XVII. yzyln ortalarna it bir Rumeli
kadaskerlii Rznmesi icmli, bize kendi devri ve kesimindeki bu med
reseler hakknda mhim ve deerli bilgiler vermektedir. Medreselerin adla
rm ve mderrisinin tahsistm coraf bir sralama iinde kaydetmi olan
bu Rznmeden anlaldna gre, Rumeli kadaskerlii'ne bal mder
rislikler, balca dokuz derecede kmelendirilmi bulunuyordu. Ancak bun
lardan ilk nn, daha nceki bir dzenin son kalntlar olduunu, dier
altsnn asl dereceleri tekil ettiini sanyorum. Bu dereceler, mderrisin
gnde alaca akay belirten uayla, Onlu, Onbeli, Onsekizli, Yirmili,
2 Osmanl medreseleri iin bk. . H. Uzunarl: Osmanl devletinin lmiye tekilt.
Ankara 1965. T IK yay. VIII. seri-S a 17; Cumhuriyetin 50. ylnda stanbul niversitesi,
1973 (stanbul 1973)de Prof. Dr. ehabettin Tekindan yazd Medrese dnemi (3-54, s.)
blmnde zengin bibliyografya verilmitir.
266 M. KEMAL .ZERGN-
Yirmibeli, Otuzlu, Krklr Ellili ve Altmldr. -Gsterilen derecelere giren

medreselerin hangi ehir ve kasabalarda dalm bulunduu aadaki ced-
velde grlmektedir3.
Onlu medreseler (2 tane)

stanbul (1) : A/nr. 74
Kefe (1) : C/nr. 114
Onbeli medreseler (4 tane)

atalca (1) : C/nr. 40 Mangb (1) : C/nr. 123
Kavala (1) : C/nr. 86 Rados (1) : C/nr. 54
Onsekizli medreseler (2 tane)
Narda (2) : C/nr. 129, 130
Yirmili medreseler (44 tane)
stanbul (3) : A/nr. 31, 120, 121 Kstendil (2) : C/nr. 117, 118
Aka-kzanluk (1) : C/nr. 13 Kurunlu (1) : C/nr. 93
Baba-eskisi (1) : C/nr. 25 Moton (1) : C/nr. 127
Badracuk (1) : C/nr. 35 Ni (1) : C/nr. 131
Balyabadra (1) : C/nr. 32 Pilevne (1) : C/nr. 34
Durama (1) : C/nr. 52 Saray-bosna (2) : C/nr. 61,* 63
Filorina (1) : C/nr. 81 Selanik (1) : C/nr. 67
Foa (1) : C/nr. 78 Semeudire (1) : C/nr. 68
Gelibol (3) : C/nr. 100, 102, 103 Sofya (1) : C/nr. 70
Hezrgrd (1) : C/nr. 135 Turhala (1) : C/nr. 38
tib (1) : C/nr. 4 Tmovi (1) : C/nr. 75
zdin (1) : C/nr. 11 Timr-hisr (1) : C/nr. 36
Kalkan-delen (1) : C/nr. 92 Varna (1) : C/nr. 133
Karitene (1) : C/nr. 83 Yenice-i Vardar (1) : C/nr. 141
Kefe (2) : C/nr. 110, 113 Yeni-ehir (1) : C/nr. 139
Kratova (1) : C/nr. 85 Zagra-i atik (1) : C/nr. 59
Krk-kavak (1) : C/nr. 94 Zihne (1) : C/nr. 57
Kili (1) : C/nr. 105 - - - (2) : C/nr. 2, 3
3 Elimizdeki metinde, drt medresenin ad ve birinin (C/nr. 128) mderris tahsisat,
yazlmadndan, burada be tanesi eksiktir. Cedvelde, yeradnn yanndaki parantez iinde
medrese says, ondan sonra da bunlarn Rznme metnindeki yeri verilmitir,
STANBUL VE . RUMEL MEDRESELER 267
Yirmibeli medreseler (107 tane)

stanbul (39) : A/nr. 13, 15, 16, tib (1) : C/nr. 5
19-23, 25, 29, 34, 37, 40, 44- zdin (1) : C/nr. 10
49, 54-56, 58.-64, 66, 75, 79-86 Kasmpaa (4) : C/nr. 88-91
Alasonya (1) : C/nr. 15 Kefe (4) : C/nr. 108, 109, 111,
Amavud Belgrad (1) : C/nr. 12 112
Belgrad (1) : C/nr. 29 Kili (1) : C/nr. 104:
Beikta (1) : C/nr. 22 Malgara (2) : C/nr. 120, 121
Budin (1) : C/nr. 31 Manastr (3) : C/nr. 124-126
Dimotoka (4) : C/nr. 45, '46, 50, Mostar (1) : C/nr. 122
51 Ohri (1) : C/nr. 16
Edime (12) : B/nr. 3-5, 10-14, Pilevne (1) : C/nr. 33
16, 18, 20, 21 Piritine (1) : C/nr. 27
Egriboz (1) : C/nr. 18 Rados (1) : C/nr. 55
Fener (1) : C/nr. 80 Rudnik (1) : C/nr. 56-
Filibe (1) : C/nr. 77 Selanik (1) : C/nr. 66
Foa (1) : C/nr. 79 Siroz (2) : C/nr. 64, 65
Gebze (1) : C/nr. 107 Tatar-bzr (1) : C/nr. 37
Gmlcine (1) : C/nr. 115 Trhala (1) : C/nr. 39
Hs-ky (1) : C/nr. 43 Tmovi (2) : C/nr. 71, 73
Hayra-bol (1) : C/nr. 44 rkb (1) : C/nr. 20 .
nebaht (1) : C/nr. 14 Yanbol (1) : C/nr. 143
pek (1) : C/nr. 19 Yeni-bzr (1) : C/nr. 144
psala (1) : C/nr. 6 Yeni-ehir (2) : C/nr. 136, 138
skenderiyye-i Amavud (1) : C/nr. Zihne (1) : C/nr. 58
17
Otuzla medreseler (29 tane)

stanbul (9) : A /nr. 9, 14, 18, 28, Kara-bnar (1) : C/nr. 84
32, 33, 35, 73, 78 Kara-ferye (1) : C/nr. 82
Baba-eskisi (1) : C/nr. 26 Radosuk (1) : C/nr. 53
Beikta (1) : C/nr. 23 Tmovi (1) : C/nr. 72
Dimotoka (3) : C/nr. 47-49 skiib (1) : C/nr. 9
Edime (6) : B/nr. 6-8, 17, 19, 22 Vize (1) : C/nr. 132
Gelibol (2) : C/nr. 98, 99 Yeni-ehir (1) : C/nr. 137
268 M. KEMAL ZERGN
K rkl medreseler (34 tane)
stanbul (23) : A /nr. 5, 6, 12, 17, Edime (2) : B/nr. 9, 15

24, 26, 27, 30, 39, 41, 43, 50, Filibe (1) : C/nr. 76
51, 57, 68, 70, 72, 76, 77, 87, Hezrgrd (1) : C/nr. 134
118, 119, 122 Kiik-ekmece (1) : C/nr. 116
Ak-kermn (1) : C/nr. 1 Silivri (1) : C/nr. 60
Beikta (1) : C/nr. 24 Sofya (1) : C/nr. 69
orl (1) : C/nr. 42 Yenice-i Vardar (1) : C/nr. 142
Ellili medreseler (54 tane)

stanbul (38) : A /nr. 1-4, 7, 8, Gelibol (4) : C/nr. 95-97, 101
10, 11, 36, 38, 42, 52, 53, 65, Kasmpaa (1) : C/nr. 87
67, 69, 71, 88-96, 106-117 Malgara (1) : C/nr. 119
Belgrd (1) : C/nr. 28 Saray-bosna (1) : C/nr. 62
Beikta (1) : C/nr. 21 Tmovi (1) : C/nr. 74
Budin (1) : C/nr. 30 skb (2) : C/nr. 7, 8
orl (1) : C/nr. 41 Yenice-i Vardar (1) : C/nr. 140
Gebze (1) : C/nr. 106
Altml medreseler (11 tane)

stanbul (9) : A/nr. 97-105
Edime (2) : B/nr. 1, 2
Yukardaki cedvel incelendiinde, Rumeli kesimindeki 292 mderris

liin (4 -nn ad ve 1 -inin tahsisat verilmemitir) corafya bakmndan
78 ehir ve kasabaya yaylm bulunduu anlalyor. Bunlar arasnda, dev
let merkezi stanbul 131 medrese ile bata gelmekte, onu 22 medrese e
Edime, 9 medrese ile Gelibolu, 7 -er medrese ile Dimetoka ve Kefe takip
etmektedir. Rumelideki medreseler derecelerin ehir ve kasabalara dal
bakmndan gzden geirildiinde:
Yirmili medreseler, 36 ehir ve kasabada 44 tanedir. Bunlarn en ok
bir yerde bulunuyor.
Yirmibeli medreseler, 39 ehir ve kasabada 107 tane olup, bunlardan 4 -
stanbulda, 12 -si Edirnede, 4 -eri Dimetoka ve Kefededir. Ka
lanlar, 35 yere dalmtr.
STANBUL VE RUMEL MEDRESELER 269
Otuzlu medreseler, 12 ehir ve kasabada 29 tanedir. Medreselerin 9 -u s

tanbulda, 6 -s Edirnede ve kalan 10 ayr yerdedir.
Krkl medreseler, 10 ehir ve kasabada 34 tane olup, ounu tekil eden
24 - stanbulda, dierleri tek-tek ayr ehirlerde kurulmutur.
Ellili medreseler, 11 ehir ve kasabada 54 tanedir. Bunlardan 40 - stan
bulda, 4 - Geliboluda ve 10 -u dier yerlerde bulunmaktadr.
Altml medreseler, iki byk ehirde 11 tane olup, 9 -u stanbulda ve
2 -si Edirnede toplanmtr.
Rznmede kaytl 292 medresenin Rumelideki dalm, bize ayrca

ann baz gereklerini de aklyor. Bunlar anahatlan ile ylece srala
yabiliriz :
1. Btn Osmanl lkesinde pek yaygn olduu bilinen itimi yar

dm ve hayr ileri arasnda, medrese kurmann da n plnda tu
tulduu grlyor.
2. Kurulan medreselerin ilk derecelerini tekil edenler (Yirmili ve
Yirmibeliler), ad geen kesimde pek ok ehir ve kasabaya ya
ylm bulunmakla, retimin ilk basamaklarnda frsat eitlii sa
lanm olmaktadr.
3. retimin ileri dereceleri (Otuzlu - Altmllar) ise, byk ehir
lerde yrtlmekte olup, bunlarn bamda devlet merkezi stanbul
gelmektedir.
4. Daha kuruluta vakf-nmeyle tahsis edilen yardm ile rencilerin
geimi temin edildiine gre, renimi yksek derecelere kar
mak isteyenler, byk ehirlere giderek, tahsile devam edebilir
lerdi.
5. Devr-i medrise uyularak nakledilen mderrisler, Rumelinin
pek ok yerinde dalm bulunan medreselerde vazife grerek,
retim, bilim ve kltr lkenin uzak kelerine kadar gtr
mekteydiler.
6. Rumeli kesimindeki medreselerde, 292 mderrisin ve her birinde en
az 25 renci hesabyla, 7300 civarnda rencinin bulunduu tah
min edilebilir.
270 M. KEMAL ZERGN
BR RUMEL RZNMES
Tarke girerek lmiye tekiltnda yer alanlarm her trl idare ilem
lerini, Kadaskerlik Divmndaki bir ka kalem grrd. Bunlardan biri,
Kadaskerlie bal mderrislik ve kadlklarn kadro ilerine bakan Rz-
nme kalemidir. Burada, kendi kesimlerinin kadro durumu ile onlarn
bulunduu yerler, tark dereceleri, maalarnn kaytlan tutulur, mansbla-
rn tyin ve cihet tevcihi ilemleri yrtlr, azil ve tyinlerdeki kadro de
imeleri tesbit edilerek, her mansbn kimde bulunduu kaytlar ile bili
nirdi. Kalemde, bu iler iin tutulan defterlerden biri de, Kadaskerlie
bal mansblar gsteren Rznme defteri dir. imdi bu messeseyi dei
ik konular asndan inceleyenler iin, Kadaskerlik kalemlerinde tutulmu
defterlerden gnmze kalanlarn, it olduu adaki durum zerinde geni
ve doru bilgi almak iin kullanlacak kaynaklarn bamda geldiinde p
he yoktur. te bu bakmdan, XVII. yzyln ortalarnda kendi blgesinin
mansblarn bir tablo hlinde bize gsteren, yukarda andm Rumeli
kadaskerlii Rznmesini deerli bir kaynak olarak, tam metin hlinde
ilgili aratrclarn istifdesine sunmak yerinde olacakta4.
Rznme, elyazmas bir mecmuann drt yapranda tesbit edilmi
olup, Rznme-i Mensb- Kaz-i Rm-eli baln tamaktadr. Bu
defterin, balca iki blmden meydana geldii grlyor. Metinde, nce
Rumelideki kadlklara it elif-b dizisinde 477 mansbn ( buuk sayfa)
ve arkasnda yine ayn blgedeki mderrisliklerin birer cedveli tesbit edil
mitir. Bu yazda sadece, konumuz bakmamdan burada bizi ilgilendiren,
ikinci blmn metni verilecektir5. Medreseler blmnde, metin tasnifi
tamamen corafya esasmda olmak zere, ana kesimleri iret eden be ba
lk bulunuyor. stanbul ehrine it (A) olan ilk altnda, nce Aa
medreseler, sonra Sultn medreseleri ve ncsnde Havss- Kos-
tantiniyyeden olan Eyyb medreseleri, belli bir sra gzetilmeden dizil
mitir. Drdnc balk Edime medreselerinindir (B). Beinci ve sonuncu
balk altnda ise, Rumeli medreseleri (Q derlenmitir. Bu ksm kendi
4 Bu Rumeli Rznmesini, elyazmas mecmualar dzenli taramalarm srasnda tes

bit edip zerinde almaya baladktan sonra, iki aratrmada ondan ksaca bahsedildiim
grdm (A. S. nver: Fatih klliyesi ve zaman ilim hayat. stanbul 1946. 124. sa.; X. H.
U zunarh: aym eser. 17. sa). H er.ikisi de, metnin mahiyetini tesbit edemedikleri gibi,
deerlendirmeden bir ka satrlk bilgi ile gemilerdir.
5 Rznmenin ilk blmn tekil eden kadlklar cedveli, konunun dier kaynaklar
ile birlikte yayma hazrlanm olarak, basm frsat beklemektedir.
arasnda ayrca, medresenin bulunduu ehir ve kasaba adna gre, elif-b

dizisine konmutur. Saylan balklar altndaki medreseler, ayr maddeler
hlinde, 3-4 ksa satrlk kaytlarla dlm ve bu maddeler de, sadan
sola doru yan-yana dizilmitir. Toplam olarak 290 - geen maddelerde,
medresenin ad ile mderrisinin gnlk tahsisat kayt edilmitir. Bylece,
Osmanl lkesinin douda stanbuldan batda Budine kadar uzanan geni
bir kesiminde, XVII. yzyln ortalarnda faaliyet gsteren mderrislikler
bir cedvel hlinde gz nne serilmi bulunmaktadr. Metin trke olup,
iinde hi bir ksaltma veya zel iret kullanlmamtr. Elimizdeki nsha
ayn kalemden kmtr. Bu metnin tablo biimindeki ksa ve zl mhiye
tine baklrsa, bunn Rznmenin kendisi deil, bir i c m 1 olduu ko
laylkla dnlebilecektir. Rznmenin medreseler blm, kendi snfla
mas iinde, yle bir tablo eklinde zetlenebilir :
(A) stanbul iindekiler (nr. 1-122)

Aa medreseler (nr. 1-87)
Sultn medreseleri (nr. 88-115)
Eyyb medreseleri (nr. 116-122)
(B) Edirne medreseleri (nr. 1-22)
(C) Rumeli medreseleri (nr. 1-144)
Ak-kermn 1 Beikta 4 (stanbul) (stanbul)

---2 Baba-eskisi 2 Dimotoka 7
tib 2 Piritine 1 Drama 1
psala 1 Belgrad 2 Radosuk 1
skb 3 Budin 2 Rados 2
zdin 2 Balyabadra 1 Rudnik 1
Arnavud Belgrad 1 Pevne 2 Zihne 2
Aka-kzanluk 1 Badracuk 1 Zagra-i atik 1
nebaht 1 Timr-hisr 1 Silivri 1
Alasonya 1 Tatar-bzr 1 Saray-bosna 3
hri 1 Trhala 2 Siroz 2
skenderiyye-i atalca 1 Selnik 2
Arnavud 1 orl 2 Semendire 1
Egriboz 1 . Hs-ky 1 Sofya 2
pek 1 Hayra-bol 1 Tmovi 5
rkb 1 Havss- ... Galata Filibe 2
272 M. KEMAL ZERGN
Foa 2 Krk-kavak 1 Manastr 3

Fener 1 Gelibol 9 Moton 1
Filorina 1 Kili 2 Nigbol 1
Kara-ferye 1 Gebze 2 Narda 2
Karitene 1 Kefe 7 Ni 1
Kara-bmar 1 Gmlcine 1 Vize 1
Kratova 1 Kk-ekmece 1 Varna 1
Kavala 1 Kstendil 2 Hezrgurd 2
Kasmpaa 5 (stanbul) Malgara 3 Yeni-ehir 4
Kalkan-delen 1 Mostar 1 Yenice-i Vardar 3
Kurunlu 1 Mangb 1 Yanbol 1
Yeni-bzr 1
Resm kaytlardan kmas dikkate alnnca, bir Rznme veya icmli-

nin ne derecede mhim bir belge olaca ortadadr. Bununla birlikte, eli
mizdeki icmlin eksik bulunduu anlalyor. lk baln sonundaki top
lam saysnda 88 yazld hlde, o ksmda 87 medrese bulunmaktadr.
Rumelinin (C) Bbl-H ksmnda Havss- Kostantiniyye, der Ga
lata bal araya yanlamasna sktrlm, fakat hi bir medrese ad ve
rilmemitir. En sonda da, Rumelide 292 medrese bulunduu belirtilmi
ise de, metinde drt eksikle 288 -inin ad kaydedilmitir. Nitekim, dier
kaynaklardan8 edinilen bilgiler de bu hususu ortaya koymaktadr. Bunun
sebebini tesbit edebilmek, metnin asl elimizde bulunmadndan, imdilik
mmkn deildir. Ancak b icmli, elimizdeki ekliyle de olsa, kendi
mecmuasna alan zt, deerli bir tarih kaynan gnmze ulatrm ol
maktadr. Kadaskerliin resm kaytlarndan kan ve asl elimizde bulun
mayan bu icml bize, ilmiye tekiltnm Rumeli kesimindeki stanbul ve
bilhssa Rumeli medreseleri zerinde, imdilik tek kalacak olan deerli
bilgiler salamtr.
Rznmeyi, belki meslei ile ilgili olduu iin eli altnda bulundur
mak niyetiyle kendi el mecmuasma kaydeden kiinin kimlii belli deildir.
Mecmuann hi bir yerinde bu hususta bir kayt bulunmuyor. Ancak met
nin, elyazmas bir mecmuada, lmiye-Rumeli ve Mlkiye tekiltlan ka
ytlan ile baz edeb eserler ile birlikte bulunuuna baklarak, onun yine
6 Dier kaynaklarda, szgelii Evliya elebinin Seyhat-nmesi'ne Rumeli ehir ve

kasabalar anlatlrken ad geen medreselerin ou Rznmemizde yoktur. Bunlar ayr bir
aratrmamda ele alacam. stanbul medreseleri iin, basm imkn bekleyen u aratr
mamda bilgi bulunm aktadr: stanbul medreseleri hakknda ban kaynaklar.
lmiyenin belki Rumeli kesiminden, edebiyata; da merakl bir kad veya

mderris olduu dnlebilir. Mecmuadaki dier istinsah tarihleri ile me
tindeki medreseler de, bu derlemenin, 1660 sralarnda yaplm olduunu
ortaya koyuyor. -
ELYAZMA VE YAYIM EKL
Bildiime gre, tek nsha olan Rumeli Rznmesi, elyazma bir mec
muann (stanbul, Sleymaniye Umum Ktp., Esadefendi nr. 3384) eitli
kaytlan arasndadr. Belli bir ad tamayan mecmuada, Veysnin Vaka-
nmesi, Mustaf lnin Kavidl-Meclisi ile Mir9tl-AvIimi,
Gan-zde Ndirnin iirleri, Osmanl mlkiye tekiltna it bilger vb gibi
deiik metinler ve kaytlar derlenmitir. Elyazma, koyukahve rengi me
inden, miklbsz, bezemesiz, basit bir cilt iinde, 190X 275 mm lsn
de, toplam 139 yapraktr. Kd kark ve bazlan renklidir. Deiik; ya-
zdarn ou nesihtir. Ciltleme srasnda, baz yapraklan da, yanl yerlere
dikilmitir. Metinlerde, bezeme vb yoktur. Mecmuann derlendii yeri ve
yd aynca gsteren bir kayt bulunmuyorsa da, bir ka rislenin sonundaki
tarihlerden (1036, 1044 / 1624-1635), Rznme metnindeki baz medre
selerin yapd yllarndan, 1660 -dan az sonra, belki stanbulda tertb edil
dii anlayor. imdi baz yapraklan mrekkepten yanarak rm bu
lunduu gibi, irzesi de olduka bozulmutur.
Rznme-i Mensb- Kaz-i Rm-eli balkl metnimiz, andan mec
muann drt yapramdadr. Ancak ilk yapra, cdtlemede yanl yere ko
nulmu olarak 97. srada, dierleri 70-72. sralardadr (97 a-b + 70 a - 72
b yp). Ak samansars renkli, az aharl, filigransz, orta kalnlktaki kt
lar zerine, balklar ve metin hep kara mrekkeple yazddr. Rumeli med-
releri blm, Rznmede, 70 b-72 b arasnda, drt sayfa tutar. Coraf
balklar altnda, bir ka satrlk kk kaytlardan oluan metin, bu mad
delerin sadan sola yan-yana dizilmesiyle sayfay tam dolduracak ve ilk
bakta faydalandacak bir tablo biiminde dzenlenmitir. Sayfadaki satr
ve madde says deiiktir. Her kayt, bir-iki ksa satrda medresenin ad ve
en altta sadece rakamla mderris tahsisat olmak zere, dlmtr. Ya
zs, okunakl ve irice nesihle olup, hareke kullandmad gibi, bir hayli
kelime de noktasz brakdmtr. Ancak bunlar okumada glk karm
yor (bk. C/ra. 84 ve 93). Metne cedvel ekdmemitir. Trke metin doru
iml ile yazdm ise de, belirtilebilecek iki husus bulunuyor. Biri, med-
resenin bir hayli yerde medrse <j-u okunacak ekde (A/nr. 13,
274 M. KEMAL ZERGN
19, 22, 23, 24 vb; B/nr. 11, 12, 13 vb; C/m. 6, 13, 15, 17, 19 vb), kin
cisi de Beg yerine, pek ok kere eski Big (C/m. 6, 7, 8, 12, 18, .19,
29 vb) eklinin srdrlmesidir. lkinin, ya s iin bir diin fazla izilme
siyle, veya halk az alkanlndan ileri geldii dnlebilir. Bunlar d
nda, metinde alt yerde yanl grlyor : medrese yerine medrse (A/nr.
96), Mehemmed Paa yerine Ahmed Paa (A/nr. 112), Byezd yerine
Pyezd (B/nr. 2), medris yerine Medrs (C bal), C/nr. 54 -n
yeri (sonra kendi dzeltmi) ve Nn yerine Nr (N balnda). Ancak
bunlarn hepsi, dikkatsizlikten doma eylerdir. Elyazmasnda yerde me
tin eksik braklmtr. Rumeli ksmnda (C) Bbl-Hda Havss- Kos-
tantiniyye der Galatanm medreseleri ile A /nr. 115 ve C/nr. 128deki med
reselerin mderris tahsisatlar yazlmamtr. Metin yazmzda, hi bir yer
de dzeltme veya ekleme grlmyor,
Rznmenin ikinci blmn tekil eden mderris mansblar ksm,
bu yaz iin elimizdeki tek nshaya dayanlarak yayma hazrlanrken, bi
imde ve metinde esasl bir deiiklik yaplmad. Sadece, elyazmasmda yan-
yana bulunan maddeler, alt-alta olmak zere sraland. nceleme ve atf ko
layl iin balklarn , asl corafya blmlerini iaret etmek zere
A, B, C harfleriyle ayrld ve maddelerin bana da birer sra says verildi.
Metnin imlsna, medrsenin doru eklini alma dnda, dokunulmad.
Elyazmasmda. yanlama yazlm, bo braklm yerler, belli iretlerle gs
terildi ve eklenenler de keli parantez iinde verildi; Rznmede geen
ehir ve kasabalarn nerede bulunduu ve bugnk adlar, metnin arkasn
daki Dizinde gsterilmitir.
Yaymda kullanlm iretler ve onlarn anlam yledir :

/ / Elyazmasmda, metne yanlama yazlm kelimeler.
Elyazmasmda, yazlmam yerler.
[ ] Metinde bulunmayp, katlmas uygun kelime veya saylar.
n. METN
RZNME- MENIB-I K A Z -
RM-EL
[Medreseler blm]
[A] NEFS- STNBLDA VK AAKA MEDRS
BEYANINDADUR
[ 1.] Medrese-i Nianc Mehemmed P. 50.

[ 2.] Medrese-i Cerrah Mehemmed P. 50.
[ 3.] Medrese-i Siy P. 50.
[ 4.] Medrese-i Hafz Ahmed P. 50.
[ 5.] Medrese-i brahim Py- Atk. 40.
[ 6.] Medrese-i brahim Py- cedd. 40.
[ 7.] Medrese-i Piri P. 50.
[ 8. ] Medrese-i Mehemmed P. 50.
[ 9.] Medrese-i Sinan P, Mr-mirn- Basra. 30.
[10.] Medrese-i Sinn P el-Vezir, der eme-i Tevekkl. 50.
[11.] Medrese-i Gazanfer, Aa-i Bb- Se'det. 50.
[12.] Medrese-i Pervz Efendi. 40.
[13.] Medrese-i Kad Hseyin. 25.
[14.] Medrese-i Mutaf Aa. 30.
[15.] Medrese-i Hammmiyye. 25.
[16.] Medrese-i ayyd-ba. 25.
[17.] Medrese-i Mimr-ba. 40.
[18.] Medrese-i Tti Latif. 30.
[19.] Medrese-i Ah-zde. 25.
[20.] Medrese-i Halvc-ba. 25.
[21.] Medrese-i sfinh-ba. 25.
[22.] Medrese-i Muhyeddn elebi. 25.
[23.] Medrese-i Kmbarac-ba. 25.
[24.] Medrese-i avu-ba. 40.
[25.] Medrese-i el-Hc Hurrem. 25.
[26.] Medrese-i Efdal-zde. 40.
[27.] Medrese-i Ali elebi, e-ehir bi-Merdm. 40.
[28.] Medrese-i Ba brhm. 30.
[29.] Medrese-i Cnbziyye. 25.
276 M. KEMAL ZERGN
Medrese-i Mevln Cafer et-Tevkii. 40.

Medrese-i Ppsol. 20.
Medrese-i Hac Hatun. 30.
Medrese-i Hac Hasan-zde. 30.
Medrese-i Cenbi Efendi. 25.
Medrese-i brahim Kethda. 30.
Medrese-i Cafer Aa. 50.
Medrese-i Hekm-zde. 25.
Medrese-i Kepeneki Hoca Sinan. 50.
Medrese-i Hca Hayreddn. 40.
Medrese-i Saka Mahmd. .25.
Medrese-i Nianc Mehemmed P. 40.
Medrese-i Dvud P. 50.
Medrese-i Ferruh Kethud, der Balt. 40.
Drlhad-i erif-zde. 25.
Medrese-i Abdlhakim el-Kd. 25.
Medrese-i Mrhr. 25.
Drlhad-i Firz Aa. 25.
Medrese-i Ftma Sultn. 25.
Medrese-i Haan P ibn-i Hayreddn P. 25.
Medrese-i Sitt Hatun. 40.
Medrese-i Abdllatf el-Kd. 40.
Medrese-i hhbn H atun- 50.
Medrese-i Kd Husm. 50. :r
Medrese-i Mevln Mahmd, e-ehr bi-Manav Kd. 25
Medrese-i Emin Mustaf elebi. 25.
Medrese-i Mevln eref. 25.
Medrese-i Murd P. 40.
Drlhad-i Hkyi. 25.
Medrese-i Behrm Beg. 25.
Medrese-i Abdlazz, e-ehir bi-mmiveled-zde. 25.
Medrese-i Mevln Grn. 25.
Medrese-i H ahl Beg. 25.
Medrese-i Kreki-ba. 25. .
Medrese-i Kirmsti. 25.
Medreseli Ha<3ce Sultn. 50:
Medrese-i Emre Hca. 25. .
Medrese-i Mahmd P. 50.
[68.] Medrese-i Rstem P. 40.

[69;] Medrese-i Yakb Aa. 50.
[70.] Medrese-i Am Haan el-Kd. 40.
[71.] Medrese-i Mehemmed Aa. 50.
[72.] Medrese-i Zekeriy Efendi. 40.
[73.] Medrese-i hkl. 30.
[74.] Drlhadi-i Bakkal Piri. 10.
[75.] Medrese-i eyhlharem Seyyid Mehemmed ve Seyyid Ahmed. 25.
[76.] Medrese-i h Sulfn. 40.
[77.] Medrese-i Habbziyye. 40.
[78.] Medrese-i Ahmed P, Mir-mrn- Cezayir. 30.
[79.] Medrese-i Hoca Ebbekir.-25.
[80.] Medrese-i Hoca Ahmed. 25.
[81.] Medrese-i Ktib Mehemmed. 25.
[82.] Medrese-i Monl Kirimi. 25.
[83.] Medrese-i Ha[Ib Mehemmed. 25.
[84.] Medrese-i Sleyman Suba. 25.
[85.] Medrese-i Kd yz. 25.
[86.] Medrese-i Ktib Mahmd. 25.
[87.] Medrese-i Kestel. 40.
/ Y e k n - i
medris ayr ez seltin
8 .8 /
Medris-i Seltin
[88- 95.] Medris-i Sultn Mehemmed-i atik, aded 8, fi [yevm] 50.

[96.] Medrese-ib Sultn Byezd Han. 50.
[97.] Medrese-i Sultn Selm-i atik. 60.
[98-101.] Medris-i Sultn Sleyman Han, aded 4, fi [yevm] 60.
[102.] Medrese-i hzde Sultn Mehemmed.-60.
[103.] Medrese-i Sultn Murd. 60.
[104.] Medrese-i Sultn Mehemmed ibn-i Murd. 60.
[105.] Medrese-i Valide Sultn- Mehemmed Han- 60.
a Bu toplamada, 88 medrese olduu kaydedilmi ise de, metinde 87 -sinin ad ve

rilmitir. . . .
b medrese; metinde medrse eklinde yanl.
278 M. KEMAL ZERGN
[106.] Medrese-i yfya. 50.

[107.] Medrese-i Mehemmed P el-Vezr, der limn- Kadrga. 50.
[108.] Medrese-i Al Py- atik. 50.
[109.] Medrese-i Al Py- cedd. 50.
[110.] Medrese-i Hayder P. 50.
[111.] Medrese-i Ahmed P, der Bb- Top. 50.
[112.] Medrese-i Mehemmed11 P, der Bb-Edrene. 50.
[113.] Medrese-i Kahriyye, nm- dger Hnkh, derBb- Top. 50.
[114.] Medrese-i Omn P. 50.
[115.] Medrese-i Miskete ( cJCL. ) der kurb-i Nevrziyye. [50?]
a d e d
28
E y y b, Hav- Kostanbniyye
[116.] Medrese-i Hazret-i Eyyb-i Enri, aleyhir-rahmetil-Br. 50.

[117.] Medrese-i Mehemmed P. 50.
[118.] Medrese-i Zl P. 40.
[119.] Medrese-i Ksm P. 40.
[120.] Medrese-i Defterdar Mahmd elebi. 20.
[121.] Medrese-i Takpri-ol. 20.
[122.] Medrese-i Behrm Kethud. 40. mevcdl-ism, ma'dmJ-cism.
a d e d
7
[B] e l - V k i f i E D R E N E ( <;>>l )
[ 1. ] Medrese-i Sultn Selim Han. 60.

[ 2.] Medrese-i Sultn Byezdb Han. 60.
[ 3.] Medrese-i lys Beg. 25.
[ 4.] Medrese-i lys Beg. 25.
[ 5.] Medrese-i Emir Kd. 25.
[ 6.] Medrese-i Mtereddidin. 30.
[ 7.] Medrese-i eyh Mahmd el-Kd. 30.
a Mehemmed: metinde Ahmed eklinde yanl,

b Byezd: metinde Pyezd eklinde yanl.
[8.] Medrese-i Emniyye. 30.

[ 9.] Medrese-i Al Beg, Talk. 40.
[10.] Medrese-i h-melek. 25.
[11.] Medrese-i Sirciyye. 25.
[12.] Medrese-i Beglerbegi. 25.
[13.] Medrese-i Fahreddn, nm- dier eceriyye. 25.
[14.] Medrese-i Ykt P. 25.
[15.] Medrese-i Sultn Murd Han. 40.
[16.] Medrese-i Ahmed Beg. 25.
[17.] Medrese-i Camc Hac. 30.
[18.] Medrese-i brahim P. 25.
[19.] Medrese-i el-Hc Alemddn. 30.
[20.] Medrese-i es-Seyyid Mustaf el-Kd. 25.
[21.] Medrese-i Emir Al. 25. -
a d e d
22
[22.] Medrese-i Fenr-zde, der Kalata ( <U5 ). 30.
[C] M E D A R S - a RM-EL
B b l - E l i f
[Kaaba-i] Ak-kermn (jl.
[ 1.] Medrese-i el-Hc brahim. 40.
Kaaba-i ------
[ 2.] Medrese-i Harcc Mehemmed Beg. 20.
[ 3v] Medrese-i Murd Suba. 20.
Kaaba-i tib ( >__Lil )
[ 4.] Medrese-i tlb-zde. 20.
[ 5.] Medrese-i Pr eri-ba. 25.
Kaaba-i psla ( JLj I )
[ 6.] Medrese-i Kasm Beg. 25.
[ 7.] Medrese-i s Beg. 50.
a M edris: metinde Medras eklinde yanlg.

280 M. KEMAL ZERGN
Kaaba-i skb ( )
[ 8.] Medrese-i shk Beg. 50.
[ 9.] Medrese-i el-Hc Hseyin. 30.
Kaaba-i zdn ( )
[ 10.] Medrese-i Hseyin P. 25.
[ 11.] Medrese-i elebi. 20.
Kaaba-i Amvud Belrd[] ( j I j\>'jl )
[ 12.] Medrese-i Ahmed Beg. 25.
Kaaba-i Aka-kzanluk ( jLdj-l )
[ 13.] Medrese-i el-IJc Sinan. 20.
Kaaba-i nebaht ( o l )
[ 14.] Medrese-i Sultn Byezld an. 25.
Kaaba-i Alnya ( )
[ 15.] Medrese-i Ahmed avu. 25.
Kaaba-i Ohri ( _/-j\ )
[ 16.] Medrese-i Hamza Beg. 25.
Kaaba-i skenderiyye-i Amvud ( jl ]

[ 17.] Medrese-i Ulama P. 25.
Kaaba-i Egriboz ( j.yS./"')
[ 18.] Medrese-i Hayreddn Beg. 25.
Kaaba-i pek ( Ul)
[ 19.] Medrese-i Mehemmed Beg. 25.
Kaaba-i rkb ( )
[ 20.] Medrese-i Hc Ali. 25.
B b 1 - B
Kaaba-i Beikta ( )
[21.] Medrese-i Sinn P. 50.
[ 22.] Medrese-i Yahy Efendi. 25.
[ 23.] Medrese-i Emin Mutaf elebi. 30.
[ 24.] Medrese-i Hayreddn P. 40.
Kaaba-i Bb[-eskisi] ( M )
i
STANBUL VE RUMEL MEDRESELER
[ 25.] Medrese-i Mfika Hatun. 20.

[ 26.] Medrese-i Sultn Byezid. 30.
Kaaba-i Pirtine ( )
[ 27.] Medrese-i Bearet Beg. 25.
Kaaba-i Belrd ( >!>!; )
[ 28.] Medrese-i maret. 50.
[ 29.] Medrese-i Bayram Beg. 25.
Kaaba-i Bdn ( )
[ 30.] Medrese-i Mutaf P. 50.
[ 31.] Medrese-i Omn Beg. 25.
Kaaba-i Blyabdra ( ojjI; )
[ 32.] Medrese-i Blyabdra. 20.
Kaaba-i Pilevne ( )
[ 33.] Medrese-i zPAli Beg. 25.
[ 34.] Medrese-i dier Ali Beg. 20.
Kaaba-i Bdracuk ( j-j-ib )
[ 35.] Medrese-i Mutaf P. 20.
B b t-T
Kaaba-i Timr-hir ( ijL. j f )
[ 36.] Medrese-i t elebi. 20.
Kaaba-i Tatar-bzr ( jl>V )
[ 37.] Medrese-i Abdurrahman elebi. 25.
Kaaba-i Tnrhla ( 4u.J )
[ 38.] Medrese-i mer Beg. 20.
[ 39.] Medrese-i Bal avu. 25.
B b l- C i m
Kaaba-i atalca ( <-ITU )
[ 40.] Medrese-i Nzr ehsvr Beg. 15.
Kaaba-i orl ( )
[ 41.] Medrese-i Ahmed P. 50.
[ 42.] Medrese-i Sinn Beg. 40.
282 M. KEMAL ZERGN
B b 1 - H
Kaaba-i H-ky ( Sjflrk* )

[ 43.] Medrese-i Mahmd P. 25.
Kaaba-i Hayra-bol ( dyojv- )
[ 44.] Medrese-i Rstem P. 25.
av- Kos{antiniyye, der Galata ( )
B b d - D l
der Kaaba-i Dimotoka ( )
[ 45.] Medrese-i Byk-dere Cerrh-ba. 25.
[ 46.] Medrese-i Umur Beg. 25.
[ 47.] Medrese-i Pervz Efendi. 30.
[ 48.] Medrese-i Abdlvsi Efendi. 30.
[ 49.] Medrese-i Oru P. 30.
[ 50.] Medrese-i Karagz Beg. 25.
[51.] Medrese-i Abdurrahman el-Ku el-Kd, der karye-i Halvc, tbi-i
Dimotoka. 25.
Kaaba-i Drma ( )
[ 52.] Medrese-i afiyye atun. 20.
B b r - R
Kaaba-i Radosuk ( )
[ 53.] Medrese-i Rstem P. 30.
Cezre-i Rads ( u-j-U )
[ 54.] Medrese-i Drerfe. 15. / der cezre-iRados / a
[ 55.] Medrese-i Kurd elebi. 25 / sabkanzaviye iken, kads arz
etmein medrese old /
Kaaba-i Rdnk ( dL'jjj )
[ 56.] Medrese-i Dmdr Mustaf Beg. 25.
a. Bu medrese Radosuk basl altna yazlm, sonra yanndaki aklamayla, aslnda

Radosa it bulunduu belirtilmitir. Burada dorusu verildi.
STANBUL V E RUMEL MEDRESELER
B b z - Z
Kaaba-i Zihne ( )
[ 57.] Medrese-i Ahmed Beg. 20. _
[ 58.] Medrese-i Al Beg. 25. / der karye-i Zalhak, tbi-
Kaaba-i Zara-i atik ( je. 0l/>j )
[ 59.] Medrese-i Hoca Sinan. 20.
B b s-Sin
Kaaba-i Silivri ( )
[ 60.] Medrese-i Pir Mehemmed P. 40.
Kaaba-i Sary-bsna ( )
[ 61.] Medrese-i Keml Beg. 20.
[ 62.] Medrese-i Husrev Beg. 50.
[ 63.] Medrese-i Frz Beg. 20.
Kaaba-i Srz ( j j j y )
[ 64.] Medrese-i At elebi. 25.
[ 65.] Medrese-i Sultn Seluk. 25.
Kaaba-i Selnik ( U'M- )
[ 66.] Medrese-i Hzr Beg. 25.
[ 67.] Medrese-i Mufaf Beg. 20.
Kaaba-i Semendire ( a )
[ 68.] Medrese-i Al P. 20.
B b -d
Kaaba-i fya ( )
[ 69.] Medrese-i Mehemmed P. 40.
[ 70.] Medrese-i Benl Kad. 20.
B b t - T
Kaaba-i Tmovi ( )
[71.] Medrese-i Kavf-bb. 25.
[ 72.] Medrese-i Yldrm an. 30.
[ 73.] Medrese-i Seyyid elil. 25.
[ 74.] Medrese-i Al P, der Top-hne. 50.
[ 75.] Medrese-i lys Kethda. 20.
284 M. KEMAL ZERGN
B b 1 - F
Kaaba-i Filibe ( <*li )
[ 76.] Medrese-i hbeddln P. 40.
[ 77.] Medrese-i Seyyid Al Faklh. 25.
Kaaba-i Fa ( .
[ 78.] Medrese-i Cafer Beg. 20.
[ 79.] Medrese-i Mehemmed Be. 25.
Kaaba-i Fener ( jls )
[ 80.] Medrese-i Aullh, der karye-i Cuma-bzr. 25.
Kaaba-i Filrna ( )
[8 1. ] Medrese-i Abdlkerm. 20.
B b l - K f
Kaaba-i Kara-ferye ( * J )
[ 82.] Medrese-i Mehemmed Beg. 30.
Kaaba-i Kritene ( e.'j'J )
[ 83.] Medrese-i Seyyid Mahmd. 20.
Kaaba-i Kara-bnar ( j l )
[ 84.] Medrese-i Nuhbe ( ) Kad. 30.
Kaaba-i Krtova ( j )
[ 85.] Medrese-i Ahmed elebi. 20.
Kaaba-i Kavala ( !ly )
[ 86.] Medrese-i IJall Beg. 15.
Kaaba-i Kasmpaa, ( lal .d ) der H- tanbl
[ 87.] Medrese-i Eyyhm. 50.
[ 88.] Medrese-i Seyyid Abdlkdir. 25.
[ 89.] Medrese-i Yegn-zde. 25.
[ 90.] Medrese-i Ahmed avu. 25.
[9 1.] Medrese-i dier Ahmed avu. 25.
Kaaba-i Kalkan-delen ( jUl )
[ 92.] Medrese-i Oru Paa. 20.
Kaaba-i Kurunlu ( ) ;
[ 93.] Medrese-i Emin-i Sunkur ( . ), 20.
Kaaba-i Krk-kavak ( J y J J )
[ 94.] Medrese-i Turhan Beg. 20.
B b l - K f
der Kaaba-i Gelbl ( J ^ .
[ 95.] Medrese-i anca P. 50.
[ 96.] Medrese-i Mesih P. 50.
[ 97.] Medrese-i Mehemmed P. 50.
[ 98.] Medrese-i Balaban P. 30.
[ 99.] Medrese-i Halil Beg. 30.
[100.] Medrese-i mmiyyc. 20.
[101.] Medrese-i Mehemmed D. 50. ,'
[102.]Medrese-i Ahmed Beg. 20. / zviyedenmedrese olmudur /
[103.] Medrese-i Dervi elebi. 20. / mevcdT-ism,madml-cism
kabllindendr / ; ;
Kaaba-i Kili ( JS' ) ,
[104.] Medrese-i Ahmed Aa. 25.
[105.] Medrese-i Haan elebi. 20.
Kaaba-i Gegbze ( j if ) .. . " . . .
[106.] Medrese-i Mustaf P. 50.
[107.] Medrese-i Ko avu. 25.
Kaaba-i Kefe ( ) . ' 1 s
[108.] Medrese-i Kemliye. 25.
[109.] Medrese-i Hc Ferhd. 25.
[110.] Medrese-i Hatuniyye. 20.
[111.] Medrese-i Cmi. 25.
[112.] Medrese-i Mercn Aa. 25.
[113.] Medrese-i Ksm P. 20. '
[114.] Medrese-i Haan elebi. 10.-
Kaaba-i Gmlcine ( )
[115.] Medrese-i Mustaf Beg. 25.
286 M. KEMAL ZERGN
Kaaba-i Kk-ekmece ( )
[116.] Medrese-i Abdsselm. 40.
Kaaba-i Kstendl ( )
[117.] Medrese-i Murd Beg. 20.
[118.] Medrese-i Hara Mehemmed Beg. 20.
B b l - M m
Kaaba-i Malara ( )
[119.] Medrese-i Sinan P. 50.
[120.] Medrese-i Turhan Beg. 25.
[121.] Medrese-i Kab-zde. 25.
Kaaba-i Mstr ( )
[122.] Medrese-i el-Hc Mehemmed Beg ez-Zam.
Kaaba-i Mngb ( )
[123.] Medrese-i Mustaf elebi. 15.
Kaaba-i Manstr ( jt-lu )
[124.] Medrese-i Hc Beg. 25.
[125.] Medrese-i Kd Yahy. 25.
[126.] Medrese-i Dlbend-zde Kad shak. 25.
Kaaba-i Motn ( )
[127.] Medrese-i Mustaf Beg. 20.
B b n - N n a
Kaaba-i Nigbl ( )
[128.] Medrese-i Kad vaz. - -
Kaaba-i Nrda ( jjl )
[129.] Medrese-i Sleymn Aa. 18.
[130.] Medrese-i Fyk P. 18.
Kaaba-i N ( )
[131.] Medrese-i Mustaf Beg ez-Zam. 20.
a N n : metinde nr seklinde yanl.

B b [ 1- V v]b
Kaaba-i Vize ( jrj )
[132.] Medrese-i Sultaniye. 30.
Kaaba-i Vma ( Vjlj )
[133.] Medrese-i Hc Sinan. 20.
B b l - H
Kaaba-i Hezrrd ( j 'j * )
[134.] Medrese-i brahim P. 40.
[135.] Medrese-i Yahya P. 20.
B b l - Y
Kaaba-i Yeni,-ehir ( ^ )
[136.] Medrese-i brahim Beg. 25.
[137.] Medrese-i Ta-zde. 30.
[138.] Medrese-i Turhan Beg. 25.
[139.] Medrese-i Emir-h elebi. 20.
Kaaba-i Yenice-i Vrdr ( j b j l j )
[140.] Medrese-i zi Evranos Beg. 50.
[141.] Medrese-i Ms Beg. 20.
[142.] Medrese-i Ahmed Beg. 40.
Kaaba-i Ynbl ( )
[143.] Medrese-i Kara Ali Beg. 25.
Kaaba-i Yeni;-bzr ( jljV )
[144.] Medrese-i Sinan Beg. 25.
Y e k n - i
medris der Rm-ili
292
b Bu bb>, solda tam yanlamasna yazldr.

