Bill Bryson

KRTKA HISTORIA PRAWIE

WSZYSTKIEGO
Przeoy Jacek Biero
 WSTP

Witaj. Gratulacje. Jestem zachwycony, e ci si udao. Wiem, e to nie byo

atwe. Podejrzewam, e byo trudniejsze, ni sdzie*.
Przede wszystkim, aby by tu i teraz, biliony bdzcych atomw
musiay w niezwykle wyszukany i wymagajcy niewiarygodnej koordynacji
sposb poczy si i stworzy ciebie. Jest to tak szczeglny i niepowtarzalny
ukad, e nigdy wczeniej nie by jeszcze testowany i bdzie istnia tylko ten
jeden raz. Przez wiele kolejnych lat (miejmy nadziej) te malekie czstki bd
bez szemrania i w penej zgodzie wykonywa miliardy czynnoci, niezbdnych
do utrzymania ci w jednym kawaku, pozwalajc ci dowiadcza tego
niezwykle przyjemnego, aczkolwiek nie zawsze docenianego stanu zwanego
istnieniem.
Niezbyt dobrze wiadomo, dlaczego atomy zadaj sobie tyle trudu. Na
poziomie atomowym bycie tob nie stanowi przyjemnoci w adnym sensie.
Niezalenie od swoich wysikw twoje atomy nie zwracaj na ciebie
najmniejszej uwagi - w istocie nie wiedz nawet o twoim istnieniu. Nie wiedz
nawet o swoim istnieniu. To s w kocu cakowicie bezmylne czstki i same w
sobie nie s ywymi istotami (to troch niepokojce uczucie, gdy pomylisz, e
gdyby zapa szczypce i zacz wyjmowa z siebie po kolei wszystkie atomy,
wyprodukowaby bryk atomowego pyu, w ktrej nie ma ani jednej ywej
czstki, mimo e wszystko to niegdy byo tob). Jednak przez cay okres
istnienia ciebie twoje atomy bd realizowa jeden nadrzdny cel: aby ty by
tob.
Jest take za wiadomo - atomy s kapryne i ich czas zaangaowania
jest niepokojco krtki. Nawet dugie ludzkie ycie skada si zaledwie z 650
000 godzin. Gdy nadejdzie ten moment, twoje atomy - z dotychczas nieznanych
przyczyn - wycz ci, a nastpnie spokojnie rozdziel si i udadz w rne
strony, aby sta si czciami innych rzeczy. Dla ciebie to bdzie koniec.
Tak czy inaczej, powiniene si cieszy, e to si w ogle zdarza. Oglnie
rzecz biorc, we wszechwiecie to si nie zdarza, a przynajmniej nic nam o tym
nie wiadomo. To bardzo dziwne, poniewa atomy, ktre tak chtnie i sprawnie
cz si ze sob, aby tworzy ywe istoty na Ziemi, s dokadnie takimi
samymi atomami jak atomy, ktre odmawiaj tworzenia ywych istot gdzie
indziej. Czymkolwiek jest ycie na jakimkolwiek innym poziomie, na poziomie
chemii jest niewiarygodnie proste: wgiel, wodr, tlen, azot, troch wapnia,
szczypta siarki, drobne iloci kilku innych pierwiastkw - kady skadnik mona
znale w pierwszej lepszej aptece - i to wszystko. Jedyna niezwyka rzecz na
temat atomw, z ktrych si skadasz, to fakt, e si z nich skadasz. To jest
oczywicie cud ycia.
Niezalenie od tego, czy atomy tworz ycie w innych zaktkach
wszechwiata, tworz wiele innych rzeczy; w istocie tworz wszystko inne. Bez
nich nie byoby wody, powietrza, ska, gwiazd, planet, odlegych chmur gazu i
pyu, wirujcych mgawic i tego wszystkiego, co sprawia, e wszechwiat jest
tak wyrazicie materialny. Atomy s tak liczne i tak niezbdne, e atwo
przychodzi nam przeoczy fakt, e w istocie mogyby w ogle nie istnie. Nie
znamy prawa, ktre kae wszechwiatowi zapeni si maymi czstkami
materii, stworzy wiato, grawitacj oraz inne rzeczy, od ktrych zaley nasze
istnienie. Nawet sam wszechwiat mgby nie istnie. W istocie niegdy
wszechwiat nie istnia. Nie byo atomw i nie byo wszechwiata, w ktrym
mogyby si bka. Nie byo niczego - niczego nigdzie/ m&j
Zatem dziki Bogu za atomy. Istnienie atomw oraz moliwo ich
czenia w tak interesujce ukady stanowi jednak tylko cz powodw, dziki
ktrym si tu znalaze. Aby by tu i teraz, w dwudziestym pierwszym wieku,
ywy i dostatecznie inteligentny, aby to doceni, musisz by beneficjentem
niezwykle sprzyjajcego cigu biologicznych przypadkw. Przeycie na Ziemi
stanowi zaskakujco trudne zadanie. Z miliardw gatunkw ywych istot, ktre
yy na naszej planecie od pocztku jej istnienia, wikszoci - wedug
niektrych ocen a 99,99 procent - ju tu nie ma. Jak widzisz, ycie na Ziemi
jest nie tylko krtkie, lecz take przeraajco ulotne. Zadziwiajc cech naszej
egzystencji stanowi fakt, e yjemy na planecie, ktra doskonale podtrzymuje
ycie, lecz jeszcze lepiej je unicestwia.
Przecitny ziemski gatunek istnieje tylko okoo 4 milionw lat, wic jeli
chcesz tu by przez miliardy lat, to musisz sta si rwnie elastyczny jak atomy,
z ktrych jeste zbudowany. Musisz by gotowy do zmiany wszystkiego -
ksztatu, rozmiarw, koloru, przynalenoci gatunkowej - dosownie
wszystkiego, i to niejeden raz, lecz wci od nowa. atwiej to powiedzie, ni
zrobi, poniewa procesy, ktre rzdz tymi zmianami, s cakowicie
przypadkowe. Aby przej od pierwotnych atomowych komrek protoplazmy
(jak ujli to Gilbert i Sullivan*) do obdarzonej wiadomoci, wyprostowanej,
wspczesnej istoty ludzkiej, musiae Wielokrotnie mutowa nowe cechy w
precyzyjnie dobranych momentach, a wszystko to w cigu niewiarygodnie
dugiego czasu. W cigu ostatnich 3,8 miliarda lat naprzemiennie unikae tlenu,
a nastpnie uzaleniae si od niego, miae petwy, koczyny, skrzyda,
skadae jaja, machae w powietrzu rozwidlonym jzykiem, miae uski, futro,
ye pod ziemi, mieszkae na drzewie, bye wielki jak jele, bye may jak
mysz, miae jeszcze miliony rnych innych cech. Wystarczyoby najmniejsze
odchylenie od ktregokolwiek z tych ewolucyjnych imperatyww, aby obecnie
zlizywa algi ze cian w jaskiniach, wylegiwa si na skaach w towarzystwie
setek innych morsw albo wydmuchiwa powietrze przez otwr na szczycie
gowy, aby zanurkowa na gboko 20 metrw po kolejn porcj smakowitych
robakw piaskowych.
Nie do, e szczliwym zbiegiem okolicznoci od pocztku trafie na
faworyzowan lini ewolucyjn, to jeszcze miae niezwykle - mona miao
powiedzie, e graniczc z cudem - szczliw rk w doborze przodkw. We
pod uwag to, e przez 3,8 miliarda lat, duej ni istniej ziemskie gry, rzeki i
morza, kady z twoich przodkw by dostatecznie atrakcyjny, aby znale
zdrowego, zdolnego do reprodukcji partnera lub partnerk, po czym oboje mieli
jeszcze dostatecznie duo czasu i wystarczajco sprzyjajce okolicznoci, aby
rzeczywicie dokona reprodukcji. Ani jeden z twoich przodkw nie zosta
poarty, nie utopi si, nie zosta przygnieciony, nie dosta po bie, nie umar z
godu, nie zosta zraniony w niesprzyjajcym momencie lub w jaki inny sposb
powstrzymany od swego yciowego celu, jakim byo dostarczenie malekiego
adunku materiau genetycznego waciwemu partnerowi we waciwym
momencie, aby kontynuowa jedyn moliw sekwencj dziedzicznych
kombinacji, ktrej konsekwencj - ostateczn, zdumiewajc i jake
przemijajc - - jeste ty.
Ta ksika jest o tym, jak do tego doszo - w szczeglnoci, jak od bycia
niczym nigdzie przeszlimy do bycia czym, a nastpnie, jak troch tego czego
przeksztacio si w nas, a take o tym, co si dziao rwnoczenie oraz pniej.
To oczywicie do ambitny plan i dlatego ksika nosi tytu Krtka historia
prawie wszystkiego, mimo e w rzeczywistoci ni nie jest. Nie moe ni by.
Lecz przy odrobinie szczcia moe przynajmniej zrobi takie wraenie, zanim
dojdziemy do koca.
Punktem wyjcia by szkolny podrcznik, z ktrego uczyem si w
czwartej lub pitej klasie szkoy podstawowej. Bya to typowa dla lat
pidziesitych cega - podniszczona, nieciekawa i cika. Moj uwag
nieodmiennie przycigaa - mona powiedzie, e wrcz mnie fascynowaa -
jedna z ilustracji, przedstawiajca przekrj wntrza Ziemi, ktry powstaby,
gdyby planet przecito do samego rodka jakim ogromnym noem, a
nastpnie usunito kawaek reprezentujcy okoo jednej czwartej caoci.
Trudno uwierzy, e wczeniej nie widziaem takiej ilustracji, lecz
ewidentnie tak musiao by, poniewa doskonale pamitam ogarniajce mnie
uczucie fascynacji. Musz uczciwie przyzna, e pocztkowo fascynacja owa
wizaa si w mojej wyobrani z obrazem strumieni samochodw pdzcych po
amerykaskich autostradach i znienacka spadajcych z krawdzi wysokiego na
4000 mil klifu, cigncego si od rodkowych stanw USA po biegun pnocny.
Stopniowo jednak moje zainteresowanie przenioso si na geologiczny aspekt
ilustracji, w szczeglnoci na fakt, e Ziemia jest zbudowana z kilku warstw, a
w samym rodku znajduje si jdro z elaza i niklu; podpis pod ilustracj
informowa, e jest ono gorce jak powierzchnia Soca. Pamitam moje
niebotyczne zdumienie, z jakim zadawaem sobie pytanie: Skd oni to
wiedz?.
Ani chwili nie wtpiem w prawdziwo tej informacji. Do dzisiaj wierz
w owiadczenia naukowcw. Ufam opiniom chirurgw, hydraulikw i innych
uprzywilejowanych osb posiadajcych dostp do wiedzy tajemnej, lecz nigdy
nie bd mg poj, w jaki sposb ludzki umys potrafi przenikn na
gboko 6000 kilometrw - gdzie nie siga ani okiem, ani nawet promieniami
X - i odkry, co tam jest, jak bardzo to co jest gorce i z czego jest zbudowane.
Dla mnie to by cud i od tego czasu na takiej samej zasadzie ksztatuje si moje
nastawienie do nauki.
Tego samego dnia wziem t ksik do domu i otworzyem j jeszcze
przed obiadem Sl spowodowao, e matka dotkna mojego czoa i zapytaa,
jak si czuj - i zaczem czyta od pocztku.
I oto co si okazao. To wcale nie byo interesujce. W rzeczywistoci nie
byo nawet zrozumiae. Przede wszystkim nie byo tam odpowiedzi na adne z
pyta, ktre pod wpywem tej ilustracji musi sobie zada kady normalny,
dociekliwy umys: Jak doszo do tego, e w rodku naszej planety mamy Soce,
i skd oni wiedz, e jest tam taki upa? Jeeli w rodku jest tak gorco, to
dlaczego grunt pod naszymi stopami nie parzy? Dlaczego cae wntrze Ziemi
nie stopi si od gorca - a moe wanie tak jest? A gdy w kocu jdro si
wypali, to czy jaka cz Ziemi zapadnie si w powsta pustk, zostawiajc na
powierzchni gigantyczny lej? I skd to wiadomo? W jaki sposb oni to odkryli?
Autor podrcznika pomin te kwestie milczeniem. W istocie przemi
cza wszystko oprcz antyklin, synklin, uskokw i tym podobnych, jakby chcia
ukry wszelkie interesujce szczegy, zostawiajc wycznie te nudne i
niezrozumiae. W miar upywu lat zaczem nabiera podejrze, e nie by to
odosobniony przypadek. Wydawao mi si, e wrd autorw podrcznikw
panuje tajemnicza zmowa, ktrej celem jest taki dobr materiau, aby tekst
nawet w najmniejszym stopniu nie by ciekawy. 3
Obecnie jestem w peni wiadom, e wielu autorw literatury
popularnonaukowej tworzy doskonae, klarowne, interesujce teksty. Wystarczy
< wzi pierwsz lepsz liter alfabetu i natychmiast przychodzi na myl nie
jedno, lecz kilka nazwisk - na przykad Timothy Ferris, Richard Fortey i Tim
Flannery (nie wspominajc ju o nieziemskim, nieodaowanym Richardzie
Feynmanie) - lecz aden z nich nie napisa adnego z podrcznikw, z ktrymi
kiedykolwiek miaem do czynienia. Zostay one napisane przez mczyzn (nie
byo wrd nich ani jednej kobiety), ktrzy hodowali interesujcemu
przekonaniu, e kada rzecz staje si prosta i zrozumiaa, jeeli tylko przedstawi
si jw postaci wzoru. Wydaje si, e kierowali si take zabawnym przesdem,
zgodnie z ktrym amerykascy uczniowie spdzaj swj wolny czas na
przeuwaniu zestaww pyta umieszczonych pod koniec kadego rozdziau. W
rezultacie wyrosem w przekonaniu, e nauka jest niemoliwie nudna,
aczkolwiek podejrzewaem, e wcale taka by nie musi. Szczerze mwic,
pytanie, czy da si co z tym zrobi, nie spdzao mi snu z powiek, i to rwnie
w znacznym stopniu przez dugie lata decydowao o moim nastawieniu do
nauki.
Dopiero znacznie pniej - sdz, e byo to jakie cztery czy pi lat
temu - w trakcie dugiego lotu nad Pacyfikiem, gapic si przez okno na
skpany w ksiycowym wietle ocean, uwiadomiem sobie, e nie wiem
niemal nic na temat jedynej planety, na ktrej przyszo mi y. Nie miaem na
przykad pojcia, dlaczego oceany s sone, a Wielkie Jeziora nie. Nie
wiedziaem, czy w miar upywu czasu oceany staj si coraz bardziej sone czy
mniej. I czy w ogle powinienem przejmowa si kwesti zasolenia oceanw (z
przyjemnoci mog doda, e a do pnych lat siedemdziesitych minionego
wieku naukowcy take nie znali odpowiedzi na te pytania, lecz nie mwili o tym
zbyt gono).
Problem zasolenia oceanw stanowi oczywicie jedynie kropl w morzu
mojej ignorancji. Nie wiedziaem, czym jest proton albo proteina, nie
odrniaem kwarka od kwazaru, nie rozumiaem, w jaki sposb geolog -
patrzc na cian kanionu - potrafi oceni wiek skay. W gruncie rzeczy nie
wiedziaem niemal nic. Ogarna mnie nieodparta ch poznania i zrozumienia
tych kwestii - choby w niewielkim stopniu - a przede wszystkim zrozumienia,
w jaki sposb ludzie potrafili to wszystko odkry. Ze wszystkich zagadek
nieodmiennie najwiksze zdumienie budzi we mnie pytanie, w jaki sposb
naukowcy znajduj odpowiedzi. Skd kto w i e, ile Ziemia way, jak stare s
jej skay albo jak naprawd jest w samym rodku? Skd wiedz, kiedy i jak
wszechwiat si zacz i jak wtedy wyglda? Skd wiedz, co si dzieje w
rodku atomu? A w kocu - i to chyba jest najwaniejsze pytanie - jak to jest, e
naukowcy wiedzniemal wszystko o wszystkim, ale nie potrafi przewidzie
trzsienia ziemi ani doradzi nam, czy na mecz w przysz rod trzeba wzi
parasol?
Zdecydowaem si powici cz mojego ycia - w sumie trwao to
okoo trzech lat - na lektur ksiek i czasopism oraz na poszukiwania
obdarzonych wit cierpliwoci ekspertw, ktrzy bd gotowi udziela
odpowiedzi na setki niewiarygodnie gupich pyta. Chciaem si przekona, czy
jest moliwe zrozumienie i docenienie - moe nawet z pewn doz satysfakcji -
wszystkich graniczcych z cudami osigni nauki na poziomie, ktry z jednej
strony nie byby zbyt techniczny i wymagajcy, a z drugiej nie byby take
cakowicie powierzchowny.
Taki zatem by mj pomys oraz moja nadzieja, i o tym jest ta ksika.
Tak czy inaczej, mamy sporo materiau do omwienia w czasie nieco krtszym
ni 650 000 godzin, wic zabierzmy si do roboty.
 Rozdzia 1

JAK ZBUDOWA WSZECHWIAT

Nie sposb sobie wyobrazi, jak may jest proton. Jest o wiele za may, aby
porwna go z jakimkolwiek rozmiarem pojmowalnym dla ludzkiego umysu.
Proton jest niewielk czci atomu, ktry sam w sobie jest oczywicie
niezwykle may. Protony s tak mae 1, e w maej kropce na literk i znajduje
si okoo 500 000 000 000 protonw. Mniej wicej tyle samo sekund mieci p
miliona lat. Protony s niewyobraalnie mikroskopowe i nawet to okrelenie jest
eufemizmem.
Wyobra sobie teraz Jeli potrafisz (oczywicie nie potrafisz), e jeden z
tych protonw zostanie zmniejszony do jednej miliardowej swoich zwykych
rozmiarw. W takim obszarze nawet zwyky proton byby ogromny. A teraz
wsad do tego obszaru2 okoo jednej uncji materii. Doskonale. Jeste gotowy,
aby stworzy wszechwiat.
Zakadam oczywicie, e masz zamiar stworzy wszechwiat inflacyjny.
Jeeli chciaby zbudowa bardziej tradycyjny, standardowy wszechwiat
wielkiego wybuchu, bdziesz potrzebowa dodatkowych materiaw. W gruncie
rzeczy bdziesz musia zgromadzi wszystko - kady pyek i kad czstk
materii midzy tu i teraz a krawdzi stworzenia - i zmieci to w obszarze
nieskoczenie maym, tak maym, e nie ma on adnych wymiarw. W
osobliwoci.
Tak czy inaczej, przygotuj si na prawdziwie wielki wybuch. Bdziesz
oczywicie chcia si gdzie schroni, w jakim bezpiecznym miejscu, aby
spokojnie obserwowa cae zjawisko. Niestety, nie ma adnego bezpiecznego
miejsca, poniewa poza osobliwoci nie ma w ogle adnego gdzie. Gdy
wszechwiat zacznie si rozszerza, nie bdzie stopniowo zapenia jakiej
wielkiej pustki. Jedyna przestrze, jaka istnieje, to ta, ktra powstaje wraz z
wszechwiatem.
Wyobraenie osobliwoci jako swego rodzaju ciarnej kropki, wiszcej
w ciemnej, nieograniczonej przestrzeni, jest do powszechne, lecz bdne. Nie
ma przestrzeni, nie ma ciemnoci. Osobliwo nie ma wok siebie adnego
wok. Nie ma dla niej przestrzeni, ktr mogaby zaj miejsca, w ktrym
mogaby si znale. Nie moemy nawet zapyta, jak dugo tam bya - czy
pojawia si cakiem niedawno, czy istniaa zawsze spokojnie czekajc na
waciwy moment. Dla osobliwoci nie istnieje czas. Nie ma przeszoci, z
ktrej mogaby si wyoni.
W taki wanie sposb, z niczego, powstaje nasz wszechwiat
W jednym olepiajcym impulsie, momencie chway zbyt krtkim i zbyt
raptownym, aby dao si go uj w sowa, osobliwo przyjmuje rozmiary
przestrzenne, kreujc zarazem przestrze i czas. W pierwszej sekundzie (ktrej
wielu kosmologw powici swe kariery, dzielc j na swj uytek na coraz
mniejsze czci) powstaje grawitacja oraz inne siy, ktre rzdz fizyk. W
cigu minuty wszechwiat osiga rozmiary rzdu miliona miliardw mil i nadal
szybko si powiksza. Jest troch gorco, okoo 10 miliardw stopni.
Wystarczy, aby zaczy si reakcje jdrowe, dziki ktrym powstan lekkie
pierwiastki - gwnie wodr i hel, z malek domieszk litu (jeden atom litu na
100 milionw pozostaych). W cigu trzech minut powstao 98 procent materii,
ktra istnieje lub kiedykolwiek bdzie istnie we wszechwiecie. Mamy
wszechwiat. Pikny, peen cudownych i obiecujcych moliwoci. Powsta w
czasie nie duszym, ni potrzeba na zrobienie kanapki.
Nie jest do koca pewne, kiedy dokadnie to si stao. Kosmolodzy od
wielu lat prowadzili spory, czy wszechwiat powsta 10 czy moe 20 miliardw
lat temu. Obecnie wydaje si, e osigamy konsensus na poziomie 13,7 miliarda
lat3, aczkolwiek jest to niezwykle trudne do zmierzenia, jak zobaczymy w
dalszej czci. Bez wtpienia moemy jednak powiedzie, e w pewnej chwili w
bardzo odlegej przeszoci, z nieznanych powodw, nastpi moment znany
nauce jako t = O4. Zaistnielimy.
Jest wiele rzeczy, ktrych nie wiemy, a wiele z tego, co wiemy, wiemy od
bardzo niedawna, albo jeszcze niedawno mielimy na ten temat zupenie
odmienne pogldy. Nawet samo pojcie wielkiego wybuchu jest stosunkowo
nowe. Sam ide wysun w latach dwudziestych dwudziestego wieku Georges
Lemaitre, belgijski ksidz i uczony, lecz dopiero w latach szedziesitych
nabraa ona ycia, gdy dwaj modzi radioastronomowie dokonali niezwykego i
cakiem nieoczekiwanego odkrycia.
Amo Penzias i Robert Wilson pracowali w owym czasie dla firmy Bell
Laboratories. W 1965 roku prbowali uruchomi anten do komunikacji
satelitarnej w miejscowoci Holmdel, w stanie New Jersey. Prawidowe
funkcjonowanie ukadu zakca im nieustajcy szum. Poszukiwanie przyczyn
tego szumu zajo im wiksz cz roku, w cigu ktrego odkryli midzy
innymi, e szum jest niezwykle stabilny, nie wykazuje adnych waha
dobowych ani sezonowych i wydaje si, e pochodzi zewszd. Szum pochodzi
w jednakowym stopniu z kadego punktu nieba. Penzias i Wilson zrobili
wszystko, co tylko przyszo im do gowy, aby wykry i wyeliminowa rdo
szumu. Sprawdzili kady ukad elektryczny. Zmontowali od nowa wszystkie
instrumenty, sprawdzili wszystkie obwody, poruszyli wszystkie przewody,
odkurzyli wszystkie wtyczki i zczki. Wspili si do czaszy anteny i zakleili
tam wszystkie spoiny i nity. Odkryli w czaszy par gobi, ktre nastpnie
odbyy dalek podr poczt kuriersk na koszt firmy, a Penzias i Wilson
ponownie wspili si do wntrza anteny i oczycili j5 z pozostawionego przez
gobie biaego materiau dielektrycznego, jak ujli to pniej w publikacji.
Ich wysiki nie przyniosy podanego rezultatu.
W tym samym czasie, w odlegoci zaledwie 50 kilometrw od Holmdel,
w Princeton University grupa naukowcw pod kierunkiem Roberta Dickea
prbowaa odkry dokadnie to, czego Penzias i Wilson usiowali si pozby.
Pracowali oni nad ide wysunit w latach czterdziestych przez pochodzcego z
Rosji astrofizyka, Georgea Gamowa: jeeli spojrzysz dostatecznie gboko w
przestrze, powiniene znale lady kosmicznego promieniowania ta,
pozostaego po wielkim wybuchu. Gamow obliczy, e promieniowanie to
powinno dociera do Ziemi w postaci mikrofal. W nieco pniejszej publikacji
zasugerowa nawet, e do wykrycia tego promieniowania mogaby zosta uyta
antena w Holmdel6. Ani Penzias i Wilson, ani Dicke, ani nikt inny w Princeton
nie wiedzia o tej ostatniej sugestii.
Szum, ktry odkryli Penzias i Wilson, by oczywicie efektem
promieniowania, ktre postulowa Gamow. Tym samym odkryli oni krawd
wszechwiata7, a przynajmniej krawd jego widocznej czci, 90 miliardw
bilionw mil std. Promieniowanie, ktre rejestrowaa antena w Holmdel,
skadao si z pierwszych fotonw - najstarszego wiata we wszechwiecie -
aczkolwiek czas i przestrze przeksztaciy je w mikrofale, dokadnie tak jak
przewidywa Gamow. W ksice Wszechwiat inflacyjny Alan Guth podsuwa
analogi, ktra moe pomc zobaczy wszystko we waciwej perspektywie.
Gdyby porwna spogldanie w gb wszechf wiata do ogldania ulicy z
setnego pitra Empire State Building w No. wym Jorku i zaoy, e setne pitro
odpowiada chwili obecnej, a poziom ulicy wielkiemu wybuchowi, to w
momencie dokonania odkrycia przez Penziasa i Wilsona najdalsze znane
galaktyki byy na poziomie szedziesitego, a najdalsze znane obiekty -
kwazary - na poziomie dwudziestego pitra. Odkrycie Penziasa i Wilsona
rozszerzyo nasz perspektyw8 do mniej wicej centymetra od parteru.
Wci niewiadomi przyczyn uporczywego szumu Wilson i Penzias
zadzwonili do Princeton i przedstawili Dickeowi swj problem, majc nadziej,
e znajdzie jakie rozwizanie. Dicke natychmiast zda sobie spraw z sytuacji.
No c, chopcy, wyprzedzono nas, powiedzia swoim kolegom po
zakoczonej rozmowie.
Niebawem w czasopimie Astrophysical Journal ukazay si dwa
artykuy; w jednym z nich Penzias i Wilson opisali swoje zmagania z szumem,
w drugim zesp Dickea wyjani natur i pochodzenie szumu. Wprawdzie
Penzias i Wilson nie poszukiwali kosmicznego promieniowania ta, nie zdawali
sobie sprawy z natury swego odkrycia, nie zinterpretowali go w adnej
publikacji, lecz w 1978 roku otrzymali Nagrod Nobla. Badacze z Princeton
musieli zadowoli si uznaniem ze strony rodowiska naukowego. Dennis
Overbye pisze w Lonely Hearts of the Cosmos, e Penzias i Wilson zrozumieli
donioso swego odkrycia dopiero wtedy, gdy przeczytali o nim w New York
Timesie.
Kady z nas moe osobicie dowiadczy dziaania kosmicznego
promieniowania ta. Wystarczy przeczy telewizor na jeden z kanaw, na
ktrych nie nadaje adna stacja telewizyjna. Okoo 1 procent widocznego na
ekranie szumu9 ma swoje rdo w odwiecznej pozostaoci wielkiego wybuchu.
Gdy nastpnym razem bdziesz narzeka, e w telewizji nie ma nic ciekawego,
pamitaj, e zawsze moesz oglda narodziny wszechwiata.
Wprawdzie wszyscy uywaj okrelenia wielki wybuch, lecz wiele
ksiek przestrzega przed dosownym rozumieniem tego zjawiska jako
konwencjonalnej eksplozji. Bya to raczej naga ekspansja na ogromn skal. A
co byo jej przyczyn? - ktry uleg kolapsowi. Wedug tej wersji nasz
wszechwiat stanowi tylko jeden etap w nieskoczonym cyklu ekspandujcych i
zapadajcych si wszechwiatw - niczym pcherzyk w aparacie tlenowym.
Inne hipotezy przypisuj wielki wybuch tak zwanej faszywej prni, polu
skalarnemu lub energii prni - pewnego rodzaju niestabilnoci prni czy
raczej nicoci, ktra istniaa uprzednio. Wydaje si niemoliwe, e co moe
powsta z nicoci, lecz fakt, i niegdy bya nico, a obecnie jest wszechwiat,
stanowi ewidentny dowd, e jest to jednak moliwe. Istniej take hipotezy,
wedug ktrych nasz wszechwiat jest tylko czci wikszego wszechwiata
lub wielu wikszych wszechwiatw, o rnych wymiarach, w ktrych wielkie
wybuchy s na porzdku dziennym. By moe przed wielkim wybuchem
przestrze i czas miay zupenie inn form - dla nas zbyt trudn do
wyobraenia - a wielki wybuch stanowi pewnego rodzaju faz przejciow od
formy, ktrej w aden sposb nie jestemy w stanie poj, do formy, ktr
prbujemy zrozumie. To s pytania z pogranicza religii 10, powiedzia w
wywiadzie dla New York Timesa w 2001 roku dr Andrej Linde, kosmolog ze
Stanford University.
Teoria wielkiego wybuchu nie dotyczy samego wybuchu, lecz mwi o
tym, co zaszo pniej. Nawiasem mwic, pniej to nie jest waciwe sowo.
Naukowcy sdz, e z pomoc do zaawansowanej matematyki oraz
obserwacji i wynikw eksperymentw w akceleratorach czstek potrafi
spojrze wstecz a do 10-43 sekundy od momentu stworzenia, gdy wszechwiat
by wci tak may, e zobaczenie go wymagaoby mikroskopu. Nie warto
mdle na widok kadej niezwykej liczby, lecz od czasu do czasu warto si im
przyjrze, choby po to, aby uwiadomi sobie ich niewiarygodn i niepojt
rozpito. Zatem 10-43 sekundy oznacza
0,0000000000000000000000000000000000000000001 cz sekundy lub jedn
dziesit z milionowej z bilionowej z bilionowej z bilionowej czci sekundy*11.
* Wzmianka o wykadniczym zapisie liczb. Bardzo due liczby s
niewygodne w zapisie i jeszcze mniej wygodne przy czytaniu, wic naukowcy
stosuj skrtowy zapis wykorzystujcy potgi (czyli wielokrotnoci) liczby 10.
W tej notacji na przykad liczba
10 000 000 000jest zapisana jako 1010, a 6 500 000jako 6,5 x 106. Zasada
jest bardzo prosta i opiera si na wielokrotnociach liczby 10:10 x 10 (czyli 100)
staje si 102,10 x 10 x
10 (czyli 1000) staje si 103 i tak dalej. Mona w ten sposb wygodnie
zapisa niemal dowolnie du liczb. May wykadnik oznacza liczb zer, ktre
naley wstawi po duej, gwnej liczbie. Ujemne wykadniki daj w zasadzie
lustrzane odbicie, umoliwiajc zapis
Wikszo z tego, co wiemy, albo sdzimy, e wiemy, na temat
pocztkowej fazy istnienia wszechwiata wie si z koncepcj tak zwanej teorii
inflacyjnej, ktr wysun mody fizyk ze Stanford University (obecnie w MIT),
Alan Guth. Mia wtedy 32 lata i - wedug jego wasnej opinii jego wczesny
dorobek12 by raczej niepozorny. Prawdopodobnie nie dokonaby swego
wielkiego odkrycia, gdyby nie wysucha wykadu na temat wielkiego wybuchu,
ktry wygosi nie kto inny jak sam Robert Dicke. Wykad zainspirowa Gutha
do zajcia si kosmologi13, a w szczeglnoci narodzinami wszechwiata.
W rezultacie powstaa teoria inflacji, zgodnie z ktr uamek sekundy po
swoich narodzinach wszechwiat przeszed faz gwatownej ekspansji, w czasie
ktrej nieustannie podwaja swoje rozmiary co 10 34 sekundy. Ta faza ekspansji,
lub inflacji, trwaa zaledwie 10~30 sekundy14 - - czyli jedn milionow z
milionowej z milionowej z milionowej z milionowej czci sekundy - lecz w
tym okresie rozmiary wszechwiata ulegy zmianie od czego, co mgby
zmieci w doni, do czego 10 000 000 000 000 000 000 000 000 razy
wikszego15. Teoria inflacji pozwala wyjani, skd si wziy niejednorodnoci
materii (zmarszczki i wiry), dziki ktrym nasz wszechwiat jest taki, jaki
jest. Bez nich nie byoby skupisk materii, gwiazd, planet, lecz jedynie dryfujcy
gaz i wieczna ciemno.
Zgodnie z teori Gutha grawitacja pojawia si po jednej dziesitej z
milionowej z bilionowej z bilionowej z bilionowej czci sekundy. Po kolejnym,
rwnie krtkim uamku sekundy, do grawitacji doczy elektromagnetyzm oraz
silne i sabe oddziaywania jdrowe - esencja fizyki. W chwil pniej pojawiy
si czstki elementarne - esencja esencji - roje fotonw, protonw, elektronw,
neutronw, z ktrych kady liczy midzy 1079 a 1089 czstek, wedug
standardowej wersji wielkiego wybuchu. bardzo maych liczb: wykadnik
oznacza liczb zer, ktre naley umieci po przecinku dziesitnym, wliczajc
zero z lewej strony przecinka (10~* oznacza wic 0,0001). Zasada jest bardzo
pikna, lecz nieodmiennie wprawia mnie w zdumienie fakt, e kto potrafi
natychmiast zinterpretowa 1,4 x 10 km3 jako 1,4 miliarda kilometrw
szeciennych; rwnie mocno dziwi mnie fakt, e pierwsza z powyszych form
zapisu zostaa uyta w ksice przeznaczonej dla laika (skd zaczerpnem ten
przykad). Zakadajc, e u wielu czytelnikw znajomo matematyki jest
zbliona do mojej, bd si stara nie naduywa notacji wykadniczej,
aczkolwiek w niektrych sytuacjach bdzie to raczej nieuniknione, na przykad
w rozdziale opisujcym zjawiska na skal kosmiczn.
Takie liczby i zjawiska s oczywicie trudne do wyobraenia. W jednym,
brzemiennym w skutki momencie, zostalimy obdarzeni ogromnym - o rednicy
co najmniej 100 miliardw lat wietlnych, lecz niewykluczone, e znacznie
wikszej lub nawet nieskoczonej - wszechwiatem, doskonale przygotowanym
do stworzenia gwiazd, galaktyk i innych zoonych ukadw16.
Jeszcze bardziej zadziwiajcy, przynajmniej z naszego punktu widzenia,
jest fakt, e wszechwiat okaza si wyjtkowo dobrze przygotowany dla nas.
Gdyby by tylko troszk inny - gdyby na przykad grawitacja bya nieznacznie
silniejsza lub sabsza, gdyby rozszerza si troch szybciej lub troch wolniej -
nie powstayby stabilne izotopy pierwiastkw, z ktrych jestemy zbudowani
my sami oraz ziemia, po ktrej stpamy. Gdyby gra - | witacja bya silniejsza,
wszechwiat miaby inne wymiary oraz inn gsto i zapadby si jak le
postawiony namiot Gdyby grawitacja bya sabsza, nie doszoby do powstania
skupisk materii. Wszechwiat na zawsze pozostaby pusty i nieciekawy.
Niektrzy eksperci sdz, e to nadzwyczajne przystosowanie mona
do prosto wytumaczy. By moe nasz wielki wybuch jest tylko jednym z
wielu wielkich wybuchw. By moe jest jednym z bilionw bilionw wielkich
wybuchw powtarzajcych si w przepastnej nieskoczonoci przestrzeni i
czasu. A my istniejemy w tym konkretnym wcieleniu, poniewa tylko w nim
moemy istnie. Jak uj to Edward P. Tryon z Columbia University: Na
pytanie, dlaczego tak si stao, stawiam niemiao skromn hipotez, e nasz
wszechwiat jest po prostu jedn z tych rzeczy, ktre od czasu do czasu si
zdarzaj. Hipotez Tryona nastpujco skomentowa Guth:.Aczkolwiek
stworzenie wszechwiata moe by bardzo mao prawdopodobne, Tryon zwrci
uwag na to, e nikt nie policzy nieudanych prb17.
Brytyjski uczony, popularyzator nauki, astronom krlewski Martin Rees
uwaa, e istnieje wiele wszechwiatw, by moe nawet nieskoczenie wiele.
Kady z nich ma inne cechy lub inn kombinacj cech, a my po prostu yjemy
w tym wszechwiecie, ktrego kombinacja cech pozwala nam istnie. Rees
odwouje si do analogii ze sklepem z ubraniami 18: Nie ma nic dziwnego w
tym, e w olbrzymim sklepie odzieowym znajdziesz w kocu co, co na ciebie
pasuje. W olbrzymim zbiorze wszechwiatw, rzdzonych przez rne zestawy
staych fizycznych, w kocu znajdzie sie taki, ktrego stae fizyczne sprzyjaj
powstaniu i podtrzymaniu ycia. Mv yjemy w takim wszechwiecie.
Rees uwaa, e naszym wszechwiatem rzdzi sze liczb. Gdyby
ktrakolwiek z nich bya cho troch inna, sprawy potoczyyby si zupenie
inaczej. Istnienie wszechwiata w takiej formie, jak widzimy, wymagana
przykad, aby wodr by zamieniany w hel w cile okrelony sposb H w
szczeglnoci siedem tysicznych masy wodoru musi zamienia sie w energi.
Gdyby cho troch zmniejszy t liczb - na przykad z 0,007 do 0,006 -
transformacja wodoru w hel byaby niemoliwa i wszechwiat skadaby si z
samego wodoru. Gdyby dla odmiany zwikszy wspczynnik - powiedzmy do
0,008 - tempo powstawania helu byoby tak due, e wodr dawno przestaby
istnie. W jednym i w drugim przypadku nieznaczna zmiana staej fizycznej
powoduje19, e nie zaistniaby wszechwiat w takiej postaci, jak znamy i jakiej
potrzebujemy.
W tym miejscu powinienem zaznaczy, e jak dotd wszystko jest I w
porzdku. Na dusz met moe si okaza, e grawitacja jest jednak I troch
zbyt silna20 i ktrego dnia zdoa zatrzyma i zawrci ekspansj wszechwiata,
a w kocu doprowadzi go do zapadnicia si w kolejn] osobliwo, po ktrej
cay proces moe si powtrzy. Rwnie dobrze moe si jednak okaza, e
grawitacja jest troch zbyt saba. W tym przypadku wszechwiat bdzie si
rozszerza w nieskoczono. Czstki materii bd si oddala od siebie,
oddziaywania midzy nimi bd coraz j sabsze, wszechwiat bdzie coraz
wikszy, coraz bardziej pusty i coraz i bardziej pozbawiony wewntrznego
ruchu, a w kocu stanie si martwy, i Trzecia opcja jest taka, e grawitacja jest
idealnie dostrojona - tak sytuacj kosmolodzy okrelaj terminem gsto
krytyczna - dziki czemu j wymiary wszechwiata zawsze bd takie, jakie s, i
ewolucja wszechwiata bdzie trwa wiecznie. Kosmolodzy niekiedy mwi w
takim przypadku o efekcie Zotowosej - wszystko jest takie, jakie by po-;
winno. (Wedug bardziej oficjalnej terminologii powysze trzy moliwe
scenariusze s okrelane jako wszechwiat zamknity, otwarty i paski).
Kady z nas zada sobie kiedy pytanie: Co by si stao, gdybym pojecha
na kraniec wszechwiata i wystawi gow na zewntrz? Gdzie znalazaby si
moja gowa, skoro nie byaby ju wewntrz wszechwiata? Co zobaczybym na
zewntrz? Odpowied jest rwnie prosta, co rozczarowujca: nigdy nie dotrzesz
do kraca wszechwiata. Nie dlatego, e trwaoby to zbyt dugo - aczkolwiek
taka wycieczka musiaaby oczywicie troch potrwa - lecz dlatego, e nawet
gdyby odwanie i niezmordowanie podrowa, poruszajc si wci wzdu
linii prostej, bynajmniej nie dotarby do granicy, lecz wrciby w to samo
miejsce, z ktrego wyruszye (co zapewne zniechcioby ci do podejmowania
kolejnych prb). Zgodnie z teori wzgldnoci Einsteina (do ktrej dojdziemy w
dalszej czci ksiki) wszechwiat jest zakrzywiony. Nie powinnimy
wyobraa sobie wszechwiata jako duego, rozszerzajcego si bbla,
poniewa przestrze jest zakrzywiona w taki sposb, e wszechwiat jest
skoczony, lecz pozbawiony granic. Samo rozszerzanie si wszechwiata take
naley traktowa ostronie. Jak pisze Steven Weinberg, laureat Nagrody Nobla,
ukady soneczne i galaktyki nie rozszerzaj si, sama przestrze rwnie si
nie rozszerza, lecz galaktyki oddalaj si od siebie 21. Wszystko to stanowi
swego rodzaju wyzwanie dla intuicji. Biolog J.B.S. Haldane wypowiedzia w
tym kontekcie sw synn uwag: Wszechwiat jest nie tylko dziwniejszy, ni
sobie wyobraamy, jest dziwniejszy, ni potrafimy sobie wyobrazi.
Dla wyjanienia krzywizny wszechwiata przywouje si zwykle przykad
paszczaka, istoty yjcej w dwuwymiarowym wszechwiecie, w ktrym
wszystko jest paskie. Owa istota, ktra nigdy nie widziaa sfery, zostaje
przeniesiona na Ziemi. Wyruszajc w podr w poszukiwaniu kraca Ziemi,
paszczak nigdy nie znajdzie adnego kraca, lecz w kocu wrci do miejsca, z
ktrego wyruszy, co zapewne niepomiernie go zdziwi. Prbujc wyjani
przyczyny i zrozumie zakrzywienie przestrzeni, jestemy w takiej samej
sytuacji jak nasz skonfundowany paszczak, z t rnic, e nasz konfiizj
wywouje przestrze o wikszej liczbie wymiarw.
Podobnie jak nie istnieje kraniec wszechwiata, nie istnieje rwnie jego
rodek. Nie ma takiego miejsca, w ktrym mgby stan i powiedzie: Tu si
wszystko zaczo. To jest rodek wszystkiego. W s z y s tk o jest rodkiem
wszystkiego. W istocie nie wiemy tego z ca pewnoci, poniewa nie
potrafimy tego matematycznie udowodni. Naukowcy po prostu zakadaj, e
nie moemy by rodkiem wszechwiata22 - cokolwiek to znaczy - i e wszystko
wyglda tak samo z punktu widzenia kadego obserwatora w kadym punkcie
wszechwiata. Lecz nawet tego nie jestemy cakowicie pewni.
Z naszego punktu widzenia wszechwiat siga tak daleko, jak daleko
dotaro wiato od momentu stworzenia. Widoczny wszechwiat - ktry
widzimy, znamy i o ktrym moemy co powiedzie 23 - rozciga si na milion
milionw milionw milionw (czyli 1 000 000 000 000 000 000 000 000) mil.
Lecz wedug wikszoci teorii cay wszechwiat - niekiedy zwany
metawszechwiatem - jest o wiele wikszy. Rees uwaa, e rozmiary tego
wikszego, niewidocznego wszechwiata24 byyby zapisane nie za pomoc
tuzina ani nawet setki, lecz milionw cyfr. Krtko mwic, zanim wystawimy
gow na jakie nieokrelone zewntrz, mamy przed sob wicej, o wiele wicej
przestrzeni, ni potrafimy sobie wyobrazi.
Przez dugi czas teoria wielkiego wybuchu miaa pewien istotny
mankament, ktry stanowi powany problem dla wikszoci jej zwolennikw:
nie potrafia wyjani, skd my si tu wzilimy. Wprawdzie 98 procenl materii,
ktra obecnie istnieje, powstao w wielkim wybuchu, ale skadaa si ona
wycznie z lekkich pierwiastkw: wodoru, helu i litu, o ktrych wspominalimy
ju wczeniej. Ani jedna cisza czstka nie pojawia si w gazowym tyglu
stworzenia. Nie pojawiy si pierwiastki niezbdne dla naszego istnienia -
wgiel, azot, tlen i caa reszta. Problem polega na tym, e do stworzenia tych
pierwiastkw niezbdne s takie temperatury i cinienia, jakie panoway
podczas wielkiego wybuchu. Skoro jedyny jak dotd wielki wybuch nie
doprowadzi do powstania tych pierwiastkw, to skd one si wziy?
Paradoksalnie, odpowied na to pytanie znalaz kosmolog, ktry by
przeciwnikiem teorii wielkiego wybuchu i ktry stworzy termin wielki
wybuch w przypywie sarkastycznego humoru, w celu zdeprecjonowania go.
Niebawem dojdziemy do pytania, jak si tutaj znalelimy, lecz najpierw
zajmiemy si sprecyzowaniem, gdzie dokadnie jest tutaj.
 Rozdzia 2

WITAJ W UKADZIE SONECZNYM

Wspczeni astronomowie potrafi dokonywa niesamowitych sztuczek.

Gdyby kto zapali zapak na Ksiycu, potrafiliby j dojrze. Na podstawie
malekich waha pooe odlegych gwiazd1 umiej wywnioskowa rozmiary i
ksztat orbit, a nawet moliwoci podtrzymania ycia na planetach tak
odlegych, e potrzebowalibymy p miliona lat, eby tam dotrze. Ich
radioteleskopy rejestruj tak sabe sygnay, e cakowita ilo energii spoza
Ukadu Sonecznego, zebrana przez wszystkie radioteleskopy od pocztku ich
dziaania (czyli od 1951 roku), wynosi mniej ni energia pojedynczego patka
niegu opadajcego na ziemi2, jak uj to Carl Sagan.
Krtko mwic, niewiele rzeczy we wszechwiecie moe uj uwagi
astronomw. Tym bardziej zadziwiajcy wydaje si fakt, e a do 1978 roku
nikt nie spostrzeg ksiyca krcego wok Plutona. W lecie 1978 roku James
Christy3, mody amerykaski astronom z Lowell Observatory we Flagstaff, w
Arizonie, spostrzeg co dziwnego w trakcie rutynowej inspekcji
fotograficznych obrazw Plutona - niewyran, sabo widoczn plamk. Po
konsultacji z koleg z tego samego obserwatorium, Robertem Harringtonem,
doszed do wniosku, e plamka z ca pewnoci nie jest Plutonem, a zatem
musi by obrazem ksiyca. I to nie byle jakiego ksiyca - w proporcji do
macierzystej planety jest to najwikszy ksiyc Ukadu Sonecznego.
Odkrycie to jeszcze bardziej nadwtlio i tak ju niepewny status Plutona
jako planety. Obecno ksiyca oznacza bowiem, e sam Pluton jest jeszcze
mniejszy, ni uprzednio sdzono4 - mniejszy nawet od Merkurego. A siedem
ksiycw w Ukadzie Sonecznym, wliczajc ziemski Ksiyc, przewysza
Plutona rozmiarami.
 Mona sobie zada do oczywiste pytanie, dlaczego tak dugo nikt nie
zauway ksiyca w naszym wasnym Ukadzie Sonecznym.
Odpowiedzialno rozkada si na trzy czynniki: czciowo wie si z kwesti,
w ktr stron astronomowie kieruj swe instrumenty; czciowo z kwesti, do
czego ich instrumenty s zaprojektowane; czciowo odpowiedzialny jest sam
Pluton. Najwaniejszy jest pierwszy z powyszych czynnikw. Jak mwi
astronom Clark Chapman5: Wikszo ludzi sdzi, e astronomowie wychodz
w nocy z domu, eby przeglda niebo. W rzeczywistoci jest zupenie inaczej.
Prawie wszystkie teleskopy na wiecie s zaprojektowane w celu obserwacji
malekich fragmentw nieba w poszukiwaniu odlegych galaktyk, kwazarw
lub czarnych dziur. Jedyna sie teleskopw przeznaczona do skanowania nieba
zostaa zaprojektowana i zbudowana przez armi.
Rzeczywisto obserwacji astronomicznych jest do odmienna od tego,
do czego przyzwyczaiy nas artystyczne impresje i publikacje zamieszczane w
mediach. Na fotografiach Christyego Plutona reprezentuje sabo widoczna,
niewyrana plamka, a obraz jego ksiyca - maleka, trudna do odrnienia
plamka obok plamki - w niczym nie przypomina romantycznie podwietlonych,
ostro zarysowanych obrazkw z National Geographic. Obraz by w istocie tak
niewyrany, e dopiero po siedmiu latach ksiyc zosta ponownie
zaobserwowany6, co ostatecznie potwierdzio jego istnienie.
Interesujcym zbiegiem okolicznoci odkrycie ksiyca Plutona miao
miejsce we Flagstaff, w Arizonie, w tym samym obserwatorium, w ktrym w
l^Oroku Percival Lowell odkry samego Plutona. Lowell pochodzi z Bostonu,
wywodzi si z jednej z najstarszych i najbogatszych bostoskich rodzin (to
wanie o niej mwi synne powiedzenie, w ktrym symbolami Bostonu s
fasola i dorsz, Lowellowie rozmawiaj wycznie z Cabotami, a Cabotowie
wycznie z Bogiem), zaoy synne obserwatorium, noszce dzi jego imi,
lecz najlepiej jest pamitany jako odkrywca kanaw na Marsie. Wierzy, e
kanay owe zbudowali przedsibiorczy Marsjanie, aby transportowa wod ze
stref polarnych do urodzajnych, lecz suchych obszarw w pobliu rwnika.
Rwnie mocno jak w przypadku kanaw na Marsie Lowell by
przekonany, e poza orbit Neptuna musi istnie kolejna, nieznana planeta.
Opiera swe przekonanie na odkrytych przez siebie nieregularnociach
orbitalnych ruchw Urana i Neptuna. Ostatnie lata swego ycia spdzi na
bezowocnych poszukiwaniach gazowego giganta, ktrego nazwa planet X i
ktrego istnienia by tak pewny jak kanaw na Marsie. Zmar w1916 roku,
przynajmniej czciowo w wyniku wyczerpania zwizanego z niestrudzonymi
poszukiwaniami planety X. Spadkobiercw Lowella znacznie bardziej
interesoway sprawy majtkowe, w wyniku czego kwestia istnienia planety X
stopniowo popada w zapomnienie. Dopiero w 1929 roku dyrekcja Lowell
Observatory podja na nowo poszukiwania (czciowo w celu odwrcenia
uwagi od historii z kanaami na Marsie, ktra tymczasem w znacznym stopniu
nadwtlia reputacj obserwatorium) i zatrudnia w tym celu pewnego modego
czowieka ze stanu Kansas, Clydea Tombaugh.
Tombaugh nie by zawodowym astronomem, lecz by bystry i pracowity.
Ostatecznie, po roku cierpliwej pracy spostrzeg sab plamk wiata na
byszczcym firmamencie7. Odkrycie Plutona przez Tombaugh graniczyo z
cudem, poniewa obserwacje ruchw Urana i Neptuna, na ktrych Lowell
opiera swoj hipotez, okazay si cakowicie bdne. Tombaugh natychmiast
si zorientowa, e nowa planeta w niczym nie przypomina gazowego giganta,
ktrego spodziewa si Lowell. Wszelkie zastrzeenia co do charakteru nowej
planety zostay jednak zignorowane. To bya pierwsza planeta odkryta przez
amerykaskiego astronoma i natychmiast dostaa si na czowki wszystkich
gazet, wywoujc ekstaz. Nikt nie zawraca sobie gowy faktem, e w
rzeczywistoci jest to jedynie spory kawaek lodu. Nazwa Pluton zostaa
wybrana midzy innymi ze wzgldu na zbieno pierwszych dwch liter z
inicjaami Percivala Lowella, ktrego pomiertnie uznano za geniusza.
Tombaugh zosta niemal cakowicie zapomniany i obecnie pamitaj o nim
jedynie astronomowie planetami.
Niektrzy astronomowie nadal sdz, e planeta X istnieje 8. Nie maj na
myli Plutona, a raczej co bardziej zblionego do hipotezy Lowella -
prawdziwego giganta, wikszego (moe nawet dziesiciokrotnie) ni Jowisz,
lecz jak dotd niewidocznego, poniewa dociera do niego tak mao wiata
sonecznego, e prawie nic nie odbija si w nasz stron. Nie byby to jednak
obiekt w rodzaju Jowisza czy Saturna, lecz znacznie bardziej odlegy - mwimy
tu o odlegociach rzdu 4,5 biliona mil - i bardziej przypominajcy niedosz
gwiazd ni konwencjonaln planet. Hipoteza ta opiera si czciowo na
wynikach obserwacji - wikszo gwiazd w kosmosie tworzy ukady podwjne
(dwie gwiazdy krce wok siebie nawzajem). Nasze samotne Soce stanowi
raczej wyjtek ni regu.
Wrmy do Plutona. Nikt nie zna jego dokadnych rozmiarw. Nie
wiemy, z czego jest zrobiony. Nawet jego status planety nie jest cakiem pewny.
Wielu astronomw uwaa, e Pluton w ogle nie jest planet, a jedynie
najwikszym dotychczas zaobserwowanym obiektem w strefie kosmicznego
gruzu, zwanej pasem Kuipera. Idea pasa Kuipera siga 1930 roku i pochodzi od
astronoma F.C. Leonarda9. Spopularyzowa j Gerard Kui per, holenderski
astronom pracujcy w Ameryce. Pas Kuipera stanowi rdo tak zwanych
krtkookresowych komet, ktre odwiedzaj nas do regularnie - najsynniejsz
z nich jest kometa Halleya. Niezmiernie rzadko widywane komety
dugookresowe (midzy innymi niedawno obserwowane komety HaleaBoppa
oraz Hyakutake) pochodz ze znacznie dalej pooonego oboku Oorta, o
ktrym jeszcze bdzie mowa.
W porwnaniu z pozostaymi planetami Ukadu Sonecznego Pluton nie
tylko jest karem, lecz take pod wieloma innymi wzgldami odbiega od
planetarnej normy. Jego orbita jest na tyle nieregularna, e nikt nie potrafi
precyzyjnie okreli, gdzie bdzie si znajdowa za kolejne sto lat. Wszystkie
planety kr wok Soca mniej wicej w tej samej paszczynie, wzgldem
ktrej jedynie paszczyzna orbity Plutona jest do mocno odchylona - o okoo
17 stopni - jak krzywo naoony kapelusz. Orbita jest take znacznie wyduona,
co powoduje, e przez dugie okresy Pluton znajduje si bliej Soca (i zarazem
Ziemi) ni Neptun. Przez wiksz cz dziewitnastego i dwudziestego stulecia
Neptun by w istocie najdalej pooon planet Ukadu Sonecznego. Dopiero
cakiem niedawno, 11 lutego 1999 roku, Pluton powrci na zewntrzny pas
ruchu10, na ktrym pozostanie przez kolejne 228 lat.
Nawet jeeli zaliczymy Plutona do planet, to musimy si pogodzi z
pewnymi niezwykymi cechami tej planety. Pluton jest bardzo may - jego masa
odpowiada okoo wierci procenta masy Ziemi. Gdyby posadzi go na
powierzchni Stanw Zjednoczonych, to nie zajby nawet poowy. Wok
Soca kr cztery mae, kamienne planety wewntrzne, cztery gazowe giganty
zewntrzne oraz jedna samotna brya lodu. Co wicej, mamy powody sdzi, e
niebawem zaczniemy odkrywa inne, moe nawet wiksze bryy lodu w tej
samej okolicy, w ktrej kry Pluton. Wtedy status Plutona stanie si naprawd
problematyczny. Po odkryciu ksiyca Plutona w 2002 roku astronomowie
zaczli nieco uwaniej przyglda si tej czci nieba i do grudnia tego roku
odkryli nie mniej ni 600 dodatkowych Obiektw Transneptunowych 11
(zwanych take plutinami). Jeden z nich, nazwany Varuna, jest prawie tak duy
jak ksiyc Plutona. Astronomowie sdz, e mog istnie miliardy takich
obiektw, a jedyna trudno w ich zlokalizowaniu polega na tym, e wikszo
z nich jest w zasadzie niewidoczna.
Przecitne albedo (czyli wspczynnik odbicia wiata) wynosi zaledwie 4
procent. Mniej wicej tyle samo wiata odbija brya wgla drzewnego 12 - nic
dziwnego, e z odlegoci 6 miliardw kilometrw trudno j dostrzec.
Ile to jest 6 miliardw kilometrw? Tak odlego trudno sobie
bezporednio wyobrazi, sprbujmy wic - w celach edukacyjnorozrywkowych
- wybra si w podr w kosmos. Na pocztek nie bdziemy si wypuszcza
zbyt daleko - jedynie do granic Ukadu Sonecznego. Pozwoli nam to si
przekona, jak duy jest kosmos i jak ma jego cz zajmujemy.
Na pocztek za wiadomo - nie wrcimy do domu na kolacj.
Podrujc nawet z prdkoci wiata (300 000 kilometrw na sekund),
potrzebowalibymy siedmiu godzin, aby dotrze do Plutona. W rzeczywistoci
nie bdziemy oczywicie podrowa z prdkoci wiata, ani nawet z
prdkoci choby zblion do prdkoci wiata. Bdziemy porusza si z
prdkoci statku kosmicznego. To s znacznie stateczniejsze prdkoci. Jak
dotd pod wzgldem prdkoci poruszania si palm pierwszestwa wrd
obiektw stworzonych przez czowieka dzier statki Voyager 1 i Voyager
2, ktre obecnie oddalaj si od nas z prdkoci 56 000 kilometrw na
godzin13.
Termin startu Voyagerw (Voyager 2 zosta wystrzelony w sierpniu,
a Voyager 1 we wrzeniu 1977 roku) by zwizany z korzystnym ustawieniem
Jowisza, Saturna, Urana i Neptuna - planetarn koincydencj, ktra zdarza si
zaledwie raz na 175 lat. Start zaplanowano z tak dobranym wyprzedzeniem, aby
oba statki mogy wykorzysta efekt grawitacyjnej procy w celu przyspieszenia
lotu po kolejnych przejciach w pobliu kadej z tych trzech planet.
Wykorzystanie potnej grawitacji gazowych gigantw pozwolio na znaczne
skrcenie lotu, ale i tak podr do Urana trwaa siedem lat, a przecicie orbity
Plutona nastpio po dwunastu latach od startu. W styczniu 2006 roku NASA
wysaa statek New Horizons w kierunku Plutona. Wykorzystanie grawitacji
Jowisza oraz pewnych konsekwencji postpu technologicznego pozwoli skrci
podr do mniej wicej dziesiciu lat, aczkolwiek obawiam si, e podr
powrotna trwaaby znacznie duej. Tak czy inaczej, bdzie to duga wyprawa.
Jedn z pierwszych myli, ktre przychodz do gowy, gdy rozwaa si
tego rodzaju przedsiwzicia, jest konstatacja, e sowo przestrze stanowi
wyjtkowo trafne okrelenie. Kosmos, oglnie rzecz biorc, jest ekstremalnie
pusty i raczej mao urozmaicony. Nasz Ukad Soneczny moe si wydawa
wyjtkowo rnorodny i oywiony, lecz wszystko, co si na skada - Soce,
planety, ksiyce, miliardy ska w pasie asteroid, komety oraz wszelki inny
kosmiczny detrytus - wypeniaj cznie mniejsz objto ni jedna bilionowa
cz dostpnej przestrzeni14. adna z map Ukadu Sonecznego, ktre ogldae
w szkole, nawet w przyblieniu nie zachowuje skali. Wikszo szkolnych map
ukazuje planety jedna po drugiej w jednakowych odstpach - na wielu
ilustracjach zewntrzne planety rzucaj cienie na siebie nawzajem - lecz jest to
oszustwo; oszustwo konieczne, aby wszystkie planety zmieciy si na jednym
kawaku papieru. W rzeczywistoci Neptun nie znajduje si tylko troch dalej
ni Jowisz. Neptun kry prawie sze razy dalej od Soca ni Jowisz, a ilo
wiata sonecznego, ktra dociera do Neptuna, stanowi zaledwie 3 procent
wiata padajcego na Jowisza.
Odlegoci w Ukadzie Sonecznym s tak ogromne, e nie istnieje aden
praktyczny sposb narysowania go we waciwej skali, nawet gdyby cay
podrcznik zoy w harmonijk. Gdyby tak dobra skal, aby Ziemia bya
przedstawiona w postaci ziarenka grochu, Jowisz znalazby si w odlegoci
ponad 300 metrw, a Pluton w odlegoci 2,5 kilometra (i miaby rozmiary
bakterii, wic i tak by go nie zobaczy). W tej samej skali Proxima Centauri,
nasza najblisza gwiazda, znalazaby si w odlegoci 16 000 kilometrw.
Nawet gdyby wszystko pomniejszy do takich rozmiarw;, e Jowisz miaby
rozmiary kropki na kocu tego zdania, Pluton byby nie wikszy od pojedynczej
molekuy, a i tak wyldowaby 10 metrw od nas.
Ukad Soneczny jest naprawd ogromny. Gdy dotrzemy do Plutona;,
bdziemy tak daleko, e Soce - nasze drogie, ciepe, jasne, yciodajne Soce -
zmniejszy si do rozmiarw gwki od szpilki i bdzie tylko troch janiejsze od
najjaniejszych gwiazd. Nic zatem dziwnego, e w tej bezmiernej pustce nawet
cakiem due obiekty - na przykad ksiyc Plutona - umkny naszej uwagi.
Pod tym wzgldem Pluton nie jest zreszt osamotniony. Przed wypraw
Voyagerw znane byy dwa ksiyce Neptuna - Voyagery odkryy kolejne
sze ksiycw. Gdy chodziem do szkoy, Ukad Soneczny liczy cznie 30
ksiycw. Obecnie znamy co najmniej 9015, z czego okoo jednej trzeciej
odkryto w cigu ostatniej dekady. W kontekcie bada wszechwiata jako
caoci warto sobie uwiadomi, e nie wiemy jeszcze bardzo wielu rzeczy na
temat Ukadu Sonecznego.
Kolejnym spostrzeeniem, jakiego dokonamy, mijajc Plutona, bdzie
fakt, e go mijamy. Jeeli rzucisz okiem na plan podry, przekonasz si, e
podrujemy do granic Ukadu Sonecznego. Pluton stanowi zwykle ostatni
obiekt na szkolnych mapach, lecz w rzeczywistoci nasz Ukad nie koczy si
bynajmniej na orbicie Plutona, nawet w przyblieniu. Nie dotrzemy do
prawdziwej granicy, dopki nie miniemy oboku Oorta, wiata dryfujcych
komet, a na dotarcie do oboku Oorta potrzebujemy... 10 tysicy lat16. Orbita
Plutona nie tylko nie jest granicllkadu Sonecznego - wbrew temu, co sugeruj
szkolne mapy nieba - lecz stanowi zaledwie jedn pidziesiciotysiczn cz
odlegoci do prawdziwej granicy.
Przy obecnym stanie technologii nie mamy oczywicie szans na tak
podr. Wyprawa na Ksiyc, na odlego zaledwie 386 000 kilometrw, wci
stanowi powane wyzwanie. Propozycja zaogowej wyprawy na Marsa, rezultat
chwilowego zawrotu gowy prezydenta Busha, zostaa po cichu odwoana i
stopniowo popada w zapomnienie, poniewa jej koszty zostay oszacowane na
450 miliardw dolarw, nie liczc zagroenia ycia czonkw zaogi 17 (ich DNA
zostaoby zniszczone przez wysokoenergetyczne czstki promieniowania
sonecznego, przed ktrymi nie mogliby by skutecznie chronieni).
Opierajc si na tym, co obecnie wiemy i umiemy, oraz na tym, co w
granicach rozsdku potrafimy przewidywa, mona uzna, e nie ma absolutnie
adnych szans, aby jakakolwiek ludzka istota moga kiedykolwiek dotrze do
granic Ukadu Sonecznego. To dla nas za daleko. Nawet za pomoc Teleskopu
Hubblea nie potrafimy zajrze w gb oboku Oorta* i w istocie nie wiemy z
ca pewnoci, co tam jest. Jego istnienie jest do prawdopodobne, lecz jak
dotd cakowicie hipotetyczne.
 Obok Oorta zaczyna si gdzie daleko poza orbit Plutona i rozciga si
na jakie dwa lata wietlne. To niemal wszystko, co mona z odrobin pewnoci
powiedzie na jego temat. Podstawow miar odlegoci w astronomii jest tak
zwana jednostka astronomiczna, w skrcie AU
* Niekiedy zwany obokiem pikaOorta, od nazwisk estoskiego
astronoma Ernsta pika, ktry pierwszy wysun t hipotez w 1932 roku, oraz
holenderskiego astronoma Jana Oorta, ktry 18 lat pniej j rozwin.
(Astronomlcal Unit), rwna odlegoci Ziemi od Soca. Pluton znajduje i
si w odlegoci 40 AU od nas, obok Oorta wypada w odlegoci okoo I 50 000
AU. Krtko mwic, jest daleko.
Przypumy jednak, e udao nam si dotrze do oboku Oorta. Pierw-]
sze, co zauwaymy, to pustka i spokj. Jestemy bardzo, bardzo daleko od
wszystkiego - nawet nasze Soce nie jest ju najjaniejsz gwiazd na niebie.
Grawitacja Soca nadal wystarcza, aby utrzyma wszystkie te koj mety na ich
orbitach, aczkolwiek jest ju na tyle saba, e komety dryfuj statecznie, nie
przekraczajc prdkoci 220 mil na godzin18. Od czasu do czasu jedna z komet
zostaje wytrcona ze swojej orbity przez jakie grawitacyjne perturbacje, na
przykad przez blisko pooongwiazd. W rezultacie kometa moe zosta
wyrzucona daleko w przestrze, aby ju nigdy nie i wrci; niekiedy jednak
zachodzi odmienny scenariusz - kometa trafiana wyduon orbit
woksoneczn. Zazwyczaj w cigu roku wewntrzny! obszar Ukadu
Sonecznego odwiedzaj trzy lub cztery takie dugookresoJ we komety.
Niekiedy tym zabkanym wdrowcom zdarza si trafi w co; twardego, na
przykad w Ziemi. Dlatego tu jestemy - aby zobaczy komet, ktra wanie
zacza sw dug drog w kierunku centrum Ukadu Sonecznego. Jej podr
zakoczy si takim wanie przypadkowym trafieniem, a przypadkowym celem
bdzie Manson w stanie Iowa. Zanim do tego dojdzie, upynie jednak troch
czasu - co najmniej trzy lub cztery/ miliony lat - wic na razie j opucimy, aby
powrci w dalszej czci naszej historii.
 Wic tak wyglda Ukad Soneczny. A co jest dalej? No c, nic albo
bardzo wiele, zalenie od punktu widzenia.
Najzwilej rzecz ujmujc, nie ma tam nic. Najdoskonalsza ziemska
prnia, wytworzona za pomoc najdoskonalszej ludzkiej technologii, nie jest
nawet w przyblieniu tak pusta jak przestrze midzygwiezdna 19. Zanim
natrafisz na cokolwiek innego, bdziesz musia pokona cakiem spory kawaek
tej pustki. Nasza najblisza ssiadka, Proxima Centauri 20, jedna z trzech gwiazd
tworzcych potrjny ukad zwany Alfa Centauri, znajduje si w odlegoci 4,3
roku wietlnego od nas. W skali caej galaktyki to maleki kroczek, lecz w
naszych ludzkich kategoriach to cakiem spory kawaek - 100 milionw razy
dalej ni do Ksiyca. Podr na Proxim zajaby nam co najmniej 25 tysicy
lat. Nawet gdybymy tam dotarli, znalelibymy si w ssiedztwie samotnej
trjki gwiazd w rodku ogromnej pustki. Dotarcie do nastpnego ssiada,
Syriusza, wymagaoby pokonania kolejnych 4,6 lat wietlnych. Podrujc w
ten sposb, od gwiazdy do gwiazdy, poznalibymy zaledwie nasze najblisze
otoczenie, ale dotarcie choby do centrum naszej galaktyki trwaoby znacznie
duej ni dotychczasowy czas istnienia gatunku ludzkiego.
Powiedzmy to raz jeszcze - przestrze jest ogromna. Przecitna odlego
midzy ssiednimi gwiazdami21 wynosi ponad 30 milionw milionw
kilometrw. To s fantastyczne odlegoci, nawet dla kogo podrujcego z
prdkoci zblion do prdkoci wiata. Jest oczywicie m o I i w e, e
pozaziemskie istoty pokonuj miliardy kilometrw, aby dla rozrywki formowa
uprawy rolin w postaci figur geometrycznych lub postraszy kierowc
ciarwki na pustej drodze w Arizonie (przecie u nich te musz by
nastolatki), lecz nie wydaje si to bardzo realne.
Statystycznie rzecz biorc, prawdopodobiestwo istnienia innych istot
mylcych wydaje si jednak cakiem due. Nikt nie wie, ile gwiazd liczni/
Droga Mleczna - wedug rnych oszacowa od 100 do 400 miliardw! - a
Droga Mleczna jest tylko jedn z okoo 140 miliardw galaktyk, z kt| rych
wiele jest wikszych od naszej. Te ogromne liczby zainspiroway Franka
Draka, astronoma z Comell University, ktry w latach szedziesitych
sformuowa synne rwnanie suce do obliczania prawdopodobiestwa
istnienia zaawansowanych form ycia w kosmosie.
Rwnanie Drakea jest prostym iloczynem kilku wspczynnikw, z
ktrych kady powstaje przez podzielenie dwch liczb: na pocztku liczb
gwiazd w wybranej czci wszechwiata naley podzieli przez liczb gwiazd,
ktre posiadaj ukady planetarne; wynik trzeba nastpnie pomnoy przez
liczb ukadw planetarnych, ktre teoretycznie mogyby podtrzyma ycie;
nastpnie przez liczb ukadw, w ktrych z prostych form ycia mog
wyewoluowa formy inteligentne i tak dalej. Po kadym kolejnym
wspczynniku ostateczny wynik dramatycznie maleje, lecz nawet przy
najbardziej konserwatywnych danych wejciowych liczba zaawansowanych
cywilizacji w samej galaktyce Drogi Mlecznej idzie w miliony.
C za interesujca, a nawet podniecajca myl: jestemy tylko jedn z
milionw zaawansowanych cywilizacji. Niestety, kada z nich okupuje swj
kawaek przestrzeni, przestrze jest taka, jaka jest, i w rezultacie przecitna
odlego midzy dwiema ssiadujcymi cywilizacjami wynosi co najmniej 200
lat wietlnych. To moe brzmie cakiem niewinnie, ale w rzeczywistoci
stanowi do istotn przeszkod. Po pierwsze, nawet jeeli nasi najblisi
ssiedzi wiedz o naszym istnieniu i potrafi nas jako dojrze przez swoje
teleskopy, bynajmniej nie widz ani ciebie, ani mnie. Do ich teleskopw dociera
wiato, ktre opucio Ziemi 200 lat temu. Wanie ogldaj rewolucj
francusk, Thomasa Jeffersona, osobnikw (paradujcych w jedwabnych
poczochach i pudrowanych perukach. Widz ludzi, ktrzy nie wiedz, co to
jest atom, nie znaj pojcia genu, wytwarzaj elektiyczno przez pocieranie
bursztynowego prta o kawaek futra i uwaaj to za interesujc sztuczk.
Jeeli nawet nasi ssiedzi wyl do nas jak wiadomo (jeeli wyl j dzisiaj,
to dotrze do nas za kolejne 200 lat), to zaczn j zapewne od mocium panie, a
nastpnie pogratuluj^ nam sukcesw w rozwoju transportu (na widok rasowych
koni cigncych wytworny powz) oraz owietlenia (tuszczem wielorybim).
200 lat wietlnych to zbyt dua odlego na jakkolwiek sensown
komunikacj.
Nawet jeeli nie jestemy sami w kosmosie, raczej nie powinnimy si
spodziewa, e kto wpadnie po poudniu na herbat. Carl Sagan oszacowa, e
liczba planet we wszechwiecie wynosi okoo 10 miliardw bilionw. W aden
sposb nie umiem sobie wyobrazi takiej liczby, lecz rwnie trudny do
wyobraenia jest ogrom przestrzeni, w ktrej te planety s rozrzucone.
Gdybymy losowo wybrali jakie miejsce we wszechwies cie 22, to szansa
trafienia w poblie ktrej z tych planet byaby mniejsza ni jedna na miliard
bilionw bilionw (czyli jedynka z 33 zerami). wiaty s niezwykle rzadkie.
W takim razie powinnimy chyba jednak si cieszy, e w 1999 roku
Midzynarodowa Unia Astronomiczna oficjalnie uznaa Plutona za planet.
Wszechwiat jest na tyle duy i przestronny, e nie musimy si obawia, i kto
zablokuje nam wjazd do garau.
 Rozdzia 3

WSZECHWIAT WIELEBNEGO EVANSA

Gdy niebo jest czyste, a Ksiyc nie wieci zbyt mocno, wielebny Robert Evans,
osoba cicha i o pogodnym usposobieniu, wynosi pokany teleskop na taras
swojego domu w Grach Bkitnych w Australii, okoo 80 kilometrw na
zachd od Sydney. Spogldajc w teleskop, wielebny Evans patrzy w odleg
przeszo i poszukuje gincych gwiazd.
Spogldanie w przeszo jest oczywicie atwe. Wystarczy rzuci okiem
na nocne niebo, aby zobaczy bardzo odleg przeszo. Zobaczy gwiazdy nie
takie, jakie s dzi, lecz takie, jakie byy wtedy, gdy opucio je wiato, ktre
wanie wpada do twoich oczu. Gwiazda Polarna, nasza wierna towarzyszka,
moe nadal tam by, lecz rwnie dobrze moga si wypali w styczniu zeszego
roku lub w styczniu 1854 roku, lub w dowolnym innym momencie od
pocztkw czternastego wieku, a wie ojej losie jeszcze do nas nie dotara.
Jedyne, co moemy stwierdzi, to fakt, e 680 lat temu o tej porze roku jeszcze
tam bya. Gwiazdy rodz si i gin; wielebny Evans potrafi spostrzec te
momenty gwiezdnych poegna lepiej ni ktokolwiek inny na caym wiecie.
W cigu dnia Evans jest pastorem (obecnie czciowo na emeryturze)
Uniting Church of Australia. Od czasu do czasu wypenia liturgiczne obowizki
w zastpstwie aktualnego pastora swej parafii, a w wolnych chwilach zajmuje
si histori dziewitnastowiecznych ruchw religijnych. W nocy skromny pastor
staje si astronomem, i to do szczeglnego rodzaju - owc supernowych.
Supernowa zdarza si wtedy, gdy bardzo dua gwiazda, znacznie wiksza
od naszego Soca, zapada si, w wyniku czego dochodzi do spektakularnej
eksplozji, w ktrej wydzielona zostaje energia ponad 100 miliardw soc 1.
Przez krtki czas supernowa wieci janiej ni wszystkie gwiazdy jej
macierzystej galaktyki razem wzite. Jak bilion bomb wodorowych naraz 2,
mwi Evans. Gdyby wybuch supernowej zdarzy si w odlegoci nie wikszej
ni 500 lat wietlnych od Ziemi, byoby po nas - impreza 1 miaaby si ku
kocowi, jak uj to Evans. Na szczcie wszechwiat jest | obszerny i
supernowe s zazwyczaj zbyt daleko, aby wyrzdzi nam] krzywd. W istocie
wikszo z nich zdarza si tak niewiarygodnie daleko, i e do nas dochodzi
tylko mizerna powiata. Przecitna supernowa jest wi-; doczna mniej wicej
przez miesic, a jedyne, co odrniaj od zwykych 1 gwiazd, to fakt, e
znajduje si w miejscu, ktre jeszcze niedawno byo ciemne i puste. To wanie
te okazjonalne, krtkotrwae wiata na niebie | wyszukuje wielebny Evans.
Wyobra sobie zwyky kuchenny st, pokryty czarnym obrusem, na
ktry kto szerokim gestem wysypa gar soli. Rozrzucone po caym stole:i
ziarenka soli reprezentuj gwiazdy jednej galaktyki. Wyobra sobie teraz: tysic
piset takich stow - ustawione w jednej linii utworz szereg] dugi na trzy
kilometry - i na kadym z nich losowo rozrzucone ziarenka,! soli. Jeeli Bob
Evans przejdzie si wzdu stow i przyjrzy si im, a nastpnie kto podrzuci
jedno ziarenko soli na ktry ze stow, Evans potrafi je wskaza. To ziarenko
soli reprezentuje supernow.
Talent Evansa jest tak niezwyky, e 01iver Sacks, w swojej ksice
Antropolog na Marsie, powici mu cay ustp w rozdziale dotyczcym
autystycznych sawantw3, zastrzegajc zarazem, e nic nie wskazuje na to, e
jestautystykiem. Evans, ktry nigdy nie spotka Sacksa, mieje si na myl, e
miaby by osobnikiem autystycznym lub sawantem, lecz nie potrafi wyjani,
skd bierze si jego zadziwiajcy talent.
Wydaje si, e po prostu mam talent do pamitania ukadw gwiazd,
powiedzia z nutk usprawiedliwienia, gdy odwiedziem jego i jego on Elaine
w ich uroczym bungalowie na skraju cichej i spokojnej wioski Hazelbrook,
gdzie kocz si rozrzucone przedmiecia Sydney i zaczyna si niezmierzona
strefa australijskiego buszu. W innych sprawach nie jestem szczeglnie dobry -
dodaje od razu. - Niezbyt dobrze zapamituj imiona.
Albo miejsca, gdzie odkada swoje rzeczy, dodaje z kuchni Elaine.
Evans przytakn z umiechem i zapyta, czy chciabym zobaczy jego
teleskop. Wyobraaem sobie, e na tyach domu znajduje si co w rodzaju
miniaturowej wersji obserwatorium Mount Wilson albo Palomar - z ruchomym
dachem oraz mechanicznie obracanym stanowiskiem obserwacyjnym. Okazao
si, e udajemy si do ciasnego schowka obok kuchni, gdzie Evans trzyma
swoje ksiki i papiery, a jego teleskop - biay cylinder o rozmiarach zblionych
do domowego bojlera - spoczywa w obrotowym uchwycie, wykonanym
domowym sposobem ze sklejki. Gdy Evans zamierza obserwowa niebo,
wynosi wszystko (na raty - osobno uchwyt i osobno teleskop) na may taras
obok kuchni. Z tego miejsca, midzy krawdzi dachu a szczytami rosncych w
pobliu eukaliptusw, widzi kawaek nieba wielkoci skrzynki na listy, ale w
zupenoci mu to wystarcza. Gdy niebo jest czyste, a Ksiyc nie wieci zbyt
mocno, wielebny Evans znajduje swoje supernowe.
Okrelenie supernowa wprowadzi do astronomii, w latach
trzydziestych dwudziestego wieku, ekscentryczny astrofizyk Fritz Zwicky.
Urodzony w Bugarii, wychowany w Szwajcarii, w latach dwudziestych przyby
do California Institute of Technology (Caltech), gdzie natychmiast da si
pozna jako czowiek z jednej strony obdarzony byskotliwym umysem, lecz z
drugiej strony - wyjtkowo trudnym charakterem. Nie robi wraenia wyjtkowo
bystrego, a wielu spord jego kolegw uwaao go za niewiele wicej ni
irytujcego bufona4. Fanatyk sprawnoci fizycznej, w kadej chwili by gotw
wykona pompk na jednej rce na pododze stowki Caltechu lub w
jakimkolwiek innym publicznym miejscu, aby udowodni sw sprawno
kademu, kto omieliby si wtpi. Zachowywa si wyjtkowo agresywnie, do
tego stopnia, e jego najbliszy wsppracownik, znany astronom Walter Baade,
nie zgadza si przebywa sam na sam z Zwickym5. Zwicky midzy innymi
oskara Baadego6 o nazizm (Baade by Niemcem, ale bynajmniej nie nazist).
Przynajmniej raz Zwicky zagrozi, e zabije Baadego, jeeli zobaczy go na
kampusie Caltechu (Baade pracowa wysoko w grach, w Mount Wilson
Observatory).
Zwicky by jednak autorem kilku zaskakujcych odkry astronomicznych.
Na pocztku lat trzydziestych zaj si problemem, ktry od dawna stanowi
zagadk dla astronomw: pojawianiem si tu i wdzie na niebie byskw wiata
- nowych gwiazd. Mniej wicej w tym samym czasie w Anglii James Chadwick
odkry kolejn subatomow czstk, neutron. Zwicky zacz si zastanawia,
czy istnieje jaki zwizek midzy neutronem a zagadkowymi gwiazdami, i
doszed do wniosku, e gdy gwiazda si zapadnie i osignie gsto materii
porwnywaln z gstoci jdra atomowego, powstanie niewyobraalnie gsty
rdze. Atomy zostan dosownie zmiadone7, ich elektrony znajd si w
jdrach, tworzc neutrony. Powstanie gwiazda neutronowa. Wyobra sobie
milion potnych, cikich kul armatnich stoczonych wsplnie do rozmiarw
pojedynczej kuli bilardowej, ] a i tak jeszcze masz daleko do celu. Rdze
gwiazdy neutronowej jest tak gsty, e jedna yka stoowa takiej materii way
90 miliardw kilogra-) mw. Jedna yka! Ale to jeszcze nie wszystko. Zwicky
uwiadomi sobie i e w wyniku takiego kolapsu pozostanie ogromna ilo
energii - wystarczajca do najwikszego fajerwerku w caym wszechwiecie 8.
Zwicky nazwa te eksplozje supernowymi. S to najpotniejsze zjawiska od
momentu stworzenia wszechwiata.
W dniu 15 stycznia 1934 roku w czasopimie Physical Review ukaza
si niezwykle krtki abstrakt publikacji, ktr Zwicky i Baade zaprezento-1 wali
miesic wczeniej na Stanford University. Mimo swej niezwykej zwizoci -
jeden akapit o 24 linijkach - abstrakt posiada ogromny adunek nowoci:
zawiera pierwsze odwoanie do supernowych i do gwiazd neutronowych;
przekonujco wyjania mechanizm ich powstawania; trafnie przewidywa skal
wybuchu; na koniec, jako dodatkowa premia, czy wybuchy supernowych z
tajemniczym zjawiskiem - produkcj tak zwanych promieni kosmicznych, ktre
uprzednio odkryto we wszechwiecie. To byy rewolucyjne idee. Istnienie
gwiazd neutronowych zostao potwierdzone dopiero 34 lata pniej. Koncepcja
promieni kosmicznych, aczkolwiek uwaana za do prawdopodobn, nie
zostaa jeszcze zweryfikowana9. Wedug opinii Kipa S. Thomea, astrofizyka z
Caltechu, abstrakt Zwickyego i Baadego by,jednym z najbardziej
profetycznych dokumentw w historii fizyki i astronomii10.
To brzmi niewiarygodnie, ale Zwicky mia bardzo sabe pojcie o
mechanizmach rzdzcych wszystkimi tymi zjawiskami. Zdaniem Thornea nie
rozumia praw fizyki w wystarczajcym stopniu, aby mc uzasadni swoje
idee11. Specjalno Zwickyego stanowiy wielkie idee. Matematyczne
uzasadnienia zostawia innym - gwnie Baademu.
Zwicky by rwnie pierwszym astronomem, ktry odkry, e we
wszechwiecie nie ma wystarczajcej iloci widocznej materii potrzebnej do
utrzymania galaktyk w caoci, a zatem musi istnie jakie inne rdo
grawitacyjnego oddziaywania, ktre obecnie nazywamy ciemn materi. Jedno
ze zjawisk, ktre Zwicky przeoczy, stanowi moliwo skurczenia si gwiazdy
neutronowej do tak wysokiej gstoci, e nawet wiato nie zdoa pokona jej
potnej grawitacji i uciec. Powstaje wtedy czarna dziura. Wikszo kolegw
Zwickyego traktowaa go z tak niechci, e jego idee nie miay niemal
adnych szans przebicia. Gdy pi lat pniej wielki Robert Oppenheimer
opublikowa przeomowy artyku na temat gwiazd neutronowych, ani sowem
nie wspomnia o pracach Zwickyego, mimo e ten pracowa nad tym samym
zagadnieniem przez cae lata w tym samym budynku na drugim kocu
korytarza. Jego koncepcje dotyczce ciemnej materii pozostaway niemal
cakowicie zapomniane przez prawie cztery dekady12. Moemy tylko mie
nadziej, e w tym czasie wykona odpowiedni liczb pompek.
Zadziwiajco may kawaek wszechwiata jest widoczny dla naszych
oczu, gdy uniesiemy je ku niebu. Nieuzbrojonym okiem mona dostrzec z Ziemi
zaledwie okoo 6000 gwiazd13, a z tego tylko okoo 2000 z dowolnie wybranego,
ale okrelonego miejsca na globie. Za pomoc lornetki mona powikszy t
liczb od 2000 do 50 000, a przy uyciu maego, dwucalowego teleskopu - do
okoo 300 000. Korzystajc z szesnastocalowego teleskopu, takiego, jaki ma
Evans, liczy si ju nie pojedyncze gwiazdy, lecz cae galaktyki. Evans szacuje,
e ze swojego tarasu moe zobaczy od 50 000 do 100 000 galaktyk, z ktrych
kada zawiera dziesitki miliardw gwiazd. Te liczby budz respekt, lecz nawet
w tak duej prbce supernowe s niezwykle rzadkie. Gwiazda yje miliardy lat,
lecz ginie raz i szybko. Tylko niewielki uamek gincych gwiazd eksploduje;
wikszo ganie spokojnie, jak obozowe ognisko wczesnym rankiem. W
przecitnej galaktyce, liczcej okoo 100 miliardw gwiazd, supernowa zdarza
si rednio raz na 200 do 300 lat. W tym kontekcie poszukiwanie supernowej
przypomina spogldanie przez teleskop z tarasu widokowego Empire State
Building i przeszukiwanie okien wok Manhattanu w nadziei zobaczenia
wieczki zapalonej na torcie z okazji dwudziestych pierwszych urodzin.
Gdy nikomu nie znany pastor Evans zwrci si do spoecznoci
astronomw z pytaniem, czy maj jakie mapy nieba przydatne do poszukiwania
supernowych, nikt nie potraktowa go powanie. W owym czasie Evans
dysponowa dziesiciocalowym teleskopem - to doskonay sprzt dla amatora,
lecz raczej niewystarczajcy do powanych obserwacji kosmologicznych - za
pomoc ktrego zamierza poszukiwa jednego z najrzadziej obserwowanych
zjawisk we wszechwiecie. W caej historii astronomii, zanim Evans zacz
swoje obserwacje w 1980 roku, odkryto mniej ni 60 supernowych. Gdy
odwiedziem go w sierpniu 2001 roku, mia na liczniku 34 kolejne supernowe;
trzydziest pit odkry trzy miesice pniej, a trzydziest szst na pocztku
2003 roku.
Trzeba jednak przyzna, e pod pewnymi wzgldami Evans mia
przewag. Wiksza cz ludzkiej populacji mieszka na pkuli pnocnej,! wic
take wikszo obserwatorw przeszukuje niebo po pnocnej stroi nie Ziemi.
Evans mia spory kawaek nieba praktycznie na wyczno! zwaszcza na
pocztku. Mia te oczywicie swoj niewiarygodn pami wzrokow. Wielkie
teleskopy maj, rzecz jasna, spor przewag, ale s nieporczne w uyciu -
sporo czasu traci si na manewrowanie i ustawianie urzdzenia w odpowiedniej
pozycji. Evans moe obraca swj szesnastoci Iowy teleskop niemal rwnie
szybko, jak artylerzysta obraca dziakiem^ strzelniczym, powicajc nie wicej
ni kilka sekund na zmian punktu obserwacji. W rezultacie w cigu jednej nocy
moe obejrze 400 galaktyk, natomiast obserwator przy duym, profesjonalnym
teleskopie bdzie mia szczcie, jeeli zobaczy 50 czy 60.
rednio rzecz biorc, poszukiwanie supernowych stanowi bezowocny
zajcie. Od 1980 do 1996 roku Evans znajdowa rednio dwie supernowe
rocznie - niezbyt sowita nagroda za setki bezsennych nocy. Raz udao mu si
odkry trzy w cigu pitnastu dni. Kiedy indziej przez trzy kolejne lata nie
znalaz adnej.
Brak odkry te ma pewn warto - mwi Evans. - Kosmolodzy mog
na tej podstawie szacowa tempo ewolucji galaktyk. To jeden z tych rzadkich
obszarw, gdzie brak dowodw jest dowodem.
Na stoliku obok teleskopu znajdoway si stosy fotografii i publikacji
zwizanych z jego zainteresowaniami. Jeeli kiedykolwiek przegldae
popularnonaukowe czasopisma astronomiczne (w pewnym wieku prawie kady
z nas interesowa si astronomi i mia z nimi do czynienia), to z pewnoci
wiesz, e na og s one bogate w fotografie odlegych mgawic i innych
kosmicznych obiektw - penych gracji, wiata i koloru. Robocze zdjcia
Evansa s zupenie odmienne - czarnobiae, zamazane fotografie maych
punktw otoczonych przez rwnie zamazane wietliste halo. Na jednej z nich
widniaa awica gwiazd, wrd ktrych krya si mao widoczna plamka wiata.
Musiaem przysun zdjcie prawie do samego nosa, eby j dojrze. Evans
wyjani mi, e ta gwiazda ley w gwiazdozbiorze Fornax (Piec), w galaktyce
NGC1365. (Litery NGC stanowi skrt od okrelenia New General Catalogue.
Niegdy by to opasy katalog gwiazd, zajmujcy spory kawaek biurka; nie
musz chyba dodawa, 1 dzisiaj istnieje w postaci bazy danych). Przez 60
milionw lat wiato - wiadek spektakularnej mierci gwiazdy - podrowao
wytrwale przez bezmiar przestrzeni, a pewnej sierpniowej nocy 2001 roku
dotaro do Ziemi i ukryty wrd eukaliptusw Robert Evans spostrzeg malek,
delikatn plamk na nocnym niebie.
Odczuwam pewnego rodzaju satysfakcj, gdy wiato podrujce przez
miliony lat dociera do Ziemi akurat w momencie, gdy kto patrzy na ten
konkretny kawaek nieba - mwi Evans. - Wydaje si suszne, e zjawisko o
takiej skali ma swego wiadka.
Obserwacje supernowych przynosz oczywicie znacznie wicej poytku
ni tylko poczucie estetycznej satysfakcji. Istnieje kilka typw supernowych
(jeden z nich zosta odkryty przez Evansa), z ktrych jeden, typ la, ma
szczeglne znaczenie w astronomii, poniewa zawsze eksploduje w taki sam
sposb, z tak sam mas krytyczn. Dziki temu te supernowe mog by
wykorzystane jako wiece standardowe, umoliwiajce pomiary wzgldnej
jasnoci (a zatem take wzgldnych odlegoci) innych gwiazd, co midzy
innymi pozwala szacowa tempo ekspansji wszechwiata.
W 1987 roku Saul Perlmutter z Lawrence Berkeley Laboratory w
Kalifornii doszed do wniosku, e potrzebuje wicej supernowych typu la, ni
daj wizualne poszukiwania, i wymyli bardziej systematyczn metod ich
znajdowania14. W tym celu sprzg wyspecjalizowany ukad komputerowy z
zestawem cyfrowych kamer, zwanych kamerami CCD (charge coupled device),
podczonych do teleskopw. System Perlmuttera pozwoli zautomatyzowa
poszukiwania supernowych. Teleskopy wykonuj tysice fotografii nieba, a
komputery wyszukuj jasne plamki - lady wybuchw supernowych. W cigu
piciu lat Perlmutter i jego koledzy z Berkeley znaleli 42 supernowe. Obecnie
nawet amatorzy stosuj kamery CCD do poszukiwa. Majc kamer CCD,
moesz wycelowa teleskop w niebo i i oglda telewizj - mwi z nutk
rezygnacji Evans. - To przestaje by zabawne.
 Zapytaem go, czy nie odczuwa pokusy uycia tej nowej technologii.
Och, nie, za bardzo lubi moj wasn metod. Poza tym - kiwn gow w
kierunku zdjcia swojej najnowszej supernowej i umiechn si - od czasu do
czasu potrafi pokona nawet kamer CCD.
Zadaem sobie do oczywiste pytanie: Co by byo, gdyby w pobliu nas
eksplodowaa supernowa? Nasza najblisza ssiadka, Alfa Centauri, znajduje si
4,3 roku wietlnego od nas. Wyobraaem sobie, e gdyby wy-; bucha,
mielibymy 4,3 roku na ogldanie skutkw tego wspaniaego zjawiska,
rozszerzajcych si na cae niebo. Jak wygldaoby nasze ycie,| gdybymy
mieli cztery lata i cztery miesice na obserwowanie zwiastunaI nieuniknionej
zagady, wiedzc, e gdy ju ostatecznie nadejdzie, nic nie zdoa nas uratowa?
Czy ludzie nadal chodziliby do pracy? Czy rolnicy; nadal uprawialiby ziemi?
Czy nadal dostarczaliby swoje produkty do sklepw?
Wiele tygodni pniej, po powrocie do New Hampshire, gdzie obecnie;
mieszkam, zadaem te pytania Johnowi Thorstensenowi, astronomowi! z
Dartmouth College. Och, nie - zamia si. - Wieci o takim zdarzeniu
podrujz prdkoci wiata, lecz z tak sam prdkoci przemieszczaj si
siy destrukcji15, wic dowiedziaby si o wybuchu i zginby w tym samym
momencie. Ale nie obawiaj si, nam to nie grozi.
Aby wybuch supernowej stanowi zagroenie dla ycia na Ziemi,
musiaby mie miejsce absurdalnie blisko - tumaczy John - prawdopodobnie
w odlegoci nie wikszej ni dziesi lat wietlnych. Zagroenie stanowi rne
rodzaje promieniowania - promienie kosmiczne i tak dalej. Midzy innymi
wywoayby one wspaniae zorze polarne, byszczce kurtyny widmowego
wiata, wypeniajce cae widoczne niebo. Pomijajc aspekty estetyczne, takie
promieniowanie potrafioby rwnie zniszczy magnetosfer, obszar pola
magnetycznego, ktre chroni nas przed promieniami kosmicznymi i innymi
zagroeniami. Bez magnetosfery kady plaowicz bardzo szybko znalazby si
w sytuacji przegrzanej pizzy.
 Zdaniem Thorstensena nie musimy si obawia, e w naszym zaktku
galaktyki trafi si co takiego, poniewa tylko niektre gwiazdy kocz swj
ywot jako supernowe. Kandydatka musi by dziesi do dwudziestu razy
masywniejsza od Soca, a w naszym bliskim ssiedztwie nie ma tak cikiej
gwiazdy. Wszechwiat jest miosiernie obszerny. Najblisz prawdopodobn
kandydatk jest Betelgeuse, ktra od wielu lat zdradza objawy interesujcych
niestabilnoci, lecz Betelgeuse znajduje si w bezpiecznej odlegoci 50 000 lat
wietlnych od nas.
W caej spisanej historii ludzkoci tylko p tuzina supernowych znalazo
si na tyle blisko, e byy widoczne z Ziemi goym okiem 16. W 1054 roku
nastpi wybuch, po ktrym powstaa mgawica Krab. W 1604 roku pojawia si
gwiazda, ktra przez trzy tygodnie bya widoczna w biay dzie. Najnowsza
supernowa pojawia si w 1987 roku, w obszarze znanym jako Wielki Obok
Magellana, w poudniowej czci nieba. Bya bardzo sabo widoczna, poniewa
znajdowaa si w odlegoci 169 000 lat wietlnych.
Supernowe s jednak istotne z naszego, ludzkiego punktu widzenia, i to w
do szczeglny sposb. Gdyby nie one, nie byoby nas tutaj. Przypomnij sobie
kosmologiczn zagadk, wspomnian na kocu rozdziau 1 - w wielkim
wybuchu powstay wycznie lekkie pierwiastki. Wszystkie cikie izotopy
pojawiy si pniej, lecz przez dugi czas nikt nie potrafi wyjani, jak
powstay. Problem polega na tym, e potrzebny jest bardzo gorcy tygiel -
gortszy nawet ni wntrza najgortszych gwiazd - aby mogy powsta wgiel,
elazo oraz inne pierwiastki, bez ktrych czowiek byby niepokojco
bezcielesny. Rozwizanie stanowiy supernowe, a odkrycie to zawdziczamy
pewnemu angielskiemu kosmologowi, niemal rwnie ekscentrycznemu jak Fritz
Zwicky.
Fred Hoyle pochodzi z Yorkshire. Gdy zmar w 2001 roku, nekrolog w
Natur scharakteryzowa go jako kontrowersyjnego kosmologa17, naukowca
przez wiksz cz ycia uwikanego w rozmaite kontrowersje, ktry
sygnowa swoim nazwiskiem rne brednie. Hoyle midzy innymi twierdzi,
nie majc na to dowodw*, e archeopteryks w londyskim Natural History
Museum stanowi faszerstwo, podobne do mistyfikacji z Piltdown;
paleontolodzy z muzeum przez wiele dni nie robili nic oprcz odbierania
telefonw od dziennikarzy z caego wiata. Hoyle by przekonany, e nie tylko
ycie na Ziemi pojawio si z kosmosu, lecz rwnie wiele epidemii, takich jak
grypa i duma, pochodzio z przestrzeni kosmicznej. W pewnym momencie
zasugerowa nawet, e ksztat ludzkiego nosa, z nozdrzami skierowanymi w d,
wyewoluowa po to, aby utrudni kosmicznym patogenom wnikanie do
organizmu18.
To wanie Hoyle stworzy okrelenie wielki wybuch. W 1952 roku
uy go w audycji radiowej, w intencji zdyskredytowania tej teorii, gdy sam by
zwolennikiem koncepcji stanu stacjonarnego, wedug ktrej
* Hoyle bez wtpienia mia skonno do wymylania i uporczywego
forsowania mniej popularnych rozwiza, ale nie by a tak szalony, eby
wysuwa twierdzenia bez adnych dowodw. Jego sugestia dotyczca
faszywoci archeopteryksa bya oparta na analizie porwnawczej odciskw pir
i rzeczywicie wywoaa kontrowersje, ktre nie zostay jeszcze cakowicie
rozstrzygnite (przyp. tum.). wszechwiat nieustannie si rozszerza, a
rwnolegle z jego rozszerzaniem nieustannie powstaje nowa materia 19. Hoyle
zawsze podkrela, e na gruncie znanych praw fizyki w aden sposb nie
potrafimy wyjani, dlaczego wszystko miaoby by skupione w jednym
punkcie, aby nagle i gwatownie1 zacz si rozszerza. W pewnym momencie
Hoyle zda sobie spraw, e wewntrz zapadajcej si gwiazdy temperatura
powinna gwatownie rosn, osigajc ponad 100 milionw stopni20 -
wystarczajco duo, aby w procesie zwanym nukleosyntez mogy powstawa
cikie pierwiastki. W 1957 roku Hoyle, wraz z trjk wsppracownikw,
opublikowa artyku, w ktrym wyjaniony zosta mechanizm powstawania
cikich pierwiastkw w trakcie wybuchu supernowej. Za to odkrycie jeden ze
wspautorw, W. A. Fowler, otrzyma w 1983 roku Nagrod Nobla. Wielu
naukowcw uwaa, e pominicie Hoylea przynioso wstyd komitetowi
noblowskiemu.
Zgodnie z teori Hoylea eksplodujca gwiazda wytwarza wystarczajco
duo ciepa, aby mogy powsta wszystkie cikie pierwiastki, ktre nastpnie
zostaj wyrzucone w przestrze i tworz gazowe chmury zwane materi
midzygwiezdn. Z czasem chmury te mog si zagszcza i tworzy nowe
ukady soneczne. W ten sposb mona byo wreszcie zacz wysuwa
prawdopodobne scenariusze powstania Soca, jego planet, a take nas samych.
Wedug obecnego stanu wiedzy wygldao to mniej wicej tak.
Okoo 4,6 miliarda lat temu w miejscu, gdzie obecnie ley nasz Ukad
Soneczny, znajdowa si ogromny kb gazu i pyu, rozcigajcy si na
przestrzeni 24 miliardw kilometrw, ktry stopniowo zacz si zagszcza.
Prawie caa jego masa - 99,9 procent21 - ostatecznie utworzya Soce. Wrd
pozostaych resztek materii od czasu do czasu trafiay si pary mikroskopijnych
czstek, krcych na tyle blisko siebie, e siy elektrostatycznego przycigania
powodoway ich poczenie. W miar upywu czasu takie poczenia staway si
coraz czstsze i w taki sposb narodzia si take i nasza planeta. Zderzajce si
ziarna pyu tworzyy coraz wiksze ciaa, a w kocu niektre z nich stay si na
tyle due, e zmieniy status ze zwykych bry materii na planetozymale.
Wszystkie krce wok wieo powstaego Soca obiekty nieustannie si
spotykay, zderzay, rozpaday, czyy w nieskoczonym tacu, lecz stopniowo
z tego chaotycznego korowodu wyaniali si zwycizcy, ktrzy opanowali i
zdominowali ssiedztwo swoich orbit.
Wszystko to dziao si w stosunkowo krtkim czasie. Astronomowie
sdz, e wzrost od malekiego ziarenka pyu do pocztkujcej planetki o
rednicy kilkuset kilometrw trwa zaledwie kilkadziesit tysicy lat. Ziemia w
zasadzie uksztatowaa si w cigu 200 milionw lat, by moe nawet mniej 22,
aczkolwiek bya wci jeszcze stopiona i wystawiona na nieustanne
bombardowanie przez krce wok mniejsze obiekty.
Mniej wicej w tym momencie, okoo 4,4 miliarda lat temu, w Ziemi
trafi obiekt o rozmiarach Marsa, wybijajc w przestrze ogromn ilo materii,
z ktrej w cigu zaledwie kilku tygodni powsta najbliszy towarzysz Ziemi -
Ksiyc. Po roku z bezksztatnej bryy Ksiyca uformowaa si kulista skaa,
ktra od tego czasu wiernie towarzyszy naszej planecie. Prawdopodobnie
wikszo materii Ksiyca pochodzi z wierzchniej skorupy Ziemi, a nie z jej
jdra23, i dlatego brya Ksiyca zawiera tak mao elaza, w przeciwiestwie do
Ziemi. Ten scenariusz niemal zawsze jest prezentowany jako wzgldnie nowa
teoria, lecz w rzeczywistoci po raz pierwszy zosta sformuowany przez
Reginalda Dalyego z Harvard University24. Jedyna nowa rzecz zwizana z t
teori to to, e obecnie staa si wzgldnie popularna.
Gdy Ziemia osigna jedn trzeci swych ostatecznych rozmiarw,
wok niej zacza si tworzy atmosfera, pocztkowo skadajca si gwnie z
dwutlenku wgla, azotu, metanu i siarki. Zapewne niewielu z nas chciaoby
oddycha czym takim, lecz to wanie w tej atmosferze powstao ycie.
Dwutlenek wgla jest jednym z najbardziej wydajnych gazw cieplarnianych, co
miao t dobr stron, e Soce wiecio wtedy znacznie sabiej ni dzi. Gdyby
nie efekt cieplarniany, Ziemia mogaby zamarzn na zawsze25 i ycie nie
miaoby szans uchwyci przyczka. Jednak jaka maa torebka chemikaliw
zebraa si w sobie i... ruszylimy w drog.
Przez kolejne 500 milionw lat moda Ziemia bya nieustannie
bombardowana przezjcomety, mejpnry i inne kosmiczne mifid..ktrfSjopniowo
w)yeniy oceany wod i dostarczyy niezbdnych komponentw do
uforifiowaniai rozwoju ycia. Byo to wyjtkowo trudne do przetrwania
rodowisko, lecz w jaki sposb ycie dao sobie rad.
Cztery miliardy lat pniej ludzie zaczli si zastanawia, jak si to
wszystko zaczo. To bdzie temat dalszej czci tej historii.
 Rozdzia 4