288 M. KEMAL ZERGN
in. D Z N V E A I K L A M A L A R
Aka-kzanluk (C/nr. 13) Bulgaristan 42 39 K 25 28 D, Kazanluk.

Ak-kermn (C/nr. 1) Sovyetler Biri 46 12 K 30 12 D, Byelgrod
Alasonya (C/nr. 15) Yunanistan 39 54 K 22 10 D, Elassona.
Amavud Belgrd (C/nr. 12) Amavudluk 40 44 K 19 59 D, Berat.
Baba-eskisi (C/nr. 25, 26) Trkiye 41 26 K 27 7 D, Babaeski.
Badracuk (C/nr. 35) Yunanistan 38 55 K 22 06 D, Neopatras.
Balyabadra (C/nr. 32) Yunanistan 38 14 K 21 45 D, Patrai.
Belgrad (C/nr. 28, 29) Yugoslavya 44 50 X 20 31 D, Beograd.
Beikta (C/nr. 21-24) Trkiye stanbul, Boazii.
Budin (C/nr. 30, 31) Macaristan 47 29 K 19 5 D, Budapest.
atalca (C/nr. 40) Yunanistan 39 18 K 22 25 D, Pharsale.
orl (C/nr. 41, 42) Trkiye 41 10 K 27 48 D, orlu.
Drama (C/nr. 52) Yunanistan 41 10 K 24 11 D, Drama.
Dimotoka (C/nr. 45-51) Yunanistan 41 20 K 26 34 D, Didymotikhon.
Edrene (B/nr. 1-22) Trkiye 41 41 K 26 33 D, Edime.
Egriboz (C/nr. 18) Yunanistan 38 26 K 23 40 D, Khalkis.
Eyyb (A/nr. 116-122) Trkiye stanbul.
Fener (C/nr. 80) Yunanistan 37, 20 K 21 50 D, Phanari.
Filibe (C/nr. 76, 77) Bulgaristan 42' 8 K 24 45 D, Plovdiv.
Filorina (C/nr. 81) Yunanistan 40 47 K 21 27 D, PMorina.
Foa (C/nr. 78, 79) Yugoslavya 43- 33 K 18 48 D, Foa.
Galata (C/ - - ) Trkiye stanbul
Gebze (C/nr. 106, 107) Trkiye 40 48 K 29 26 D, Gebze.
Gelibol (C/nr. 95-103) Trkiye 40 25 K 26 35 D, Gelibolu.
Gmlcine (C/nr. 115) Yunanistan 41 7 K 25 27 D, Komotini.
Hs-ky (C/nr. 43) Bulgaristan 41 55 K 25 34 D, Haskovo.
Hayra-bol (C/nr. 44) Trkiye 41 13 K 27 7 D, Hayrabolu.
Hezrgrd (C/nr. 134, 135) Bulgaristan 43 30 K 26 32 D, Razgrad.
nebaht (C/nr. 14) Yunanistan 38 21 K 21 50 D, Naupaktos.

pek (C/nr. 19) Yugoslavya 42 39 K 20 17 D, Pe.
psala (C/nr. 6) Trkiye 40 57 K 26 27 D, psala.
skenderiyye-i Amavud (C/nr. 17)
Arnavutluk 42 5 K 19 30 D, Skodra.
stanbul (A/nr. 1-115) Trkiye 41 1 K -28 58 D, stanbul.
tib (C/nr. 4, 5) Yugoslavya 41 40 K 22 8 D, Stib.
zdin (C/nr. 10, 11) Yunanistan 38 55 K 22 29 D, Lamia.
Kalkan-delen (C/nr. 92) Yugoslavya 42 1 K 21 1 D, Tetovo.
Kara-bnar (C/nr. 84)
Kara,-ferye (C/nr. 82) Yunanistan 40 33 K 22 17 D, Verroia.
Karitene (C/nr. 83) Yunanistan 37 29 K 22 02 D, Karitaena.
Kasmpaa (C/nr. 87-91) Trkiye stanbul.
Kavala (C/nr. 86) Yunanistan 40 58 K 24 27 D, Kavalla.
Kefe (C/nr. 108-114) Sovyetler Biri 45 2 K 35 14 .D, Feodosiya.
Kratova (C/nr. 85) Yugoslavya 42 4 K 22 13 D, Kratovo.
Krk-kavak (C/nr. 94) Trkiye (41 15 K 26 47 D), Uzunkpr
yaknnda ky
Kili (C/nr. 104, 105) Sovyetler Biri 45 28 K 29 19 D, Kiliya.
Kstendil (C/nr. 117, 118) Bulgaristan 42 15 K- 22 41 D, Kyustendil.
Kurunlu (C/nr. 93) Yugoslavya 43 8 K 21 18 D, Kursumlija.
Kk-ekmece (C/nr. 116) Trkiye 41 0 K 28 59 D, Kk-
ekmece
Malgara (C/nr. 119-121) Trkiye 40 52 K 26 56 D, Malkara.
Manastr (C/nr. 124-126) Yugoslavya 41 2 K 21 20 D, Bitola.
Mngb (C/nr. 123) Sovyetler Biri 44 35 K 33 35 D, Mangub.
Mostar (C/nr. 122) Yugoslavya 43 21 K 17 50 D, Mostar.
Moton (C/nr. 127) Yunanistan 36 50 K 21 43 D, Metbone.
Narda (C/nr. 129, 130) Yunanistan 39 8 K 21 0 D, Arta.
Nigbol (C/nr. 128) Bulgaristan 43 40 K 24 47 D, Nikopol.
Ni (C/nr. 131) Yugoslavya 43 19 K 21 53 D, Nis.
Ohri (C/nr. 16) Yugoslavya 41 7 K 20 49 D, Ohrid.
Pilevne (C/nr. 33, 34) Bulgaristan 43 25 K 24 35 D, Pleven.
Piritine (C/nr. 27) Yugoslavya 42 40 K 21 11 D, Pristina.
Rados (C/nr. 54, 55) Yunanistan 36 25 K 28 17 D, Rhodes.
290 M. KEMAL ZERGN
Radosuk (C/nr. 53) Trkiye 40 59 C 27 30 D, Tekirda.

Rudnik (C/nr. 56) Yugoslavya 44 05 l i 20 30 D, Rudnik.
Rumeli (C/nr. 1-144)
Saray-bosna (C/nr. 61-63) Yugoslavya 43 54 I C - 18 26 D, Sarajevo.
Selanik (C/nr. 66, 67) Yunanistan 40 38 IC 22 58 D, Thessalonike.
Semendire (C/nr. 68) Yugoslavya 44 39 I C - 20 52 D, Smederovo.
Silivri (C/nr. 60) Trkiye 41 2 IC 28 15 D, Silivri.
Siroz (C/nr. 64, 65) Yunanistan 41 4 I C - 23 36 D, Serrai.
Sofya (C/nr. 69, 70) Bulgaristan 42 41 IC 23 20 D, Sofia.
Tatar-bzr (C/nr. 37) Bulgaristan 42 14 I C - 24 18 D, Pazardjik.
Trhala (C/nr. 38, 39) Yunanistan 39 34 IC 21 46 D, Trikkala.
Tmovi (C/nr. 71-75) Bulgaristan 43 1 K 25 41 D, Tmovo.
Timr-hisr (C/nr. 36) Yunanistan 41 13 K 23 28 D, Siderokastron.
rkb (C/nr. 20) Yugoslavya 43 16 I C - 21 34 D, Prokoplje.
skb (C/nr. 7-9) Yugoslavya 42 0 IC 21 30 D, Skoplje.
Varna (C/nr. 133) Bulgaristan 43 12 I C - 27 57 D, Varna.
Vize (C/nr. 132) Trkiye 41 36 IC 27 47 D, Vize.
Yanbol (C/nr. 143) Bulgaristan 42 27 I C - 26 33 D, Yambol.
Yeni-bzr (C/nr. 144) Yugoslavya 43 09 IC 20 29 D, Novi Bazar.
Yenice-i Vardar (C/nr. 140-142)
Yunanistan 40 46 I C - 22 24 D, Yiannitsa.
Yeni-ehir (C/nr. 136-139) Yunanistan 39 39 IC 22 28 D, Larisa.
Zagra-i atk (C/nr. 59) Bulgaristan 42 23 I C - 25 40 D, Stara Zagora.
Zihne (C/nr. 57, 58) Yunanistan 41 00 IC 23 40 D, Zikhna.
TARH MEZARLARDAN NOTLAR
I
Elmal yolanda Mrmran brahim Paanm mezar

Doa Bayazdda Mahnud Paanm mezar Serezli
Yusuf Muhlis Paa hakknda bir not Sadrzam Ke-
ecizde Fuad Paanm mezar Karacehennem bra
him Paanm mezar
Semavi Eyice
Trk sanat ve tarih antlar arasnda en byk lde tahribe u

rayanlar hi phe yok ki eski mezarlklar ve mezarlardr. Osmanl m
paratorluunun 19. yzyl ortalarndan itibaren topraklarn kaybetmesi,
pek ok mezarn gurbette kalmasna yol am ve tarihimizde iz brak
m bir takm ahslarn son hatralar da bylece unutularak yok ol
mutur1. Bugnk mill snrlarmz iinde kalan mezar ve mezarlklarn
1 Hemen hemen btn ehir ve kasabalarda eski mezarlklar, ilerindeki talarn sa

nat ve tarih bakmndan deerleri dikkate alnmakszn kaldrlm ve kaldrlmaktadr. Ba
zen pek az sayda mezarta bu srada mahalli bir mzeye gtrlmektedir. Bu hususda
ackl bir misal Tekirdanda dikkatimizi ekmiti Buradaki byk mezarlklar arsaya ev
rildiinde, bir ka tarih mezarta ileride bir mzeye konulmak zere bir depoya atlm,
sonra bu depo lzm olunca da denize dklmt. Biz grdmzde bu talar deniz k
ysnda, ksmen su iinde idi (1962). Burada yakn yllarda mze kurulduunda bu talar
dan ne kadarnn karldn bilmiyoruz. Gurbette kalan mezarlardan ilk hatra gelen,
tarihi, Nimann Yunanistanda Patrasdaki mezardr. Bulgaristanda umnuda gml
olan Kaptanderya Cezayirli Haan Paann mezarnn da durup durmadn bilmiyoruz.
Fakat 1966da umnudan getiimizde, harap ve kapal bir mescidin haziresindeki talar
arasnda Sadrzam erif Haan Paann mezann grmtk. UNESCOnun Mzelere dair
dergisinin bir saysnda da Giritteki Herakleion mzesi fotorafnda Vezirlere mahsus kal-
Iavili bir mezarta grlmektedir, bkz. Herakleion Musums - Muses dHrakleion, Musum -
Unesco, VI (1953), s. 195 alttaki resim. Herakleion (=rakIion) yni Kandiye mzesindeki
bu mezartamn okunakl bir fotorafm ad geen mze mdrlne yolladmz 20 mart
1974 tarihli bir mektubumuzla rica etmitik. Mze mdr Dr. S. Alexiou, isteimizi byk
bir nezaketle karlayarak 20 nisan 1974 tarihli bir yazs ile beraber bu tan mkemmel
bir fotorafm bize gndermi bulunuyor. H. 1213 (=1798/99)de len Kandiye muhafz
Ferhad Paaya ait olan bu tadan ayr bir yazmzda bahsedeceiz.
292 SEMAV EYCE
ise encamnn daha iyi olduu iddia edilemez. Tarih mezarlklar garip
gerekelerle, fakat aslnda en kolay arsaya evrilebilir yer olduklarn
dan ortadan kaldrlm ve binlerce sanat ve tarih deere sahip mezar-
ta yok olup gitmitir2. Biz sanat tarihi aratrmalarmz srasnda kar
latmz birka tarih mezarta veya mezar hakknda topladmz
notlar burada birer tarih vesikas olduklar iin tantmaa alacz.
Elmal yolunda Mrmran brahim Paanm mezarta

(Resim: 1)
rencilerimiz ile 1964 yl temmuz aynda Gney Anadolu kyla

rnda yaptmz bir inceleme gezisi srasnda Antalya'dan Finike'ye git
mek zere 5 temmuz gn yola kmtk. Korkudeli Elmal yolun
da, iinde bulunduumuz minibs, ormanlk bir blgede Yenicekahvesi
denilen yerde bir krkahvesi nnde mola verdiinde, yolun solundaki
kahvenin az arkasnda aalarn arasnda tek bana duran bir mezar-
ta ile karlamtm. evresinde hibir yap, hatt yerleme olmayan
ve bir mezarlk da bulunmayan bu ta hl dikili duruyordu. Bylece
ilk yerinde olduuna ve buraya baka bir yerden getirilmediine ihtimal
verilebilir.
zerinde byk bir kavuk bulunan ve kavuun n yznde vezir
lere mahsus meyilli erid grlen bu mezartann altnda bir lhid yok
tur. Tan n yznde sekiz satr halinde kabartma harflerle ilenmi u
kitbe okunmaktadr:
1- Meskinim dalarba sahraya hcet kalmad

2- itim ecel erbetini Lokmn'a hcet kalmad
3- Hep onuldu yaralarm cerrha hcet kalmad
4- M r - mran - i kirm-i zevi'l-ihtirmdan
5- Sbk Mentee sanca mutasarrf
6- Merhum Ibrhm Paa'nn
7- ruhu iin el-ftiha,
8- sene 1234
2 Mezarlklarn yok edilmesi hakknda bkz. Semavi Eyiee, Mezarlklarmz, Trk

Yurdu say 242 (mart 1955) s. 685 - 694.
TARH MEZARLARDAN NOTLAR 293
Bylece bu ssz yerde gml olan ahsn Mentee sanca mu

tasarrf Mrmran brahim Paa olduu ve kendisinin H. 1234 (= 1 8 1 8 /
19) tarihinde ld renilmektedir. Mezartandaki kitbenin ilk
satrnda, baka mezarlarda da raslanan bir forml grlmektedir ki, bu
romantik ifadeli satrlar, mezar sahibinin lmndeki artlar biraz -dile
getirir gibidir. lk satrda, meskinim (evim ) dalarbar, sahraya hacet
kalmad denilirken, brahim Paa'nn ssz bir yerde gml 6fmas
g e r e k t i i belirtilmektedir. Kitbenin ikinci ve nc satrlarnda
mezar sahibinin hekim yardmna lzum kalmadan burada, belki baz
yaralarn tesiriyle ld sylenmek istenmektedir. Genellikle bu eit
ssz yerlerdeki vezir mezarlar, idam edilenlere ait olmaktadr. Nitekim
yakn tarihlere gelinceye kadar Gelibolu'da bo bir arazi ortasnda Sadr
zam Mehmed Paa'nn Ramazan H. 1208 (= 1 7 9 4 ) tarihli mermer
sandukal mezar grlyordu3. Fakat brahim Paa'nn mezar kitbe-
sinde idam edildiine dir bir iaret mevcut deildir.
Mentee sanca mutasarrf Mrmran brahim Paa'nn. tarih ah
siyeti hakknda geni bilgi edinmek mmkn olmamtr. Sleyman
Fikri Erten'in Antalya hakkndaki eserlerinden birinde H. 1213 ( = 1 7 9 8 /
9 9 ) 'de bir Aksekili brahim Paa'nn bahsi gemektedir4. Ancak bunun
Elmal yolundaki mezarn sahibi brahim Paa ile ayn kimse olabilece
ini kesinlikle iddia etmek iin elimizde delil yoktur. Dier taraftan Ba
bakanlk Arivindeki bir vesikadan (Babakanlk Arivi, Cevdet-Dahiliye
tasnifi, no. 13087) renildiine gre, II. Mahmud devrinde evvelce
Bolu sanca mutasarrf olan, Rumeli Beylerbeyi payesine sahip bir b
rahim Paa Mentee sancana gnderilmitir.
Babakanlk Arivindeki bu kayd ilk defa olarak ortaya koyan Kr-
ad Ekrem Uykucu, bu atanmann 1813 ylnda olduunu ve brahim
Paa'nn, Mentee sancann ilk mutasarrf olmas gerektiini yaz-
3 Resmi iin bkz. Fevzi Kurdolu, Gelibolu ve yresi tarihi, stanbul 1938, s. 80-81
arasndaki levha.
4 Sleyman Fikri Erten, Antalya vilyeti tarihi, stanbul 1940, s. 109, burada brahim
Paa hakknda verilen bilgi undan ibarettir: *Akseki kasabasnda bir saat mesafede bulu
nan imi kyndendir. 1213 ylnda hayatta olduu elde edilen bir senetten anlalmtr.
brahim Paann Aliye mutasarrf olduu gene bu senetten anlalyor. Harp halinde l
d rivayet ediliyorsa da nerede ld malum deildir. Ayn yazar, Antalya tarihi
nc ksm, Antalya 1948, s. 90da kendisine H. 1223 zilkaddesinde (=1808) Vezirlik ile
birlikte Aliye livas ve Bozkr madeni de tevcih edilen Kayseri sancak Beyi bir elik Pa-
azde brahim Paadan da bahseder.
294 SEMAV EYCE
U J l. s
*&tjfsA &&&&
V n '
maktadr5. Elmal yolundaki mezartanda Mrmran brahim Paann
sabka Mentee mutasarrf olduu yazldna gre, bu mezar. Baba
kanlk arivindeki vesikada ad geen Paaya ait olmaldr. Mrmran b
rahim Paa 1818/19 da ldne gre, 1813'den bu tarihe kadar geen
srenin tamamnda veya bir ksmnda Mentee sancan idare etmi
olmaktadr. Bu srada Mentee kylarna Rumlarn baz saldrlar yap
tklar bilinmektedir. imdiki halde, herhalde Gney Anadolu tarihinde
bir iz brakm olan Mrmran ve Mentee mutasarrf brahim Paa hak
knda bildiklerimiz bundan ibarettir. Arivlerde, bilhassa zmir'deki
Mula Kad Sicil defterleri'nde bu ahs hakknda daha fazla bilgi bulu
nabileceini sanyoruz. Biz burada kimsenin aramak aklna gelmeyecei
bir yerde tesadfen grdmz bir tarih vesikasna, mezartana dik
kati ekmei yeter buluyoruz. leride daha etrafl bir aratrma yapl
dnda herhalde brahim Paann faaliyeti hakknda daha iyi bilgi- edini
lecek, belki de lm sebebi ile byle ssz bir yerde gml oluunun
sebebleri de aydnlanacaktr.
5 Babakanlk Arivi, Cevdet tasnifi, Dahiliye no: 13087: Vzery- izn ve Mrmirn-
kirm hazertmn tevcihat defteridir. Bu defterde 69 vezirin tayinleri bildirilmektedir. bra
him Paalar arasnda Mentee mutasarrf olann adna raslanr: <Liva-i Mentee, Rumeli
Beylerbeylii payesi olan sabka Bolu sancana mutasarrf brahim Paaya urutiyle tevcih,
8 Zilhicce 1227 (=13 ocak 1812). Kurad Ekrem Uykucu, leleriyle birlikte Mula
Tarihi-Corafyas ve Sosyal yaps, stanbul 1968, s. 102-103. Ayrca, Mehmed Sreyya,
Sicill-i Osman, II, s. 391; Asaf Gkbel - Hikmet len, Aydn ili tarihi, stanbul 1936,
s! 193de, H. 1231 (=1815/16)da Reid Mehmed Paa, Mentee sanca mutasarrf olarak
gsterilmektedir. K. E. Uykucu, ad geen eserinde bundan bahsetmez. Eer' bu kayt do
ruysa, Mrmran brahim Paamn Mentee mutasarrflnda ancak bir ka yl kalm ol
mas gerekir. Aksekili brahim ve elik Paazade brahim Paalarla bu Mrmran brahim
Paa arasnda bir balant olup olmad ise ancak baka vesikalarn bulunmasyla ortaya
kabilir. Mrmran (Mr-i Mran) rtbesinin Beylerbeydik payesi karl olduu hususun
da bkz. Mehmed Zeki Pakalm, Osmal tarih deyimleri ve terimleri szl, stanbul 1946
vd., s. 545.
Dou Bayazdda Mahmud Paamn mezarta

( Resim: 2 - 6 )
Dou Bayazd'da gzel bir sanateseri olarak ihtiamla ykselen

ishak Paa saraynn avlusunda6 ksmenyazlarkaznm bir mezarta
bulunmaktadr. Mahall bir ta zerine, sarayn kendisi gibi deiik bir
slbda ilenen ve kenarlarnda kabartma ssleme eridleri bulunan bu
mezartann kitbesi kartular iinde sekiz satr halindedir. Kitabenin
okunabilen kadarn ylece yazmak mmkndr:
1- Huv a'l - Hallk al-Bk
2- .......................... ......... (kaznm)
3- . .. ... ... al-merhum al-m afur
4- Cennet - mekn firdevs - iyn
5- Mahmud Paa ibn ishak Paa
6- Gaffar a'llh ta'l lehu
7- Allah rizasin al- fatiha
8- sene ............ (kaznm)
Dou Bayazd'da shak Paa saray hakknda gzel rlveler ile
-birlikte mkemmel fotoraflar da katarak etrafl bir monografya mey
dana getiren Mahmud Akok, makalesinin balangcnda u satrlar ya
z a r : 7 Dairemiz mtehassslarndan Kemal Turfann mahallindeki tet
kiklerinden ve bilhassa mezar ta kaytlarndan anlaldna gre. II.
shak Paa'nn soyunda Mahmud Paa nvanl bir zatn bulunduu an-
6 Bu saray hakknda bkz. Cell Esad Arseven, V a rt Turc, stanbul 1939, res. 273,
276-278, ayn yazar, Trk Sanat tarihi, stanbul tz., I, s. 641-644, ve res. 1322-1330;
genel bir zet olarak, Semavi Eyice, shak Paa saray, maddesi Trk Ansiklopedisi, XX
(1972), s. 234-235; Zeki Snmez ve Gltekin izgenin fotolan ile, Ar Da - Dou Beyazt -
shak Paa saray, 'lgi (Shell Dergisi), yl 8, say 17 (1973), s. 22-26. Mahmud Paamn
mezartamn fotoraf, yedek subay olarak Dou . Bayazdda bulunan Avukat Erol Bey
tarafndan ekilmi ve E. Gl. Cevdet ulpan tarafndan bize verilmitir. Kendilerine bu
rada teekkrlerimi ifade etmek isterim.
7 Mahmud Akok, An-Dou Bayazdda shak Paa saray rlve ve mimarisi, Trk
Arkeoloji Dergisi X, say 2 (1960, bask 1961), s. 30-48, lev. 30-48.
296 SEMAV EYCE
Ialmaktadr. Yine mezar talar arasnda Mahmud Paa'nn kz Necibe

hanm da grlmektedir. Bu mezar, talarnn tarih ksmlar kast mah
susla tahrip edildiinden Mahmud Paa'nn hangi tarihlerde yaad
bilinmemektedir. Gerekten bu mezar tann st satrlar ile en alttaki
tarih ksm anlalmaz bir sebepten okunmaz bir hale getirilmek isten
mi ve bunun iin kabartma harf ve rakkamlar tamamen kaznmtr.
Bazen byk ve zengin ailelerde byle mezar kitabeleri aile iin
deki miras haklar atmalar yznden tahrip edilmi olmaktadr.
ldr hanedanndan ishak Paa'dan balayan bu aile 18. yzyl
balarndan itibaren tarihde belirmi, ishak Paa olu Hac Ahmed
Paa, .onun olu Haan Paa, onun olu ikinci ishak Paa birbirlerini
takip etmilerdir8. Mezar tanda ad geen Mahmud Paa, bu ikinci
ishak Paa'nn oludur. Onun ahsiyetini, lm tarihini ve sebebini de
bir yabanc kaynaktan renmek mmkn olmaktadr.
O srada banda Napolyon'un bulunduu Fransz hkmeti 1805
yl 7 martnda Paris'den ran'a bir gizli ajan gndermiti. Pierre-Amde
Emilien-Probe JAUBERT (3. V I. 1779-27 .-I. 1847) adndaki ve henz
26 yanda olan bu ahs Paris'd Dou Dilleri Mektebi'nde Trk, Arap
ve Fars dillerini renmi, 1798'de Msr'da Fransz ordusunda terc
man olarak grev grm, Akk'da Cezzar Ahmed Paa ile grmeler
yapm, nihayet 1804'de stanbul'a III. Selim'in clusunu tebrike gn
derilmiti9. Jaubert kuvvetli ve cidd bir orientalist deildi. Napoleon'un
gvendii adamlardan olmas onun birdenbire sivrilmesine sebep ol
mutu. ran tahtnda 1797'denberi Kaarlardan Feth Ali ah bulunuyor
du. Onun yazd, dolambal yollardan Paris'e ulaabilbn bir mektup-
da, ran'n Fransa ile dosta mnasebetler kurmak isteinde olduu bil
dirilmiti. Tccar olduunu syleyen bir Ermeninin stanbul'a getirerek,
burada Fransa eliliine teslim ettii bu mektubun doruluundan emin
olunmadktan baka, Fransz hriciyesi henz Feth Ali ah'n ran'n
sahibi olup olmadndan da phe ediyordu. Jaubert gerek bu durumu
renmek, gerek Osmanl devletine kar bir anlama yapmak zere
8 I. shak Paa hakknda bkz. Mehmed Sreyya, SfciM-i Osmarii, I, s. 326-327; Hac
Ahmed Paa hakknda, Sicili, I, s. 256; Haan Pasa hakknda bkz. Sicili, II, s. .155; II. s
hak Paa hakknda bkz; Sicili, I, s. 328. .
9 Jaubertin etrafl bir biyografyas Trkiye ve ran seyahatnamesinin ikinci basks
nn banda bulunmaktadr, bkz. (J. J. E.) Sdillot, Notice sur P. A m . Jaubert, u eserde :
P. Arm Jaubert, Voyage en Armnie, et en Perse (Bibliothque classique des clbrits con
temporains), Paris tz. s. 1-XXVII.
gnderilmiti10. Fakat bu ajann, kendisini ingilizlerden ve Rusiardan

gizlemesini bilmesi de art grlyordu. Ayni gaye ile Fransa devleti
gney yolundan da ran'a General Romieux adnda ikinci bir ajan gn
dermi ve ok glklerle Tahran'a varan bu ajan esrarl bir ekilde
birdenbire lmtr11. 5 mays 1805'de stanbul'dan ayrlan Jaubert
Karadeniz'den Trabzon'a gitmi, orada valinin kendisinden phelendi
ini grm olmasna ramen bunu nemsememi, 11 haziran'da Trab
zon'dan ayrlm 19-20 haziran gecesi Erzurum'dan km, nihayet Ba-
yazd'a girmeksizin birtakm patikalardan ran snrna gizlice ulamaa
alrken tam ran snrna yaklat bir srada Arzab adnda byk
bir Ermeni kynde Bayazd Beyi Mahmud Paa tarafndan yakalatla
rak Bayazd'a getirilmitir. Jaubert'in grd Bayazd, plak dalarn
tekil ettii dar bir vadinin iinde kurulmu bir ehirdir. Evleri boazn
iki yannda sralanan kayalarn arasnda dank vaziyettedir. Solda he
men hemen trmamlmas imknsz bir dik kayann tepesinde eski bir
kale grlr. Sada ve baka bir yksekliin zirvesinde ie Paa'nn
iinde yaad gzel bir bina ykseliyordu. Jaubert, Mahmud Paa'nn
birka satr iinde portresini ylece izer : Bayazd Paa's Mahmud,
otuz-otuz iki yalarnda kadard. Yz izgileri asil ve muntazam, bak
lar, sert, ifadesi soukdu. Gsterili bir d grn iinde alak ve
ahlksz bir yrek gizliyordu. Btn eyalet iinde alaka hareketleri
ve inanlmaz vaheti ile tannmt. Bir ok defa, dman airetlerin
beylerini bir takm vadlerle yanna ektikten sonra merhametsizce l
drtt grlmt. Bayazd'a geldiim sralarda, bir elence esna
snda tek suu halk tarafndan sevilmekten ibaret gen bir cenkci olan
bir amca olunun hayatna henz son vermiti. Nihayet o sralarda ken
di z kardei brahim Paa ile de harp halinde bulunuyordu.... Paa,
transz ajann ancak le zeri saraynn avlusunda huzuruna getirtir.
Ona kendisinden phelendiini syledikten sonra da yanndaki adam
larn hapsettirir. Ertesi gn, Jaubert, sarayda yeniden Mahmud Paa
nn nne kar. ok uzun bir salonda kabul edilir. Burada Paa ondan
10 Jaubertin seyahati hakknda, P. A. Jaubert, Voyage en Armnie et en Perse lait

dans les annes 1805 et 1806, Paris 1821. Ayn kitabn yukarda not 9daki ikinci bask
snda ilk baskdaki resimler yoktur. Bu resimlerden, s. 28-29 arasnda olan Dou Bayazd
uzaktan tasvir eden bir litografya gravrdr.
11 Jaubertin seyahatnamesini evvelce zet olarak yaynlamtk bkz. Semavi Eyice,
Bir Fransz gizli ajan : Amde Jaubert, *Trk Yurdu* say 255 (1955), s. 742-749 ve
say 256, s. 831-834.
298 SEMAV EYCE
ran'a gidiinin gerek sebebini sorar, Jaubert sert cevaplar verir, ajan
stanbul'a geri dnmee hazr olduunu syleyince de bu defa Mah-
mud Paa, kendisinin sadece grnte Bbli'ye bal olduunu fa
kat aslnda ran ahnn bir metbuu olduunu bildirir ve ...ah'a gide
cek bir Avrupaly hi nlermiyim, seni rzgrdan korunmas istenen
ndir bir iek gibi ellerimle ona teslim etmek isterime der. Jaubert,
Mahmud Paa'nn yanna katt bir muhafz kuvveti ile yola kar, Ba-
yazd'dan drt fersah uzakta, Ar da eteinde snr tekil eden bir
rma getikten sonra, 5 temmuz gn bu adamlar onu yakalarlar ve
gece gizlice tekrar Bayazd'a getirirler. Bylece Jaubert resmen ran
topraklarnda kaybolmu olmaktadr. Ve gece yars fransz ajan adam
lar ile beraber, kaleye karlr, burada bir odann demesindeki bir
delikten bir zindana indirilirler. Kaya iine oyulmu, 16 ayak uzunluk
(5m 20) ve 5 ayak geniliindeki (1m 62) bu mahzene ancak tepedeki
delikten bir iple inilmektedir. Jaubert burada 3 adam ile sadece ekmek
ve yourttan ibaret bir gda ile drt-be ay yaamtr. Bu hikyenin
ne kadar dorudur bilmiyoruz. Fakat ok iyi bir insan olan kale diz
dar Mahmud Aa ve onun bir yakn olan Saliha adndaki bir kadn,
Jaubert'in mneviyatn desteklerler. Temmuz'dan kasm ayna kadar
drt-drt buuk ay burada kalan Jaubert, hayatn bu cesur ve iyi in
san Mahmud Aaya borlu olduunu yazar12. Nihayet Dou Bayazd'da
seksen yldr ilk olarak korkun bir veba salgn patlak verir. Az sonra
Mahmud Paa'nn hareminde iki criyenin hastalanp birinin ld, ar
kasndan da gzdelerden Zleyh'nm da hastala yakaland haberi
gelir. Nihayet Mahmud Paann da hastaland renilir. lm halin
de olmasna ramen Jaubert ve adamlarn idam ettirmek isterse de,
dizdar Mahmud Aa bu emri yerine getirmez ve az sonra da Mahmud
Paa'nn lm haberi gelir. Bu hatrata gre. Dou Bayazd beyi, Mah
mud Paa 1805 ylnn kasm aynda vebadan lmtr. u halde shak
Paa saraynn avlusundaki mezartasndaki kaznm tarihi H. 1220 ola
rak tamamlamann mmkn olaca kanaatindeyiz. Mahmud Paa'nn
lm ile, kardei brahim Paa ve kendi olu Ahmed Bey arasnda m
cadele balam ve Ahmed Bey Bayazd'a sahip olmutur. Bu ocuk
12 Dou Bayazd kalesi dizdar Mahmud Aadan grd yardim ve yaknln te

ekkr olarak Jaubert onlara ltince ve trke olarak yazlm 1805-1220 H. tarihli bir
vesika verdiini bildirerek, bunun franszca tercmesini kitabnda tekrarlar, kl. s. 74, ikinci,
baskda, s. 65.
da baz tesirler altnda kalarak Jaubert'i ldrtmek istemi ise de o da

az sonra annesi ile vebadan lmtr. Bayazd Beyi olan brahim Paa
kardei Mahmud Paa'nn karlar ile ocuklarna bu muhteem saray
brakma uygun bulduundan, kalede oturma tercih etmiti. Nihayet
bir tesadfle brahim Paa, Jaubert ve adamlarnn kapatlm olduk
larn renerek, onlar serbest brakm, stanbul'dan gelen emir ze
rine de btn eyalarn geri vererek 19 ubat 1806 da, Yusuf Paa'-
nn yanna gitmek zere yola kmasna izin vermitir13.
III
Serezli Yusuf Muhlis Paa
( Resim: 7 - 7 a )
Tarih Enstits Dergisi'nin nceki saysnda baslan bir yazmz

da, elimize geen iki eski gravrden bahsederken, bunlarn birinin Var
na'nn 1828'de Rus ordusuna teslim ediliini ve Kaptan- Dery Da
rende'n Mehmed zzet Paa'nn buradan kn tasvir ettiini belirt
mitik14. Bu arada Varna'nn Rus arna teslim edilmesinde byk l
de Varna muhafz Serez'li Yusuf Paa'nn pay olduunu da, o an
resm vakanvisi Ltfi Efendi'nin Tarihimden aynen almak suretiyle ha
trlatmtk. Bu hususda u tamamlayc bilgileri de burada bir araya
getirmei yerinde buluyoruz.
Evrenos-zde'lerden olan Serez'li Yusuf Paa'nn bu ihaneti Ltfi
Efendi'nin Tarih'inde aynen tekrarlanan Kaptan Paa izzet Paa'nn
resm bir ruznmesinden ak surette grld gibi, bu ehrin tesli
mine yol am ve Yusuf Paa, ahs bir kzgnl yznden grevini
ktye kullanarak bir memleket parasnn dman eline dmesinde
13 Jaubertin anlatt zindan hikyesinin doruluk derecesi yerinde ncelenmee de

er. Kalede byle bir mahzenin bulunup bulunmad belki hl tesbit olunabilir. Jaubertin
bu zindann kalenin mimarisindeki yeri hakknda verdii bilgilerde biribirini tutmayan hu
suslar olduu da dikkati eker. Bu Fransz ajan, Bayazddan ayrldktan sonra Osmanh
topraklarndan ayrlncaya kadar ortal kartran davranlarm srdrm, hatt Van
daki bir kanl olayda parma da olmutur, bu hususda bkz. yukarda not 12deki yazmz,
s. 831-832.
14 Semavi Eyice, Tarihi iki olayla ilgili iki gravr, *Tarih Enstits Dergisb III (1973),
s. 311-318 ve iki levha.
300 SEMAV EYCE
hibir kaygu duymakszn yardmc olmutur. Bunun byle olduunu

Ltf Efendi yazd gibi yerli ve yabanc tarihiler de yazmlardr15. s
mail Hami Danmend : ...kalenin hin muhafz Serezli Yusuf Paa
dmanla gizlice temas edip Varna'y ara satm ve maiyyetindeki
Rumeli askeriyle beraber Rusya'ya iltica edip bir mddet orada para
yem itir...16, A. de La Jonquire : ...OsmanlIlarn en byk talih
sizlii Yusuf Paa'nn ehri satm olmasdr. Hain kumandanlarnn pe
inden giden kale muhafzlar tarafndan boaltlan ikaleye yanndaki
300 kahraman ile kapanan Kaptan Paa hep beraber buray havaya
uurmak tehdidinde bulundu. ar, bu bir avu bahadra serbest k
hakkn tand ve onlarn bu ecaatlerine lyik saygy gsterdi. lme
mahkm edilen Yusuf ise, alaklnn karl olan altnlar yemek
zere Rusya'ya snd...17, Carl, Ritter von Sax: ...Silh kuvvetin
den ziyade, bir hakarete uram olan derebeyi Yusuf Paann ihaneti
sayesinde Varna dt18.
Serezli Yusuf Paa veya tam ad ile Yusuf Muhlis Paa (1783-
1843) hakknda Y.G. ark'n kitabnda ksa bir not bulmamz zerine19,
bu konu zerinde ufak bir aratrma yaparak ark'n eserinde bahsi ge
ts Esad Efendi bu Varna olaynda Yusuf Muhlis Paa kadar Darendeli zzet Paay
da kabahatli bulmaktadr. bnlemin M. Kemal, aada not 24deki yerde, s. 970de Esad
Efendinin Hulsa adem-i vukuf ve hamakal-i zzet Paa ve hyaneti Yusuf Paa ile kale
gitti dediini yazmaktadr. 1828-1829 Trk-Rus sava hakknda yazlm en iyi kitap ol
duu kabul edilen, H.von Moltke, Campagnes des Russes dans la Turquie dEurope en 1828
et 1829 (franszcaya eviren A. Demmler) Paris 1854, de bu olaydan da bahsedilir. Ki:
tabn ilk cildinin byk ksm (s. 115 vd. ile s. 145-216), yetmi gn sren Varna arp
malarna ayrlmtr. Moltke, *...Tiirk askerinin kam toktu ve cephanesi tand, alan
gedikler zerinde karsn, ocuklarn ve memleketiyle dininin ereflerini korumaya azin.
liydi.* (s. 170) dedikten sonra, Trk kumanda heyetinin iin nemini kavrayamam olduk
larm da belirtir (s. 207). Bir trl anlalamayan bir sebebten Yusuf Paamn 10 Ekim
leden sonra birdenbire Ruslara teslim oluu ve beraberinde yedi bin kiilik bir kuvveti
kar tarafa geirmesi byk bir ihanetti (s. 212). Kaptan- Derya zzet Paann kendisine
bal yz kahramanla sonuna kadar dayanmasn ise takdirle karlar.. Gene Moltkeye
gre eer Varnada Yusuf Paamn ihaneti olmasa, Trk ordusunun durum u. baka trl
olacakt. Bu deerli eser dilimize de evrilmitir bkz. 1828 seferi-Bulgarya ve Rumelide
Ruslar (eviren: Ahmet Rasim ve Muammer), stanbul 1934.
16 smail Hami Dammend, Osmanl tarihi kronolojisi, stanbul 1955, IV, s. 113.
17 A.de La Jonquire, Histoire de lEmpire 'Ottoman, Paris 1881, s. 464-465.
18 Carl, Ritter von Sax, Geschichte des Machtverfalls der Trkei bis Ende des 19.
Jahrhunderts..., Wien 1908, s. 229.
19 Y. G. ark, Trk tarihinde Ermeniler 1453-1953, stanbul 1953, s. 41-42.
en ermenice makalenin zet halinde bir tercmesini elde ettik :

.Ailesi mensuplarndan renildiine gre zmir'de 1822-1823 yllarn
da, yni Yunan ayaklanmas balad sralarda Sarkis Garabedyan adn
da bir tabip bulunmaktadr. O srada, Osmanl hkmeti tarafndan Girit
ve Mora'ya kumandan olarak gnderilen Serez'li Evrenoszade Yusuf
Paa'nm ordusunun hekime ihtiyac olmas sebebiyle, zmir'den Avru
palI Dr. Korporal' kendine hekim olarak semi olup, bu sonuncu da
Sarkis'i yardmc olarak yanna almtr. Bir iki yl sonra, Sarkis baka
bir greve tayin olunan Dr. Korporal'n yerine Giritteki Osmanl ordusu
bahekimliine tayin olunmu, hazakat ve liyakatiyle mehur olarak,
Yusuf Paafnn ok yakn dostluunu kazanmtr. Bylece Sarkis Yu
nan istikll savann btn olaylarna ahit olmutur. Navarin baskn
henz son bulmuken, ayni yln aralk aynda Trk-Rus sava km,
bu sebeple de Yusuf Paa ordusu ile Rumeli'ye geip Varna'nn savun
mas ile grevlendirilmitir. Dr. Sarkis de, Osmanl kuvvetinin bahe
kimi sfatiyle, maalesef Yusuf Paanm alnn parlak zaferlerle aartma
yacak olan bu savaa katlmak zere yola kmt. Kanl arpmalar
dan sonra Rus ordusu Varna'y kuatm, bunun ok sk oluu ve uzun
srmesi neticesi alkla karlaan ehir dmana teslim olmaya mec
bur kalmt. Ruslar kumandan Yusuf Paa'y, Dr. Sarkis'i ve dier ku
mandanlarla ok sayda askeri esir alm (1828 ekiminde) ve Odesa'ya
gtrerek sulhn imzalanmasna kadar (1 8 3 3 ) orada tutmulardr. Dr.
Srkis'in ailesi tarafndan anlatldna gre, Ruslar esirlerine gayet iyi
muamele etmi, onlar gzel bir saraya yerletirerek izaz ve ikramda
bulunmulard. Sulh yapld sralarda Sarkis Garabedyan Osmanl ta
biiyetini brakp, Rus tabiiyetine gemi ve az sonra da Rus pasaportu
ile ve Dr. Sero Garabedof adyla stanbul'a dnmtr... Fakat Sar-
kis'in Rus tabiiyetine gemesi ve isim deitirmesi sebepsiz deildi. Yu
suf Paa hakknda en arndan iftiralar yaylmt. Sylendiine gre,
o hiyanette bulunarak ald rvete karlk Varna'y Rusa teslim et
miti. Bylece vatan haini saylan Yusuf Paa sulu ve sank durumuna
dmt. Sarkis Garabedyan onu bu kirli sylentiden temizlemek,
zerine yklenen sulardan temize karp kurtarmak iin Sero Gara
bedof olarak stanbul'a geliyordu. Srkis'in yannda deerli hediyeler
20 Vahram Torkomyan, Dr. Sarkis Garabedyan, *Bandes Amsorya-Revue des Etudes

Armniennes> (1904), s. 48-53. Bu ermenice makalenin trke bir zetini temin eden Kevork
Pamukcuyan Beye teekkr ederim.
302 SEMAV EYCE
de bulunuyordu. Efendisinin kurtarlmas iin bunlar gerekli yerlere su

nup, onun susuzluunu ( i ) is bat ederek affn temin etmitir. Sar-
kis Odesa'ya dnerek Yusuf Paay alp stanbula getirmi ve o da
yksek mevkilere yeniden nail olmutur. Sarkis, az bir sre Yusuf Paa
ile kalm, sonra Manisa'ya gitmi, oradan da zmir'e gemitir. de-
mi'de bulunduu sralarda ise, 1843 de Yusuf Paa'nn olu Mazhar
Paa tarafndan, civarndaki bir birlie tabib nasbedilmiti.
zetini verdiimiz bu makaleden aka anlald gibi Serez'li
Evrenoszade Yusuf Muhlis Paa, Varna kuatmasnda, her ne sebep
ten ve hangi tesir altnda olursa olsun bir ihanette bulunmu ve bu
yzden de Odesa'da kendisine tahsis olunan bir sarayda bir ka yl
yaamak imknn elde etmitir. Bu ihanet zerine Yusuf Paann Os
manlI topraklarnda kalan mallarna ve servetine Devlete el konulmu,
arazilerinin idaresine Yeniehir Defterdar brahim Efendi memur edil
mitir. Fakat pek az sonra Yusuf Paa yurduna dnmenin arelerini
aramaa balam ve Rusya'ya eli olarak gnderilen Halil Rifat Paa,
Hoca Bey'e vardnda onu ziyaret ederek Varna'da bir suu olmad
n ve beraberindeki baz adamlar ile Hacca gitmek iin izin verilmesi
ricasnda bulunmutur. Seraskerin izin vermesi zerine stanbul'a ge
len Yusuf Paa, Vezneciler semtinde Kandiye muhafz konana yer
lemitir. Elde edilen baz araclarn yardmyla Sultan II. Mahmuddan af
ferman da alndktan sonra21 durumu yeniden salamlaan Yusuf Paa,
1835'de Belgrad muhafzlna tayin edilmi fakat az sonra hastalk ba
hanesi ile stanbula dnm, Tanzimat srasnda yeniden dzenlenen
idari sistemde Saruhan (Aydn) miri olmu, nihayet 1841'de Rumeli
valiliine tayin olunmutur. Fakat Varna olayndanberi aras ak olan
zzet Paa Sadrzam olunca, Yusuf Paa'nn yallk ve shhatsizlii se-
beb gsterilerek H. 1258 ( = 1 8 4 2 ) 'de azl edildii ve Serez'deki iftli
inde yaamaa mecbur edildii bilinir. Osmanl mparatorluunun y
klmasnda bilerek veya hasis madd hesaplarla, bilmeyerek yardmc
olan baz Devlet ileri gelenlerinin arasnda gayet tipik bir misl tekil
eden Yusuf Paa Serez'de H. 1259 (= 1 8 4 3 )'d a lmtr. Serez'deki
gayet byk ve muhteem konann selrhlk ksmnn 120, harem ks
mnn ise 80 odadan ibaret olduu ve burada onun gz kamatrc bir
debdebe iinde yaad. Bayramlarda Padiah saray trenlerini taklit
ettii ve bu konak-sarayn, ok merakl olduu eski ve deerli eya ile
21 Bu buruk ifadeli af yazs hakknda bkz. aada not 24 deki yerde s. 970.
dettii rivyet edilir22. Kadna ok dkn olan Yusuf Paa'nn pek

ok criyesi vard ve zel adamlar ona yenilerini temin ediyorlard23.
Ayrca onun biraz airlii de olduu sylenir21. Serez'de olmas gere
ken mezar ve mezarta hakknda bir bilgi edinemedik. Serez'de Yusuf
Muhlis Paa'nn yaptrtt bir camii olduu ve mezarnn bu camiin
hazicesinde bulunduu sylenmekte ise de bu hususun kontrol mm
kn olmamtr. Fakat Serez'de cami ve hazireden artk bir ey kalm
olabileceini sanmyoruz. Dier taraftan Yusuf Muhlis Paa'nn Batl
ressamlar tarafndan yaplm baz portreleri de vardr. Bunlar sayesin
de fizik grnn tanmak mmkn olmaktadr25.
22 bnlemin Mahmud Kemal nal, Yusuf Muhlis Paa hakkmdaki bu eit bilgileri,
aym aileden zmirde Vakflar mdr olan Esad Serezliden elde etmitir.
23 Aym kaynakdan renildiine gre, Yusuf Muhlis Paa cariye seiminde rehber,
olarak Vasjnme adnda manzum bir kitap yazdktan baka, 60 yllk mr boyunca
elinden getiini iddia ettii yediyz criyenin adlarm bildiren bir de defter brakmtr!
K rk kadar ocuu olmu, bunlardan yedisi kz yedisi erkek olmak zere ondrd yaa
mtr.
24 emseddin Sami, Kmsl-lm, Yusuf Muhlis Pasa maddesi, VI, s. 4237; bnle
min Mahmud Kemal nal, Son asr Trk sairleri, stanbul tz. s. 969-973,1 resmi ile. Aym
yerde, vezir olduunda mhrne u drtl kazdrd bildirilmektedir :
Bu ciz bendene Y Rab vezaret
De iken seza kldn inayet
Bana her demde tevfikini refik et
Bi hakk hatemi mhr-i nbvvet
Abdhu Yusuf Muhlis
25 Yusuf Paamn ksa biyografyas ile, bnlemin M. Kemalin kitabndan alnm
bir resmi, brahim Alaeddin Gvsa, Trk meshirlan Ansiklopedisi, stanbul tz. s. 258de
bulunmaktadr. Sayn E. Gl. Cevdet ulpandan salanan bir notta, Yusuf Muhlis Paamn
resmi hakknda unlar haber verilmektedir : Atina resim mzesinde yal boya bir resmi
bulunduunu, ressam Riza Bey tarafndan bunun bir kopyasnn yaplm olduunu, Muhlis
Paann akrabasndan bir bayann, stanbul . Tp Tarihi Enstitsnde verdii bilgiden, 4
Mart 1964de rendim. Atinada bu eit tablolar genellikle Benaki mzesinde ise de,
eski kataloglarda bu hususda bir ipucu elde edilememitir, kl. ' Guide du Muse Bnaki,
Atina 1936. Bu mze mdrlne yazdmz bir mektuba aldmz 11 ubat 1974 tarih
ve A. Delivorrias imzal cevapda yle bir aklama yaplmaktadr : Benaki mzesinde res
sam Bogginin. eseri olarak vs daprs nature izilmi, ikisi renkli biri ise spia Yusuf Paa-
mn resmi bulunmaktadr. Mektupda bildirildiine gre, bu resimler, bir kopyasn yol
lam olduumuz, bnlemin M. Kemalin kitabndaki resmin aym deildir. Desenci ve
gravrc olarak tannan ressam Giovanni Boggi, 1790 ylma doru talyada Cremonada
domu, 1832de gene orada lmtr. Yabanc ressamlardan yapt portre kopyalan ve
Leonardo de Vincinin Trattato della Pittura adl kitabnn o srada yaplan bir yeni bas-
304 SEMAV EYCE
IV
Keecizde Fuad Paamn mezar
(Resim: 8 - 1 4 )
Son devir Osmanl-Trk tarihinin byk iz brakm ahslarndan

olan Sadrzam Keecizde Fuad Paa (1814-1869)'nn, stanbul'da Sul-
tanahmette bugn bir trbesi vardr. eitli yaynlarda Fuad Paa'nn
1 8 6 9 'da lm zerine cenazesi stanbul'a getirildiinde, byk bir t
renle Sultanahmetteki trbesine gmld bildirilmektedir26. Halbuki
gerekte byle olmam ve Fuad Paa, Sultanahmet semtinde, eski ad
ile Fazl Paa saray mahallesinde, Uzun ca camii yaknnda bo bir
arsaya gmlm ve ancak sonralar mezarnn stne bugn grlen
trbe yaplmtr. Bu hususu ispatlayan dayanaklarn neler olduklar
aada grlecektir.
1972 yl yaznn sonlarnda stanbul'da Sahaflar arsnda bir me
zattan gelen eski kitaplar arasnda, bir deste dank kitap formas ve
desen taslaklar bulmu ve satn almtk. Biribirleri ile hibir ilgisi ol
mayan bu paralanm kitap sahifeleri ile kurun kalem veya mrek
keple eitli renklerde ktlara izilmi desen denemeleri arasnda bir
tanesi bilhassa dikkati ekiyordu. Bu 27x17,5 cm llerinde koyu gri
bir kt tabakas zerine kurun kalemle yaplm bir resim olup, sa
alt kesinde etraf tahta perde evrili bir mezarn altnda bu yaz g
rlmektedir: Tombe de Fuad-Pacha-Constantinople, 1869, ( s t a n b u l'
da Fuad Paa'nn mezar, 1869).
Bu resmi kimin yaptn bildirecek bir iaret yoktur. Fakat kur
un kalemi ok ustalkla kullanan bir ressamn ilek eliyle izildii der-
ksn resimlendirmekle tannmtr, bkz. Thieme - Becker, Knstlerlexikon, IV (1910) s. 217.