MIARA RZECZY

Niewiele ekspedycji naukowych w historii zachodniej cywilizacji miao rwnie

niepomylny przebieg jak wyprawa do Peru pod auspicjami Francuskiej
Akademii Nauk w 1735 roku. Grupa uczonych i awanturnikw, pod
dowdztwem hydrologa Pierrea Bouguera oraz onierza matematyka Charlesa
Marie de La Condaminea, wyruszya w Andy w celu wykonania pomiarw
triangulacyjnych.
W owym czasie ludzie nauki zaczli zadawa sobie coraz bardziej
precyzyjne i szczegowe pytania na temat naszej planety. Chcieli pozna jej
wiek, rozmiary, mas, pochodzenie, jej miejsce w przestrzeni. Zadanie
francuskiej ekspedycji polegao na wykonaniu pomiaru odlegoci
odpowiadajcej jednemu stopniowi szerokoci geograficznej (czyli 1/360
obwodu planety) wzdu poudnika, co pozwolioby obliczy cakowity obwd
Ziemi. Pomiar mia by wykonany wzdu linii czcej dwie miejscowoci
pooone w Andach i oddalone mniej wicej o 320 kilometrw: Yarouui koo
Quito oraz okolice Cuenca w obecnym Ekwadorze*. i Triangulacja, metoda
zastosowana przez francuskich badaczy, stanowia popularn technik opart na
geometrycznym twierdzeniu, zgodnie z ktrym wystarczy zna dugo jednego
boku trjkta oraz dwa kty, aby mc obliczy wszystkie boki i kty.
Przypumy dla przykadu, e zechcemy (ty i ja) metod triangulacji zmierzy
odlego od Ziemi do Ksiyca. W tym celu musimy najpierw oddali si od
siebie na pewn odlego, wic ty udajesz si do Parya, a ja do Moskwy i
kady z nas w tym samym momencie musi spojrze na Ksiyc. Wyobra sobie
teraz trjkt, ktrego boki cz te trzy punkty: ciebie, mnie i Ksiyc.
Wystarczy zmierzy dugo linii bazowej (to jest odlego z Parya do
Moskwy) oraz dwa kty przylege do linii bazowej, czyli kty midzy lini
bazow a kierunkiem, pod jakim kady z nas widzi Ksiyc. Suma trzech ktw
wewntrznych trjkta zawsze wynosi 180 stopni, wic znajc dwa z nich,
moemy natychmiast obliczy trzeci. Znajc z kolei dokadny ksztat trjkta
(czyli wszystkie trzy kty) oraz dugo jednego boku, mona natychmiast
wyliczy dugoci pozostaych bokw. Takwan.e metod pomiaru odlegoci
Ksiyca zastosowa 150 lat p.n.e. grecki astronom Hipparch z Nucai.
Niemal od pocztku sprawy toczyy si do niepomylnie, niekie-f dy
wrcz dramatycznie. W Quito uczestnicy wyprawy w jaki sposb spro-
wokowali lokalnych mieszkacw i w rezultacie nieporozumie zostali
obrzuceni kamieniami i wypdzeni z miasta przez rozjuszony tum. Wkrtce ~
potem lekarz wyprawy zosta zamordowany w bjce o kobiet. Botanik; oszala.
Kilka osb zmaro na malari lub zgino w wypadkach. Trzeci pod wzgldem
starszestwa czonek kierownictwa wyprawy, Jean Godin, uleg wdzikom
trzynastoletniej dziewczynki i nie da si nakoni do powrotu. 5
W pewnym momencie wyprawa bya zmuszona wstrzyma prace na
osiem miesicy, podczas gdy La Condamine musia pojecha do Limy, aby
uzyska zgod wadz na dalsze prace. W rezultacie sporw i nieporozu* mie
wewntrz grupy La Condamine i Bouguer przestali si do siebie odzywa i
przestali razem pracowa. Niemal wszdzie czonkowie wyprawy spotykali si z
podejrzeniami lokalnych wadz, ktrym trudno byo uwierzy, e grupa
francuskich uczonych wybraa si na drug stron globu tylko po to, aby go
zmierzy. To nie wygldao na sensowny powd ani wtedy, ani dzisiaj, dwa i
p wieku po tych wydarzeniach. Dlaczego Francuzi nie robili swoich pomiarw
we Francji, oszczdzajc sobie trudw i niebezpieczestw wyprawy w Andy?
Odpowied w pewnym stopniu wynika z faktu, e osiemnastowieczni
uczeni, a Francuzi w szczeglnoci, rzadko wybierali proste rozwizanie, jeeli
istniaa jaka absurdalnie skomplikowana alternatywa. Czciowo
odpowiedzialny by praktyczny problem, na ktry po raz pierwszy natkn si
angielski astronom Edmond Halley wiele lat wczeniej - znacznie wczeniej
ni Bouguer i La Condamine zaczli marzy o wyprawie do Ameryki
Poudniowej, nie mwic ju o przesankach tej decyzji.
Edmond Halley by pod wieloma wzgldami wyjtkow i barwn postaci
siedemnastowiecznej nauki. W cigu swej dugiej i owocnej kariery 1 by
kapitanem statku, kartografem, profesorem geometrii na University of Oxford,
zastpc nadzorcy Mennicy Krlewskiej, astronomem krlewskim, wynalazc
penomorskiego dzwonu nurkowego. Pisa autorytatywne teksty na temat
magnetyzmu, prdw morskich i ruchw planet, a take
Triangulacyjne pomiary odlegoci na powierzchni Ziemi opieraj si na
tej samej zasadzie, z t rnic, e trjkt nie wystaje oczywicie w przestrze,
lecz wszystkie trzy bob le na mapie. Mierzc dugo jednego stopnia na
poudniku, kartografowie konstruuj acuch trjktw, uoonych jeden za
drugim wzdu mierzonej odlegoci. o skutkach uywania opium. Opracowa
koncepcj mapy pogody, stworzy tabel umieralnoci dla firm
ubezpieczeniowych, zaproponowa sposb pomiaru wieku Ziemi oraz jej
odlegoci od Soca, a nawet stworzy praktyczn metod przechowywania ryb.
Jedn z rzeczy, ktrych n i e zrobi, byo odkrycie komety noszcej obecnie jego
imi. Halley jedynie zauway, e kometa zaobserwowana w 1682 roku, midzy
innymi przez niego samegp, jest tym samym ciaem, ktre wczeniej byo
widziane w latach 1456,1531 i 1607. Dopiero w 1758 roku, szesnacie lat po
mierci Halleya, komecie nadano nazw.
Mimo tych wszystkich osigni najwikszy wkad Halleya w nauk
polega prawdopodobnie na tym, e w pewnym momencie wzi udzia w
zakadzie, ktrego stronami byli oprcz niego jeszcze dwaj inni prominentni
przedstawiciele nauki owych czasw. Adwersarzami Halleya byli Robert
Hooke, zapewne najlepiej pamitany jako pierwszy uczony, ktry opisa
komrk, oraz sir Christopher Wren, obecnie niemal wycznie pamitany jako
architekt, aczkolwiek by on przede wszystkim astronomem. W 1683 roku
Halley, Hooke i Wren spotkali si w Londynie na obiedzie. Rozmowa zesza na
aktualny wwczas temat ruchw planet. Wiedziano ju wtedy, e orbity planet
maj ksztat elipsy - konkretnej i precyzyjnie okrelonej krzywej2, wedug
sw Richarda Feynmana - lecz nikt nie wiedzia dlaczego. Wren zaoferowa
hojn nagrod w wysokoci 40 szylingw (odpowiednik kilkutygodniowej
pensji) dla odkrywcy rozwizania.
Hooke, czowiek znany z przypisywania sobie idei, ktre niekoniecznie
byy jego wasne, stwierdzi, i znalaz ju rozwizanie3, lecz odmwi
podzielenia si nim, wysuwajc rwnie interesujcy, co odkrywczy argument, e
ujawnienie rozwizania pozbawioby innych badaczy satysfakcji wynikajcej z
samodzielnego poszukiwania. Zamierza przez pewien czas nie ujawnia
swego wyniku, aby inni mogli w peni doceni jego warto. Nie mamy
adnych dowodw, e Hooke prbowa rozwiza problem ksztatu orbit
planetarnych, ani tym bardziej e naprawd znalaz rozwizanie. Wiadomo
natomiast, e Halley bardzo powanie podszed do zagadnienia, do tego stopnia,
e rok pniej uda si do Cambridge z nadziej uzyskania pomocy ze strony
tamtejszego profesora matematyki, Isaaca Newtona.
Isaac Newton, ikona nowoczesnej nauki, by bez wtpienia wyjtkow
osobowoci, nawet jak na wczesne czasy. Byskotliwy ponad wszelk miar,
lecz zarazem ponury samotnik; draliwy w stopniu graniczcym z paranoj;
znany ze skonnoci do cakowitego wyczania zewntrznych bodcw i
popadania w gbok zadum (mia jakoby przesiadywa w nocnej koszuli na
brzegu ka do pnego popoudnia pod wpywem nagej myli, ktra przysza
mu do gowy tu po przebudzeniu); zdolny do najbardziej niewiarygodnych
dziwactw. Zbudowa w Cambridge wasne laboratorium, w ktrym oprcz
epokowych odkry wykonywa take szokujce eksperymenty, na przykad wbi
szpikulec - dug ig uywan do szycia skry - do wasnej gaki ocznej i
obraca j dookoa midzy okiem i koci4, tak blisko dna oka, jak potrafiem,
aby si przekona, co z tego wyniknie. Przedziwnym cudem nic zego nie
wynikno z tego eksperymentu, w kadym razie nic trwaego. Przy innej okazji
wpatrywa si w Soce tak dugo, jak zdoa wytrzyma, aby sprawdzi, jaki
efekt wy-wrze ta tortura na narzdy wzroku. Ponownie unikn trwaych
uszkodze; aczkolwiek musia spdzi kilka dni w zaciemnionym pokoju, zanim
bl oczu przesta mu doskwiera.
Pod osobowoci dziwaka kry si jednak umys geniusza najwyszej
prby, aczkolwiek nawet najwiksze osignicia Newtona otoczone s aur
osobliwoci. Jeszcze jako student Newton - niezadowolony z ogranicze
wczesnej matematyki - wynalaz now ga tej dziedziny, rachunek
rniczkowy, po czym wstrzymywa si z opublikowaniem swego odkrycia
przez dwadziecia siedem lat5. W identyczny sposb postpi ze swymi
odkryciami w dziedzinie optyki, ktre zrewolucjonizoway nasze zrozumienie
natury wiata. Stworzy podwaliny spektroskopii, po czym przez trzy dekady
niczego nie ujawni.
Mimo swej niezwykej byskotliwoci Newton tylko cz swoich
zainteresowa lokowa w dziedzinie, ktr dzi okrelilibymy jako nauk.
Przynajmniej poow swego aktywnego ycia powici alchemii oraz kwestiom
religii, ktre traktowa rwnie powanie, a moe nawet bardziej powanie ni
wszystko inne. By antytrynitarzem - sekretnym zwolennikiem niebezpiecznie
heretyckiej sekty arian, ktrzy odrzucali dogmat Trjcy witej (jak na ironi,
Newton by czonkiem collegeu witej Trjcy w Cambridge). Spdza cae
dnie na studiowaniu planu zaginionej wityni krla Salomona w Jerozolimie
(przy okazji nauczy si hebrajskiego, aby mc studiowa teksty w oryginale),
wierzc, e znajdzie tam matematyczny klucz do dat powtrnego przyjcia
Chrystusa oraz koca wiata. Rwnie silne byo jego zaangaowanie w
alchemi. W 1936 roku ekonomista John Maynard Keynes naby na aukcji zbir
rkopisw Newtona i ze zdumieniem odkry e nic dotyczyy one optyki ani
ruchw planet, lecz przemiany pospolitych metali w metale szlachetne. W 1970
roku wykonano analiz kosmyka wosw Newtona. Okazao si, e wosy
zawieray rt, pierwiastek, ktrym interesuj si wycznie alchemicy,
kapelusznicy oraz producenci termometrw. Stenie rtci czterdziestokrotnie
przekraczao naturalny poziom, co moe tumaczy, dlaczego Newton
zapomina rano wsta z ka.
Moemy tylko zgadywa, czego spodziewa si Halley, gdy zoy w
Cambridge niezapowiedzian wizyt w sierpniu 1684 roku, lecz dziki jednemu
z pniejszych zwolennikw Newtona, Abrahamowi DeMoi-vreowi,
posiadamy zapis jednego z najbardziej przeomowych spotka w historii nauki:
W 1684 roku doktor Halley przyby do Cambridge [i] po pewnym czasie
zapyta, co sdzi o krzywej, jak zakrelaj planety, zakadajc, e sia
przycigania Soca jest proporcjonalna do odwrotnoci kwadratu odlegoci.
Halley by przekonany, e wyjanienie musi by zwizane z
matematycznym prawem odwrotnych kwadratw, aczkolwiek nie bardzo
wiedzia jak.
Sir Isaac natychmiast stwierdzi, e to bdzie [elipsa]. Doktor, zaskoczony
i zachwycony, zapyta, skd to wiadomo. No c - odpar - policzyem to, na
co doktor Halley bez dalszej zwoki poprosi o te obliczenia. Sir Isaac przejrza
swe papiery, lecz nie mg znale oblicze.
Halley nie zadowoli si t zdumiewajc reakcj - byo to niczym
historia o kim, kto odkry lekarstwo na raka, lecz nie moe sobie przypomnie,
gdzie odoy receptur. Naciskany przez Halleya Newton zgodzi si powtrzy
obliczenia i opublikowa je. Nie tylko dotrzyma sowa, lecz uczyni znacznie
wicej. W cigu dwch lat intensywnej pracy napisa swe arcydzieo:
Philosophiae Naturalis Principia Mathematica, czyli Zasady matematyczne
filozofii przyrody, powszechnie znane jako Principia.
W historii cywilizacji tylko kilka razy zdarzyo si, 2e ludzki umys
dokona odkrycia tak przenikliwego i tak nieoczekiwanego, i nie sposb
zdecydowa, co byo bardziej zdumiewajce - samo odkrycie czy proces
mylowy, ktry do niego doprowadzi. Publikacja Principiw stanowia jeden z
takich momentw. Niemal z dnia na dzie Newton sta si sawny. Do koca
ycia spyway na zaszczyty i honory; by midzy innymi pierwszym
Anglikiem, ktry za osignicia naukowe otrzyma tytu szlachecki. Nawet
wielki niemiecki matematyk, Gottfried von Leibniz6, z ktrym Newton
prowadzi dugi zaarty spr o pierwszestwo odkrycia rachunku
rniczkowego, uwaa, e wkad Newtona do matematyki by nie mniejszy ni
wszystkie uprzednie odkrycia matematyczne razem wzite. Bliej bogw aden
miertelnik nie zaszed, napisa Halley, a odczucia t; podzielali niemal
wszyscy jemu wspczeni oraz niezliczone rzesze pniejszych uczonych.
Principia zostay wprawdzie okrelone jako.jedna z najtrudniejszych
ksiek wszech czasw7 (Newton celowo uczyni j trudn, aby unikn
zawracania gowy ze strony ignorantw), lecz w istocie tekst stanowi
drogowskaz dla tych, ktrzy chcieli i potrafili i jego ladem. Newton nie tylko
wyjani i poda matematyczne podstawy orbit cia niebieskich, lecz take
zidentyfikowa si przycigania, ktra jest odpowiedzialna za ruchy planet -
grawitacj. Nagle okazao si, e kady ruch we wszechwiecie mona
sensownie wytumaczy.
Trzy newtonowskie prawa ruchu (kade ciao porusza si wzdu linii
prostej, dopki jaka sia nie zmusi go do zmiany prdkoci lub kierunku ruchu;
ciao przyspiesza w kierunku, w ktrym jest popychane; kada akcja spotyka si
rwn i przeciwnie skierowan reakcj) oraz uniwersalne prawo grawitacji
(kady obiekt we wszechwiecie przyciga kady inny obiekt) stanowiy cztery
gwne zagadnienia Principiw. Moe ci si to nie wydawa prawdopodobne,
lecz w tej chwili przycigasz wszystko, co znajduje si wok ciebie - ciany,
sufit, lamp, kota - za spraw swego niewielkiego (w istocie bardzo maego)
pola grawitacyjnego, ktre rozciga si na wszystkie strony wok ciebie.
Wszystkie te obiekty rwnie dziaaj na ciebie. Newton odkry, e sia
przycigania dwch cia jest, jak uj to Feynman, proporcjonalna do masy
kadego z nich i odwrotnie proporcjonalna do kwadratu odlegoci midzy
nimi8. Inaczej mwic, jeeli podwoisz odlego midzy nimi, sia
przycigania zmniejszy si czterokrotnie. Mona to wyrazi za pomoc wzoru F
~G 2
ktry dla wikszoci z nas jest oczywicie cakowicie pozbawiony
praktycznego poytku, ale moemy przynajmniej podziwia jego matematyczn
elegancj. Kilka operacji mnoenia, proste dzielenie i... bingo - gdziekolwiek
jeste, znasz swoj grawitacyjn sytuacj. Byo to pierwsze uniwersalne prawo
przyrody odkryte przez ludzki umys i midzy innymi z tego powodu Newtona
otacza tak powszechny szacunek.
Publikacja Principiw nie obya si bez przeszkd. Gdy praca bya niemal
ukoczona, rozgorza spr miedzy Newtonem i Hookiem o pierwszestwo
odkrycia prawa odwrotnych kwadratw. Newton odmwi wydania trzeciego
tomu, bez ktrego publikacja pierwszych dwch wydawaa si mao sensowna.
Tylko niezwykle energiczne, i zarazem dyplomatyczne, dziaania Halleya,
hojnie szafujcego pochlebstwami, pozwoliy mu wydrze kocowy tom z rk
kaprynego profesora.
Na tym bynajmniej nie skoczyy si kopoty Halleya. Royal Society
zobowizao si opublikowa prac, lecz w ostatniej chwili wycofao swoje
poparcie, powoujc si na trudnoci finansowe. Rok wczeniej Royal Society
sfinansowao kosztown pozycj, zatytuowan The History of Fishes, ktra
okazaa si kompletnym niewypaem. Istniay obawy, e ksika o czysto
matematycznych zagadnieniach rwnie nie zawojuje rynku. Halley
opublikowa Principia na wasny koszt, mimo e jego sytuacja finansowa
bynajmniej nie bya rowa. (Newton, jak zwykle, nie da ani grosza 9.) Krtko
przedtem przyj stanowisko asystenta sekretarza w Royal Society, lecz zosta
poinformowany, e zamiast umwionej pensji w wysokoci 50 funtw rocznie
bdzie otrzymywa rwnowarto w naturze - w postaci egzemplarzy The
History of Fishes10.
Prawa Newtona wyjaniay tak wiele rnych zjawisk - prdy morskie,
ruchy planet, trajektorie pociskw armatnich, przyczyny, dla ktrych nie
spadamy w kosmos, lecz pozostajemy na Ziemi, mimo e powierzchnia planety
wiruje z prdkoci setek kilometrw na godzin*, wytwarzajc potn si
odrodkow - e upyno sporo czasu, nim wszystkie konsekwencje utrwaliy
si w powszechnej wiadomoci. Jedna z owych zasad jednake niemal
natychmiast wywoaa ogromne kontrowersje.
* Prdko wirowania zaley od pooenia geograficznego. Liniowa
prdko powierzchni Ziemi zmienia si od nieco wicej ni 1600 kilometrw
na godzin na rwniku do zera na biegunach. W Londynie wynosi okoo 998
kilometrw na godzin.
Bya to sugestia, e Ziemia nie jest ciaem dokadnie kulistym. Zgodnie z
teoriNewtona sia odrodkowa, wywoana wirowym ruchem Ziemi, dq. winna
spowodowa nieznaczne spaszczenie planety na biegunach oraz rwnie
niewielkie wybrzuszenie na rwniku. Midzy innymi oznaczao to e odlego
odpowiadajca jednemu stopniowi szerokoci geograficznej we Woszech nie
jest dokadnie taka sama jak w Szkocji. W szczeglnoci odlego ta zmniejsza
si w miar oddalania si od bieguna. To nie bya dobra wiadomo dla tych
kartografw, ktrzy swoje pomiary rozmiaryd planety opierali na zaoeniu, e
jest ona idealn kul - czyli w praktyce dla wszystkich.
Przez ponad p wieku prbowano dokadnie zmierzy Ziemi. Jedn z
pierwszych prb podj angielski matematyk Richard Norwood. W modoci
Norwood prbowa zbi fortun na wydobyciu pere z dna morza. Na podstawie
projektu Halleya zbudowa dzwon nurkowy, z ktrym uda si na Bermudy.
Przedsiwzicie nie przynioso jednak oczekiwanych zyskw, poniewa dzwon
nie dziaa zgodnie z oczekiwaniami, a na Bermudach nie ma pere, lecz
Norwood nie nalea do ludzi, ktrzy atwo ulegaj zniechceniu. Na pocztku
siedemnastego stulecia Bermudy miay z saw wrd kapitanw statkw jako
trudny do osignicia cel podry, poniewa wczesne techniki nawigacyjne
byy zbyt niedokadne, aby za ich pomoc dao si precyzyjnie zlokalizowa
archipelag, ktrego rozmiary s mikroskopijne w porwnaniu z ogromem
oceanu. Dugo jednej mili morskiej nie bya wtedy jeszcze sprecyzowana.
Nawet najdrobniejszy bd w obliczeniach nawigacyjnych ulega powikszeniu
w trakcie trawersowania oceanu i w rezultacie trafienie w cel wielkoci
Bermudw czsto stanowio zadanie przekraczajce moliwoci wczesnych
nawigatorw. Norwood, ktrego pierwsz mioci bya trygonometria, chcia
wprowadzi do nawigacji nieco matematycznego rygoru i w tym celu
zdecydowa si zacz od wyznaczenia odlegoci odpowiadajcej jednemu
stopniowi szerokoci geograficznej.
Zaczynajc od murw wiey Tower w Londynie, Norwood spdzi dwa
pracowite lata, maszerujc 335 kilometrw w kierunku pnocnym, w stron
Yorku, i mierzc dystans za pomoc wielokrotnie rozciganego acucha. Cay
czas musia przy tym dokonywa precyzyjnych poprawek, aby uwzgldni
nierwnoci terenu. Na koniec zamierza dokona pomiaru wysokoci Soca w
Yorku o tej samej porze dnia i o tej samej porze roku co pomiar wykonany
uprzednio w Londynie. W ten sposb zamierz wyznaczy dugo jednego
stopnia, a zatem rwnie cay obwd Ziemi. Byo to niemal absurdalnie ambitne
przedsiwzicie, poniewa nawet bardzo niewielki bd o drobny uamek
stopnia spowodowaby zmian kocowego wyniku o wiele mil. Ostatecznie
jednak Norwood z dum ogosi, e wynik jest dokadny co do joty; cile
rzecz biorc, wynik by dokadny do okoo 600 jardw. Dugo jednego stopnia
wyniosa wedug Norwooda 110,72 kilometra.
W 1637 roku ukazao si arcydzieo Norwooda, The Seaman s Practice, i
natychmiast stao si bestsellerem. W sumie wydrukowano 17 wyda; 25 lat po
mierci Norwooda ksika wci bya w obiegu. Norwood powrci na
Bermudy wraz z ca rodzin, gdzie odnis spore sukcesy jako plantator, a
wszystkie wolne chwile powica swej pierwszej mioci, trygonometrii.
Przey tam 38 lat, ktrych jednak, na skutek splotu niefortunnych okolicznoci,
nie mona uzna za szczliwe. W czasie podry z Anglii na Bermudy dwaj
modzi synowie Norwooda zostali umieszczeni w kabinie wraz z wielebnym
Nathanielem Whiteem i zdoali do tego stopnia zgorszy czcigodnego sug
Boego, e spdzi on niemal ca sw zawodow karier na prbach
przeladowania Norwooda i jego rodziny.
Do yciowych niepowodze Norwooda przyczyniy si rwnie jego dwie
crki, a raczej ich mowie. Jeden z nich, by moe pod wpywem pastora
Whitea, nieustannie skada przeciw Norwoodowi pozwy w sdzie, zmuszajc
go do czstych podry przez cae Bermudy na posiedzenia sdu. W latach
pidziesitych siedemnastego wieku na Bermudach zaczy si procesy
czarownic i Norwood przey ostatnie lata swego ycia w nieustannej obawie, e
jego publikacje, za spraw tajemniczych symboli trygonometrycznych, zostan
uznane za dowd wspdziaania z diabem, a ich autor podzieli los
nieszczsnych ofiar procesw stosujcych mniej wyrafinowane rodki
komunikacji z zawiatami. Niewiele wiemy o ostatnich latach ycia Norwooda i
trudno oceni, czy i do jakiego stopnia zasuy sobie na taki los.
W tym czasie w dziedzinie okrelania rozmiarw Ziemi paeczk przejli
Francuzi. Astronom Jean Picard opracowa niezwykle skomplikowan metod
triangulacji, wymagajc uycia kwadrantw, zegarw wahadowych,
teleskopw zenitalnych i lunet (w celu wykonywania obserwacji ksiycw
Jowisza). W 1669 roku, po dwch latach wytonej pracy polegajcej gwnie
na triangulacji sporego obszaru Francji, Pipard ogosi dokadniejszy pomiar
dugoci jednego stopnia - 110,46 kilometra. Dla Francuzw by to powd do
dumy; okazao si jednak, e przedwczesnej^ - poniewa pomiar wykonany
przez Picarda by oparty na zaoeniu idealnej kulistoci Ziemi... ktre Newton
zakwestionowa.
Po mierci Picarda sytuacja skomplikowaa si jeszcze bardziej, gdy dwaj
astronomowie, Giovanni i Jacucs Cassini (ojciec i syn), powtrzyli;-:. pomiary
Picarda na wikszym obszarze i uzyskali wynik, ktry sugerowaa e Ziemia nie
jest spaszczona na biegunach, lecz na rwniku. By to rezultat dokadnie
odwrotny, ni przewidywaa teoria Newtona. To wanie te sprzecznoci
skoniy Akademi Nauk do zorganizowania wyprawy Bouguera i La
Condaminea do Ameryki Poudniowej w celu wykonania nip. wych pomiarw.
Wybr pad na Andy, poniewa potrzebne byy pomiary w pobliu
rwnika, aby sprawdzi, czy naprawd istnieje rnica sferycznoci na rwni*
ku i na biegunach. Poza tym pomysodawcy wyprawy sdzili, e w grach
bdzie lepsza widoczno. W rzeczywistoci szczyty Andw w Peru byy
nieustannie schowane w chmurach i uczestnicy ekspedycji musieli caymi
tygodniami czeka na krtkotrwae okresy dobrej widocznoci. Na dodatek
poruszali si po obszarze, ktry stanowi jeden z najbardziej niedostp. nych
terenw na Ziemi. Peruwiaczycy uywaj okrelenia muy acciden-tado -
wielce niebezpieczny - ktre w najmniejszym stopniu nie jest przesadne.
Francuzi musieli wspina si na niedostpne szczyty, pokonywa dzikie rzeki,
przedziera si przez dungl, wdrowa przez skaliste pustynie, niezbadane i
pozbawione jakichkolwiek rde zaopatrzenia, stawiajc czoo upaowi oraz
innym przeciwnociom. Bouguer i La Condamine byli jednak wytrwali i
kontynuowali wypraw przez dziewi i p roku. Tu przed zakoczeniem
wyprawy dotara do nich wiadomo, e inny francuski zesp wykona
analogiczne pomiary w Skandynawii (gdzie rwnie wystpoway trudne
warunki terenowe w postaci licznych moczarw w lecie oraz amicego si lodu
w zimie) i stwierdzi, e jeden stopie szerokoci geograficznej jest
rzeczywicie duszy w pobliu bieguna, dokadnie tak, jak przewidywa
Newton. Ziemia jest o 43 kilometry grubsza wzdu rwnika ni wzdu
poudnika12.
Bouguer i La Condamine spdzili niemal ca dekad, prbujc uzyska
wynik, ktrego od pocztku waciwie nie chcieli przyj do wiadomoci, aby w
kocu si dowiedzie, e nie byli pierwsi. Chcc nie chcc, dokoczyli pomiary,
ktre potwierdziy rezultat pierwszego zespou, po czym, wci nie odzywajc
si do siebie, wrcili na wybrzee i wyruszyli osobnymi statkami do domu.
Zgodnie z jeszcze jedn hipotez, sformuowan przez Netwona w Prin-
cipiach, wiszca pionowo lina, umieszczona w pobliu gry, nie bdzie w
rzeczywistoci zwisa idealnie pionowo, lecz bdzie nieznacznie odchylona w
kierunku gry, poniewa oprcz dziaania grawitacji ziemskiej lina bdzie
rwnie przycigana przez sam gr. Nie bya to jedynie ciekawostka.
Dokadny pomiar odchylenia liny poczony z rwnie dokadnym pomiarem
masy gry powinien umoliwi obliczenie uniwersalnej staej grawitacji - -
oznaczonej symbolem G - a wraz z ni take i masy caej Ziemi.
Bouguer i La Condamine prbowali wykona takie pomiary na szczycie
Chimborazo w Peru, lecz zostali pokonani przez trudnoci techniczne i
nieporozumienia midzy uczestnikami wyprawy. Dopiero 30 lat pniej ide
pomiaru podjto w Anglii za spraw astronoma krlewskiego, Nevila
Maskelynea. W ksice Davy Sobel W poszukiwaniu dugoci geograficznej
Maskelyne zosta przedstawiony jako osobnik raczej mao byskotliwy i niezbyt
przyjanie nastawiony wobec osigni genialnego zegarmistrza Johna
Harrisona. By moe tak byo w istocie, lecz w ksice nie ma ani jednej
wzmianki o niewtpliwych osigniciach Maskelynea, midzy innymi o
opracowanej przeze skutecznej metodzie pomiaru masy Ziemi.
Maskelyne uwiadomi sobie, e sedno problemu stanowi ksztat gry.
Poprawne oszacowanie masy wymaga znalezienia gry o dostatecznie
regularnym ksztacie. Maskelyne nakoni Royal Society, aby osobie o
odpowiednich kwalifikacjach zlecio poszukiwania na Wyspach Brytyjskich
gry o podanym ksztacie. Sam wskaza odpowiedniego kandydata -
astronoma i geodet Charlesa Masona. Maskelyne i Mason poznali si i
zaprzyjanili 11 lat wczeniej, podczas realizacji synnego astronomicznego
projektu, ktry niegdy zasugerowa niezmordowany Edmond Halley:
obserwacji przejcia Wenus przed tarcz Soca. Halley zasugerowa wykonanie
pomiarw tego zjawiska z kilku wybranych punktw na Ziemi, a nastpnie
wykorzystanie zasad triangulacji do obliczenia odlegoci Ziemi od Soca, co z
kolei pozwolioby wyznaczy odlegoci wszystkich cia Ukadu Sonecznego.
 Przejcia Wenus przed tarcz Soca maj t interesujc waciwo e
zachodz parami, co osiem lat, po czym nastpuje ponadstuletnia przerwa.
Barwny yciorys Halleya wypad wanie w trakcie jednej z tych przerw*. Gdy
nadesza pora kolejnego przejcia, w 1761 roku, prawie 20 lat po mierci
Halleya, wiat nauki by zmobilizowany w znacznie wikszym stopniu ni przy
wszystkich uprzednich obserwacjach zjawisk astronomicznych.
Z charakterystyczn dla swej epoki gotowoci do powice
astronomowie wyruszyli w drog, aby obserwowa przejcie Wenus z ponad
100 punktw na globie - na przykad na Syberi, do Chin, do Afryki
Poudniowej, do Indonezji, do lasw w stanie Wisconsin. Francja wysaa 32
obserwatorw, Anglia 18, pozostali pochodzili midzy innymi ze Szwecji,
Rosji, Woch, Niemiec i Irlandii.
By to pierwszy w historii przypadek midzynarodowej wsppracy
naukowej. Niemal wszyscy obserwatorzy natrafili na rozmaite trudnoci.
Niektrym z nich dotarcie do celu uniemoliwiy toczce si tu i wdzie wojny
lub katastrofy statkw, niektrych powaliy choroby. Inni dotarli na miejsce,
lecz po otwarciu skrzyni stwierdzili, e ich instrumenty s uszkodzone przez
wstrzsy lub powyginane przez tropikalne upay. Francuzi ponownie dostarczyli
najbardziej niefortunnych i najbarwniejszych przykadw niepowodze. Jean
Chappe podrowa na Syberi pocigiem, odzi i saniami, starannie chronic
swe delikatne przyrzdy przed najmniejszym wstrzsem, aby po omiu
miesicach podry znale si na ostatnim etapie, ktrego pokonanie
uniemoliwiy mu nadzwyczajnie wysokie wody rzek, wezbrane pod wpywem
niezwykle silnych wiosennych opadw. Na dodatek, gdy tylko skierowa ku
niebu swoje dziwne instrumenty, pado na niego podejrzenie o sprowadzenie
owych deszczy. W rezultacie ledwo uszed z yciem, nie wykonawszy adnych
uytecznych obserwacji.
Jeszcze bardziej pechowo zakoczya si wyprawa Guillaumea Le
Gentila13, ktrego przygody wspaniale opisa Timothy Ferris w ksice Corning
ofAge in the Milky Way. Le Gentil wyruszy z Francji rok przed terminem, aby
dotrze na czas do Indii, lecz rozmaite przeszkody spowodoway, e w
momencie przejcia Wenus wci by na morzu. Koyszcy
* W dwudziestym wieku rwnie nie byo ani jednego przejcia Wenus
przed tarcz Soca. Dwa kolejne przypadaj na lata 2004 (powszechnie
obserwowane przejcie w dniu 8 czerwca) i 2012. si na fali statek jest
prawdopodobnie najgorszym moliwym miejscem do obserwacji
astronomicznych.
Niezraony niepowodzeniem Le Gentil kontynuowa podr do Indii, aby
oczekiwa na nastpne przejcie w 1769 roku. Majc osiem lat na
przygotowania, zbudowa pierwszorzdne obserwatorium, dokadnie
przetestowa swoje instrumenty i mia wszystko w stanie penej gotowoci przed
oczekiwanym terminem obserwacji. W dniu 4 czerwca 1769 roku rano niebo
byo idealnie czyste, lecz tu przed momentem obserwacji Wenus na tle Soca
oba ciaa skryy si za chmur i pozostay niewidoczne prawie przez cay czas
przejcia trwajcego trzy godziny, czternacie minut i siedem sekund.
Le Gentil ze stoickim spokojem spakowa instrumenty i wyruszy do
najbliszego portu, lecz po drodze nabawi si dyzenterii i spdzi kolejny rok,
walczc z chorob. W kocu znalaz si na statku. W drodze do Europy statek
cudem przetrwa huragan u wybrzey Afryki. Nic nie osignwszy, Le Gentil
dotar do domu po jedenastu latach i szeciu miesicach nieobecnoci. W tym
czasie krewni uznali go za zmarego i z entuzjazmem podzielili si jego
dobrami.
W porwnaniu z Francuzami niepowodzenia osiemnastu angielskich
obserwatorw byy mniej spektakularne. Mason znalaz si w zespole razem z
modym geodet Jeremiahem Dixonem. Obaj panowie najwyraniej przypadli
sobie do gustu, poniewa ich przyja trwaa znacznie duej ni znajomo La
Condaminea i Bouguera. Mason i Dixon wyruszyli na Sumatr, lecz ich statek
zosta zaatakowany przez francusk fregat ju na drugi dzie po wyjciu z
portu (europejscy uczeni byli niewtpliwie bardziej przychylnie nastawieni do
midzynarodowej wsppracy ni wadcy Europy). Mason i Dixon wysali do
Royal Society Ust14 z informacj o tym zdarzeniu i z pytaniem, czy nie
naleaoby odwoa niebezpiecznej wyprawy. Dostali utrzyman w chodnym w
tonie odpowied z daniem kontynuowania podry, poniewa pobrali ju
wynagrodzenie, spoeczno naukowa pokada w nich wielkie nadzieje, a
przerwanie wyprawy spowoduje nieodwoaln utrat reputacji obu
podrnikw. Mason i Dixon ruszyli w dalsz podr, lecz po drodze dotara do
nich wiadomo, e Sumatr opanowali Francuzi. W tej sytuacji dwaj
astronomowie zdecydowali si zakoczy podr i wykona obserwacje na
Przyldku Dobrej Nadziei; nie uzyskali jednak rozstrzygajcych wynikw. W
drodze powrotnej zatrzymali si na Wyspie witej Heleny, gdzie spotkali
Maskelynea, ktremu obserwacje uniemoliwia pokrywa chmur. Mason i
Maskelyne spdzili kilka tygodni na badaniach pyww. Uyteczno tych
bada jest do wtpliwa, lecz z pewnoci czas upywa im w miej atmosferze,
poniewa odtej pory datuje si ich przyja.
^^krtce potem Maskelyne wrci do Anglii, aby obj funkcj astronoma
krlewskiego, natomiast Mason i Dixon - po tej prbie z pewnoci bardziej
dowiadczeni - kolejne cztery lata powicili na wytyczanie granicy midzy
kolonialnymi posiadociami Williama Penna i lorda Baltimore^, czyli
Pensylwani i Marylandem. Rezultat czterech lat spdzonych w amerykaskiej
guszy stanowia synna linia Masona-Dixona, ktra pniej nabraa
symbolicznego znaczenia jako granica midzy wolnymi i niewolniczymi
stanami. (Gwnym zadaniem Masona i Dixona byo wytyczenie granicy, lecz
tymczasem wykonali oni take kilka obserwacji astronomicznych o bardziej
naukowym charakterze, midzy innymi jeden z najdokadniejszych pomiarw
odlegoci odpowiadajcej jednemu stopniowi szerokoci geograficznej - w
Anglii to osignicie spotkao si ze znacznie wikszym uznaniem ni
rozstrzyganie sporw granicznych midzy rozkapryszonymi arystokratami).
 Po powrocie do Europy Maskelyne i jego odpowiednicy w Niemczech
oraz we Francji byli zmuszeni uzna, e pomiary przejcia Wenus w 1761 roku
okazay si porak. Jeden z problemw polega na tym, e pomiarw byo
bardzo duo i wiele z nich dao sprzeczne, niemoliwe do rozstrzygnicia
wyniki. Udany pomiar wykona dopiero mao znany kapitan brytyjskiej
marynarki, James Cook, ktry obserwowa przejcie w 1769 roku z grskiego
szczytu na Tahiti. W dalszej czci swej podry Cook zbada i sporzdzi mapy
wybrzea Australii, ktra w ten sposb staa si brytyjsk koloni. Obserwacje
Cooka umoliwiy francuskiemu astronomowi Josephowi Lalandeowi
obliczenie redniej odlegoci Ziemi od Soca, ktra wyniosa nieco wicej ni
150 milionw kilometrw. Dwa kolejne przejcia Wenus przed tarcz Soca w
dziewitnastym stuleciu pozwoliy astronomom ucili ten wynik - obliczyli, e
odlego wynosi 149,59 miliona kilometrw (obecna warto jest rwna
149,597870691 miliona kilometrw). Ziemia w kocu znalaza swoje miejsce w
przestrzeni.
Mason i Dixon wrcili do Anglii w glorii naukowych herosw, po czym -
z nieznanych powodw - zaprzestali dalszej wsppracy. Zwaywszy na
czsto, z jak ich nazwiska pojawiaj si przy kluczowych wydarzeniach
osiemnastowiecznej nauki, zadziwiajco mao wiemy o ich osobistych losach.
Istnieje tylko kilka odnonikw, lecz ani jednej podobizny. Dictionary of
National Biography zawiera intrygujc wzmiank o Dixo-nie, zgodnie z ktr
urodzi si w kopalni wgla15, lecz okolicznoci tego zdarzenia sownik
pozostawia wyobrani czytelnika, po czym dodaje, e Dixon zmar w 1777 roku
w Durham. Oprcz nazwiska i wieloletniej wsppracy z Masonem nie znamy
nic wicej.
Rwnie mao wiemy o Masonie. W 1772 roku16, na prob Maskelyne^,
przyj zlecenie znalezienia gry odpowiedniej do eksperymentu z
grawitacyjnym odchylaniem. W obszernym raporcie opisa gr Schiehallion,
pooon w centralnej czci Wyyny Szkockiej, powyej Loch Tay. aden
argument nie zdoa jednak przekona go do spdzenia kilku letnich miesicy na
pomiarach i naukowiec ten nigdy ju tam nie powrci. Nastpny znany nam
ruch Masona nastpi w 1786 roku, gdy nagle i nieoczekiwanie pojawi si w
Filadelfii wraz z on i omiorgiem dzieci, bdc najwyraniej bez rodkw do
ycia. Od jego poprzedniej bytnoci w Ameryce, zwizanej z owym
geodezyjnym zleceniem granicznym, upyno osiemnacie lat. Nie znamy
adnych powodw, dla ktrych ponownie pojawi si w Nowym wiecie, nie
majc tam adnych przyjaci ani nawet kogokolwiek, kto powitaby go na
molo. Kilka tygodni pniej zmar.
Gdy Mason odmwi wykonania pomiaru grawitacyjnego odchylania,
zadania podj si Maskelyne. Przez cztery letnie miesice 1774 roku mieszka
w namiocie w odlegej dolinie w Szkocji, kierujc zespoem mierniczych, ktrzy
wykonali setki pomiarw z kadej moliwej pozycji. Wyliczenie masy gry na
podstawie tych wszystkich danych wymagao wielu uciliwych rachunkw, do
ktrych zosta wynajty matematyk Charles Hutton. Geodeci pokryli map
setkami liczb oznaczajcych wysokoci rozmaitych punktw pooonych na
grze lub w jej pobliu. Z pocztku wygldao to jak kompletnie nieuyteczna
pltanina liczb, lecz Hutton zauway, e gdy poczy si punkty o jednakowej
wysokoci, cay rysunek staje si znacznie bardziej czytelny. Niemal
natychmiast mona spostrzec oglny ksztat gry i nachylenie zboczy. Hutton
wynalaz poziomic.
Ekstrapolujc pomiary gry Schiehallion, Hutton wyznaczy mas Ziemi i
otrzyma warto 5000 milionw milionw ton. Znajc mas jednej planety,
mona wyznaczy masy wszystkich duych cia Ukadu Sonecznego, cznie ze
Socem. Dziki temu jednemu eksperymentowi poznalimy zatem masy Ziemi,
Soca, Ksiyca, pozostaych planet, ksiycw pozostaych planet, a w
prezencie dostalimy jeszcze poziomice. Nieze osignicie jak na wakacyjn
prac.
Nie wszyscy byli w jednakowym stopniu zadowoleni z rezultatw
Maskelyne^ i Huttona. Sab stron ich eksperymentu stanowia nieznajomo
gstoci gry Schiehallion, bez ktrej niemoliwy jest naprawd dokadny
wynik. Hutton zaoy17, e gsto gry jest taka sama jak g. sto zwykego
kamienia, okoo 2,5 razy wiksza od gstoci wody, lecz przesanki tego
zaoenia byy raczej wte.
Nastpn osob, ktra zainteresowaa si tym problemem, by wiejski
pastor z samotnej wioski Thomhill w hrabstwie Yorkshire, John Michell. Mimo
swego niepozornego pooenia, zarwno w sensie geograficznym, jak i - do
pewnego stopnia - materialnym, Michell by jednym z najwybitniejszych
mylicieli osiemnastego wieku i w peni zasuy na saw, jak cieszy si
jeszcze za ycia.
Oprcz wielu innych osigni Michell odkry falow natur trzsie
Ziemi, prowadzi wiele oryginalnych bada z zakresu magnetyzmu i grawitacji,
a take przewidzia istnienie czarnych dziur - dwiecie lat wczeniej ni
ktokolwiek inny - czego takiego nie dokona nawet Newton. Gdy William
Herschel, muzyk niemieckiego pochodzenia, doszed do wniosku, e jego
prawdziwym powoaniem jest astronomia, wanie do Michella zwrci si po
nauk konstruowania teleskopw18, z wielkim poytkiem dla astronomii
planetarnej4.
Spord wszystkich osigni Michella jedno z pewnoci mona
wyrni, ze wzgldu na wpyw, jaki wywaro ono na osiemnastowiecznna-uk
- mianowicie zaprojektowan i zbudowan przeze aparatur do pomiaru masy
Ziemi. Michell zmar, nim zdy wykona pomiary, lecz zarwno sama idea,
jak i aparatura trafiy we waciwe rce. Otrzyma j najlepszy z moliwych
kandydatw, Henry Cavendish, byskotliwy, lecz bardzo niemiay londyski
arystokrata.
Henry Cavendish by pod wieloma wzgldami niezwyk osob.
Uprzywilejowany ponad zwyk miar jeszcze przed urodzeniem - jego
dziadkami byli ksi Devonshire oraz ksi Kentu - by najbardziej
utalentowanym
* W1781 roku Herschel zosta pierwszym odkrywc planety ery
nowoytnej. Chcia nazwa j George, dla uczczenia brytyjskiego monarchy,
lecz zosta przegosowany. Planecie nadano nazw Uran. angielskim uczonym
swoich czasw i zarazem najwikszym dziwakiem wrd uczonych. Wedug
okrelenia jednego z jego biografw niemiao Cavendisha graniczya z
chorob19. Jakikolwiek kontakt z inn osob stanowi dla niego rdo
najgbszej przykroci i skrpowania.
Ktrego dnia otworzy drzwi pewnemu austriackiemu wielbicielowi,
wieo przybyemu z Wiednia. Podniecony Austriak zacz swoje powitania i
komplementy, lecz Cavendish zareagowa, jakby to byy ciosy tpym
narzdziem. Po chwili, nie mogc znie dalszych peanw, wybieg z domu,
zostawiajc drzwi otwarte na ocie, i uciek przez bram posiadoci. Mino
dobre par godzin, nim zdoano go sprowadzi z powrotem. Nawet jego suba
komunikowaa si z nim pisemnie.
Od czasu do czasu zdarzao mu si wprawdzie trafia midzy ludzi -
szczeglnie przywizany by do cotygodniowych wieczorw naukowych,
ktrych gospodarzem by wielki przyrodnik, sir Joseph Banks - lecz pozostali
gocie zawsze byli uprzedzani, e do Cavendisha pod adnym pozorem nie
wolno podchodzi ani nawet spoglda na niego. Osobom, ktre chciayby
usysze jego opini, radzono, aby zbliay si do jakby przypadkiem i
mwiy, jakby nikogo nie byo w pobliu 20. Jeeli poruszona kwestia miaa
jak naukow wag, mona byo mie wt nadziej na mrukliw odpowied,
lecz najczciej naleao si spodziewa poirytowanego pisku (Cavendish by
obdarzony wysokim tembrem gosu). Odwrciwszy si, natrt stwierdza na
og, e istotnie nikogo nie ma w pobliu, poniewa sposzony Cavendish
umyka w kierunku bardziej spokojnego miejsca.
Pozycja spoeczna i bogactwo umoliwiy mu przeksztacenie domu w
Clapham w ogromne laboratorium, gdzie mg w zaciszu zaspokaja swoje
samotnicze zainteresowania. Cavendish interesowa si wszystkim, co miao
cokolwiek wsplnego z budow materii, i zgbia wszelkie tajniki nauk
fizycznych - elektryczno, ciepo, grawitacj, gazy. Druga poowa
osiemnastego wieku stanowia okres rosncego zainteresowania fizycznymi
waciwociami materii - w szczeglnoci waciwociami gazw i
elektrycznoci. Zainteresowaniom czsto towarzyszyy skonnoci do
eksperymentowania, a entuzjazm niektrych badaczy nierzadko przekracza
granice rozsdku. W Ameryce Benjamin Franklin zasyn midzy innymi
dziki eksperymentowaniu z latawcami w trakcie burzy z piorunami. We Francji
chemik Pilatre de Rozier sprawdza, czy wodr si pali, nabierajc peny haust
wodoru w usta, a nastpnie wydmuchujc go wprost w otwarty ogie. Nie tylko
natychmiast udowodni, e wodr rzeczywicie jest wrcz wybuchowo
atwopalny, lecz zarazem przekona si, e brwi niekoniecznie stanowi trwa
ozdob ludzkiej twarzy. Cavcndish nic po. zostawa w tyle, poddajc si
wstrzsom elektrycznym o coraz wyszym napiciu, uwanie odnotowujc
wzrastajcy poziom blu, do momentu gdy nie potrafi duej utrzyma pira w
rku, a niekiedy do utraty przy. tomnoci.
W cigu swego dugiego ycia Cavendish dokona wielu wanych od-
kry - midzy innymi pierwszy wyizolowa wodr i pierwszy otrzyma wod z
wodoru i tlenu - lecz zupenie nie troszczy si o to, czy wiat si o nich dowie.
Ku nieustajcej rozpaczy innych uczonych w publikacjach czsto odwoywa si
do wynikw swoich uprzednich eksperymentw, ktrych nigdy nikomu nie
ujawni. Pod wzgldem niechci do rozpowszechniania swoich wynikw nie
tylko dorwnywa Newtonowi, lecz znacznie go przewysza. Jego
eksperymenty z elektrycznoci wyprzedziy epok o ponad stulecie, lecz
pozostay nieujawnione przez cay ten okres. Znaczna cz jego osigni nie
bya znana a do schyku dziewitnastego wieku, gdy James Clerk Maxwell
zebra i opublikowa pozostawione przez Cavendisha notatki. W tym czasie
wikszo odkry Cavendisha nosia ju nazwiska innych uczonych.
 Cavendish midzy innymi odkry lub przewidzia: prawo zachowania
energii, prawo Ohma, prawo cinie czstkowych Daltona, prawo stosunkw
rwnowanikowych Richtera, prawo Charlesa, a take zasady przewodnoci
elektrycznej. To tylko czciowa lista osigni Cavendisha, o ktrych wiat
dowiedzia si na dugo po jego mierci. Wedug opinii historyka nauki, J.G.
Crowthera, Cavendish antycypowa take: prace Kelvina i G.H. Darwina
dotyczce wpywu tarcia pywowego21 na prdko rotacji Ziemi; odkrycie
Larmora, opublikowane w 1915 roku, dotyczce efektu lokalnego ochadzania
atmosfery [...] prace Pickeringa o zamarzaniu roztworw oraz pewne elementy
prac Roosebooma na temat rwnowag heterogenicznych. Pozostawi
wskazwki, ktre doprowadziy do odkrycia grupy pierwiastkw zwanych
gazami szlachetnymi, substancji tak ulotnych, e ostatni z nich
zidentyfikowano dopiero w 1962 roku. Nas jednak interesuje jego ostatni znany
eksperyment. Pnym latem 1797 roku, w wieku 67 lat, Cavendish otworzy
skrzynie z aparatur, pozostawione dla niego - najwyraniej w dowd uznania
dla jego naukowej reputacji - przez Johna Michella.
Zmontowana i ustawiona w laboratorium Cavendisha aparatura
przypominaa raczej osiemnastowieczn wersj wyposaenia siowni prosto z
powieci Juliusza Vernca. Skadaa si z odwanikw, przeciwwag, wahade,
wakw i wag skrce. Gwne elementy stanowiy dwie 350-funtowe oowiane
kule22, zawieszone obok dwch mniejszych kul. Idea eksperymentu polegaa na
pomiarze grawitacyjnego odchylenia maych kul przez due, co pozwolioby
wyznaczy sta grawitacji; znajomo staej grawitacji pozwoliaby z kolei na
zwaenie (cile rzecz biorc - wyznaczenie masy*) Ziemi.
Grawitacja utrzymuje planety na orbicie, a spadajce pod jej wpywem
obiekty lduj na powierzchni Ziemi z potnym hukiem, wic wszyscy
sdzimy, e jest to potna sia, lecz w rzeczywistoci sytuacja jest nieco
bardziej skomplikowana. Grawitacja jest potna wycznie w sensie
kolektywnym - gdy jaki masywny obiekt, na przykad Soce, oddziauje na
inny masywny obiekt, na przykad Ziemi. Na elementarnym poziomie
grawitacja jest niezwykle saba. Za kadym razem, gdy podnosisz ksik z
biurka lub monet z podogi, bez wysiku pokonujesz grawitacyjne
oddziaywanie caej planety. Za pomoc aparatury Michella Cavendish
zamierza wyznaczy si grawitacji na tym ekstremalnie elementarnym
poziomie.
Klucz do sukcesu stanowia izolacja. Wszelkie zaburzenia w
pomieszczeniu z aparatur musiay by bezwzgldnie wyeliminowane. Sam
Cavendish przenis si do ssiedniego pokoju, z ktrego obserwowa
wskazania przyrzdw przez teleskop skierowany na malek dziur w cianie.
Eksperyment polega na wykonaniu siedemnastu precyzyjnych, powizanych ze
sob pomiarw, ktre cznie zajy niemal cay rok. Po zakoczeniu pomiarw
i oblicze Cavendish ogosi, e Ziemia way nieco ponad 13 000 000 000 000
000 000 000 funtw, czyli sze miliardw bilionw ton23.
Dzisiaj naukowcy majdo dyspozycji urzdzenia tak precyzyjne, e
potrafi przy ich uyciu zway pojedyncz bakteri, i tak czue, e ziewni-
* Dla fizyka masa i wagi to dwa rne pojcia. Twoja masa jest zawsze
laka sama (pomijajc zmiany zwizane z metaboliczn aktywnoci organizmu),
natomiast waga zaley od twojej odlegoci do rodka najbliszego masywnego
obiektu, na przykad planety. Jeeli przeniesiesz si na Ksiyc, twoja waga si
zmniejszy, natomiast masa nie ulegnie zmianie. W praktyce masa i waga s
czsto ze sob utosamiane i traktowane jako synonimy, przynajmniej poza sal
lekcyjn. cie kogo znajdujcego si w odlegoci 20 metrw moe zaburzy
odczyt. Wedug wspczesnych danych Ziemia way 5,9725 miliardw bilionw
ton - obecna warto jest mniejsza od rezultatu Cavendisha zaledwie
0 okoo 1 procent. Co wicej, oba wyniki jedynie potwierdziy
przewidywania Newtona, ktry oszacowa mas Ziemi w ogle bez pomocy
bezporednich eksperymentw.
Pod koniec osiemnastego wieku uczeni znali bardzo dokadnie ksztat
 1 rozmiary Ziemi, a take jej odlego od Soca i planet, teraz za
Cavendish, nie wychodzc z domu, poda im rwnie mas. Mona by sdzi, e
okrelenie wieku Ziemi powinno by wzgldnie proste. W kocu niezbdne
materiay leay dosownie u ich stp. Okazao si jednak, e wcale nie jest to
takie atwe zadanie. Zanim poznalimy wiek naszej planety, zdoalimy rozbi
atom oraz wynale telewizj, nylon i kaw rozpuszczaln. 1
Aby zrozumie powd, musimy uda si na pnoc, do Szkocji, gdzie
spotkamy mao znanego, lecz byskotliwego i utalentowanego uczonego, ktry
wanie stworzy now nauk - geologi.
 Rozdzia 5

ROZBIJANIE KAMIENI

Mniej wicej w tym samym czasie, gdy Henry Cavendish koczy swj
eksperyment w Londynie, 400 mil na pnoc, w Edynburgu, nastpi koniec
ziemskiej wdrwki Jamesa Huttona. Z pewnoci nie bya to pomylna
okoliczno dla samego Huttona, lecz w pewnym sensie okazaa si korzystna
dla nauki, poniewa utorowaa drog niejakiemu Johnowi Playfairowi, ktry
przepisa prace Huttona, ratujc je przed omieszeniem.
Wedug wszelkich przekazw Hutton by osob o wyjtkowym intelekcie,
niewtpliwych talentach towarzyskich1 i niedocignionej zdolnoci zrozumienia
powolnych procesw, ktre uksztatoway Ziemi. Niestety, w parze z tymi
uzdolnieniami nie sza umiejtno wysawiania si oraz przelewania myli na
papier. Jak uj to jeden z jego biografw, Hutton by prawie cakowicie
pozbawiony talentw retorycznych2. Niemal kada linijka jego tekstu stanowi
zaproszenie do drzemki. Oto prbka prozy Huttona z 1795 roku, zaczerpnita z
dziea A Theory of the Earth with Proof1 and Illustrations, w ktrej autor
analizuje... no c, z pewnoci co analizuje:
wiat, ktry zamieszkujemy, jest zbudowany z materiaw nie z tej ziemi,
ktra bya bezporednim poprzednikiem obecnej, lecz ziemi, ktr, poczynajc
od obecnej, uwaamy za trzeci i ktra poprzedzaa ld ponad powierzchni
morza, podczas gdy nasz obecny ld by jeszcze poniej wd oceanu.
Jednak to wanie Hutton, niemal zupenie bez pomocy innych uczonych,
stworzy geologi i zmieni nasze rozumienie procesw, ktre uksztatoway
Ziemi.
Hutton urodzi si w 1726 roku w bogatej szkockiej rodzinie, dziki
czemu wikszo ycia spdzi wolny od trosk materialnych, oddajc si
wycznie lekkiej pracy i intelektualnym rozrywkom. Pocztkowo studiowa
medycyn, lecz porzuci studia i zaj si rolnictwem w rodzinnej posiadoci
Bcrwickshire, podchodzc do tego zajcia z waciwym sobie dystansem i
zaciciem naukowym. Gdy i to go znudzio, przenis si do Edynburga, gdzie
zaoy dobrze prosperujce przedsibiorstwo, produkujce salmiak z sadzy
wglowej. W wolnych chwilach oddawa si rozmaitym naukowym
zainteresowaniom. W owym czasie Edynburg stanowi oywione centrum
intelektualnego fermentu i Hutton w peni wykorzystywa bogate moliwoci,
jakie daway kontakty z elit towarzysk i naukow. By jednym z zaoycieli
stowarzyszenia zwanego Oyster Club3 gdzie spdza wieczory w towarzystwie
wybitnych umysw swej epoki takich jak ekonomista Adam Smith, chemik
Joseph Black, filozof Da-vid Hume, a od czasu do czasu goci takie
znakomitoci, jak Benjamin Franklin i James Watt.
Zgodnie z wczesn tradycj Hutton interesowa si niemal wszystkim,
od mineralogii po metafizyk. Prowadzi eksperymenty chemiczne, bada
metody wydobywania wgla i budowania kanaw, odwiedza kopalnie soli,
rozmyla na temat mechanizmw dziedzicznoci, gromadzi skamieniaoci,
formuowa teorie deszczu, skadu powietrza, praw ruchu i wiele innych. Jednak
szczeglnym obiektem jego zainteresowa bya geologia.
Jedn z kwestii, ktre przycigay uwag tej fanatycznie dociekliwej
epoki, bya zagadka, ktra od dawna intrygowaa wielu ludzi, mianowicie
dlaczego na szczytach gr tak czsto znajduj si skamieniae muszle
miczakw oraz pozostaoci innych morskich stworze. Jakim sposobem tam
trafiy? Istniay dwie sprzeczne propozycje rozwizania zagadki. Jedn z nich
wysuwali tak zwani neptunici, ktrzy utrzymywali, e wszystko, cznie z
muszlami znajdowanymi w najbardziej nieprawdopodobnych miejscach, mona
wyjani przez rosnce i opadajce poziomy mrz. Sdzili oni, e gry, wzgrza
i inne formy uksztatowania powierzchni Ziemi s rwnie stare jak sama Ziemia,
a zmiany zachodziy wycznie wtedy, gdy woda zalewaa je w okresach
globalnych powodzi.
Konkurencyjny pogld gosili plutonici, ktrzy zwracali uwag, e
wulkany i trzsienia ziemi, a take inne czynniki wpywajce na urozmaicenie
krajobrazu, nieustannie zmieniaj oblicze planety, mimo e ewidentnie nie maj
nic wsplnego z kaprysami oceanw. Plutonici kwestionowali take hipotez
dotyczc powodzi, zadajc kopotliwe pytania o rdo caej tej wody, Gdzie
ona si chowa w okresach midzy powodziami, na przykad obecnie? Skoro
wystarczyo jej do przykrycia Alp, to gdzie si podziaa po ustpieniu powodzi?
Plutonici uwaali, e Ziemia bya poddawana dziaaniu potnych
wewntrznych i powierzchniowych si, lecz take oni nic potrafili przekonujco
wyjani, w jaki sposb te wszystkie muszle dostay si na szczyty gr.
Rozmylajc nad tego typu kwestiami, Hutton dozna kilku wyjtkowo
proroczych i podnych olnie. Obserwujc rodowisko wok siebie, mg si
atwo przekona, e ziemia powstaje w wyniku erozji ska i e czstki gleby s
nieustannie zmywane przez strumienie oraz rzeki, unoszone i deponowane gdzie
indziej. Gdyby ten proces mg dziaa a do skutku, w kocu Ziemia staaby
si cakiem gadka. Skoro wszdzie wok s gry i wzgrza, to musi dziaa
jaki dodatkowy mechanizm, ktry kreuje nowe wzgrza i gry, ustanawiajc
pewnego rodzaju powtarzalny cykl produkcji i niszczenia. Rozumujc w ten
sposb, Hutton doszed do wniosku, e skamieniaoci na szczytach gr nie
dostay si tam w czasie powodzi, lecz wzniosy si wraz z samymi grami.
Wydedukowa rwnie, e sprawc tego wszystkiego i twrc nowych gr oraz
kontynentw jest ciepo wntrza Ziemi. Wszystkie implikacje tych rozmyla
geolodzy pojli w peni dopiero 200 lat pniej, gdy w kocu uznali koncepcj
tektoniki pyt. Teorie Huttona sugeroway rwnie, e procesy, ktre
ksztatoway Ziemi, wymagay niezmiernie dugiego czasu, o wiele duszego,
ni ktokolwiek potrafi sobie wyobrazi. Kompleksowe ujcie idei Huttona
prowadzio do cakowitego przeobraenia naszego zrozumienia natury naszej
wasnej planety.
 W 1785 roku Hutton zebra i spisa swoje idee w postaci jednej duej
publikacji, ktr odczyta na kilku kolejnych posiedzeniach Royal Society w
Edynburgu. Aby zrozumie, dlaczego jego rewelacje nie wzbudziy niemal
adnej reakcji, wystarczy zapozna si z fragmentem jego wywodu:
W jednym przypadku ksztatujca przyczyna jest w ciele, ktre ulega
podziaowi; poniewa, po tym jak ciao zostao pobudzone przez ciepo, poprzez
reakcj wasnej materii ciaa uksztatowaa si przerwa, ktra stanowia
szczelin. W innym przypadku jednake przyczyna jest zewntrzna w relacji do
ciaa, w ktrym tworzy si przerwa. Nastpio najbardziej gwatowne pknicie i
rozerwanie, lecz przyczyna jest nadal nieznana; wydaje si, e nie pochodzi z
samej szczeliny; poniewa nie w kadym przeamie i dyslokacji sztywnej
materii naszej Ziemi znajduj si mineray lub substancje waciwe dla
mineralnych y.
Nietrudno si domyli, e niemal aden ze suchaczy nic mia bladego
pojcia, o czym mowa. Zachcony do rozszerzenia teorii przez swych
przyjaci, dziaajcych pod wpywem wzruszajcej nadziei, c w szerszym
ujciu autor moe w jaki cudowny sposb odzyska jasno wysawiania si,
Hutton spdzi nastpne dziesi lat na przygotowywaniu swego magnum opus,
ktre ukazao si w druku w dwch tomach w 1795 roku.
Oba tomy liczyy cznie prawie tysic stron. Nawet najbardziej pesy.
mistyczni przyjaciele Huttona nie przewidzieli, e mog by a tak
beznadziejne. Niezalenie od wszystkiego innego niemal poow tekstu
stanowiy cytaty z francuskich rde, pozostawione w oryginalnym jzyku 4.
Trzeci tom okaza si tak zniechcajcy, c zosta opublikowany dopiero w 1899
rokus, ponad sto lat po mierci autora, a czwarty i ostatni tom nigdy nie ukaza
si drukiem. Dzieo Huttona, Theory ofthe Earth, jest mocnym kandydatem do
tytuu najrzadziej czytanej wanej ksiki naukowej (aczkolwiek konkurencja w
tej dziedzinie jest bardzo silna). Nawet Charles Lyell, najwybitniejszy geolog
nastpnego stulecia i czowiek, ktry czyta wszystko, przyzna, e nie zdoa
zgbi dziea Huttona6.
Na szczcie Hutton mia swego Boswella* w osobie Johna Playfaira,
bliskiego przyjaciela i zarazem profesora matematyki na Universily of
Edinburgh, ktry nie tylko potrafi pisa czyteln proz, lecz - dziki
dugoletniej znajomoci z Huttonem - potrafi zrozumie, co ten ostatni ma na
myli, by moe nie zawsze i nie wszystko, ale w wystarczajcym stopniu.
W1802 roku, pi lat po mierci Huttona, Playfair wyda streszczenie koncepcji
Huttona, zatytuowane Illusiratiotis of the Hultonim Theory ofthe Earth. Ksika
zostaa yczliwie przyjta przez czytelnikw aktywnie zainteresowanych
geologi. W 1802 roku osb tych nie byo zbyt wielu, lecz wanie nadchodzi
moment raptownych, spektakularnych zmian.
Zim 1807 roku7 trzynacie bratnich dusz spotkao si we Freemasons
Tayern przy Long Acre w Covent Garden w Londynie, aby utworzy klub pod
nazw Geological Society. Pocztkowo dziaalno klubu polegaa na
James Boswell by towarzyszem i biografem Samuela Johnsona; jego
nazwisko weszo do jzyka angielskiego jako synonim towarzysza, przyjaciela
i biografa (prayp-tum.) comiesicznych biesiadach, w czasie ktrych w trakcie
obiadu lub nad szklaneczk madery wymieniano pogldy i dyskutowano na
tematy zwizane z geologi. Cena obiadu zostaa celowo ustalona w wysokoci
15 szylingw, aby odstraszy mzgowcw i wszystkich tych, ktrych
kwalifikacje ograniczay si wycznie do sfery umysowej. Do szybko
okazao si, e istnieje potrzeba bardziej zinstytucjonalizowanej formy
dziaania, cznie ze sta kwater, gdzie czonkowie klubu mogliby si
regularnie spotyka, aby wymienia pogldy oraz dyskutowa nowe odkrycia i
idee. W cigu pierwszej dekady istnienia klubu liczba czonkw - wycznie
dentelmenw, rzecz jasna - urosa do 400. Geological Society zaczo zagraa
Royal Society odebraniem statusu czoowego towarzystwa naukowego w kraju.
Od listopada do czerwca czonkowie Geological Society spotykali si dwa
razy w cigu miesica1, po czym w lecie prawie wszyscy rozjedali si po
kraju, aby zaj si prac w terenie. Trzeba pamita, e nie byli to
poszukiwacze mineraw w zwykym, komercyjnym sensie, ani nawet typowi
akademicy, lecz dentelmeni, ktrym sytuacja materialna i swoboda
dysponowania wasnym czasem pozwalaa oddawa si hobby na mniej wicej
profesjonalnym poziomie. Okoo 1830 roku klub liczy 745 czonkw i stanowi
ewenement w skali, ktrej nigdy przedtem ani potem wiat nie widzia.
Obecnie trudno sobie to wyobrazi, lecz dziewitnastowieczna geologia
zawadna umysami w stopniu, ktrego adna inna nauka nie zdoaa osign
w adnej epoce. W 1839 roku, gdy Roderick Murchison opublikowa The
Silurian System, opase i cikawe studium na temat ska zwanych
szarogazami, ksika natychmiast staa si bestsellerem i doczekaa si czterech
wyda, mimo e kosztowaa osiem gwinei i bya w prawdziwie huttoskim stylu
nieczytelna (nawet zwolennik Murchisona przyzna9, e bya cakowicie
pozbawiona literackiej atrakcyjnoci). Gdy w 1841 roku wielki Charles Lyell
przyby do Ameryki, aby wygosi seri wykadw w Bostonie, trzytysiczna
publiczno szczelnie wypeniaa Lowell Institute, z uwag wysuchujc jego
opowieci o morskich zeolitach i sejsmicznych perturbacjach w Kampanii.
Na caym wiecie, a szczeglnie w Anglii, uczeni wyruszali w teren, aby
oddawa si, jak to okrelali, tuczeniu kamieni. Traktowali to zajcie z ca
powag, obejmujc take odpowiedni dla dentelmena strj, wraz z cylindrem i
czarnym surdutem. Wyjtek stanowi wielebny William Buckland z Oksfordu,
ktry mia zwyczaj oddawa si pracom polowym w akademickiej todze.
Geologia przycigaa wiele niezwykych osobistoci, wrd ktrych
niepoledni rol odgrywa wspomniany ju Murchison. Spdziwszy pierwsze
trzydzieci lat ycia na ciganiu lisw i przeksztacaniu przy uyciu rutu
aerodynamicznie upoledzonych ptakw w kbki bezadnie wirujcych pir, nie
wykazujc przy tym wikszej aktywnoci umysowej ponad to, co niezbdne do
lektury The Times lub gry w karty, odkry w sobie zainteresowanie skaami i
w zaskakujcym tempie sta si tytanem geologii.
 Do klubu nalea take doktor James Parkinson, ktry w modoci by
socjalist i autorem wielu prowokacyjnych broszur o takich tytuach jak
Revolution without Bloodshed. W 1794 roku by zamieszany 10 w spisek o nieco
zwariowanej nazwie Pop-gun plot, ktrego celem byo umiercenie krla
Jerzego III przez ugodzenie go zatrut strzak w szyj w trakcie przedstawienia
teatralnego. Parkinson zosta doprowadzony przed Privy Council* i ledwie
unikn wysania w kajdanach do Australii, lecz zarzuty przeciwko niemu
zostay w kocu po cichu wycofane. Przyj wszy bardziej konserwatywne
nastawienie do ycia, zainteresowa si geologi i zosta jednym z zaoycieli
Geological Society oraz autorem wanego artykuu geologicznego
zatytuowanego Organie Remains ofa Former World, ktry ukazywa si
drukiem przez ponad p wieku. Parkinson do koca ycia nie da si ju
wcign w adne kopoty. Dzisiaj pamitamy go gwnie dziki
przeomowemu studium przypadoci zwanej wwczas drczk poran, a
obecnie znanej pod nazw choroby Parkinsona11. (Parkinson moe si pochwali
jeszcze jednym, by moe nieco egzotycznym powodem do chway. W 1785
roku sta si zapewne jedyn w historii osob, ktra wygraa na loterii muzeum
historii naturalnej. Muzeum, pooone na Leicester Suare w Londynie, zaoy
sir Ashton Lever, ktrego nieokieznana skonno do kolekcjonowania cudw
natury doprowadzia do bankructwa. Parkinson by wacicielem muzeum przez
dwadziecia lat. W1805 roku, nie majc rodkw na utrzymanie muzeum,
zamkn je, a kolekcj podzieli i sprzeda).
Zapewne nie dorwnywa innym pod wzgldem osobowoci, lecz
bardziej wpywow osobistoci ni wszyscy pozostali razem wzici by
* Krlewski komitet doradczy penicy funkcj sdu odwoawczego
(przyp. tum.).
Charles Lyell. Urodzi si w tym samym roku, w ktrym zmar Hutton, w
odlegoci zaledwie 70 mil, w wiosce Kinnordy. By rdzennym Szkotem, lecz
wychowa si w poudniowej Anglii, w New Forest w hrabstwie Hampshire,
poniewa jego matka uwaaa Szkotw za nard niedonych pijakw 12. Jak
wikszo dziewitnastowiecznych uczonych-dentelmenw, Lyell pochodzi z
zamonej rodziny, w ktrej przymioty intelektu byy cenione na rwni z
cechami charakteru. Jego ojciec, rwnie Charles, wyrnia si jako czoowy
autorytet w dziedzinie poezji Dantego oraz botaniki mchw (od jego nazwiska
pochodzi Orthotricium lyelli, na ktrym prdzej czy pniej usidzie kady, kto
wybierze si na wycieczk po Anglii). Po ojcu mody Lyell odziedziczy
zainteresowanie histori naturaln, lecz dopiero w Oksfordzie, pod wpywem
wielebnego Williama Bucklanda (tego od wycieczek w todze), odnalaz swe
powoanie i powici cae ycie geologii.
Buckland by czarujcym dziwakiem. Przypisuje mu si wiele osigni,
lecz pamitany jest zazwyczaj co najmniej w takim samym stopniu dziki swej
ekscentrycznoci, ktrej jednym z pomniejszych przejaww bya menaeria
dzikich zwierzt, niekiedy cakiem duych i niebezpiecznych, ktre poruszay
si swobodnie po jego domu i ogrodzie. Mia take zamiowanie do
egzotycznych potraw, jakby chcia poprbowa smaku wszystkich stworze pod
Socem. Zalenie od kaprysu i dostpnoci gociom Bucklanda serwowano
pieczone winki morskie, myszy w ciecie, smaone jee lub gotowane
poudniowoazjatyckie limaki morskie. W kadym z nich Buckland potrafi
znale jak zalet, z wyjtkiem pospolitego kreta, ktrym pogardza. Trudno
si dziwi, e przy okazji sta si czoowym autorytetem w dziedzinie
koprolitw - skamieniaych odchodw - i mia st wykonany w caoci z
posiadanych przez siebie prbek.
Nawet w czasie prowadzenia powanych bada Buckland na og
zachowywa si nietypowo. Pani Buckland zostaa kiedy w rodku nocy
obudzona13 przez swego ma, ktry z podnieceniem wykrzykiwa: Moja
droga, wydaje mi si, e lady stp Cheirotherium s niewtpliwie podobne do
ladw wia. Oboje pospieszyli w nocnych koszulach do kuchni, gdzie pani
Buckland sporzdzia ciasto z mki, ktre nastpnie rozwakowaa na stole, a w
tym czasie wielebny uda si na poszukiwania swego wia. Umieciwszy
zwierz na stole, skonili go do marszu przez mk. Ku zachwytowi obojga
widzw w zostawi lady, ktre pasoway do badanych przez Bucklanda
skamieniaoci. Charles Darwin uwaa Bucklanda za bufona (uy dokadnie
tego okrelenia), lecz Lyell mia o nim znacznie lepsze mniemanie i polubi go
do tego stopnia, e w 1824 roku wybra si wraz z nim na wycieczk po Szkocji.
Wkrtce po tej wsplnej wyprawie Lyell zdecydowa si porzuci prawo i
powici si cakowicie geologii. 3 Lyell by krtkowidzem i mia zeza. Obie
wady wzroku byy na tyle powane, e widoczne byy nawet w nieco
zakopotanym wyrazie jego twarzy (pod koniec ycia cakowicie straci wzrok).
Mia do nietypowy zwyczaj4 przyjmowania nieprawdopodobnych pozycji,
gdy zawadna nim jaka naga myl 15 - kad si na dwch krzesach lub
stojc, opiera gow na siedzisku krzesa, jak wspomina jego przyjaciel
Darwin. Czsto siedzia na krzele w taki sposb, e jego poladki niemal
dotykay podogi. Jego jedyn prawdziw posad bya profesura geologii w
Kings College w Londynie w latach 1831-1833. Mniej wicej w tym samym
czasie napisa The Principles of Geology, opublikowane w trzech tomach w
okresie 1830-1833. Dzieo to pod wieloma wzgldami stanowio rozszerzenie i
uzupenienie koncepcji sformuowanych w poprzednim pokoleniu przez Huttona
(Lyell nigdy nie przeczyta Huttona w oryginale, lecz pilnie przestudiowa
wersj Playfaira).
Midzy epok Huttona i Lyella w geologii pojawia si nowa
kontrowersja, ktra w znacznym stopniu zastpia poprzedni spr midzy
neptunistami i plutonistami. Obie dysputy s czsto ze sob mylone, mimo e
zasadniczo odnosz si do odmiennych kwestii. W czasach Lyella spr dotyczy
wyboru midzy katastrofizmem i uniformitaryzmem. Mimo nieciekawych nazw
bya to istotna i dugotrwaa dysputa. Katastrofici, jak si mona domyli,
uwaali, e Ziemia zostaa uksztatowana przez gwatowne zdarzenia o
charakterze kataklizmw, gwnie powodzie - dlatego katastrofizm i neptu-nizm
s czsto bdnie utosamiane ze sob. Katastrofizm by szczeglnie atrakcyjn
teori dla osb duchownych, jak Buckland, poniewa umoliwia wczenie
biblijnego potopu do powanych dyskusji naukowych. Uniformitaryci uwaali
natomiast, e zmiany powierzchni Ziemi zachodziy stopniowo i e niemal
wszystkie te procesy odbyway si bardzo powoli, zajmujc niezmiernie dugi
czas. Autorem tej koncepcji by w wikszym stopniu Hutton ni Lyell, lecz
wikszo ludzi czytaa Lyella16, i to wanie jego - zarwno w owych czasach,
jak i obecnie - uznano za ojca nowoczesnej geologii.
Lyell sdzi, e zmiany zachodzce na Ziemi byy jednorodne i trwae, co
oznaczao midzy innymi, e wszystko, co zdarzyo si w przeszoci, moe
zosta wyjanione przez zjawiska, ktre nadal trwaj. Lyell i jego zwolennicy
nie tylko odrzucali katastrofizm, lecz wrcz go nie znosili. Katastrofici uwaali,
e wymierania stanowiy seri raptownych zdarze, w trakcie ktrych zwierzta
byy zmiatane z powierzchni Ziemi i zastpowane przez nowy zestaw.
Przyrodnik T.H. Huxley drwico porwnywa ten pogld do serii rozda w
wista, po ktrych gracze zmiatajkarty i zaczynaj gr now tali 17. By to zbyt
wygodny sposb wyjanienia nieznanego. aden dogmat nie by w takim
stopniu obliczony na krzewienie indolencji18 i na tpienie ostrza ciekawoci -
skomentowa sarkastycznie Lyell.
Przeocze Lyella nie mona zaliczy do drobiazgw. Nie zdoa
przekonywajco wyjani, w jaki sposb powstay pasma grskie 19. Przeoczy
rol lodowcw jako czynnikw zmian. Odmwi uznania idei zlodowace
Agassiza, ktre okrela terminem globalna lodwka20. By przekonany, e
ssaki zostan znalezione nawet w najstarszych stanowiskach
archeologicznych. Odrzuci koncepcj nagych wymiera zwierzt i rolin 21.
Uwaa, e wszystkie gwne grupy zwierzt - ssaki, gady, ryby i tak dalej -
wspistniay od pocztku czasu. We wszystkich wyej wymienionych
kwestiach by w bdzie.
Mimo to nie mona nie docenia wpywu Lyella na geologi. The
Principles of Geology miay dwanacie wyda w cigu jego ycia i zawieray
koncepcje, ktre ksztatoway rozwj geologii jeszcze przez znaczn cz
dwudziestego wieku. Darwin zabra egzemplarz pierwszego wydania w podr
na Beagle i odnotowa pniej, e wielka zaleta Principles polegaa na tym,
e w tak ogromnym stopniu odmieniay umys czytelnika, i widzc rzecz nigdy
niewidzian przez samego Lyella, widzia jczciowo jakby jego oczami 22.
Krtko mwic, Darwin uwaa Lyella za pboga, podobnie jak wielu jemu
wspczesnych. Jako symboliczny testament i dowd wpyww Lyella moe
posuy historia z lat osiemdziesitych zeszego wieku: gdy geolodzy musieli
odrzuci cz teorii Lyella, aby uwzgldni impaktow teori wymiera, by to
dla nich niemal miertelny cios. To jednak inny rozdzia.
Tymczasem geologia miaa mnstwo rzeczy do rozstrzygnicia i nie
wszystko poszo gadko. Od pocztku geolodzy prbowali kategoryzowa skay
wedug okresw, w ktrych powstay, lecz czsto zdarzay si powane spory co
do linii podziau. Najpowaniejszy przykad stanowi dugotrwaa debata, ktra
staa si znana jako wielka dewoska kontrowersja. Problem powsta, gdy
wielebny Adam Sedgwick z Cambridge przypisa do okresu kambryjskiego
warstw ska, ktre Roderick Murchison susznie zaliczy do syuru. Dysputa
trwaa wiele lat i z czasem staa si bardzo oywiona. De la Beche to wcieky
pies23 - w typowym dla siebie napadzie furii napisa do przyjaciela Murchison.
Poziom emocji mona oceni na podstawie lektury samych tytuw
rozdziaw doskonaej, aczkolwiek nieco przygnbiajcej relacji Martina J.S.
Rudwicka, The Great Deyonian Controversy. Zaczyna si od niewinnie
brzmicych tytuw, takich jak Areny dentelmeskiej debaty, Odkrycie
szarogazu, aby nastpnie przej do Szarogaz atakowany i broniony,
Zarzuty i rekryminacje, Szerzenie szpetnych pogosek, Weaver odwouje
swoje herezje, Przywoanie prowincjusza do porzdku oraz (aby rozwia
wszelkie wtpliwoci, co do charakteru debaty) Murchison zaczyna kampani
w Nadrenii. Wojna zostaa ostatecznie rozstrzygnita w 1879 roku przez
banalnie proste rozwizanie - wstawienie nowego okresu, ordowiku, midzy
kambr i sylur.
Brytyjczycy byli najbardziej aktywni we wczesnych latach rozwoju nowej
dyscypliny, dlatego te w geologicznym leksykonie dominuj angielskie nazwy.
De won pochodzi oczywicie od angielskiego hrabstwa Devon, kambr od
aciskiej nazwy Walii, ordowik i sylur odwouj si do staroytnych celtyckich
plemion, Ordowikw i Sylurw. W miar rozszerzania geologicznych
poszukiwa na inne kraje zaczy si pojawia rwnie i nazwy spoza Wielkiej
Brytanii. Jura pochodzi od gr Jura na granicy Francji i Szwajcarii, p e r m od
rosyjskiej guberni Permna Uralu. Nazw okresu kredy zawdziczamy
belgijskiemu geologowi o oryginalnym nazwisku J.J. dOmalius dHalloy24.
Pocztkowo geologiczna historia Ziemi bya podzielona na cztery okresy:
pierwszo rzdowy, drugorzdowy, trzeciorzdowy, czwartorzdowy. System by
zbyt prosty, aby mg dugo przetrwa. Niebawem geolodzy zaczli
wprowadza dodatkowe podziay, niekiedy eliminujc poprzednie. Pierwszorzd
i drugorzd cakowicie wyszy z uycia, niektrzy odrzucili czwartorzd,
aczkolwiek wystpuje on nadal w pewnych klasyfikacjach. Obecnie jedynie
trzeciorzd jest w powszechnym uyciu, chocia nie stanowi ju trzeciego
okresu w adnym systemie.
Lyell w swoich Pnciples wprowadzi dodatkowe jednostki zwane
epokami lub seriami, na ktre podzieli okres od ery dinozaurw; midzy innymi
plejstocen (najbardziej niedawny), pliocen (bardziej niedawny), miocen
(umiarkowanie niedawny) oraz do pieszczotliwie nieokrelony oligocen
(troszk niedawny). Pocztkowo uywa kocwki -synchroniczny25,
obdarzajc nas takimi nazwami jak mejosynchronicz-ny i plejosynchroniczny,
lecz wielebny William Whewell, bardzo wpywowa osobisto, wnis obiekcje
natury etymologicznej i zasugerowa kocwk -owy, co daoby takie nazwy
jak mejowy i plejowy. Kocwka -cen stanowia pewnego rodzaju
kompromis.
 Obecnie czas geologiczny jest podzielony, najoglniej rzecz ujmujc, na
cztery wielkie czci, zwane erami: prekambryjsk,paleo-I z o i c z n (od
greckiego okrelenia stare ycie), mezozoiczn (rednie ycie) ikenozoiczn
(nowe ycie). Kada z czterech er jest z kolei podzielona na pewn liczb - od
dwunastu do dwudziestu - mniejszych odcinkw, zwanych okresami lub
niekiedy systemami. Wikszo z nich jest take do dobrze znana: kreda, jura,
trias, sylur i tak dalej*.
Nastpnie id epoki Lyella - plejstocen, miocen i tak dalej - ktre dotycz
tylko ostatnich (lecz bardzo istotnych dla paleontologw) 65 milionw lat; na
koniec mamy jeszcze mnstwo drobniejszych podziaw na tak zwane pitra lub
wieki. Wikszo z nich pochodzi od nazw geograficznych i brzmi do
dziwacznie: Illinoian, Desmoinesian, Croixian, Kimme-ridgian i dalej w tym
stylu. Wedug Johna McPhee leksykon tych nazw idzie w dziesitki tuzinw 26.
Na szczcie, jeeli twoim powoaniem nie bdzie geologia, nigdy wicej nie
napotkasz tych nazw.
Dodatkowe zamieszanie w nazewnictwie wynika z faktu, e pitra i wieki
w Ameryce Pnocnej nosz inne nazwy ni w Europie, a na dodatek zazwyczaj
nie pokrywaj si ze sob w czasie. Tak wic pnocnoamerykaski
Cincinnatian odpowiada w Europie wikszej czci Ashgillian wraz z maym
kawakiem Caradocian.
Cae to nazewnictwo zmienia si jeszcze od podrcznika do podrcznika i
od geologa do geologa. Niektre autorytety opisuj siedem ostatnich epok,
podczas gdy inne zadowalaj si czterema. W niektrych ksikach trzeciorzd i
czwartorzd ustpuj na rzecz majcych rozmaite dugoci okresw zwanych
paleogenem oraz neogenem. Niektrzy autorzy dziel
* Nie przewidujemy tu testw, lecz gdyby kiedykolwiek musia nauczy
si tych nazw na pami, moesz kierowa si rad Johna Wilforda, aby myle
o erach (prekam-bryjskiej, paleozoicznej, mezozoicznej, kenozoicznej) jak o
porach roku, a o okresach (peim, trias, jura itp.) jak o miesicach. er
prekambryjsk na dwie ery: dawniejszy archaik oraz nowszy proterozoik.
Niekiedy moesz spotka okrelenie fanerozoik, obejmujcy cznie er
kenozoiczn, mezozoiczn oraz paleozoiczn.
Powysza terminologia odnosi si wycznie do jednostek czasu. Skay s
podzielone na oddzielne czci27 zwane formacjami, warstwami, pitrami,
systemami czy poziomami. Istnieje take rozrnienie na pne i wczesne
(odnoszce si do czasu) oraz grne i dolne (odnoszce si do warstw ska).
Wszystko to moe przyprawi laika o bl gowy, lecz dla geologa s to sprawy o
ywotnym znaczeniu. Widziaem dorosych ludzi rozpalonych do biaoci z
furii28 wywoanej t metaforyczn milisekund w historii ycia - napisa
brytyjski paleontolog Richard Fortey w odniesieniu do cakiem niedawnej,
wieloletniej dysputy dotyczcej granicy midzy kambrem i ordowikiem.
Dzisiaj moemy zastosowa zaawansowane techniki datowania, lecz
dziewitnastowieczni geolodzy mogli jedynie zgadywa. Potrafili ustawi w
kolejnoci powstawania rne warstwy ska i skamielin, lecz nie mieli pojcia,
ile czasu trway procesy nawarstwiania. Gdy Buckland spekulowa29 na temat
wieku szkieletu ichtiozaura, mg jedynie sugerowa, e gatunek ten y nie
mniej ni 10 tysicy i nie wicej ni 10 tysicy razy 10 tysicy lat temu.
Mimo braku wiarygodnych metod datowania nie brakowao chtnych,
ktrzy podejmowali rozmaite prby. Najbardziej znan, wczesn prb10 podj
w 1650 roku James Ussher, arcybiskup Kocioa irlandzkiego, ktry starannie
przestudiowa Bibli oraz inne historyczne rda, po czym opublikowa opasy
tom pod tytuem Annals of the Old Testament, w ktrym ogosi, e Ziemia
zostaa stworzona w poudnie 23 padziernika4004 roku przed nasz er.
Konkluzje Usshera nieodmiennie bawiy historykw nauki oraz autorw
podrcznikw*.
Utrzymuje si mit - podtrzymywany nawet przez niektre powane
ksiki - e pogldy Usshera dominoway w nauce a do dziewitnastego
stulecia i dopiero Lyell wszystko wyprostowa. Stephen Jay Gould
 * Wprawdzie niemal wszystkie ksiki powicaj Ussherowi
przynajmniej jeden akapit, lecz zarazem uderzajco rni si co do szczegw.
Wikszo autorw datuje ogoszenie wynikw bada Usshera na rok 1650,
niektrzy na 1654, jeszcze inni na 1664. Wiele rde cytuje 26, a nie 23
padziernika jako domnieman dat powstania Ziemi. Przynajmniej w jednym
przypadku nazwisko arcybiskupa jest przeliterowane jako Usher. Cab kwestia
jest interesujco opisana w Eight Little Piggies Stephena Jaya Goulda. w Time
s Arrow cytuje typowy przykad z wydanej w latach osiemdziesitych
minionego stulecia popularnej ksiki: Przed publikacj ksiki Lyella
wikszo mylcych ludzi akceptowaa ide, e Ziemia jest moda 31. W
rzeczywistoci byo zupenie inaczej. Jak stwierdzi Martin J.S. Rudwick,
aden geolog, dowolnej narodowoci, ktrego prace byy powanie
traktowane32 przez innych geologw, nie by zwolennikiem skali czasu
ograniczonej przez dosown egzegez Ksigi Rodzaju. Nawet wielebny
Buckland33, osobnik pobony na miar dziewitnastego stulecia, odnotowa, e
w adnym miejscu Biblia nie sugeruje, i Bg stworzy Ziemi w pierwszym
dniu, lecz jedynie,jna pocztku. Ten pocztek, jego zdaniem, mg trwa
miliony milionw lat. Wszyscy zgadzali si, e Ziemia jest stara. Pytanie
brzmiao: Jak bardzo stara?
Jeden z lepszych wczesnych pomysw pochodzi od Edmonda Halleya,
ktry w 1715 roku zauway, e jeli podzieli si cakowit ilo soli zawart w
oceanach przez ilo soli, jaka przybywa w oceanach w cigu roku, w wyniku
otrzyma si liczb lat, w czasie ktrych istniay oceany, co moe by uznane za
przybliony wiek Ziemi. Logika tej sugestii bya bardzo pocigajca, lecz
eksperyment okaza si niestety niewykonalny, poniewa nikt nie wiedzia, ile
soli jest w oceanach ani ile przybywa rocznie.
Pierwsz prb pomiaru, ktr mona od biedy uzna za naukow, podj
w latach siedemdziesitych osiemnastego wieku Francuz Georges-Louis
Leclerc, ksi Buffon. Od dawna wiedziano, e Ziemia wydziela znaczne iloci
ciepa. Aby si o tym przekona, wystarczy zej do kopalni wgla. Nikt jednak
nie wiedzia, w jakim tempie ciepo si rozchodzi. Eksperyment Buffona polega
na podgrzewaniu do wysokich temperatur kul wykonanych z rnych
materiaw, a nastpnie na szacowaniu tempa utraty ciepa przez dotykanie ich
(z pocztku zapewne delikatnie) w trakcie schadzania. Na tej podstawie Buffon
oszacowa wiek Ziemi na 75 000 do 168 000 lat 34. By to oczywicie bardzo
niedoszacowany wynik, lecz i tak okaza si bardzo radykalny, do tego stopnia,
e Buffonowi grozia ekskomunika. Jako osobnik bardzo praktyczny
natychmiast przeprosi za swoj bezmyln herezj, po czym konsekwentnie j
powtarza w kolejnych publikacjach.
W poowie dziewitnastego stulecia wikszo wyksztaconych ludzi
sdzia, e Ziemia liczy co najmniej kilka milionw lat, by moe nawet
kilkadziesit milionw, lecz nie wicej. Tym wiksze zaskoczenie wywoa
Charles Darwin, gdy w 1859 roku, w swoim dziele O powstawaniu gatunkw
ogosi, e procesy geologiczne, w wyniku ktrych powstaa P Weald, kraina w
poudniowej Anglii, rozcigajca si od Kentu poprzez Sussex a do Surrey,
trway, wedug jego oblicze, 306 662 400 lat. Stwierdzenie byo godne uwagi
choby z powodu nadzwyczajnej precyzji oblicze*, lecz w jeszcze wikszym
stopniu dlatego, e kwestionowao powszechnie akceptowany wiek Ziemi.
Okazao si zreszt na tyle sporne, e Darwin usun je z trzeciego wydania.
Problem jednak pozosta. Darwinowi i jego zwolennikom potrzebna bya stara
Ziemia, lecz nikt nie potrafi znale na to sposobu.
Niefortunnym dla Darwina i dla postpu zbiegiem okolicznoci okaza si
fakt, e kwestia wieku Ziemi staa si przedmiotem uwagi wielkiego lorda
Kelvina (ktry w owym czasie by ju niewtpliwie wielki, lecz nazywa si
jeszcze William Thomson; do godnoci para zosta podniesiony dopiero w 1892
roku, w wieku 68 lat, blisko koca swej naukowej kariery, bd jednak
przestrzega konwencji uywania tytuu retroaktywnie). Kelvin by jedn z
najwybitniejszych osobowoci dziewitnastowiecznej nauki, a waciwie
dowolnej epoki. Niemiecki uczony Hermann von Helmholtz 36, rwnie wybitny
uczony, napisa, e Kelvin przewysza inteligencj, jasnoci umysu i
szybkoci myli wszystkich znanych mu ludzi. Niekiedy czuem si przy
nim, jakbym by tpy, doda z pewnym przygnbieniem^ Uczucie jest
zrozumiae, poniewa Kelvin rzeczywicie by swego rodzaju wiktoriaskim
supermanem. Urodzi si w 1824 roku w Belfacie, jako syn profesora
matematyki w Royal Academical Institution, ktry niebawem przenis si do
Glasgow. Jako cudowne dziecko Kelvin zosta w niezwykle modym wieku
(mia wtedy dziesi lat) przyjty na studia w Glasgow University. W wieku
dwudziestu lat mia ju za sob studia w Londynie, Paryu i Cambridge (gdzie
zdoby gwne nagrody w wiosowaniu i matematyce, znajdujc jeszcze przy
tym czas na zaoenie towarzystwa muzycznego), by czonkiem collegeu
Peterhouse w Cambridge, napisa (po francusku i angielsku) tuzin niezwykle
oryginalnych prac z dziedziny czystej i stosowanej matematyki. Opublikowa je
anonimowo37, poniewa obawia si, e ujawnienie nazwiska autora moe
wprawi
* Darwin uwielbia dokadne liczby. W pniejszej pracy ogosi, e
liczba robakw na przecitnym akrze angielskiej ziemi wynosi 53 767. w
zakopotanie jego przeoonych. W wieku dwudziestu dwch lat wrci do
Glasgow38, aby obj posad profesora filozofii naturalnej, ktr zajmowa przez
kolejne pidziesit trzy lata.
W cigu swej dugiej kariery (zmar w 1907 roku w wieku 83 lat) napisa
661 publikacji, zgosi 69 patentw (ktre uczyniy go niezmiernie bogatym
czowiekiem) i zdoby renom w niemal kadej dziedzinie nauk fizycznych.
Midzy innymi zasugerowa metod, ktra bezporednio doprowadzia do
wynalezienia lodwki; zaproponowa skal temperatury, ktra nosi dzi jego
imi; wynalaz urzdzenia wzmacniajce, ktre umoliwiy przesyanie
telegramw przez ocean; dokona niezliczonych wynalazkw w dziedzinie
nawigacji i eglugi, na przykad ulepszy kompas oraz wynalaz
gbokociomierz. To tylko niektre z jego praktycznych osigni.
Jego teoretyczne prace z dziedziny elektromagnetyzmu, termodynamiki i
falowej teorii wiata byy rwnie rewolucyjne*. Jedynym wynikiem Kelvina,
ktry okaza si bdny, byo jego oszacowanie wieku Ziemi. Kwesti t
zajmowa si przez wiksz cz drugiej poowy swej kariery, lecz nigdy nie
zdoa uzyska rezultatu, ktry cho w przyblieniu byby poprawny. W
pierwszym artykule na ten temat, opublikowanym w popularnym czasopimie
Macmillans, oszacowa wiek Ziemi na 98 milionw lat, lecz roztropnie
przyj znaczny margines bdu, uwzgldniajc, e wynik moe si mieci
midzy 20 a 400 milionami lat. Z godn uwagi ostronoci podkreli, e jego
obliczenia mog okaza si bdne,.jeeli obecnie nieznane nam rda energii
s ukryte w wielkim magazynie stworzenia, aczkolwiek byo jasne, e nie
uwaa takiej moliwoci za prawdopodobn.
* W szczeglnoci opracowa jednz wersji drugiego prawa
termodynamiki. Dyskusja tych praw mogaby zaj osobn ksik, wic, aby
odda tylko ich sens, ogranicz si do zwizego podsumowania dokonanego
przez chemika P.W. Atkinsa: S cztery Prawa termodynamiki. Najpierw
odkryto trzecie z nich, zwane Drugim Prawem; pierwsze, zwane Zerowym
Prawem, odkryto jako ostatnie; Pierwsze Prawo byo drugie; Trzecie Prawo
mogoby waciwie nie by prawem w takim sensie jak pozostae. Najkrcej
rzecz ujmujc, drugie prawo mwi, e zawsze marnuje si troch energii. Nie
istnieje wiecznie dziaajce urzdzenie, perpetuum mobile, poniewa zawsze
bdzie traci troch energii i w kocu si zatrzyma, niezalenie od swej
sprawnoci. Pierwsze prawo mwi, e nic mona stworzy energii, a trzecie, e
nie mona osign temperatury absolutnego zera; zawsze bdzie troch
resztkowego ciepa. Jak mwi Dennis Overbye, trzy gwne prawa s niekiedy
formuowane nastpujco: (I) nie moesz wygra, (2) nie moesz wyj na zero
i (3) nie moesz wycofa si z gry.
Z biegiem czasu oszacowania Kelvina staway si coraz mielsze i
zarazem coraz bardziej bdne. Gma granica stopniowo zmniejszaa si od
pocztkowych 400 milionw, przez 100 milionw, 50 milionw i ostatecznie w
1897 roku do zaledwie 24 milionw lat. Nie by to w adnym sensie nacigany
wynik. W wczesnej fizyce nie byo mechanizmu, ktry mgby wyjani, w
jaki sposb ciao o rozmiarach Soca mogoby si pali duej ni kilkadziesit
milionw lat, nie wyczerpawszy paliwa. W rezultacie nieunikniony by wniosek,
e Soce i jego planety s wzgldnie mode.
Problem polega na tym, e przeczyy temu niemal wszystkie dowody
kopalne, a w dziewitnastym wieku pojawio si mnstwo dowodw kopalnych.
 Rozdzia 6