E. Bnzit, Dictionnaire des sculpteurs, dessinateurs et graveurs [yeni bask] Paris 1948, I,
s. 729. Benaki mzesi mdrlnden, rencilerimizden Dimitri Rayanovskinin aracl
ile Muhlis Paamn talyan ressam Boggi tarafndan yaplan resimlerinden birinin bir kop
yas elde edilebilmitir. Bu aratrmamzda yardmc olan ad geen Mze mdrlne ve
eski rencime teekkr ederim.
26 bnlemin Mahmud Kemal nal, Osmanl devrinde son Sadrzamlar, I, s. 178, t Ce
nazesi cemmi gafir ile kaldrlarak Fazl Paa civarndaki trbe-i mahsusaya defnedildi;
Orhan Kprl, Fuad Paa 1815-1869, slm Ansiklopedisi, IV (1948), s. 672-681, ...sa
lnda hazrlatt Peykhane caddesindeki trbesine defnedilmitir. ,
hal grlmektedir. Ayrca resmi, yerinde yni d'aprs nature bir kroki
halinde meydana getirdii, alma tarzndan anlalmaktadr. Bahis ko
nusu resimde n plnda bo bir arsa ortasnda etraf tahta perde ile
evrili mezar yeri gsterilmi ve bunun Fuad Paa'nn kabri olduu ay
rca franszca yaz ile de belirtilmitir. Mezarn etrafnda yamakl ve
feraceli kadn grlmektedir. Bunlardan sadaki tek, soldakiler ift
olup, bir tanesi kolunda bir ocuk tamaktadr. Arsann arkas resmin
btn eni boyunca harap bir duvar ile iki sra pencereli daha yksek
bir bina harabesi tarafndan kaplanmtr. Fuad Paa'nn mezarnn bu
lunduu arsay snrlayan bu ykntlarn arkasnda yapraklar dkk iki
aa farkedilir. iki aacn arasnda kk bir minare ykselmekte, res
min sol tarafnda ise arka plnda bir cami kubbesinin yars ile bir mi
narenin ucu ve ikisi arasnda emberlitan en st drt boumu iaret
lenmi bulunmaktadr. Btn bu iaretleri stanbul'un bu blgesinin
toporafyasna yerletirecek olursak, u hususlar meydana .kmakta
dr : n plndaki tahta perdeli mezaryeri, bugn Fuad Paa trbesinin
bulunduu noktadr. Arkada grlen ift sra pencereli harap byk
bina, yerinde bugn Fuad Paa camiinin ykseldii Uzun ca camimin
ilk yapsnn kalntsdr27, iki aacn arasnda gsterilen minare ancak
Divanyolu caddesi kenarnda olduu bilinen imdi hibir izi kalmayan
Hac Ferhad camiine it olabilir. Bu minarenin az ilerideki Kprl ca
miinin olamayaca kesindir. nk bu cami aslnda bir medrese der-
sanesi olduuna gre tatan bir minaresi yoktur, bugn de ahap ba
sit bir cumba ezan yerine sahiptir. Sol kenardaki uzun klhl minare
ise, Nuruosman camiinin iki minaresinden birinin ucudur. Eski foto
raflardan 19. yzyl sonlarna kadar bu camiin minarelerinde, kurun
kapl ahap uzun klhlar bulunduu bilinmektedir28. Resmin en kena
rnda yars gsterilmi kubbenin hangi binaya ait olduunu sylemek
ise daha zordur. Bu, Kprl ktphanesinin. Kprl camiinin veya
Atik Ali Paa camiinin hatt Nuruosman camiinin kubbesi olabilir.
27 Burada Uzun ca ve Fazl Paa saray mescidleri adnda iki ayr ibadet yeri bu
lunuyordu, kl. Hadikatiil-cevmi, I, s. 50 (Uzun ca), s. 157 (Fazl Paa saray m.),
Fakat verilen bilgiler ayn binada birlemektedir. Ayrca bkz. Read Ekrem Kou, Fazl
Pasa Saray mescidi maddesi, stanbul Ansiklopedisi, X (1971), s. 5596. stanbul Camileri
haritas (H. 1254 =1838)nda Uzun ca ve Fazl Paa saray mescidlerinin iaretlenmeyii
gariptir.
28 Semavi Eyice, stanbul minareleri, Gzel Sanatlar Akademisi Trk Sanat Tarihi
Aratrmalar ve ncelemeleri, I (1963), s. 64-65, bilhassa not 149.
306 SEMAV EYCE
Fransa'nn tannm dergilerinden Illustration 1869 ylna ait bir

saysnda Xavier Eyma imzasyla Fuad Paann Nice'de, 10 ubat 1869
aramba gn. Promenade des Anglais caddesi zerinde Villa Avigor'-
daki lm hakknda bilgi verilmektedir. Fuad Paa burada, gazeteleri
okurken birdenbire gelen bir krizle vefat etmi, ye cenaze treni Floran-
sa'da Trk temsilcisi olan ve son gnlerinde Fuad Paa'nn yannda
bulunan dostu Rstern Bey tarafndan idare edilmitir29. Cenaze 19 u
bat cuma gn kaldrlarak bir piyade taburunun ve ehrin ileri gelenle
rinin katlmasyla ok muhteem bir tren yaplmtr. Cenaze Paris'teki
Trk elilii mensuplar tarafndan ykanp kefenlenerek tahnit edilmi
ve bir ifte tabuta konulmutur. Cenaze alay ok byk bir kalabalk
beraberliinde (escort par une foule norme) Saint-Franois de Paule
soka ve Panchettes yolu ile limana getirilmitir. Rzgrn ok sert,
denizin dalgal oluu yznden cenazeyi gtrecek Le Renard gemisi
limana giremeyip, Villefranche'da demirlediinden liman ile buras ara
sndaki 5 km. lik yol yaya olarak geilmitir. Cenaze askeri trenle ge
miye bindirilerek yola karlmtr. Bonnefoy tarafndan izilen bir kro
kiden, P. Blanchard eliyle yaplan bir gravr Illustration'un bu haberi
veren saysnda, cenazenin gemiye gtrln tasvir etmektedir30.
Villefranche rhtmlarnda byk bir kalabalk grlr. Liman istihk
mndaki fransz bayra yarya indirilmi ve donanma ikampavya'lar-
nn krekleri selm vaziyeti olarak dik tutulmutur. direkli bir aviso
olan buharl Renard gemisinin orta direinde byk bir Trk bayra
dalgalanmaktadr. Fuad Paa'nn cenazesi bir ikampavya:ya yerletiril
mitir. Yalnz bir dmencinin bulunduu bu teknede cenazenin yannda
bir imam ayakta durmakta ve tekne yedekte ekilerek Renard'a gt
rlmektedir31.
stanbul'da kan Ruznme-i Ceride-i Havadis gazetesinde de Fuad
29 Rstem Bey, geen yzylda Osmanl Devleti hizmetine giren ve bir Trk gibi grev
alan bir yabancdr.
30 X. Eyma Les obsques de Fuad Pacha Nice, 20 fvrier 1869, *LIllustration
Journal Universel, 27. yl, LIII, say 1357, ilk sahifede gravr, makale ise s. 130da.
31 Cenaze o srada Fransadaki Trk elilii imam olan Hoca Tahsin Efendi (1812-
1880) tarafndan ykanm ve Hoca, cenaze ile stanbula kadar gelmitir. Gravrde ka-
ykda tabutu bekleyen imam herhalde o olmaldr. Gemide de Fuad Paann tabutu, bir
trbe gibi denmi olan bir yerde durmutur. Bu vesile ile ilim tarihimizde nemli bir yeri
olan Hoca Tahsin Efendinin bugnk Arnavud Devleti tarafndan, Amavud milliyetili
ini hazrlayanlardan biri olarak kabul edildiini ve Tiranann bir caddesine onun adnn
verildiini hatrlatabiliriz.
Paa'nn lm ve cenazesinin getirilmesi ve gmlmesi ile ilgili uzun

yazlar yer almaktadr32. Gazetenin verdii bir habere gre Fuad Paa'-
nn nce Sultan Bayezid meydannda yaptrd ve tamamlanmak zere
olan konann bitiiinde bir yere gmlecei yolunda bir rivayet k
m ise de33, salnda imar ve ihya etmei tasarlad Fazl Paa sem
tindeki Boyaclar camii yaknnda bir arsann dzeltilmesiyle oraya g
mlmesi uygun grlmtr. (Na' Sultan Bayezid meydannda ta
mamlanmak zere bulunan konak ittisalinde bir mahallin tesviyesiyle
defnedilecei ayi ise de alnan malumata nazaran muarileyh hal-i
hayatnda imar ve ihyasn emel eyledii Fazl Paa civarnda Boyaclar
camii ittisalinde bir mahallin tesviye ve ihzar ile orada defin-l hk-i
gufran olaca anlalmtr) . Cenazeyi getiren Renard gemisi 15 ubat
gn anakkale boazndan geerken Prince Bonaparte adnda bir
transz posta gemisine arparak batrm ve 13 kiinin boulmasna
sebep olmutur. Nihayet cenaze 16 ubat pazar gn stanbula gelmi
ve Tophane nnde demirlemitir. Burada Bahriye nazr Mahmud Ne
dim ile Ticaret nazr Kabli Paalar ve Kmil Bey ile Saip Efendi tara
fndan karlanarak Bahekap'da karaya karlan cenaze Yenicami'de
namaz klndktan sonra byk trenle Sultanahmet'deki mezarna g
trlmtr. Yenicami'de tezkiyesi Yenikap Mevlevihanesi eyhi Os
man Efendi tarafndan yaplm, camiden mezara kadar yol boyunca iki
sra asker dizilmi btn daireler tatil edilmi halk sokaklara dklm
ve dkknlar dahi kapanmtr (Zikrolunan pazar gn yollar insan ile
yle dolmu idi ki baya hareket nkabil ve cemaatin adedi hilfsz iki
yz bine bali id i). Hayli uzun olan ve iinde ilgi ekici detaylar bu
lunan bu havadiste cenazenin Fazlpaa semtinde yeniden yaptrma
dnd camiin yannda gmld de bildirilmektedir (...merhum
32 Ruznme-i Ceride-i Havadis, say 1093, 5 zilkade 1285 (Rum 5 ubat) s. 4369;
say 1094, 6 zilkade 1285, s. 4373 (Rum 6 ubat); say 1100, 15 zilkade 1285 (Rum 15
ubat) s.. 4397; say 1101, 17 zilkade 1285 (Rum 17 ubat) s. 4401; say 1103, 19 zilkade
1285 (Rum 19 ubat) s. 4410) stanbulda yaplan cenaze treni burada etrafl surette anla
tlmtr), aym sayda s. 4409-441 l de Fuad Paamn etrafl bir biyografyas da yer almak
tadr. Yapt faydal iler arasnda bir tanesi ehircilik tarihi bakmndan nemlidir: Der-
saadefde yollarn tesviyesi ve krgir haneler inas usuliinun tesisi. Biyografya u bilgi ile
sona ermektedir: N isde hasta, hatt ihtizar halinde yatarken Yunan ile mnasebetlerin ke
sildiini duyunca hamiyet ve gayret-i zatiyesi ile dert ve elemini unudup be saat alarak
Paris sejaret-i seniyesine hitaben bir talimat kaleme alm ve bu mesai hastalnn artma
sna mucip olmutur.
33 Ruznme-i Ceride-i Havadis, say 1093, s. 4369.
308 SEMAV EYCE
marileyhin na' erifleri Fazlpaa civarnda vasiyet ve orada ihya

sna niyet buyurmu olduklar camii erif nezdinde vaki mahalle defin
olunmutur)34.
Fransz basnnda ...memleketinin siyasetinde geiinin ok de
rin bir iz brakaca mmtaz adam ( L homme minent qui laissera une
trace si profonde de son passage dans la politique de son pays...)
cmlesi ile tarif edilen Fuad Paa'nn stanbul'daki cenaze treni de G.
Brun imzasyla Illustration'da yaynlanmtr35. Bunda cenazenin yeni
bir tabuta konulduu ve ehrin douya bakan bir yamacnda Marmara
denizi ile adalar gren bir yerde gmldn bildirir. Fakat en ilgi
ekici olan husus udur ki, bu havadis ile birlikte cenazenin gml
n gsteren bir de gravr yaynlanmtr. Ve bu gravr ile sahibi ol
duumuz orijinal resmin arasnda pek byk bir benzerlik vardr. Grav
rn altnda bunun Hayette adnda bir ressam eliyle izilen krokiden ya
pld belirtilmitir. Krokiyi gravr haline getiren ustann imzas res
min sol alt kesinde varsa da bunu okuyamadk. Resmin asln izen
Franois Claude Hayette, 16.VI.1838de Lyon'da domutur. 1852-1858
yllar arasnda Lyon'da Gzel Sanatlar Okulu'nda sonra Paris'de G
zel Sanatlar Okulu'nda J. C. Bonnefond, L. Cogniet ve J. Pils yannda
yetimitir. 1860'lardan itibaren stanbul'da Galatasaray Sultani'sinde
retmen olarak grev alm ve stanbul'da yapt portreler, manzara
lar ve krokileri 1865 ile 1866'da Paris'de 1866-1886 yllar arasnda ise
Lyon'da sergilemitir36. stanbul'da ne kadar kaldn, nerede hangi ta
rihte ldn tesbit edemediimiz F. C. Hayette'nin resimlerinden eli
mizde hibir rnek olmadndan Fuad Paa mezarn gsteren slubu
ile onlar karlatramyoruz. Fakat Illustrationdaki gravr ile bu de
sen arasndaki benzerlik o kadar aktr ki elimizdeki desenin Hayette'
nin kaleminden km bir taslak olduunu hemen hemen kesinlikle
syleyebiliriz. Illustrationdaki gravr esasnda bizdeki desene tama
men uymakta yalnz bir farkla ki bunda tabut mezar ukurunun bana
getirilmekte ve etrafda byk bir kalabalk yer almaktadr. Hayette eli
mizdeki resim taslann bir benzerini Paris'e yollam ve bu orada s-
34 Ruznme-i Ceride-i Havadis, say 1103, s. 4410.

35 L Illustration, Tl. yl, LIII, say 1360 (20 mart 1869), s. 180 de resim, cenaze
trenine dair G. Brun imzal makale ise s. 183-184dedir.
36 E. Bnzit, Dictionnaire des peintres, sculpteurs, dessinateurs et graveurs, Paris IV
(1951) ilk bask 1913, yeni bask, s. 621; Thieme-Becker, Allgemeines Lexikon der bildenden
Knstler, XVI (1923), s. 176, buradaki bilgiler Bnzit ansiklopedisindekilerin tekrardr.
tanbul'u hi grmemi bir gravrc tarafndan biraz nisbetleri bozula

rak yeniden ilenmi olmaldr. Hayette ayn resmin bir taslan, bu
defa cenaze gmlm mezarn etraf tahta perde evrilmi ve etra
fnda sadece birka kadn olarak da izmitir. Bizim 1972 de elimize
geen ite bu desendir. Ressamn bu krokiyi yksek bir yerden, arka
daki bir binann st kat pencerelerinden bakarak izdii de anlalmak
tadr. Nitekim eski bir konan arsasnda yaplan Kz renci Yurdu
binas damndan ekilen bir fotoraf, ehrin siluetini ok deitiren
yksek beton binalarn belirmi olmasna ramen ayn nirengi nokta
larn vermektedir37.
Fuad Paa'nn trbesinin niin burada yapld ve Uzun ca ca
miini niin ihya ettirmek istedii de bilinmez. Fuad Paa'nn ilk otur
duu konak. Vezneciler - ehzadeba semtinde idi. Bu bina, 12 recep
1281 (= 1 1 aralk 1 8 6 4 )'de yanm ve Sirkeci civarnda Demirkap'da
Yusuf Kmil Paaya ait baka bir konaa gemek zorunda kalmtr38.
37 Fuad Paa trbesinin bugnk durumunun fotoraflar rencim Engin Uluda

Alpat tarafndan ekilmitir. Kz renci yurdunun damndan resim ekmemize izin veren
Yurd mdiresi Bayan Nurten zacna teekkr bir bor bilirim.
38 bnlemin M. Kemal, Son Sadrzamlar, s. 172 ve not. Yaad srece pek ok
dman olan Fuad Paann, ahzadebandaki kona yandnda bunlardan b iri:
Ttuub yand bu eb hane-i berbad- Fuad
demek suretiyle tarih drmtr. ahzadebandaki konak hakknda ayrca bkz. stanbul
Ansiklopedisi, X I (1971), s. 5847. Londrada Victoria and Albert Museumda, Mzenin
Bat holnde (West Hall) H. 1143 (=1730/31) tarihli tamamen iniden yaplm muhteem
bir ocak bulunmaktadr. nvanter says 703 olan ve mzeye kataloglarda yanl olarak
1881de girdii yazlan, ancak Smer Atasoy tarafndan yerinde yaplan incelemede 1891de
satn alnma suretiyle mzeye girdii renen bu ocan inilerinin renklerindeki kalite s
tnl zerinde evvelce durulmutu, bkz. R. L. Hobson, A guide to the Islamic pottery of
the Near East, London 1932, s. 90. Bu inili ocak pek ok yavma girmitir, kl. A. Lane,
A guide to the Collection o f tiles-Victoria and Albert Museum, Department o f Ceramics,
London 1939, s. 19; Halk ehsuvarolu, Asrlar boyunca stanbul, stanbul tz. s. 73
(Avrupa mzelerindeki Trk inileri); bir resmi iin bkz. E. Diez ve Oktay Aslanapa,
Trk sanat, stanbul 1955, s. 222, res. 402. Tekfur Saray ini atlyesinin eseri olduu tah
min edilen bu nadir ve gzel ocan, 1857de yanm olan Fuad Paa sarayndan veya
konandan karld bu sonuncu yaynda bdirilmektedir. Bu ocan, Fuad Paann
ahzadebandaki konandan m karldm bilemiyoruz. Yusuf Kmil Paann Demir-
kapdaki kona ise nce Meclis-i Vl azas Edhem Beye aitti. bnlemin M. Kemal,
Son Sadrzamlar, s. 202, not 2deki biraz aprak ifadeli bilgiye gre, Veznecilerde imdi
Edebiyat Fen Fakltelerinin yerindeki Nakibl-eraf Tahsin Bey kona, Fuad Paaya
getiine gre, ahzadebandaki konak bu olmaldr. Herhalde H.. 1281de yanan da bu
310 SEMAV EYCE
Sonralar bu konak da yanm ve Fuad Paa Bayazd'da bir vakitler

Maliye Nezareti, sonralar Asker Tp Yurdu, son zamanda da Eczaclk
Fakltesi olan binay konak olarak yaptrtm ise de bunun da ierisine
girmesi ksmet olmamtr. Hatt bu konan mlkiyetine el konulma
sna krlarak Fuad Paa'nn kskn Avrupa'ya gittii ve orada ld
rivayeti vardr39. Sultanahmet semtinde Fazlpaa saray mahallesinde
imdi emberlita Kz renci Yurdu binasnn bulunduu yerde bir
konak yaptrma tasarlam, fakat bu proje de gereklememitir40.
Fuad Paa'nn ayrca, Boazii'nin Anadolu yakasnda, Kanlca'da bi
nas, denii ve bahesi bakmlarndan pek muhteem bir de yals
vard ki, sonra Kk Said Paa'ya geen bu yal 16 kasm 1890'da yan
mtr41. Fuad Paa, Uzun ca camiini ihya ettirmei tasarladna ve
konaktr. Arsa, Yusuf K mil Paaya gemi ve o da ileride zevcesi Zeynep H am m in ad

ile tannacak olan ve 1943e kadar Fen Edebiyat Faklteleri olarak kullanlan kona
doksan bin altna yaptrtmtr. Leskofal Galib Bey tarafndan yazlan manzum tarihi
H. 1281 (=1864/65)dir. Yukarda bahsi geen inili ocan, Fuad Paann Vezneciler
ahzadebandaki mi, yoksa Demirkapdaki mi, yoksa Sultanahmet civarndaki mi konan
dan karld tesbit edilmee muhtatr. 1730/31 tarihli ocan Fuad Paa konanda
ikinci defa kullanlm olabilecei de dnlebilir. Lle devrinde yaplan bir konan s
tanbulun yangnlarn atlatarak 1864/65 e kadar kalabildiine inanmak, imknsz olma
makla beraber zordur.
39 Abdurrahman eref, Fuad Fasa kona nasl Maliye dairesi oldu, Tarihi Osman'
Encmeni Mecmuas I, say 3 (1328=1910), s. 129-136; bnlemin M. Kemal, Son Sadr
zamlar, s. 172, 177; Hsn Knayh, Fuad Pasa kona maddesi, Istanbul Ansiklopedisi, XI
(1971), s. 5852-5853. Bu krgir byk konak bilindiine gre, Fransz mimar, Auguste
Bourgeois (1821-1884) tarafndan yaplmtr. Aym mimarn stanbuldaki baka bir eseri
de, Eski Saray (Saray- Atik) arsasnda Seraskerlik olarak yaplan ve bugn stanbul ni
versitesi merkez binas olan yapdr. Bourgeoismn Fransada 1858da Anet atosunun res
torasyonunda ald bilinir. Fuad Paa kona niversiteye getikten sonra byk lde
deitirilmi, mimari karakteri ok bozulmu ve bilhassa en zc husus, cephelerinin d
yzleri orijinal karakterini kaybetmitir. Buna karlk, cadde zerindeki alt kat kemer
aralan alarak buras tonozlu bir geit haline getirilmitir. Konan eski bir resmi iin bkz.
stanbul Belediyesi, Gzelleen stanbul 1944, Mzeler blmndeki resim. Geen yzyln
Trk tarihinin byk adlanndan li Paa (1815-1871)nn, Seraskerliin Hali tarafnda,
Mercan yokuu banda yaptrtt, krgir ve d mimarisi bakmndan ok gsterili bir
yap olan tyk kona da sonra Erkn- Harbiye (=Genel Kurmay) olmu ve 1911de
Mercan yangnnda yanmtr. Katlan yenilenerek ihyas ve kullanlmas mmkn olan bu
muhteem bina da ne yazk ki 1950 lerde yktnlmtr.
40 bnlemin M. Kemal, Son Sadrzamlar, s. 172, not.
41 Bu yaly 1858de stanbuldaki Fransz elisinin bir yakm olan gen bir kadn
grm ve hatralannda. yaldan, bahesinden ve Fuad Paa ailesinden bahsetmitir, kl.
Baronne Durand de Fontmagne (kzlk ad : Drummond de Melfort), Un sjour lAmbas-
hemen onun yanna gmldne gre, bu semtteki bir kira konanda

oturmu olmaldr. Burada Bizans andan kalma pek byk bir takm
mahzenlerin ve tonozlu kalntlarn42 stnde ve Uzun ca camimin
deniz tarafnda tam karsnda yakn tarihlere gelinceye kadar bir konak
bulunuyordu ki, bir sre Mehmed Tevfik Paa'ya ait olan bu bina da
renci Yurdu iken yanm ve arsasna bugn grlen emberlita Kz
renci Yurdu yaplmtr43. Ancak, bu konak geen yzyln son yl
larnda yaptrldna gre, Fuad Paa'nn oturduu konak olamaz. Yal
nz, ayn arsada evvelce mevcut daha eski bir konan Fuad Paa tara
fndan kiralanarak kullanldna ihtimal verilebilir. Fuad Paa'nn, evinin
karsndaki harap bir camii ihya ettirmei dnmesi normaldir. Nite
mde de France sous te Second Empire, Paris 1902, s .'297-301 (burada Fuad Paamn ha
nm ve gzellii ile mehur gelini Glbiz hanm da tanmtr ki, bu hanm dul kaldktan
Gonra katolik olarak, Belika elisi Van den Bosch ile evlenmitir). Aynca kl. Halk
ehsuvarolu, Boazii yallar 7 : Kanhcada Keecizde Fuad Paa yals, <Hayat* dergisi
say 7 (7 ubat 1963), s. 14-15; ayn yazar, Fuad Paa yals maddesi, stanbul Ansiklopedisi,
XI (1971), s. 5853-5854; Yahmn resmi iin bkz. s. 5761. Fuad Paa yalsnn, bu evrenin
en gzel binas olduu belirtilmitir, bkz. D.E.C., Asjlug yon Galata nach Be'ikos, *Mittei-
lungen des Detschen Excursions Clubs in Constantinopeh, I. seri, say 2 (1889), s. 22.
42 A. Mordtmann, Justinian und der Nika Aufstand, 10-19 Januar 532-,. *Mittei-
lungen des Detschen - Excursions-Clubs* 2. seri IV (1898), s. 15. Bu muazzam kalntlarn
Praetoriuma ait olduu grndedir. Ayn mahalledeki baz buluntulara dair olarak aynca
bkz. A. Paspates, Bizansllann eski Praetorionu yannda bulunan bodrum ve sarnca dair,
<Hellenikos Philologikos Syllogos Dergisi* XIII, Parartema (1880), s. 33-34. Bu arsada
1961de Kz renci Yurdu yaplrken, drt stunlu kk bir Bizans sarnc meydana k
m ve incelendikten sonra ortadan kaldrlmtr, bkz. Ergon Ataeri, stanbulda bilinme
yen bir Bizans sarnc, Ayasofya Mzesi Yll, IV (1962), s. 29-32, levhalarda resimleri ve
pln ile. Aada not 43'de de buradaki eski kalntlardan bahsedilmektedir.
43 Bu arsada yakn tarihlere gelinceye kadar duran Mehmed Tevfik Paa kona hak
knda, Tevfik Paamn torunu, hocam Ord. Prof. Dr. Arif Mfid Mansel baz bilgiler
ltfetmitir. stanbul tarihinin kaybolan bir hatrasna dair olan bu bilgileri bir vesika ol
duu iin aynen buraya geirmei faydal b ulduk:
Biiyk babam Mehmed Tevfik Paa (1830-1917)nn (biyografisi iin: .A . Gvsa,
Trk Mehurlar Ansiklopedisi, s. 381; Meydan Larousse, X II, s. 111) kona Fuad Paa tr
besi karsnda bugnk Peykhane sokanda idi. Paann sadaret mstearl zamannda 1896,
ya da bundan bir veya iki sene sonra yaptnlmtr. Bina ta bir zemin kat zerinde ahap
iki esas kat ve bir de at katndan ibaretti ve aa yukar 40 oda ihtiva ediyordu. Zemin
kat personele ayrlmt. Esas birinci katn yars antresi, seras, oturma odalar, salonu ve
yemek odas ile selmlk, dier yans ise aa yukan ayn plnda olan harem idi. kinci
katta yatak odalar vard. Bunlar bir yatak odas, bir ya da iki oturma odas ve bazlannda
bir de kiik hamam bulunan dairelere aynlmt. Bir kubbeli hamam ve amarlk, bina
nn dnda, harem bahesinin bir tarafnda idi. Ve oralara uzun bir koridordan gidilirdi.
312 SEMAV EYCE
kim li Paa'da Mercan'da byk krgir konann komusu olan Aa

camiini kendi adna ihya ettirmitir. Pek ok hallerde Devlet ileri gelen
lerinin mezarlarn veya trbelerini ev veya konaklarnn yaknna yap
trdklar da bilinir. Bu konan belki bir eski resminin de bulunabilecei
ihtimali zerinde de durulmaldr.
Uzun ca camiinin yerine Fuad Paa adna ina ettirildii anla
lan tek kubbeli ve minareli cami gibi, yanndaki trbe de bu aratr
mamzdan aka anlald zere, Fuad Paa'nn lmnden yani 1869
dan sonra, herhalde aile mensuplar tarafndan yaptrlmtr44. Osmanl
devri Trk sanatnn son yllarnda ortaya kan karma ( eklektik) bir
sluba iaret eden bu yaplarn hangi mimar veya kalfann eseri olduk-
Koan bahesine sanda ve solunda biter kapc odas bulunan geni bir kapdan girilirdi.
Sa ksede mutfak, onun biraz ilerisinde, alak bir set zerinde selsebil seklinde giizel bir
eme vard. Peykhane sokandan Dizdariye eme sokana kadar kademe kademe alal
yordu. Dizdariye sokanda ahr ve arabalk- vard. Konak 1914de, 1. Cihan Harbinden
az nce byk babam tarafndan eyasnn bir ksm ile, sadrzam kona olarak kullanl
mak zere, Mliyeye satlmtr. Prens Sait Halim Pasa bir mddet orada oturmutur. Talt
Paa'nn Ayasofya karssndaki evinde oturma tercih ettiini zannediyorum. Enver Pasa-
nn firarndan sonra kars Naciye Sultan konakta bir mddet kalmtr. Ondan sonra ko
nak Maarife veya Shhiye vekletine devredilmi ve *Tb talebe yurdu olmutur. Bu vesile
ile esasl tamir grmiis ve d tmyle yeni bastan boyanmtr. Yurd olarak uzun mddet
kullanldktan sonra bundan takriben 20 yl nce bir yaz aynda, binada birka hademeden
baka kimse bulunmad birgiin, at katnda alan hallalarn pamuklan tutusturmalan
yznden, tamamiyle yanmtr. Yerine bugnk bina yaplmtr. Byk babama gemeden
nce emsalsiz bir manzaraya sahip olan bu arsann ve onun zerinde bulunmas gereken
bina Fuad Pasaya ait olmas muhtemeldir. (Ord. Prof. Dr. Arif Mfid Mansel). Bu kona
n bahesindeki selsebil emenin korunmas Gayrimenkul Eski Eserler ve Antlar Yk
sek Kurulunca karar altna (Karar No. 1262, 1292) alnmtr. Ancak 26.1.1974 gn yap
tmz aratrmada, bu emenin o vakit numaralanarak skldn fakat bir daha ya
plmadm rendik. Talarn bir ksm avluda durmaktadr.
Tevfik Paa kona 9 Eyll 1953 gn leden sonra yanmtr. Saat 14.50 de haber
verilen yangn ancak saat 20 de sndrlm ve kagir zemin kat zerinde ahap kat
olan konak tamamen yanmtr. Yangn, nc katta, hallalarn attklar bir sigaradan k
mtr; bkz. T ank zavc, Cumhuriyet devrinde itfaiye, stanbul 1973, s. 74; ayn yazar,
Yangn sebepleri ve sndrme teknii, stanbul 1973, s. 169; Cumhuriyet gazetesi, say
10456, 10 Eyll 1953 (2 resim ile); *Aksam* gazetesi, say 12547, 10 Eyll 1953 (1 resim);
Milliyet gazetesi, say 1198, 10 Eyll 1953 (1 resim); Vatan* gazetesi, say 4425, 10
Eyll 1953 (1 resim). Bu konan yanmas ile ilgili aratrmamzda, stanbul tfaiyesi Gu
ruplar Baamiri Zeki Koca ve muavin Zekeriya Kutlu Beylerin byk yardmlar olmutur.
Kendilerine burada teekkr ederim.
44 Tahsin z, stanbul camileri, Ankara 1962, I, s. 61-62de Fuad Paa camiinin 1848
senelerinden evvel yapldm yazar ki yanltr. Hlid Eraktan, Fuad Paa camii ve trbesi
larn tesbit edemedik. Bilhassa sekiz keli ve kubbeli trbe, d yz

lerini ssleyen kabartma motifler, pencere kemerleri ve bunlarn ilerin
deki ebekeler bakmndan Trk sanatna uzak olduu kadar baka sa
natlarla da balantl deildir.
V
Karacehennem brahim Aa (sonra Paa) ve mezar
(Resim: 1 5 - 2 0 )
Topu Karacehennem brahim Aa'nn Yenieri ocann ortadan

kaldrlmasndaki rol bilinir. Etmeydanndaki Yeni Odalar denilen Yeni
eri klasn topa tutarak tahribi bu tekiltn imha edilmesinde nemli
bir faktr olmutur45. brahim Aa'ya Karacehennem lkabnn bu olay
dan sonra verildii kolaylkla tahmin edilebilir. Karacehennem brahim
sonralar devlet hizmetinde ilerleyerek Paa nvann almtr. Osmanl
devri Trk tarihinin en nemli olaylarndan biri olan Yenieriliin kald
rlmasnn hatras olan Yeni Odalar klasnn esas kaps ok yakn ta
rihlere gelinceye kadar duruyordu. eriye doru darlaan geni bir ke
mer halindeki bu giriin yannda yalaklar sralanyordu. Kemer 1935-40
yllar arasnda yklm, kapnn son izleri de Vatan caddesi yaplrken
1956-1957 de ortadan kaldrlmtr46.
maddesi, stanbul Ansiklopedisi, XI (1971), s. 5851-5852 de bu camiin Fazl Paa saray

mescidi yerinde olduunu yazmaktadr. bnlemin M. Kemal, Son Sadrzamlar, s. 179-180de
Fuad Paanm lmnde, trbesine konulmak zere Sami Paa tarafndan yazlan iki man
zumeyi vermektedir.
45 Miralay Ahmed Cevad, Taril-i Asker-i Osman, stanbul 1297, s. 31-33; smail
Hakk 'Uzunarl, Osmanl Devleti tekiltndan Kapukulu Ocaklar I, Acemi Oca ve
Yenieri Oca, Ankara 1943', s. 548 vd.
46 Yenieri klalarndan Yeni Odalar hakknda bkz. A. Cevad, ad ge. esr. ...Yeni
Odalar mevkiini bugn syle bulabiliriz ki, Aksarayda Murad Pasa camiinin st tarafn
daki caddeden Sofular hamamna gidilir iken tesadf olunan bostann karssnda Etmey-
dan'na giden caddenin basnda, yani tam o bostan karssnda bir mkellef kap olup, bu
kap Yeni Odalar denilen klalarn en byk kaps idi. II. Mahmd zaman Yenierilerin
ilgas gn, ilkin nasihatte bulunmak ve kabul etmezler ise ates ederek ocaklarn sndr
mek zere izam olunan Topubay mehur Karacehennemin nasihatlerini dinletmekten aciz
kaldktan sonra glle ile ddii kap bu kap olup, yal paavralar ile tututurduu kla
dahi bu kapnn zerinde bulunan daire idi. Bu kla hakknda bir aratrma olarak ayrca
314 SEMAV EYCE
Yenieriliin kaldrlmasnda byk hizmeti olan Karacehennem

brahim Aa adndaki topu subay hakknda gzden kaan ve baka
yerlerde raslanmayan bir bilgiyi, tannm Alman kumandan Feldmare
al H. von Moltke (1800-1891) henz kurmay yzbas olduu srada
Trk hizmetinde bulunurken 1838 ylnda i Anadolu'daki bir yolculu
unda Nevehir'de bu brahim Paa ile tantn Malatya'dan yollanan
3 kasm 1838 tarihli mektubunda yazmaktadr. Lkabn Kara-Djehennah
eklinde bildirdii bu ahsn esas adn kimsenin bilmediini, Yusuf
olabileceini sandn(\) da szlerine ekler. Fakat Yenieriliin kaldrl
masnda o derecede kanl bir rol olmu ve gerek o srada gerek son
ralar o kadar sert, vahi, cesur ve asabice hareketlerde bulunmutur ki,
herkes onun yolundan uzak durmakta ve ad bile belirli bir sayg ile ve
usulca anlmaktadr. Nevehir mselliminin huzuruna Moltke byk
glkle kabildiini bildirir. Msellim ona kendisini tanyp tanmad
n sormas zerine. Alman subay sen/ evvelce grmedim fakat sen
den bahsedildiini duydum der. Msellimin, ne duydun diye sormas
zerine de ok iyi bir topu olduunu ve sana Karacehennem denildi
ini. Moltke, Karacehennem'in elik grisi sakall gzel bir yz oldu
unu da bildirir47.
Sicili'in verdii bilgiye gre Karacehennem topu neferlerindendir.
H. 1241 ( = 1 8 2 6 /2 7 ) de topu yzbas iken Yenieri silerinin kla
larn topla hak ile yeksan etti. Bu hizmetine mukabil nil-i rtbe olarak
miralay ve mirliva ve Boaz muhafz olmutur. Sonra bu rtbe, M ir-
miran- Biga mutasarrf olup H. 1265 (= 1 8 4 8 /4 9 )'d e mtekait oldu. H.
1269 (= 1 8 5 3 ) senesi Rebil-hir'inin 29 uncu gn ( = 2 9 ubat 1853)
irtihal etmitir. Seci ve sadk ve esmer, hamiyetli bir zat idiS. Sicili'de
onun Nevehir msellimliinden bahsedilmez. htifalci lkab ile tannan
Mehmed Ziya Bey bir notunda Karacehennem brahim Paa hakknda.
Sicili'den ald biyografyasndan sonra u cmleleri yazm tr: Tak-
bkz. A. Sheyl nver, ehrimize ait vesikalardan Yenieriklalar, ^stanbul ehremaneti

Mecmuas say 60 (1929), s. 418-422. Bu kapnn bir fotoraf u kitapda vardr, Trk
Tarihi Tetkik Cemiyeti, Tarih III, Yeni ve Yakn zamanlar, stanbul 1933, levhalar ksm,
s. 96, res. 155. Biz grdmzde (1940-1950 yllan), kapmn iki yan payesi duruyordu.
47 H.von Moltke, Briefe ber Zustaende und Begebenheiten in der Tiirkei aus den
Jahren 1835 bis 1839, Berlin 1876 (2. bask), s. 314-316; Berlin 1891 (5. bask), s. 314-316;
trkesi; Tiirkiyedeki durum ve olaylar zerine mektuplar (1835-1839) [ev. Hayrullah rs],
Ankara 1960, s. 247-249; Yeni basks, stanbul 1969, s. 219-220.
48 Mehmed Sreyya, Sicill-i Osmarii, I, s. 161.
sim'de Ayazpaa kabristannda Jandarma karakolunun hemen ittisalin-

da medfundur. Yakn zamana kadar mezar, ta dururmu. Bezmilem
nas Lisesi tarih muallimi, Manastrl Tevfik Bey bu ta grmtr*9.
Bylece H. von Moltke'nin verdii ksa bilgi Karacehennem'in biyograf-
yasnda, onun bilinmeyen bir grevini de ortaya koymu olmaktadr.
Bir vakitler bugnk Taksim meydann tamamen kaplayarak kar
daki Kltr Saray (Opera) binasnn yerinden, aaya Alman konso
losluuna (eskiden elilik) doru inen ve iki tarafdaki apartmanlarn
yerinde bulunan Ayazpaa mezarlndan bugn hibir iz kalmamtr50.
Alman elilii binas yaplrken raslanan birka mezar ta Almanlar ta
rafndan korunarak, eliliin Park Oteli tarafndaki Aara sokana
komu kk bir bahede ufak bir hazire halinde durmaktadr. Bu me
zarla ait baz eski mezar talar paralar Taksim ile Park Oteli ara
sndaki sadaki hl Vakflara ait bo arsada elan grlebilir. On yl
kadar nceleri de Gms hastanesinin az yukarsnda yeni bir apart
man yaplrken temel kazsnda krk pek ok mezar ta kmtr. He
men hemen Taksim'deki su haznesi ve mahzeninin nnden btn Tak
sim meydan, gezisi ve Kltr saray ile apartmanlarn yerlerini kapla
yarak Gms caddesinden aaya Dolmabaheye kadar inen byk
Ayazpaa mezarlndan bugn bilinen ite bundan ibarettir. Halbuki
Osmanl devri Trk tarihinin muhakkak ki pek ok kimsesi burada g
ml idi51. Bu arada Karacehennem brahim Paa'nn mezarnn da ne
olduu bilinmemektedir.
49 Mehmed Ziya (Ihtifalci), stanbul ve Boazii, stanbul 1928, H, s. 20 not 4. Bu

kitabn yeni harflerle formalar halinde ok kt bir ekilde yaplan ve tamamlanmadan
kalan basksnda bkz. stanbul ve Boazii, stanbul 1937, s. 33. Bu mezar grdn Ziya
Beye syleyen Manastrl Mehmed Tevfik Bey, *Atatrk'n hocas olarak tamnan ve
Manastr Vilyeti Tarihesi (Manastr, 1327) adyla kk fakat ok faydal bir de kitap
yazm olan asker tarihidir.
50 Osmanl devrinin pek ok tannm adnn mezartalanmn bulunduu bu ok b
yk mezarlk servi orman halinde eski resimlerde, fotoraflarda grld gibi, kaplad
saha da eski pln ve haritalarda da gsterilmitir. Bkz. C. Stolpe, Plan von Constantinopel
mit den Vorstaedten, dem Hafen und einem Theile des Bosporus, Berlin 1866, Topu k
lasnn yannda Bjiik Mesaristan ad ile gsterilmitir. stanbul ehremaneti, stanbul reh
beri, kinci P afta: Beyolu ciheti, stanbul 1918, Necib Bey tarafndan dzenlenen bu ha
ritalarda (1:5000 lik) Byk Mezaristan denen Ayas Paa mezarlnn o srada henz du
ran ksm iaretlenmitir.
51 Bu mezarhkda yatt bilinenlerden, air ve yazar inasi (1824-1871)nin ta da
kaybolmu, tarihi Fndkll Silhtar Mehmed Aa (1658-1723)mn ta ise naslsa kurtarl-
316 SEMAV EYCE
Karacehennem brahim Paann mezar ile Ayaz Paa (veya Tak

sim) mezarlnn bu parasnn garip bir durumu olduunu Ruznme-l
Ceride-i Havadis'deki iki haberden renmekteyiz52. Bu iki haber, me
zarln nasl para para yok edildiine de k tutan iyi birer vesika
dr : Haberlerin birincisinde stanbul'da kan Levant Times gazetesinin
bir havadisini tekrrlayan Ceride-i Havadis, Taksim'de topu klasnn
karsnda, yeni bulvarlarn banda, Osmanl bankas Genel mdr
Mr. Forster'in bir ev yaptrtmak zere bir arsa satn aldn, ancak bu
arsann bir ksmnn Evkafn mlk olduu iddias ile. Evkaf (Vakflar)
Nezaretinin buradaki yapy durdurduu ve bu durumu Forster'in protes
to ettii bildirilmektedir. Forster bu arsann mezarlktan ifraz edilerek,
kendisine getiini sylemi ve Evkaf Nezarnn tutumunu garip olarak
karladn da aklamtr. Ceride-i Havadis, bu haberin ne dereceye
kadar doru olduunu aratracan da yaznn sonuna eklemitir53.
L e v a n t T i m e s ' i n yazdna gre bundan akdem Taksim'de
topu klasnn karsnda ve yeni bulvarlarn banda hane inas iin
Bank Osmarii Badirektr M r. Forster bir kta arsa mbayaa etmi iken
bu defa ibu arsann bir miktar mahalli Evkaf- Hmayun'un gya ml
k olmas mlbesesiyle balam olduu binasnn Evkaf Nezareti ta
rafndan men olunmu ve M r. Forster'in protesto eylemesi lzm gel
mitir. Halbuki bu mahal kabristandan mfrez olup b sened-i er'iye
elyevm mutasarrflar olduu ve Evkaf- Hmayun tarafndan bu ana
kadar zikrolunan emlkin icaresi alnd bedidardr. Nezaret-i mari-
leyha tarafndan bu emlk hakknda bu suretle hareket olunmas umur-
rugaribedendir. (M ta l a : Bu maddenin bizce shhat ve adem-i shhati
mehul olduundan shhat-i hale malumat alur isek L e v a n t T i m e s '
in cevabn vermekte kusur etmeyeceiz).
kinci yazda ise bu hususda daha geni bilgi verilmitir. Gazete,
bu meselenin asln aratrdn, ve arsann gerekten Forster'in mlk
olduu ve Vakflar tarafndan sat ilemi yapldnn renildiini ha
ber verir. Fakat sonra, buradan bir yol almas dnlm ve 300 ar
n kadar bir arsa paras. Altnc Belediye Dairesi tarafndan istimlk
m ve bir mzeye girmitir. Fndkll Mehmed Aann Ayaspaa mezarlndaki tann

hikyesi' hakknda bkz. brahim Arttk, Silhdar Fndkll Mehmed Aa, *Tarih Dergisi>
say 27 (1973), s. 130-131.
52 Gazetede bu hususda havadis bulunabileceini hocamz Ord. Prof. Cavid Baysun
(1899-1968) bir sohbet srasnda bildirmiti. Hatrasn bu vesile ile rahmetle anarz.
53 Ruznme-i Ceride-i Havadis, say 2291, 21 aban 1290 (=1873).
edilmi ise de paras denmediinden, yol tesviyesi yznden mezbele

lik haline gelmi olan mezarlk, bo ve sahipsiz arsa sanlarak Mr.
Forster'e satlmtr. Burasnn aslnda mezarlk olduu renilince Ev
kaf, arsann banka mdrne intikali ilemini yapmam, o da bunu
protesto etmitir. bu ekle girdiinde arsa tetkik edilmi ve o vakit
burann Karacehennem brahim Paa'nn mezar olduu anlalarak. Va
kflar bunun etrafn bir duvarla evirmi ve Mr. Forster'e, el konulan bu
kk parann parasnn geri verilecei bildirilmitir. Bylece gazete.
Evkaf Nezaretine teekkr etmek gerektiini de haberin sonuna ekle
mitir54.
Geen Pazartesi gnk nshamzda L e v a n t T i m e s gazetesi
Taksim'de topu klasnn karsnda ve yeni yollarn bandaki arsaya
Bank Osmarii badirektr M r. Forster bir hane ina ederken Evkaf-
Hmayun nezareti tarafndan kabristan olduundan bahisle men olun
duu ve mumauleyhin protesto eyledii yazm olduundan ilerde tah
kik ile cevab verilecei va'dolunmutu. Bu kerre emin bir. mahalden
olunan tahkikatmza gre sahihan buras M r. Forster'in mal olup Ev-
kaf- hmayun tarafndan bil mmanaat fera ve intikali icra edilmitir.
Ancak muahharan yolun tesviyesi esnasnda buradan bir tarik alma
sna lzum grnp mumaileyhten 300 arun kadar mahalli altnc daire
tarafndan mbayaa olunmu ise de bir mddet akas 'ta olunamad-
ndan yol tesviyesi mnasebetiyle mezbelelik haline girmi olan bir
mezarlk hali arsa zannolunarak direktr mumaileyhe 'ta olunmu ve
buras mezarlk olduu cihetle dairenin bu sehvi Evkaf- hmayun ne
zaretine bildirildikte Nezaret-i marileyha fera ve intikalini icra etme
mitir. Direktr dahi Evkaf Nezaretini protesto eylemitir. Nezaret bu
protesto ile vuku-i hali daire-i mumaileyhaya beyan eyledikte daire-i
meskre nezarete i'tizar arz ile beraber ii tahkika giritikte buras Krk-
54 Ruznme-i Ceride-i Havadis, say 2295, 25 aban 1290 (=1873). Osmanl Bankas
mdr olan Forster hakknda bir bilgi edinemedik. Ancak Osmanl Bankasnn bir baka
mdr olan Hansom adndaki bir ahsn, Boaziinde yanm kalm ve harabe halinde du
ran Mehmed Ali Paa saraynn st tarafnda bir villas olduu ve bunun bahesinde, Os
manlI mparatorluunun eitli yerlerinden derlenmi pek ok antikann bulunduu bir
seyahatnamede bildirilmektedir,' bkz. W. Brennecke, Die Laender an der Donat und Kons-
tantinopel, Reise - Erinnerungen aus dem Herbst 1868, Hannover 1870, s. 140-141. Bu kitap
Posener Zeitung adl gazetede kan yazlarn toplanmas suretiyle meydana getirilmitir.
Bu Hansom, 1853de Osmanl Bankasnn kurucularndan Charles Hansom olmaldr; bkz.
Y. ark, Trk devri hizmetinde Ermeniler 1453-1953, stanbul 1953, s. 242.
318 SEMAV EYCE
bir vakasnda hdemat- mekresi grlm olan Ferikaan- Kiramdan

Karacehennem brahim Paa'nn medfun olduu mahal olduu tebey-
yn eylemekle derhal daire tarafndan etrafna duvar ekilerek kabir
tecdid olunmu ve direktre dahi dairenin ald mahallin akas eda
olunaca vaad klnmtr. te kaziye bu merkezde olmakla bunda ne
zaret-/ marileyha vazife-i mukaddesesini ifa ettiinden dolay protesto
yerine teekkr edilmek ve daire dahi bilmeyerek bir sehivde bulun
masndan ve imdi merkadi tamir ile direktre akasn vermesinden
nai ma'zur tutulmak lzmdr.
Ceride-i Havadisdek bu yazlardan, Karacehennem brahim Paa'-
nn mezarnn, Taksim'de Osmanl Bankas mdrne mahsus evin
(dorusu konan) yerinde veya yaknnda olduu anlalyor55. Osman
lI Bankas mdrlerine lojman olarak tahsis edilen bu muhteem bina
yakn tarihlere kadar duruyordu. Son yllarda stanbul Kulub olan bu
gzel yapnn cephesi, mimar A. Vallaury tarafndan deiiklie ura
tlm ve bir ahniin eklenmiti. Yerine bir otel yaplmak zere Antlar
Yksek Kurulu'nun 15-17. XII. 1967 tarihli 169. toplantsnda alnan 3807
sayl kararla yklmas uygun grlm ve az sonra da yktrlp orta
dan kaldrlmtr56. Ancak buraya kadar verilen bilgi, Mehmed Ziya'nn
notu ile tamamen uyumuyor. nk onun, Manastr'l Tevfik Beyden
renerek bildirdiine gre Karacehennem brahim Paa'nn mezar
Jandarma karakolu yannda idi57. Halbuki ok iyi bildiimiz gibi, bahis
55 Osmanl devrinin son safhasnda Beyolu binalarn ve insanlarm ok iyi tanyan

ve bu bilgisini deerli kk iki kitab ile yeni nesillere aktaran Said Naum-Duhan,
Vieilles gens, vieilles demeures, Topographie sociale de Beyolu au X IX me sicle, Istanbul
1947, s. 139da, o sralarda stanbul Klub olarak kullanlan bu ihtiaml binann aslnda
Osmanl Bankas mdrlerinin lojman olduunu ve bunlardan Sir Edgar Vincentm istei
zerine, mimar A. Vallaurynin Taksim meydannn bu gzel binasnn ii ve dnda baz
deiiklikler yaptm, cephedeki geni ahniini eklediini bildirir. Gene Said Duhannin
yazdna gre, Sir Vincent, stanbulda bir antikacda bulduu Bizans devrinden kalma bir
ift kap tokmam konan kap kanatlarna taktrtmt.
56 Bu binann Taksim meydanna nazaran durumu, stanbul Belediyesi, Gzelleen
stanbul, stanbul 1944, nn gezgisi balkl blmdeki resimlerde grlebilir (bilhassa
renkli resmin karsndaki sahifedekilerde) Antlar Yksek Kurulu, ortadan kaldrlmadan
bu konan bir rlvesinin izilmesini istemiti. Bu istein ne dereceye kadar yerine getiril
diini bilmiyoruz.
57 Bu eski Jandarma karakolunun bir resmi, stanbul Belediyesi, Cumhuriyet devrinde
stanbul, stanbul 1949, Meydanlar blmnde, Taksim Cumhuriyet Abidesi ile Taksim mey
danndan bir grn altlkl kliede vardr.
konusu olan karakol yakn zaman ncesine kadar Kltr saray-Opera

binas yerinde ykseliyordu.
Herhalde Evkaf Nezareti bir defa Mr. Forster'e satlm olan me
zarlk sahasndaki mezar, devirdeki kapitlsyonlar yznden, kurta
ramadndan, mezar kardaki Jandarma karakolu yanna tatm,
sonra buradan da kaybolup gitmi olmaldr58. Eer bir mze deposunda
veya topran derinliklerinde deilse, Osmanl devri Trk tarihinde ta
nnm bir ahsa ait olan bu tarihi hatray da artk kaybolmu olarak
kabul etmek lzm gelir59.
58 Karacehennem brahim Paamn soyundan olan Yldzda Harp tarihi retmem,

Topu Emekli Tmgenerali Salhaddin Karatamudan, E. Gl. Cevdet ulpan aracl ile
yaptmz soruturmada, dedesi hakknda kendilerinde hi bir bilgi bulunmadm rendik.
59 stanbul Belediye idarecileri gibi, stanbul halknn da tarih hatralarndan ne ka
dar habersiz olduklarnn ok ak ve aym zamanda ac bir misli de, Sultanahmet semtin
deki Karacehennem brahim soka adnn (bkz. stanbul Belediyesi, stanbul ehir rehberi,
stanbul 1934, s. 72, harita 2) mahallenin istei ve Belediye ehir meclisinin karan ile son
yllarda Kutluun olarak deitirilmi olmasdr.
n
EYC E- Levha I 321
Resim 1. Mrmran brahim Paamn Elmal yolundaki mezar ta (Foto: Dr. Yldz
Demiriz, 1964).
EY C E - Levha II
R e sim 2. Dou Bayazd shak Paa sarayndan kalenin grn (Foto: Do. Dr. Salih
Tu, 1971).
Resim 3. Jaubertin seyahatnamesinde Dou Bayazdm genel grn.

EYCE - Levha III 323
Resim 5. Dou Bayazd shak Paa saray genel grn (Foto: Do. Dr. Salih Tu, 1971).
324 E Y lC E - Levha IV
Resim 6. Dou Bayazd shak Pasa saray avlusunda Mahmud Paa'nn mezan.
BYCE - Levha V 325
JV*&US
Resim 7. Yusuf Muhlis Paamn Atinada Benaki mzesinde ressam Giovanni Boggi
tarafmdan yaplan resmi.
326 EYC E- Levha VI
Res. 7a. Yusuf Muh

lis Paamn baka bir
resmi (Son Asr Trk
Sairleri'nden).
Res. 8. Fuad Paa-

mn cenazesinin Vil-
lefrancheda gemiye
gtrlmesi (Illustra-
tiondari).
EY C E - Levha Vl 327
Resim 9. Fuad Paa trbesi (Foto: Engin Uluda, 1974).

33 YCE - Levha X
EYCE - Levha XI 331
Resim 15, Karacehennem brahim Aamn topa tutarak yakt Yeni Odalar yenieri
klasnn kaps (Arkadaki bina Fenar sa camiidir).
EYCE - Levha
EYCE - Levha XIII 333
Resim 17. Ayazpaa mezarlnn uzaktan grn.
Resim 18. Ayazpaa mezarlnn I. Dnya harbi srasnda balondan ekilmi resmi.
F
Resim 20. Ayazpaa mezarlnn kenarndaki eski jandarma karakolunun uzaktan grn
. Karakol, nnde otobs olan binadr. Sadaki gahniginli bina da Osmanl Bankas m
drlerinin konadr.)
Tanzimat Devri
OSMANLI - NGLZ GMRK TRFELER
M ubahat S. Ktkolu
Kurulu devrinden itibaren Osmanl Devleti'nce yahanc devlet

lere verilen ve ticr hayat tanzim eden ahidnmelerde idhal ve ihra
mallarndan alnacak gmrk resmi oran tesbit edilmiti. Bu oran, ba
langta % 5 iken, X V I. asrn sonu - X V II. asrn bandan itibren % 3'e
indirilmee balanmt, ilk olarak ngilizler iin kabul edilen bu oran,
daha sonra birer birer dier devletlere de tannm, 1740 Fransz ahid-
nmesinden sonra ise btn yabanc devlet tccarlar, Osmanl lkele
rindeki ticretlerinde sadece % 3 gmrk resmi der olmulard1.
Ancak, X V III. asrn sonlarna kadar trife defterleri tanzimi yoluna
gidilmediinden, ahidnmelerde tesbit edilmi olan bu % 3 resmin her
mal iin ne kadar tutaca bir takm glklere yol amaktayd.
X V III. asrn sonlarndan itibren, tatbikattaki kolayl da gz nn
de tutularak, gmrklere id trife defterleri tanzim edilmee baland.
Bu suretle her maln, trifenin tanzim edildii srada ryic fiat ve bu
fiat zerinden alnacak gmrk resmi tesbit edildi.
Gmrk trifelerinin mddeti, balangta 14 yl olarak kabl olun
mutu. Yani normal artlar altnda 14 yl ara ile yenilenmeleri gereki
yordu. Ancak, bazan mal fiatlarndaki deiiklikler mddet dolmadan
yaplmasn gerektirebildii gibi, bazan da yenilenmesi kar tarafn ii
ne gelmedii iin kasden geciktiriliyor, yahd trife tanzim edildii hal
1 M. Ktkolu, Osmanl-ngiliz ktisd Mnsebetleri, I (1580-1838), Ankara 1974,

s. 24, 43.
336 MUBAHAT S. KTKOLU
de dier devletlerin de ayni statye tbi tutulabilmeleri iin tatbikatta

gecikme oluyordu2.
Tanzimat'n arefesinde yaplan Balta Liman muahedeleriyle gm
rk tarifelerinin yenilenme mddeti yar yarya ksaltlarak yedi seneye
indirildi3.
Tesbit edebildiimiz ilk ngiliz gmrk trifesi 1209 (1794-95) ta
rihini tamaktadr. Bundan sonra 18014 ve 1820'de trifeler yenilen
mitir. Ancak, 1801 trifesi, Fransz trifesinin yaplmasn beklemek
zere 1806'ya kadar tatbik edilememi; Fransz trifesinin tanziminden
sonra ise ngiliz elisi Arbuthnot, Ingiliz trifesindeki bz maddelere
id fiatlarn, dier milletler trifelerinden yksek tesbit edilmi olduu
gerekesiyle yeniden gzden geirilmesini istediinden trifede bz
deiiklikler yaplarak 12 Ocak 1806'da son eklini almtr5.
1839 TRFES
1820 trifesinin mddeti 1834'de dolduu ve yenilenmesi iin

Osmanl Hkmeti tarafndan zamannda mracaat yapld halde, n
giliz hriciyesi, trife tanzimi hususunda kasden yava hareket etmi
tir. Bilhassa 1815'den sonra Avrupa pazarlar kendisine kapanm olan
ngiltere, gerek ham madde temin, gerekse mmul maddelerini 'sata
cak pazarlar arasnda mhim yer igal edeceinden emin olduu Os-
2 ngiltere, Avusturya ve Rusya ile tanzim edilen ve Ekim 1801den itibaren yrr
le giren trifeye gre yaplan demeler, Haziran 1802de Fransa ile akd edilen anla
mann 7. maddesi gereince, bu devletle de yeni bir trife defteri yaplmas kararlatrld
ndan, Fransz trifesinin tanzimine kadar durdurulmu (Gmrk Emini Aaya 26 Re-
bilhr 1217 tarihli emir: Babakanlk Arivi, Hatt- Humyun Tasnifi, Nr. 45948-) ve
biriken fazlalk, Fransz trifesinin tanziminden sonra istenmiti (Kez, 45948-E).
3 Oya Kymen, The Advent and consquences o f free Trade in the Ottoman Empire -
19th century> (Etudes Balkaniques 2, Sofya 1971, s. 49) adl makalesinde Tanzimat
devri tarifelerinin mddetini de 14 yl gibi gsteriyorsa da doru deildir.
4 V J. Puryear, International Economies and Diplomacy in the Near East, California
1935, s. 118de ngiliz gmrk trifeleri iin 1805den nceye id tarih vermemektedir.
1805 tarihi de doru olmamak gerekir. Zir, 2 nr.h notta iret edildii gibi trife
1801de yaplm, fakat tatbiki 1806da balamtr.
5 Bb. Arivi, Cevdet tasnifi -Hariciye, Nr. 930.
OSMANLI - NGLZ GMRK TARFELER 337
manii lkelerindeki ticretini zam fayda salayacak hale getirmee

almtr. Osmanl lkelerindeki ticar tahdidler konusunda Bbl'nin
mukavemetinin ancak Osmanl hzinesinin gmrk vridatnn azaltl
masyla krlacan bildiinden, mtekabil menfaat fikrini ortaya
atmtr.
ngiliz Hriciyesi, tarife yenilenmesi ve Osmanl gmrklerinde
alnmakta olan resmin bir mkdar arttrlmas karlnda, bz mahsul
ler zerine konmu olan yed-i vhid (tek-el) sisteminin kaldrlmasn
art komutur. Nitekim, 1836 yl sonbaharnda stanbul'da balatlan
mzkereler, ngiliz murahhaslar tarafndan bir muhede mzkeresi
ekline sokulmu ve aralklarla iki sene devam eden grmeler sonun
da trifeden nce muhede akd edilmitir (16 Austos 1838)6.
Balta Liman muhedesine gre trifenin esaslar:
Trihimizde Balta Liman Ticret Muhedesi olarak adlandrlan

bu anlamann 7. maddesinde trifenin hangi esaslar dairesinde tanzim
edilecei kararlatrlmtr.
Buna gre, gmrk resmi nisbetlerinde bir mikdar art mevcud-
dur. Ancak, Avrupa devletlerinin gmrklerde himye sistemleri uygu
lamaya baladklar bir devirde, Osmanl gmrklerinde ihra mallarna
id resimlerdeki artn idhal mallarna nazaran daha fazla oluu dikkati
ekmektedir. Gerekten, ihra mallarnda % 9 mediyye ve % 3 ref-
tiyye olmak zere toplam % 1 2 gmrk resmi denmesine karlk, id
hal mallarnda % 3 + % 2 = % 5 ile yetinilmitir. Fakat ihra malla
rnda % 9, idhal mallarnda ise % 2, birincide satc, kincide alc Os
manlI tebaas olduu takdirde, baka bir deyimle ngiliz tccar mal
iskelede satn ald veya sattnda, yine Osmanl tccar tarafndan
dendiinden yabanc tccar sadece % 3 demi olacakt ki bu tak
dirde durum eskisinden farkl olmayacakt.
Muhedenin trifeyle ilgili 7. maddesi, gmrk nisbetlerini tayin
ettikten sonra, bu nisbetler dahilinde, btn ihra ve idhal mallar iin,
her birinin ryic fiat zerinden alnacak gmrk resimleriyle, belli-bal
ihra maliarnn hangi limanlardan sevk edileceinin tesbitini, iki devlet
murahhaslar arasndaki mzkerelerin sonuna brakyordu.
6 Muhede ve muhedenin imzalanmasndan evvelki trife mzkereleri iin bk. M.

Ktkolu, Ayn eser, II. ve III. ksmlar.
338 MBAHAT S. KTKOLU
Balta Liman muahedesinden sonra tarife mzkereleri:
iki devlet murahhaslar arasndaki mzkereler 1838 Kasmnda

balad. Ancak ihra mallarna id gmrk resimlerinin tesbitinde bz
meseleler ortaya kt. Gmrk resmine esas alnacak fiatn neye gre
tesbit edilecei mhim bir mesele tekil ediyordu. Zir, 1838 senesi
fatlar gemi senelere gre yksek olduu gibi, istihsal blgesindeki
fiatla iskele iat arasnda da farklar mevcuddu.
Birinci mahzuru bertaraf etmek iin son 3-4 senelik fatlarn orta
lamasnn alnmas en Uygun are olarak grnd.
kincisine gelince: Daha muhedenin akdinden ok nce birok
kereler Osmanl elisi Nuri Efendi tarafndan ngiltere Hariciye Nazr
Palmerston'a ifade edildii gibi, Bbl'nin trifeye esas olmak zere
kabul edecei fiat, stanbul ar ve pazarndaki, fiat placakt7. ingiliz-
lere gre ise baka mnsib bir ekil bulunamad takdirde ryic fiat,
mstahsilin maln getirdii iskeledeki fiat olabilirdi3.
mediyye resmi ryic fiat zerinden alnd takdirde reftiyyenin
misline gelecei, bunun ise dilne bir vergileme ekli olmayaca
grnden hareket eden ingilizler, ryic fiattan % 1 0 indirim yapldk
tan sonra mediyyenin tesbiti tezini savundular9.
Fakat Osmanl Hkmeti, mediyye resminin tesbitinde ne % 10
indirimi, ne de maln iskele fiatnn esas alnmas teklifini kabul etti.
Sadece 1833-38 fiatlar ortalamas zerinden resimlerin tesbiti uygun
bulunarak trife buna gre hazrlanp 23 Nisan 1839'da taraflar murah
haslarnca imzaland. Fakat ihra limanlarnn tayini dolaysiyie yeni
den bir anlamazlk ortaya ktndan10 trife nshalarnn tetsi 9
Temmuz'u buldu11.
7 Hatt- Humyun tas. Nr. 33015 ve 33015-1.

8 ngiliz Hariciye nazn Palmerstondan stanbul bakonsolosu Cdrtwrihta 26 Mart
1839 tarihli talimat: Public Record- Office (ngiliz Devlet Arivi), F.O. (Foreign Office)
78/362.
9 Bakonsolos :Cartwrighttan n giliz murahhaslarna, 18 M art 1839 tarihli talimat:
F.O. 78/355. . . . . '
10 Muahedede muayyen mallarn tesbit edilecek iskelelerden ihra olunabilecei tasrih
edilmi bulunduu halde, ngilizler, binu kendilerince tevil ederek her istedikleri mali-, iste
dikleri iskeleden ihracda serbest olduklan iddiasyla red ve neticede' Osmanl Hkmetinin
ilk kararlatrd 17 liman yerine 54 liman kabul ettirmee muvaffak oldular (Murahhas
lardan Cartvrighta 28 Haziran 1 8 3 9 'tarihli ra p o r: . F.O. 78/362). -
11 Eli Ponsonbyden Palmerstona; Nr. 120, F.O. 78/356. ' . :
OSM ANLI-NGLZ GMRK TRFELER 339
Trifenin tahlili:
1839 trifesi12 226 ihra, 602 idhal mal olmak zere 828 madde
ihtiva etmektedir. Ihrac mallarndan 17'sinin fiat ve gmrk resmi tes-
bit edilmeyerek ryice braklmtr. Ayrca bu ksmn sonunda Eflk-
Bodan ve Memlik-i Mahrsa-i hne mahsl ad altnda yer alan
15 madde iinde yalar (sade, ervi ve don, zeytin), kereste, bakr ve
hububat mevcuddur.
dhalt listesinde ise ryice braklan mallarn says 71'i bulmak
tadr.
dhal mallar listesinde dikkati eken bir husus, ngiliz emtiasndan
gayr Fransa, Avusturya, Rusya ve Belika mallarnn da yer almasdr.
Bunun da sebebi, Fransa hari dierleriyle henz ayni statye tbi
birer anlama yaplmam olmas, bundan dolay Avusturya,, Rusya ve
Belika tccarlar eski trifeleri zerinden demee devam ettiklerin
den ngiliz tccarnn onlara nazaran daha yksek resim demek mec
buriyetinde bulunmasdr. Nitekim, her maddenin altnda o madde iin
kabul edilen birime gre alnacak resim, biri kadm, dieri bu def'a
zam diye tasrih olunan iki rakamn toplam olarak gsterilmitir:
Badem ii Harir kale
kyye deste
1 1
06 kadm 190 kadm

16 bu def'a zam 410 bu def'a zam
22 600
12 1839 trifesinin tam metni iin bk. Bb. Arivi, Dvel-i Ecnebiye Defterleri;
ngilterel zn-i Sefine Defteri, Nr. 3 7 /3 ...
Rus emtias iin ise takib edilen usul biraz daha farkldr. Dier
lerinde resim iki rakamn toplamndan ibret olduu halde, burada e
kmaktadr: Kadm, def'a zam (veya 'mukaddem'), bu def'a zam.
Enli alaca-i Rusya Siyah sincab- ham
top aded
1 1000
zira
35 900 kadm
. 600 mukaddem
40 kadm
80 mukaddem 1500
4125 bu def'a zam
120
370 bu def'a zam 5625
490
n
1850 TRFES
1839 trifesiyle tesbit edilen fiat-gmriik resmi nisbetlerindeld

dengenin bozulmas:
1838 Balta Liman muahedesine bal olarak yaplan 1839 tarife

sinin mddeti Mart 1846'da dolacandan, taraflardan biri yenilenme
sini istedii takdirde alt ay iinde mrcaatta bulunmas gerekiyordu.
1834'dekinin aksine olarak bu defa teklif ngilizlerden geldi. Zra
bir taraftan ngiliz tccarnn, 1839 trifesinde fiatlar tesbit edilenden
daha dk kaliteli mal srmesi13, dier taraftan Trk parasnn kyme
tinde % 2 0 nisbetinde ykselme kayd edilmesi14 karsnda fiatlar gm
rk nisbetlerine gre hayli dk kalmaa balamt.
13 Papers, respecting the tariff o f 1839 with the Porte, London 1847, s. 13 ve 69.
14 nce kit parada balayan slahat (1840-42), daha sonra maden parada da
tatbik edilmitir (M. Belin, Trkiye ktisdi Trihi Hakknda Tetkikler, M' Ziya tere., s
tanbul 1931, s. 284-85; Tarih-i Ltfi, stanbul 1328, VIII, 10).
OSMANLI - NGLZ GMRK TRFELER 341
idhal mallarnda % 5 yerine % 7-10, ihra mallarnda ise % 12

yerine % 2 0 , hatt bazan daha stnde gmrk dendii ngiliz tc
carlar tarafndan iddia edilmekte olduundan ngiliz Hkmeti tarife
yenilenmesi iin harekete geerek Bbl'ye gerekli mrcaat yapt.
Yeni yaplacak tarifenin esaslar:
Ancak, trifenin hangi esaslara gre yaplmasnn daha uygun ola

ca hakknda ngiliz Hkmeti iinde gr ayrl ortaya kt. Board
of Trade (Ticret Nezreti) iki ayrr gmrk resmi (mediyye ve ref-
tiyye) yerine bir tek resim konulmasna taraftar olduu halde. Hriciye
Nezreti, % 9 mediyyenin btn dhili resimlerin yerine gemek
zere konduunu, iki resim birletirilip yzde oran drlrse Os
manlI Hkmetine yeniden bir takim resimler ihds iin imkn veril
mi olacan, ayrca byle bir deiikliin muhakkak muahedede yer
almas icab edeceini ileri srerek reddetti15.
Trife mzkereleri:
ngiliz elisi Sir S. Canning'in 17 Haziran 1846'da, trifenin yeni

lenmesi iin Bbl'ye verdii takrir kabul edildi ve 1 Ocak 1847'den
tibren gmrk resimlerinin yaplacak yeni trife zerinden alnmak
zere gmrklerde yeni defterler almas emr olundu.
Dier taraftan, ngiltere'yi takiben br Avrupa devletleri de trife-
lerini yenilemek ihtiyc duyacaklarndan btn devletler mmessilleri
nin birlikte almas uygun grld. Mterek toplantda ilk olarak
vardklar prensip karar ise Osmanl hzinesi aleyhine olacak mahiyet
15 Bbl, Balta Liman muahedesinin tatbikine geilmesini mtekb aceleye getirilen

veya gzden kaan bz ibreler dolaysiyle ortaya kan aksaklklarn giderilmesi iin muahe
dede bir tadilt yaplmasn ngiliz Hkmetinden istemi bulunuyordu. Fakat ngilizler,
elde ettikleri menfaatlardan vaz gemek niyetinde olmadklarndan 1846da Osmanl-Rus
ticret muhedesinin yaplmasna kadar, Ruslarn ayr statye tbi olduu bahanesiyle
Bblyi oyalamlard. imdi ise mddeti dolan trifenin yenilenmesi isteiyle ortaya k
yorlard. Onun iin muhedede yer almas gereken bir hususa temas etmeleri Osmanl H
kmetini hak iddiasna srkler endiesiyle ngiliz hriciyesi byle bir teebbsde bulunmay
dnemezdi.
342 MUBAHAT S. KTKOLU.
teydi. Zira idhal mallarnda, gmrk resmine esas tutulacak fiatn, ma

ln sat fiat olmayp gmre girdii andaki fiat olduunu, yeni tri-
fenin bu esas zerinden tanzim edilmesi gerekli bulunduunu iddia ve
bu hususda fikir birliine vardlar18.
Osmanl Hkmetinin ise bu karara kolayca rza gstermesi im
knszd. Bu sebebledir ki mzkereler uzad. Ancak 1 Ocak 1847'den
tibren gmrk resimlerinin bor kayd edilmekte olmas Osmanl h
zinesini g duruma sokmaktayd, ingilizler, ml bakmdan mkil du
rumda kalacak olan Osmanl Hkmetinin, neticede tekliflerine boyun
emee mecbur olacandan emindiler. Bunun iin Bbl'nin geici
indirim teklifini kable yanamadlar.
Mzkereler neticesinde sadece indirim orann bir mikdar azalt
mak kabil oldu. ngilizler, idhl mallan iin % 5 gmrk, % 20 masraf
tan, ihra mallar iin ise % 1 2 gmrk, % 6 masraftan indirim istein
de bulunmulard. Gmrklerde istenilen indirim aynen kabul edildii
halde, masrafta idhaltta % 15, ihracatta ise % 4'e indirilmesi sala
nabildi.
Bu suretle idhaltta % 20, ihracatta % 16 indirim yapldktan
sonra gmrk resimlerinin tesbit edildii trife Mays 1850'de tanzim
edildi.
Tarifenin tahlili:
Mays 1850'de tanzim edilmi olan bu trife17. M art 1846'da md

deti dolan 1839 trifesinin yerine gemekte ve 1 Ocak 1847'den 1 Mart
1855'e kadar yrrlkte kalaca kabul edilmektedir.
Tanziminde, muhede ile kararlatrlan esaslara sdk kalnmad
ndan, ne ekilde tatbik edileceinde tereddde dlmesini nlemek
gayesiyle 1850 trifesine, bir nsz ile bir sonsz ilve edilmitir. T-
rifenin tatbik ekli hakkndaki aklama sonszde yer alm bulunmak
tadr.
Trifede mevcud ihra mallar says 210, idhal mallar ise 249 dur.
Bunlar iinden de idhaltta 31, ihracatta ise 32'si ryice braklmtr.
16 ngiliz murahhaslarndan eli Lord Cowleye 8 Haziran 1847 tarihli rapor: F.O.
78/684.
17 1850 trifesinin metni iin bk. Dvel-i Ecnebiye Defterleri, ngilterel zn-i Sefine
Defteri, Nr. 37/3.
OSM ANLI-NGLZ GM RK TRFELER 343
ilk defa bu tarifede yer ald kayd edilen mallarn, says ise, 17 ihra,
70 idhal mallarnda olmak zere 87'yi bulmaktadr.
Trifede, her mal iin birim kabul edilen mkdarnn fiat kayd edil
dikten sonra, nce bu fiat zerinden % 9 mediyye hesablanmakta,
sonra bundan % 16 indirim yaplarak flen denecek mediyye bulun
makta; daha sonra ise % 3 reftiyye ile toplanarak o maln, gmrkten
karken denmi olmas gereken resim mkdar tesbit edilmektedir
hra mallarna misl:
Alacehr-i skilib
ve Kayseriyye
kyye
1
guru
18
gmrk
194
31 b-irde-i Seniyye-i hne
-yzde onalt hesabyla tebdili
54,5 yzde resm-i gmrk-i reftiyyesi

163 yzde dokuz resm-i gmrk-i mediyyesi
217,5
dhal. mallarnda ise, yine tayin edilen birim zerinden fiat ve bi

fiat zerinden eski trifeye gre alnmas gereken, bu defa sadece i:/o 3
gmrk resmi tesbit edildikten sonra bundan % 2 0 indirim ile flen
alnacak olan resim tesbit edilmektedir.
dhal mallarna misl:

ine-i Avrupa
posta
1
aded
50 000
guru
240
gmrk
864
173 b-irde-i Seniyye-i hne yzde yirmi
hesabyla tenzili cab eden
691 yzde resm-i gmrk-i mediyyesi olarak
III
1862 TRFES
1850'de tanzim edilmi olan tarifenin mddeti 1 Mart 1855'de

dolacandan trife yenilenmesi konusu 1854'de ortaya atldysa da K
rm harbi dolaysiyle mzkerelerin almas harbin bitimine brakld.
Paris muahedesinin imzalanmasndan sonra trife iinin ele aln
mas uygun grlm olacak ki 1857 yl balarnda Bbl trife mz
kereleri iin murahhasn vazifelendirdi. Ancak taraflarn masa ba
na oturmalar Kasm ayn buldu18, ilk olarak ihra mallar trifesi ele
alnd ve Aralk 1857'de balayan almalar neticesinde, hububat hari
olmak zere, dier mallarn fiatlar tesbit edildi19, idhal mallar trifesi
ise, ngiliz elisi Sir H.L. Bulvver'n ifdesiyle Trk parasnn istikrar
sz durumu dolaysiyle tehir edilmiti20.
18 F.O. 78/1478 13 Mays 1859.

19 ngiliz murahhaslarndan eli Bulwera 23 Mays 1859 tarihli rapor: F.O. 78/1431.
20 Bulwerdan Malmesburyye 16 Mays 1859 tarihiyle gnderilen bu telgrafn metni
yledir: The tariff on exports has been finished. That on imports was deferred owing to
the uncertain state of the currency (F.O. 78/1431).
Gmrklerde himye fikrinin belirmesi:
Yeni tarifenin hazrlanmas safhasnda Osmanl imparatorluu'nda

ilk defa olarak gmrklerde himye diyebileceimiz bir sisteme tema
yl edildiini syleyebiliriz. Londra sefiri Kostaki Bey'in 29 Temmuz
1858 tarihiyle Londra'dan gnderdii tahriratnda21 idhalt gmrkleri
nin ykseltilip ihracat gmrklerinin ise drlmesi zerinde durduu,
idhaltn ihracattan fazla olmasn ihra mallarndan alnmakta olan %
1 2 resme balad grlmektedir.
Sefir, ngiliz vkelsyla temas ve onlar ikna' ettiini, Palmers-
ton'un idhalt resminin % 10'a karlmasn mkul karladn, John
Russel'n da ihracat resminin indirilmesine mukabil idhalt resminin
ykseltilmesine itiraz olunamayacan ifade ettiini bildirmektedir.
Lord Malmesbury ve Sir H; Bulvver da fikri benimsemi olarak gste
rilmektedir.
Kostaki Bey, idhaltn % 12-13'e karlmasna karlk, ihracat res
minin 1 0 - 1 2 sene iinde ve drt defada tamamen kaldrlmasnn uygun
olaca kanaatindedir. Bu duruma gre idhalt rsmuna 3 senede bir
% 2 zamma karlk, ihracattan % 3 indirim yaplmasn muvafk gr
mektedir22.
stanbul'daki ngiliz elisi Bulvver ise, 14 Mart 1860 tarihiyle n
giliz Hariciye Nzr John Russell'a gnderdii raporunda23, ihracat res
minin kaldrlmasna mukabil idhalt resminin biraz arttrlmasnn bu
imparatorluk iin byk bir nimet olacan, bu suretle Trk mahsul
lerinde art olduu kadar Trkiye ile ticret yapan milletlerin ticretle
rinin de gelieceini, yani deiikliin taraflarn hepsinin lehine olaca
n belirtmektedir.
Grlyor ki gmrk resimleri msbetlerindeki deiiklii taraflar
benijmsemi gibidirler. Ancak bu nisbet ne olacaktr? phe yok ki
Fransz Hkmetinin dnd % 6 24 ok dkt. Zira ihracatta % 6
nisbetinde azalma olaca halde, idhaltta sadece % 1 art kayd edile
cek, bu da dierini karlamayacakt.
Ingilizler bu nbeti biraz daha yksek tutmulardr. Eli Bulvver,
21 Hariciye Arivi, S/1433 (bk. Ekler: I).

22 Ayni vesika.
23 Nr. 144: F.O. 78/1505.
24 Bulvverdan Russella Nr. 164, 27 Mart 1860: F.O. 78/1505.
8 Ekim 1860'da Osmanl Hariciye Nezaretine gnderdii takririnde, ge

rek ihracat gerekse idhalt iin % 8 teklif etmektedir. Ancak ihracattaki
% 8 yalnz ilk sene iindir, ikinci seneden itibaren her sene % 1 indi
rim yaplacaktr25. Bu nisbet de Kostaki Bey'in dndne nazaran
dk olmakla beraber Osmanl Hkmeti tarafndan kabul ve 29 Nisan
1861'de imzalanan Kanlca Ticret Muahedesinde yer almtr. Ancak
ngiliz teklifinde ihra resmi sekiz sene sonra tamamen kalkt halde,
Bbl, ihra gmrnn tamamen lavn uygun grmemitir. yle
ki % 8 ihracat resmi % V e dnceye kadar her yl % 1 msbetinde
azaltlacak ve % V e indikten sonra Gmrk idare ve Nezretinin ma-
sarf- ummiyesini tesviye etmek zere 25 sadece % 1 olarak aln
makta devam edecektir.
Gmrk resimlerine esas olacak fiatlarda indirim orannn

drlmesi:
Bbl, yeni trifede, 1850 trifesiyle tatbikine balanan indirim

uslnn kaldrlmasn istiyordu. Yni gmrk resimlerine esas olacak
fiat, Osmanl ar ve pazarndaki ryic fiat olmalyd27.
ngiliz hriciyesi, Bbl'nin teklifine uygun cevab vermek iin t-
rife komisyonu yelerinin durumu incelemelerini gerekli grd. Murah
haslarn, mzkereleri beraber yrttkleri Fransz meslekdalaryla bir
likte vardklar netice ise gerek idhalt, gerekse ihracat resimlerine esas
olacak fatlarn ar fiatndan % 1 0 indirimden sonra tesbit edilecek
rakam olmas eklindeydi25. 1850 trifesinde idhaltta % 5 gmrk,
% 15 komisyon, hammaliye, depolama vs. toplam olarak % 20 tenzilt
yaplrken imdi % 4,5 gmrk, % 5,5 da dierleri iin indirim kfi g
rlyordu. hracatta ise 1850'de % 12 gmrk, % 4 komisyon ve de
25 Hariciye Arivi, Tercme Odas, Kutu 727.

26 1861 Osmanl-ngiliz ticret muahedesi, madde: 4 (Mecmua-i Muhedat, stanbul
1294, I, 283). Bu muahedenin orijinali Bb. Arivi, Yabanc devletlerle yaplan muh'edeler,
Nr. 110/bde olup Dvel-i Ecnebiye Defterleri, ngilterelii Nian Def., Nr. 39/5de kopyas
mevcuddur.
27 F.O.dan Board of Tradee 12 Aralk 1859da gnderilen yazda Osmanl Hk
metinin bu teklifi hakknda Board of Tradein gr sorulmaktadr (F.O. 78/1481).
28 Trife komisyonu yelerinden eli Bulwara 5 Kasm 1860 tarihli rapor (Bulwerdan
Russella 725 Nr.h rapor eki): F.O. 78/1513. .
polamadan indirim yapld halde imdi bu oran gmrkde % 8 Vo

dierlerinde ise % 1 V o 'a drlyordu29.
Tesbit edilen % 10 oranndaki indirim, Osmanl Hkmetinin tek
lifine uygun olmamakla beraber, 1850 tarifesindeki indirim nisbetlerine
nazaran yine de bir kazan olarak grlerek sonunda Bbl tarafn
dan da benimsenmitir.
Trife mzkereleri srasnda Bbl'nin zerinde srarla durduu
bir mesele de gmrk resimlerinin kaime (kt para) deil altn meci
diye olarak denmesi hususu olmutur30. Eyll 1861'de trifedeki mad
delerin kymetleri tesbit edilmi olduu halde demenin altn veya
kaime olarak yaplaca hususunda taraflar arasnda ihtilf vardr. Ko
misyon, kaimenin ryicine gre her iki eit demenin de yaplabilme
sini teklif ettii halde Bbl altn olarak denmesi hususunda hayli
direnmise de31 sonunda, kaime ile de deme yaplabileceini kabul
etmitir.
Trifenin tahlili:
1861 Kanlca Ticret Muhedesine bal olarak tanzim edilen yeni

trifenin32, 13 Mart 1862 13 M art 1869 tarihleri arasnda yrrlkte
kalmas kararlatrlmtr. Bir muhedeye bal olarak yapld iin
mukaddime ve hatimeye ihtiya grlmeyen 1839 trifesinin ak
sine olarak, 1862 trifesinde her ikisi de mevcuddur. Zira 1861 muhe-
desiyle gmrk resmi nisbetleri tesbit edildii halde, % 1 0 olarak ka
rarlatrlan indirimden bahis yoktur, ite trifenin sonunda bunlarn ay
rca tasrihine lzum grlmtr. Tarifede, alnacak gmrk resimleri
tesbit edilmeyip ryice braklan mallar hakknda da aklama yaplmak
ta ve ihra mallarnda ryic fattan % 1 0 dtkten sonra dier emtia
dan o sene yzde ka gmrk alnyorsa o nisbette resim alnaca
kayd edilmektedir.
Ayrca demelerin ne cins para ile yaplaca da uzun uzun zah
29 Ayni vesika.
30 Bulwerdan Russella Nr. 653, 23 Eyll 1861: F.O. 78/1576.
31 Bulwerdan Russella Nr. 673, 1 Ekim 1861: F.O. 78/1576.
32 1862 trifesinin metni iin bk. Bb. Arivi; Dvel-i Ecnebiye Defterleri, ngilterel
Nisan Dejteri, Nr. 39/5. Bu trife ngilizce olarak 1862de stanbulda Tariff concluded
between Great Britain and Turkey ad altnda baslmtr.
edilmitir. yle k i : Yzlk mecidiye altn 100 kuru hesabyla ve

bunun akam olan altn ve gm paralar ona gre ve 5 gm meci
diye bir altn mecidiyeye eit olmak zere ve ecneb paralar bu nisbet
zere olan darbhane fiat vehile pein alnacaktr.
stanbul'da mecidiye altn yine 1 0 0 kurutan hesab edilmek zere,
mecidiye yerine borsadaki en yksek fiat zerinden kaime ile deme
yaplabilecektir. Ancak bu takdirde bir gn evvel borsada bir mecidiye
altn kaime olarak ka kurutan mumele grmse gmre bildirile
rek en yksek fiattan hesab yaplacaktr. imdiki halde kaimenin ka-
bl yalnz stanbul'a mnhasr olduu halde ilerde tarada da kaime
tedvJe balad takdirde oralarda da kaime kabul olunabilecektir.
Fakat imdiden ilerdeki demelerin ne ekilde yaplaca kararlatrla-
mayp bu gibi durum ortaya ktnda Bbl ile ilgili devletler elilik
leri arasnda bir anlamaya varlmas kararlatrlmtr.
Htimenin son ksmnda trifenin yenilenmesi istendii takdirde
taraflardan birinin yedi senelik mddetin bitiminden alt ay nce mra
caatta bulunmas gerektii, bu mddet zarfnda mracaat edilmedii
takdirde trifenin yedi sene daha yrrlkte kalaca da belirtilmitir.
Trifede yer alan mallara gelince: 1839'da 226, 1850'de 210 ola
rak tesbit ettiimiz ihra mallar 1862 tarifesinde iki mislinden fazla ar
t gstererek 460' bulmaktadr. Bunlardan 77'si ise ihra mallar lis
tesinin sonuna konmu olan Asitne mahsult dr. 4' Asitne mah
sultndan olmak zere 62 madde ise ryice braklmtr.
Trifede bu defa yer alan mallardan byk ksmn eitli hayvan
krkleri ile mmul maddeler tekil etmektedir. Asitne mahsult lis
tesinde bulunanlardan hibiri bundan evvelki trifede mevcud deildir.
l- Asitne, bindall, pirin ve tun terazi dirhemleri, srma ve sim tel
vs. bu cmledendir.
Idhal mallar saysnda ise 1850 trifesine nazaran az da olsa
azalma grlmektedir. 249'dan 228'e dmtr. Bunlardan 46's ise
ryice braklmtr.
1839 ve 1850 trifelerinde mal fiatlar kuru, gmrk resmi ise
aka olarak gsterilmi olduu halde, burada her ikisi iin de kuru
ve santim birim olarak alnmtr.
rv
1839, 1850 ve 1862 TRFELERNN MUKAYESES
Eklerdeki tablolar tarifedeki fiatlar ve gmrk resimlerindeki

art ve azallar ve bunlarn birbirine olan oranlarn gstermek zere
dzenlenmitir. Bunun iin tarifelerden en az ikisinde mevcud olan
mallar alnm, nce fiatlar, sonra da gmrk resimlerinin 1839-50,
1850-62 ve 1839-62 trifelerindeki art veya azal oranlar hesablan-
mtr.
Tablolar dikkatle incelenirse grlr ki, 1850 trifesinde, gerek
idhalt, gerekse ihracat mallarna id gmrk resimlerinde, birka mal
mstesna, azalma vardr. 1839 ve 1850 trifelerinde mterek olan 53
idhal malnn 44'ne id gmrk resimleri % 3,7 (demir levha) - % 89
(jacconet ad verilen mermer dlbend) nisbetlerinde azalmlardr.
Gmrk resimleri artan mallarn says 9 olup bunlarda da % 1 (zence
fil) - % 93,3 (rom- ngiliz) nisbetlerinde art vardr. D ortala
mas ise % 36,3'dr.
Fiatlarda 53 maln 30'unda dme, 19'unda ykselme grlmekte,
4'nnk ise sabit kalmaktadr.
1850-62 trifelerinde mterek olan 163 idhal malnn 124'nn fia-
tnda art olmasna karlk 38'inde d kayd edilmi, sdece birinin
(nadr) fiat ayni kalmtr. Gmrk resimleri ise hepsinde byk
mikyasda ykselmitir. En az art nisbeti % 62 (karanfil), en ok %
1797 (bira)dr.
1862 trifesindeki gmrk resimlerinde bu derece yksek artlar
kayd edilmesinin sebebi ise 1839 ve 1850 trifelerinde idhalt resmi
% 3 zerinden hesab edilmi olduu halde bu defa nisbetin % 8 'e ka
rlmasdr.
1839-62 idhal mallar trifelerinde mterek olan mallarn says 45
olup bunlarn 17'sinin fiatlarnda art, 22'sininse d vardr. Biri
(maden kmr) sabit kalmtr. En fazla art % 152,3 (rom- ngiliz),
en az art ise /o 1 (bakkam- al ve Portugal)'dir. En ok d % 60,3
(karanfil), en az % 3,4 (ispermeet mumu)'dr.
Gmrk resimlerinde, yukarda da iaret olunduu gibi, 1862 trife-
siyle tesbit edilmi olan gmrk resmi nisbetinin yksek oluu dolay-
siyle 1850-62 tarifeleri arasndaki oran kadar olmamakla beraber, b
tn mallara id resimlerde art kayd edilmektedir. En fazla % 345,8

(bira), en az % 6 (anber kabuu) nisbetlerindedir.
ihra, mallarna gelince: 1839-50 tarifelerinde mterek 125 maln
89'unun hatlarnda dme, buna mukabil 22'sinin hatlarnda artma var
dr. 14 tanesi ise sabit kalmtr. En az d % 2,1 (bakr evni), en
ok d % 64 (bogasi-i Denizli)33 dr. Fiat artnda en yksek oran
% 50 (glya), en dk ise % 1,8 (buday)dir.
Gmrk resimlerinde 117 malda % 66,6 (alaca-i Tire ve Bor ile
astar- Takpr) % 1,9 (keten tohumu) arasnda d kayd edi
lirken 8 maln gmrk resmi nisbetinde art olduu grlmektedir.
Artma nisbeti ise anason- Kayseriyye (% 51,1) istisna edilirse % 26,5'u
gememektedir. Gmrk nisbetinde deiiklik kayd edilmeyen yegne
mal olan sln yannda, iltizam mddeti bitinceye kadar eskisi gibi
alnaca kayd vardr.
1850-62 tarifelerinde mterek olan 142 ihra malnn 80'inin hat
larnda art, 59'ununkinde d grlmektedir. En a z a r t % 0 , 4
(kirpas- Gedz), en fazla ise % 750,4 (slk)tr. 3 maln fiatnda
deime olmamtr.
Fiatlarda 80 malda art olduu halde gmrk resimlerinde bu,
46'ya dmtr. Bunun da sebebi, gmrk resminin hattan % 16 in
dirim yapldktan sonra tesbit edilmi olmasdr. En az art oran %
1,9 (saleb-i Anadolu), en ok ise % 551 (slk)dir. 96 maln gmrk
resmi ise % 0,4 (ham Rumeli pamuu) % 77,9 (alacehr-i Rumeli)
arasnda deimektedir.
ihra mallar bakmndan 1839-62 trifelerinin mukayesesi yapla
cak olursa 105 maldan 40'nn fiatnda art, 62'sininkinde ise azal
gze arpar. 3 maln fiat aynidir. Bunlardan en ok art nisbeti % 155
(ceviz), en az % 2,8 (Hama sofra ve pekirindir. Dme oranlar da
% 0,5 (balmumu) ile % 93,8 arasnda deimektedir.
Halbuki gmrk resimlerinde sadece 16 malda art grlmekte
olup, bunlarda da % 557 ile slk istisna edilirse en yksek oran
% 81,1 (ceviz) ve en dk % 0,2 (Karaburun zm)dir. Azalma
nisbeti de maldan mala deimekte ve % 0,5 (saleb) ile % 90,1 (al-
cehr-i skilip ve Kayseriyye) arasnda Seyr etmektedir.
33 Bu madde 1850 trifesinde bogasi-i Hamidle birletirilmi ve kyyesine 18 kuru

fiat konmutur. Halbuki 1839 tarifesinde Hamid 35, Denizli 50 kurutur. Bunun iin
1850 fiat, iki rakamla ayr ayr mukayese edilmitir. Eklerde ihra mallarna id listelere bfc.
O SM ANLI-NGLZ GMRK TRFELER 351
Ancak 1862 tarifesinde hatrdan karlmamas gereken bir husus

vardr, ihra mallar iin tesbit edilmi olan gmrk resimleri sadece
1862 senesine iddir. Sekiz sene sonra, verilen rakamlarn 1/8'ine d
eceklerdir. Mesel afyonun bir kyyesine denecek gmrk resmi
1862'de 1920 aka olduu halde, 1869'da 240'a inecektir. Yine bunun
gibi 1862'de kantar bana 432 aka denen siyah zm iin, 1869'dan
itibaren 54; kantar bana 1344 aka resim verilen zeytinya iin 168
aka denecektir.
Sonu olarak denebilir ki gmrk resimlerinden elde edilen hazine

geliri bakmndan 1839 tarifesi bir ferahlk, 1850 trifesi ise darlk mey
dana getirmitjr. 1850'yi takib eden birka yln idhalt ve ihractnn,
kymetler toplam bakmndan byk bir deiiklik gstermemesi h
zinenin kayba uradna delil tekil etmektedir, ihracat ve idhaltta
ancak Krm harbinden sonra art kayd edilmee balam, 1862'den
itibren ise bu art sratlenmitir. Gerekten 1861'de Omanl top
raklarndan ngiltere'ye yaplan ihracat 13 000 000 iken 1865'de
28 000 000'e kmtr. Fakat, mtekb yllarda art hzn kayb et
mi ve 1867'de 20 000 000'e kadar dmtr ki bundan, ticret
hacminin seyrinde gmrk resmi nisbetlerinin tek faktr olmad so
nucuna varabiliriz. Nitekim, 1862'den sonra Osmanl idhal gmr
nisbetlerindeki arta ramen ngiltere'den yaplan idhalt azalmam,
bilkis hemen hemen ihracattaki seyre paralel olarak artmtr.
Burada, sadece gmrk resimlerindeki deiikliin Osmanl hzi
nesine ne lde tesir ettii bahis konusu olduundan, uzun vdede
mtlaa edildii takdirde, nisbetlerdeki dmeye ramen, ihracat ve
idhalttaki art sebebiyle hazine kaybnn telfi edildii sylenebilir.
352 MUBAHAT S. KTKOLU ij
TABLO I. hra i
>
Kv a l l a r 7 ~ /a lla rd a k / a rl/p ve i
azal/ niskellerif% olarak)
A ^ / //n c /n s / Aflkdar
1862 1833. 1850. 1833. s
/SS 1350 1850 1862 1862 .f
(kr) i ke) (kr)
i
A fyon K/yye 101 140 200 38.6 42.8 38
A la ca .i Haleb Top 60 30 38.50 .5 0 28,3 .35.8
A laca, i M anisa fien k / 1800 300 385.70 .5 0 .5 7 4 .7 8 .5