BRUTALNE BESTIE

W 1787 roku pewien mieszkaniec New Jersey (wydaje si, e jego nazwisko
zostao zapomniane) odkry olbrzymi ko udow, wystajc z brzegu
strumienia w pobliu Woodbury Creek. Byo oczywiste, e ko nie naleaa do
adnego stworzenia z gatunku yjcego wwczas w New Jersey. Obecnie
przewaa opinia, e naleaa do hadrozaura, duego dinozaura
przypominajcego dziobaka, lecz w owym czasie nikt nie wiedzia nic o
dinozaurach.
Ko wysano doktorowi Casparowi Wistarowi, czoowemu
amerykaskiemu anatomowi, ktry opisa j na jesiennym posiedzeniu
American Philosophical Society1 w Filadelfii. Wistar niestety zupenie nie
doceni znaczenia znaleziska i ograniczy si do kilku nieistotnych uwag, z
ktrych wynikao, e ko rzeczywicie naleaa do olbrzymiego zwierzcia.
Straci w ten sposb szans odkrycia dinozaurw o p wieku wczeniej. W
istocie ko wywoaa tak nike zainteresowanie, e zostaa umieszczona w
magazynie, a po pewnym czasie zagina. Pierwsza odkryta ko dinozaura
okazaa si zarazem pierwsz zaginion koci dinozaura.
Brak zainteresowania znaleziskiem z Woodbury Creek dziwi tym
bardziej, e w owym czasie w Ameryce panowao ogromne podniecenie
zwizane z pozostaociami duych zwierzt. Przyczyn tego podniecenia
stanowia zadziwiajca opinia wybitnego francuskiego przyrodnika, ksicia de
Buffon2 - tego od podgrzewanych kul z poprzedniego rozdziau - ktry
stwierdzi, e zwierzta Nowego wiata niemal pod kadym wzgldem ustpuj
zwierztom Starego Kontynentu. Buffon napisa w swej obszernej i cenionej
Histoire naturelle, e Ameryka jest ldem, gdzie wody s zastae, gleba jaowa,
zwierzta drobne i nieruchawe, a ich organizmy osabione przez szkodliwe
wyziewy gnijcych moczarw i pozbawionych soca lasw. W takim
rodowisku nawet rdzennym mieszkacom brakowao wigoru. Indianie nie
mieli brody ani owosienia na ciele, nie przejawiali podania wobcc kobiet,
a ich narzdy reprodukcyjne byy mae i kiepskie, autorytatywnie oceni
Buffon.
Spostrzeenia Buffona znalazy zadziwiajco silny oddwik wrd
innych autorw, zwaszcza takich, ktrych twrczoci nie komplikowaa.;
znajomo tematu. Holender Corneille de Pauw3 ogosi w popularnej ksice,
zatytuowanej Recherches philosophiues sur les americains, e rdzenni
mieszkacy Ameryki pci mskiej byli nie tylko upoledzeni w sensie
reprodukcyjnym, lecz do tego stopnia pozbawieni mskoci, e mieli mleko w
piersiach. Te i podobne pogldy przetrway niewiarygodnie dugo; mona je
byo znale w europejskich tekstach jeszcze pod koniec dziewitnastego
stulecia.
Ameryka ostro zareagowaa na te oszczerstwa. Thomas Jefferson
zamieci pen oburzenia (jeli si nie zna kontekstu, to mona uzna, e do
oszaamiajc) odpowied w swoich Notes on the State of Virginia i namwi
swego przyjaciela z New Hampshire, generaa Johna Sullivana, aby wysa
dwudziestu onierzy do pnocnych lasw w celu znalezienia samca osia,
ktry miaby zosta sprezentowany Buffonowi jako dowd imponujcej postury
i majestatu amerykaskich czworonogw. Po dwch tygodniach poszukiwa
onierze znaleli odpowiedniego kandydata, lecz po ustrzeleniu go okazao si,
e rogi nie s dostatecznie imponujce i zapewne nie speni wymaga
Jeffersona. Sullivan przewidujco doczy zestaw jelenich rogw wraz z
sugesti, aby zastpi nimi oryginalne rogi osia. W kocu ktry Francuz
zauway rnic?
Tymczasem w Filadelfii - ^ miecie doktora Wistara - przyrodnicy zaczli
skada szkielet gigantycznej istoty przypominajcej sonia, pocztkowo znanej
jako wielki amerykaski incognitum, lecz pniej zidentyfikowanej, nie
cakiem poprawnie, jako mamut. Jej koci odkryto najpierw w pobliu miejsca
zwanego Big Bone Lick w Kentucky, lecz niebawem okazao si, e mona je
znale prawie wszdzie i e Ameryka bya niegdy domem prawdziwie
imponujcych istot, ktre niewtpliwie mogy obali niemdre, galijskie
uprzedzenia Buffona.
Wydaje si, e filadelfijscy przyrodnicy dali si nieco ponie chci
zademonstrowania domniemanej potgi i grozy incognitum. Szeciokrotnie
zawyyli jego rozmiary, dali mu imponujce ky, ktre w rzeczywistoci
pochodziy od Megalonyxa, znalezionego nieopodal gigantycznego naziemnego
leniwca. Ulegli zudnemu przekonaniu, e zwierz charakteryzowaa
ywotno i agresywno tygrysa, i portretowali je na ilustracjach, jak z koci
zrcznoci rzuca si z gry na swe ofiary. Gdy znaleziono ky, przytwierdzano
je do czaszki zwierzcia na rne sposoby, niekiedy cakiem nowatorskie i
pomysowe. Jeden z rekonstruktorw wkrci je doem do gry, jak u
szablozbnego kota, co nadao zwierzciu zadowalajco agresywny wygld.
Inny odkrywca ustawi ky w taki sposb, e byy wygite do tyu - uczyni to na
podstawie zajmujcej teorii, zgodnie z ktr by to gatunek wodny, a kw
uywa do kotwiczenia wrd gazi drzew w czasie snu. Najwaniejszy okaza
si jednak fakt, e incognitum stanowio gatunek wymary, co Buffon radonie
wykorzysta jako niepodwaalny dowd jego zdegenerowanej natury.
Buffon zmar w 1788 roku, lecz kontrowersja trwaa nadal. W roku 1795
kolekcja koci dotara do Parya, gdzie zostaa przeegzaminowana przez
wschodzc gwiazd paleontologii, modego arystokrat Georgesa Cuviera.
Mimo modego wieku Cuvier wyrobi sobie ju reputacj geniusza, ktry z
kupki rozrzuconych koci umie odtworzy ksztat zwierzcia. Kryy opinie,
jakoby opisywa wygld i cechy zwierzt na podstawie pojedynczego zba lub
fragmentu szczki, a przy okazji potrafi odgadn gatunek i rodzaj.
Zorientowawszy si, e nikt w Ameryce na to nie wpad, Cuvier sporzdzi
formalny opis potnej bestii i sta si jej oficjalnym, formalnym odkrywc.
Nazwa j m a s t o d o n t e m (co oznacza sut-ko-zby - nieco zaskakujce
okrelenie).
Zainspirowany przez nieustajcy spr, w 1796 roku Cuvier opublikowa
przeomowy artyku4, zatytuowany Note on the Species of Lmng and Fossil
Elephants, w ktrym po raz pierwszy zostaa podana formalna teoria wymiera.
Cuvier sdzi, e od czasu do czasu Ziemia dowiadczaa globalnych katastrof,
ktre zmiatay z powierzchni planety niektre grupy zwierzt. Dla ludzi
wierzcych, cznie z samym autorem, implikacje jego teorii byy trudne do
wyjanienia, poniewa sugerowaa ona niewytumaczaln przypadkowo ze
strony Opatrznoci. Po co Bg stwarzaby gatunki, skoro pniej je unicestwia?
Sugestia Cuviera bya sprzeczna z wierzeniem w Wielki acuch Istot, zgodnie
z ktrym wiat jest starannie uporzdkowany, a kada ywa istota ma, zawsze
miaa i zawsze bdzie miaa swoje miejsce i swj cel. Jefferson nie potrafi
dopuci myli, e cae gatunki miayby znika5 (ani, co za tym idzie,
ewoluowa). Gdy uwiadomiono mu, e zbadanie pnocnoamerykaskiego
kontynentu poza Missisipi moe mie znaczenie zarwno naukowe, jak i
polityczne, entuzjastycznie popar ide wysania ekspedycji, majc nadziej, e
nieustraszeni poszukiwacze znajd stada mastodontw i innych
ponadwymiarowy)^ istot pascych si na bezkresnych preriach. Wypraw
dowodzili William Clark, gwny przyrodnik ekspedycji, oraz Meriwether
Lewis, zaufany sekretarz i przyjaciel Jeffersona. W wyprawie uczestniczy take
doradca, ktry mia wskazywa, czego naley szuka zarwno wrd ywych,
jak i wymarych zwierzt. W tej roli wystpi nie kto inny, tylko znany nam ju
Caspar Wistar.
W tym samym roku - a nawet w tym samym miesicu - w ktrym w
Paryu synny Cuvier ogosi swoje teorie wymiera, po drugiej stronie kanau
La Manche pewien nieznany Anglik dozna olnienia, ktre odegrao istotn rol
w geologii. William Smith by modym nadzorcprzy budowie Somerset Coal
Canal. Wieczorem 5 stycznia 1796 roku, siedzc w gospodzie dla dyliansw w
Somerset6, zanotowa pewne spostrzeenie, ktre miao w przyszoci
ugruntowa jego reputacj. Aby interpretowa skay, potrzebna jest jaka
metoda tworzenia korelacji, na podstawie ktrej mona by stwierdzi, e
karboskie skay z Devonu s modsze od kambryjskich ska z Walii. Smith
uwiadomi sobie, e odpowied stanowi skamieniaoci. Kadej zmianie
warstw skalnych towarzyszy znikanie skamielin pewnych gatunkw, podczas
gdy inne gatunki istniej dalej w pniejszych warstwach. Porwnujc gatunki
znajdowane w rnych warstwach ska, mona ocenia wzgldny wiek ska,
niezalenie od ich pooenia geograficznego. Opierajc si na swojej
dotychczasowej wiedzy i dowiadczeniach jako geodety, Smith sporzdzi map
warstw skalnych Wielkiej Brytanii, ktra po wielu prbach zostaa
opublikowana w 1815 roku i staa si kamieniem wgielnym nowoczesnej
geologii (histori t szczegowo przedstawi Simon Winchester w popularnej
ksice The Map thal Changed the World).
Dokonawszy tego odkrycia, Smith nie wykaza jednak zainteresowania,
dlaczego warstwy ska zostay uoone w taki, a nie inny sposb. Pozostawiem
zagadk pochodzenia warstw, kontentujc si tym, co wiedziaem - zanotowa.
SPytania o przyczyny i skutki nie nale do dziedziny poszukiwacza
mineraw7.
Rewelacje Smitha jeszcze bardziej uwypukliy moralny aspekt wymiera.
Po pierwsze, potwierdziy fakt, e Bg unicestwia gatunki, i to wielokrotnie, co
stawiao Go w sytuacji istoty nie tylko beztroskiej, lecz wrcz wrogiej.
Potrzebne byo take wyjanienie, dlaczego niektre gatunki wymieray, a inne
zdoay przetrwa i yy nadal w pniejszych epokach.
Stao si jasne, e ekstynkcje gatunkw to co znacznie powaniejszego
ni jeden biblijny potop. Cuvier rozwiza ten problem na wasny uytek 8,
sugerujc, e Ksiga Rodzaju dotyczy jedynie ostatniej powodzi. Najwyraniej
Bg nie chcia straszy Mojesza wiadomociami o wczeniejszych,
nieistotnych wymieraniach.
Tak wic w pocztkach dziewitnastego wieku skamieniaoci zyskay
status istotnych dowodw geologicznych, co stawia przeoczenie przez Wistara
koci dinozaura w jeszcze bardziej niekorzystnym wietle. Koci pojawiay si
tu i wdzie, Amerykanie mieli jeszcze kilka okazji, aby odkry dinozaury, lecz
wszystkie zmarnowali. W 1806 roku ekspedycja Lewisa i Clarka dotara do
formacji Heli9 Creek w Montanie, gdzie pniejsi poszukiwacze skamieniaoci
bd dosownie stpa po kociach dinozaurw. Lewis i Clark zbadali nawet
co, co ewidentnie byo wystajcym ze skay fragmentem koci dinozaura, lecz
nie wycignli z tego znaleziska adnych wnioskw. Inne koci i skamieliny
odkryto w dolinie rzeki Connecticut w Nowej Anglii, po tym jak syn farmera
Plinus Moody wyledzi skamieniae lady stp na skalnej pce w South
Hadley w Massachusetts. Niektre z nich ostatecznie przetrway, midzy innymi
szkielet anchizaura, nalecy obecnie do kolekcji Peabody Museum w Yale.
Znalezione w 1818 roku koci zostay zbadane i zachowane, lecz dopiero w
1855 rokuje zidentyfikowano. W tym samym 1818 roku zmar Caspar Wistar,
ktry w do nieoczekiwany sposb zosta uniemiertelniony, gdy botanik
Thomas Nuttall nazwa jego imieniem pewne drzewiaste pncze. Niektrzy
botanicy nadal upieraj si, e prawidowa nazwa brzmi wistaria.
Tymczasem nastpi jednak znaczny postp po drugiej stronie oceanu. W
1812 roku pewna niezwyka mieszkanka miejscowoci Lyme Regis - jedenasto-,
dwunasto-lub trzynastoletnia, zalenie od tego, czyj relacj przeczytasz - Mary
Anning znalaza w stromym, niebezpiecznym klifie na wybrzeu w Dorset
dziwnego, skamieniaego morskiego potwora, dugiego na 17 stp, obecnie
znanego jako ichtiozaur.
By to pocztek zadziwiajcej kariery panny Anning, ktra nastpne 35 lat
spdzia na poszukiwaniach skamieniaoci, sprzedajc je turystom. (Mary
Anning jest powszechnie uwaana za bohaterk popularnego amaca
jzykowego10 - zdania, ktre naley wypowiedzie jednym tchem, nie
pomyliwszy ani jednej sylaby: She sells sea-shells on the sea shore [ona
sprzedaje morskie muszle na brzegu morza]). Oprcz ichtiozaura znalaza
rwnie po raz pierwszy innego morskiego potwora, plezjozaura, a take jeden z
pierwszych i najlepiej zachowanych egzemplarzy pterodak-tyla. Z punktu
widzenia wspczesnej klasyfikacji aden z nich nie naley do dinozaurw, lecz
wwczas nie miao to wielkiego znaczenia, poniewa nikt wtedy nie wiedzia
nic o dinozaurach. Wystarczya wiadomo, e niegdy istniay stwory
uderzajco niepodobne do jakichkolwiek obecnie yjcych istot.
Mary Anning miaa nie tylko niedocigniony talent do odnajdywania
skamielin, lecz potrafia je take wydobywa bez uszkodze. Jeeli
kiedykolwiek bdziesz mia okazj odwiedzi oddzia prehistorycznych gadw
morskich w Natural History Museum w Londynie, gorco zachcam, aby je
obejrze, bo tylko w ten sposb mona doceni pikno i skal osigni tej
modej damy, pracujcej waciwie bez adnej pomocy, przy uyciu jedynie
podstawowych narzdzi, w warunkach niemal uniemoliwiajcych jakkolwiek
prac. Sam plezjozaur zaj jej dziesi lat cierpliwej pracy wykopaliskowej.
Mimo braku wyksztacenia potrafia rwnie wykona dokadne rysunki i opisy
dla naukowcw. Istotne odkrycia byy jednak rzadkoci i nawet talent oraz
osignicia nie pomogy Mary Anning wydoby si z biedy.
Trudno byoby znale osob bardziej zapoznan w historii paleontologii
ni Mary Anning, lecz w istocie by kto jeszcze, kto rwnie zosta prawie
cakowicie zapomniany. Nazywa si Gideon Algernon Mantell i by wiejskim
lekarzem w Sussex.
Osobowo doktora Mantella stanowia rzadkie poczenie wad i zalet -
by prny, samolubny, zarozumiay, zaniedbywa rodzin, lecz trudno byoby
wskaza bardziej zapalonego paleontologa amatora. Jego szczciem byo
posiadanie oddanej i posusznej ony. Pewnego dnia w 1822 roku, gdy doktor
zosta wezwany do pacjenta, pani Mantell wybraa si na spacer. W pobliu
cieki, w stercie mieci i gruzu, pozostawionej do wyrwnywania wybojw,
odkrya dziwnie wygldajcy obiekt - okrgy brzowy kamie o rozmiarach
maego orzecha. Znajc zainteresowania swego ma skamielinami, przyniosa
znalezisko do domu. Mantell natychmiast si zorientowa, e ma do czynienia ze
skamieniaym zbem12 i po krtkich badaniach doszed do wniosku, e nalea
on do rolinoernego gada o ogromnych rozmiarach - dugiego na dziesitki
stp - z okresu kredowego. Byy to bardzo odwane sugestie, poniewa nikt
wczeniej nie widzia ani nawet nie wyobraa sobie czego podobnego, lecz
wszystkie wnioski Mantella okazay si suszne.
W peni wiadom, e jego odkrycie stanowi powane wyzwanie dla
dotychczasowych pogldw na temat przeszoci, ostrzegany przez swego
przyjaciela, wielebnego Williama Bucklanda - tego od wdrwek w todze i
kulinarnych eksperymentw - aby postpowa z rozwag, Mantell spdzi trzy
pracowite lata na poszukiwaniach dalszych dowodw dla swoich hipotez.
Wysa znalezionprzez paniMantell skamielin do Parya Cuvierowi, lecz
wielki Francuz stwierdzi, e zb naley do hipopotama (pniej gorco
przeprasza za swj niefortunny bd). Pewnego dnia, w trakcie wizyty w
Hunterian Museum w Londynie, Mantell nawiza konwersacj z pewnym
badaczem poudniowoamerykaskich iguan, ktry stwierdzi, e zb wydaje si
pasowa do uzbienia tropikalnej jaszczurki. Podobiestwo zostao szybko
potwierdzone i w ten sposb potwr Mantella zosta nazwany iguanodonem,
mimo e nie by wcale spokrewniony z iguan
Mantell przygotowa publikacj dla Royal Society. Tak si jednak
zoyo, e inny dinozaur zosta w tym czasie odkryty w trakcie polowania w
Oxfordshire i zosta formalnie opisany... przez wielebnego Bucklanda, tego
samego, ktry jeszcze niedawno przestrzega Mantella przed nadmiernym
popiechem. By to megalozaur. Nazw zasugerowa Bucklandowi jego
przyjaciel, doktor James Parkinson13, znany nam ju radyka i epo-nim choroby
Parkinsona. Buckland, jak ju wspomniaem, by przede wszystkim geologiem,
co wyranie wida w jego pracy dotyczcej mega-lozaura. W swoim raporcie
dla Transactions of the Geological Society of London odnotowa, e zby
zwierzcia nie byy bezporednio poczone z koci szczkow, jak u
jaszczurek, lecz osadzone w zbodoach, jak u krokodyli. Nie poszed jednak
dalej i nie wycign z tego spostrzeenia wniosku, e mianowicie megalozaur
stanowi cakowicie nowy typ istot ywych. Chocia raport nie grzeszy
bystroci ani nie zawiera adnych istotnych konkluzji, stanowi pierwszy
opublikowany opis dinozaura, dziki czemu pierwszestwo w odkryciu tej linii
zwierzt przypisuje si wanie Bucklandowi, a nie Mantellowi, ktry
zdecydowanie bardziej zasuy na to wyrnienie.
Niewiadomy, e rozczarowanie bdzie towarzyszy mu przez cae ycie,
Mantell kontynuowa poszukiwania skamieniaoci - w 1833 roku znalaz
kolejnego giganta, hylaeozaura. Zacz take odkupywa je od uczestnikw
polowa i farmerw. W pewnym momencie by prawdopodobnie w posiadaniu
najwikszej kolekcji skamieniaoci w caej Anglii, I Mantcll by doskonaym
lekarzem i rwnie utalentowanym poszukiwa czem skamielin, lecz nie potrafi
rwnolegle eksploatowa obu swoich talentw. W miar jak narastaa jego
mania kolekcjonera, zacz zaniedbywa swoj praktyk lekarsk.
Skamieniaoci zaczy stopniowo zapenia jego dom w Brighton i pochania
jego dochody, ktrych znaczna cz sza rwnie na wydawanie ksiek, nie
znajdujcych zbyt wielu czytelnikw. Illustrations of the Geology of Sussex,
opublikowane w 1827 roku, sprzeday si w zaledwie 50 egzemplarzach, ze
strat 300 funtw, co jak na owe czasy byo znaczn sum.
W akcie desperacji Mantell zdecydowa si przeksztaci swj dom w
muzeum. Zamierza pobiera opaty, lecz poniewczasie doszed do wniosku, e
na taki merkantylny akt nie pozwala jego pozycja spoeczna uczonego-
dentelmena. W rezultacie pozwoli zwiedza dom za darmo. Zwiedzajcy
walili drzwiami i oknami, dzie w dzie, kompletnie rujnujc jego praktyk
lekarsk oraz ycie rodzinne. Ostatecznie zosta zmuszony do sprzeday
wikszoci swej kolekcji, aby spaci dugi14. Wkrtce potem opucia go ona,
zabierajc ze sob czwrk ich dzieci.
Wbrew pozorom, w tym momencie kopoty doktora Mantella dopiero si
zaczy.
W dzielnicy Sydenham w poudniowej czci Londynu, w miejscu
zwanym Ciystal Paace Park, mona zobaczy niecodzienny widok: naturalnej
wielkoci modele dinozaurw. Od dawna nie przycigaj tumw, lecz niegdy
bya to jedna z najwikszych turystycznych atrakcji Londynu, a take - jak
zwrci uwag Richard Fortey - pierwszy na wiecie park tematyczny15.
Niektre szczegy nie s anatomicznie poprawne, na przykad kciuk
iguanodona zosta umieszczony na jego nosie, jako pewnego rodzaju rg. Sam
iguanodon stoi na czterech sztywnych nogach, przypominajc raczej tustego,
nienaturalnie wyronitego psa (w rzeczywistoci iguanodo-ny byy dwunone).
Patrzc na nie teraz, trudno uwierzy, e te dziwaczne, niezdarne zwierzta siay
niegdy postrach i niepodzielnie panoway na Ziemi. adna inna grupa bestii w
historii naturalnej naszej planety nie bya zapewne rdem rwnie silnej i
dugotrwaej nienawici jak dinozaury.
W czasach, gdy powstawaa wystawa, Sydenham byo przedmieciem
Londynu, a jego przestronny park zosta uznany za idealne miejsce na re
konstrukcj synnego Crystal Paace, ogromnej struktury ze szka i elaza,
siedziby Wystawy wiatowej w 1851 roku, od ktrej nowy park wzi sw
nazw. Betonowe dinozaury miay stanowi dodatkow atrakcj. W przeddzie
Nowego Roku 1853 wewntrz niewykoczonego iguanodona odby si synny
obiad dla 21 prominentnych naukowcw. Nie byo wrd nich Gideona
Mantella, czowieka, ktry odkry i zidentyfikowa iguanodona. U szczytu stou
zasiadaa najwiksza gwiazda rodzcej si nowej nauki, paleontologii, Richard
Owen, ktry do tego czasu powici ju kilka produktywnych lat, aby zamieni
ycie Gideona Mantella w pieko.
Owen wychowa si w Lancaster, w pnocnej czci Anglii. Z zawodu
by lekarzem, lecz jego pasj bya anatomia, ktrej oddawa si z takim
zaangaowaniem, e niekiedy wykrada koczyny, narzdy i inne czci ciaa16
nieboszczykw i zabiera je do domu w celu dokonania sekcji. Pewnego dnia
nis torb zawierajc odcit gow czarnoskrego eglarza, polizgn si na
mokrym bruku, upuci swj adunek i po chwili patrzy z przeraeniem, jak
gowa podskakuje na pochyej drodze i wpada przez otwarte drzwi
przydronego domu, gdzie w kocu zatrzymaa si na rodku salonu. Moemy
tylko sobie wyobraa, co pomyleli mieszkacy domu na widok odcitej gowy
u swoich stp. Zapewne nie doszli do nadmiernie zaawansowanych konkluzji,
zwaszcza e chwil pniej w lad za gow do salonu wpad mody,
wystraszony mczyzna, bez sowa porwa gow i uciek.
W 1825 roku, w wieku 21 lat, Owen przenis si do Londynu, gdzie
zosta zatrudniony przez Royal College of Surgeons w celu uporzdkowania
olbrzymiej kolekcji medycznych i anatomicznych okazw i prbek. Wikszo z
nich pozostawi John Hunter, wybitny chirurg i niezmordowany kolekcjoner
medycznych ciekawostek, jednak nigdy nie zostay one skatalogowane ani
nawet uporzdkowane, gwnie dlatego, e caa dokumentacja i opisy zaginy
wkrtce po mierci ofiarodawcy.
Owen szybko da si pozna jako znakomity organizator, przy okazji
przejawiajc take niemae umiejtnoci dedukcyjne, lecz zasyn przede
wszystkim jako anatom. Pod wzgldem instynktu i umiejtnoci
rekonstrukcyjnych przewysza go tylko genialny Cuvier w Paryu. Owenowi
przysugiwao prawo pierwokupu padych zwierzt z londyskiego zoo, ktre
dostarczano do jego domu. Pewnego dnia ona Owena zastaa w holu martwego
nosoroca17. Owen bardzo szybko sta si czoowym ekspertem od wszystkich
yjcych i wymarych zwierzt, od dziobakw, kolczatek i innych niedawno
odkrytych torbaczy po nieszczsnego dodo i gigantyczne nowozelandzkie moa,
ktre wymary po zaludnieniu Nowej Zelandii przez Maorysw i przy ich
wydatnej pomocy. Owen pierwszy opisa archeopteryksa po jego odkryciu w
Bawarii w 1861 roku, a take pierwszy napisa formalne epitafium ptaka dodo.
cznie opublikowa imponujc liczb okoo 600 artykuw anatomicznych.
Owen jest jednak pamitany przede wszystkim dziki swoim pracom na
temat dinozaurw. To on w 1841 roku wprowadzi okrelenie dinosauria, ktre
oznacza straszliwego jaszczura i niezupenie odzwierciedla prawdziwy stan
rzeczy. Dzisiaj wiemy, e nie wszystkie dinozaury byy takie straszne - niektre
byy nie wiksze od krlika18 i zapewne rwnie stra-chliwe - i z ca pewnoci
nie byy jaszczurkami19, ktrych ewolucyjna linia zacza si okoo 30 milionw
lat wczeniej. Owen doskonale wiedzia, e dinozaury byy gadami, i mia do
dyspozycji grecki termin herpe-ton, lecz z jakiego powodu nie zdecydowa si
go uy. Kolejny, atwiej wybaczalny bd (zwaywszy na niewielk liczb
dostpnych wwczas okazw) polega na przeoczeniu faktu, e dinozaury
stanowiy nie jeden, lecz dwa rzdy gadw20: ze stawami biodrowymi typu
ptasiego (ptasio-miedniczne, Ornithischia) oraz z biodrami typu gadziego
(gadziomied-niczne, Saurischia).
Owen nie by atrakcyjn osob ani pod wzgldem wygldu, ani
temperamentu. Jego fotografia, wykonana, gdy by w rednim wieku,
przedstawia go jako ponurego, gronie wygldajcego osobnika,
przypominajcego czarne charaktery wiktoriaskich melodramatw, z dugimi,
prostymi wosami, wyupiastymi oczami i twarz idealnie nadajc si do
straszenia dzieci. Mia zimny charakter, wadcze maniery i nie przejawia
adnych skrupuw przy realizacji swoich ambicji. By jedyn osob, o ktrej
wiadomo, e nienawidzi jej Charles Darwin 21. Nawet jego wasny syn (ktry
zreszt popeni samobjstwo) stwierdzi, e Owen by osob o zimnym,
nieczuym sercu22.
Jego niewtpliwe uzdolnienia i osignicia jako anatoma pozwalay mu
unika konsekwencji i odpowiedzialnoci za ca seri bezczelnych oszustw. W
1857 roku przyrodnik T.H. Huxley przeglda nowe wydanie Churchill s
Medical Directory23 i spostrzeg, e Owen jest wymieniony jako profesor
anatomii porwnawczej i fizjologii w Government School of Mines, co byo o
tyle dziwne, e posad t zajmowa wanie Huxley. Na pytanie, dlaczego
popeniono tak elementarny bd, Huxley uzyska odpowied, e informacja
pochodzia od samego doktora Owena. Przyrodnik
Hugh Falconer przyapa Owena na przypisywaniu sobie jednego z jego
wasnych odkry. Inni oskarali Owena o poyczanie okazw, a nastpnie
wypieranie si tego w ywe oczy. Nawet z dentyst krlowej Owen toczy
zaarty spr o autorstwo pewnej teorii dotyczcej fizjologii zbw.
Nie waha si przed ciganiem i przeladowaniem ludzi, ktrych nie lubi.
W pocztkach swej kariery uy swoich wpyww w Zoological Society, aby
przeszkodzi w karierze modego, obiecujcego anatoma, Roberta Granta.
Pewnego dnia Grant odkry, ku swemu zaskoczeniu, e zabroniono mu dostpu
do anatomicznych prbek niezbdnych do prowadzenia bada. Pozbawiony
moliwoci dalszej pracy popad w zrozumiae zapomnienie.
Nikt jednak w wikszym stopniu nie ucierpia w wyniku starcia z
Owenem ni nieszczsny Gideon Mantell. Po odejciu ony z dziemi,
zaprzestaniu praktyki medycznej i stracie wikszoci swej kolekcji Mantell
przenis si do Londynu. W 1841 roku - tym samym roku, w ktrym Owen
osign szczytowy punkt swej kariery, identyfikujc i nadajc nazw
dinozaurom - Mantell sta si ofiar tragicznego wypadku. Jadc powozem
przez Clapham Common, spad z koza, zaplta si w lejce, a sposzone konie
zaczy go cign galopem po nierwnym bruku. W wyniku wypadku dozna
uszkodzenia krgosupa i do koca ycia pozosta kalek, porusza si zgity i
odczuwa chroniczne ble.
Wykorzystujc stan Mantella, Owen zacz systematycznie usuwa w
cie jego prace i osignicia, nadawa nowe nazwy gatunkom dawno nazwanym
przez Mantella i przypisywa sobie ich odkrycie. Mantell prbowa nadal
prowadzi oryginalne badania, lecz Owen uy swoich wpyww w Royal
Society i spowodowa, e wikszo prac Mantella bya odrzucana. W 1852
roku, nie mogc duej znie blu i przeladowa, Mantell odebra sobie ycie.
Jego uszkodzony krgosup zosta wypreparowany i przesany do Royal College
of Surgeons24, gdzie, o ironio, zosta oddany pod opiek Richarda Owena,
dyrektora Hunterian Museum.
Nie by to jednak koniec zniewag, jakie spotkay Mantella. Wkrtce po
jego mierci w Literary Gazette ukaza si zadziwiajco nieyczliwy nekrolog,
w ktrym Mantell zosta przedstawiony jako mierny anatom, ktrego mizerne
przyczynki do paleontologii byy ograniczone przez denie do precyzji.
Nekrolog odbiera take Mantellowi zasug odkrycia iguanodona i przypisywa
je midzy innymi Cuvierowi i Owenowi. Notka nie bya podpisana, lecz styl
zdradza Owena, i wiat nauk przyrodniczych nie mia wtpliwoci co do jej
autorstwa.
W tym czasie nad Owenem zaczy jednak gromadzi si czarne chmury.
Czara si przelaa, gdy komitet Royal Society - ktrego zreszt sam Owen by
przewodniczcym - zadecydowa o przyznaniu mu swego najwyszego
odznaczenia, Medalu Krlewskiego, za publikacj na temat wymarego
miczaka z podrzdu bclcmnitw. Jednake - jak pi-sze Deborah Cadbury w
swej doskonaej historii owej epoki, Terrible U-zard - praca ta nie bya w peni
oryginalna23. Okazao si, e belemnita odkry cztery lata wczeniej przyrodnik
amator Chaning Pearce, ktry ogosi raport o swoim odkryciu na posiedzeniu
Geological Society. Owen uczestniczy w owym posiedzeniu, lecz nie
wspomnia o tym, gdy prezentowa wasny raport (w ktrym, zapewne
nieprzypadkowo, przechrzci} miczaka i nazwa go Belemnites owenii, od
wasnego nazwiska) dla Royal Society. Owenowi pozwolono zatrzyma
przyznany medal, lecz epizod ten zostawi trwa rys na jego reputacji, nawet
wrd jego nielicznych zwolennikw.
W kocu Huxley zdoa uczyni z Owenem to, co Owen uczyni z
wieloma innymi: doprowadzi do usunicia go z wadz obu towarzystw -
Zoological Society oraz Royal Society. Rachunki zostay w peni wyrwnane,
gdy Huxley zosta mianowany na stanowisko Hunterian Profcssor w Royal
College of Surgeons.
Owen zaprzesta prowadzenia bada naukowych, lecz drug cz swojej
kariery powici kolejnej swej idei, za zrealizowanie ktrej powinnimy jednak
by mu wdziczni. W 1856 roku zosta kierownikiem sekcji historii naturalnej
British Museum. W czasie penienia tej funkcji odegra gwn rol w
stworzeniu Natural History Museum w Londynie26. Wspaniaa gotycka budowla
w South Kensington, ukoczona i otwarta w 1880 roku, stanowi testament wizji
Owena.
Przed Owenem muzea byy przeznaczone niemal wycznie dla elity 27, ale
nawet ona miaa trudnoci z dostpem. W pocztkach dziaalnoci British
Museum potencjalny zwiedzajcy musia najpierw zoy pisemne podanie oraz
odby krtk rozmow w celu zweryfikowania, czy w ogle zostanie
wpuszczony. Nastpnie musia zjawi si powtrnie, aby odebra bilet - pod
warunkiem, e wynik rozmowy okaza si pomylny - i dopiero za trzecim
razem mg w kocu podziwia skarby muzeum. Zwiedzajcy byli wpuszczani
grupami, od ktrych nie wolno byo si odcza w trakcie zwiedzania. Owen
zamierza zaprasza wszystkich, a nawet zachca ludzi pracujcych w cigu
dnia do odwiedzania muzeum wieczorami. Chcia przeznaczy wikszo
powierzchni muzeum na ekspozycje. Wysun take bardzo radykaln
propozycj, aby na kadej ekspozycji zosta umieszczony opis 28, dziki czemu
zwiedzajcy mogliby lepiej zrozumie i doceni to, co widz. W tym ostatnim
punkcie napotka raczej nieoczekiwany opr zc strony T.H. Huxleya, ktry
uwaa, e muzea powinny przede wszystkim stanowi instytucje o charakterze
badawczym. Przeksztacajc Natural History Museum w instytucj dostpn dla
kadego, Owen dokona istotnej zmiany roli, jak w yciu spoecznym
odgrywaj muzea.
Jego altruizm w stosunku do ogu nie wpyn jednak na bardziej
osobist skonno do rywalizacji. Jednym z jego ostatnich publicznych
przedsiwzi byo dziaanie przeciwko propozycji ustawienia w Natural
History Museum pomnika Charlesa Darwina. Nie zdoa wprawdzie temu
zapobiec, lecz w jakim sensie udao mu si jednak postawi na swoim. Statua
Richarda Owena zajmuje dzi prominentne miejsce w holu Natural History
Museum, natomiast Darwin i T.H. Huxley zostali relegowani do muzealnej
kawiarenki, gdzie milczco spogldajponad stolikami i gowami paaszujcych
ciasteczka goci.
Mona by sdzi, e niskie pobudki i maostkowe rywalizacje Richarda
Owena stanowiy niechlubny wyjtek dziewitnastowiecznej paleontologii, lecz
w rzeczywistoci byy jedynie preludium do tego, co miao jeszcze nastpi, tym
razem za oceanem. Ostatnie dekady dziewitnastego stulecia byy wiadkiem
jeszcze bardziej jadowitej, aczkolwiek nie tak destrukcyjnej rywalizacji. Jej
negatywnymi bohaterami byli dwaj Amerykanie, Edward Drinker Cope i
Othniel Charles Marsh.
Pod pewnymi wzgldami byli do siebie podobni. Obaj byli bezwzgldni,
zepsuci, zawzici, samolubni, ktliwi, zazdroni, nieufni; przy tym wszystkim
byli take nieszczliwymi dziwakami. Lecz mimo to Edward Drinker Cope i
Othniel Charles Marsh zrewolucjonizowali paleontologi.
Pocztkowo byli przyjacimi. Ich wzajemny szacunek i uznanie
odzwierciedla midzy innymi fakt, e niektrym kopalnym gatunkom jeden
nadawa nazwy pochodzce od nazwiska drugiego i vice versa. W 1868 roku
spdzili wsplnie miy tydzie, lecz wkrtce zdarzyo si midzy nimi co - nikt
ju nie wie dokadnie, o co chodzio - co spowodowao, e w kolejnym roku
przyja zamienia si w nieprzyja, ktra w cigu nastpnych trzech dekad
rozwina si we wszechogarniajc nienawi.
Mona bezpiecznie stwierdzi, e w historii nauk przyrodniczych nie byo
dwch ludzi, ktrzy bardziej gardziliby sob.
Marsh, z krtko przycit brod, starszy o osiem lat, by skromnym,
maomwnym, nienarzucajcym si molem ksikowym o wytwornych
manierach. Rzadko zapuszcza si w teren, a jeszcze rzadziej zdarzao mu si
co znale. W czasie wizyty w synnych wykopaliskach Como Bluff w stanie
Wyoming nie dostrzeg ani jednej koci, mimo e, jak uj to pewien historyk,
leay wszdzie wok jak kody29. Mia jednak rodki wystarczajce do
kupienia niemal wszystkiego, na co mia ochot. Pochodzi wprawdzie z rodziny
o przecitnych moliwociach finansowych - jego ojciec by farmerem w
pnocnej czci stanu Nowy Jork - lecz jego wujem by wyjtkowo bogaty i
zarazem niezwykle dla siostrzeca pobaliwy fmasista, George Peabody. Gdy
Marsh okaza zainteresowanie histori naturaln, Peabody zbudowa w Yale
muzeum i sfinansowa wyposaenie go we wszystko, czego Marsh zapragn.
Cope rwnie nie mg narzeka na pochodzenie - by synem bogatego
biznesmena z Filadelfii. W porwnaniu z Marshem mia znacznie bardziej
awanturniczy charakter. Latem 1876 roku w Montanie, w tym samym czasie
gdy pod Little Big Horn Indianie wycinali w pie oddzia generaa Georgea
Armstronga Custera, niedaleko od pola bitwy Cope poszukiwa wykopalisk.
Gdy zwrcono mu uwag, e nie jest to prawdopodobnie najlepszy moment na
poszukiwanie skarbw na terenach nalecych do Indian, Cope waha si tylko
przez minut, zanim podj decyzj, aby jednak nie przerywa poszukiwa.
Sezon by zbyt pomylny, aby przejmowa si Indianami. W pewnym
momencie Cope wpad na grup podejrzliwych wojownikw ze szczepu Crow,
lecz zdoa ich udobrucha, wielokrotnie wyjmujc i wkadajc swoj sztuczn
szczk30.
Animozja midzy Marshem i Copeem mniej wicej przez dziesi lat
miaa form cichego wspzawodnictwa, lecz w 1877 roku urosa do
groteskowych, nieoczekiwanych rozmiarw, gdy pewien nauczyciel, Arthur
Lakes, w czasie wdrwki po grach w pobliu Morrison w stanie Kolorado
odkry koci gigantycznego gada. Zdajc sobie spraw z wagi swego
znaleziska, Lakes wysa prbki zarwno do Marsha, jak i do Copea.
Zachwycony Cope wysa Lakesowi 100 dolarw i poprosi go, aby nikomu nie
wspomina o swoim odkryciu, zwaszcza Marshowi. Skonfundowany Lakes
poprosi Marsha, aby odesa koci Copeowi. Marsh zastosowa si do proby,
lecz nigdy nie zapomnia tego afrontu31.
Incydent ten stanowi pocztek wojny midzy Marshem i Copeem -
wojny, ktra stopniowo stawaa si coraz bardziej wszechogarniajca, zaarta i
podstpna. Niekiedy dochodzio do komicznych incydentw na granicy
miesznoci, gdy na przykad robotnicy jednego z adwersarzy rzucali
kamieniami w drugi zesp. Pewnego razu Cope zosta zapany na niszczeniu
skrzy nalecych do ekipy Marsha. Obaj panowie obrzucali si botem w druku
i podwaali nawzajem swoje wyniki. W historii nauki rzadko (a by moe
nigdy) zdarzay si takie sytuacje, aby nauka rozwijaa si rwnie szybko i z
takim rozmachem na skutek wzajemnych animozji. W cigu kolejnych kilku lat
Marsh i Cope cznie (aczkolwiek bynajmniej nie wsplnie) zwikszyli liczb
znanych w Ameryce gatunkw dinozaurw od 7 do prawie 150 32. Niemal kady
powszechnie znany dinozaur33 - stegozaur, bronto-zaur, diplodok, triceratops -
zosta odkryty przez jednego z nich*. Obaj pracowali w tak szalonym
popiechu, e czsto zdarzao im si przeoczy przypadki powtrnego odkrycia
tej samej istoty. Gatunek zwany Uinlaihe-res anceps odkryli cznie nie mniej
ni 22 razy34. Mino wiele lat, nim uporzdkowano zamieszanie, jakie
wprowadzili do klasyfikacji, a niektre przypadki do dzisiaj nie zostay
rozstrzygnite.
Naukowy dorobek Copea by znacznie wikszy ni Marsha. W trakcie
swej zapierajcej dech w piersi, wypenionej prac i penej powice kariery
Cope napisa okoo 1400 publikacji naukowych i opisa niemal 1300 nowych
gatunkw kopalnych (rnych, nie tylko dinozaurw); w obu przypadkach
dorobek Marsha by ponad dwa razy mniejszy. Cope mgby dokona jeszcze
wicej, gdyby nie zasza do niefortunna odmiana jego sytuacji materialnej. W
1875 roku odziedziczy rodzinny majtek, ktry zainwestowa nierozsdnie w
srebro i wszystko straci. Pod koniec ycia mieszka w jednym pokoju w
pensjonacie w Filadelfii, otoczony przez ksiki, papiery i koci. Natomiast
Marsh doy swych dni w okazaej rezydencji w New Haven. Cope zmar w
1897 roku, Marsh dwa lata pniej.
Pod koniec ycia Copea ogarna jeszcze jedna interesujca obsesja.
Zapragn zosta okazem gatunku Homo sapiens. Oznaczao to ni mniej, ni
wicej, e jego wasne koci miayby by uznane za oficjalny zestaw
reprezentujcy nasz gatunek. Zazwyczaj okaz danego gatunku stanowi pierwszy
znaleziony szkielet Nie istnieje jednak pierwszy zestaw koci Homo sa
* Z jednym znanym wyjtkiem: Tyrannosaurus rex zosta odkryty przez
Barnuma Browna w 1902 roku. piens, wic Cope zapragn) zaj jego miejsce.
Byo to do dziwaczne i nieco prne yczenie, lecz nikt nie znalaz podstaw,
aby mu si sprzeciwi. Cope zapisa swoje koci filadelfijskiemu towarzystwu
naukowemu Wistar Institute, ufundowanemu przez potomkw znanego nam ju
Caspara Wistara. Niestety, gdy szkielet zosta przygotowany i zoony, okazao
si, e na kociach istniej lady wskazujce, e Cope chorowa na syfilis. Nie
jest to cecha, ktr ktokolwiek chciaby demonstrowa na reprezentacyjnym
okazie wasnego gatunku, wic petycja Copea zostaa po cichu odrzucona, a
koci odoono na pk. Oficjalny okaz czowieka nie istnieje do dzisiaj.
Spord pozostaych bohaterw tego dramatu Owen zmar w 1892 roku,
kilka lat przed Copeem i Marshem. Buckland oszala i zakoczy ycie jako
bekoczcy wrak czowieka w przytuku dla obkanych w Clapham, niedaleko
miejsca, gdzie Mantell uleg tragicznemu wypadkowi. Skrcony krgosup
Mantella pozostawa przez prawie sto lat na wystawie w Hunterian Museum,
zanim zosta litociwie zniszczony przez niemieck bomb35 w czasie drugiej
wojny wiatowej. Reszt kolekcji Mantella odziedziczyy jego dzieci. Znaczn
jej cz zabra ze sob syn Mantella, Walter 36, ktry w 1840 roku wyemigrowa
do Nowej Zelandii, gdzie zrobi karier polityczn - by midzy innymi
ministrem ds. rdzennych mieszkacw. Najwaniejsze okazy z kolekcji swego
ojca, cznie ze synnym zbem iguanodona, podarowa w 1865 roku Collonial
Museum (obecnie Museum ofNew Zealand) w Wellington, gdzie pozostaj do
dzisiaj. Zb iguanodona, od ktrego wszystko si zaczo - zapewne
najwaniejszy zb w historii paleontologii - nie jest obecnie wystawiony na
widok publiczny.
Odejcie wybitnych dziewitnastowiecznych owcw wykopalisk nie
zakoczyo oczywicie polowa na dinozaury. W rzeczywistoci dopiero wtedy
zaczy si na dobre. W1898 roku, rok po mierci Copea i rok przed mierci
Marsha, odkryto - a waciwie zauwaono - stanowisko bogatsze ni wszystkie
dotychczasowe znaleziska razem wzite. W miejscu zwanym Bone Cabin
Quarry, zaledwie kilka mil od gwnego terenu poszukiwa Marsha w Como
Bluff w stanie Wyoming, setki skamieniaych koci wyaniay si ze zboczy gr.
Byo ich tak wiele, e kto zbudowa z nich chat i std wzia si nazwa
stanowiska37. Tylko w czasie pierwszych dwch sezonw wykopano w nim
okoo pidziesiciu ton skamieniaych koci i niewiele mniej w kolejnych
latach.
Na przeomie dziewitnastego i dwudziestego wieku paleontolodzy mieli
do dyspozycji wiele ton starych koci, lecz nie mieli bladego pojcia, ile lat
liczyy. Co gorsza, oszacowania wieku Ziemi w aden sposb nie byy do
pogodzenia z liczb eonw, epok i wiekw, ktre przeszo musiaa bez
wtpienia pomieci. Jeeli Ziemia rzeczywicie liczya zaledwie okoo 20
milionw lat, jak autorytatywnie orzek wielki lord Kelvin, cae rzdy dawno
wymarych istot musiayby powstawa i gin waciwie w tym samym
geologicznym momencie. W tym wszystkim trudno byo si doszuka sensu.
Inni uczeni rwnie prbowali oszacowa wiek Ziemi, uzyskujc wyniki,
ktre jeszcze bardziej powikszyy zamieszanie. Samuel Haughton, wybitny
geolog z Trinity College w Dublinie, ogosi, e wiek Ziemi wynosi 2300
milionw lat - znacznie wicej, ni ktokolwiek omieliby si przypuci. Gdy
zwrcono mu uwag na rozbieno, powtrzy obliczenia na podstawie tych
samych danych i uzyska wynik rwny 153 milionom lat. John Joly, rwnie z
Trinity, prbowa zrealizowa pomys Halleya z sol morsk, lecz jego metoda
bya oparta na tylu faszywych przesankach, e uzyska cakowicie bdny
rezultat. Wedug jego oblicze Ziemia liczya 89 milionw lat38, wystarczajco
blisko wyniku Kelvina, lecz niestety beznadziejnie daleko od rzeczywistoci.
Pod koniec dziewitnastego wieku zapanowao takie zamieszanie 39, e -
zalenie od autora - liczb lat, ktre upyny od powstania wyszych,
zoonych form ycia w okresie kambryjskim, szacowano na 3 miliony, 18
milionw, 600 milionw, 794 miliony, 2,4 miliarda lat oraz jeszcze kilka innych
liczb z tego zakresu. Jeszcze w 1910 roku, wedug jednego z czciej
cytowanych rde autorstwa Amerykanina Georgea Beckera, wiek Ziemi
wynosi zaledwie 55 milionw lat.
Dokadnie wtedy, gdy wydawao si, e w aden sposb nie da si
rozstrzygn narastajcej kontrowersji, pojawi si kolejny wyjtkowy osobnik z
nowatorskim podejciem. By nim prostoduszny, lecz byskotliwy syn
nowozelandzkiego farmera, Ernest Rutherford, ktry znalaz niepodwaalne
dowody, e Ziemia liczy co najmniej kilkaset milionw lat, a prawdopodobnie
jeszcze o wiele wicej.
Paradoksalnie, dowody Rutherforda byy oparte na alchemii - naturalnej,
prostej, wiarygodnej naukowo i cakowicie pozbawionej magii - ale jednak
alchemii. Okazao si, e Newton nie myli si a tak bardzo. A jak dokadnie
wyglday te dowody? To oczywicie materia na inn histori.
 Rozdzia 7