(lop 100).
Alaca. / Sam ve Top HO 60 70.70 -4 5 .4 (7.9 .3 5 .7
\
Har/*ve keleni
Alaca, i Tire ve o r Top 20 5.20 .6 0 .3 5 -7 4 j
t;
A la c e h r.i skilip Okka 10 2.90 .7 1 t
(edn)
Alacelrrl.i /ski/ip ve n 28 18 4 .3 5 .7 .77,7 .8 5 .7
Tayserr/yye (l)
AlacehriJ Rumeli // 5 ,5 4 .5 1.30 .( 8 4 .7 (4 .7 6 .3
?
Anason, i Kayseriyye // (.5 . 2 2.60 33.3 30 73.3
i
J
Anason./ fiu /n e li // 2 2.30 15
A rpa, i / slanbul K ile / 6.25 6 5 .4 0 44 .( 0 .(3 .6

(kme 14)
A s ta r./ Geyve Top 20 m rayi .5 0 - f.
f
A s ta r. / Kastamonu enk / 1080 550 450 .4 9 ' .(8 4 .58.3 t
(iop 60)
A star, t Takpr Top 15 6 3.90 .6 0 .3 5
a k /r (e v a n ) K /yye 23 2 2 .5 2 6 .5 0 ' - 2 4 (7 .7 15.2
3 a k /r (k / e) // 10 12.5 raylc 25 - -
S a k /r (kol/ne) / S 3 9.30 0 3,3 3.3
B l 1/7.1 B /lecik (st/e) /fi 50 36 38.50 .2 8 69 .2 3 i

i
t-
B alm um u (kle) K/yye i 8 .5 13 18.40 2.7 -3 4 - 0 .5 iti
'*!
B e le d i, i B u rs a ift 25 7 12.60 .3 2 15.3 .21.6 1;
t
B eled i, i M erzifon // 30 23 26,10 -23.3 13.5 .13 jr
B o y a s i.i K a m /d ve K /yye 35 14.20 -48.5 j - 2 ( 4 -59.4

Denizli veelvan re a/acasi 50 J} f8 .6 4 -7 (6
i
allan tarifeleri
i sn r a A: r e 's / '/ n / e r l Ga/nr: res/yn/er/aclel/

a r/jf ye azaZ/f sr/jA el/ea1%)
183 9 1850 1862 1833. 1850. 1839.
1850 1862 1862
Cale) fa f e ) (ate)
1090+ 363= 1453 1270+423=1893 1920 1 6 .5 13.4 32,1
648+216 = 864 272 + 90 = 362 370 .58.1 8.2 .5 7,1
19440+6480 = 2 0 9 2 0 8165+2721.5=10866,5 3702 -4 7 9 .65,9 .8 2.3
1188+396 = 1 5 8 4 ~ 5 4 4 + 181= 7 2 5 678 -5 4 .2 - 6,4 .5 7 .1
2 16 + 72 = 2 8 8 7 2 + 2 4 = 96 49 .66.6 -48.9 -4 8 .2
91+30=121 27,66 .7 7 .7
303+100=403 1 6 3 + 5 4 ,5 = 2 1 7 5 39,60 -46.1 .8 2 . .9 0.1
59+19 = 78 4 1 + 1 3 ,5 = 5 4 ,5 12 .3 0 .7 .7 7 ,9 -84 .6
16+5=21 2 5 +8 = 3 3 24 51.1 .27,2 14.8
~ 20+6=26 21,60 .1 5
67+23=30 5 6 .5 + 1 9 = 7 5 ,5 51,60 .16.6 .3 0 -42.7
216 + 7 2 = 2 8 8 9 1 + 3 0 = 121 %8 .5 2
11664 +3888= 155 52 - 4990+1663=6653 4320 .57,2 .3 5 -72.2
1 6 2 + 5 4 = 216 5 4 + 18 = 7 2 37,20 .66.6 -48.6 -64,1

2 4 8 + 8 1 = 329 204+66 =272 254 .1 7,3 .6 .6 -2 2 ,7
108+36=144 113.5+38= 151.5 %8 4 .8
97+32 = 1 2 9 - 81+27= 108 88.8 .16.2 -17,5 .38.9
540+180=720 . 3 26.5+ 109= 435.5 - 3 70 .3 9 .5 .1 5 -48.6
200+67=267 173+57=230 176 .1 3 .8 .2 3 ,4 -3 4

2 70+ 90 = 360 1 54 ,5+ 51.5= 206 187 -4 8 .7 -9 .2 : .4 8
-330 +108=438 . 2 08 .5 + 6 9 .5 = 2 7 8 250 .3 6 .5 .1 0 -41.5
-378+ 126 = 5 0 4 - I 163 + 5 4 = 2 1 7 134 I -38.2 .7 3.7

> 1
540+180 = 720 .8 1 3
f / a 7 7 a f~ f,Yat/ardaki art/ ve
aza// nisbet/erify. o/arak)
A-Aat/r? c/nsi A7/kdar
7833 7850 t62 1833- 7660_ 7636.
7850 7662 1862
Buday st.kilesi 73.75 4 5.30 7,8 3.2 77,2
t/Uy/eao)
Ceviz f/yye 60 57,5 763 -4.7 733.4 . 755
C/r/f ( //camie) 7/ 3.5 5 - 42,8 - -
it.i Kastamonu ve , Denk 800 566,50 -23.4
yorgan yz
/tyorganydzti.i 7kad Top 7 6,30 - .70
vee/vah ve bogasi
en K/yye 7.5 3 .30 33.3 .5 26,6
Deri (toyt/ yekei) ded 4. s 2 6.30 .555 275 40
Deri (/tuzu ve kk // S 3.70 -40 706.6 24
kei)
Der./' tavan(Anadolu) /1 60 too 53,30 .37,5 52.3 -4,3
Der,S, tavanffume/v) // 85 60 4,4 -23,4 57,3 77
Dek vedie.iA'/br/s / 38 76 73,30 -42.8 .76,9 .52.5
t>ucebi karpuzu K/yye A2 O .76,6
/e s ./ Tunus kek/r /Ca/d 200 TO 773 .75 .33.3 -7.3
(/ ve edn)
fes.i Tunus (Mecidiye 4 ._ 00 66,70 .33,3
tabir o/unur)
fes.i Tunus, sag/r Deste 300 70 773,30 .75 .33,3 _7
(/, evset, ednS)
f/nd/k Kantar 70 55 65,70 -21,4 73,4 -2,4
fu ia .i Sursa ift 40 37 32,20 -7,5 .72,8 .73,5
Geyik boynuzu K/yye - 5 4 - -20 -
Gibahar // 2 3 2 0 0 0
Gu/ya/ Af/skat O 5 77,80 50 -21,3 78
Gnlk Kantar 180 65 rayi -8.3 -
Hal/, i Uak K/yye - 6 25,20 - 57,5
u /n r /: re a //T ile r / G3/I7/-2res/zulm/ele/r

arfyf ve mzaZ/f 1'A)
183 9 16 S 0 1662 1639. 1650. 1839.
1650 1662 1862
150+48= m 127+42 = 163 146 -14.6 .13.6 .26.3
648+216=864 522+174 = 636 1565 . -184 124.8 81.1
37+12=40 45.5+15= 60.5 22,4
7257+2413=9676 5438 -4 3 7
- 63.5+21=84,5 60 .28.5
1 6+ 5= 21 18.5+6 = 2 4 .5 18 16.6 .2 6 .5 '-14.2

48+16=64 25+8=33 60 -48.4 81.8 -6.2
2 7 + 3 = 36 1 3,5 + 4.5 = 1 8 23 .5 0 .19.1
1728+576=2304 3 07 + 3 02 =1208 1510 -4 7 .5 24.8 .3 4
318+306= 1224 544+181,5=725.5 906 - 40.7 24.9 .25,9
3 02 + 1 00 = 4 02 145+48.5=193.5 127 .51.9 -3 4 . - 68.4
123+42=171 3 1 + 3 0 = 121 .2 9 .6
2160+720=2880 1542+514=2056 1087 .28 .6 -47.1 .27,3
307+302=1209 679 -4 3 .8
2160+720=2880 1542+514=2056 1087 -28.6 -4 7 1 .27,3

756+ 252=1008 483+166 = 6 6 5 630 .3 4 -5 ,2 .37,5
4 32 + 1 44 = 5 76 336+112 = 4 4 8 308 .22.2 .31.2 .23.1
45+15=60 38 -36.6
2 1+ 7 = 28 18+6 = 24 13 -14.8. .20.8 .31.2
108+36=144 136+45=181 113 86,5 -37.5 .21.5
1344+648=2592 1437+433=1396 7.8 .22.3
145+ 48 = 193 241 24.8

k / a / / a r T /a Z /a r d a k i arZ /g re
azaZ/f n/sZe/ZerZ/% o/ara/)
3 //7 C //7S/ Af/Adar
Z839 /SO Z862 ZS33- Z850. Z833.
Z8S0 Z862 Z862
brahim yye ia b ir Top 55 5 7 ,3 0 5 ,2

olunur k/ma
Z yn e./ M a/Zarm / k /y y e Z2 6 ,5 0 -4 6 8
ih ra m ./ R u m e li 30 37 2 2 .5 0 .33,7 -Z 6 .6 -2 5
(e/van ve beyaz)
/p ek ( Ay dm, s uy/a, n Z50 33 108.50 .38,6 17,6 -276
ZZen/ee)
///e k , Z/a/n (Barsa, // 200 Z55 .2 2 ,5 .
ZZ/hg/Z, k/r/nasZ/,
and/r/na, Ayanc/k,
krd ek, kap/day)
ip e k (SZ/rne, k//neZoka, // 200 Z2 .3 3
T/r//ova, f/Zibe, Pazar,
e/k, Z a y ra -i aZ/k ye
ced/d)
/p e k (Z Z /h r/s ) // ZPO 70 Z08,5O -4 6 55 - 3 .5
/p e k (am, ZZaZeh, a ZP0 22 Z085O .2 3 .3 Z7.3 .3 5

Sayda ve Z/avaZ/ZerZ)
Zpek(Zanjg, T/rJaJa,Z/enie. P00 ZZ3 -43.5
h/r; i/eniehr. i Solos, Sela
nik, karaferya, aramba
ve aZra)
k a h v e .i yemen 12 ZS .3 7 ,5
kee. / (ja y a A ded 20 20 O
k e e ./ k a r a b is a r 15 ZO Z2/30 .33,3 23 .1 8
(beyaz ye e/van)
kenevir /ohumu ZslanZ/uZ Z3 14 0,80 7,6 .9 4 ,2 .3 3 ,8
//es/
kelen ZpJiyi (bam/ama k/yye Z5 3Z,50 ZZO
Zab/r oJ/nar)
AZeZen tohum u Zsianb/l Z8 2/ Z8 Z6.6 -Z4.2
k//es/
k/ZZm.Z Turkm en Aded 75 Z28,60 7 /4
k /'/n y o n k/y y e 2 2 0
k/'rpas./ AlS/ye(enh) Top 3 5 ,80 .3 5 .5

06/nr7 resJ/7?1rr1rrcfc4/
/n r a / r r e a /z n /e r / a rl/f ve aza/v //J e lle /1 1%)
18 6 0 1839L 1850- 1839-
163$ 1662 7850 1862 1862
499 + 166 = 6 6 6 556 -1 6 .5 _,

1 03+36 = 1 4 5 62 .5 7 ,2 _.
3 2 4 + <08=4.32. 2 4 5 + 815 = 32 6 ,6 216 -2 4 .5 .3 3 ,7 -52,3
1 6 2 0+ 5 4 0= 2 16 0 8 3 5 + 2 78 =1113 104 c -4 8 ,4 -6 3 -5 1 ,7
150+720=2880 1406 + 4 6 8 =1874 -34 ,3
2160+720=2880 1107+363=1476 -4 8 J -
1236+432=1722 6 3 5 + 2 1 1 ,5 = 8 4 6 ,5 7042 -8 3 2 3 .1 -3 9 ,7
123 6+ 4 3 2= 1728 8 3 5 + 2 7 8 =1113 1042 -3 5 .5 .6 ,3 .3 9 .7
2160+720=2880 1025+342 = 1367 -4 0 -
123+43 =172 68+22 = 30 __ -4 7 ,6
270 + 30 = 360 182+60 = 2 42 -3 2 ,7
762 + 5 -4 = 2 1 6 3 1 + 3 0 = 121 118 .3 2 ,7 -3 ,4 -1 5 ,3
140+47=187 127+43=163 78 -9 ,6 -53.8 -4 8 .1
136+45=181 302 66.8
734 + 6 5 = 2 5 3 1 3 0 ,5 + 6 3 ,5 = 2 5 4 173 -1 ,9 -31,8 -3 3 ,2
680+227=307 7234 36
21+7=28 2 0 + 6 .5 = 2 6 .5 13 -5 ,3 - 28.3 - 32.1
81+27=108 55 - -4 9
y ' / a / / a /- y /a //a r d a /i a rl/s ve

3 z a //f ris e //e ri(fi e/ara/)
A A a //n c /n s / A f//d a r
7633. 7850. 7833.
f63S 1 /S 5 0 1 /6 6 2 1850 7862 7862
A /rpas./ At/ye(ensiz) // _ 7 4 .7 0 .3 2.8
A /rp a s . / )a y // 25 f4 -4 4
A /rp a s ./ A ram a A /y y e 30 /s .3 6 .6 i-
A /rp a s ./ G ed/z(er//) fe r // 6 25 1 -3 4 .4 ) -34.1

lop 50 [4 1 0 411.80 \0 ,4
/t (ers/z) // 480 ) .11.2 -14.2
A/rpas./ e/er A/yye 25 f4 72,80 -4 4 -8 .5 -4 8 8

(AradoA ) '
A /rp a s./ A f a/a (y a Tc/> 25 2 2 ,5 ./o
A /rpas./ A f e reme/? /A 1.3 7/ S .20 .75,3 .76.3 . 29;2
A /rp a s ./ V /zea fa y y * f /0 70 64.30 .3 6 ,3 -2 1 -4 5

A /fre\ beyaz // 22 (3 23 .7 3 .6 22,2 4A
(/f/e rm /f, / )
A //re (evsat) // /O 3 ./0 .3
A //r e (e d ra ) // 3 .5 6.50 8 5,7
Ao fo ro z ve avdar3 /sfdfii// ? 7 e) 7 .20 - 2,8 -
fti/esJ .6)6,30 _ .7 0 _
Ao///oya. i A rado// Aaaiar m f7 5 1.37 .2 ,7 72,5 3 .4
Ad/Soya. / A /r/s ve // (0 0 3 7 .5 /.33,30 - 2 .5 3 6 .7 33.3

e r/y e /d f. a/n ve
Trai/c/s
A of i e r // /oo /OO 1,60,70 0 60.7 60.7
Asele.i A ydn Aded 30 30 25,7 0 0 -74.3 -14A
- ASse/eJ Gerede // 45 30 32,20 .3 3 ,3 7,3 -2 8 ,4
Asele.i M an d a ve // 200 f /5 48,20 -4 2 ,5 .5 8 .7 5 ,3

A a ra s / /r (p/m /f)
Aose/e./ ya/ova // 5~0 45 .7 0 ----- *
A /fa / Ope///, f/ra) // -
35 28.30 - -17 ,4
O SM AN LI-N G LZ GMRK TRFELER 359
G. u m r 4 r e s /m /e r / G5/nr1r resJ/7?1er/hc1e/7
a rl/f ye azal/f r/s is l/e n 7%)
7 8 .3 9 76 5 0 1833. 7850. 1839.
1862 1850 1862 1862
___ 63,5+27=84.5 44 -4 7 .9
270+30=360 7 27 + 42 =769 .5 3
3 2 4 *7 0 8 = 4 3 2 772,5+57.5=230. -4 6 .7
6750+2250=3000 -4 4 J ) .5 6
| 3720 + 7240=4360 3953 | ^ 20.3
5784 + 7728=6972 . 28,8 -3 2 9
270+30=360 7 2 7 + 4 2 =769 122 .5 3 .2 7 ,8 .66,1
270+90=360 04+68=272 . 2 4 .4
740+46=786 700+33=733 88 -2 8 .4 -3 3 ,8 ' .5 2 ,6
7788+336=7584 6 3 5 +277= 8 4 6 617 -4 6 .5 .2 7 .6 1
237+73=376 7 7 3 + 5 7 .5 = 2 3 0 ,5 2 21 -27 .2 -3 .9 -3 0
87+30=72/ 86 -28 .9
32+70.5=42.5 62 4 5 .8
75+25=700 6 3 .5 + 2 1 = 8 4 .5 3) 68,4 -1 9 -3 1 ,6
i ) 60 .2 8 .9 .4 0
7344+648=2532 7588+528=2777 1891 -18.3 -7 0 .6 - 18.3
7080+360=7440 8 8 5 + 2 9 5 = 1780 1279 -1 8 8.3 - 11,1
7080+360=7440 8 0 7 + 3 0 2 = 720 9 1542 .1 6 2 7 ,5 7
3 2 4 + 7 08 = 4 32 2 7 2 ,5 + 9 0 ,5 = 3 6 3 246 .1 5 .9 .3 2 ,2 .4 3
486+762=648 2 7 2 ,5 + 9 0 ,5 = 3 6 3 308 -4 3 ,9 -75.1 .5 2 ,6
2760+720=2880 7 0 4 3 + 3 48 = 7 39 7 462 .5 1 ,7 .6 6 ,7 .8 3 ,9
5 4 0 +780 = 7 2 0 4 0 8 + 736=544 -2 4 A
-
318+706=424 277 ' ' -3 4 .6
360 MBAHAT S. KTKOLU
p y a / / a y~ 7~>a77ar daAi ar/y re

aza/y- r?/sbe//eri(X o/areA)
/-V /y n c /n s y M /Adar
(6 3 3 7650 7663 7833- 7650. 7633.
7660 7662 7862
\
Paa A, A b ra c a /a r Pyyye 77 70.50 _ .3 8 ,2 _

(beyaz re e/rar?)
PeyaA, a m r i A de d 50 77.30 5 4 ,4
Pi/aA.y T ra b /a s Pyyye 300 63 .80 - 37,4

OfieA)
PeyaA- / T an a s A ded 40 46,70 - 76.7
/Tu/y7 /1 / B a rs a Top 70 5 7 ,5 8 3,3 0 .3 .5 23,2 78.8
A ,a/n / . / / / a /e i yy 80 45 53.30 -4 3 .7 / Z4- .3 3 ,3
P a /n . / /Varna (sde) C/Ti 60 45 46.70 .3 5 3 .7 .23,7
Pu7n.i H am a (7e//i) yy 750 so 728.60 .4 0 42.3 .2 0 ,9
P a /n /.i am Top _ 6 5 ,5 66.70 _ 7.8 _

Z d a b /e b Pyyye 5' 5 0
M anda boy n a z a C /M . 325 360 263,60 .2 0 7.7 .. .79.7
M a z ( / ve edn) P aniar 360 300 2 36 75.3 - i? 73.8
M ein.i Anado/u re
*
*C
A ded 3 ,5 .3,20
1
Auyne/y
Mein.} Teme/i(byr/nyz/) yy 5 15 5 .3 0 - -3 .6
Mein, i Anado/u yy 7 .5 5 .3 0 -2 ,6
( Arrmrzy)
M us/aA y Vari l 7 3000 3000 3500. O 75 75
Ayyye 70
M r r .i sfy Pyyye 4 .5 4 4 .7 0 .8 ,3 77,5 4 ,4
N / a d r.y M s y r yy M. S 77 .7 2 _
Pa/am ud (by/ccim/e) P an /ar 66,5 5 3 ,5 5 7,4.0* - .2
45* .74,2
PamrA. / nado/a yy 336,5 3 3 6 ,5 270 0 74,7 74.7

(bam )
Pamu/c. Aume/i(bam) yy 305 252,30 - 23,7
OSMANLI-NGLZ GMRK TRFELER 361
62/77/-2 re s tm /e r/rt/e /f
m r : r es /m /e r / er/Jf ye azaAf /? /s 6 e //e // /% )
Z839. / 850. Z839-
t 3 9 Z8SO Z862 /8 5 0 8 6 2 Z862
/ 5 4 1 5 /,5 = 2 0 5 ,5 /O / -5 0 .7
4 5 4 1 /5 / = 6 0 5 740 2 2 .3

/ 8/4 1 6 0 5 = 2 4 /9 2544 5 .2

3 6 3 1 /2 /= 4 8 4 448 Z 4
7 5 6 2 5 2 = /O 0 8 6 1 2 1 2 0 4 = 8 /6 798 _ /9 -8 .8 _ 20.8
8 6 4 + 8 8 = /f 5 2 4 0 8 1 /3 6 = 5 4 4 /> // .5 2 .7 -6 . .5 5 .6
6 4 .8 1 -2 /6 = 8 6 4 4 0 8 1 /3 6 = 5 4 4 448 .3 7 -Z 7 .6 -4 8 .3
/6 2 0 + S 4 0 = 2 /6 0 8 /6 .5 1 2 7 2 = /0 8 8 .5 1834 -4 3 .6 7 3 .4 -1 2 .9
5 9 0 1 /9 6 = 7 8 6 640 -/8 .6
5 4 1 /8 = 7 2 4 5 .5 1 /5 = 6 0 .5 - /5 .9
3 2 4 0 1 /0 8 0 = 4 3 2 0 2 3 5 9 1 7 8 6 = 3 /4 5 2522 .2 7 .2 ./9 8 - 7 t
3 8 8 8 1 /2 9 6 = 5 /8 4 27221907=3629 2842 .2 9 .9 -2 /7 -4 -5 ,1
3 2 1 /0 .5 = 4 2 .5 30 -8 9 .4
5 0 1 /6 .5 = 6 6 .5 50 -2 4 .8
6812 2 .5 = 3 0 .5 50 _
2 /6 0 0 /8 / 4 4 1 6 0 4 8 = 2 4 /9 2 33600 3 8 .9 _
481 / 6 = 6 4 3 6 i/ 2 = 4 8 44 .2 5 -8 .3 - 3 /,2
/3 5 4 5 = / 8 0 /0 0 3 3 = /3 3 .2 6 ./ -4 4 .8
7201240=960 4 7 6 1 /5 9 = 6 3 5 493 -2 2 .4 -4 8 ,6
432 .3 /9
2554* 8 5 /= 3 4 0 5 2 /4 5 1 7 /5 = 2 8 6 0 2532 4 .5
Z860 1 6 2 0 = 2 4 8 0 2468 - 0.4

362 MUBAHAT S. KTK.OLU
K / a / i a r A ~ /a //a rd a k i e r i/s ve
a za i/ n /s ie /ie r io ie r a k )
A y/ a i / / c /n s/ AS/kdar 1833.
1833. 1850.
m s iS O 8 6 A dO 1862 1862
P am u k /o//jy/_/'iz /n /r K /y y e X /A -13.3
/ Sk 7t i3 8.3
( eyaz ve e/van) A -40,9
P e/p m a i. / P a rs a C /T / AS /4 16.70 -4 4 13,2 .3 3 ,2
P e /e m a /./ 3 a rs a // /A, S /A S 3 ,8 0 0 -2 1 .6 -81.6

(A k A a )
P e/em a/. / S e / n /k - // 30 0 /5 3 0 -3 3 ,3 .1 8 ,5 -4 5 6
P ak/ K /y y e A4 3 S ,8 -1 1 .7 3 3 ,3 7 0 ,5
P / te . A n k a ra // 34 30 A5 ,3 O .1 1 ,7 . 13,6 -A 3 .2
( /ic d m /e )
P / ip .i arg a // 5 5 3 ,7 0 0 94
M
( = a ik / ip //y /)
P / /p . i 3 e y p a z a r/ // - /A, S id, AO 2 3 ,6
P / /e ./ P a r a c a /a r // 20 7 i.9 ,4 0 .1 5 1 4 .1 3
P i ie .i K as/am onu // /A, S O 3 ,7 0 .2 0 -3 .2 2 ,4

ve Geyve ve A //ye
P / /e ./ K e16 ve // /S /3 ,S id, A O - /O 20 8
S rm ene
P / /e . / K e /e n ./ // 8 7,5 /3 -6 . A 7 3 ,3 40
A n ad o lu
P / / e ./ P /a rk o /a // /A, S 8 3 ,4 0 .3 6 5 .3 2 ,8
P / /e ./ T u ra // A2, S AO id, AO -1 1 ,/ -1 9 -2 3 ,1
S aban K a n /a r 7 0 7 6 3 6 .5 3 ,5 .2 2 ,4 .1 9 ,7
Sahityan. / T r e y i/ ve Adeti / AS- 8 i A, 5 .2 8 .3 2 ,2 -5 0

B ak/kesir (k /rm /z /)
S ahliyan ./ isiim iye ve // _ 8 ,5 6 ,9 0 _ .1 8 ,8
erban/' ve K ar/ova
V.S. (s iy a h )
S a k //y a n ./ P ay seriye Aded 5 OO 65 8 6 ,5 0 -3 5 33 .1 3 .5

ve Ayin
S a A iiy a n ./ /ak Aded 6 120*1 .3 7 ,5 } .3 0 ,7
75 83,10 10.6
Ye Tosya (k /rn ? /z/) io o / .2 5 ) -16 .9
S ahi/yan. / R um eli Aded / 3,5 3 ,9 0 11,3
(k tr m /z /) ,
Sahtiyan. / isp a ria . A ded __ iA i/,1 0 -7 ,5
/z m /t, Konya, St/mnu
ve Uak (siyah )
OsnrTr res//7?/er//7cle2r
G t / r r r / : r e s /m /e r / a rl/f ye a za //f /7/sAel/ey/ 7%)
1839. 1850. 1 8 39 .
10 3 3 16 6 0 1862
1850 1862 1862
162+54=216
} 109+36 =745 .3 2 ,8 . 42.1
2 3 7 + 7 9 - 3 /6 M .5 7 .2 M -6 0 .4
270+30 =360 1 2 7 + 4 2 = 763 160 .5 3 ,1 .5 5 .5
135 + 4 3 = 780 1 1 3 .5 + 3 8 = 1 5 1 .5 34 -1 5 .8 . 3 7 7 - 4 7 .7
324 +102=432 187+60 =2 4 1 156 -4 4 .2 .3 5 ,3 .6 3 .8
3 7 ,3 + 1 2 .5 = 5 0 34 + 11=45 5 5 ,2 0 .1 0 2 2 ,4 10,4
367+122=433 2 7 2 ,5 + 9 0 = 3 6 2 ,5 248 .2 5 ,9 -3 1 .4 .4 9
54+18 = 72 4 5 + 1 5 =6 0 92 .1 6 ,7 5 3 ,3 2 7 ,7
7 1 3 .5 + 3 8 = 7 5 1 ,5 755 2 .3
216+72 -2 8 8 1 5 5 + 5 1 = -2 0 6 726 .2 5 ,6 -9 7 - 3 2 ,6
135 + 43 - 730 31+30=72/ 92 .3 2 ,8 .2 4 -4 8 .8
7 6 2 + 5 4 = 2 /6 7 2 2 ,5 + 4 1 ^ 7 6 3 ,5 755 .2 4 .5 - 5 .2 .2 3 ,6
86+28=114 6 8 + 2 2 ,5 = 9 0 ,5 725 .2 1 .1 3 7 .7 2 ,6
135+43=180 73+24 = 97 80 -4 6 .1 -1 7 .5 .5 5 .5
243 +81=324 181+60=241 155 -8 .5 .6 .3 5 .7 .5 2 ,1
1836+612= 2 4 4 8 1596 + 5 3 2 = 2128 1310 .1 3 .1 .3 8 ,4 -4 8 .4
270+90=360 1 6 3 + 5 4 =217 120 .3 9 .7 - 4 4 ,7 . 6 ,6
' 77+26=103 66 .3 5 ,3
1080 +36 0 = 1 4 4 0 5 -9 0 + 1 9 6 = 7 8 6 830 -4 5 4 5 ,6 -4 0 3
1296+432=1728
0 \< * >
-4 1 5 -12.1
1
| 680+227= 907 797

.1 0 8 0 + 3 6 0 = 1 4 4 0 .3 7
1
1 1 3 .5 + 3 8 = 1 5 1 ,5 133 .1 1 ,9
108+ 36 = 144 106 .2 6 ,3

s ,a 7 / r 7 ~/a7/ardaki ark/s ve
a z a //f n/skef/er/ f% o7arak)
/-J a /z n c /n s / AY/kt/ar
/66A 7833- 7850- 7833-
7833 ASO 7860 7862 786A
SaJeb.i AnaoJu T /y y e f3 f5 9 .3 0 75.3 A 8,6 4 6 .4

Si/ece k (k /k r /s ) A de /O 7.3,30 33
S inam eki AC/yye S 5 ryic -4 4 .4
S /y /r boynuzu ift - t30 A 30 76.9
S o f (e n /i ve ensiz) Top 500 350 424 -3 0 27.7 -75, A

ve a /. A nkara
Sofra ma pekir: i Aete 250 fSO A57, AO -A 8 47,9 2.8
/kama (sat/e ve fe ///)
Susam fokumu X //e f A8 3A 72,5
ktyye 20
S/k A'/yye AO A3 795.60 75 7 50 .4 878
S a f./ fC araca/ar A ded 75 V 73 .6 ,6 -7,7 .73,3
a i./ Tunus (beyaz) // AA t A6 70 -78,7 45 78,6
Saf-1 Tunus (e/on/ak) // /A 5 60 5A,AO -5 2 .7 3 .5 8 ,2
$ a l. Tunus (e/van) // 60 50 3 A, 60 -76 ,6 -74.8 -4 5 6
a l./ Tunus ( k/7a/7) // 60 50 37.80 -76,6 35,6 63
im ir (bilc m le) 3 5 A .60 75.3 .7 6 .3
Tak /m . / AT/br/s A efed /4 0 SO - - 42,8 -
T /f f/k ve /T if /k - / /(/y y e fA U A0,50 76,6 4 6 .4 7 0 ,8

A n k a ra (b/fcm/e)
T t n (erm/ye koyfa ) // 6. Vs 6 .5 6.2
T t n (kek, Aoya) // 825 AO - 7, A -
T t n (kenevir oya) // 6 Vs 8 30,7
U s fu r. A n a o /u // 75 5 t0 .5 0 0 .3 0 .3 0
//
U zum , b ey/erce 40 3 7 .5 70.70 -6 ,2 88,5 7 6,7
/
U zu m . / Aart/rof/r // t50 f3 0 37,40 -73,3 78 5 4 ,2
OSM ANLI-NGLZ GMRK TARFELER 365
r/7 7 /- r e s //7 ? /e r / 02/j7/-Jr res;/7?/f/-/'/?t7e//

a r//f ve a za //f /? /j6eS /er/7%)
1833 78 5 0 1862 1839_ 1850. 1839.
1850 1862 1862
140 + 4 6 =786 7 3 6 + 4 5 ,5 = 7 8 7 ,5 185 - 8 ,4 19 - 0 .5
3 7 + 3 0 = 787 132 5 8 ,6
9 7 +3 2 = fS 9 45+75=60 %3 .5 3 ,4
7780 + 3 9 3 = 7 5 7 3 2808 4 -0 ,3
5 4 0 0 +1800=7200 3775+7058=4233 4070 -4 1 3 .3 , 8 -4 3 .4
8700+300=3600 7633+544=2777 2468 .3 3 .5 13,3 -3 1 ,4
3 0 8 1 -7 0 0 = 4 0 2 2 3 0 + 3 6 .5 = 3 8 6 ,5 - - 3,8
2 6 + 7 2 = 2 8 8 8 7 6 + 7 2 = 2 8 8 f0 1877 0 55 551
6 8 154 =216 7 2 7 + 4 2 = 763 125 .2 1 ,7 .2 6 -4-8.1
237+73=376 763 + 5 4 = 2 7 7 250 .3 1 ,3 1 5 ,2 .2 0 ,8
7 3 5 0 + 4 5 0 = 7800 544+787=725 500 .5 9 ,7 .3 1 .7 2 ,2
648+276=864 4 5 4 +151=605 312 .2 9 .9 -4 8 .4 .6 3 .8

648+276= 864 454 +151=605 926 -2 9 ,9 53 7
7 4 0 + 4 7 = 787 1 3 0 + 4 5 = 175 120 .3 .2 -3 3 .7 .3 5 ,8
7572 + 5 0 4 = 2 0 7 6 726+242 =368 .5 1 ,9
730 + 4 3 = 7 7 3 1 2 3 + 4 3 = 172 137 - 0 ,5 1 4 .5 3 8 ,6
6 6 + 2 8 = 86 5 3 + 1 9 ,5 = 7 8 .5 .1 0 ,5
3 0 + 3 0 = 720 34+31= 125
66+22=88 72 +24 =3 6 83
762 + 5 4 = 276 1 3 6 ,5 + 4 5 = 1 8 1 .5 101 .1 5 .9 - 4 4 .S .5 3 .3
432+744 =576 2 3 0 + 113 = 4 5 3 678 .8 1 ,3 4 8 .6 1 7 ,7
7 6 2 0 + 5 4 0 =2 7 6 0 1 179+ 333 = 1 5 7 2 2166 .2 7 ,2 3 7 ,7 0,8

K r a 7 / a r K /a /Z a rd a k i a rf/ ve
a za/s n/sZ>e//er/f/{ u/arak)
A-Aa/vr? c /n s / M rkdar
7839. 7850. 7839.
7839 /SSO 7662 7850 7862 7862
ve ekirdeksiz
zm Ceme mab- n /S /O m . 40 .76.6 86,4 53,6
su/. veyer/i ekirdeksiz)
zm (r/e ekin/eksizi) // /.'(.O 1/7,5 186.40 .7 6 58,6 33,1
//
(Jzm (ku//cmle) / /5 0 //S. 5 760,70 -2 5 4,8 7J
> i
CJzm (/s /a n koy // __ 4 3 .5 728,50 202
ra z a k s )
zm (Karaburun // 30 80 793 _ 77.7 7 4(2 1 /4,4
ra z a k s )
zm ( r/a ve eme // 70 70 760,70 0 729.5 729.5
ve Aydn ve Men/ee
mabsu/) ve razak
e* // s
Uzum (siyah) // 34 34 45 0 32,3 32,3
Uzum (A/anda/ya d // 32 32 54,30 0 700.9 700,9

ve S/sam )
y ap ay (Anado/u, // SOS /d s r 792U
_,/3 .2 9 .2 32,4 .6 ,3
kum e // ve /s/anbu/) 3 34 t, 61,3 18
yapay (eriyye/ - // _ 102,5 f 734.50
t + 93
____ 31,2
am, Trab/usjrarb ve i 764 60
k a v a //s /)
oryan y z ve A ded 23 10 70 .56,5" 0 .5 6 ,5

sofra (Kbrs)
Zamk. A ra b Kyye 7 ,5 5 ,5 5, 4 i- .73,3 .7 6 ,7 .27,8
Z eylinyay anlar 770 /80 740 KJ .22,2 .7 7 ,6
Z im ik Kyye - 3 ,5 3,20 .8 ,5
(1) 1839 tarifesinde itari ayrdr.

(2) 1839 tarifesinde Rizedir.
(3) 1839 ve 1850 tarifelerinde bir arada zikr edildii halde 1862 trifesinde ayr ayr
yer almlardr: (a) kokoroz, (b) avdan gstermektedir.
(4) Ayvack, Ezine, Midilli, Keme,anakkale.
(5) zmir iskelesine indirilen Aydn, Uak, Grdes, vs.
(6) Beyaz.
(7) Elvan.
OSM ANLI-NGLZ GMRK TARFELER 367
& 2 /n r 2 res//7?7fr//?t/e4/
G. /nrt/ r e s / m / e y / a r//f re a za //f /?/s e l/e ri 7%)
78 3 3 / 85 O 1833. 1850. 1 8 39 .
7062
7850 1862 1862
1 2 9 6 + 4 3 2 -1 7 2 8 2 0 2 +303 = /2 { 0 7789 -2 9 ,9 4Z8 3 ,5
/5 {2 + 5 0 4 - 2 1 6 7066+355= 7 4 2 / 7789 .2 2 ,5 2 5 ,8 .1 1 ,2
7620+540 -- 2760 7 0 2 /+ 34 O = 7 3 6 / 7542 .3 6 ,9 1 3 ,2 .2 8 ,1
3 8 6+ 7 2 8 ,5 = 57 4 ,5 7 234 ~ 7 3 9 ,8
2 7 2 + 3 2 4 -/2 9 6 726+242=263 7853 .2 5 .3 2 7 .4 4 2 ,9
* 7 5 6 + 2 5 2 - /0 0 3 6 3 5 + 272 = 8 4 7 7542 .1 5 ,9 82 5 2 ,9
3 6 7 + 1 22--433 308+703=411 432 .1 5 ,9 5 ,1 .71.6
3 4 5 + f /5 - 4 6 0 2 9 0 + 3 7 *3 8 7 617 .15,8 9-9,4 3 4 .1
2 2 {4 + 7 3 8 =295 2 7 3 7 5 + 4 3 6 ,5 = 7 7 5 3 ,5 f 1846 -3.2.3 5.1 .3 7 ,8

i 2246 28 .2 3 ,3
____ 930 + 310-7240 c 1291 _ 4,1 _
[ 1574 26,9
248+83 =3 3 i 3 7 + 3 0 = 721 96 -6 3 ,4 .2 0 ,6 .7 0 ,9
8 /+ 2 7 = 0 8 '5 9 + 7 9 ,5 = 7 8 ,5 49 .27,3 .3 7 .5 -5 4 .6
{3 3 6 + 6 1 2 = 2 4 4 6 7633 + 5 4 4 = 2777 7344 .1 1 .38,2 -4 5

3 2 + 1 0 ,5 -4 ^ ,5 30 - .7,6 -
(8) Uak.
(9) Tosya.
(10)' 1850 tarifesinde slk resmi iin syle bir kayd vardr: Mddet-i iltizam mn-
kazye oluncaya kadar ibu slk gmr vech-i merh zere alna>.
(11) 1862 tarifesinde Urla ekirdeksizi ile bir arada gsterilmitir.
(12) Ykanmam.'
(13) Ykanm.
368 MUBAHT S. KTKOLU
TABLO I. ithal
P / a f P /a t
a z a t/f
A S a t/n c //? s / A 4 /kd ar
tS 3 f6 5 0 t&62 7833-
7850
A b a .i In g iliz (paylut ve Jlarda 18.70

ka/muk iabir olum/r)
Abanoz aac K antar 750 too 100.30 .33,3
A m erika bezi K /yye 14.10 13.40
Anber kabuu (kakaraiye/ u 2 7 .5 S // .67.2

cascarilla tabir olunur)
Ase lbend // 72,75 20 23.25 56,8
Bakkam. / Santa H a r t ha Kantar to s 35 730.45 .3 .5
.B akkam .t a i ve Portugal /t 4(6.6 445 4 2 (9 0 6.8

(ternamAuo J
B a k k a m ./ kamboo(lojnood) 7/ 27.7 37,5 34,80 35,3
B a k /r (ievha ve /yi) K /y ye ray/ 17.5 /<?80

B a t/k d i i // 55 5 4 .6 0
K uruat/k (r/nya ta i/r oitmer) Var/tce - 765 753,80
Soo-fOOOeA/
'u ru b a t/k ( cod//sA ) K an tar 75 80.7 0
B a z e, e/van (en 4 -44 meh) Toy t - 41 4 5 ,8 0
yarda 24-28
B aze, beyaz (en: 40-48 incA) 7y t 40 41,30
yanta 24
B a ze . / Ae/77 (en: 40-42 inch) n 25 2 3 ,4 0
B e z iry a y / K an tar 735 285 -
B / e r K /y y e 4 5 ,6 5
B /r a (kk p/e) A ded 12 25 2 7 ,3 0

B /r a ((y k f/ e ) // 40 40 43 0
B o yca, yamak/u fa rta et t) este t 37 37,30

(- iappet), Aeyez ve eivsn adet t2
(en: 4 8 - S in e k)
B o ya, y a m u k /u ark a d n -- 60 63.80 2 -----

(=. ta y y e t) e/van re 6eyaz
(e n : 63 -6 (net?)
OSMANLI- NGLZ GMRK TRFELER 369
mallan tarifeleri
Isr3*/ arf/ re 6 tjmr/r resimler/ tim/k res//7t/er//7fe2/
n/sief/er/ // ofara*) arl/ re araf/ /xiellerif*/i obra/)
/850. 1839- 7633 1350 1862 1833. 1850. 1839.
1862 1862 1850 1862 1862
6.8 ___ _ 50 172 ___ 258
0,2 .32.6 S40 S88 968 -46.5 236 74,a

9.2 41 148 260
22.2 .60 m 26 106 .74 307 6
46.2 m .8 56 57 281 1,7 392 4H 7
37.3 24.2 378 274 1252 .27,5 356 725.3
.3 ,/ 1 1600 1282 4050 -14.5 215 770
-7.2 25,6 700 108 334 8 209 ' 224
74 %3 50,5 180 256
158 523 231

\1
.3,1 475 1534 222
7,6 ' 216 774 258
14,1 1/8 443 280
4,7
15 402 249
7,6
72 282 291
34 532 2736 414
4 2 > 11.5 54 369
10 72 413 * 473
7' 5 7,5 744 115- 2182 1 .20,1 1797 73^5,8

2,4
106,5 364 -
241
6,3 173 612 -

253

y /' a / T /a f
a z a //s
A y a ///? c //7 S / A d/k d e r
Z639. 4862 4839-
4850 4850
3 oya, kundana (kk ?/?e) n AS 46,85
5oya, kandara ('yk ie) //
20 3 3 ,6 5
Ceviz. / Hindistan H /y ye 50 45,4 0
ay. In g iliz // 30 30 3 9 ,3 0 0
inko (= fu iy a ) n - 3 3 ,7 5
it. i In g iliz , esvabhk ve ro p / 70 77,60
deme/ikj 3-6- renk, bas ve yarda 24
kak/p (en , 30-45 /neb)
it. i In g iliz , esvab/k ve Top f *7 54,80

deme/Zk, 1-2 renk, bas ve yarda 24
kaZ/p (en = 3 0 -4 5 incb)
/
it. i In g ///z , 3 renkten Top f 7 7 ,5 4i 43 -4 7
6 renge k ad ar bas ve ka//p yarda 26
/f. i Z n g //izl 1 ve 2 renk, // 32,4 30 33,40 -6 .5
bas ve kaZ/p
iv'd- i H indi (p a r/a k a l fa AC/yye 6 7 ,5 403,45 -
k ir o/anar, sandklage/en)
lv/d.i H in d i(M a d ras fa // 40 4 9 ,4 0
k/- o/anar, sandklage/en)
orak -1 n g iliz (/p e k ) b es/e / 8 7 ,5 ZOO ra y i - 4 4 ,2
i/i 2
uka.keba (a ka .i asker yarda Z2 44,80
Za6/r o /anar)
b a r n .l kaya (cassio/ignta) K y y e U 43 4 2 ,4 5 48,4
a r /n . t S e y i n // 2 7 ,5 46 4 5 ,5 0 -4 4 ,8
D e /n /r em ber ACan/ar 60 74,30

b em ir abuk (ya va r/a k // 50 50,80 -
ve dorfkoe)
b e m /r dem e/ // 65 50 54,80 -23
b e m /r b a rd a n 25 26
D e m /r k re k bes/e f 420 44t

aded/2
be/n/r fenger Han/er 88,8 435 433,75 52
bem/r /evba n 75 20 86,30 20
U r / a t / a r f/ ve 6 m re /fr r e s /m /e r / G m rf: re s /m /e r/r/ite f /

n is ie lle r/ f/ ofa r a f:) arl/ ve aeal/ ///siefler/f/> eJaraf)
'
1833- f8 3 3 1850 f8 6 2 1839- 1850. 1839.