ELEMENTARZ MATERII

Pocztek chemii jako powanej i szanowanej nauki datuje si zwykle na rok

1661, gdy Robert Boyle z Oksfordu opublikowa The Sceptical Chy-mist -
pierwsz prac, w ktrej pojawio si rozrnienie midzy chemi i alchemi -
lecz transformacja bya powolna i niepozbawiona nieoczekiwanych zwrotw.
Jeszcze w osiemnastym wieku obie dziedziny byy traktowane rwnie powanie.
Niemiecki uczony Johann Becher, ktry opublikowa rzeczow i merytorycznie
nienagann prac z mineralogii, zatytuowan Physica Subterranea, zarazem by
przekonany, e mgby sta si niewidzialny1, gdyby dysponowa odpowiednimi
materiaami.
Zapewne nic w lepszym stopniu nie ilustruje, jak dziwne i czsto
przypadkowe byy pocztkowe etapy rozwoju chemii, ni odkrycie dokonane w
1675 roku przez Niemca Henniga Branda. By on przekonany, e zoto mona
uzyska z ludzkiego moczu (wydaje si, e podobiestwo kolorw w pewnym
stopniu przyczynio si do tej oryginalnej konkluzji). Brand zgromadzi 50
wiader ludzkiego moczu, ktry przechowywa przez wiele miesicy w piwnicy.
Stosujc rne tajemnicze procesy, zdoa przeksztaci mocz najpierw w
niezdrow substancj o konsystencji ciasta, a nastpnie w przezroczyst,
woskow mas. Nie uzyska oczywicie zota, lecz zaobserwowa dziwn i
interesujc waciwo kocowego produktu. Po pewnym czasie substancja
zacza si jarzy, a wystawiona na dziaanie powietrza czsto spontanicznie
ulegaa samozapaleniu.
Komercjalny potencja odkrytej przez Branda substancji - ktra wkrtce
staa si znana pod nazw fosforu, od greckiego okrelenia oznaczajcego
nioscy wiato - by oczywisty dla kadego, lecz trudnoci zwizane z
pozyskiwaniem surowca nie pozwalay na eksploatacj wynalazku na masow
skal. Uncja fosforu kosztowaa w handlu detalicznym 6 gwinei 2 - w
przeliczeniu na dzisiejsze ceny stanowioby to rwnowarto okoo 300 funtw -
czyli wicej ni zoto.
Pocztkowo surowiec pozyskiwano od poborowych, lecz taki system
dostaw nie sprzyja przemysowej produkcji fosforu. W latach pidziesitych
osiemnastego wieku szwedzki chemik Karl (lub Carl) Scheele odkry sposb
masowej produkcji fosforu bez koniecznoci wchania moczu, dziki czemu
Szwecja staa si, i do dzi pozostaje, czoowym producentem zapaek.
Scheele by wyjtkowym osobnikiem, i zarazem wyjtkowo pechowym.
Skromny, pozbawiony zaawansowanej aparatury aptekarz odkry osiem
pierwiastkw - chlor, fluor, mangan, bar, molibden, wolfram, azot i tlen - lecz w
kadym przypadku zasugi przypisano komu innemu3, albo przez przeoczenie,
albo w wyniku powtrnego, niezalenego odkrycia przez innego badacza, ktre
zostao wczeniej opublikowane. Scheele odkry take wiele zwizkw
chemicznych, midzy innymi amoniak, gliceryn oraz kwas taninowy; jako
pierwszy dostrzeg komercjalny potencja chloru jako wybielacza. Wszystkie te
odkrycia przyniosy fortun... komu innemu.
Scheele mia jeszcze jedn niefortunn przypado, mianowicie
zadziwiajc skonno do smakowania wszystkich substancji, ktre bada,
wliczajc takie znane (obecnie) trucizny, jak rt, fluorowodr i cyjanowodr
(inaczej kwas pruski, jedno z jego licznych odkry). Trujce waciwoci tej
ostatniej substancji s tak powszechnie znane, e 150 lat pniej Erwin
Schrfidinger wybra kwas pruski jako trucizn w swym synnym mylowym
eksperymencie (zob. s. 159). Niefrasobliwo w kocu staa si przyczyn
zguby Scheelego. W 1786 roku, przeywszy zaledwie 43 lata, zosta znaleziony
martwy w swej pracowni, otoczony przez trujce substancje, z ktrych niejedna
moga by przyczyn zaskoczenia i grozy widocznej na jego twarzy.
Gdyby wiat by sprawiedliwy i szwedzkojzyczny, Scheele zapewne
cieszyby si powszechnym uznaniem, lecz w rzeczywistoci sawa staa si
udziaem kilku innych osb, w wikszoci z krajw anglojzycznych. Scheele
odkry tlen w 1772 roku, lecz z rnych, skomplikowanych i zarazem
poaowania godnych powodw nie zdoa na czas opublikowa swego odkrycia
i zosta wyprzedzony przez Josepha Priestleya, ktry odkry ten sam pierwiastek
niezalenie, lecz dwa lata pniej, latem 1774 roku. Jeszcze bardziej godny
uwagi jest fakt, e niemal wszystkie podrczniki przypisuj odkrycie chloru
Humphryemu Davyemu, ktry rzeczywicie dokona tego odkrycia... 36 lat
pniej ni Scheele.
Chemia poczynia ogromne postpy w cigu stulecia, ktre dzielio
Newtona i Boylea od Scheelego, Priestleya i Henryego Cavendisha, lecz
znacznie wicej byo jeszcze do zrobienia. Jeszcze pod koniec osiemnastego
stulecia (a w przypadku Priestleya nawet nieco pniej) liczni uczeni
poszukiwali, a niekiedy nawet znajdowali rne nieistniejce substancje:
skaone powietrze, niepalne kwasy morskie, floksy, popioy, ziem-no-wodne
wyziewy, a przede wszystkim flogiston, substancj uwaan za czynnik
odpowiedzialny za spalanie. Gdzie wrd tego wszystkiego kry rwnie elan
vital, tajemnicza sia, za spraw ktrej materia nieoywiona stawaa si rdem
ycia. Nikt nie wiedzia, gdzie miecia si owa ulotna, eteryczna esencja ycia,
lecz dwie rzeczy wydaway si do prawdopodobne: e mona j pobudzi
impulsem elektrycznoci (co w peni wykorzystaa Mary Shelley w swej
powieci Frankenstein) i e ukrywa si w pewnych okrelonych substancjach,
lecz nie jest obecna w innych, dziki czemu mamy dzi dwie gazie chemii 4 -
organiczn (zajmujc si tymi substancjami, o ktrych sdzono, i zawieraj
elan vitat) oraz nieorganiczn (zajmujc si wszystkimi pozostaymi
substancjami).
Aby skierowa chemi na tory prowadzce ku jej nowoczesnej formie,
potrzebny by kto obdarzony wyobrani i wizj; osob t zawdziczamy
Francji. By to Antoine Laurent Lavoisier, urodzony w 1743 roku arystokrata
(tytu kupi jego ojciec). W 1768 roku Lavoisier naby udziay w powszechnie
znienawidzonej instytucji, zwanej Ferme Generale, ktra zajmowaa si
egzekwowaniem podatkw i opat w imieniu francuskiego rzdu. Aczkolwiek
sam Lavoisier by bez wtpienia porzdnym czowiekiem o agodnym
charakterze, nie mona tego samego powiedzie o firmie, dla ktrej pracowa.
Ferme Genrale pozostawiaa bogaczy w spokoju, a cigaa podatki wycznie
z biedakw, czsto do arbitralnie ustalajc ich wysoko. Z punktu widzenia
Lavoisiera stanowia wygodne rdo dochodw, ktre pozwalay mu zajmowa
si tym, co stanowio jego gwn pasj r - nauk. W szczytowym okresie jego
osobiste dochody osigay 150 000 liwrw rocznie, co dzisiaj stanowioby
rwnowarto okoo 12 milionw funtw5.
Trzy lata po uzyskaniu tej lukratywnej posady Lavoisier oeni si z
czternastoletni crk jednego ze swych przeoonych6. Maestwo okazao si
spotkaniem serc i umysw - madame Lavoisier bya osob o wybitnym
intelekcie, podzielaa zainteresowania swego ma i braa aktywny udzia w
jego pracach. Niezalenie od spraw zawodowych ma oraz oywionego ycia
towarzyskiego maonkw oboje potrafili prawie codziennie powica nauce
okoo piciu godzin - dwie wczesnym rankiem oraz trzy wieczorem - jak
rwnie cae niedziele, ktre nazywali midzy sobdjour de bonheur 1 (dniami
szczcia). Lavoisier zdoa jeszcze znale czas na penienie funkcji komisarza
prochu strzelniczego, nadzorowa budow wok Parya muru, ktrego
zadaniem byo ograniczenie przemytu, pomaga w ustanowieniu systemu
metrycznego, a take by wspautorem podrcznika Methode de Nomenclature
Chimiue, ktra staa si bibli jednolitego nazewnictwa pierwiastkw
chemicznych.
Jako jeden z czoowych czonkw Krlewskiej Akademii Nauk mia take
obowizek uczestniczenia w biecej dziaalnoci akademii, nieza - lenie od
tego, czy temat dnia stanowi hipnotyzm, reforma wizie, oddychanie owadw
czy system zaopatrzenia Parya w wod. Wystpujc w tej wanie roli, w 1780
roku wypowiedzia par krytycznych uwag8 o nowej teorii spalania, wysunitej
przez modego, ambitnego uczonego. Teoria bya rzeczywicie bdna, lecz jej
autor nigdy nie wybaczy Lavoisierowi. Nazywa si Jean Paul Marat.
Lavoisier nigdy nie odkry pierwiastka chemicznego. W czasach, gdy
nowe pierwiastki odkrywa niemal kady, kto dysponowa szklan zlewk lub
kolb, palnikiem i jakim interesujcym proszkiem; gdy okoo dwch trzecich
pierwiastkw oczekiwao na swych odkrywcw - Lavoisier nie odkiy ani
jednego9. Z pewnoci nie z braku kolb i zlewek. Posiada najlepsze i najlepiej
wyposaone prywatne laboratorium chemiczne na wiecie, w ktrym
dysponowa absurdaln liczb 13 tysicy kolb i zlewek.
Zamiast odkrywa pierwiastki, Lavoisier analizowa odkrycia innych i
wyciga z nich wnioski. Odrzuci koncepcj flogistonu i gazw nieetycznych.
Zidentyfikowa tlen oraz wodr i nada im ich wspczesne nazwy. Krtko
mwic, wprowadzi do chemii rygor, jasno i ciso.
Wyszukana aparatura Lavoisiera rzeczywicie okazaa si bardzo
poyteczna. Przez wiele lat wsplnie z on wykonywa niezwykle dokadne
badania, wymagajce bardzo precyzyjnych pomiarw. Maonkowie Lavoisier
stwierdzili na przykad, wbrew powszechnemu przekonaniu, e rdzewiejcy
obiekt nie traci, lecz przybiera na wadze. Odkrycie to stanowio dowd, e w
jaki sposb rdzewiejce przedmioty przycigaj elementarne czstki z
powietrza i e materia moe ulega przekszaceniom, lecz nie mona jej
unicestwi. Gdyby w tej chwili spali t ksik, jej materia zamieni si w dym
i popi, lecz oglna ilo materii we wszechwiecie nie ulegnie zmianie.
Odkrycie tej rewolucyjnej koncepcji, ktra staa si znana jako zasada
zachowania masy, zbiego si w czasie z inn rewolucj, w ktrej Lavoisier
znalaz si niestety po niewaciwej stronie.
Nie tylko by czonkiem znienawidzonej Ferme Generale, ale take
entuzjastycznie popar koncepcj muru otaczajcego Pary i kierowa jego
budow. Budowla ta bya znienawidzona do tego stopnia, e staa si pierwszym
obiektem ataku zbuntowanych mieszkacw miasta. Wykorzystujc te
okolicznoci, Marat, wwczas jeden z liderw Konwentu Narodowego, w 1791
roku publicznie potpi Lavoisiera i domaga si jego mierci, stwierdzajc, e
dawno mina pora, aby go powiesi. Wkrtce potem Ferme Generale zostaa
rozwizana. Marat zosta wprawdzie zamordowany we wasnej wannie przez
dn zemsty mod kobiet o nazwisku Charlotte Corday, lecz los Lavoisiera
by ju wwczas przesdzony.
W 1793 roku Trybuna Rewolucyjny jeszcze bardziej nasili rzdy terroru.
W padzierniku krlowa Maria Antonina zostaa zgilotynowana. Lavoisier i
jego ona planowali ucieczk do Szkocji, lecz zanim zdoali zrealizowa swoje
plany, miesic po mierci krlowej Lavoisier zosta aresztowany. W maju
nastpnego roku, wraz z grup 31 wsppracownikw z Ferme Gnrale,
Lavoisier zosta postawiony przed Trybunaem Rewolucyjnym (w sali sdowej,
nad ktr prezydowao popiersie Marata). Omiu podsdnych zostao
uniewinnionych, lecz Lavoisiera i pozostaych skazano i bezporednio z sali
sdu przewieziono na Place de la Revolution (obecnie Place de la Concorde),
gdzie stao najwicej gilotyn w caej Francji. Lavoisier patrzy na egzekucj
swego tecia, po czym sam musia stawi czoo swemu przeznaczeniu. Niecae
trzy miesice pniej, 27 lipca, ten sam los w tym samym miejscu spotka
Robespierrea i niebawem skoczyy si rzdy terroru.
Sto lat po mierci Lavoisiera w Paryu wzniesiono jego pomnik.
Powszechne uznanie dla tej inicjatywy zakci jedynie brak podobiestwa do
pierwowzoru, na co niebawem zwrcono uwag. Przesuchany na t okoliczno
rzebiarz przyzna, e wykorzysta gow matematyka i filozofa markiza de
Condorceta - najwyraniej posiada zbdn kopi - majc nadziej, e nikt nie
zauway, a nawet jeli zauway, to nie powie gono. W tym ostatnim wzgldzie
mia racj^ Lavoisier-cum-Condorcet pozosta na miejscu przez kolejne
pwiecze, a do drugiej wojny wiatowej, gdy zosta przetopiony na armaty10.
*
 W pocztkach dziewitnastego stulecia w Anglii pojawia si moda na
wdychanie podtlenku azotu, czyli gazu rozweselajcego, po tym, jak odkryto
wysoce przyjemne wraenia towarzyszce jego uyciu1. Pizez nastpne
pwiecze by to powszechny wrd modych ludzi narkotyk. Jedno z
towarzystw naukowych, Askesian Society, przez pewien czas nie zajmowao si
niczym innym. Teatry organizoway wieczory z gazem rozweselajcym 12, w
trakcie ktrych ochotnicy mogli odwiey swe puca odpowiedni dawk, aby
nastpnie bawi widowni komicznymi skutkami odurzenia.
Dopiero w 1846 roku odkryto bardziej praktyczne zastosowanie tego
gazu. Bg jeden wie, ile dziesitek tysicy nieszcznikw niepotrzebnie
cierpiao pod noem chirurga, poniewa nikt nie wpad na oczywisty pomys
uycia podtlenku azotu jako rodka znieczulajcego.
Wspominam o tym, aby zwrci uwag, e po ogromnych postpach w
osiemnastym wieku, w pocztkowych dekadach kolejnego stulecia chemia
stracia impet, podobnie jak geologia sto lat pniej. Czciowo z powodu braku
aparatury - na przykad wirwk, bez ktrej nie da si przeprowadzi wielu
rodzajw eksperymentw, wynaleziono dopiero w drugiej poowie stulecia. W
pewnym stopniu przyczyny zastoju miay take charakter socjologiczny.
Chemia bya, oglnie rzecz biorc, nauk dla ludzi biznesu, ktrzy zajmowali
si wglem, potaem, barwnikami, a nie dla dentelmenw, ktrzy skaniali si
raczej ku geologii, historii naturalnej i fizyce (w kontynentalnej czci Europy to
rozrnienie byo zapewne nieco mniej wyrane ni w Wielkiej Brytanii). Moe
si wydawa symptomatyczne, e jednego z najwaniejszych odkry
dziewitnastego stulecia, dziki ktremu zidentyfikowano i okrelono natur
moleku, dokona nie chemik, lecz botanik, szkocki uczony Robert Brown (w
1827 roku Brown stwierdzi13, e malekie pyki rolin zawieszone w wodzie
pozostaj w nieustannym ruchu niezalenie od tego, jak dugo czeka, aby si
ustatkoway. Przyczyna tego wiecznego ruchu - mianowicie dziaanie
niewidocznych moleku - bardzo dugo pozostawaa tajemnic).
 Sprawy miayby si jeszcze gorzej, gdyby nie wyjtkowo oryginalny
osobnik, hrabia Rumford, ktry, wbrew wspaniaemu tytuowi przed
nazwiskiem, urodzi si w 1753 roku w Wobum, w stanie Massachusetts, jako
Benjamin Thompson. Thompson by ambitnym, dziarskim, przystojnym i
ukadnym, niekiedy odwanym, lecz czciej rozwanym, wyjtkowo bystrym
i cakowicie pozbawionym skrupuw modym czowiekiem. Iw wieku
dziewitnastu lat oeni si z czternacie lat starsz od siebie bo - | gat wdow.
Gdy wybucha amerykaska rewolucja, nierozsdnie przysta do lojalistw,
przez pewien czas szpiegujc na ich rzecz. W 1776 roku, w obliczu grocego
mu aresztowania za obojtno wobec kwestii wolnoci14, porzuci on oraz
dziecko i zbieg, o wos unikajc spotkania z rozjuszonym tumem uzbrojonych
w wiadra z gorc smo oraz worki pierza antyrojalistw ogarnitych
nieodpartym pragnieniem wykpania Thompsona w smole i wytarzania w
pierzu.
Thompson wyldowa w Anglii, lecz niebawem przenis si do Niemiec,
gdzie suy jako wojskowy doradca rzdu Bawarii. Wywar na wadzach takie
wraenie, e w 1791 roku nadano mu tytu von Rumford, Reichsgraf des
Heiligen Rmischen Reiches*. Synny Ogrd Angielski w Monachium zosta
zaprojektowany i zaoony przez Rumforda.
W chwilach wolnych od tych wszystkich obowizkw znalaz jeszcze
czas na prowadzenie solidnych bada naukowych. Sta si czoowym
autorytetem w dziedzinie termodynamiki i odkry zasady konwekcji oraz
cyrkulacji prdw morskich. Wynalaz wiele poytecznych przedmiotw,
midzy innymi imbryk do parzenia kawy, ocieplan bielizn oraz rodzaj
kominka znany dzisiaj jako kominek Rumforda. Podczas pobytu we Francji
zabiega o wzgldy madame Lavoisier, wdowy po Antoinie, ktr polubi w
1805 roku. Maestwo niebawem si rozpado, lecz Rumford pozosta we
Francji do mierci w 1814 roku, powaany przez wszystkich, z wyjtkiem
byych on.
 Wspominam o nim gwnie dlatego, e w 1799 roku, podczas wzgldnie
krtkiego angielskiego interludium, zaoy w Londynie Royal Institution, jedno
z licznych towarzystw naukowych, ktre pojawiay si jak grzyby po deszczu w
caej Wielkiej Brytanii na przeomie osiemnastego i dziewitnastego stulecia.
Przez pewien czas bya to jedyna powana instytucja, ktra aktywnie popieraa
now, rozwijajc si dziedzin nauki - chemi, prawie wycznie dziki
byskotliwemu modemu czowiekowi o nazwisku Humphry Davy, ktry
wkrtce po zaoeniu Royal Institution zosta zatrudniony na stanowisku
profesora chemii i niebawem da si pozna jako wyjtkowo utalentowany
wykadowca i zdolny eksperymentator.
* Hrabia witego Cesarstwa Rzymskiego (przyp. tum.). m
Wkrtce po objciu swego stanowiska Davy zacz seryjnie odkrywa
nowe pierwiastki - potas, sd, magnez, wap, stront, aluminium (lub aluminum,
zalenie od wersji jzyka angielskiego, ktr preferujesz*). Wikszoci tych
odkry dokona dziki kolejnemu ze swoich genialnych pomysw, mianowicie
przepuszczaniu prdu elektrycznego przez cieke substancje. Zjawisko to jest
dzi znane jako elektroliza. Davy odkry cznie tuzin pierwiastkw, co
stanowio jedn pit cakowitej liczby wczenie znanych pierwiastkw.
Prawdopodobnie osignby jeszcze lepszy wynik, lecz jako mody czowiek
zbyt czsto oddawa si przyjemnociom towarzyszcym wdychaniu podtlenku
azotu i stopniowo uleg tak silnemu uzalenieniu, e pod koniec ycia pociga
nie mniej ni trzy lub cztery razy dziennie. Uzalenienie prawdopodobnie stao
si przyczyn jego przedwczesnej mierci w 1829 roku.
Na szczcie kilka innych osb zdoao zachowa bardziej trzewe
podejcie. W 1808 roku pewien nieznany kwakier, John Dalton, dokona
odkrycia, ktre stanowio pierwszy wyrany dowd istnienia atomw (o czym
bardziej szczegowo opowiem nieco dalej), a w 1811 roku Woch o wspaniale
operowym nazwisku Lorenzo Romano Amadeo Carlo Avogadro, conte di
Quaregna e di Cerreto, sformuowa hipotez, ktra ostatecznie staa si bardzo
wanym twierdzeniem w chemii i fizyce. Stwierdzi mianowicie, e dwie
jednakowe objtoci dowolnych dwch gazw utrzymywane w jednakowej
temperaturze i pod jednakowym cinieniem zawieraj jednakowe liczby
moleku.
Dwie kwestie s istotne w tej uderzajco prostej hipotezie, znanej obecnie
jako prawo Avogadra. Po pierwsze, stanowia ona podstaw bardziej
dokadnych pomiarw mas oraz rozmiarw atomw. Wykorzystujc prawo
Avogadra, uczeni mogli midzy innymi stwierdzi, e rednica przecitnego
atomu wynosi okoo 0,00000008 centymetra1 s, czyli rzeczywicie
* Zamieszanie wok nazwy pierwiastka [w jzyku polskim zwanego
take glinem] powstao w wyniku do nietypowego braku zdecydowania ze
strony Davy*ego. Gdy w 1808 roku po raz pierwszy wyizolowa nowy
pierwiastek, nazwa go alumium. Po duszym namyle zmieni zdanie i cztery
ata po odkryciu zmieni nazw na aluminum. Amerykanie posusznie przyjli
now nazw, lecz wielu Brytyjczykom nowa nazwa nie przypada do gustu,
poniewa zrywaa z kocwk - ium, obowizujc przy nadawaniu nazw
poprzednio odkrytym pierwiastkom - sodium, calcium, strontium, wic dodali
samogosk i w ten sposb powstao aluminium. Wrd innych osigni
Davyego naley wspomnie bezpieczn lamp grnicz. niewiele. Po drugie,
niemal nikt nie wiedzia o istnieniu prawa Avogadra przez prawie 50 at od jego
odkrycia*.
Czciowo win za to ponosi sam Avogadro, ktry by skromnym,
niemiaym czowiekiem, pracowa samotnie, bardzo rzadko korespondowa z
innymi uczonymi, nie uczestniczy w adnych posiedzeniach naukowych
(zapewne dlatego, e nikt nie organizowa takowych spotka) i opublikowa
zaledwie kilka artykuw (poniewa istniao tylko kilka czasopism
akceptujcych artykuy o tematyce chemicznej). To zadziwiajce, lecz rewolucj
przemysow w znacznym stopniu napdzay postpy w dziedzinie chemii, tylko
e chemia jako zorganizowana nauka niemal nie istniaa przez cae
dziesiciolecia.
The Chemical Society of London zaoono dopiero w 1841 roku, a jego
oficjalne czasopismo zaczo wychodzi dopiero w 1848 roku, w okresie, gdy
wikszo towarzystw naukowych w Wielkiej Brytanii - geologiczne,
geograficzne, zoologiczne, ogrodnicze i Linneuszowe (dla przyrodnikw i
botanikw) - istniaa ju od co najmniej dwudziestu lat, a w kilku przypadkach
znacznie duej. Konkurencyjny Institute of Chemistry powsta dopiero w 1877
roku, rok po zaoeniu American Chemical Society. Instytucjonalizacja chemii
postpowaa na tyle powoli, e informacja o przeomowym odkryciu Avogadra
z 1811 roku staa si powszechnie znana dopiero po pierwszym
midzynarodowym kongresie chemicznym, ktry odby si w 1860 roku w
Karlsruhe.
Dopki chemicy pracowali we wzgldnym odosobnieniu, nie istniay
powszechnie przyjte standardy. A do drugiej poowy dziewitnastego wieku
wzr H2O2 dla jednego chemika mg oznacza wod, a dla innego nadtlenek
wodoru. Symbol C2H4 mg oznacza etylen lub gaz bagienny. Prawie adna
molekua nie miaa powszechnie przyjtego symbolu chemicznego.
* Od prawa Avogadra wywodzi si take tak zwana liczba Avogadra,
podstawowa jednostka w chemii, nazwana jego imieniem wiele lat po jego
mierci. Jest ona rwna liczbie moleku znajdujcych si w 2,016 grama
gazowego wodoru (lub odpowiedniej objtoci jakiegokolwiek innego gazu) i
wynosi 6,0221367 x I013, co jest naprawd ogromnliczb. Studenci chemii od
dawna bawisi obliczaniem rozmaitych rwnowanikw liczby Avogadra,
wic mog w tym miejscu zacytowa, e jest ona rwna liczbie ziaren popcornu
potrzebnych do pokrycia Stanw Zjednoczonych warstw grub na dziewi
mil, liczbie kubkw wody w Oceanie Spokojnym lub liczbie aluminiowych
puszek na napoje, ktre pokryyby ca powierzchni Ziemi do wysokoci 200
mil. Liczba pensw rwna liczbie Avogadra uczyniaby bilionerw ze
wszystkich mieszkacw Ziemi.
 Chemicy stosowali oszaamiajc liczb rozmaitych symboli oraz
skrtw, nierzadko wycznie na wasny uytek. Dopiero szwedzki uczony J.J.
Berzelius wprowadzi pewn miar porzdku do tego chaosu, gdy
zaproponowa, aby pierwiastki byy oznaczane symbolami pochodzcymi od
pierwszych liter greckich lub aciskich nazw. Dlatego symbol elaza stanowi
skrt Fe (od aciskiego ferrum), srebra Ag (od aciskiego argen-tum). Wiele
skrtw pokrywa si z angielskimi nazwami (N - nitrogen, O - oxygen, H -
hydrogen*), lecz nie wynika to z wyrnionego statusu angielszczyzny, lecz z
bliskiego pokrewiestwa jzyka angielskiego z acin. Dla oznaczenia liczby
atomw w czsteczce Berzelius stosowa zapis w indeksie grnym, jak we
wzorze H20. Uycie indeksu dolnego, tak jak w przypadku H&, stao si
modne nieco pniej i chyba bez szczeglnego powodu16.
Niezalenie od okazjonalnych porzdkw w drugiej poowie
dziewitnastego wieku w chemii nadal panowa mniejszy lub wikszy chaos.
Kres pooy mu dopiero ekscentryczny (zarwno ze wzgldu na zachowanie,
jak i wygld) profesor uniwersytetu w Sankt Petersburgu, Dymitr Iwanowicz
Mendelejew.
Mendelejew urodzi si w 1834 roku w Tobolsku, w zachodniej Syberii,
w wyksztaconej, wzgldnie dobrze sytuowanej, licznej rodzinie dyrektora
lokalnej szkoy. Rodzina bya tak liczna, e historia stracia rachub, ilu
dokadnie byo Mendelejeww - niektre rda podaj, e rodzina liczya
czternacioro dzieci, inne mwi o siedemnaciorgu. W kadym razie panuje
zgoda co do tego, e Dymitr by najmodszy. Szczcie nie zawsze umiechao
si do familii Mendelejeww17. Gdy Dymitr by maym chopcem, jego ojciec
olep i matka musiaa podj prac. Bya to niewtpliwie wyjtkowa niewiasta,
poniewa bardzo szybko dosza do posady dyrektora duej fabryki szka.
Wszystko szo dobrze a do roku 1848, gdy fabryka spona i rodzina popada
w ndz. Zdeterminowana, aby zapewni najmodszemu synowi odpowiedni
poziom edukacji, nieugita pani Mendelejew wyruszya wraz z modym
Dymitrem na zachd. Korzystajc wycznie z przygodnych rodkw
komunikacji, przebya 4000 mil - odpowiednik odlegoci z Londynu do Gwinei
Rwnikowej - aby dowie syna do Instytutu Pedagogicznego w Petersburgu.
Trudy podry okazay si jednak ponad jej siy, poniewa zmara wkrtce
potem.
* Po polsku odpowiednio: azot, tlen, wodr (przyp. tum.).
Mendelejew posusznie ukoczy studia i ostatecznie wyldowa na
miejscowym uniwersytecie, gdzie da si pozna jako kompetentny chemik 18,
lecz bardziej znany by dziki swej dzikiej brodzie oraz fryzurze, ktre przycina
tylko raz w roku, ni dziki swym talentom w laboratorium.
W 1869 roku, w wieku 35 lat, zacz sw synn zabaw w ukadanie
pierwiastkw. W owym czasie wszystkie pierwiastki byy zwykle grupowane na
jeden z dwch sposobw: albo wedug masy atomowej (przy uyciu prawa
Avogadra), albo wedug podobiestw waciwoci (na przykad gazy, metale i
tak dalej). Odkrycie Mendelejewa polegao na tym, e poczy on oba te
sposoby, tworzc jedn tabel dla wszystkich pierwiastkw.
Jak to si czsto zdarza w nauce, zasada, ktr kierowa si Mendelejew,
zostaa w rzeczywistoci przewidziana trzy lata wczeniej przez angielskiego
chemika amatora o nazwisku John Newlands, ktry zauway, e gdy
pierwiastki uoy si wedug wzrastajcej masy, pewne waciwoci powtarzaj
si co osiem pozycji. Newlands nada swemu odkryciu nieco nierozsdn
nazw19 - prawo oktaw - i porwna ukad do oktaw na klawiaturze fortepianu.
By moe sposb prezentacji przez Newlandsa take odegra jak rol,
poniewa jego idea zostaa uznana za cakowicie absurdaln i staa si czst
przyczyn powszechnych drwin. Niektrzy bardziej skonni do artw suchacze
prosili niekiedy Newlandsa, aby skoni pierwiastki do zagrania jakiej melodii.
Zniechcony Newlands przesta rozpowszechnia swoje odkrycie i niebawem
cakowicie znikn z pola widzenia.
Mendelejew zastosowa troch inne podejcie, grupujc pierwiastki po
siedem, lecz opar si na takiej samej oglnej zasadzie. Jego idea okazaa si
byskotliwa i zarazem cudownie prosta. Waciwoci pierwiastkw powtarzaj
si okresowo, wic wynalazek Mendelejewa okrela si czsto mianem tablicy
okresowej lub ukadu okresowego.
Mendelejewa zainspirowaa podobno gra w karty znana w Ameryce
Pnocnej pod nazw solitera, a na innych kontynentach jako pasjans, w ktrej
karty ukada si poziomo wedug kolorw, a pionowo wedug wartoci. Gdy
uoy si pierwiastki w poziomych rzdach zwanych okresami i w pionowych
kolumnach zwanych grupami, natychmiast staj si widoczne dwa zestawy
podobiestw: wzdu rzdw i wzdu kolumn. W szczeglnoci, w kolumnach
pojawiaj si pierwiastki o podobnych waciwociach, na przykad mied
znajduje si nad srebrem, a srebro nad zotem ze wzgldu ich przynaleno do
metali - wszystkie trzy s metalami o podobnych waciwociach chemicznych i
fizycznych; z kolei hel, neon i argon znajduj si w kolumnie zoonej z gazw
(faktycznym wyrnikiem uporzdkowania jest walencyjna struktura
poszczeglnych atomw; aby dokadnie pozna i zrozumie to pojcie, trzeba
ukoczy uniwersytecki kurs chemii). Wzdu poziomych rzdw pierwiastki
ukadaj si wedug rosncej liczby protonw w jdrach, zwanej liczb
atomow.
Struktura atomw i znaczenie protonw zostan wyjanione w nastpnym
rozdziale. Na razie wystarczy, jeeli ograniczymy si do sformuowania zasady
regulujcej organizacj tablicy okresowej: wodr ma tylko 1 proton, jego liczba
atomowa wynosi 1, a zatem trafia na pierwsze miejsce; uran ma 92 protony,
wic trafia pod sam koniec tablicy z liczb atomow rwn 92. W tym sensie,
jak stwierdzi Philip Bali, chemia sprowadza si do umiejtnoci liczenia 20 w
zakresie do 100 (nie naley myli liczby atomowej z mas atomu; ta ostatnia jest
rwna cznej liczbie protonw oraz neutronw w jdrze danego pierwiastka).
Mimo niewtpliwego sukcesu i wagi odkrycia Mendelejewa wiele kwestii
pozostao nieznanych lub niezrozumianych. Najbardziej rozpowszechnionym
we wszechwiecie pierwiastkiem jest wodr, lecz przez kolejne trzydzieci lat
nikt o tym nie wiedzia. Hel, drugi po wodorze pod wzgldem
rozpowszechnienia, zosta odkryty zaledwie rok pized publikacj Mendelejewa
(wczeniej jego istnienia nawet nie podejrzewano), i to nie na Ziemi, lecz na
Socu, gdzie wykryto go za pomoc spektroskopu w czasie zamienia Soca -
dlatego nazwano go na cze greckiego boga Soca, Heliosa. Na Ziemi hel
zosta wyizolowany dopiero w 1895 roku. Mimo wszystko dziki odkryciu
Mendelejewa chemia zyskaa solidne podstawy.
Wikszo z nas podziwia tablic okresow w kategoriach abstrakcyjnego
pikna, lecz dla chemikw stanowi ona podstaw porzdku i jasnoci, ktre
trudno przeceni. Ukad okresowy pierwiastkw chemicznych jest bez
wtpienia najbardziej eleganck organizacyjn tablic w dziejach cywilizacji 21
- napisa Robert E. Krebs w ksice The History and Use of Our Earth s
Chemical Elements, a podobne sformuowania mona znale niemal w kadym
podrczniku do historii chemii.
Dzisiaj mamy 120 lub co koo tego znanych pierwiastkw22 - 92 w
stanie naturalnym plus okoo dwch tuzinw wytworzonych sztucznie.
Dokadna liczba stanowi do delikatn kwesti, poniewa jdra niektrych
bardzo cikich pierwiastkw wyprodukowano tylko w kilku egzemplarzach,
ktre rozpady si prawie natychmiast po ich wytworzeniu.
W czasachMendelejewa znane byy tylko 63 pierwiastki, lecz dziki
swemu ojfcjau Mendelejew uwiadomi sobie, e nie tworz one kompleTne^o
^adu gdyz mektre miejsca w tablicy byy puste. W ten sposb potrafi me
tylko stwierdzi, gdzie powinny trafi nieznane jeszcze pierwiastki, lecz take z
godn podziwu dokadnociprzewidzia niektre ich waciwoci
Nikt me wie, ile pierwiastkw moe istnie w przyrodzie. Najcisze
sztucznie wytwarzane jdra pierwiastkw przemierzaj obecnie tak zwan
wysp stabilnoci, dla ktrej magiczne liczby wynosz 114 protonw i 184
neutrony. Pewne teoretyczne przesanki wydaj si wskazywa, e moliwe
sjeszcze cisze jdra, lecz na razie s to czyste spekulacje 23. Pewne jest
tylko to, e kady atom znajdzie swoje miejsce w wielkim schemacie
Mendelejewa.
Wiek dziewitnasty trzyma w zanadrzu jeszcze jedn zagadk. Ujawni j
w pewne niedzielne popoudnie 1896 roku, gdy Henri Becuerel sign do
szuflady swego biurka, w ktrej uprzednio pozostawi kawaek soli uranowej,
pooony przypadkiem na zawinitej w papier pycie fotograficznej. Okazao
si, e sl pozostawia na pycie lad, dokadnie tak, jakby pyta zostaa
wystawiona na dziaanie wiata. Sl emitowaa jakie promienie.
Rozwaajc implikacje swego odkrycia, Becuerel wykona do dziwne
posunicie: zleci dalsze szczegowe badania komu innemu. Osob, ktra
podja prac nad jego odkryciem, bya doktorantka Becuerela, imi-grantka z
Polski, Maria Skodowska-Curie. Pracujc wsplnie ze swym wieo
polubionym mem, Pierreem Curie, odkrya, e pewne rodzaje mineraw
nieustannie wydzielaj ogromne iloci energii, nie zmniejszajc przy tym
swoich rozmiarw ani nie zmieniajc si w aden wykrywalny sposb. Ani ona,
ani jej m nie mogli wiedzie - nie wiedzia tego nikt, dopki Einstein nie
odkry (kilka lat pniej) rwnowanoci masy i energii - ze w mineraach
zachodzi bardzo wydajna przemiana masy w energi. Mana Curie nazwaa
odkryte zjawisko promieniotwrczoci 24
. W trakcie aai-szej pracy
maonkowie Curie odkryli take dwa nowe Pestki - polon, nazwany na cze
ojczyzny Marii, oraz rad. W W^^SO^S^ nie z Becuerelem, Nagrod Nobla z
fizyki (w 1911 drug Nagrod Nobla, tym razem z chemii, i do dzi pozosfcje
jedyn osob nagrodzon pizez komitet noblowski z chemn i fizyki).
Tymczasem Ernest Rutherford, wspomniany wczeniej mody
Nowozelandczyk, przenis si do Kanady, gdzie na McGill University w
Montrealu zainteresowa si nowo odkrytymi materiaami radioaktywnymi.
Wraz z Frederickiem Soddym odkry, e w niewielkich ilociach niektrych
mineraw kryj si ogromne rezerwy energii i e radioaktywne rozpady tych
atomw mog by odpowiedzialne za wikszo wydzielanego przez Ziemi
ciepa. Obaj odkryli rwnie, e atomy radioaktywnych pierwiastkw rozpadaj
si na atomy innych pierwiastkw. Jednego dnia moesz mie, powiedzmy,
atom uranu, a nazajutrz oowiu. Byo to niezwyke zjawisko czysta i prosta
alchemia - nikt nie wyobraa sobie, e co takiego moe zachodzi
spontanicznie w przyrodzie.
Jak zawsze pragmatyczny, Rutherford szybko zda sobie spraw, e jego
odkrycie moe mie istotne praktyczne zastosowania, gdy spostrzeg, e kada
prbka radioaktywnego materiau zawsze potrzebuje tyle samo czasu, aby
poowa prbki ulega rozpadowi. Odkry w ten sposb tak zwany okres
poowicznego zaniku*. Stae, niezmienne tempo rozpadu pierwiastkw
promieniotwrczych moe zosta wykorzystane jako pewnego rodzaju zegar.
Wiedzc (czyli na og mierzc), jaka cz materiau ulega rozpadowi, i znajc
okres poowicznego zaniku, mona obliczy (przeliczajc okresy wstecz w
czasie) wiek prbki. Rutherford zbada kawaek blendy smolistej, najbardziej
rozpowszechnionej rudy uranu, i stwierdzi, e miaa 700 milionw lat, znacznie
wicej, ni wikszo ludzi byaby skonna przypisa naszej planecie.
Wiosn 1904 roku Rutherford przyby do Londynu, aby wygosi wykad
w Royal Institution, czcigodnej organizacji, ktr hrabia Rumford
* Jeeli kiedykolwiek zastanawiae si, w jaki sposb atomy decyduj,
ktre S0 procent ma si rozpa, a ktre przeyj do nastpnej sesji, odpowied
jest nastpujca; czas poowicznego zaniku jest wielkoci statystyczn,
pewnego rodzaju pierwiastkow tablic ubezpieczeniow. Jeeli, powiedzmy,
czas poowicznego zaniku dla jakiego materiau wynosi 30 sekund, to nie jest
tak, e kady atom w prbce bdzie istnia dokadnie 30 sekund lub 60 sekund,
lub 90 sekund, lub przez jak inn z gry i cile okrelon wielokrotno tego
okresu. Dla kadego atomu czas przetrwania jest czysto przypadkow
wielkoci i na og nie ma nic wsplnego z wielokrotnociami 30 sekund; atom
moe istnie dwie sekundy, lecz moe take przetrwa cae lata lub nawet
stulecia. Nikt nie wie tego z gry. Moemy jedynie powiedzie, e dla prbki
jako caoci tempo rozpadu jest takie, e poowa atomw znika po 30
sekundach. Inaczej mwic, jest to rednie tempo i mona je zastosowa do
kadej dostatecznie duej prbki. Kto policzy kiedy na przykad, e
amerykaskie dziesiciocentwki maj okres poowicznego zaniku rwny okoo
30 lat. zaoy 105 lat wczeniej, w jake odlegych czasach, gdy chemi
uprawiali aptekarze w perukach, mieszajcy w szklanych kolbach rozmaite
podejrzane proszki. Z perspektywy pewnych siebie, gotowych do nowych
wyzwa uczonych pnej epoki wiktoriaskiej czasy von Rumforda mogy
wydawa si odlege o cae eony. Rutherford mia zamiar mwi o swej nowej
teorii rozpadu radioaktywnego. Taktownie (wykadu wysucha midzy innymi
lord Kelvin, aczkolwiek ze wzgldu na podeszy wiek niekiedy przysypia)
zwrci uwag, i sam Kelvin zasugerowa niegdy, e odkrycie jakiego
nowego rda ciepa moe obali uprzednie oszacowania wieku Ziemi.
Rutherford wanie znalaz to rdo - w postaci kawaka blendy smolistej, ktr
rwnoczenie zademonstrowa suchaczom. Dziki radioaktywnoci Ziemia
moe by - i najwyraniej jest - znacznie starsza ni 24 miliony lat, ktre
przewidyway ostatnie obliczenia Ketoina.
Kelvin promienia w obliczu respektu okazanego przez Rutherforda, lecz
nie zmieni zdania. Nigdy nie przyj do wiadomoci nowych oszacowa25 i do
koca ycia uwaa prace na temat wieku Ziemi za swoje najwaniejsze
odkrycia naukowe, znacznie waniejsze ni publikacje dotyczce
termodynamiki.
Podobnie jak w przypadku wikszoci rewolucji naukowych, nowe
odkrycia Rutherforda nie od razu zostay powszechnie zaakceptowane. John
Joly z Dublina konsekwentnie, a do swojej mierci w 1933 roku, twierdzi, e
Ziemia nie ma wicej ni 89 milionw lat. Inni uwaali, e Rutherford przeceni
wiek swoich prbek. Jednak nawet przy uyciu datowania radiometrycznego
(jak nazwano metod opart na idei Rutherforda) bd oszacowania faktycznego
wieku Ziemi zmniejszy si poniej miliarda lat dopiero po kilkudziesiciu
latach od pierwszego odkrycia Rutherforda. Nauka znalaza si na waciwym
tropie, lecz potrzebowaa jeszcze wiele czasu.
Kelvin zmar w grudniu 1907 roku. Mendelejew w lutym tego samego
roku. Podobnie jak Kelvin, swj produktywny okres mia dawno za sob, lecz
kocowe lata jego ycia byy znacznie bardziej burzliwe. W miar jak si
starza, stawa si coraz bardziej ekscentryczny i trudny w obejciu. Nie uzna
istnienia ani promieniotwrczoci, ani elektronu i kwestionowa prawie
wszystkie nowe odkrycia. W cigu ostatnich kilkudziesiciu lat ycia
Mendelejewa wikszo wykadw i dyskusji z jego udziaem w wielu
miejscach Europy koczya si w ten sposb, e w furii opuszcza laboratorium
lub sal wykadow. Na jego cze w 1955 roku pierwiastkowi o liczbie
atomowej 101 nadano nazw mendelejew. Bardzo stosownie - stw.er-
ctPaulStrathem. - To jest niestabilny pierwiastek
Tymczasem promieniotwrczo kontynuowaa swoj karier, niekiedy w

sposb, ktrego nikt nie przeczuwa. Na pocztku dwudziestego wieku u

Pierrea Curie pojawiy si symptomy - tpe ble koci i chroniczne migreny -
ktre prawdopodobnie rozwinyby si w chorob popromienn, gdyby nie to,
e w 1906 roku Pierre zgin na jednej z paryskich ulic pod koami
rozpdzonego zaprzgu konnego.
Marie Curie kontynuowaa sw karier naukow. Bya wspzaoycielk
synnego Instytutu Radowego przy Uniwersytecie Paryskim. Mimo dwch
Nagrd Nobla nigdy nie zostaa wybrana do Francuskiej Akademii Nauk, w
znacznym stopniu na skutek romansu, jaki po mierci Pienia nawizaa z
zamnym fizykiem. Kochankowie zachowywali si na tyle niedyskretnie, e
skandal wzburzy nawet Francuzw, a w kadym razie podstarzaych czonkw
Akademii.
Dugi czas sdzono, e co emanujcego tak niezwyke iloci energii jak
promieniotwrczo musi mie wycznie dobroczynne waciwoci. Przez
wiele lat producenci pasty do zbw oraz rodkw przeczyszczajcych
faszerowali swoje wyroby radioaktywnym torem. Jeszcze w latach
dwudziestych hotel Glen Springs w rejonie Finger Lakes koo Nowego Jorku (i
bez wtpienia wiele innych) z dum reklamowa terapeutyczne waciwoci
swoich radioaktywnych rde mineralnych27. Dopiero w 1938 roku zakazano
stosowania substancji radioaktywnych28 w produktach powszechnego uytku.
Dla Marii Curie byo ju jednak za pno ~~ zmara na biaaczk w 1934 roku.
Promieniotwrczo potrafi by tak trwaa i tak zgubna w skutkach, e nawet
dzisiaj papiery Marii z lat dziewidziesitych dziewitnastego wieku - a nawet
jej ksiki kucharskie - s zbyt niebezpieczne. Jej laboratoryjne notesy s
zamknite w oowianych skrzyniach29, a ich ogldanie jest moliwe wycznie w
ubraniu ochronnym.
JES*
PCDemU niC zawsze wiad
niemu powiceniu pionierw ba-
El1P;~tworczoci na pocztku dwudziestego wieku stao si
SSS^MSttasss
Cz III
SWIT NOWEJ y
Fizyk jest sposobem mylenia atomw o atomach.
Anonim
 Rozdzia 8

WSZECHWIAT EINSTEINA

W miar jak dziewitnasty wiek dobiega kresu, uczeni mogli z

satysfakcj skonstatowa, e rozwikali wikszo zagadek fizycznego wiata
Elektryczno, magnetyzm, gazy, optyka, akustyka, mechanika, termodynamika
- aby wymieni tylko kilka przykadw - odsoniy przed nimi swoje tajemnice.
Odkryli promienie X, promienie katodowe, elektron, promieniotwrczo. Om,
wat, kelwin, dul, amper i erg miay ju swoje miejsce w podrcznikach, wrd
wielu innych jednostek.
Jeeli co dao si przyspieszy, zaburzy, destylowa, czy, way,
oscylowa, odparowa, uczeni zrobili to i przy okazji odkryli wiele praw
przyrody tak potnych, uniwersalnych i majestatycznych, e nadal piszemy je z
duej litery*: Electromagnetic Theory of Light [elektromagnetyczna teoria
wiata], Richters Law of Reciprocal Propor-tions [prawo stosunkw
rwnowanikowych Richtera], Charless Law of Gases [prawo izochory
Charlesa], Law of Combining Volumes [prawo stosunkw objtociowych
Gaya-Lussaca], Zeroth Law [zerowa zasada termodynamiki], Laws of Mass
Actions [prawa dziaania mas] i wiele innych. Stworzone przez fizykw
instrumenty i urzdzenia zmieniy cay wiat, ktry przyj to wszystko z
niekamanym entuzjazmem. Na przeomie stuleci wielu uczonych sdzio, e w
nauce nie zostao wiele do zrobienia.
W 1875 roku, gdy mody mieszkaniec Kilonii o nazwisku Max Planck
musia zdecydowa, czy powici si matematyce czy fizyce, stanowczo
odradzano mu fizyk, poniewa wszystkie wane odkrycia zostay ju
dokonane. Nadchodzce stulecie nie miao by wiadkiem przeomw, lecz
wycznie konsolidacji i polerowania szczegw. Planck nie posucha.
1 W jzyku angielskim wszystkie rzeczowniki pisano niegdy z duej
litery. Obecnie zwyczaj ten przetrwa gwnie w pisowni tytuw i nazw (przyp.
tum.).
Studiowa fizyk teoretyczn i zaj si badaniami entropii*, jednego z
gwnych poj termodynamiki, ktre wydawao si obiecujcym tematem dla
modego, ambitnego badacza. W 1891 roku opracowa wyniki, po czym ku swej
konsternacji odkry, e wszystkie istotne prace na temat entropii zostay ju
opublikowane przez nikomu nie znanego, skromnego profesora Yale University
o nazwisku J. Willard Gibbs.
Gibbs jest prawdopodobnie najbardziej utalentowanym i byskotliwym
przedstawicielem tych uczonych, o ktrych wikszo ludzi nigdy w yciu nie
syszaa. Skromny do granic moliwoci, prawie cae ycie - wyczajc trzy
lata studiw w Europie - spdzi wewntrz ograniczonego do trzech blokw
obszaru, ktrego granic z jednej strony wyznacza jego wasny dom, a z drugiej
- kampus Yale University w New Haven, w stanie Connecticut. Przez pierwsze
dziesi lat pracy w Yale nie zadba nawet, aby pobiera pensj (posiada
niezalene rdo utrzymania). Od 1871 roku, gdy zosta profesorem Yale, do
mierci w 1903 roku na jego wykady uczszcza rednio nieco wicej ni jeden
student na semestr1. Jego opublikowane prace byy trudne do zrozumienia,
zwaszcza e stosowa w nich wasn notacj, ktra dla niektrych jego
czytelnikw bya cakowicie nie do pojcia, lecz jego publikacje przyniosy
wiatu wiele byskotliwych i zarazem fundamentalnych odkry w dziedzinie
termodynamiki.
W latach 1875-1878 Gibbs opublikowa seri artykuw zatytuowanych
On the Eguilibrium of Heterogeneous Substances, w ktrych sformuowa
termodynamiczne podstawy - no c, niemal wszystkiego2: gazw, roztworw,
powierzchni, cia staych, przemian fazowych [...] reakcji chemicznych,
komrek elektrochemicznych, sedymentacji i osmozy, aby zacytowa Williama
H. Croppera. W gruncie rzeczy Gibbs pokaza, e termodynamika nie stosuje si
wycznie do ciepa i energii3 w ogromnej i haaliwej skali silnika lokomotywy,
lecz jest take obecna i odgrywa istotn rol nawet na poziomie reakcji
chemicznych. Eguilibrium zostao
* Entropia stanowi miar przypadkowoci lub nieuporzdkowania ukadu
fizycznego. Darrell Ebbing w swoim podrczniku General Chemistry wysuwa
bardzo pouczajc analogi z tali kait. wieo zakupionej talii, jeszcze w
pudeku, uoonej wedug kolorw i figur, mona przypisa stan penego
uporzdkowania. Gdy potasujesz karty, talia znajdzie si w stanie
nieuporzdkowania. Entropia stanowi miar tego nieuporzdkowania oraz
sposb szacowania prawdopodobiestwa okrelonych rozkadw kart po
kolejnych tasowaniach. Aby w peni zrozumie entropi, trzeba jednak zaliczy
uniwersytecki kurs termodynamiki, lecz oglna idea sprowadza si do zliczania
moliwych stanw ukadu. pniej nazwane,JPrincipiami termodynamiki 5, lecz
z powodw, ktrych nie sposb poj, Gibbs opublikowa te przeomowe
wyniki w Transactions ofthe Connecticut Academy of Arts and Sciences,
czasopimie, ktre nawet w rodzimym stanie Connecticut byo cakowicie
nieznane, wic nic dziwnego, e Planck tak pno dowiedzia si o pracach
Gibbsa*.
Niezraony (no c, by moe jednak lekko zniechcony) Planck zaj si
innymi zagadnieniami. Wrcimy do niego za moment, najpierw jednak musimy
zrobi nicwielk(lecz istotn!) dygresj i wybra si do CIeveland w stanie
Ohio, do instytucji nazywajcej si wwczas Case School of Applied Science,
gdzie w latach osiemdziesitych dziewitnastego wieku fizyk Albert Michelson,
wsplnie z chemikiem Edwardem Morleyem, wykonali seri eksperymentw,
ktrych zadziwiajce i niepokojce wyniki bd miay istotne konsekwencje dla
dalszego biegu tej historii.
Michelson i Morley planowali zmierzy tak zwany dryf eteru, lecz
ostateczny rezultat ich eksperymentw, ktrego bynajmniej nie przewidywali,
podway sam fakt istnienia eteru - niewidocznego, niewakiego, nieruchomego,
pozbawionego tarcia, wyimaginowanego orodka, o ktrym sdzono, e
przenika cay wszechwiat. Wymylony przez Kartezjusza, poparty przez
Newtona i od tego czasu akceptowany przez niemal wszystkich, eter peni
centraln funkcj w fizyce jako metoda wyjanienia ruchu wiata w pustej
przestrzeni. Szczeglnie potrzebny okaza si w drugiej poowie
dziewitnastego wieku, gdy wiato i elektromagnetyzm byy postrzegane jako
fale. Fala z natury swej oznacza drgania, wic powstaje pytanie, czym jest
drgajcy orodek dla fali elektromagnetycznej. Dla dziewitnastowiecznych
fizykw orodkiem tym by wanie eter. Jeszcze w 1909 roku, ponad cztery lata
po odkryciu niepodwaalnych dowodw, e eter nie istnieje, wybitny brytyjski
fizyk J.J. Thomson stwierdzi: Eter nie jest fantastycznym wynikiem spekulacji
filozofa; jest rwnie istotny
* Plancka czsto dotykay niepowodzenia i nieszczcia, take w yciu
osobistym. Jego pierwsza ona zmara modo w 1909 roku, a modszy z jego
dwch synw zgin w czasie pierwszej wojny wiatowej. Planck mia take
dwie ukochane crki bliniaczki. Jedna z nich zmara w czasie porodu. Druga
podja si opieki nad dzieckiem, zakochaa si w mu swej zmarej siostry i
wysza za niego. Dwa lata pniej take i ona zmara w czasie porodu. W 1944
roku, gdy Planck mia 85 lat, aliancka bomba trafia w jego dom, w wyniku
czego utraci wszystko - papiery, dzienniki, dorobek caego ycia. Jego syn
wzi udzia w nieudanym zamachu na ycie Hitlera, zosta schwytany i
zamordowany przez hitlerowcw na pocztku 1945 roku. dla nas jak powietrze,
ktrym oddychamy. Krtko mwic, fizycy byli | silnie przywizani do eteru.
Gdyby kto chcia zilustrowa ide dziewitnastowiecznej Ameryki jako
krainy nieograniczonych moliwoci, trudno byoby znale lepszy przykad ni
yciorys Alberta Michelsona. Urodzony w 1852 roku w Strzelnie na Pomorzu w
rodzinie ubogiego ydowskiego kupca, w wieku trzech lat wraz ca rodzin
przyby do Stanw Zjednoczonych. Dziecistwo i modo spdzi w Kalifornii,
gdzie jego ojciec zajmowa si handlem w obozach poszukiwaczy zota 6. Zbyt
ubogi, aby zapaci za studia, Albert przyby do Waszyngtonu i wasa si w
pobliu Biaego Domu, majc nadziej, e Ulysses S. Grant zwrci na niego
uwag podczas swego codziennego spaceru (byy takie czasy). Michelson do
tego stopnia wkrad si w aski Granta, e prezydent obieca zapewni mu
darmowe studia w Akademii Marynarki Wojennej. To tam Michelson uczy si
fizyki.
Dziesi lat pniej, ju jako profesor Case School w Clevelandzie,
Michelson podj prb zbadania i zmierzenia zjawiska zwanego dryfem eteru,
czyli hipotetycznego ruchu eteru wzgldem obiektu poruszajcego si w
przestrzeni. Newtonowska fizyka przewidywaa, e zmierzona prdko wiata
powinna zalee od tego, czy i w jakim kierunku obserwator porusza si
wzgldem eteru, lecz nikt nie zna sposobu zmierzenia tego efektu. Michelson
uwiadomi sobie, e krca wok Soca Ziemia porusza si w przestrzeni
dostatecznie szybko, aby efekt by mierzalny. Jeeli bardzo precyzyjnie zmierzy
si prdko wiata, gdy porusza si ono w t sam stron co Ziemia, i porwna
z prdkoci wiata poruszajcego si w przeciwn stron, to za rnic bdzie
odpowiedzialny dryf eteru wzgldem Ziemi. W wyniku krenia wok Soca
Ziemia nieustannie zmienia kierunek ruchu w przestrzeni, wic pomiar naley
powtrzy w rnych porach roku, aby uwzgldni ewentualny ruch caego
Ukadu Sonecznego wzgldem eteru.
Michelson nakoni Alexandra Grahama Bella, wynalazc telefonu, ktry
zdy ju zbi fortun na swoim wynalazku, aby sfinansowa budow
pomysowego i czuego przyrzdu wymylonego przez samego Michelsona i
nazwanego interferometrem, za pomoc ktrego mona bardzo precyzyjnie
mierzy rnice prdkoci wiata. W pierwszej, niezbyt dokadnej wersji
eksperyment wykona sam Michelson w 1881 roku. Nastpnie wraz z Morleyem
przez kilka lat wsplnie pracowali nad wymagajcym ogromnej precyzji i
pracochonnym eksperymentem, z przerw na powane, lecz szczliwie krtkie
zaamanie nerwowe Michelsona. W 1887 roku uzyskali ostateczny wynik, ktry
okaza si zupenie odmienny od ich oczekiwa.
 Jak napisa astrofizyk Kip S. Thorne z Caltechu: Prdko wiata
okazaa si taka sama we wszystkich kierunkach we wszystkich porach roku 7.
Bya to pierwsza od 200 lat - w istocie dokadnie od 200 lat - wskazwka, e
prawa Newtona by moe nie stosuj si zawsze i wszdzie. Jak powiedzia
William H. Cropper, dowiadczenie Michelsona-Morleya dao
prawdopodobnie najsynniejszy negatywny wynik w historii fizyki 8. W 1907
roku, dwadziecia lat po swym wielkim odkryciu, Michelson otrzyma Nagrod
Nobla z fizyki jako pierwszy Amerykanin. W tym czasie fizycy musieli si
zmierzy z nieoczekiwanymi i w jakim sensie nieprzyjemnymi
konsekwencjami eksperymentw Michelsona-Morleya.
Mimo wagi swego odkrycia na przeomie stuleci Michelson nadal uwaa
si za konserwatywnego fizyka i podobnie jak wikszo z nich sdzi, e
koniec nauki jest bliski9, a pozostao jedynie dodanie kilku wieyczek i
poprawienie kilku dachwek, jak uj to autor artykuu w Natur.
W rzeczywistoci wiat wkracza wanie w stulecie nauki. Stulecie, w
ktrym wielu ludzi nie rozumie niczego i nie ma nikogo, kto rozumiaby
wszystko. Niebawem naukowcy odkryli dziwne morze czstek i anty-czstek,
pojawiajcych si i znikajcych w tak krtkich odstpach czasu, e w
porwnaniu z nimi nanosekunda moe wydawa si wiecznoci. Nauka
przechodzia transformacj od wiata makrofizyki, ktrej obiekty mona
zobaczy, dotkn i zmierzy, do wiata mikrofizyki, gdzie zdarzenia zachodz
w niewiarygodnym tempie i w skali daleko poniej granic ludzkiej percepcji.
Zaczynaa si era kwantw, a pierwsz osob, ktra uchylia drzwi, by Max
Planck.
W 1900 roku, ju jako profesor fizyki teoretycznej na uniwersytecie w
Berlinie, i w do zaawansowanym wieku 42 lat, Planck sformuowa teori
kwantow, zgodnie z ktr wiato nie jest zjawiskiem cigym, jak pynca
woda, lecz rozchodzi si w pojedynczych pakietach, ktre Planck nazwa
kwantami. Bya to nowatorska koncepcja, ktra na dusz met przyniosa
zaskakujce owoce i staa si fundamentem caej wspczesnej fizyki, mimo e
Planck za jej pomoc prbowa jedynie wyjani pewn zagadk zwizan z
widmem promieniowania ciaa doskonale czar-nego. Tak czy inaczej, bya
pierwsz jaskk odkry, jakie niebawem miay zmieni wiat.
Koejny przeom - i zarazem wit nowej ery ^nastpi w 1905 roku, gdy w
niemieckim czasopimie fizycznym Annalen der Physik ukazaa si seria
artykuw modego szwajcarskiego urzdnika, ktry nie mia adnej
uniwersyteckiej afiliacji, nie mia dostpu do laboratorium ani do adnej
biblioteki oprcz podrcznego ksigozbioru urzdu patentowego w Bernie,
gdzie pracowa jako ekspert patentowy trzeciej klasy (podanie o awans do klasy
drugiej zostao wanie odrzucone).
Nazywa si Albert Einstein i w tym jednym bogatym w wydarzenia roku
1905 wysa do Annalen der Physik pi artykuw, z ktrych trzy, wedug
C.P. Snowa, naleay do najwikszych w historii fizyki 10. W jednym z nich
analizowa zjawisko fotoelektryczne w ramach nowej teorii kwantw Plancka, w
drugim poruszenia drobnych czstek zawiesiny (zwane ruchami Browna), w
trzecim sformuowa szczegln teori wzgldnoci.
Pierwsza praca, w ktrej wyjani natur wiata (co midzy innymi
utorowao drog do wynalazku telewizji) przyniosa autorowi Nagrod Nobla*.
Druga dostarczya dowodw na istnienie atomw, co nawet wtedy stanowio
jeszcze przedmiot debaty. Trzecia zmienia wiat**.
* Nagrod przyznano Einsteinowi, za zasugi dla fizyki teoretycznej,
dopiero w 1921 roku, szesnacie lat po oddaniu owych zasug. Do pno,
zwaywszy na wszystkie okolicznoci, lecz to jeszcze nic w porwnaniu z
Frederickiem Reinesem, ktry odkry neutrino w 1957 roku, a Nagrod Nobla za
swe odkrycie otrzyma 38 lat pniej, w 1995 roku, lub z Niemcem o nazwisku
Ernst Ruska, ktry wynalaz mikroskop elektronowy w 1932 roku, a Nagrod
Nobla otrzyma w 1986, ponad p wieku pniej. Komitetowi noblowskiemu
nie wolno przyznawa nagrd pomiertnie, wic w wycigu do Nobla
dugowieczno moe si okaza rwnie istotnym czynnikiem jak geniusz.
** Autor powiela do powszechne wrd popularyzatorw nauki
przekonanie, e teoria wzgldnoci zmienia wiat. Z pewnoci jest to
prawda w kontekcie naszego postrzegania wszechwiata jako caoci, lecz
jeeli przez wiat rozumie si Ziemi i to, co dzieje si na jej powierzchni,
teoria wzgldnoci jak dotd odgrywa istotn rol wycznie w kilku
marginalnych zjawiskach (na przykad w funkcjonowaniu GPS-w), poniewa
aden makroskopowy obiekt na Ziemi nie porusza si na tyle szybko, aby efekty
teorii wzgldnoci miay jakie praktyczne znaczenie. Natomiast pierwsza z
wyej wymienionych prac Einsteina pooya podwaliny pod niemal ca
nowoczesn technologi, od komputerw i telekomunikacji po kuchenki
mikrofalowe i biotechnologi (przyp. tum.)-
Einstein urodzi si w 1879 roku w Ulm, w poudniowych Niemczech, ale
dorasta w Monachium. Niemal nic w jego modoci nie wskazywao na
pniejsze sukcesy. Niektrzy z jego biografw utrzymuj, e zacz mwi
dopiero w wieku trzech lat. W 1894 roku, gdy po niepowodzeniach w interesach
rodzina przeniosa si do Mediolanu, Albert wybra Szwajcari, gdzie zamierza
kontynuowa edukacj. W pierwszym podejciu nie zda wprawdzie egzaminw
wstpnych, lecz w kocu w 1896 roku na politechnice w Zurychu rozpocz
czteroletnie studia, ktrych program przewidywa ksztacenie nauczycieli szk
rednich. W tym samym roku zrezygnowa z obywatelstwa niemieckiego, aby
unikn suby wojskowej. By bystrym studentem, lecz nie wyrnia si
niczym szczeglnym.
Ukoczy studia w 1900 roku i ju po kilku miesicach zacz publikowa
w Annalen der Physik. Jego pierwszy artyku dotyczy fizyki cieczy w
cienkich rurkach11 (somkach do picia) i ukaza si w tym samym numerze co
teoria kwantowa Plancka. W latach 1902-1904 przedstawi seri publikacji z
mechaniki statystycznej, po czym odkry, e J. Willard Gibbs w Connecticut bez
rozgosu wykona t sam prac12 i opublikowa w 1901 roku jako Elementary
Principles of Stalislical Mechanics.
Albert zakocha si w studentce z roku, Milevie Mari, z pochodzenia
Serbce. W 1901 roku Mileva urodzia nielubne dziecko Alberta, dziewczynk,
ktra zostaa po cichu oddana do adopcji. Albert nigdy nie zobaczy swojej
crki. Dwa lata pniej Mileva i Albert wzili lub. Tymczasem, w 1902 roku,
Albert podj prac w urzdzie patentowym w Bemie, gdzie przepracowa
kolejne siedem lat. Posada zapewniaa utrzymanie, bya dostatecznie
interesujca, lecz nie na tyle absorbujca, aby przeszkodzi mu w zajmowaniu
si fizyk. W takich okolicznociach Einstein stworzy szczegln teori
wzgldnoci.
O elektrodynamice cia w ruchu jest jedn z najbardziej niezwykych
publikacji w caej historii nauki13, zarwno ze wzgldu na tre, jak i na sposb
prezentacji. Nie ma w niej adnych przypisw ani cytatw, nie zawiera prawie
adnej matematyki, nie odwouje si do adnej wczeniejszej pracy. Zawiera
podzikowania tylko dla jednej osoby, przyjaciela Einsteina z urzdu
patentowego, Michele Besso. Jak napisa C.P. Snow, praca sprawia wraenie,
jakby Einstein doszed do swoich konkluzji wycznie na drodze rozumowej,
bez adnej pomocy14, nie suchajc opinii innych. To stwierdzenie niemal
dokadnie odzwierciedla rzeczywisto.
Jego synne rwnanie, E = mc1, nie pojawio si w tej pracy, lecz jako
niewielkie uzupenienie kilka miesicy pniej. Jak wszyscy wiemy ze szkoy, E
oznnezn energi, m mas, a c2 prdko wiata podniesion do drugiej potgi.
Najkrcej rzecz ujmujc, rwnanie mwi, e masa i energia s rwno*
wane. Stanowi dwie formy tej samej rzeczy: energia jest uwolnion materi,
materio jest energi oczekujc na uwolnienie. Podniesiona do drugiej potgi
prdko wiata, c2.jest naprawd du liczb, wic rwnanie mwi rwnie, e
w kadym kawaku materii ukryta jest ogromna - naprawd ogromna - porcja
energii*.
Jeli jeste dorosym osobnikiem o przecitnej posturze, to twoje ciao
stanowi rwnowarto nic mniej ni 7x 10* duli potencjalnej energii13. Nawet
jeeli nie czujesz si szczeglnie silny, moesz eksplodowa z sil 30 bardzo
duych bomb wodorowych (zakadajc, e wiesz, jak uwolni t energi, i
rzeczywicie yczysz sobie pochwku z takimi fajerwerkami). Kada porcja
materii stanowi rwnowanik pewnej energii, aczkolwiek cakowite jej
uwolnienie nie jest wcale tak prost spraw. Nawet bomba uranowa - potne
narzdzie zniszczenia wyprodukowane przez czowieka - uwalnia mniej ni 1
procent cakowitej energii, ktr zawiera16.
Teoria Einsteina wyjania midzy innymi, w jaki sposb dziaa
promieniotwrczo: dlaczego kawaek uranowej rudy nieustannie emituje
strumienie wysokoenergetycznych czstek, nic topic si przy tym jak kostka
lodu (odbywa si to na zasadzie niezwykle wydajnej konwersji masy w energi,
lu E ~ mc1). Wyjania, dlaczego gwiazdy wiec przez miliardy lat, oszczdnie
gospodarujc swoim wodorowym paliwem (jak wyej). Za jednym zamachem,
w jednym krtkim wzorze Einstein da geologom i astronomom luksus
miliardw lat. Lecz przede wszystkim szczeglna teoria wzgldnoci pokazaa,
e prdko wiata jest staa i najwysza. Nic nie moe go wyprzedzi. Teoria
rzucia wiato (gra sw niezamierzona) na nasze rozumienie wszechwiata.
Przy okazji, lecz nieprzypadkowo i elegancko rozwizaa take problem eteru,
pokazujc, e eter nic istnieje. Einstein da nam wszechwiat, ktry nic
potrzebuje eteru.
* Nie jest jasne, w jaki sposb litera c staa si symbolem prdkoci
wiata. David Dodania sugeruje, te prawdopodobnie pochodzi od aciskiego
sowa ctlerlias oznaczajcego szybko. wczesna wersja sownika Oxford
Engllsh DlcUonary, ktra ukazaa si dziesi lat przed teori Einsteina, podaje
c jako symbol kilku rnych rzeczy, od wgla do krykieta, lecz nie czy go ani
ze wiatem, ani z prdkoci.
Nie jest oczywicie zwyczajem fizykw zwracanie nadmiernej uwagi na
to, co maj do powiedzenia szwajcarscy urzdnicy patentowi, wic publikacje
Einsteina pocztkowo przeszy niemal bez echa. Rozwizawszy kilka spord
najgbszych tajemnic wszechwiata, Einstein zoy podanie o posad
wykadowcy uniwersyteckiego. Podanie zostao odrzucone. Nastpnie zoy
podanie o posad nauczyciela w szkole redniej. Podanie zostao odrzucone,
wic wrci do pracy jako urzdnik patentowy trzeciej klasy. Nic przesta jednak
myle. Mona nawet powiedzie, e dopiero zacz.
Ody poeta Paul Valry zapyta kiedy Einsteina, czy posiada notanik, w
ktrym zapisuje swoje pomysy, Einstein spojrza na nieco zdziwiony i odpar:
Och, nic ma takiej potrzeby. Pomysy rzadko mi si zdarzaj 17. Nie trzeba
dodawa, e gdy ju wpada na jaki pomys, to na og na dobry. Nastpny
pomys Einsteina sta si jedn z najwikszych idei w historii, lub wrcz t
najwiksz, jak pisz Boorse, Motz i Weaver w swojej wnikliwej historii fizyki
atomowej. Jako dzieo pojedynczego umysu, stanowi bez wtpienia
najwiksze intelektualne osignicie ludzkoci18 - trudno byoby lepiej i
zwilej wyrazi uznanie dla geniuszu Einsteina.
W 1907 roku Einstein zobaczy robotnika spadajcego z dachu i zacz
rozmyla o grawitacji. Jak wiele dobrych historii, ta take jest prawdopodobnie
apokryficzna, w kadym razie sam Einstein stwierdzi, e problem grawitacji
przyszed mu do gowy, gdy siedzia wygodnie na krzele19.
To, co przyszo Einsteinowi do gowy, byo czym wicej ni tylko
samym problemem - raczej by to zarys rozwizania problemu, poniewa od
samego pocztku byo dla niego jasne, e jednym z brakujcych elementw
szczeglnej teorii wzgldnoci bya wanie grawitacja. Przymiotnik
szczeglna w tej teorii oznacza, e opisywaa ona wycznie ciaa
poruszajce si ruchem jednostajnym. Co si jednak stanie, gdy poruszajcy si
obiekt - a w szczeglnoci wiato - napotka przeszkod w postaci grawitacji?
To pytanie absorbowao Einsteina przez ponad dziesi lat od powstania
szczeglnej teorii. W 1917 roku ukaza si rezultat tych rozmyla w postaci
publikacji zatytuowanej Kosmologi-sche Betrachlungen zur allgemeinen
Relaliyiidtstheorie10. Szczeglna teoria wzgldnoci z 190S roku bya
oczywicie bardzo wan prac o istotnych implikacjach, lecz, jak uj to C.P.
Snow, gdyby Einstein jej nie odkry, zrobiby to kto inny, prawdopodobnie w
cigu nie wicej ni pi - ciu lat. Bya to idea, ktr prdzej czy pniej
sformuowaby ktry z wczesnych uczonych. Lecz oglna teoria wzgldnoci
to zupenie inna historia. Bez Einsteina prawdopodobnie do dzisiaj nie
mielibymy oglnej teorii21, napisa w 1979 roku Snow.
Einstein by na tyle wybitn postaci, zarwno w sensie osobowoci, jak
rwnie wygldu i zachowania (aby wspomnie jego synn fajk oraz burzliw
fryzur, lecz take skonno do unikania rozgosu), e w 1919 roku, gdy min
ju koszmar pierwszej wojny wiatowej, wiat nagle go odkry. Niemal
natychmiast jego teorie wzgldnoci zyskay opini niemoliwych do
zrozumienia dla przecitnego czowieka, do czego w znacznym stopniu
przyczyniy si rodki masowego przekazu. David Bodanis, w swej doskonaej
ksice E = mc2, opisuje, jak New York Times zdecydowa si zamieci
artyku i - z przyczyn, ktre wci nie przestaj zadziwia - wysa swego
sprawozdawc sportowego (a cilej, specjalist od golfa), o nazwisku Henry
Crouch, aby przeprowadzi wywiad z uczonym.
Crouch znalaz si oczywicie na zbyt gbokich wodach i niemal
wszystko zrozumia bdnie22. Niektre z jego pomyek okazay si na tyle
odporne na upyw czasu, e pokutuj do dzisiaj, na przykad twierdzenie, e
Einstein zdoa znale wydawc tak odwanego, e wypuci na rynek ksik,
ktr tylko dwanacie osb na caym wiecie byo w stanie zrozumie. Nie
byo ani takiej ksiki, ani wydawcy, ani tuzina uczonych mw, lecz mit
pozosta. Niebawem liczba osb, ktre mogy zrozumie teori wzgldnoci,
zostaa w powszechnej wyobrani zredukowana do trzech. Trzeba przy tym
przyzna, e wiat nauki nie uczyni zbyt wiele, aby rozwia te naiwne
wyobraenia.
Gdy pewien dziennikarz zapyta brytyjskiego astronoma, sir Arthura
Eddingtona, czy to prawda, e jest on jednz trzech osb na caym wiecie, ktre
potrafi zrozumie teorie wzgldnoci Einsteina, Eddington przez chwil
zwleka z odpowiedzi, zanim odpar: Prbuj odgadn, kim jest ta trzecia
osoba23. W rzeczywistoci problem polega nie tyle, albo nie tylko na tym, e
teoria wzgldnoci opiera si na rwnaniach rniczkowych, transformacjach
Lorentza oraz innych skomplikowanych pojciach i operacjach matematycznych
(do pewnego stopnia bya to prawda - nawet sam Einstein potrzebowa pomocy
matematyka), ile na tym, e tak bardzo nie poddawaa si intuicji.
Teoria wzgldnoci mwi, e przestrze nie jest absolutna, lecz zaley
zarwno od obserwatora, jak i od obserwowanego obiektu - im szybciej si
poruszaj, tym bardziej rosn efekty relatywistyczne24. Nikt nie moe rozpdzi
si do prdkoci wiata, a im bardziej si stara (im szybciej si porusza), tym
bardziej staje si znieksztacony wzgldem zewntrznego obserwatora.
Popularyzatorzy nauki niemal natychmiast zaczli starania, aby
przedstawi te koncepcje w sposb zrozumiay dla przecitnego czytelnika.
Jednz bardziej udanych prb - w kadym razie z komercjalnego punktu
widzenia - stanowia ksika The ABC of relativity matematyka i filozofa
Bertranda Russella, z ktrej pochodzi wielokrotnie pniej powtarzany obraz
pocigu o dugoci 100 jardw, poruszajcego si wzdu peronu z prdkoci
rwn 60 procentom prdkoci wiata. Dla obserwatora stojcego na peronie
dugo pocigu bdzie rwna jedynie 80 jardom i wszystko w nim bdzie
podobnie skrcone. Gdyby mg usysze pasaerw pocigu, ich gosy
brzmiayby niej i wolniej, jak pyta gramofonowa puszczona w wolniejszym
tempie, a ich ruchy rwnie wydawayby si wolniejsze. Nawet zegary
znajdujce si w pocigu z punktu widzenia zewntrznego obserwatora szyby o
20 procent wolniej ni z punktu widzenia pasaerw pocigu.
Lecz pasaerowie pocigu nie widzieliby ani nie odczuwali tych
znieksztace. Dla nich wszystko, co znajduje si w pocigu, wygldaoby
zupenie normalnie. Natomiast peron i inne obiekty na zewntrz pocigu
wydawayby si im dziwnie skrcone i spowolnione. Jak wida, wszystko