1
1862 1850 1862 1862

i
1 2 ,3 - 43 161 274
6 8 ,2 58 323 456
.9 ,8 144 432 200
33 33 0 8 86 383 .2 0 .3 345 2 5 4 ,6
26 - 3 .5 36 150
10,8
202 744 -
268
6 ,5 137 506 269 .
4 ,8 - 4 3 ,6 285 718 413 .5 8 .5 250 4 4 ,9
H, 3 4 7 6 86.5 312 .5 0 ,8 260 7 7 .2
6 1,7 - - 1 9 4 ,5 1048 438
2 3 ,2 - - 115 474 312
-
316 288 %3 - 8 ,5 .
2 3 ,2 - - 3 4 .5 142 311
- 4 .2 - 40 3 7 ,5 119 -6 ,2 217 1 9 8 ,5
- 3 ,i - 4 .3 100 46 149 -5 4 223 49

i 8 ,8 173 684 _ 295 _
1,6 - 14 4 487 238 --
3 .6 -2 0 .3 234 144 497 .3 8 ,4 245 112,3
4 - 72 250 247
i 7 ,5 - - 346 1 35 4 291
-0 ,9 5 0 ,6 320 383 1284 2 1 ,5 230 3 0 1 ,2
-4. f5 270 260 828 .3,7 218 2 0 7 .9

372 MUBAHAT S. KTKLU
r / a / r /a 4
a za/Z f
A ^/a/zr? c / n s / A /zk d a r
4839 1 486 2 4633_
/ 650- 4850
1
e m /r 4ara D es/e 4 8 ,5 30)80 '
aded 42
em /r 4e/J Jny/Z/z (ka//n) an4ar 220 4.40 ' -3 6 ,3
/
em /r ie U /nyi/iz (/Wee) // 50 250 0
D em ir zenc/r. i sefine // 444 440 433,75 -0 ,9
Dok, sade keZenj eyaz ze el 3/arda 40 7,5 44,80 .2 5

vanj iek// re dz (en:2S-a7nc/)
omt/z y a y / /4 /y ye - 42,5 42,25 -
Domuz p asf/rm as/ // - 42,5 47,90
D/end asma (Was ve ka/tp) ro p / 400 4 2 .5 53.90 .5 7 ,5

y ar4a24-25
/end, "'t/re/c "/a ir o/u- Top 4 30 29.90
nt/z- (e//: 40-42 //7CZ?) yarda (0
/end, "apa// " /a/r o/u- r 0p 4 27.5 26,4.0
nur (e/?: 30- 4.2 inch) yarda 4
D/ien4, "Zappe/ " fa/r o/u- Top 4 2 7,7 46,5 48 -4 0
nur, eyaz, /-2 renk// yarda /O
fe/?.- 4 0 - 42 /he//)
D/end, "me/n/er=yacconei ro p 4 43 2 8 ,5 2 6 ,9 5 - 33.7
(e/f: 36-44 Jnc/?) yarda 0
3/end, "mu//" /a/r o/unur, zz 3 (5 1 4 2 ,5 42 -35 .6
S -6 n/~. ( p/7 : 32-44 /he/?) 66 S
D/end, "/anp/. surA " /a. Top 4 46,5 45 ***'
J /r o/unur (en 3 / /he/?'e ka yarda 47
darj 4endaze, 2 ruhu')
/Wend, "/anjr/ " /a/r o/unur Top 4 2 7 ,5 *7 ,5 2,8 0 .36,3
sevaspur(en.- 32-43 inch) yarda 20
D/k&end, "4any/" /a ir o/uaur z/ - 7 8,5 0
sevaspur(en: 4 s- S O /he//)
e (kuyumcu) Des/e - 45 2 4 ,4 0 .
Stye ( sam an/z) Des/e / - 5 .5 7,70 -
aded 4-46
r /u /? / S /y y e - 70 34,70 -
fi/d / z k u rd a s / /z . 30 34
Gm/ek. i /ada (eyaz ve D es/e 4 - 70 85,50 -

e/van pamuk/an) aded 42
Gn (kuru re /uy/ kam //{y y e 3 44,20
kse/e)
/a r fa tr a r l /f ve G m r 2 r e s /m le r ! 6m r 22 re s /m /e r/'/rO e l/
n /s ie l/e rj {/ o /a ra /t) s rl/f ve eeahf uvellerif*A a fy r* 2 )
1850- 1839- 1839 1850 1839. 1850. 1839.
1862 186 2
1862. 185 0 1862 1862
10 _ _ 238 871 _ 265
- 792 418 -4 7 .2
SOO 720 .2 0
0 1 ,4 2 0 ,4 400 317 1284 .2 0 .7 305 221

57,3 18 36 22 113 .3 8 ,8 413 2 1 3 ,9
-2 - 36 118 227
4 3 ,2 - 36 172 377
2 6 ,8 -4 3 ,9 360 122 517 . 66,1 323 4 3 ,6
-0 ,3 . - 8 6 ,5 287 231
-4 - - 79 253 220
9 .3 5 100 4 7 ,5 173 .5 2 ,5 264 73
- 5 ,4 .3 7 ,3 155 82 257 .8 9 2 1 4 .6 65,8
30.1 150 )
1,1 V
-1 .7 1 2 2 ,5 403 2 2 9 .7 168.6
t
.3 6 ,5 250 J 61,2
1
_ 3 . 36 144 300
3 0 ,2 -17 100 50 2 18 .5 0 336 118
5 ,5 - 78 274 251
4&,6 - 43 205 - 376
b
j - - 16 73 - 356
31 202 880 335
3 ,3 86 326 279
2 0 ,7 - 202 811 301 _

^ 4 ,4 - 26 107 - 311 -
374 MUBAHAT s . k t k l
T- / a f P /a f
a z a // f
A S a / / / 7 C//7S/ AH/Adar
7839 7650 4862 7833_
4850
GumaJ Goya/a ( copa/) // - 20 29.70 -
GumaJ GoHa // - 50 5 0,3 5 -
G/eri/e ( daZ/o/unmu?) AYan/ar 200 268,45
f
G n/fi. i /n jy ///z n f /5 760,60
Ha/t (S/3) ru s s e / Arp/n /.9 78,20 -

t
Ha/t. i Jng/A/z (et/n i) // S ,5 S, 40
/
/neJ Avrupa (&Mff tfaes/) Posta / US 5 240 2 5 2 ,3 0 *4 .9
a/tdso.ooo
' /
/y n e .i /n y///z (7op7u (fne) AY/yye 2 38,80
/p//k ( //re, kasar// ve k a . // _ /.7 49,20

' ars jz) . / /n y ///z
/sp/e/ac AYan/ar /yo /6 0 753,50 6,6
AYad/Ye, pamuk (en.- 24-/6 /ne/) H ard a - 3 .5 3,35
AYad/Pe-, asma pa/nuk // 4 ,5 5 ,4 0

Yen.- 4 - 26 /nc/)
Had/Ye, pamuk (em 4 5 -4 7 inc/) /A - 3 3,50 -
AYYur AY/yye 30 48 2 6 ,8 5 .4 0
~AYa/ve. 1 Yemen AY/yye/OO 4027.7 7 00 2 4 7 ,3 5 .3 4 ,8

(Prenyr/s/an' dan jre/en)
/Ya/>ye. / P re n y / // - 500 766 -
AYakc//e AY/yye 65 5 8 ,9 0
/C.a/te. / A nj'/A /z (/p e k ) A)es/e d /d 6,6 200 20
C/Y/ /d
AYa/iko, ker c/ns ve ende AY/yye 46 46,85
(eher desteden io //yye
dara /Jtar/lacaf)
AYamr/ (en.- 34-45 /heA) Top / 25.5 27 .
yar/ta 42
AYamr/' uhu//u ve arpa/t // 23 22.50 _
eyaz (en, 38-44 /he/)
Pamr/eyaz(en-58-63 /hch) Top t 45 4350 _
yarda 4
AYamr/ mend/7. //re kenar// este 4 30 /6 48 -46.6
OSMANLI - NGLZ GMRK TARFELER 375
/s 'rtiJ tf s rf/ ve 6 m r k r e s r /n /e r ! G m r k re s /m /er/r?6e1r/

rt/s ie l/e r/ f/ olsr^Jr) a rf/f ve aea/rf n/s6e//eriV* a/br& k)
1850- 1839- 1833 1850 186 2 1839. 1850. 1839.
1862 1862 1850 1862 1862

4 8 ,5 58 284 389
1.9 - - 14 4 488 - 211

344 I - 576 2576 - 347
39.6 - 331 1541 - 365
- 1 .9 56 174 - 210
-4 ,2 - ' 2 7 .5 86 21 2
5 .1 7 3 .4 530 691 2422 3 0 .3 250 357
73.6 65 366 463

12,9 49 184 . 275 .
-4 2 ,3 540 461 1474 -1 4 .6 219 1 7 2 ,9
12.8 10 37 270
0 13 52 300
16,6 8 .5 34 - 223
4 9 ,1 -1 0 ,6 108 52 257 -5 1 .8 394 137.9
3 5 ,3 - 7 ,8 3700 2016 3094 -4 5 351 1 4 5 ,7
5 3 ,2 - - 1440 7354 - 410 -
- 9 ,3 - - 187 565 - 202

w 600 576 -4 - -
5 .3 - - 46 161 -
250 -
t
5 .2 m _ 7 3 .5 259 252 __
-2 / - 66 216 227
-3.3 130 418 - 37,4 221
1 2 .5 .4 0 108 46 173 276 6 ,4
y / a 7 T /a /
a z a /
A S a ///7 C l'n .S l /-d /d a r-
8 5 0 7862 7833_
783 9 7850
6eyaz (e z : a s -32 zcb ) aded /2
K a ra /? /// /d /y y e /S 72 5 .8 5 .20
A a z b o za / </' Sud /d a z /a r 75 5 8 ,3 0
a tra n . / /z y /iz . V a ril i ra y i 70 6 5 ,8 0

/az/ar2-2,5
/debebe (P iz d b ib e ri) // y y e 6 74.80
/de be. /zy/Z/z (beyaz ya/?) A de d - 40 42.20 -
/d /r m z /d /y y e (0 7 7 .5 59 4 5 -2 2 ,5
/S /id heybe (b a/r, p /r/z j A de d /0 0 - /3 0 7 5 2 ,20
/d z y o z /d y y e - /. S 2 ,9 5 -
/d /z/) as. /z y i/z , d e //// b/arda 3 .5 3,80 _

e z // (ez; 3S.-S2 zeb)
/d rp a s . /z y /z , d e //// 2 .2 5 2 .5 5
ersiz /en: a r -32 ize A)
///r/p a s . 7 7 a//e (pazu/r) //a z a 7 4 .5 4 .6 5
arz 3
/duruz (/e b a e / z /) /d a z /a r / / 3,3 745 768. 4 5 2Z4
/d /r uA ( sama ) z 750 730 7 5 6 ,7 5 .7 3 .3
/duruz d /u / e ) n - // S 7 3 5 .5 5 -
/du uzciz. / a z /a / d yye - 2 .9 5 -
A4adanpo( beyaz/d ez/ ba 11 20 24 _

na /O //yye dara /an/aca/)
M adazpo/, e/uaz (ez.- 30 izcA) Top 7 4 7 .5 5 2 ,5 0
yar/a 38-/0
Tdadazpo/, e /ra z Top 7 2 7 .5 30
(ez. 32-33 izc b ) yarda 24-25
/dadazpoi, /u su rsu z (d e z / /d y y e 78 73,20
ba/za /o //yye dara /aca/)
Adadez / z rd /d a z /a r 8.8 7 8,80 -2 0 ,4
//a /a r z a . i /4 a //a /d y y e 3 3 .4 2 -
/d a //a /a / (3 - /2 p a rz a /) ded /00 - 85 726.80
M i /f a /a f / ( 14-/S p arm a/) a - 735 756.30

farla*/ srf/f ve 6 m rl resimler/ G6/7/722 rts1/7/1er/'/7/1e7/

n/siel/en {'/ e/sra/r) arl/f veeee9f mstll/r/t obrsJr)
1650. 1839. 1839 _ 1850. 1839.
1833 1850 1862 1862
1862 1862 1 850 1862
-5 0 ,4 - _ 60,3 54 3 4 ,5 56 .3 6 ,1 62.3 5 .7
32,4- - 216 953 3.4 I
-6 - %3 202 631 21 2
146,6 17 142 ' 735 -
55 - -
116 404 251
.2 3 ,2 -
360 223 570 .3 6 155 5 8 ,3
17 - - 3 7 4 ,5 1460 283
18 - - 7 24 242 ; -
8 .5 - - 10 36 - 260
13.3 - - 7 24 - 242
3 .3 - 13 44 - 238
16.1 - 410 4/c> 1616 19 286 2 9 3 .4
20.1 - 540 375 1489 -4 4 299 175.9
17.8 - - 331 1301 - 293

4 7 .5 - - 7 28 - 300
20 - 59 230 83 -
10.6 - - 137 504 267
3 - - 73 288 - 264
6.6 - - 52 184 - 253
3 5 .7 O 32 20 86 .3 7 ,5 320 1 6 2 .5
14 - - 8 .5 32 - 276
461 - - U5 1217 396
15.7 - 389 1500 - 285 ' '
378 MUBAHAT S. KTKOGLU
y r a t T /a t
a z a t/f
A S a ///7 c //? s / M /Z e /a z-
(8 6 2 (8 3 9 .
A939 (8 5 0
(8 5 0
.............................
M a tta (a f/, Zf/f/7/n/f ve / f . // 225 270. 5 0

/erm em /f ht/yi/Zfa-aiparm it)
A / 30/7 ayaee R a /i/a r ra y /c 12 5 12 6 .7 5
M en t//, pami/Z Z/rm /z/ /te ste / _ 20 2 fJ 0

(e/y.- z a -4 //ich) acteet 72
Me/td/Z, pame/Z Zac/'/erd // /5 ti.2 0 _
(e//.- -3 mch)
Mead/V, pam a/tari Z /rm /z/ ve // 3 ((,5 0
Zt/re//7ct/ Zfc/Z(e/7. 0-25 ///eh)
Me/?et//. / H//7et/s(a/7 /teste t 13 5 t3 t
(Ao/ieus ta i/r o ta w r) aded (0
M /s * /y /s Z a t r a y /c 30 6 2 ,5 0
M /s m a r. / Rur? d u ra K a a /a r 3 0 .5 f2 8 ,3 0
M /s 73r. / //?y/7/Z // (6 0 /5 0 t.4 .5 .4 0 -6 ,2
M um (/s p e rm e (e t) ZZ/yye 35 2 7 .5 33.80 -2 (4
M c/fam m a ( oda dfernes/ Z /a re _ 20 t.9,(0
/f//7 ha///?) yarda /

M urdeseaZ ZZa/itar _ (4 0 (4 7 ,6 0
N /fa e t/r ZZ/yye. 8.3 5 .5 m5 .5 0 -33.7
O /ta Aded to f5 -
iooo
R'amt//: /pt/y/. / //?y/Z/z / / tyye //.5 16 .2 0 _
(Zasar/e ve Zasars/z)
RamuZ /p t/jr/-/ Zr/y/Z/z // 25 t8 2 2 ,2 0 .2 8
(e/va/t) /
Ramuh /p Z /y /-/ /r/y/Z/z // 25 30
(Z /rm /z /)
T eyyam h er ayac/ ZZa/t/a/- - 65 5 2 ,7 5
R /Z e. asma (e/>:7-28 //ich) 3/arda - 7 8 -
R aven d u Z Top ( too 38, 5 5 3

yarda 36
R e f/r/e y a y / ZZ/yye zo t/4 0 -
R om . / Z /iy /t/z /)/r/? e m 4R to tO. 6 0 * (38

/ 1070
S a h t///. / //?y/Z/z T /y y e -
5 4 ,7 0
OSM ANLI-NGLZ GMRK TRFELER 379
f a r /a /'/ a rfy f ire G m r /r r e s /m /e r / Gm rct/: resr/rr /e r / '/rtfe /- /

n /sie/Z err fV o /a ra t) a r//f ve aea/r a/s6e//erif / efo ra/:)
'
1839- 7839 7850 7 86 2 1839. 1850. 1839.

1
7862 1850 1862 1862

!
2 4 .6 64.8 2537 ___ 366
1.4 - %3 360 1217 238
55 - 58 202 248
8 - 4 4 .5 755 - 248
2 7 ,7 - 26 110 323
4 .8 3 60 7258 - 248
708,3 %3 86 600 597
4 2 .4 259 7237 377
.3 -3 .7 576 432 7396 .2 5 223 1 4 2 .3
2 2 ,9 -3 ,4 726 79 324 -5 9 ,4 310 157,1
-4 .6 - - 58 782 213
5:4 - 403 7416 251
-3 3 .6 30 16 53 .8 7 .5 231 76.6
50 - 29 144 395.5 .
40.8 - 33 756 - 372
2 3 .3 .77.5 90 52 212 -4 2 ,2 307 7 3 5 .5
20 72 288 300
- 3 ,4 - - 787 506 170
U .2 - - 20 77 - 285
- 4 ,4 -
288 346 228
44 29 109 275
6 752,3 75 29 107 93.3 248 573.3
.6 - - 44 44 - 2 /4
y / a f P /a f
a z a //
AS 3 ///7 c //7 s / / / ( e / a r
/839 1350 /3 6 2 7839-
1850
S a kan kur, "coni " i3bir T op / - 10 3,60 -
olunur, kaba (en: 38 -3 9 Incb) yarda 10
S akan ku r d/bend, /nce // - 3 24 -
(en.- 4 i - 4 4 /hcb)
S a n d a /y a ../ M a lla ( k a l a d e s/e f - 4Z5 60
Sama/? J/e m a m t/l) a d e d /
S a p a r n a fle n /n /f) /f/y y e - 25 58.75 -
S a p a r n a (/f /e n /n e n ? / ) // - fS 3 (8 0
S o f , A'-aram a n d o /a ve / e . Top f
00 2 f0
r a c e l/k le n a k a , e n s /z yarda 8-30
fen.- 5 -3 / /n ck )
S o l ./ InjrJI/z, ferace! / i // - 185 186.40

(en - 4 8 -4 9 Znck)
S / y e n /C a n la r 428 /3 S f69 5 )4
S / /n e n fC /y y e - 65 53,50 -
S a l./ /n y/Z /z, e n s / z a sm a Top f - 85 90 -

/ek!/, (en.- /S - e ZncA) yarda8-30
a i / /n y i // z , elvan, e n s /z // !0S 85 84.20 -1 9
d z (en.- 3 - S /nc.)
a!./ Z n y///z, e/van dokuma, // f/7.5 f76.30
/ek // ve ubuk/d ve f / s fan!/k
ve satran/ ve ar/sl/re sade
(en: 30- 45 !nck)
S a l / /n y/Z /z, asm a /fek!/ // -
/5 7 155,90 -
(en: 3 Z - 3 5 /neA)
S a l- / /n y / z , elva n , daz // - f48 752 -
(en.- 42 - 45 ZncA)
S a l . / / n y / / / z , e/van . d u z // H2 708
(e n : 3 - 3 5 /nc)
a p ./ p r e n y / /C a n /a r -
70 76.40 -
arap, M a r s a /a fC /y y e /. T 2,50 - 100
a r a p , P o r f ( f / f e //e ) / s e 12 12 0
arap, 4 4 a d e/ra // s.f fo - 3,8
ek er. / h a /n ve s /y a h ve /f a n f a r 170 f6 0 765,80 -5 .8

s a r / ve A du sk o va d a '
e k e r flo z , doy/ne. e s m e r ) // 30 2 f5 219, 70 - 6,5
(a r /a t t a r f ne G mr A re s /m /e r,'/76e / /
n fs ie f/e r/ f/ ofa r a f:)
6 u m re } 2 r e s /m /e r / arf/ ve ara!' a/s e//eri o b ra 2 )
(8 5 0 - (8 3 9 - (8 3 3 (8 6 2 (8 3 9 - (8 5 0 . (6 3 9 .
(8 5 0 (8 5 0 (862 (8 6 2
(862. (8 6 2
-4 - 29 91 2 (3 -
4 .8 ' 66 230 248
4U - - 122 576 372
(3 5 72 564 683
(( 43 305 609
.5 - -
576 2016 -
250
0 ,7 . 533 1789 __ 235 _
5 ,1 32 460 383 (6 2 2 - ( 5 ,4 316 2 5 2 .3
-8 ,4 - (8 7 571 205
5 )8 - - 245 864 - 252
-0 .3 -19.8 378 245 8 08 -3 5 J 229 (4
- i - - 338 1116 - 230 -
- 0 ,7 __ _ 453 (43.6 ___ 230 _
2 .7 - - 426 (4 5 3 242 -
-3 ,5 - - 324 (0 3 7 - 220
- 20( 733 264
4 .- r 7 5 5 .5
- 43 3 4 ,5 -1 9 .7 '
33 29 -1 2 ,1 -
3 .5 - 2 ,4 6 (2 461 (5 9 1 -2 4 4 245 /S S J
8 ,1 - 4 .4 828 60 2 (0 8 .2 5 .2 240 f4 -2 ,5
r / a / y . a /
a z a //f
- A S a / //7 C //7 S /' AT/e/a/-
7633 7650 (5 6 2 7633_
1850
$ eirer {/ //e ) // 300 260 286, 5 5 . 13,3
e y /a n b e zl ( reAe //, rop / - 5 27 -

6//7/nd t/ez) y a r a 7
S e y /a /) e z / (d z ye e//A- y a re /a - '
- 7,2 7 ,3 5 -
//), e/7; 2 4 - 2 5 MCb)

S /f e /a, 300 d/rbem /fA ) Adet/ (ooo -
675 773. 5 0 -
Trfcr re/)7/ Ccrea/n o f ///y y e - '

7 .5 7 6 ,6 0 -
T a r /a r ) , '
Te/?ee./ /n y ///z (b e y a z) 5an d /A 2 350 400 3 6 6 ,3 0 7 4 .8

t aded 4 5 0 \
7 1 /z -/ /n y /b z /e c za //a) T /y y e - 7 .5 2 ,5 5 -
TL i /n y /b z (b eyaz, y a rd a -
3 3 .2 0 -
pa/nt/Ala/), e/?: 35-40 /heb)
T / ( pa/7/c/ fa n , /'eA// // - 7 7 ,6 0 -
e/?.- 40-42 b /rb )
T / ( pa/nuA/an, e /i/a a // - 3 .5 3 .6 0 -
e /): J 5 -4 0 b)Cb)
T a y // boya V a ri/c e 3 7 ,5 3 6 .6 5 -
A/yye t-io
ye/?/ b a b a r 77/yye 4J 6 5 ,6 5 4 4 .3
JLerebaas/ T a ///a r 30 4-7 -

y ra s a 1
YAsA ( m aden ) bes/e i 2 /6 /s .4 0 -
aded /4 i
Z a c ./ T /b r /s T a /) /a r 35 - 27.2
Z e n c e f// (beyaz ye siy ab) // 00 50 -2 5
Z ift V a r il 1 r a y /c 35 33.30 -
Aanfar2-2,5
(1) Trifede sehven bu iki rakamn yerleri deiik yazlmtr.

(2) Eni 64-73 inch.
(3) Yarda 36-40.
(4) 1080 dirhem.
Jsr/a/r/ s rftf ve 6 m rlr res/m /er / Gmft res/fn/er,/?2e1 /

n/siet/erz ('/ o/srat) erfyf ve eee/V zwse//erir"Aeter*2 )
1850. 1839- 1839- 1850. 1839.
183S 1850 1862 1850 1862 1862
1862 1862
i 0,2 -4 .4 * 1080 74-9 2750 -30,6 267 754.6
8 - - 72 259 259
13,5 3 12 300
14-,s - 1944 7426 281
12/, 3 - 21,5 158 634
-7 ,9 5,2 - 1260 7152 3535 -8 ,5 206 107.1
70 4 24 500
6,6 - - 8.5 30 252
8.5 - 20 72 260
2,8 - - 10 34 - 240
_ 2,2 - 108 3 52 225
- 6.2 15 17 54 13,3 200 260
56,6 86 431 424
21,2 - - 4.6 186 304
- 100 101 i
720 432 - -4 0
U .z ' %3 101 377 273
EKLER
I
Makam- Nezret-i Celle-i Hriciyeye 29 temmuz 58 taribiyle

mverrehan Londra sefiri KostaM Bey tarafndan gelen bir lata
tahrratn tercmesidir:
Pek ok vakitden ber Devlet-i Aliyye'nin balca esbb- ser

veti olan zirat hrsetin Memlik-i Mahrusa-i hne'de lykyle
ilerlemediinin esbbn taharri etmekte idim. yle ki, Devlet-i Aliyye
ziratnn ilerlemesine hil olan kffe-i mevni'den tahls ile berber
bir takm slhat- tevkye ve hakmne icr buyurarak Memlik-i Mah-
rsa-i hne'nin her tarafndan yed-i vhid ve inhisar usllerini ref' u
ilga ve mahslt dhiliyyenin ihrcn her trl memn'iyyetten muf
buyurmu ve ilerlemei mstelzem olan ibu tedbrin netyic-i seri'a
ve kiliyyesi zuhra gelmi ise de yine ibu slht- hayriyyeden me'-
ml muntazar olan netyic-i kmile hsl olamamdr. Ve imdiki
mahslt- arzyyemiz dvel-i sire-i Avrupa memlikinin mahslt-
arzyyesine nisbetle Memlik-i Mahrsa-i hne'nin imdiki ahl-i
mevcdesiyie hsl edebilecei mkdrn r bulunduu muhakkakdr.
Bu hususda ger kalnm olmasnn sebebi evvel memlik-i ec-
nebiyyeye gnderilecek mahsltn yzde oniki reftiyye rsmat te
diyesine mecbur- olmasndan ve sniyen mahslt- mezkrenin nakli
iin berren turk-i lzmenin adem-i vcdundan ne'et edp turuk
bahsinden sarf- nazarla esbb- mezkrenin birincisinin bahs u tez-
kriyle iktif ederim.
Avrupa devletlerinin kffesinde yerl mahslt- arzyye ve sn'iy-
yesi her drl rsmatdan muf olduklar halde ihra olunmaktadr.
Bu hususda dvel-i mrnileyhmnn gmrk uslleri mahslt-
milliyyeyi rekabet-i ecnebiyyeden vikaye ve himye iin idhltdan de-
rece-i gayede kiliyyetl rsmt almakdan yani ihrcat teshl ve idha-
lt zerine vergi vaz'ndan ibretdir. Halbuki Devlet-i Aliyye'de gm
rk usl klliyyen bunun mugayiridir. Elyevm Devlet-i Aliyye'nin ka-
vnn-i esssinden olan serbest-i kmile-i ticret usl iktizsnca id-
hal olunan emtia-i ecnebiyye her drl inhisar ve rsmat- fevkalde
[den] mufdr. Ve serbestiyyet-i kmile usl zten fideden hl ol-
mayup bilcmle dvel-i saire taraflarndan dahi ummen ittihaz olun

mu olsa daha fideli olaca ve bir de bizim ticret-i milliyyemiz mah-
slt- gayr-i ma'mleden ibret olduundan ale'l-umum emtia-i ma'-
mleden ibret olan mahslt- ecnebiyye idhltnn sekte rs hav-
fndan dahi vreste olaca cihetle u usl-i serbest-i ticret hakkn
da bir diyeceim yokdur. Ancak imdiki uslmzn noksan ticret-i
milliyyemizi teshil ve mahsultmzn ihrcn tevik edecek yerde ti
cret-i mezkreye klliyyetl resm ve vergi vaz' olunmasn ve dier
tarafdan dahi mahslt- ecnebiyye idhalt rsumat hadden ziyde
tahfif klnmas kaziyyeleri olup ite tasarrufat- dveliyye kaide-i sahha-
sna mugayir ve ziratimizin ve her drl yerl ticretimizin ilerleme-
sine mni' olan u usln ahli ve tebaann tezyd- refah u sadet-
lerine ve devletin dahi terakk-i kuvvet u kudretine derkr olan mevni-i
muzrrasndan baka Hazne-i Celleyi servet-i milliyyemizin terakkisin
den hsl olacak vridt- cesmeden dahi mahrum eyledii umr-
bedhiyyedendir.
bu mtlatn vkely- fihm hazaratnn mtebdir-i htr- hik-
met-mzhirleri olacanda bhem olmad misill bu babda olan
niyyt- aliyyelerinin icrsna dahi uhd- mevcde ahkmnn mni'
olduu ma'lm u meczm- ciznemdir. Binenaleyh ngiltere vkel
vesir zevt- mu'teberesinin bu babda efkr u niyytlarn tecesss
ederek elyevm ihrcatn Memlik-i Mahrsa-i hne'de vermekde ol
duu kffe-i rsmt ale't-tedrc ve fakat kmilen lv ile bundan h
sl olacak noksan idhalt rsmtnn tezyd-i tedricsiyle ikmal etmek
ten ibret bir yeni gmrk uslnn ittihzndan gerek Devlet-i Aliyye'-
nin ve gerek ngiltere tccrnn istifde edeceini vkel ve zevt-
mmileyhime tefhim irba muvaffak olabilr isem Saltanat- Se-
niyye'nin menfi'ine hizmet etmi olurum zann eyledim.
Binenaleyh, zevt- mmileyhime evvel ngiltere'nin Memlik-i
Mahrsa-i hne'de olan ticreti, mbdele ticretinden ibret oldu
undan reftiyye rsmtnn lvndan ngiliz tccrnn istifde ede
cei, ya'ni tccr- merkme, Memlik-i Mahrsa mahsultn imdiki
bahsndan yzde oniki aa fiatla itir edebilecei, ve sniyen ref
tiyye rsmtnn lvyla beraber berren turk- lzme in olunduu
takdirde mahslt- arzyyemiz drt ve belki on kat olacandan ve bu
cihetle bahlar dahi tezyd mkdarna gre tenezzl edeceinden ol
hlde ngiliz tccarnn ngiliz emtias mukabilinde imdi ngiltere'ye
gnderdii mkdardan ziyde Memlik-i Mahrsa mahslt gnderebile-
cei ve Memlik-i Mahrsa mahsult ihractnn terakkisi ngiltere

emtias idhaltnn dahi o derece terakkisini mcib olarak Memlik-i
Mahrsa'da ngiltere tccrnn gn-be-gn tevessn mstelzim ola
ca yle dursun ngiliz tccrnn ngiltere'nin muhta olduu hntay
reftiyye rsmatnn lvndan dolay Karadeniz iskelelerinden ziyde
buday bulunacak Akdeniz iskelelerinden itir ederek sefyinin Kara
deniz'e gitmekden vreste ve zakt ve navulca dahi idre ve fide ola
ca mutlatn derpi ederek bu kadar fevid-i klliyye mukabilinde
ngiltere Devleti'nin dahi idhlt rusmtmn mnsib vehile tezyidi
hussuna bil-tereddd muvfakat eylemesi muvfk- hakkaniyet ola
can ve fevid-i mezkreye nisbetle ibu zamm- rusmat cz' bir ey
demek olacan ve yzde beden ibret olan imdiki mediyye rs-
mt masrf- tahsliyyesini bile ibka edemeyecei cihetle zamm- mez
krun Hazne-i Celie'ce elzem olduunu tefhim beyan ve ibu m-
tlatmn karn-i takdir ve hsn-i kabul olduunu keml-i memnuni
yetle mhede eyledim. Lord Palmerston byle bir usln ittihzn
tasvb ile beraber reftiyye rusmtmn lvyla mediyye resminin yz
de ona ibl cmlenin memnniyetini mcib olacak tebeddltdan
ma'dd olacan syledi. Lord John Russell'n efkr dahi muvfk ola
rak ngiltere kolonilerine gnderilen ngiltere emtias bile yzde on
resm-i gmrk te'diye etmekde iken reftiyye rsmtnn lvndan
sonra mediyye rsmtnn mnsib vehile tezyidinden kimsenin i
kyete hakk olamayaca vdisinde bir ifdesi vki' oldu. Yeni fcabine-
tonun tekilinden ber bu hussa dir Lord Malmesbury ile dahi mu-
shabet eyledim. Lord- mrnileyh dahi brlerin efkrnda olup
fakat byle bir teklifin taraf- Devlet-i Aliyye'den icr buyurulmas l
zm geleceini ihtr eyledi. u efkr Sir Henry Bulvver cenblarna
dahi aup mrnileyh tarafndan dahi byle bir tasavvurun icrsndan
hem ngiltere tccrnn ve hem de Saltanat- Seniyye'nin istihsl ede
cei fevidi tasdik eylemi olduundan ve kendsinin ngiltere Devle
tiyle mn'akid olan ticret muhedemizin mzkeresine dahi dhil ol
mu olmas ve elhlethzih Dersadet'de sefir bulunmas mlbese-
leriyle ngiltere'nin Memlik-i Mahrsa-i hne'de olan ticretinin s-
lhyle memleketine bir hizmet-i cedide ibrz etmek arzsunda olaca
ndan ngiltere vkelsndan balcalarnn temyltna kesb-i ttla'
ederek bu misill bir slhn icrsn tensb buyurduu halde fi'le ihr-
cna mberet buyurmasyn bu babda vki' olan teebbstn u
aralk arz u i'rn lzmeden addeyledim. Ve byle bir slhn ingil
tere Devletiyle yeniden bir ticret muahedesi akdi ile te'ss olunduu
halde Devlet-i mrnileyh ile en sonraki ticret muhedemiz hak
knda vuku bulduu misill dvel-i sirenin dahi bu babda ngiltere
Devleti'ni takld edeceklerinde bhe yokdur.
Amediyye rsmtnn nihyet'l-emr yzde oniki on raddele
rine varmas ve bir tebdl-i ser'in sr- muzrrasn men' in u zam
mn icrsna ale't-tedrc on-oniki sene zarfnda bil-cmle rsmtn
ref' u ilga edecek sretde mberet olunmas mnsib olur efkrn-
daym. Ve zann- cizneme gre drt def'ada ihrcat rsmt kmilen
lv olunarak idhlt rsmt yzde oniki one ibl olunmak zere
beher senede bir kerre idhlt rsmtna yzde iki zam ve ihrcat
rusmtndan yzde tenzil olunmak lzm gelr. Ve Devlet-i Aliyye
in byle bir fidel slhn icrsn teshil in bu babda izhr- ftv-
vetle yzde onikiye bile muvfakat olunabilr. Ve u efkrma delil
olmak zere Yunan Devleti'nin maldr bir devlet olmad ve vridt-
mryesinin tezyidine dvel-i sireden ziyde muhtc olduu hlde ihr-
ct ile ticret-i dhiliyyenin rsumat gmr bir ka seneden ber
mlga ve ma'mfih yzde on mediyye resmi mevcud olduunu beyn
edebilirim.
Ziratimizle ticret-i dhiliyye ve hriciyyemizin tevess' te
rakkisini mstelzim olacak olan ibu slhn Memlik-i Mahrsa'nn
terakk-i servetini ve vridat- Devlet-i Aliyye'nin tezydn mntic
olacan uzun uzad trfe muhtc deilim. Fakat slh- mezkrun s-
rna muhtc olmakszn bu gnk gnde ya'ni idhltn ihrcatdan zi
yde olduu esnda ihrcat rsmtnn lvndan ticret-i dhiliyye
ve hriciyyemizin kesb edecei terakk-i klli eseri olarak yalnz yzde
oniki idhlt rsmt Hazne-i Celle'ye kadm idhlt ve ihrcat rs-
mtnn yeknuna mudil bir vridat hsl edebileceini ve ihrcat r-
smtmn lav Hazne-i mezkreyi bir takm masrif-i tahsliyyeden
tahls eyleyeceini rd ile iktif edebilirim. Eeri Devlet-i Aliyye u
tasavvurun fi'le ihrcn murd buyurduu hlde bu babda ngiltere
sefiri nezdinde icr buyurulacak teebbstn husl-i netce-i matlbe-
sine muvenet edebilmekliim in iktiz eden tlmt- aliyye-yi ce-
nb- nezret-panhlerinin sdr u irslini rec ederim34.
34 Hariciye Arivi, Siys, Nr. 1433.

KTKOLU - Levha I 389
*X <S>Js C*'j s ,
*>A>' 'Crj J>j J>, i> '.
*v 2JJj K tjlf '* ' <j ''.SU& 's '' >*&> ' 'j& x d
^ ' X .;
4 1s '^ Q)i ji - z / s ^ s i o J 'J l c & j j
^ 1d L-h > v s ~i>^0> > 5"'< ^ V - r <2V-f 'A*'5j'dL
!r~ >V>'m , o ^ '.d r'y t s 'J jj , ^ }
Jjb /> ^ iSg^>y,
Ufj*11-1 ijip^j*,
*i - 'i elJifibo',* '^ T ~

v ^ e if f * '* 'j rr^ E .
* S: .*"
L5% s
L
N O V <.
c H v r^ 1
a )
A .
V N i.^
fcVg ^
\ j r t Za TT-
.__ >* f -V _ v v. 6l
' A S XT<
< ^ T ' - - ^ r '

ve. - i~ : M-
_ . . w .*
,v ^'.
^ ' C J* \ _ L-^
< 0
-1 A - i
1850 trifesinin ilk sahifesi

KTKOLU - Levha U
390
ItJ
k*v X*
***A
'J , '*> 1 ' WA
- * / V
O Iv st >
^ V-'
4r c -v
* /h b .
n -
T T
NJA*
P V
\ i V - _
^ ^ V y /L y ^ + 'f *
_ /5^'v .** i ('iv j-
x ->
39
KTKOLU - Levha Ul
W V \ -
yo>t>-s 2 S & (jJ- 5,

<]J e^J> ) r / A t ^ f y y * A *<A * J , fiJ rj
' * * ' / ~ y s H * * / & '? >

c" C -^ U
. . ^ ., . . -j,
'* .m
- a
i *Xl . ^<-
',V ' / : * c- M
./<^ V~ .
AfJ3 ,.c # *,
~ W a /ir fv ? / . J jf t M 'f ' * '* &

*^ o y t t"Y ,',^ A 'rs J & 1*CY V ^
if; - . * '. . . /i-- - *
' J r -A'- A cy[
^ _ C * ^ '~ )s tV t s l^ 'M j^ J j
-^ - - f" y * , s c X s e& ,
'L c ^ ,$ t i ,a -v _*
1850 tarifesinin. htitnesi

393
KTKOLU - Levha V
KTKOLU - Levha IV
392
LVj^/iyi'^^ j* jf 6*J&> &f\* /& -iS 2* i^, >^1 a h ^ i i v ' '>,j 1
uUjcj^ U> e*\s > 1 A-\* rtr^-rV >*<'-*J? dlr VfC* - -fÂS kiPtA i . y ^ / u rf-Jy
* * ,
jj / vr'^w'û />-. A>' i J '^ . 4? * i -.i j u * <^*-*^ A ft A C Ja * ,lf \ aj J 1 A*a'i5>w >>w *' <2A/-i
^ a>A.Js,\ i'sA A " ArS*. .>* ^> '** aC~\ tjfiv CAi^y * * * t j d A> a L * S j 6j> Z - i T i l! <^ a ^ S L * iiA {A> JU*! O jU
* - ^ A - ( ^ ^ ^ iw i> !& *> '** QXi y /t-<-v/ A o ^ ^ w > <>(
^ > j i i \ i i-; . GJ? / l i J 3 f t ^* Jf
< fj& J * a J -* f jil i > Ja* a --V Q X *s s * \
/ * * * * <sJ&AiS, *fit?> C-A?A\*s?Sj>> *1> ( fiy i
*<9 CJla , ? y l A G jX tr Z / * ? i'r*-J~y ^ ' y i A. v jf . 1 L<a'.P' - * * i }. 'if^ * .>
* *4 l * *^ * S * > * > /,,s *-> v -> .f > e . \ 1 j .m jA a
6^ >T '* s.A lhi* A j 'J ^ f '* <*-'.*/. . e^T iiiA i l * * s ^ A f
* * * \)A{T a *-\iA llt a f J 'J '- /Ul>' *-W- ^>,.L* 4 t '/ u C
t J S 2 j ma ^ '~ - t 'J - '. j i Z l- ', > '* y jk & tJ .c b -s J l,\ ^ j j J j j
r^ /a* v y y l J i a*V otu ssJ-1* A 1 /-!< tJ^ \
a-Zi x > j e > 'i A a L j j * d U T ^ / v i . >i*y
Kj^*-* 4V ,ile b & 2 j> 'd *, <-<*/ b j-.y V ,! i J.U>u*
-J ^ U 1 aH ^jy t i ? .A a i> VJ' O I 4 ^ * i* d u A
L ^L a K-J^\fi> Sjl^n"Li*ia->l-L1*&S-* *?\ 1) ,\e/>J -*m h a ,*t\
^ " -
***^ *>>>*>' ^ 1 AiU^Ji wA*J
\ * i\ i C hjL >t m A l j * * lO-rs*** L \ J / . *ti* - L - iJ * L * \ ifiJ 'j-U j ^J j , A " ' & * A (< / T jli '<
J j j j < <*> -a a l -,*> * c J ) ^ l - J S a r ^ ll\A lfil u l b *S 'Z j g \, i j
J^/iV Cc S - <-*J Ji-*' Jjvd 'ciL' â A-/'
* * * * , ' ^ * , * ' *
'S t t j f i i f t t i , ^ f i . S
v3 v ii>J, a r^-^> ' &?*>? 'w i* j & ) * f eti,b J li / ^ >y>
f-**1'* * * '* . U_l/ ''i UM a au.il ;^/ A JU + I ^ j4 yf
^ / [ < 2 A - u a**^ ~ fc H ^ t-C - ->*' CA*-LC'
Ly's* ^ } \ & U , a>ueA ^ . '- > J .A j j f c j v u > ^ j j ^x ^ V 4 *
! a A v\> ss 3^ AIl/ j / y ' - - t e l A l V J 1 AÛ -j'y>ll
df*A> /i>u \jC> y - ^ j j a ,^>1 ^ v A / C/> j<j <a ^ A 'j a^ ' j
CA'-'jL'' c/U-'j^_i 4. J ~ *L j^ * * j ^ s 0,*J CAj j_ j*Û jCUyla
c j> i a -.' v S / J y jj< ; ^ A j ; y , Auahr. f. a * & ( * i l > j \ . . . .
J i > J ' cj-1' -J . 1.3 j-1 . Z-aJ a ^ y > f ^ i l l f ^ ^rf> - ; , S ? AU aU J ^
4l>-Ue' s-<jy-V *->. ^ / 3-^J^ aV-> i- y Vi* <aJu ~ -) j C -
* . . . >
jl < ^ i > --a j U / T o' ^ S ^ a u
'->>C v jJ i -\i i^ -> ^ u f* - '^ i> y i ^ j j
3 j J l/O*' / / ^ t J a C /i U^1 ^ i- * 3J- l i f fll o ts-ls-l^Ji-
4/1 ui j Vi J CJI / >>' y 4-W*

If 33 T a f f 'L , i j j i /jyA-.J**-' (jC*- 'y s tjL fJ e lt-y ^ C * S .\4 , 4P,
i^ , u ' 4j>U / j * ' , j a ^ y j i /jjO - ^ > y .'C A y v j ^ y 1V * f j ' J j * ' ' & "*> '*&
|.l_t
rJ*** -'"k*1 jJl<* V 1
1862 tarifesinin hnmesi

PEENEK HZNES YE TRK SANATININ ETL
KITALARDA GELEN ORTAK NTELKLER
Nejat Diyarbekirli
Tarih aratrmalar, i Asya'da gelien Bozkr Kltrnn ba

temsilcileri olan Trkler'in, zamanla Asya'dan, Avrupa ve Afrika'nn de
iik blgelerine yayldklarn ortaya koymaktadr. Trkler'in gittikleri
bu lkelerde ne durumda olduklar hakknda tarihi aratrmalardan ya
rarlanamyoruz. Artan nfus ve baka bz sebepler, onlar durmaks
zn yeni lkeler aramaya evketmi, bu yzden de belli bir yerde otu
rup, bir topraa balanmamlardr. stelik her gittikleri lkeyi hki
miyetleri altna aldklar hlde, zamanla bu blgelerin artlarna uymak
zorunda kalmlar, bu da onlarn erimelerine yol amtr. Gnmzde,
Orta-a'n bandan beri Avrupa'nn bir ok blgelerine yerlemi Trk
boylarnn izlerine raslayamaymzn sebebi, bu eriyip kaybolmadr.
Avrupa'y uzun zaman titretmi Hun, Avar, Peenek ve Kumaniar'a it
izlere, bu gn herhangi bir blgede rastlayamyoruz. yle ki, eitli ta
rih olaylar yznden Trk boylarnn byk ounluu hkim olduklar
bu yabanc lkelerde eriyip tarihten silinirken, braktklar san'at eser
leri yabanc san'at tarihileri tarafndan deta yamaya uramtr. B
tn bunlara ilveten, kt'alar aras geni sahalara aknlar yaparak yer
leen Trk boylarnn, san'atlarnn yeter derecede tannmamasnn se
bebi, bugn gn na kavuturulmu bulgularn eitli rejimler ve
zmrelerce ve bz maksatlarla deitirilerek istimar edildikleri de bu
tesbitimizi gletirmektedir.
Asya'nn geleneksel Bozkr Kltr'nden hz alan deiik kt'alara
kadar yaylan resim, heykel ve ssleme sanatlarmzn bir yn para
leller verecei, eitli ortak ynleri olaca phesizdir. eitli kt'alara
yaylan Trk sanatnn figr kalplar, bize ortadan kalkan, veya trl
millerin etkisi ile dnya siyset alanndan ekilen byk Trk ktle
lerini ac ile hatrlatr. Balkan yarmadasnn kuzeyinde yerleen, daha
sonra hristiyanln koyu taassubu iinde kaybolan Peenek (Beene)
Sanat ve kltr bize bu incelemelerimizde faydal olacak figr kalp
larn verecektir. Peenekler'e ait san'at mahsllerinin en nemlilerin
396 NEJAT DYARBEKRL
den; Nagyszentmiklos haznesine1 ve onun altn kaplarn ssleyen

tasvirlerinin konularna dikkatimizi yneltelim. Bunlarn, i Asya'dan
kopmu bozkr kltrne ait figr geleneklerini uzak lkelere kadar g
tren, karilat yeni artlar ve kltrlere gre figr kalplarn tazele
yen bir bozkr san'atsnn eserleri olduu zahmetsizce anlalr. Hlen
Viyana'da Kunst - historisches Museum da sergilenen Nagyszentmik
los hzinesi 23 para srahi, anak marapa ve taslardan ibaretdir.
(Res. 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 11, 12) Hazine, bulunduu ve bilim dn
yasna duyurulduu tarihin zerinden yzyetmibe yl gemesine ra
men hl san'at tarihilerinin byk ilgisini ekmeye devam ediyor.
Bu bulgularn tantmalar ilk def'a J. Arneth (D ie antiken gold und
Silber Monumente des k.k. Mnz - und Antiken Cabinets, Wien, 1850)
daha sonra; Bhm (Geschichte des Temescher Banats, 1861, Vol. II,
s. 2 9 4 ), Rmer Floris (Archeologiai Kzlemenyek, 1865, Vol. V, s. 31),
Sacken Kenner ( Sammlungen des k.k. M nz - und Antiken Ca
binets, W ien 1866), Henszlmann (Compte rendu etc. Budapest, 1876
Vol. I, s. 506), Bruno Keil (Rep. f. Kunst Wissenschaft 1887, XI. s. 258-
2 6 1 ), Kondakow (Gesch und Denkmler des Byzantinschen Emails,
.1892, p. 36 -4 0), Thomsen (Sami. Afh. Vol. III, s. 327-353) ve yine bu
arada Ferencz Pulszky, Karoly Pulszky, Jen Radisics v.s. gibi baz
Macar Arkeolog ve Sanat Tarihileri de bu hazine zerindeki aratr
malarn yrtmlerdir. Arkadan J. Hampel (Alterthmer des frhen
Mittelalters in Ungarn, Braunschweig, 1905) adl incelemesini bastr
m ise de ilk defa M. Zimmermann btn hzinenin fotoraflarn ya
ynlamtr. Riegel - Zimmermann (Die sptrmische Kunst - Industrie
in sterreich Ungarn, II, W ien, 1923) ve (Kunstgewerbe des frhen
Mittelalters, W ien, 1923). Btn bu aratrclarn listeyi tamamlama
dklar ve arkadan: Geza Feher, (A Bolgr -Trk Mveltseg Emlekei,
Les Monuments de la Culture Protobulgare et leurs relations Hong-
1 Hazine, 1799 ylnda Macaristann Torantal vilyetinde, Maros rmann bir ka

kim gneyi ile Tisza rmann dousuna tesadf eden Nagyszentmiklos kynde bulunmu
tur. Hzineyi bulan Nera Vuin adnda bir kyldr. Bahe duvarn ina etmek zere top
ra kazarken, 30 cm derinlikte yirmi adet altn vazo, tas ve kaplara raslamtr. Buluntu
lar oradan geen iki rum tccara satlm. Tccarlar 18-24 ayar altndan yaplm sanat
deeri ok yksek eserleri Peteye getirmiler. Haber abuk yaylm Viyanada mparator
Franois bir emirle btn hzineyi Cabinet imperial des Medaillesa tatmtr. Bugn
bir ksm Peeneklere it olan bu deerli eserler Viyanada Kunst-Historischen Museum
da sergenmektedir.
PEENEK HZNES VE TRK SANATI 397
roiss), Budapest 1931 ve Gyula Nmeth, (A Nagyszentmiklsi kincs

feUratai, Budapest, 1932). Ve memleketimizde Hseyin Namk Orkun'un
(Eski T rk Yaztlar cilt l, stanbul 1939) adl deerli kitabnn sayfa
185 il 207 de, bulgularn zerinde grlen yaztlar incelemitir. Ve ni
hayet, N. Mavrodinov (A Nagyszentmiklsi sbolgar Kings, Magyar
Trtneti Muzeum, Budapest 1943) adl eseri ile hzineyi en ince ay
rntsna kadar tantacak malzeme ile karmza kar. Bu bulgular ara
snda ki Greke metni Bruno Keil, Grek harfli Trke bir cmleyi W .
Thomsen2 zmei baarmlardr. Bu okuyulardan yararlanan N
meth3 eserlerin zerindeki rnik yazlar zmei baarm ve yazd
makalelerle okuyularn bilim lemine duyurmutur. Bu yazlarnda
Nmeth bulgularn Peenek Trklerine aidiyetini salam verilerle ispat
larken bu hzinenin sahibini ve iml edili tarihini de Bizans mparatoru
Konstantinos Porphyrogennetos'un. De administrando imperio adl d
ileri ile ilgili siyaset kitabna dayanarak tespit etmee almaktadr.
Ona gre: 889 ylnda Peeneklerin bana geen Bata ve bilhassa olu
Bota - ul (900 il 920 sralarnda yaamtr) zamannda, bu eserler
meydana getirilmiti.
Nmeth'den sonra bir ok Arkeolog, Sanat ve Kltr tarihisi de
bu konu ile ilgili almalarn srdrmee devam etmektedirler4. lke
mizde bu konu zerine ok az inceleme yaplm5, yaplan yaynlar ise
yeterli olmamtr. Tarihi ynden Peenekler'e it Nagyszentmiklos
hzinesine gsterdiimiz derin ilginin nedeni, Bozkr kltrnn belirli
niteliini tayan ve g ile inkiraza srklenmi bu Trk boyunu ha
2 W. Thomsen, Une Inscription de la Trouvaille dOr de Nagy - Szent - Mikls, Det

Kgl. Danske Videnskabemes Selskab, H ist-filol. Meddelelser, I, 1, Kobenhavn, 1917.
3 J. Nmeth, Die Inschriften des Schatzes von Nagy - Szent - Mikls, Orientalis Hun-
garica II, Budapest, 1932.
4 Son yllar iinde Macar ve Polonyah ilim adamlar da Peenekler ve onlarn h
zinesi Nagyszentmikls zerine birok makaleler ve yazlar yaynlamlardr. Bunlardan
nemlileri: (Bk. Gyula Lszlo, Contribution lArchaeologica Academia Scientiarum Hun-
garicae, Budapest, 1957; (Gyula Lszl, L'A rt des Nomades, Editions Corvina, Budapest
1972; (Edward Tryjarski, A note on the relations beWeen the Pechenegs and Poland, Studia
Turcica, Budapest 1971, pp. 461-468.
5 Hseyin Namk Orhun, Trk Medeniyet tarihine it mhim bir kesif, lk, cilt V,
Say: 25, (Mart 1935), s. 24; Ayni yazar, Eski Trk Yaztlar, Trk DU Kurumu, stanbul,
1938, Ct H, Ayni yazar, Une oeuvre dart Turque en Europe centrale, La Turquie Kemaliste,
Avril 1941 No: 42, s. 18; Oktay Aslanapa, Trk Sanat, Balangcndan gnmze kadar,
stanbul 1955, s. 21-22.
398 NEJAT DYARBEKRL
trlatmakla beraber, hzineyi tekil eden paralarn zerlerindeki artis

tik davranlarla, Trk san'atnn kaynaklarnn Bozkrda devam ede-
gelen, figr kalplarnn ve geleneklerinin kalplam temalarn tama
sndan trdr.
Nagyszentmiklos hzinesini incelemeden nce Peeneklerin menei

ve bulunduklar coraf mahali Sr-i derya havalisi hakknda u tarihi
bilgileri tekrarlamamz gerekmektedir.
Iskitler, dou kaynaklarnda Sr-i derya, bat kaynaklarnda Jahar-
tes eklinde geen nehrin aa blgesine Silis adn vermekte idiler.
Bilindii gibi bu nehir yukar, orta ve aa olmak zere bl
geye ayrlmaktadr, iskitlerce aa blgeye Silis (Silim ) adnn veril
mesi yannda bu blgeye Cuci oullar devresinde Sr (S irj adnn ve
rildii bilinmektedir. Halbuki nehrin yukar ve orta ksmlar Yaksart
eklinde adlandrlmtr.
Yaksart (Jahartes) kelimesi J. Marquait tarafndan, kelimenin Or
hun abideleri ve Orhun abideleri ile muasr in kaynaklarna dayanarak
u ekilde aklanmtr. Bilindii zere en eski in kaynaklarnda bu
nehrin ad Yo-a ve Yok - sart eklinde transkripsiyonlanmtr. Ayni
nehir Orhun abidelerinde Yin gz (inci nehri) eklinde geer. Or
hun abideleri ile ada in kaynaklarnda ise, nehrin ad olarak en - u
(hakiki inci rmak) eklinin getii grlr. Marquait, nehrin Yaksart
(Jahartes) adnn eski irancadaki Yaha - arta (parlak inci)'den gelie
rek Yaksart (Jahartes) olduunu Orhun abidelerindeki Yin gz
ekline dayanarak ispat etmitir.
X. yzyl tarihisi El - Mesd'de kelimeyi Yahart, Tahart, X -
X I. yzyl tarihisi El - Brn'de ise bunu Haart eklinde grmekte-
y\z. Aka grlmektedir ki Mesd'deki ve El - Brn'deki ekiller
Yaksart (Jahartes) adnn tahrif edilmi eklidir.
islmn corafya anlaynda, bir rman kysndaki ehirlere gre
adlandrld bilinir. Bundan dolaydr ki bn Hordadbih'deki nehr-i Ken
ger (Kangar nehri) Firdevsi'nin ehnme'sindeki a (Takent) nehri,
Hocent (Fergana) nehri. Kenger nehri gibi ekiller bu nehrin Yaksart
ad ile bilinen orta ve yukar ksmna verilen deiik adlar olmutur.
X III. yzyldan itibaren Cuci oullarnn nehrin aa ksmna Sr
PEENEK HZNES VE TRK. SANATI 399
(S ir) adn verdiini yukarda zikretmitik. Nitekim nehrin aa ksmna

hakim Trk topluluklarnn tarihi ve corafi yaylmalaryla ve nehrin
orta ve yukar ksmlarn istillar neticesinde orta ve yukar ksmda
oturan ran asll yerleik halk gittike Trklemi ve bylece Yaksart
(Jahartes) ad yerine nehrin aa ksmnn ad olan Sr (S ir) nehrinin
orta ve yukar ksmlar iinde umumileerek nehrin tamamnn ad dou
kaynaklarnda S r-d e rya ( S ir -d e ry a) eklini almtr6.
VIII. yzylda orta ksmna nehr-i Kangar ad verilen bu nehrin Or-'
hun abidelerinde Yin gz eklinde getiini sylemitik7. Kangar
kelimesi, yine Orhun abidelerinde geen Kengeres (Kenger'Ier) kelime
sinin kk olduuna gre, demekki Sr-i derya'nn orta ksmnda Pee-
neklerin balca boyunun ad olan Kenger halk (Kengeres) yaamakta
idi. Bunun yannda M.S. II. yzylda Ural nehrinin, Trke Yayk adn ta
makta olmas Ural nehri civarndaki kavmin Trk asll olduunu bize
ifade etmektedir. nk Ural nehri bir ok kollara ayrlan bir nehirdir.
Ve bu hususiyeti ancak orada yerleik bir halk tarafndan bilinebilinir.
Yayk kelimesi Trke yaylm mansna geldiine gre demekki Ural
nehri kysnda oturanlar Trk idiler. Chavannes8, W ei - Lio'ya gre
Ptolemaios zamannda Krgz lkesinin Yayk rmann dousunda ve
nehr-i Kenger'in kuzeyinde olduunu zikreder.
Kenger kelimesi Orhun abidelerinde Kengeres (Kengerler) eklin
de gemektedir. Bu kelimedeki -es ekinin bugnk -1er, -lar okluk eki
olduu9 - a r - , -er- ekinin ise numerus collectivus eki olduu Trkolog-
lar tarafndan iddia edilmektedir10. Kelimenin Kenger ksmnn ince'de
K'ang - k ( < K h a n -K ia t) eklinde telffuz edildii bilinmektedir. Do
laysyla Bilge Kaan abidesi dou cephesi 18 nci satrda geen Keng
Tarban11 ehir ad. Kengerlerin (Kengeres) ehir adnn ince syleni-
6. S. G. Kljastornj. Yaksart Sr-derya, Trk Dili Cilt IV No. 37 Anlc. 1954,

s. 70-72 ve C.A.J., V I/1, 1961, s. 24-26.
7 S. G. Kljastomj., Orhon Abidelerinde Kengnn Kavm yer ad (Etno - Toponimii)
/. Keng-Tarban. Belleten, Cilt XVIII, Ocak 1954 Say 69. Sayfa 89-104.
8 Chavannes, Les pays dOccident daprs le Heou Han chou, T oung Pao, 1907, s. 559.
9 K. H. Menges, Altaic elements, s. 101-104.
Paul Pelliot., Quelques noms turcs d'hommes et de peuples finissant en *ar*. Paris
1949, s. 174-233.
10 S. G. Kljastonuj., Drevnetyurkskie Runieskie Pamyatniki K ak stonik Po storii
Sredney Azii, Moskova 1964, s. 163-167.
11 S. G. Kljastomij., I. *Keng - Tarban* Belleten, Cilt XVIII, Ocak 1954, Say 69,
s. 93-94.
400 NEJAT DYARBEKRL
inden baka bir ey olmamas gerekir. Bunun yannda bu ince Kang -

k telffuzunun (Constantinos Porphyrogennetos'daki Xyyocp ek
linin12 ibn Hordadbih'deki yukarda zikrettiimiz Kenger ekli ile birle
tiini de syleyebiliriz.
Kenger'lerin, Peeneklerin balca boyunun ad olduu bilin
mektedir1211. Btn bu malmat topladmzda, mildn ilk yzyllarn
da Sr-derya'nn kysndaki ince K'ang-k de Trke dili konuan ve
Peeneklerin atalar olan boylarn yaamakta olduklar neticesine var
m oluruz.
Peenekler IX. yzylda Sr-derya kylarnda yaamakta idiler.
Konstantinos Porphyrogennetos'un (950 yllarna doru) at klt
ile ilgili bu devrelerde tesadfen tespit etmi olduu sekiz Peenek ka
bile adn G. Nmeth yle nakleder: 1. Yavvd Erdim = Parlak Erdem
Parlak atlar olan Erdem kabilesi. 2. Kreki ur = Mavi ur Mavi at
lar olan ur'un kabilesi. 3. K'abukin Yula = Aa kabuu renginde
atlar olan Yula'nn [bir rtbe] kabilesi. 4. Suru Kl bey = Boz atlar
olan Kl-bey'in kabilesi. 5. Kara bey = Kara atlar olan Bay'n kabilesi.
6. Boru Tolma = Koyu renkli atlar olan Dilma'n kabilesi. 7. Yaz
K'apan = Kaban kabilesi (? ). 8. Bula oban = Alaca atlar olan o-
ban'n kabilesi12b.
Bizans imparatoru bu eserinde, hudutlarn sk sk taciz eden kom
ular Peeneklerden uzun uzadya bahsetmekle ve onlarn kltr ve
yaaylar hakknda geni bilgi vermektedir. Bu Trk boyunun 150 yl
kadar til (Volga) ile Tuna (Danb) nehirleri arasndaki geni sahada
tam bir kabile dzeni halinde yaam olduunu ve maalesef bir devlet
mekanizmas kurmaa muaffak olamadklarn gryoruz.
Bu tarihlerden itibaren Balkan yarmadasna aknlar yapmlar bir
ok topluluklar hakimiyetleri altna almlar ve bu arada ok nemli
siyas durumlarn da ortaya kmasn salamlardr. Bunlardan biri hi
phesiz byk Slv topluluklarnn Karadeniz'in kuzeyindeki bozkr
lara inmesine mni olmalar, ayni zamanda bugnk Macaristan'n bir
12 Konstantinos Porphyrogennetos., De Administrando Imperio, S. G. Kljastornij-,

Drevnetyurkskie Runieskie Pamyatniki K ak stonik Po storii Sredney Azii, Moskova
1964, s. 163-164.
12a Akdes Nimet Kurat, IV -X V III. yzyllarda Karadeniz Kuzeyindeki Trk Kavim-
leri ve Devletleri, Ankara 1972, s. 324.
12b A. Caferolu, *Trk onomastiinde A t klt, Trkiyat Mecmuas, cilt X , stan
bul 1951-53, s. 205.
ksmn tekil eden Tuna - Tisa sahasnda bu lkenin kurulmasnda b

yk rol oynam olmalardr. Memleketimizde Peenekler'in tarihi y
nn inceleyen iki nemli aratrma yaplm olup, birincisi Akdes Ni
met Kurat tarafndan yaynlanan zengin malzemeyi hvi Peenek Tarihi13
dieri ise Peenekler zerine yeni grler getiren Faruk Smer'in bir
inceleme yazs olan Bayndr, Peenek ve Y regirler adl makaleler
dir14. Ortaa'n bandan itibaren ayni g yollarn ihtiyar edinmi olan
Hunlar'n, Avarlar'n, Uzlar'n, Kumanlarn yaaylarm ve kltrlerini
de incelememiz yannda Peenekler'in maddi ve mnevi kltr zerin
deki eksik bilgimizi bu deerli eserler zerinde durarak tamamlamaya
alacaz. Hunlar, Avarlar, Kumanlar ve Uzlar .tpk Peenekler gibi
ana yurttan koparak batya doru kaymlar, Karadeniz'in kuzey istik
metinde ilerlemiler ve bu blgeyi bir mddet hkimiyetleri altnda bu
lundurmulardr.
Bu Trk topluluklar, ana yurttan koptuktan ve katettikleri uzuri
g yollarndan sonra, benimsedikleri topraklar zerine devlet tekilt
larn kurmaa zaman ve imkn bulamadan, Orta Asya ynnden gelen
ikinci bir dalgann ar basks ile yerlerini baka bir Trk topluluuna
brakmak mecburiyetinde kalmlardr. Bir istisna olarak, Avrupa'nn
merkezine kadar sarkan ve bilhare bu blgeye yerleen Bati Hunlar'-
hn ayni blgede geni bir devlet tekilt kurduklarna hid oluyoruz.
Ne var ki, igal ettikleri topraklar ok geni bir zemini kapladndan
ve bu usuz bucaksz topraklar zerinde Hun Trkleri'nin ekseriyeti te
kil etmemelerinden, ayrca i Asya'dan kopup gelen yeni Trk dalgala
rnn da bu aznl takviye etmemelerinden tr, kudretli hkmdar
Atill'nn lm zerine Bat Hunlar'nn kurduu devlet derhl ykl
mt.
Ayni durumun tekrarn biz bir baka Trk uruu .olan Avarlar'da
da izliyoruz. Avrupa snrlarna kadar ulam bu topluluun, ilk zaman
lar mnferit kabileler hlinde bir konfederasyon eklinde yaadklarn
izliyoruz. Bugnk Macaristan'n dou yrelerine yerletiklerinde ise,
bir devlet tekilt kurmaa muvaffak olurlarken, bir k yabanc un-
surlarda hkimiyetleri altna almlard.' Bat Hnlar'nda olduu gibi,
Avarlar'n da Asya'dan g edecek yeni yeni Trk topluluklar ile tak-
- .13 Akdes Nimet .Kurat, Peenek Tarifti,. stanbul 1937.

14 Faruk Smer:, Bayndr, Peenek ve Yregirler, Ank. ni. Dil ve Tarih Corafya
Fakltesi Dergisi, CXL say 2, 3, 4 (Haziran, Eyll, Aralk 1953), s. 317-344. . .. I
NEJAT DYARBEKRL
402
viye alma imknlar yoktu. Onlarda Ortaa Avrupas'na g etmi e

itli Trk topluluklarnda olduu gibi, takviye almamaktan tr yava
yava hristiyanln muhafazakr cmias iinde eriyip yok olacaklard.
Nitekim de, yabanc kavimler birer birer Avarlar'n hkimiyetinden
kurtulduktan sonra, bu Trk uruu gittike azalm ve V III. yzyln
sonlarna doru ni bir Frank hcumu karsnda yok olmulardr.
Avarlar'dan sonra Peeneklerin, Uzlar'n da bana ayni eyler
gelmi, I Asya'dan kopup gelen ve Hazer'in kuzeyinden geerek ilk
nce Karadeniz'in kuzey yrelerini istil eden bu Trk uruklar iin g
adeta bir lm deirmeni gibi ilemi ve onlarn zamanla eriyip yok
olmalarnn artlarn hazrlamt14.
Avrupa'nn merkezine kadar sarkan bu Trk topluluklarnn geride
braktklar kltr ve san'at mirasna bugn bir ok milletler shib k
maktadr. Peenekler'in naml Nagyszentmiklos hzinesine sahib kma
yolunda Macarlar ve Bulgarlar arasnda byk mnkaalara yol al
mtr.
Yirmi paralk altndan mamul, nl Nagyszentmiklos hzinesi
nin en ilgi ekici paras muhakkak ki :22 cm boyunda 18 kratlk altn
dan yaplm, iki nr.lu srhidir (Res. 9, 10, 11, 1 2 ). Srhinin san'at-
s, eserin ikin karn ksmna birbirlerine deen drt madalyon iine
deiik konular yerletirmitir. (Res. 9, 10, 11, 1 2 ). Konular, bir Pe-
enek Babuu, Be veya Kumandannn istei zerine i Asya'nn
geleneksel figr kalplarna uygun olarak yaplmtr.
Srhinin (Res. 9 ) de grlen madalyonunda; bir griffon'un diz
km dii bir geyik zerine saldr canlandrlmm
i Asya'nn mcdele eden hayvan figrleri ile ilgili kalplarn in
celerken, Hun San'at rnleri arasnda16 bu sahneye ok rastlanmtr.
14 Peenekler hakknda bk. Ahmed Caferolu, Trk Dili Tarihi I, stanbul 1970,
s. 82/3.
15 Nejat Diyarbekirli., Trk Sanatnn Kaynaklarna Doru, Trk Sanat Tarihi Ara
trma ve ncelemeleri II, 1969, s. 111-204; Ayn yazar, B u n Sanat, stanbul 1972.
S. I. Rundenko., Vtoroj pazyryksij kurgan, Leningrad 1948; Ayn yazar, Der zweite
Kurgan von Pazyryk, Berlin, 1952; Ayn yazar, Gomoaltajskie nachodki i ski/i Moskova,
Leningrad 1952; Ayn yazar, K uttura naselenija Gomogo Altaja v skijskoe vremja, Mos
kova 1953; Ayn yazar, K uttura naselenija centratnogo Altaja v skijskoe vremja, Moskova-
Leningrad 1960;
M. P. Griaznov., Drevnie K uttury Altaja Novosibirsk, 1930; Ayn yazar, Pazyrykskoe'
knjazeskoe pogrebenie na Altae, Moskova; Ayn yazar, Le kourgane de Pasirik, Moscou-
Leningrad 1931; Ayn yazar, Pazyrykskij kurgan, Moskova-Leningrad 1937.
(Res. 13, 14 ). Burada Peenekli sanat Hunlar'dan bu yana yzyllar

boyunca ustadan raa geerek kalplam hayvan slbu gelene
ine uymakdadr. phesiz bu hayvan mcadelelerinde yle sembolik
bir anlatm sakldr ki, anahtar yzyllarn ak iinde yava yava kay
bolmaktadr16.
Ayni hayvan slbunun i Asya'nn bir ok Trk topluluklar ara
snda yaygn olduu bilinmektedir. Usuz bucaksz bozkrlarda bulunan
saysz kurganlarn bazlarndan, gn na kavuturulmu bir ok bul
gular zerinde de ayni slp zellikleri rahatlkla mahede edilmek
tedir. Mesel, Kisselev'in Hakas vilyetinde eski Krgz mezarlarnda
(V II il IX. yzyllar aras) yapm olduu kazlardan sonra bulduu
bulgulardan bir gurubunun (Res. 22, 23) Nagyszentmikls'daki 19
nolu anak ile (Res. 7 ) gerek slp, gerek tarz, gerek motiflerin
ilenii ve gerekse szn ettiimiz hayvan tasvirlerinin birbirine son
derece benzemekte olduunu mahede etmekteyiz. Her ikf Trk top
luluuna it bulgulardaki bu benzerlik (arada yaklak olarak yzyl
kadar bir zaman fark olmasna ramen), tarz, slp ve motif kayna
nn Bozkr Kltrn meydana getiren bir ana unsurda, daha akas
Trk Sanatnn Orta Asya'daki kaynanda birletiini bize aka gs
termektedir.
Srhinin (Res. 12) de grlen madalyonunda hayvan slbu ile
ilgisi olmayan deiik bir konu ile karlarz. Burada, yz ve gvdesi
seyirciye doru dnk, bana ucu sivri bir tolga (mifer) giymi, dol
gun oval bir yz, hafif ekik badem gzler, dz ve baska burun, b
ykl ve sivri sakall bir atl figr yer almtr. zerine zrh giymi bu
atlnn, bandaki tolgann ucunda iki kurdelann uuduu grlr.
Atnn dml kuyruu ve koum takm'nm ssleriyle beraber, dier
aksesuar bize Bozkr kltrne mensup bir Trk atlsnn karsnda ol
duumuz intiban verir.
Vcudunu saran ar zrh, salarndan tutarak srkledii esir ve
semerinden sarkan kesik ba ile atlnn cenkden muzaffer olarak dn
d belirtilmek istenmitir. Cenge giderken, baa giyilen kurdeleli sivri
16 Hun sanatnda ve tm bozkr sanatnda, bkmadan tekrarlanan: Aslan ile geyik,

pars ile geyik ya da aslan ile boa mcadele sahnelerinin, Asya sembolizmini, aksettir
dii phesizdir. Yrtc hayvanlar (Arslan, pars v.s. gibi) gndz, ift trnakllar (geyik,
da keisi, boa gibi...) geceyi temsil ederler. Yrtc b ir hayvann, ift trnakl bir hayvana
saldr ve penesini geirii figratif anlamda bir zaferi ifade etmektedir.
404 NEJAT DYARBEKRL
tepeli tolgann, Hunlar'dan Osmanllar'a kadar devam edegelen, giysi

geleneinden olduu ve srasiyle Gktrkler, Uygurlar, Krgzlar, Gaz-
neliler, Seluklular ve Osmanllar tarafndan kullanld bilinmektedir.
Nagyszentmikls atlsnn sa elinde tuttuu flmal mzrak ise
Asya Trkleri'nin ok kullandklar en popler silhlardan biridir. Mz
ran ucuna takl flama, atalarmzn en erken dnemlerden beri bal
bulunduklar ile, boy ya da bakanlarnn damgalarn veya zel iaret
lerini tard. Bu dnemin Trk boylarnda, bada bulunan yabgularnn
ya da hakanlarnn egemenliini gsterecek kendilerine ait armalar veya
tular bulunurdu. lk gebe Trklerin kurt veya geyik Uygurlarn ej
der figrl bayraklar olduu bilinir.
1072-73 yllarnda Kagarl Mahmud'un Araplara Trk dilini ret
mek iin yazd Divan Lugat-it-Trk'den ucuna ipek paras taklan
mzraa batrak denildiini reniyoruz17. Daha erken dnemlerde
batrak badrak kelimesinin kullanldn dilciler bildirirler. Kelimenin
batmak, veya batrmak kknden geldii ve zamanla d harfinin
y harfine evrilmesiyle bayrak kelimesinin ortaya kmasna yol at
kansndayz. Sancak kelimesinde San-mak yni snglemek, mzrak-
lamak fiilinden (batrmaktan batrak > batrak > bayrak rnei gibi)
Bayrak - mzrak tredii bilinmektedir.
Batrak yni bugnk deyimle, Trk ordularnn cenk gelenein
de uzun zaman devam etmi, hatt stikll savanda svarilerirpiz ta
rafndan vurucu cenk arac olarak kullanlmtr. Yaklak olarak 1946
ylna kadar svari birliklerinde kullanlan bu cenk arac bilhare terk
edilmitir. Bugn ancak merasimlerde, ularnda krmz, beyaz flmal
(pinel) -mzraklarla geen svari birliklerimiz, eski dnemlerimizin akn
clarn hatrlatan birer canl rnektirler.
Krgz Trkleri'nin Peenekler'den ok nce (yaklak olarak iki
il yzyl), lkelerinde kayalar zerine ve kullandklar gndelik e
yalara; atl figrleri ve av temalar (Res. 15, 16, 17, 18) ve hayvan m
cdele sahnelerini geleneksel sembolizmin erevesi iinde izdikleri
gzden kamaz18. Krgzistan'da, Hakast vilyetinde Sulek danda ka
17 B atrak: Ucuna bir ipek paras taklan mzraktr. Sava gn yiit kendini bu
nunla tantr (Kagarl Mahmud, Divan Lgat-it-Trk, eviren Besim Atalay, T rk . Dil
Kurumu, Cilt I, s. 465).
18 Yevtyuhova, L. A., En eski kltrn izinden, Volgadan Pasifik Okyanusuna kadar,
Moskova 1954 (Gney Sibirya'nn en eski dnemi blmnde...), s. 218, 219, 220, 221.
yalar zerine izilmi bu resimler arasnda devamlln izlediimiz figr

kalplarna rastlamaktayz. Krgz sanatnn basit tarzda dzenlemi ol
duu bu izgisel ve yalnz konturlar belirtilmi resimler arasnda av,
hayvan mcdelesi ve cenk konular zellikle aksettirilmitir. Bunlar
arasnda, ilgi duyduumuz krz atls zerinde duralm (Res. 15, 16,
18) Atllarn sivri balklarnn ucunda uuan kurdeleleri, ellerinde tut
tuklar mzraklar ve ssl at koumlariyle Avrupa'ya ve Orta Douya
yaylm bu figr kalplarnn ilk ncleri sayabiliriz.
Bir ok yabanc san'at tarihisi, Nagyszentmikls hzinesi, 2 Nolu
srhisinde grlen muzaffer svariyi (Res. 12), Roma, Bizans ve Sa-
sani san'atna19 mal etmek iin lzumsuz bir gayretkelik gstermekte
dirler. Bzlar ise, bu eserlerin turam kaesini kabl etmekle beraber,
sz geen medeniyetlerin etkisinde kaldn iddia etmekden kendile
rini alamazlar. Oysa, byle bir konu dzenine ne Roma, ne Bizans, ne
Sasan san'atnn paraleller verdiini hatrlarz. A t srtnda bu giysilerle
bir imparator, veya kumandan figrne ne Roma, ne de Bizans'da te
sadf ederiz. Roma ve Bizans'da genellikle asiller gsterili giysilerle
bir mekn iinde hareketsiz ve donuk bir durumda aksettirilmilerdir.
Sasanler'de ise bu tarz cenk giysisine, ne kurdeleli sivri brk'e, ne elde
tutulan batrak'a, ne de esirin salarndan srkleme temasna rastlan
mad gibi temsil edilen konularda, at'n eyerine ilitirilmi kesik ba
ise hi grlmez. Ayrca Araplar'n VII. yzyln ilk yarsnda, Sasan
imparatorluu'nu ortadan kaldrmakla ran yaylasnn nasl san'attan
yoksun kald ve ksrlat20 san'at tarihinde tartmasz benimsenen
bir gerektir. Dolaysyla X. uncu yzyln eserleri saylan, Nagy
szentmikls hzinesini, tarih sayfalarndan yz yl evvel silinen bir
soyun (Sasan'ler) yar canl bir ekilde yaayan san'atna balamak
fazla gayretkelik deilmidir?. Kald ki aada belirteceimiz figr ka-
lplap ile hazineninkiler arasnda ortak ynler o kadar derindir ki, bir
ksm yaztlar, trke olmasa dahi bu figr kalplarndan tr, yapta
kolaylkla Trk Eseri damgas vurulabilir. Ayrca Grek harfleriyle
Trke yazlm yaztlarda Buila ve Butaul adlarna rastlanr21. lk ola
rak Thmsen'in yaynlad bu yaztlar, Hseyin Namk Orhun da ne
rettin itir.
19 Roman Ghirshman., ran Parthes et Sassanides, Gallimard 1962, s. 328.

20 Andr Godard, L art de Vran, Arthaud, Paris 1962, s. 283.
21 Peenek Hkmdar Batamn olu Butaul, 900 il 920 . yllarnda yaamtr.
406 MEJAT DYARBEKRL
Nagyszentmikls haznesinde ki bir mtereklik bulgularn zerin

deki rnik Trk harflerine benzeyen yazlardr. Bu yazlar eitli kiiler
tarafndan okunmaa allm ise de, en son profesr Gyula Nmeth
tarafndan Boyla oban ve Botaul oban eklinde okunmutur.
Eer bu okunular doru ise :
1 Boyla kelimesinin Nagyszentmikls bulgularnn hricinde

Bilge Kaan bidesinin gney yzeyinin 14. satrnda Tonyukuk'un n-
van olarak Tonyukuk Boyla Baa Tarkan... eklinde getiini gr
rz. (Bk. Muharrem Ergin, Orhun Abideleri, st. 1970, s. 7 1 ). Ayni n-
van Tonyukuk bidesinin birinci tanda, bat yznn altnc satrnn
sonunda Bilge Tonyukuk Boyla Baa Tarkan birle lteri Kaan, olun
ca ibaresinde de grrz. (Bk. Muharrem Ergin, Ayni eser, s. 7 6 ).
(Moyla kelimesi iin bk. Drevne Tyurkskiy Slovar, Leningrad 1969,
s. 110). Burada Boyla kelimesi Tonyukuk'un nvan olarak verilir.
(Tonyukuk'un Apa Tarkan ve Boyla Baa Tarkan nvanlar iin bk.
Masao Mori, A -s h ih -t Y a n -ch e n ve Tonyukuk, Islm Tetkikleri
Enstits Dergisi, Cilt V, 1-4, stanbul 1973, s. 87-93). 755-759 yllar
arasnda Trgelerin Kara ksmnn hanlar A - t o p e i - l o idi. Bk. A. N.
Kurat, Peenek Tarihi, st. 1937, s. 30; Edouard Chavannes, Documents
sur les T o u -k io u e adl eserinde A - t o p e i - l o ismini Boyla olarak
okur.
Son olarak Sir Grard Clauson, X III. yzyldan nceki Trke'nin
Etimolojik szl adl eserinde Boyla kelimesinin Hunlr'dan beri
Trkede mevcut olan bir kelime olduunu ve bu kelimenin IX. yzyl
da Bulgar Trkesinde Hakan'dan bir aa rtbede olan ahsn nvn
olduunu sylemekte, ayrca bu kelimenin Gk-Trk bideleri (Ton
yukuk) ile Uygur kaynaklarnda (Sui yazt) kullanld yerleri belirt
mektedir2111.
2 Trk kavimlerinin biroklarnda, mesel Kumanlar'da, Kr-

gzlar'da, Uygurlar'da, Gktrkler'de, Hunlarda ve Asya'nn Bozkr kl
trne mensup dier Trk kavimlerinde mterek bir det vardr. Bu
dette bellerine yahut atlarnn terkisine astklar mdeni tabak, kap>
anak, marapa, srhi v.s. gibi gnlk hayat ilgilendiren eyalarn
zerinde yaz olmas meselesidir. Mesel Kiselev tarafndan Kuray
21a B k: Sir Grard Clauson. A n Etymological Ditionary o f Pre-Thirleenth Cen-

tury Turkish Oxford, 1972, s. 385.
steplerinde ve Ursul nehri yata boyunca yaplan kazlar neticesinde

bulunan bulgulardaki yaztlarn okunuu ve tefsirleri iin bk. Alexandre
Mongait, L'Archologie en U.R.S.S., Moscou 1959, s. 302-305.
anak veya marapa zerine yaz yazma gelenei, Trk topluluk
lar arasnda tarihin en sisli devirlerinden beri devam edegelen son de
rece yaygn bir anlayn ifadesidir. En eski rneini hi phesiz, Esik
kurganndan gn na kavuturulan rnik yazl anakta grd-
mz21b ve orta ada slm devirde, keramik anaklar (evaniler) ze
rinde izlediimiz bu anlay, amzda bile tahta kaklar zerinde de
vam etmektedir. Trk kyls, tarhana orbas iecei kana nak
lar vurmadan, sapna beyitler yazmadan kullanmaz.
Bu iki nokta da bize kuvvetle gstermektedir ki, Nagyszentmikls
hzinesini yaratan eller, hi phesiz Orta Asya'nn gebe Bozkr kl
trnde yorulmu ve pimi bir milli sanat geleneini Orta Asya'dan
alm ve Macaristan'a kadar getirmi usta Trk asll sanatkrlarndr.
Louvre mzesinin, slm blmnde sergilenmekte olan, Musul
ii La Baptistre de Saint Louis anann zerindeki Trk boylarna
it armalardan, bu eserin Memlkler'e it olduu, evvelce Prof. Rice ta
rafndan aklanmt22. Bu anan etrafnda sralanm atl figrleri ile
Nagyszentmikls atls arasnda nemli ortak ynlerde rahatlkla m
ahede edilir. Memlk kabnn zerinde savatlama teknii ile ilenmi
svri figrlerinin dolgun oval yzleri, hafif ekik badem gzleri, dz
ve baska burunlar, sivri sakallar ve byklar ile balarnda kurdeleli
sivri tulan bulunmaktadr. Atlarn kuyruklarnn dmlenmesi ve ko
um ssleri ortak elemanlardan biridir. Bozkr san'atnn ilk temsilcileri
olan Hunlar'dan, gnmze kadar at kuyruu balanmas ve at cesed-
lerinin kuyruklar, ya kesik, ya da dml idi (Res. 20, 21). Atalar
mz da, at kuyruu kesmenin mtem ireti olduu, etnograflar ve ta
rihiler tarafndan defalarca ilenmi bir konudur23.
Krgzlar'n kayalara izilmi (Res. 15, 16, 18) tasvirlerinde gr
len at figrlerinde kuyruklarn dml oluu ayn gelenein devam-
21b Bk. Nejat Diyarbekirli, Kazakistanda bulunan Esik Kurgan, Cumhuriyetin 50. y
lna Armaan, Edebiyat Fak. s t 1973.
22 D.S. Rice., Le Baptistre de Saint Louis, Les Editions du Chene, Paris MCMLI, s. 11.
23 Inan, Abdulkadir., Altayda Pazink hafriyatnda karlan atlarn vaziyetini, Trk
lein defin mersimi bakmndan izah, kinci Trk Tarih Kongresi, stanbul, 20-25 Eyll,
1937, Trk Tarih Kurumu Yaynlarndan, stanbul 1943.
4o NEJAT DYARBEKRL
dr. slm kaynaklarnn verdii bilgiye gre; Malazgirt sava balama

dan nce, Alp Arslan duasn yapm, sonra kendi eliyle atnn kuyru
unu balamtr. Askerlerinin de kendisi gibi yaptn ayn kaynaklar
dan reniyoruz24. Yazl kaynaklardan baka Seluklu dnemindeki
keramik ve minyatrlerde ok tesadf edilen atl figrlerde dahi bu or
tak zellikler rahatlkla tesbit edilebilir.
Anadolumuzda mtem temasnn, gneyde Toroslar'da yaayan
Trkmen oymaklarnn atlar arasnda, bugn u ekilde ilendiine
hid olmaktayz:
Doru atn yemlenemeyo

Kesilmi kyruu yellenemeyo
Ali'nin lm yrek szlatr.
Atnla anacn sylenemeyo25
Trk milletinin en byk kltr varlklarndan biri olan Dede

Korkut hikyelerinde bu mtem geleneinin briz hatlar ile karlarz.
Mesel M illi Destanmz'm : Ouz'a D Ouz s olup Beyrein
ld destan beyn eder blmnde yiit Beyrek lrken26.
Yiitlerim yerinizden kalkn

Ak boz atmn kuyruunu kesin,
Arku Beli Ala Dadan geceleyin an.
Akntl gzel suyu delip gein.
Kazann dvnna koup varn.
Ak karp, kara giyin.
Sen sa ol Beyrek ld diyin.
Yine destann ayni blmnn baka bir yerinde: Beyrein ba

basna anasna haber oldu. Ak evinin eiinde feryat koptu. Kaza ben
zer kz gelini ak kard, kara giydi. Ak boz atnn kuyruunu kestiler.
Krk elli yiit kara giyip, mavi sarndlar. Kazan Bey'e geldiler. Sark
larn yere vurdular, Beyrek diye ok aladlar27.
24 bn-el-Esir, Kahire 1301, s. 27.

25 Ali Riza Yalgn, Cenupta Trkmen Oymaklar,Trk Sz Matbaas, Adana.
26 Muharrem Ergin, Dede Korkut Kitab,stanbul1969, s. 236.
27 Muharrem Ergin, A yni eser, s. 237.
Btn bu halk atlarn ve mill destanlar izliyerek tarihin en sisli

dnemlerine kadar indiimizde, zellikle Hun kltr tabakalarna bir
gz attmzda, kurganlardan gn na kavuturulan koumlar ve
btn sslemeleri ile gmlm atlarn kuyruklarnn, bzlarnn neden
kesik ve bzlarnn da neden dmlenmi olduunun (Res. 20, 21)
mans byk bir aklk kazanr.
Nagyszentmikls vazosunun oval yzl, badem gzl, sivri tulu
atlsna (Res. 12) bu def'a Msr'n Memlkler dneminde. Karagz tip
leri arasnda tesadf ediyoruz (Res. 2 4 ). Frankfurt'un bir banliys olan
Offenbach'n naml Deri mzesinde bulunan, en eski Trk glge oyu
nunun deriden, ajrlanarak yaplm rnekleri arasnda, mevcut bir.
atl figr (Res. 2 4 ), Peenek atlsnda olduu gibi dolgun oval yzl,
hafif ekik badem gzleri, dz ve baska burnu, byklar ve sivri sa
kal ve zerine giymi olduu zrh ile dikkatimizi eker. Banda Sivri
tu, tu'un arkasnda uuan kurdelesi ve sa elinde flamal mzra ile
merkez Avrupa'da desen kalbndan aynen kopya edilmi hissini ver
mektedir. Yine ayn dneme it dier bir Memlk karagznde (Res.
25) de grlen iki kadnn ocuklarn salarndan tutarak srkleme
leri bize Nagyszentmiklos'un dier detaylarn yni atlnn esirini sala
rndan tutarak srkleme temasn hatrlatmaktadr.
Peenek atlsnn semerinde grlen kesik ba, bize orendism28 ile
ilgili bir davrann izlenimini belirtir. Bilindii gibi insan kafatas oran-
dann merkezdir. En ilkel topluluklarda, insan beyni yiyen ve kafatasn
dan su, ya da iki ien daha byk orenda kazanr. ldrlen dman
kumandannn, kuvvetli bir cengverin kafatasndan iki kab yapmak
geleneini, bu ilkel davrann kklerinde aramak gerek, Herodot, skit-
ler'in, ldrdkleri dman kafatasndan iki kab yaptklarn uzun uzun
anlatr.
Dmannn kafatasndan iki kab yapma geleneinin, Hiung-nu'lar-
da yaygn bulunduunu M.. 100 ylnda yazlm i-ki adl bir in yaz
masndan reniyoruz. Hiung-nular kendilerine nem vermeyen Ye-
iler'e kar parlak bir zafer kazannca Ye-i hkmdarnn kafatas da
Hun Hkmdar Mao-tun'un sofrasnda iki kab olmutu. J. J. De Groot;
28 Orendizm deyimi, ilk olarak Pfister tarafndan kullanlmtr. Fr. Pfister, Der
Glaube an das ausserordentlich wirkungsvolle Orendismus, Blatter zur bayrischen Volkskun
de, Heft 11, 1927, s. 27; K. Beth., Religion und Magic, Leipzig 1927, s. 206; H. Vambeiy.,
Die primitive Cultur des Turkco-tatarischen Volkes, Leipzig 1879.
410 NEJAT DYARBEKRL
Hunlar'n M.. dnemine it, 1921'de Berlin'de yazm olduu eserin

de, bu tarzda bir ok rnekler vermektedir. J. Deguignes: Genel Hun
Tarihi adl eserinde, Avar Trkleri'nden, -nnn; dmanlar
Kaotlarn kral Minyoto'nun kafasn keserek, kafatasnn iini cilalat
t ve iki kab olarak kullandndan bahseder29.
Rus tarihisi Nestor, 970 il 972 yllar arasnda yazd tarihde;
Peenek prensi Kovra'nn ba dman Svatoslav' ldrp kafatasn
dan iki barda yaptn anlatr30. Btn bunlardan anlaldna gre
Nagyszentmikls vazosunun tabiat slbunda, temsili bir anlatm sak
ldr. Peenekli san'atkr ald sipari zerine. Bozkrn geleneki sem
bolizmini seyircisine aksettirme abasndadr.
Baka bir yazmzda, ayn vazonun dier madalyonlarnda grlen
temalar (Res. 10, 11) ele alacak ve onlar inceleyeceiz. Bu arada bir
merkezden kp eitli blgelerde yerleen kt'alar aras mesfelerde
yurt tutan Trk boylarnn san'at eserlerinde ortak ynleri, paralelleri ve
slp balarn baka rneklerle zenginletirme frsatn bulacaz.
29 J. Deguignes., Histoire genimle des Huns, des Turcs ete., Paris 1756, II, s. 347.
30 Chron, Nestoris ed. Fr. Miklosich, s. 43.
DYARBEKR - Levha I 411
Resim 1 Macaristanda, Nagyszentmiklos kynde bir tesadf eseri olarak gn na

kavuturulan Peenek hzinesi, Viyana, Sanat Tarihi Mzesi.
412 DYARBEKR - Levha II
Resim 2 Nagyszentmiklos hzinesinde, 8 nolu meyvalm yandan grn. Kulpu

nun hemen altna tesadf eden bordrde rnik harfli yazlar grlmektedir. .
Resim 3 Nagyszentmiklos hzinesinin 10 nolu altn anann yandan grn.

Kvrm dallarla ssl ana evreleyen frizin altnda rnik harfler grlmektedir.
DlYARBEKR - Levha li 413
Resim 4 Nagyszentmiklos hzinesinin 10 nolu altn anann alttan grn.

414 DYARBEKRL] - Levha IV
Resim 5 Bam geriye evirmi, hayal br hayvan biimindeki anak. Haznenin 13

nolu altn eseri.
Resim 6 Merasimlerde kullanlan kulplu kap Hazine envanterinde 15 nolu eser.

DYARBEKlR - Levha V 415
Resim 8 Nagyszentmiklos hzinesinin, 20 nolu altn anann y utandan grn.

Resim 9 NagyszentmiHos hzinesinin 2 noIu altn srahisinde, madalyon iinde
grlen sahnede, griffonun dii bir geyie saldr canlandrlmtr.
DWARBEKIr U - Levha V II -417
Resim 10 Nagyszentmiklos hzinesinin 2 nolu altn srahisinde grlen ikinci ma

dalyonunda, insan bal hayvan gvdeli hayal bir yarata binmi bir hkmdar avlanr
ken grlmektedir.

418 DlYARBEKlR - Levha V III
R e s im 11 N a g y s z e n t m ik lo s h z in e s in in 2 n o Iu a ltn s r a h is in in n c m a d a ly o n u n d a ,
b ir k a rta l ta ra fn d a n k a r la n k a d n k o m p o z is y o n u . A n a h ita fig r .

SlYARBEKRLl - Levha - IX 419
Resim 12 Nagyszentmiklos haznesinin, 2 nolu altm srahisinin drdnc madalyo

nunda, harptan muzaffer dnen hkmdar veya kumandann tasviri grlmektedir.
420 DYARBEKR - Levha X
Resim 13 Altaylarda H un devrine ait Pazrk kurganlarndan gn na kavuturulan

bir deri rt zerinde yine deri aplik ile yaplm kaplan griffonun sma saldrma sah
nesi. Altta detay M.. III yzyl.
422 DYARBEKlRLl - Levha XII
Resim 15 Elinde flmal bir karg tutan Krgz svarisi, Hakas blgesi V II-IX
yzyl aras.
Resim 16 Hakast v-
yeti, Sulek danda kayalar
zerine izilmi bir Trk
svarisi. VII il IX yy ara
s. Atn sarsnda kabile
nin damgas grlmektedir.
Resim 17 Gney Sibiryada bulunmu, hcuma geen bir Trk sUvarisi tasviri. VII yzyl il IX yzyl aras.
DYARBEKR
- Levha XIV.
Resim 18 Hakast vilyeti, Sulek danda kayalar zerinde rastlanan, izgisel tasvirlerde flmal kargs ile avlanan bir Tiirk svarisi.
VII - IX yzyl aras.
j
,
D Y A R B E K R Levha
XV
Resim 19 Bir proto-Bulgar Trk svarisinin elinde gen flmal mzra ile grn. V III il IX yzyl aras.
OV
426 DYARBEKRL - Levha X V I
Resim 20 Altaylarda, Hunlara ait Pa-

znk kurganlannda grlen at koum ss
leri ve at kuyruunun bir matem iareti
olarak dmlenmesi. M.O. III yy.
Resim 21 Altaylarda, H un aristokratlarna ait ikinci ve

nc Pazrk kurganlarndan kartlan, matem iareti olarak
kesilmi at kuyruklar. M.. III. yzyl.
DYARBEKR - Levha X V II 427
Resim 22 Gm bir tepsi iinde, Hakasn Kopeni blgesinde 2 Nolu kurganda

bulunan drt altn kupa. VII il V III yzyllar aras.
DYARBEKR - Levha XV III
Resim 24 Msr Memlklerine ait k glge oyunundan

bir svari figr. Offenbach deri mzesinden.
Resim 25 Memlklere ait k-glge oyunundan birka figr. Burada o

cuklarnn salarm ekerek yrten kadnlar grlmektedir. Kahire, Arap
Mzesi.
V .J. PARRY (1915-1974)
Salih zbaran
13 Ocak 1974 gn Londra niversitesine bal School of Orien

tal and African Studies, orada uzun yllar Osmanl Tarihi dersleri ver
mi olan Vernon. J. Parryyi kaybetti. Bu vakitsiz lm kendisini ya
kndan tanyanlar, sohbetlerinden istifade edenleri ve benim gibi be
raberinde alm renci ve aratrclar adeta hayrette brakt. Ha
zrlamakta olduu ve hep mitle beklediimiz Osmanl topuluu veya
harb sanat ile ilgili eserini veremeden gitti.
Londra niversitesinde yllarca Osmanl mparatorluunun sesini
duyuran Parry, dinleyicisinin kulanda gerekten imparatorluun sada-
sn brakm, anlatt tarihi sevdirmiti. renci, derslerinden her za
man zevk almt. Konumalarndaki canllk, ekicilik ve hamet, ta
rihi sanki yeniden yaatmt. Ders dndaki zel konumalar, renci
ve aratrclara gsterdii yaknlk ve yardm-severlik ismini Ingiltere
snrlar dnda da takdir ve sevgi ile andrmt. Bu takdir ve sevgi,
onu yakndan tanm olanlarn ilelebed hissedecekleri duygu olacak
tr.
1915 Ylnda ngiltere'nin Gal Eyletinin gneyinde Caerphilly'de
domu olan Parry niversite renimini Cardiff niversitesinde klsik
ve modern diller ile tarih zerine yapmtr. 1939 dan sonra ngiliz or
dusuyla beraber Orta Dou ve Kuzey Afrika'da bulunmu, 1942-43 yl
larnda talya'da harb esiri olarak kalmtr. .1946 senesinde ngiltere'ye
dnnce Oxford niversitesinde tahsiline devam etmi, 1948 de de bir
yllk bursla Londra'daki School of Oriental and African Studies'e gel
mi ve mteakip yl da ayni okulda 'Lecturer' olmutur. Orta ve Yakn
Dou tarihi, zellikle Osmanl Tarihi dersleri vererek ve OSmanl harb
sanat bilhassa topuluk zerine eitli makale ve yazlar hazrla
yarak kariyerini devam ettiren Parry, 13 Ocak 1974 de 'Reader' iken
lmtr.
430 SALH ZBARAN
Demiryollar tarihine zel ilgi duyan ve hatta Galler'de mahall bir

demiryolu hakknda ilgin bir kitap hazrlayan V. J. Parry'nin Osmanl
Tarihi ile ilgili yazlar unlardr:
1) Encyclopaedia of slam (2nd Edition) iin yazd maddeler:
Ayas Pasha (886-77-946/14827-1539

Balat
Balkesri (Balkesir)
Balta Liman
: Bandrma
Barud
Bayazid (Dou Bayazt)
Bayazd II
Bayburd
Baylan (Belen)
Bergama
Beshparmak
Beyshehir
Bigha
Biledjik
Biredjik
Birge (Birgi)
Bodrum
Boghaz-ici (Boazii)
Bozant (Pozant)
Burdur
Canak-kal'e Boghaz (anakkale Boaz)
Sinan Pasha (1545-1605)
Cirmen
Dawud Pasha (l. 9 04/1498)
Derwish Pasha (l. 1012/1603)
Derwish Mehmed Pasha (15857-1655)
Dilawar Pasha (l. 1622)
Dja'far Beg (Cafer Bey, l. 1520)
Djerid (C irit)
Eri
Enderun
V .J. PARRY (1915-1974) 431
Ferhad Pasha ( l. 1595)

Hafz Ahmed Pasha .( l. 1632)
Harb
Haan Pasha (Damad, l. 1713)
Hisar
Ibrahim Pasha (Damad, l. 1601)
Isma'il (Ismail kale ve ehri)
2 ) The N ew Cambridge Modern History iin hazrlad makale-

le r :
a ) The Ottoman Empire, 1520-66, vol. II (1 9 5 8 ), s. 510-533.

b) The Ottoman Empire, 1566-1617, vol. Ill (1968), s. 347-
376.
c) The Ottoman Empire, 1617-48, vol. IV (1970), s. 620-
643.
3 ) Baz lm toplantlarda sunduu tebliler ve eitli makaleler:
a) Renaissance Historical Literature in Relation to the Near

and Middle East (W ith Special Reference to Paolo Giovio).
Bu tebli B. Lewis and P. M . Holt (ed .). Historians of the
Middle East (Londra 1962, s. 277-289) de neredilmitir.
b) Materials of W a r in the Ottoman Empire. M. A. Cook
(e d .). Studies in the Economic History of the Middle East
Londra 1970), s. 219-229 da neredilmitir.
c) Warfare. The Cambridge History of Islam (Londra 1970),
vol. II, s. 824-850 de neredilmitir.
d) OsmanlIlarda Sava Taktii konulu, 22-24 eyll 1970 de
W ar, Technology and Society in the Middle East ile ilgili
olarak Londra niversitesinde tertip edilen konferansa
sunduu tebli. Sz konusu konferansta takdim edilen teb
lilerin yaknda yaynlanaca bilinmektedir.
t
KTABYT
larnn da artna sebebiyet verdi. Bu cenga-

Halil nalck, The Ottoman Empire, The
ver Trkmenler, Bizanstan aldklar toprak
Classical Age 1300-1600, Weidenfeld and Ni-
lar zerinde mstak beylikler kurdular. Bi
colon Yaynevinin Medeniyet Tarihi serisin
zans ordusunun Koyunhisar (Babhaeonjda
den; ngilizce tercmesi: Norman Itzkowitz
malubiyetinden sonra, merkez Anadoludan
ve Coh'n Imber, Londra 1973, 258 sahife, 2
snr blgelerine doru Trkmen alanlar art
harita, 57 adet gravr ve fotoraftan ibaret.
t. Bu sava, Osmanl Devletinin tesisinde ve
inkiafnda nemli bir rol oynad. Yine bu
Eser balca drt blmden ibaret bulun vesile iledir ki, slm Anadolu ile Balkanlar
maktadr. I. Blm, 1300-1600 yllarnda Os birleti. mparatorluk ayni zamanda milyonlar
manlI tarihinin ana hatlar; II. Blm, dev ca ortodoksun ve Ortodoks kilisesinin koruyu
let; IH. Blm, ktisad ve itimai hayat; IV. cusu oldu. Hristiyan ve musevlerin can ve
Blm Osmanl mparatorluunda din ve kl mal emniyetleri salanp ibadet hrriyetini el
tr. Bu blmleri mteakip Osmanl ailesinin de ettiler. Bat Anadolu prenslikleri, Seluk
soy cedveli, kronoloji cedveli, deyimler sz gelenek ve messeselerini benimsediler. Seluk
l, notlar, bibliyografya ve indeks yer al medeniyeti, bu suretle eski Bizans arazisine
maktadr. tanm oldu.
Prof. nalck, giri blmnde Osmanl Mteakip fasl, snr prensliinden impa
Devletinin bir panoramasn ksa ve z ola ratorlua (1354-1402) diye ayrlm lp, bu
rak izerek imparatorluktan cumhuriyete gi rada Trklerin Trakyaya nasl adm attklar
disi izah etmitir. Yazar ayrca, XVI. asrn ve takip edilen iskn siyaseti anlatlmaktadr.
sonlarnda devletin inkraza uramaya bala Trklerin bundan sonra istikamette bat
masndan evvelki devreyi birinci devre ola ya ilerlediklerini bdiren mellif bu yo
rak nitelendirmitir. Mteakiben Osmanl Dev lun da izahm yapmaktadr. Trkler, ilk ola
letinin kk bir prenslikten nasl byk bir rak tarih Via Egnitay katederek 1385 de
devlet olduunu izah etmeye alan mellif, Arnavutluk sahillerine ulatlar. kinci yol Se-
islmiyeti kabul edip, Trklerle birleen Mar lnik ve Teselya istikameti idi. nc isti
mara blgesi Bizans halkndan mslman bir kamet ise, stanbul Belgrad idi. Bylece, ba
devlet doduu teorisinin yersiz' bir iddia ol lca Balkan yollan, Trklerin eline gemi
duunu bildirir. Nitekim dou kaynaklarm oluyordu. Netice olarak, Balkan prenslikleri
tanyan limler, bu iddiann aslsz olduunu Trklerin stnln kabul etmee balam
bildirmilerdir. Osmanl devletinin menei iin lard. Bu stnln sratle yaylmasnn ba
XIII. ve XTV. asrlarda Anadoludaki siyas, lca sebebini, Trklerin getirdii adalet olarak
kltrel ve demografik gelimeleri aratrmak ifade eden yazar, Kanun- Osman ile Srp
bize bu neticeyi verecektir. Mool istils ne kral Stephan Duanm kanununu mukayese
ticesinde, gebe Trk kabilelerinin Merkez etmektedir. Zira, Osmanl idaresi ile eski ida
Asyadan kopup gelmeleri ile Bizans snr bl re arasndaki bariz farklar, halk rahatlatm
geleri, bir yerleme yeri oldu. Zamanla nfu ve onlan mahall beylerin istismanndan kur
sun art, Bizans hududlanna Trkmen, alan tarmt. Dier taraftan, din. hrriyetinin de
434 MCTEBA LGREL
verilmesi Trk idaresine kar duyulan iyi his reti, I. ah Abbasm gayreti ile, deniz tarikiy
lerin ba millerinden biri olmutu. Bu suret le yaplmaa baland.
le, Trklerin takip ettikleri mutedil politika, Yedinci blm, Osmanl ilesinin tema
onlarn nfz sahalarnn gelimesine yol a yz ediine ayrlmtr. Ksa fakat, zl ma
t. Prof. nalck, bunlar belirtirken Balkan- lmat bulduumuz bu blmde, bilhassa s
larda n ve esastan deime yerine tedric tanbulun fethinden om a enin itibarnn
bir inkiafn yer aldm ilve etmektedir. artt anlatlmaktadr. stanbulun fethinden
Yeni bir bahiste de XVI. asrda Osmanl soma, Fatih Sultan Mehmed Ortodoks kilise
Devleti anlatlmaktadr. Bir dnya devleti ola sine Gennadiusu tayin ederek (1454) hkimi
rak tarih sahnesine kan ve bir asr itibarm yetini gsterdii belirtilmektedir. Dier taraf
koruyabilen Osmanl Devleti, artk Avrupa tan, I. Selimin Msra girii ile (1517), Os
devletleri ile boy lebiliyordu. manlI ilesi slm leminin hmisi olup onu
Altnc blm imparatorluun inkrazna korumutu.
ayrlmtr. Bu ksm, Osmanl Devletinin za Sekizinci blmde, Osmanl' DeVletinde
yflamaya yz tutuunun sebeblerini incele tahta gemenin ne gibi artlar altnda vuku-
mesi bakmndan dikkate yndr. Mellifi bulduu ve bunun iin yaplan mcadelelerin
miz burada Osmanl Devletinin ilerleyiinin ekilleri anlatlmaktadr. Bu mcadeleler, ba
merkez Avrupada durduruluunu ve Avru zen sultan hlen hayatta iken vuku buluyor
palIlarn Trkler aleyhine nasl ittifak yaptk du. Tabiatiyle bu hller, bir i savaa sebe
larm anlatarak, Kbrs'n fethinin, OsmanlIla biyet veriyordu. Bu mcadelelerin nne ge
rn son byk baars olarak nitelendirmek mek iin HI. Mehmed (1595-1603), ehzde-
tedir. Aynca fethin AvrupalIlar nezdinde ne lerin vilyetlere gnderilmesini yasak etti. Bun
kadar byk bir kayp olduu da burada izah dan soma ehzdeler, Haremde ikamet et
edilmektedir. Mteakiben, OsmanlIlarn 1578 - mee baladlar ki bu hal devletin gelecei
1606 yllarnda douya ynelip ran ile m iin iyi olmad. Gerek bir Trk gelenei' ol
cadeleleri anlatlmaktadr. Dier taraftan, ah mayan, ehzdelerin kafes arkasnda tutulma
Abbasn OsmanlIlara kar AvrupalIlarla as larndan daha soma vazgeilmitir. Bu-blm
ker ve ekonomik mnasebetlere girimesi zik de saltanat deiikliklerinin sebep olduu' h
redilmektedir. Yazar ayni zamanda OsmanlI diselere de yer verilmi bulunmaktadr.
larn Akdeniz ticaretinin tedricen zayfladm Mteakip blmde, .Osmanl devlet fikri
anlatarak, Kuzey Afrikada Osmanl nfuzu ve snf sistemi anlatlmaktadr, mparator
nun sarsldm belirtmektedir. Trk denizci luk geliirken, Osmanl devlet fikri buna m
liinin Akdenizde tesirini kaybetmee bala- masil olarak deiti. mparatorluun esas- ve
masiyle, Malta korsanlarna veten ngiliz ve deimez prensibi, snr gazas fikri' idi. Bu
HollandalI gemiciler bu blgeye akn etmee fikir, islmiyetin yaylma ve mdafaas ze
baladlar. Bylece, Trkler uzak mesafelerde rinde titizlikle durulmas gereken mhim, g
sz sahipliini yava yava kaybediyorlard. rev, eriatn emri idi. mparatorluk, halen bir
Eserde, ayrca OsmanlIlarn Hindistan ticar snr prenslii iken dar ve kanun iler, din
gayeler iin istilya alan Portekizlilerle m merkezlerden gelmi olan ulema snfnn elin
cadeleleri anlatlr. lve olarak 600 de East de idi. lk Osmanl vezirleri, ulema snfndan
Indian Companynin teekkl e, OsmanlI idiler. XTV. asrn ilk yansna it dokman
larn baharat yolu ticaretini ngilizlere nasl lar, Osmanl idaresinde mevcut yakm-dou
kaptrdklar belirtilmektedir. Neticede, ev devletlerinin bu devir geleneklerinin, asrn so
velce Anadolu yolu ile yaplan ran ipek tica nuna doru nfuzunu artrdm, gsterir. Bu
KTABYT 435

devirde, yeni ve sratle gelien imparatorluk hkmdar avda veya seferde ise halkn yazd
ta devlet idare ve mahareti fikirleri iyi geli ikyetlerini alabilirdi. Veya gizli ajanlarn
memi, idareciler, Anadoluda Seluk merkez huzursuzluun sebeplerini aratrmak zere
lerinden, randan ve Msrdan geliyordu. Bu vilyetlere gnderebilirdi. Sasani hkmdarla
devlet fikri islmiyetin ilk devirlerinde geliip r, ylda iki gn halktan kimseleri, din lider
Abbasi halifeliine intikal etmiti. Dier ta (Great Magi) in huzuruna karrlar ikyet
raftan XI. ve X3II. asrlar arasmda merkez leri dinlerlerdi. Bin yd sonra Anadolu Seluk
Asya Trk-Mool gelenekleri de geliti. Os lu sultanlarnn ayni tekilt kurduunu g
manlIlara intikal etti. ryoruz. Ydda bir gn hkmdar ehrin mah
Arab tarihisi Taberye gre Sasani Kral kemesine giderdi. E er' sultandan herhangi
Peroz (459-484) ar vergilerle halk sefalete bir davac varsa hesap vermek zere kadnn
drmekle itham edildii zaman o, Tan- huzuruna kard. Bu suretle, Osmanllar en
dan sonra hkmdarn dayana zenginlik ve iyi ileyen adalet sisteminin mirass ve tat-
ordudur, ona destektir diye cevap verdi. Hal bikcisi olmutur. Mellif bunu eitli ekiller
buki Chosroes I (531-579) farkl bir gr de isbat ederek bahse son vermektedir.
tedir: Adalet ve itidal ile halk daha fazla X. Blm, kanuna ve eriate ittir. Bura
istihsal edecek, vergi gelirleri artacak ve dev da kanunnmelerin yaplmasnda ve kanunla
let zenginleip kuvvetlenecek. Kuvvetli bir dev rn tatbikinde sultann yetkisi incelenmitir.
letin tesisi, adalet iledir fikrini' savunuyordu. Kanunlar katagoride ncelenmektedir: lk
Karahanllar hkmdarna sunulmu (1069) olarak, padiahn muayyen- durumlar iin
Kutadgu Bilig adl eser, ayni devlet fikrini kard kanun hkmnde irdeler; ikinci ola
ifade eder. Bu fikir, politik teoride btn s rak bir blgeye veya sosyal guruba it irde
lm eserlere istikamet tayin eder. Devlet ler; ve son olarak btn bir imparatorlua
kontrol byk bir ordu ister. Siihl kuvvet it umum kanunnmeler. Bu cmleden ola
lere dayanmak iin, zengin olmak lzmdr. rak Kanun-i Osmanniri reyya tatbiki ve
Bu zenginlii elde etmek iin halk refah iin gelimesi anlatlmtr. :
de olmal. Halkn refah iinde olmas iin, Saraya ayrlm blmde, Topkap Sara
kanunlar dil olmal. Eer bunlardan biri ih y ksaca anlatlarak, esas idare merkezinin
mal edilirse devlet ker. Devletin bu naza- buras olduu belirtilmitir. Devlet idaresinde
riyesinde adalet, idareci snftan gelecek suiis sz sahibi olan kimseler, padiahn kulu ad
timale ve bilhassa gayri kanun vergilendirme dediliyordu ki bunlar gerek bir esir hviye
ye kar, halkn mdafaas demektir. Bunu tini tamyorlard. Bu saray mensuplan, ei
temin etmek, hkmdarn en mhim grevi timden gemi, devlet hizmetinde alan kim
idi. Bu siyasetin bahca gayesi, devlet nfuzu selerdi. Burada hemen unu kaydetmeliyiz ki
nun, btn sosyal hayatn mihenk ta ola Osmanl brokrasisi her rk ve millete ak
rak nazar- itibara alnmasndan beri, hkm braklmt. Kabiliyeti ve istidad olan her
darn kuvvet ve kudretinin himaye ve korun kes, devlet idaresinde sz sahibi olabilirdi.
mas idi. Tabiatiyle bu sistem gelierek mkemmel ek
Devlet gelirini ve kudretini artrma ihtiya lini bulmutu. Prof. nalck, daha sonra saray
c, Sasani krallarnn ve slm halifelerinin memurlarnn grevlerinden ve yetime tarzla-
bir ok tarzda tatbik ettikleri gibi adaletle nndan bahsetmektedir. Aynca bir tabloda En
mmkndr. Hkmdar uygun zamanlarda derun, Brun ve eylet hizmetlileri belirtil
ileri gelenelerden mteekk imparatorluk mec mektedir. Osmanl brokrasisinde, silsile-i me-
lisini toplayabilir, halkn ikyetlerini dinleyip ratibe demlen almas gereken hizmetler be
derhal dil kararlar kabul edebilirdi. Eer lirtilmitir. kinci bir tablo, eitli grevlerde,
436 MCTEBA LGREL
muhtelif tarihlerde ka kiinin bulunduunu ratorlukta ticaret yollan gsterilmitir. Daha

bize gstermektedir. sonraki tarihte, Hind ticaret yolunun al
XII. Blm, merkez idareye tahsis edil ve Portekizlilerle yaplan mcadeleler ve ni
mitir. Burada, sadnazamm ve Dvan- Hma- hayet Avrupa ile ticar mnasebetler bu ba
yunun devlet idaresindeki selhiyetleri ve te histe yer almaktadr.
kiltn ileyi tarzlar eitli mislleriyle anla Bundan sonra, Osmanl ehirleri ve bilhas
tlmaktadr. Ayrca, merkez tekiltna dahil sa stanbul'un bir ticaret merkezi olarak ge
bulunan dier elemanlarn, devlet idaresinde limesi, imaret sisteminin ehir iin tad
ki yetkileri ksa ve z bir ekilde belirtilmi nem anlatlmaktadr. Dier bir bahiste de
tir. imparatorluun yol ebekesi, kervansaraylar ve
Mteakip blm, Osmanl Devletinin vi imarethneler yer almaktadr. ehir nfusu,
lyet tekiltna ve timar sistemine ayrlm loncalar ve ticaret hayatna it bilgiler yine
olup, kitabn en mhim bir ksmm tek et burada bulunmaktadr.
mektedir. Bu ksmda, snr prenslikleri an Mteakip ve son blmde Osmanl m-
latlmakta ve, yeni fetihlerle tekiltta olan paratorluunda din ve kltr bahislerine yer
deiiklikler gsterilmektedir. Bu tekiltn bir verilmitir.
paras ve destekleyicisi olan timar sisteminin Bu tr bir eserin meydana getirilmesi,
imparatorluun idaresinde ve mal, sosyal ve Trk tarihi ynnden byk bir kazan ol
kltrel politikasndaki rol belirtilmektedir. mutur. Tarihimizi tetkik edeceklerin ilk m
Btn bunlar tabiatiyle asker kuvvetin geli racaat edecekleri kitaplardan biridir. Bilhassa
mesinde de bata geliyordu. Dier taraftan, tima bakmdan derli-toplu malmatn bu
timar sisteminin tedricen tereddiye uramaya lunuu; belli-bah kaynak eserlerin gsterilii
balamasna da yer verilmitir. esere nem kazandran hususlardandr. Zikre
XIV. Blm, Osmanl mparatorluununyn dier bir husus ise eserin tertibinin m
beynelmilel ticaretle olan ilikisinin anlatld kemmel oluudur. Trkemizde byle bir a
yerdir. Mool istilsndan sonra Anadolunun lmann yokluu ise daima hissedilmektedir.
nasl bir ticaret merkezi olduu, bz mad
delerin ipek gibi nasl ehemmiyet kazan Mcteba lgrel
d anlatlmaktadr. Bir harita ile de impa
KTABYT. 437
Malazgirt Armaan. Ankara 1972, Trk Ta Ord. Prof. Dr. A. Sheyl nver: Ana
rih Kurumu Basmevi, X + 316 s.. 313 resim, dolu Seluklularnda Salk Hizmetleri, s. 9-31.
harita, kroki ve desen. Trk Tarih Kurumu Bildiri, Anadolu Seluklulannda sahk ve
Yaynlarndan XIX. Seri-Sa. 4 Fiat 60 TL. sosyal yardm hizmetlerinin, ne ekilde ele
alndn belirtmek zere hekimler, shhi ku
Trk Tarihinde eser ve hizmetleriyle ta rulular ve toplum sal konulan, tbb
nnm, lim, sanatkr, devlet adam, kuman eserler, tbb ve mistik folklor konularnda
dan gibi deerli kiilerle, tarihe yn vermi teferruatl bir ekilde ve aada zikredilen
nemli olaylar iin zaman zaman zel arma kk balklar altnda bilgi vermektedir. Ana
an kitaplar yaynlanarak kii ve olaylar dolu Seluklulannda hekimler, Seluk hekim
anmak, o kii ve olaylan en son aratrmala ktphneleri, Anadolu Seluklulannda tbb
rn nda eitli ynleriyle tantmak hi eserler, Seluklularda Ordu hekimlii, Seluk
phesiz, tarih ve kltrmz iin gerekli ve lularda tb retimi durumu, 'Seluk hastah-
deerli bir hizmetdir. Trk Tarih Kurumu, nelerinin kronolojik sras, Mardin Drifs,
Malazgirt meydan savann 900. yl dnm Kayseride Gyaseddn ve Nesibe Sultan kar
dolaysiyle byk komutan Alparslann ans deler tp sitesi (602/1206), Sivas tb sitesi
iin Malazgirt Armaan adm tayan bir (1217), Konya hastahneri (1219 -1236), Div
eser yaynlam bulunmaktadr. Armaan ki rii hastahnesi (1228), Harput Drifs
tab, Malazgirt Meydan Savamn 900. yl (1229), ankn Drifs (1235), Kastomonu
dnm dolaysiyla 12-14 ekim 1971 tarihleri hastahnesi (1272), Tokat Drifs (676/
arasnda Ankarada Trk Tarih Kurumunun 1277), Sivas Driirrhas 1288), Konya Ak-
dzenledii seminere katlan Trk bilim adam saray Drifs (XIII. asr), Erzurum ve
larnn, ou Seluklular andaki Trk uy Erzincan Drifs, Akehir Drifs
garln inceleyen 21 bildirisini ihtiva etmek (XIII. asr), Amasya Drifs (1308), Kay
tedir. Seminerde ok byk bir ilgi ile kar seri Leprozerisi (XIV. asr), Seluk hastah-
lanm olan bu bildirilerin yaynlanmas ile, nelerinde ylan almetleri, Seluk hastahne-
incelenen konulardan pek ok kiinin yarar lerinin snma problemi, lca ve kaplcalar,
lanmas imkn dahiline girmi bulunmaktadr. Seluklu hamamlan, Seluklular zamamnda
Armaanda yer alan makaleler unlardr: tbb folklor, Seluklularda mistik folklor.
Prof. Dr. Afet n a n : Kayseride Gevher Ord. Prof. Dr. Kzm smail G rkan:
Nesibe ifaiyesi (H. 602-M . 1206), s. 1-8. Seluklu hstahneleri. s. 33-47.
Yazda eitim kurulular ve retim usulleri Dr. Ing. Arrian Terziolu: Seluklu has-
hakknda genel bir bilgi verildikten sonra tahneleri ve Avrupa kltrne tesirleri, s. 49-
Trklerde tp retiminin nemli belirtilerek 66. Konu, bildiride, giri, Seluklu hastahne-
Orta ada Trk hkimiyeti altndaki lkeler lerinin ve tababetinin Avrupa'daki tbb R
de, hastahane ve tp kurumu olarak yaplan nesans'n douunda oynad rol, Seluklu
binalarn ve XI. yz yldan itibaren Trkiye ordusundaki seyyar hastahneler, Seluklular
snrlan iinde yaphp ayakta kalabilenlerin da ilk hastahne tesisleri, Seluklu hastahne-
bir listesi, yaph srasna gre verilmektedir. lerinin mimar bakmdan Avrupadaki hasta-
Sonra, Trkiyedeki kurumlardan kadnlar ta hnelere tesirleri adl blmler halinde nce
rafndan yaptnlan ve adlarm tayanlann en lenmektedir.
eskiri olan ve Anadolu Seluk Sultam I. G- Von Dr. ng. Arslan Terziolu: Vrsprug
yaseddln Keyhusrevin anne baba bir karde des bautyps der Seid schukischen krankenh
olan Melike Gevher Nesibe Sultann ifiyesi user und der kreuzfrmigen abendlndischen
t antlmaktadr. hospitler, s. 67-74.
438 F. ETN DERN
Dr. Emel E sin: *MuyanIk Uygur Bu Anadolu-Trk mimri tezyinatnn karakteri,

yan yapsndan (Vhra) Hakanl Muyanl- s. 172-177.
na (Rbt) ve Seluklu Han ile medresesine Prof. Dr. Abdullah K u ra n : Anadoluda
geliine, s. 75-102.' Bildiride, ordug (Kaan ahap stunlu Seluklu mimrisi, s. 179-186.
veya beyin askeri ile bulunduu bakent), mer B akrer: Anadolu Seluklularnda
Buyan yap (Budist rahiplere ikametgh ve tula iilii, . 187-201.
yolculara barnak vazifesini gren klliye), Mahmud A k o k : Anadolu Seluklu m im i
Ribat ve Muyanhk, ok kubbeli mescit, risinde, gelecein Trk sanatma kaynak olan
tkl raescid ve minare hakknda ilk devirler varlklar, s. 203-218. Konu, Anadolunun is-
den itibaren meydana gelen gelime incelen kn tarihi bakmndan arkeolojik grn,
mitir. Anadoluda kurulmu Seluklu mimrsine ba
Doan K uban: Ortaa A nadolu-Trk k, Hanikah ve trbe binalar; Medreseler,
sanat kavram zerine, s. 103-117. Driflar ve bimarhneler; Kervansaraylar,
Do. Dr. erare Y etkin: Alara kalesinde Hanlar, Menzilhneler, n b a t ve kpr tesis
ki Hamaml kasr ve XIII. yzyl Anadolu leri; Kprler; ehir surlar, su tesisleri, li
mimrisindeki yeri, s. 119-126. Antalya Alan man ve tersaneler; Saraylar, kkler, ve zel
ya-arasnda sahilden takriben 10 km ieriye ikmet binalar; Seluklu yap ve mimrsine,
kvrlan yolun sonunda, Alara ay kenarnda sanat ve yap detaylar ynnden bir bak;
bulunan ve Sultan I. Aleddin Keykubad ta Seluk mimarlnda aa iilik, kaplamac
rafndan fethedilen Alara kalesi ve Hamaml lk ve boya ile yaplan ssleme, detay sanat
kasr sanat tarihi ynnden ncelenmektedir. olarak grlen al ileri ve malakr ssle
' Suud Kemal Y etkin: Seluklularda resim me; Seluk mimrsinin ana kuruluu blm
sanat, s. 127-129. lerinde ncelenmektedir.
Semra gel: Ortaa erevesinde Ana Prof. Dr. Ali Sevim: Malazgirt Meydan
dolu Seluklu sanat, s. 131-138; Sava ve Sonulan, s. 219-229.
Gnl ney: Anadolu Seluk mimarisin Feridun Dirimtekin: Seluklularn Ana
de avc kular, tek ve ift bal kartal, s. 139- doluda yerlemelerini salayan iki jafer, s.
172. Anadolu Seluklu mimarsinde stilize edil 232-258. Yazda, Malazgirt ve Dzbel-Myrio-
mi, en bol ta malzeme ile dolgun kabart cephalon (17 Eyll 1176) meydan muharebe
ma olarak ilenen ku, avc kular, tek ve leri, bununla ilgili n harekt ve savalarn
ift bal kartal figrlerinin zellikleri ile kul neticeleri ele. alnmtr.
lanldklar yerler ve hlen figrlerin bulundu Do. Dr. Nejat K aym az: Malazgirt sava
u antlar hakknda ayrntl bilgi verilmekte ile Anadolunun fethi ve trklemesine dair
dir. Y a z n n yan balklar u surette tesbit s. 259-268.
edilmitir. I. Ku, Avc kular ve kartal, II. brahim A rtu k ; II. Keyhusrevin olu
ift bal kartallar, III. Kartal hayvan m adna kesilen sikkeler, s. 269-286.
cdele sahneleri, IV; Bur hayvan olarak ku evriye A rtu k : III. Keyhusrev ye aht
veya kartallar, V. Tek ve ift bal kartaln, Seluklu sultan Cimri adna kesilen sikkeler,
avc kularn Seluk ve genel slm sanatna s. 287-296.
intikali, VI. Anadolu Seluk ku, avc ku, Prof. Dr. Hasibe M azolu: Seluklular
kartal ve ift bal kartallarnn sembolik iza devrinde Anadoluda Trk edebiyatnn ba
h, VII. Sonu. lamas ve Trke yazan irler, s. 297:316.
Do. Dr. M. Olu A rk : Balang devr.
F. etin Derin
KTABYT 439
Antoine Galland, stanbula it gnlk an ciltte olduu gibi, bu ciltte de Galland eline
lar (1672-1673), erhlerle yaynlyan Charles geen dou dillerinde yazlm kitaplar kay
Schefer, II. Cilt (1673), eviren Nahid S im detmi ve hangi konulara it kitaplara sahip
rik. Ankara 1973, 178 Sayfa. Trk Tarih olduunu da bir bir haber vermitir. Arasra
Kurumu Yaynlarndan II. Seri-Sa. 16 a. ziyaret etmei uygun grd stanbul Be-
desteni h akknda fikir vermesi yamsra, Fran
Zamanmz doubilim stadlanmn atala sz eliliinde verilen temsiller de (S. 4, 16, 22,
rndan olan A. Gallandm deerli Journarmm 26) yabanc toplumlann davranlarn akset
evirisinin ikinci cildine 1949 ylnda kan tiriyor.
ilk cildinden sonra biraz ge de olsa sahip stanbuldan bahseden haberler, bu eh
olduk. Franszca ash ok aranan ve birok rin tarihileri tarafndan ihmal edilmemekte
esere ana kaynak olan bu kitabn birka sene dir. Bu asrda Boazii bir sayfiye yeri ol
evvel anastatik yaym yaplmt. Bu eser, maya balamt. Gelen heyetlerin zaman za
Trk siyasal hayat yamnda, uygarlk lemin man her iki taraftaki sahillerde yaptklar ge
den bahseden bir yn mhim bilgi vermesi ziler ve kaleme aldklar izlenimler, iki ya
bakmndan mstesna bir deer tamaktadr. kay dolduran binalar hakknda belli bal
Trk Tarih Kurumunun ykl programndan kalmaklardandr. Galland, Tarabya ile Bey
dolay ancak sras geldii anlalan bu ya koz vesir yerlere dir kiisel- izlenimlerini
yn, nefis bir kt zerine gzel bir bask kaydetmi ve bu arada Galatadaki Katolik
dzeni ile yaynlanmas ve aslnda bulunma cemati ile Franszlarn giritii sk ibirli
yan bir dizin ile beraber olmas gecikmeyi ini detayl olarak anlatmtr. Tarih Trk-
mazur grmemize yol amtr. H er ne ka stanbul karsnda kozmopolit hviyetini uzun
dar Franszca memleketimizde aydnlarn ou zaman korumaa gayret eden bu beldenin,
tarafndan bilinen bir dil ise de, bu eviri Katolik kiliselerinin davranna it deiik
geni bir topluluu daha kolay yararlanr hale bir evreyi kapsayan devir, gene Galland ta
getirecei gibi, niversitelerimizin tarih zm rafndan canlandnlmtr. 1673 kapitlsyo
resi rencileri tarafndan dil gl olma nunun yenilenmesi srasnda Fransz tecimsel
dan ele alnmasn salayacaktr. karlarn korumak yamnda, arktaki Kato
A. Galland yalnz bir sefaret ktibi de lik mezhebine bal zmreleri kendi himaye
il, ayn zamanda kuvvetli bir ark kltr lerine alma, bu arada Kudsdeki Kutsal Yer
ile yetitii' iin, duyduklarn ve grdklerini lerim muhafazasnn talyan misyonerlerden
sratle deerlendirme frsatm bulabilmitir. alnp Franszlarn himyesine verilmesine
Bu sayede memleketimizde bulunduu sene dir abalan younlayor. Fermna bu hu
lere ait bir ok konu hakknda fikir sahibi susun konulmasna byk gayret sarf edil
oluyoruz. Trk-Fransz ilikilerinde ayr bir mitir. Bu konunun bu satrlarda daha fazla
yer tutan 1673 andlamasmn metnini, devrin uzatlmasna gerek yoktur.
Padiah Mehmed IVin elinden alabilmek Elimizdeki evirinin deerli ksmlanndan
iin giriilen faaliyet btn cildi yeteri kadar olan zeyillerinin beincisi, Kprller ailesi
dolduruyor. Dizine konulan Kapitlasyon ben nin mhim fertlerinden olan Merzifonlu Kara
dinden kolayca izlenebilir. O tarihlerde, gn Mustafa Paaya ayrlmtr. Padiahn sk sk
lerinin byk bir ksmm Edirnede geiren Edirnede bulunmasndan dolay, Sadrzam
Padiah ziyaret bahanesi ile yaplan Fransz Kpriil-zde Fazl Ahmed Paamn gvenini
elilik erknmca yaplan ziyaretleri ve stan kazandndan, Kaymakamlk gibi nemli bir
bul ile Edirne ehirleri arasndaki yerler hak grevi yklenen Kara Mustafa Paamn siya
knda verilen bilgiler dikkate deer. Birinci sal hayatnn ilk devrelerine dair bilgiler, mer
440 MAHMUT A. AKROLU
hum hocam Cavid Baysun tarafndan dersle

rinde anlatlrd, ve daima belli bal bir kay
nak olma hviyetindedir. Tarih Enstits Dergisinin bundan n -.
Yaynlyann birok notlaryla deerlenen ceki iki saysna verdiim tantmalarda yap
bu kitapta, devrin fikir dnyasnn nemli tm daktilo hatalar ile, tashih grmediim
ahslarna da yer verilmitir; Ricaut, Comelio iin gzmden kaan baz hususlar akla
Magni gibi Osmanh Tarihine ait eserler ka may bu vesileyle gerekli grdm : 1 -2 . Sa
leme alm yabanc ahslar yannda, Yahudi ynn 345 vd. da tanttm San Francesco
aznl arasnda bir buhran yaratan Sabatay manastrna it kitabn balndaki 1697 ta
Sevi, Osmanh d siyasetinde nemli grevler rihi 1967 diye kmtr. Kitabn basl yl
elde etme olana bulan Panaioti ve Mauro- ile kart iin, bir hatann domasna se-
cordato adh Fenerli Rumlar zmresine da- beb olmutur. F akat 346. sayfann birinci s
hil zevat amlarda zikredilirler. Osmanllan tunun son paragrafndaki 1967 tarihini gren
bir hayli uratran Lehistan savalar ve Ka- ler iin kusur saylmyaca kansndaym. Bu
mania kalesinin fethi iin OsmanlIlar tara arada 1697 senesinde ad geen kilise orta
fndan giriilen mcadelenin stanbula gelen dan kaldrlmtr diye tanmlanmasyla bir
haberleri ve etkisinin Trk toplumunda ya konuyu eksik braktm fark ettim. Bu
ratt sevin tezahrnn yannda, yabanc cmle yerine cmie evrilmitir deseydim
topluluklarda meydana gelen aknl akc daha doru olacakt. Padiah Mustafa ILnn
bir uslub ile yazlm eviride okuyoruz. O vldesi Glnu Emetullah tarafndan kiliseden
sralarda stanbuldaki Lehistan elisinin faali evrilen bu cmiin ismi, Yeni Cami olmu,
yeti canl satrlarla anlatlyor. Muhakkak yakn bir zamanda yktrlmtr (S. Eyice, A
Venedik Cumhuriyetinin Balyosu Quirini ve c. V /2 s. 1214/153).
tercman G. Tarsia ile Fransz elisinin de 2 -3 . saynn 356-359. sayfalan arasnda
vaml dostluklarndan dolay meydana gelen ksaca tanttm altnc deniz tarihi kollok-
samim hava Lehistan elisi ile olan ilikiler yumu zabtlan adh kitaba it bz tertip ha-
de yoktur. Trablusgarpde byk olaylara se talan olmutur; 358. sayfann ikinci stnun-
bebiyet veren zevat kitabn aslnda talyanca da R. Mantrandan bahsederken, Prof. nal-
olan rapor ile M. de Nointellee arz edilmi ve ckm tantmasnn knyesinden sonraki pa
haberin yalnz evirisi verilmi. ngiliz mmes rantezi erken kapattm iin, o paragraf so
sillik erknnn faaliyeti de, Gallandn kay nundaki nalck tarafndan kaleme alnm
dettikleri arasnda bulunmaktadr. deerli makale, M antrannm gibi bir yan
Bu eserin deeri zaten bilindii iin, e lla sebebiyet veriyor. Capital Formation
virinin de 17. asr inceleyen her kitaba kay in the Ottoman Empire adh deerli makale
nak olaca phesizdir. Bunun bir tamam nin sayn nalcka it olduunu bir kere daha
laycs mahiyetinde olan A. Vandalm, M ar tekrardan kanmyorum.
quis de Nointellein faaliyetine dair yazd 3 - 359. sayfada kollokyumda okunan ve
mhim kitabn da bir evirisinin baslmasn tartlan dier teblilerin ismini vereceim
istemek, bu devirle ilgilenenlerin bekliyecei bdirildikten sonra, nedense birdenbire bit
bir olaydr. Kald ki evirinin yapld ve mektedir. Herhlde o yaprak matbaada kay
Trk Tarih Kurumu kitaplnda bulunduu, bolduu ve ben de tashih grmediim iin
1970 senesinde yaynlanan Tiirk Tarih Kurumu byle bir boluk kalmtr ki, burada tamam
adh brorn 48. sayfasnda yazldr. Bu lamay yararl grdm:
gzel kitabn da bir an evvel dilimize kazan Enrico Cerulli, La Via delle Indie nella
drlmasn bekliyoruz. Storia e nel Diritto del Medioevo, S. 3-24
KTABYT 441
[Ortaa tarih ve hukukunda Hindistan yolu]. Jacques le Goff, LOccident Medieval et

Italyan doubilim statlar arasnda ayr bir lOcean Indien : Un Horizon Onirique, S.
yeri olan sayn mellif sintetik bir tarzda bu 243-263.
konuyu ilemektedir. Yukarki sayfalarda her Andr Bourde, Un Comorien Aventurieux
hangi bir dipnotu koymayan mellifin, bz au XIX siecle. LExtraordinaire Voyage du
yazlarnn derlendii bir kitabnda bu maka- Prince Aboudou, S. 265-290
lerini tekrar nerederken notlar ihml etme Mirko Deanovic, Lingistica e Storia :
dii grlyor: slam di Ieri e di Oggi [Dn LAtlante Lingstico Mediterrneo, S. 311-
k ve bugnk slmiyet] Roma 1971, S. 21-37. 316
Michel Mollal, De Loureno Marques Henri Charles, Les Population Maritimes
a Venise: Rsultats et perspectives, S. 25-38 de la Cte Syro-Libanaise et leur Vocabulaire
Gian Fiero Bogneti, La Nave e la Na- Arabe Nuatique, S. 349-353
vigazione nel Diritto Rubblico Mediterrneo Charles Verlinden, LHritage de Venise
dellAlto Medioevo, S. 41-55 en Occident, S. 357-374
Guido Astuti, LOrganizzazione Giuridica Frank Spooner, The Suez Canal and
del Sistema Coloniale e dlia Navigazione the Growth of the International Economy
Mercantile delle Citt Italiane nel Medioevo, 1869-1914, S. 393-418
S. 57-89. Bu dzeltmeyi hazrladm srada tarama
Virginia Rau, Les Portugais et la Route frsatm bulduum Archivio- Storico Italiano
Terrestre des Indes a la Mediterranee aux adh derginin CXXIX (1971) cildin [360 vd]
XVIe et XVIIe sicles, S. 91-98 de yukarki kitabn 1970 ylnda S.E.V.P.E.N
Federigo Melis, Il Fattore Economico yaynlan arasnda Gandossi-Cortelazzo tarafn
nello Sviiuppo dlia Navigazione alla Fine dan tekrar yaynlandn rendim. Balklar
del Trecento, S. 99-105 aym olmakla beraber metinlerde bir deiik
Ruggiero Romano-Alberlo Tenenti-Ugo liin yaphp yaplmadn, kitab inceliyeme-
Tuccii, Un Incontro: Trieste e lOceano In diim iin bilmiyorum. Ad geen dergiyi ta
diano, S. 141-155 ramaa devam ederken, sekizinci deniz tarihi
Marian Malowist, Les Routes du Com kollokiyumunun zabtlarnn Pariste yaynlan
merce et les Marchandises du Levant dans dna dir haberi grdm. Bu kitab da ah
la Vie de la Pologne au Bas Moyen Age et sen gremediim iin imdilik bibliografik
au debut de lepoque moderne, S. 157-175 knyesini bu satr arasnda kaydetmekle yeti:
Paul Gille, Les Navires des deux Routes niyorum: Socits et Compagnies de Com
des Indes (Venise et Portugal) : Evolution des merce en Orient et dans lOcan Indien. Ac
Types. Rsultats Economiques, S. 193-201 tes du huitime colloque international dhis
Paul Adam, A Propos des Origines de toire maritime (Beyrouth 5-10 settembre 1966)
la Voile Latine, S. 203-229 presnts par M. Mollat [Bibliothque Gn
Jacques Fauble-Marcelle Urbain-Fauble, ral de lEcole Pratique des Hautes tudes]
LAdoption de la Voile Latine a Madagas Paris 1970, 732 Sayfa.
car, S. 231-241.
Mahmut H. akirolu
442 SEVM LGREL
Mucip Kemalyeri, anakkale ruhu nasl Mellifimiz astemen rtbesi ile Gelibo
dodu ve Azerbaycan savay (1917-1918), s luda bulunan piyade 27. Alay ve 12. Blk
tanbul 1972 Baha Matbaas, 178 s., Fiat TL. takm subaylna tyin edilmitir. Osmanl
12 devleti o tarihlerde lm kalm kaygusu ve
mcdelesi iine tamamen girmi bulunuyor
Mucip Kemalyeri, 8 resim 1 kroki ve 1 du. Millet ve hkmet gnlden el ele vere
harita ihtiva eden bu eserim, iki defa Bele rek istikllini ve meden haklarn koruya
diye Reisliim yapt Rizelilere armaan et bilmek iin madd ve manev son gayretlerini
mitir. Eser iki blmden meydana gelmitir. sarf ediyordu. Trkiye Almanya'nn yannda
I. Blm, 30 ksmlk anakkale harpleri ile 31 Ekim 1914de harbe girdi. Mttefik dev
8 ksmlk Trk gc hakknda sylenen b letler stanbulu hedef tutmak zere Gelibolu
yk szler tek etmitir. II Blm, 64 k yarm adam ele geirmek istiyorlard. Bu
smdan ibarettir. Bu blmde yazar, eski s sebeble, Geliboluya kartma yaparak var g
tanbul hayatm, ocukluk htratm, okulunu, leri ile buralara mevzilenen Trk ordusunu
kyafetleri, sk sk konuan hatipleri ve I. pskrtmee alyorlard. Ahmet Mucip Bey
Cihan harbine giri sebeblerimiz ile Kafkas de 19. Tmen kumandam yarbay Mustafa
ve Azerbaycan muharebelerini anlatmtr. Ki Kemal Beyin kumandas altnda anakkale
tap, mellifimizin, Rize Belediye reisi iken harplerinde kahramanca dyordu. Kemal
yapt kymetli almalar ve Rizelilere ka yeri isimli mevzide ilk defa .Atatrk gren
zandrd tesisleri, mteakiben de 1954 se Mucip Bey, Atatrkn bast bu mukaddes
imlerinde stanbul Belediye meclis yeliini, yerin ismini bilhere kendisine soyad alm
1957 ylnda da stanbul Millet vekilliine ka tr. Mustafa Kemalin savata gstermi ol
derin yardm ile seildiim zikreden mtevaz duu maharetledir ki mttefik ordular perian
anlatm ile son bulmaktadr. olacak ve daha fazla dayanamayacaklardr.
Mellifimiz askerdir. Kitabna konu ola Mttefikler 19-20 Aralk 1916 gecesi Anbumu
rak ald anakkale ve Azerbaycan savala ve Anafartalar, 8-9 Ocak 1916 gecesi de Sed-
rna bizzat katlm ve oralarda dman as dlbahirden btn kuvvetleri ile ekilip gider
keri ile kahramanca savamtr. Savalara ka ken anakkale tarihinin kanl sayfalan da
tlm bir kii olarak mellifimizin okuyucu kapanm bulunuyordu. Trk Milleti, ondan.
suna dorudan doruya verdii gerek ma daha sonra, tehlikeli bir ekde tekrar bala
lmatn deeri bu bakmdan pek byktr. yan stikll harbini de erefle sona erdirdi.
Mucip Kemalyeri, bir edebiyat rahatb 8 Ksmlk Trk gc hakknda sylenen
iinde, yeri geldike kendi biyografisine it byk szleri mellifimiz Hikmet Aslanolu-
malmat gayet rahat nakletmi ve derleme nun 1950de Ankarada baslan kitabndan ay
sine kendi aratrma gcn de ekleyerek isti nen almtr. Bu fikirler, aada isimleri ge
fde ettii kaynaklan ak bir ekilde belirt en ahslara ittir: Liman von Sanders (Al
mitir. Baz ufak tefek matbu hatalar hri, man generali), Guron (Fransz generali),
iyi bir alma metodu ile meydana getiril Tavshend (ngiliz generali), Bir ngiliz Subay,
mi eser, byk bir emek mahsuldr. F.W.von Herbert (ngiliz subay) ve Fo
Yazar, felketlerin dourduu seviyesiz (Fransz mareali). Bunlar, Trklerin harp
siyas ihtiraslardan samimiyetle uzaklaan Trk gcn ven, Trkleri meth eden kiilerdir.
milletinin cibilli ecaati canlanyor, tatl bi Mucip Kemalyerinin bulunduu dier bir
heyecanla mstakbel anakkale ruhu dou harp sahas da Kafkas cephesidir. Birinci
yor sz ile kitabna bu ismi vermesinin ne Cihan harbi sonlarna doru Rusyada patlak
denini aklam oluyor. veren Bolevik isyanm frsat telkki eden
KTABYT 443
zeriler, Grcler, ve Ermeniler istiklllerini ordusu Kafkaslar derhal boaltacakt. Bunun

iln ettiler. Ordumuz Boleviklere kar zeri- zerine alaymza da geri dnmek kalyordu.
leri korumak zere Mays 1918 sonlarna anakkale ve Azerbaycan muharebeleri
doru 9. Kafkas alaym Azerbaycana gn ile, eski stanbul hayatna it ksmlarn b
derdi. Mellimiz bu alayda 25. Tabur I. B yk bir zevkle okuduumuz hatrat mahiye
le komuta ediyordu. Bir takm harekt ve tindeki bu eserin, her Trk gencinin ktp
cesrne savalarmza ramen mttefikleri hanesinde yer almam temenni etmek en b
mizle birlikte malbiyeti kabl ettik. Mon yk arzumuzdur.
drosta aktedilen mtareke gereince Osmanl
Sevim lgrel

Tarih Enstitüsü Dergisi Sayı 4 5 PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Tarih Enstitüsü Dergisi Sayı 4 5 PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

TARH ENSTTS DERGS

(Kurulu Tarihi: 1970)

A dres: stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Aratrmalar Enstits.

STANBUL NVERSTES EDEBYAT FAKLTES

EDEBYAT FAKLTES MATBAASI

Hakk Dursun Yldz Abbasiler Devrinde Trk Kumandan

Erdoan Meril Fars M eliki Seluk-ahm hayat ve

S. Soucek inebaht Sava ..................... ................. 35

zcan M ert erifinin Fetihnme-i Kbrs/ ........ 49

Tayyib Gkbilgin St Erturul Gazi Trbesi ................. 79

M . Mnir Aktepe Osmanl Devri zmir Cmi ve Mescid-

Eref Erefolu stanbul'da ihtisab Mevzuat ve 1682-

Aleksandar Stoyanovski X V II. yz yln sonuna kadar M ake

Muhibbe Darga Hititlerin Klt Trenlerinde Kadnlarn

M. Yakub Mughul Trk Amirali Emir Mustafa ibn Beh-

M . Kemal zergin Eski Bir Rznme'ye Gre stanbul ve

Semavi Eyice Tarihi Mezarlardan notlar .................. 291

Muhabat S. Ktkolu Tanzimat Devri, Osmanl-ingiliz Gm

Nejat Diyarbekirli Peenek Hzinesi ve Trk Sanatnn

Salih zbaran V . J . Parry (1915-1974) 429

Mcteba lgrel Halil nalck, The Ottoman Empire,

F. etin Derin Malazgirt Armaan Ankara 1972.

Mahmud H. akirolu Antoine Galland, stanbula it Gn

Sevim ilgrel Mucib Kemalyeri, anakkale Ruhu

Hakk Dursun Yldz

slm tarihinin en mtebariz smlarndan birisi olan ve Urusana1

1 Semerkand, Fergana ve Takentin arasnda bulunan ve slam kaynaklarnda Uru

olaca ortaya km olur.

795) ylnda Horasan valisi el-Fazi b. Yahya el-Bermek ile mcadele

el-Me'mn, Ahmed b. Eb Hlid kumandasndaki bir orduyu el-Afn'n

ayrlklar kaynaklarn bu hususta ak bir bilgi vermemelerinden ileri

min14 ilk kelimesinin Hn olduu aka grlmektedir, ikinci keli

zarfnda halifenin itimadn kazanacak faaliyetlerde bulunduu ortaya

lar daha ziyade Aa Msr'da Berka, el-Beard, el-Biyme ve el-Huf

hir'in Bbek ile mcadeleye memr edilmesine ramen harekete ge

nnda bulunan Dervez'de karargh kurdu. Fakat bu srada el-Afn'n

26 Taber, III, 1188 vd.; bn el-Esr, VI, 456 vd.

tur29. Halifeden ald kuvvetlerle ordusunu takviye eden el-Afn,

29 Taber, III, 1234; Taber-Belam, IV, 531; bn el-Esr, VI, 479.

imza edilmesi artn ileri srd. Bu teklifi kabul eden el-Afn'n ku

duu halde btn devlet ricli tarafndan istikbal edilen el-Afn, 2

anehir) katlimnn 46 cn almak iin Halife el-Mu'tasm 223 (838)

leri dan eteinde bulunan Dazimon'a 53 gelmiti. Theophilos, el-Af-

Bizans kuvvetlerinin taarruzu ile balyan sava, ilk anlarda.el-Af-

53 Turhal yalnndaki Dazmana olma ihtimali kuvvetlidir. Bkz. E. Honigmann, Bi

yaan yamur sebebiyle Trklerin kullandklar yaylarn kirilerinin gev

larn belirttiine gre63 bu iki ahsiyet arasndaki rekabet, el-Afn'n B-

63 Taber, III, 1304 vd.; bn Miskeveyh, 517 vd.; bn el-Esr, V I 511.

Trk nfzunu krmak iin Arab partisinin giritii mukabil hareketten

hirleme teebbsnden, biraz ileride greceimiz mahkeme safahatnda

68 Taber, III, 1309; bn Miskeveyh, 520; bn el-Esr, VI, 513.

unu, kendisinin yalnz edeb ksmn okuduunu bildirdi ve byle bir

husus beni ilgilendirmez. Eer bu mektubu ben yazm olsaydm nce

73 Taber, m , 1311; bn el-Esr, VI, 515.

Afn'a meyve gnderdii haberi bulunmaktadr. Bu da 841 yl ortala

bata yaramad belli olduuna gre el-Afn neden tahliye edilmemi

Byk Seluklu sultan Muhammed Tapar 24 Zilhicce 511 de (m.

,1 bk. M. Th. Houtsma, Muhammed (b. Melikah) mad. A. '

taraf ordusu Sve'de karlat ve Sencer yeeni Mahmd'u buradaki

10 bn el-Cevzi, Ebul Ferec Abd el-rahmn b. Al b. Muhammed b. Al, el-Mun-

Irak Seluklu Devleti'ndeki karkla son vermek iin Sultan

rnda Sultan Turul'a malup olarak kat (528 yl Ramazan sonlar =

21 bn el-Esr, XI, s. 6. Ayrca kr. Kyraen, Ayn eser, s. 241-242.