sprowadza si do wzgldnego ruchu oraz wzajemnego pooenia poruszajcych
si cia.
Taki efekt zachodzi za kadym razem, gdy si poruszasz. Gdy wysiadasz
z samolotu po przelocie w poprzek Stanw Zjednoczonych, jeste o
kwantyzylionow cz sekundy modszy ni kto, kto poegna ci na lotnisku.
Nawet gdy przechodzisz z pokoju do pokoju we wasnym domu, w pewnym
(bardzo nieznacznym, ale jednak) stopniu zmieniasz swoje poczucie przestrzeni
i czasu. Pika baseballowa lecca z prdkoci 160 kilometrw na godzin jest
cisza o 0,000000000002 grama25. Efekty relatywistyczne s realne i zostay
zmierzone. Z naszego punktu widzenia zmiany te s zbyt mae, abymy w
jakikolwiek sposb mogli je odczu, lecz dla innych obiektw we
wszechwiecie - wiata, grawitacji, wszechwiata jako caoci - maj one
istotne konsekwencje.
Idee teorii wzgldnoci wydaj si nam dziwne, lecz tylko dlatego, e w
codziennym, nomalnym yciu nie dowiadczamy tego rodzaju oddziaywa.
Nietrudno jednak znale przykady innego rodzaju wzgldnoci, ktrych
dowiadczamy na co dzie. Cytujc ponownie Bodanisa26: jeeli jeste w parku i
kto sucha radia nastawionego na jak nieznon muzyk, wiesz, e moesz
przenie si na bardziej oddalon awk, gdzie haas bdzie si wydawa
sabszy. Nie dlatego, e radio jest cichsze, lecz dlatego, e twoje pooenie
wzgldem radia ulego zmianie. Dla kogo zbyt maego lub zbyt powolnego,
aby mg powtrzy ten eksperyment - na przykad dla limaka - idea, zgodnie z
ktr radio moe produkowa rne poziomy dwiku dla dwch rnych
obserwatorw rwnoczenie, moe si wydawa niewiarygodna.
Najtrudniejsz do pojcia i niepoddajc si intuicji koncepcj teorii
wzgldnoci jest rwnowano czasu i przestrzeni. Nasz instynkt podpowiada
nam, e czas jest wieczny, absolutny, niezmienny; nic nie moe zakci jego
jednostajnego biegu. Wedug Einsteina czas jest zmienny. Co wicej, posiada
nawet ksztat. Jest zwizany - nierozerwalnie spleciony, aby uy okrelenia
Stephena Hawkinga - z trzema wymiarami przestrzeni, dajc cznie dziwny
twr zwany czasoprzestrzeni.
Zakrzywienie czasoprzestrzeni jest zwykle tumaczone przez porwnanie
jakiego paskiego, lecz gitkiego obiektu - materaca lub rozcignitej warstwy
gumy - na ktrym spoczywa ciki, okrgy obiekt, na przykad elazna kula.
Ciar kuli powoduje lekkie ugicie i rozcignicie materiau, na ktrym kula
spoczywa, co stanowi analogi do efektu, jaki kady masywny obiekt, na
przykad Soce (odpowiednik elaznej kuli), wywiera na czasoprzestrze
(materac): uginaj i zakrzywia. Jeeli teraz po powierzchni materaca toczy si
maa kulka, ktra stara si poda wzdu linii prostej, jak wymagaj prawa
Newtona, w pobliu cikiego obiektu natrafia na ugicie materaca i stacza si
w d, nieuchronnie ulegajc przyciganiu bardziej masywnego ciaa. To jest
grawitacja rezultat ugicia czasoprzestrzeni.
Kady obiekt posiadajcy mas powoduje powstanie pewnego ugicia
przestrzeni wok siebie. W rezultacie wszechwiat, jak uj to Dennis Overbye,
stanowi ostateczny, uginajcy si materac27. W tym ujciu grawitacja jest nie
tyle bytem, co raczej rezultatem; nie si, lecz ubocznym produktem ugicia
czasoprzestrzeni - jak pisze fizyk Michio Kaku, ktry dodaje jeszcze: - W
pewnym sensie grawitacja nie istnieje28; planety i gwiazdy porusza ugicie
czasoprzestrzeni.
Analogia z materacem moe nas doprowadzi tylko do tego miejsca,
poniewa nie uwzgldnia efektu czasu. Co wicej, nasze umysy mog nas
doprowadzi tylko do tego miejsca, poniewa niemal niemoliwe jest
wyobraenie sobie przestrzeni, ktrej trzy wymiary maj charakter przestrzenny,
a jeden wymiar czasowy, i wszystkie s splecione jak nitki w materiale w
szkock krat. Tak czy inaczej, sdz, e moemy to wszystko uzna za miay
pomys, zwaywszy na to, e jego autorem by mody czowiek wygldajcy
przez okno urzdu patentowego w stolicy Szwajcarii.
 Jedn z konsekwencji oglnej teorii wzgldnoci Einsteina by wniosek,
e wszechwiat musi si albo rozszerza, albo kurczy. Einstein nie by jednak
kosmologiem i akceptowa obowizujcy wwczas paradygmat nieruchomego i
wiecznego wszechwiata. Aby pogodzi swoj teori z koncepcj niezmiennego
wszechwiata, doda do swoich rwna element zwany sta kosmologiczn,
ktry w arbitralny sposb przeciwdziaa skutkom grawitacji, penic funkcj
pewnego rodzaju matematycznego odpowiednika klawisza pauzy. Historycy
zawsze usprawiedliwiaj i wybaczaj Einsteinowi to posunicie, lecz on sam
doskonale zdawa sobie spraw, e przeoczy moliwo odkrycia ekspansji
wszechwiata na drodze teoretycznej i w pniejszym czasie nazywa sta
kosmologiczn najwiksz pomyk swego ycia.
Tak si zoyo, e mniej wicej w tym samym czasie, gdy Einstein
dokleja sta kosmologiczn do swych rwna, w Lowell Observatory w
Arizonie pewien astronom o radonie intergalaktycznym nazwisku Vesto
Slipher (ktry jednakowo pochodzi ze stanu Indiana) produkowa spek-
trogramy odlegych gwiazd i odkrywa, e wikszo gwiazd oddala si od nas.
Wszechwiat nie jest statyczny. Gwiazdy, ktre oglda Slipher, zdradzay
nieomylne oznaki przesunicia Dopplera, tego samego zjawiska, ktre powoduje
charakterystyczn zmian wysokoci dwiku iii-ooo w chwili, gdy mija nas
pdzcy z du prdkoci samochd*. Zjawisko to
* Zjawisko to opisa w 1842 roku austriacki fizyk Johann Christian
Doppler. Cdy poruszajcy si obiekt zblia si do nieruchomego obserwatora,
jego fale dwikowe nadcigaj nieco stoczone do odbiornika (czyli na
przykad twojego ucha), tak jakby kto je popycha od tyu w twoim kierunku.
To stoczenie jest postrzegane przez suchacza jako podwyszenie tonu dwiku
(<70. Gdy rdo dwiku minie obserwatora i zacznie si oddala, fale
dwikowe s rozcigane i wyduaj si, powodujc raptowne obnienie tonu
(000). dotyczy take wiata. W przypadku oddalajcych si galaktyk jest znane
pod nazw przesunicia ku czerwieni (poniewa wiato oddalajcego si
obiektu przesuwa si w kierunku czerwonego kraca widma; gdy obiekt si
zblia, mwimy o przesuniciu ku bkitowi).
Slipher pierwszy spostrzeg ten efekt i zda sobie spraw z jego znaczenia
i konsekwencji dla dynamiki wszechwiata. Niestety, nikt nie zwrci uwagi na
jego odkrycie. Lowell Observatory, jak ju wspomniaem, nieco podupado na
skutek obsesji Percivala Lowella na punkcie kanaw mar-sjaskich i w
pierwszych latach dwudziestego wieku nie naleao do czowki obserwatoriw
astronomicznych na wiecie. Slipher nic nie wiedzia o teorii wzgldnoci
Einsteina, a wiat rwnie wiele wiedzia o Sli-pherze. Jego odkrycie nie zostao
zauwaone.
Chwaa odkrywcy przypada w udziale potnej osobowoci o nazwisku
Edwin Hubble. Hubble urodzi si w 1889 roku, dziesi lat po Einsteinie, w
miejscowoci Marshfield, w stanie Missouri, w rodzinie zamonego dyrektora
firmy ubezpieczeniowej29. Modo spdzi w Marshfield oraz w Wheaton, w
stanie Illinois, w pobliu Chicago. Wyrs na silnego, utalentowanego,
wysportowanego, bystrego, czarujcego adonisa, wedug jednego z jego
admiratorw; przystojnego niemal do granic moliwoci, wedug opisu
Williama H. Croppera. Autobiografia Hubblea obfituje rwnie w przykady
mstwa - ratowanie toncych pywakw, akty odwagi na polach bitewnych
Francji, upokarzanie wiatowej klasy bokserw przez nokautujce uderzenia w
czasie pokazowych walk. Wszystko razem wygldao zbyt piknie, aby mogo
by prawdziwe. I nie byo. Oprcz swych niewtpliwych talentw Hubble by
take niepoprawnym kamc.
Byo to o tyle dziwne, e Hubble od wczesnej modoci rzeczywicie
odnosi niewtpliwe sukcesy na wielu polach, niekiedy caymi seriami. W
szkolnych zawodach sportowych w 1906 roku30 wygra skok o tyczce, pchnicie
kul, rzut dyskiem, rzut motem, skok wzwy z miejsca, skok wzwy z
rozbiegu, nalea do zwyciskiej sztafety w biegu na jedn mil - siedem
pierwszych miejsc w jednym dniu - i zaj jeszcze trzecie miejsce w skoku w
dal. W tym samym roku ustanowi rekord stanu Illinois w skoku wzwy.
Rwnie dobrze radzi sobie w szkole. Bez trudu dosta si na studia fizyki
i astronomii na University of Chicago (szefem wydziau by w tym czasie Albert
Michelson), gdzie jako jeden z pierwszych zdoby prestiowe stypendium
Rhodesa, dziki ktremu spdzi trzy lata w Oksfordzie. Pobyt w Anglii
ewidentnie przewrci mu w gowie, poniewa gdy w 1913 roku wrci do
Wheaton, nosi szkock peleryn Invemess, pali fajk i mwi z do
szczeglnym akcentem - niezupenie angielskim, lecz wystarczajco zblionym
- ktry przyswoi sobie na reszt ycia. Wikszo drugiej dekady dwudziestego
wieku przepracowa jako nauczyciel w liceum i trener koszykwki w New
Albany, w stanie Indiana (aczkolwiek pniej twierdzi, e praktykowa prawo
w Kentucky), aby nastpnie wrci do nauki i zrobi doktorat. W tym samym
czasie wstpi do wojska i na miesic przed zawieszeniem broni znalaz si we
Francji (prawdopodobnie nie odda ani jednego wystrzau, pomijajc wiwaty).
W 1919 roku, w wieku 30 lat, przenis si do Kalifornii i podj prac w
Mount Wilson Observatory w pobliu Los Angeles. Baitizo szybko i do
nieoczekiwanie sta si najwybitniejszym astronomem dwudziestego stulecia.
W tym miejscu warto zwrci uwag, jak niewiele wiedziano w tych
czasach o kosmosie. Obecnie astronomowie uwaaj, e istnieje okoo 140
miliardw galaktyk w widzialnej czci wszechwiata. To olbrzymia liczba,
znacznie wiksza, ni wyglda na pierwszy rzut oka. Astrofizyk Bruce Gregory
policzy, e gdyby galaktyki zamieni w ziarnka grochu, wypeniyby pokane
audytorium, na przykad Boston Garden lub Royal Albert Hall. W 1919 roku,
gdy Hubble po raz pierwszy przyoy oko do okularu teleskopu, liczba znanych
galaktyk wynosia dokadnie jeden - bya to Droga Mleczna. Wszystko inne byo
uwaane albo za cz samej Drogi Mlecznej, albo za peryferyjne oboki gazu.
Hubble szybko wykaza, jak bdne byy te pogldy.
W cigu nastpnej dekady Hubble zmierzy si z dwoma
fundamentalnymi pytaniami dotyczcymi wszechwiata: Jaki jest duy i jaki jest
stary? Aby na nie odpowiedzie, trzeba pozna dwie wielkoci: jak daleko
pewne galaktyki si znajduj oraz jak szybko si od nas oddalaj (ta druga
wielko jest znana jako prdko ucieczki galaktyk). Przesunicie ku czerwieni
ujawnia prdko, z jak galaktyki si oddalaj, lecz nic nie mwi, w jakiej s
odlegoci. Aby mierzy odlegoci galaktyk, potrzebne s tak zwane wiece
standardowe - gwiazdy, ktrych jasno mona w jaki sposb wyznaczy, aby
nastpnie uy ich do mierzenia jasnoci (a zatem take wzgldnych odlegoci)
innych gwiazd.
Szczliwy traf sprawi, e Hubble znalaz si w Mount Wilson wkrtce
po tym, jak pewna pomysowa niewiasta znalaza sposb na znajdowanie tych
gwiazd. Henrietta Swan Leavitt pracowaa w Harvard College Observatory jako
komputer. Nazwa jest nieco mylca, poniewa do zada komputerw naleao
analizowanie pyt fotograficznych i wykonywanie oblicze na podstawie tych
analiz. To mozolne zajcie stanowio jedyn form udziau w badaniach
astronomicznych dostpn w tych czasach dla kobiet na Harvardzie, a waciwie
gdziekolwiek na wiecie. System ten, jakkolwiek niesprawiedliwy, mia pewne
nieoczekiwane poytki: poowa najlepszych umysw zajmowaa si prac,
ktra w przeciwnym razie nie przycignaby uwagi drugiej czci populacji; w
ten sposb kobiety czsto zdobyway wiedz na temat struktury kosmosu, ktra
umykaa ich mskim odpowiednikom.
Annie Jump Cannon, jeden z harwardzkich komputerw, wykorzystaa
swoj znajomo gwiazd do zaprojektowania systemu klasyfikacji gwiazd31,
ktry okaza si tak uyteczny, e jest stosowany do dzisiaj. Odkrycie Leavitt,
ktre miao mie jeszcze powaniejsze konsekwencje, dotyczyo pewnego typu
gwiazd zwanych cefeidami (od gwiazdozbioru Cefe-usza, gdzie pierwsza taka
gwiazda zostaa zidentyfikowana), ktre pulsuj w regularnym rytmie,
zmieniajc okresowo swoj jasno. Cefeidy s do rzadkie, lecz przynajmniej
jedna z nich jest znana kademu z nas - jest ni Gwiazda Polarna.
Obecnie wiemy, e cefeidy pulsuj, poniewa s to stare gwiazdy, ktre
miny ju faz tak zwanego gwnego cigu32 i stay si czerwonymi
olbrzymami. Mechanizm, ktry jest odpowiedzialny za funkcjonowanie cefeid,
jest do skomplikowany (wymaga midzy innymi poznania waciwoci
pojedynczo zjonizowanego helu), lecz dla naszych celw wystarczy powiedzie,
e spalanie pozostaego paliwa powoduje rytmiczne, bardzo stabilne zmiany
jasnoci - naprzemienne ciemnianie i rozjanianie. Leavitt odkrya, e istnieje
prosty zwizek midzy czstoci zmian jasnoci cefeid a ich bezwzgldn
jasnoci, dziki czemu porwnanie wzgldnych jasnoci cefeid moe posuy
do wyliczenia ich wzgldnych odlegoci od Ziemi 33. Metoda pozwalaa
wyznacza jedynie wzgldne, a nie absolutne odlegoci, lecz mimo to stanowia
pierwszy uyteczny sposb mierzenia odlegoci w znacznie wiekszej skali ni
uprzednio stosowane metody.
(Aby spojrze na te odkrycia z waciwej perspektywy, warto w tym
miejscu wspomnie, e w tym samym czasie, gdy Leavitt i Cannon wycigay
fundamentalne wnioski na temat kosmosu na podstawie niewyranych plamek
na pytach fotograficznych, astronom z Harvardu, William H. Pickering, ktry
mg oczywicie spoglda w okular pierwszorzdnego teleskopu tak czsto, jak
tylko chcia, rozwija swoj przeomow teori ciemnych plam na Ksiycu, za
ktre odpowiedzialne byy roje sezonowo migrujcych owadw34).
Wykorzystujc rwnoczenie kosmiczn miark Leavitt oraz przesunicia
ku czerwieni Sliphera, Hubble zacz mierzy odlegoci rnych interesujcych
obiektw na niebie. W 1923 roku wykaza, e niewyrany obok w konstelacji
Andromedy, znany jako M31, nie jest wcale obokiem gazu 35, lecz osobn
galaktyk szerok na 100 tysicy lat wietlnych i odleg od Ziemi co najmniej o
900 tysicy lat wietlnych. Wszechwiat okaza si wikszy - o wiele wikszy,
ni ktokolwiek mg przypuszcza. W 1924 roku Hubble opublikowa
przeomowy artyku, zatytuowany Ce - pheids in Spiral Nebulae, w ktrym
wykaza, e wszechwiat skada si nie tylko z galaktyki Drogi Mlecznej, lecz
take z wielu innych, niezalenych galaktyk - wyspowych wszechwiatw -
niektre z nich s znacznie wiksze ni Droga Mleczna i znacznie bardziej
odlege ni najdalsze krace naszej galaktyki (Hubble uywa
okrelenia,.mgawice - nebulae, od aciskiego sowa oznaczajcego chmury).
Odkrycie to samo w sobie wystarczyoby, aby zapewni Hubbleowi
saw i ugruntowa jego reputacj, lecz Hubble nie spocz na laurach. Zacz
siga coraz dalej w gb wszechwiata i dokona jeszcze bardziej uderzajcego
odkrycia. Bada widma odlegych galaktyk - kontynuujc prac zaczt w
Arizonie przez Sliphera - za pomoc nowego nabytku obserwatorium w Mount
Wilson, stucalowego teleskopu Hookera, stosujc przy tym sprytne metody
szacowania odlegoci coraz dalej pooonych obiektw. W pocztkach lat
trzydziestych stwierdzi, e wszystkie galaktyki (z wyjtkiem kilku naszych
najbliszych ssiadek) oddalaj si od nas. Co wicej, ich prdkoci i odlegoci
s proporcjonalne do siebie: im dalej od nas, tym szybciej dana galaktyka si
oddala.
To byo prawdziwe zaskoczenie. Wszechwiat si rozszerza
rwnomiernie i jednakowo we wszystkich kierunkach. Nie potrzeba wielkiej
wyobrani, aby doj do wniosku, e wszechwiat musia zacz si rozszerza
w jakim momencie od jakiego centralnego punktu. Zamiast stabilnej,
nieruchomej, wiecznej pustki, ktr kady sobie wyobraa, pojawi si
wszechwiat, ktry mia jaki pocztek; by moe bdzie take mia koniec.
Zaskoczenie byo tym wiksze - jak zauway Stephen Hawking - i nikt
wczeniej nic wpad na pomys rozszerzajcego si wszechwiata 16. Statyczny
wszechwiat musiaby prdzej czy pniej zapa si sam w sobie, co od czasw
Newtona powinno by oczywiste i dla niego samego, i dla kadego mylcego
astronoma. Ponadto, gdyby w statycznym wszechwiecie gwiazdy wieciy
nieprzerwanie i nieskoczenie dugo, uczyniyby cay wszechwiat
niemiosiernie gorcym, a w kadym razie o wiele za gorcym dla
jakichkolwiek istot podobnych do nas. Rozszerzajcy si wszechwiat za
jednym zamachem rozwija wszystkie te problemy.
 Hubble by znacznie lepszym obserwatorem ni mylicielem i nie od razu
doceni pene implikacje swego odkrycia, czciowo z tego powodu, e by
cakowicie niewiadomy istnienia oglnej teorii wzgldnoci Einsteina.
Skdind bya to zadziwajca ignorancja, zwaywszy, e i Einstein, i jego teoria
od co najmniej dziesiciu at cieszyli si wiatow saw. Co wicej, w 1929
roku Albert Michelson - ju nie pierwszej modoci, lecz nadal jako jeden z
czoowych amerykaskich fizykw - przyj propozycj pracy w Mount Wilson,
gdzie mia zamiar mierzy prdko wiata za pomoc swego synnego
interferometru. Trudno sobie wyobrazi, aby Michelson przynajmniej nie
wspomnia Hubbleowi o Einsteinie, w kontekcie jego wasnych bada i
odkry.
Tak czy inaczej, Hubble przegapi szans na wywoanie fermentu wrd
teoretykw, zostawiajc j belgijskiemu ksidzu, uczonemu (z doktoratem w
MIT), o nazwisku Georges Lemaitre, ktry poczy dwie nici w jedn i
stworzy wasn teori fajerwerku. W ramach tej teorii wszechwiat zacz si
od geometrycznego punktu, pierwotnego atomu, ktry w pewnym momencie
wybuchn i od tego czasu si rozszerza. Idea ta stworzya podstawy
wspczesnej koncepcji wielkiego wybuchu, lecz wyprzedzia j tak znacznie,
e wzmianki o ksidzu Lemaitrze rzadko przekraczaj dwa zdania, ktre
powicilimy mu powyej. Dopiero po kilkudziesiciu latach i
nieoczekiwanym odkryciu kosmicznego promieniowania ta dziki szumicej
antenie Penziasa i Wilsona koncepcja wielkiego wybuchu zmienia status z
interesujcej hipotezy na powszechnie uznan teori.
Zapewne trudno byoby z gry odgadn, jaki mia by ich dalszy udzia
w tej epickiej historii, lecz ani Hubble, ani Einstein bezporednio nie
uczestniczyli w jej dalszych etapach.
W 1936 roku Hubble opublikowa ksik popularnonaukow
zatytuowan The Realm of the Nebulae37, w ktrej w do pochlebnym wietle
przedstawi wasne, skdind powane osignicia. W kocu udowodni take,
e zaznajomi si z teori Einsteina, aczkolwiek powici jej tylko cztery strony
na ogln liczb okoo dwustu.
Hubble zmar na atak serca w 1953 roku. Z jego mierci wie si
jeszcze jedna osobliwa historia. Z nikomu nie znanych powodw ona Hubblea
odmwia ujawnienia szczegw pogrzebu i nigdy nie zdradzia miejsca
pochwku. P wieku po mierci miejsce wiecznego spoczynku najwikszego
astronoma dwudziestego wieku nadal pozostaje nieznane. Jego symboliczny
pomnik znajduje si na niebie, w postaci Teleskopu Kosmicznego
umieszczonego w 1990 roku na orbicie wokziemskiej i nazwanego jego
imieniem.
 Rozdzia 9

POTNY ATOM

Podczas gdy Einstein i Hubble produktywnie pracowali nad struktur

przestrzeni w skali caego kosmosu, inni uczeni prbowali zrozumie obiekt
znacznie mniejszy, lecz w pewnym sensie rwnie oddalony: maleki i
nieodmiennie tajemniczy atom.
Synny fizyk Richard Feynman stwierdzi kiedy, e gdyby zasza
potrzeba zredukowania caej historii nauki do jednego zdania, to brzmiaoby
ono: Wszystkie rzeczy s zrobione z atomw. Atomy s wszdzie i stanowi
elementy wszystkiego, co nas otacza. Rozejrzyj si wok siebie. To wszystko
s atomy. Nie tylko solidne przedmioty, takie jak ciany, stoy i sofy, lecz take
powietrze midzy nimi skada si z atomw. I to w ilociach, ktre przekraczaj
wszelkie wyobraenia.
Podstawowy ukad atomw stanowi czsteczka, zwana take moleku
(od aciskiego okrelenia oznaczajcego ma mas). Molekua skada si z
dwch lub wicej atomw, uoonych w stabilnej konfiguracji: pocz dwa
atomy wodoru i jeden atom tlenu, a otrzymasz moleku wody. Chemicy
traktuj molekuy, a nie atomy, jako podstawowe elementy budowy materii,
podobnie jak pisarze myl w kategoriach sw, a nie liter, lecz nawet w
kategoriach moleku mamy do czynienia z ogromnymi liczbami. Na poziomie
morza w temperaturze 0 stopni Celsjusza jeden centymetr szecienny powietrza
(czyli objto mniej wicej kostki cukru) zawiera 45 miliardw miliardw
moleku2.1 mniej wicej tyle samo jest w kadym centymetrze szeciennym,
ktry widzisz wok siebie. Pomyl, ile centymetrw szeciennych powietrza
znajduje si za twoim oknem - ile kostek cukru potrzeba do wypenienia tego
widoku - a nastpnie wyobra sobie, ile potrzeba do zbudowania wszechwiata.
Krtko mwic, atomy s bardzo liczne i rozpowszechnione.
S take fantastycznie trwae. Wikszo z nich yje tak dugo, e niemal
kady atom twojego ciaa przeszed przez kilka gwiazd oraz miliony
organizmw, zanim trafi do ciebie. Nasze ciaa s zbudowane z tak duej liczby
atomw, a po mierci s tak energicznie poddawane redystrybucji, e znaczna
liczba atomw kadego z nas - mwimy w tym momencie o liczbie rzdu
miliarda atomw3 - naleaa kiedy do Szekspira. Kolejny miliard przypada na
Budd, Dyngis-chana, Beethovena i dowoln posta historyczn, ktr masz
ochot wymieni (osoby te nie musz oczywicie by sawne, lecz musz
pochodzi z wystarczajco odlegej historii, poniewa procesy recyklingu
potrzebuj kilkudziesiciu lat, aby dokona rwnomiernej redystrybucji; niestety
nie jeste jeszcze tosamy z Elvisem Presleyem).
Tak wic wszyscy jestemy reinkarnacjami, aczkolwiek krtkotrwaymi.
Gdy umieramy, nasze atomy rozdzielaj si i znajduj sobie inne miejsca - w
liciu trawy, w innej istocie ludzkiej, w kropli rosy. My giniemy, ale nasze
atomy spraktycznie niezniszczalne4. Nikt nie wie, jak dugo przecitny atom
potrafi y. Wedug Martina Reesa co najmniej 1035 lat - ta liczba jest tak dua,
e nawet ja zadowol si przedstawieniem jej w postaci wykadniczej.
Atomy s nie tylko trwae, lecz take niezwykle mae. P miliona
atomw ustawionych w szeregu nie wystarczyoby do pokrycia szerokoci
ludzkiego wosa. Rozmiarw pojedynczego atomu nie sposb sobie wyobrazi,
lecz moemy oczywicie prbowa.
Zacznijmy od milimetra - czyli od linii o dugoci rwnej np. dywizo-wi
(-). Teraz podzielmy t lini na tysic jednakowych czci. Kada z tych czci
ma dugo jednego mikrona. To jest skala mikroorganizmw. Na przykad
pantofelek - maa, jednokomrkowa yjca w wodzie istota - ma rozmiary okoo
2 mikronw, czyli 0,002 milimetra. Gdyby chcia goym okiem zobaczy
pywajcego w kropli wody pantofelka5, musiaby powikszy t kropl do
rednicy 12 metrw. Gdyby w tej samej kropli wody chcia zobaczy ktry z
atomw, kropla musiaaby mie 24 kilometry.
Inaczej mwic, atomy istniej w skali o wiele mniejszej ni jakiekolwiek
ywe istoty. Aby osign t skal, kady z owych mikronowych fragmentw
naszego dywizu naleaoby z kolei podzieli na 10 tysicy czci. To jest skala
atomu: dziesiciomiiionowa cz milimetra. To oczywicie przekracza
moliwoci naszej wyobrani, lecz moemy wyrobi sobie pewne pojcie
proporcji, jeeli uwiadomimy sobie, e jeden atom ma si tak do milimetra jak
grubo kartki papieru do wysokoci Empire State Building.
Rozpowszechnienie i niezwyka trwao atomw nie zmienia faktu, e
tak trudno je wykry, a jeszcze trudniej zrozumie. Koncepcja atomowej
struktury materii - wszystko jest zbudowane z tych maych, licznych,
praktycznie niezniszczalnych cegieek - przebia si do powszechnej
wiadomoci dopiero w osiemnastym wieku, i to nie za spraw Antoinea
Lavoisiera, jak mona by oczekiwa, ani nawet Henryego Cavendisha lub
Humphryego Davyego, lecz dziki niepozornemu i sabo wyksztaconemu
kwakrowi o nazwisku John Dalton, ktrego spotkalimy ju w rozdziale 7.
Dalton urodzi si w 1766 roku w Eaglesfield w pobliu Cockermouth, w
rodzinie ubogich tkaczy i zarazem gorliwych kwakrw (cztery lata pniej do
kwakrw w Cockermouth doczy poeta William Wordsworth). By wyjtkowo
bystrym uczniem, do tego stopnia, e w nieprawdopodobnie modym wieku
dwunastu lat kierowa ju lokaln szko. By moe wiadczy to bardziej o
poziomie szkoy ni o uzdolnieniach Daltona, lecz z jego pamitnikw wiemy
rwnie, e mniej wicej w tym samym czasie czyta Principia Newtona w
oryginalnym aciskim wydaniu, a take inne, rwnie ambitne dziea. W wieku
pitnastu lat, nadal kierujc szko, podj prac w pobliskiej miejscowoci
Kendal, a dziesi lat pniej przenis si do Manchesteru, skd nie rusza si
prawie wcale przez pozostae 50 lat ycia. Rwnie w Manchesterze zapracowa
na reputacj tytana intelektu, piszc ksiki i artykuy na rozmaite tematy, od
meteorologii po gramatyk. Bada midzy innymi lepot barw, schorzenie,
ktre dotkno jego samego i ktre od niego nosi nazw daltonizm. Reputacj
Daltona ugruntowaa jednak opasa ksika zatytuowana A New System of
Chemical Philosophy, ktra ukazaa si w 1808 roku.
Jeden niewielki rozdzia, liczcy zaledwie pi stron (spord 900) Dalton
powici atomom. Jego prosta, lecz dalekosina idea polegaa na tym, e caa
materia skada si z niezmiernie maych, niezniszczalnych czstek. Rwnie
dobrze moglibymy prbowa wprowadzi now planet do Ukadu
Sonecznego6 lub anihilowa jedn z obecnie istniejcych, jak stworzy lub
zniszczy atom wodoru, napisa Dalton.
Ani sama idea atomw, ani nawet nazwa nie bya nowa. Jedno i drugie stworzyli
staroytni Grecy. Wkad Daltona polega na tym, e bada on wzgldne
rozmiary i cechy atomw, a take ich zwizki. Wiedzia na przykad, e wodr
jest najlejszym pierwiastkiem, wic przypisa mu mas atomow rwn 1.
Sdzi rwnie, e woda skada si z tlenu i wodo ru w proporcji 7:1, wic
przypisa tlenowi mas rwn 7. W ten sposb zdoa ustali wzgldne masy
znanych wwczas pierwiastkw. Wyniki jego bada nie zawsze byy
oszaamiajco dokadne - masa tlenu wynosi w rzeczywistoci 16, a nie 7 - lecz
zasada okazaa si suszna i staa si podstaw caej chemii i w ogle caej
wspczesnej nauki.
Prace Daltona uczyniy go sawnym, co jednak w niewielkim stopniu
zmienio jego ycie osobiste. W 1826 roku francuski chemik P.J. Pelletier
przyby do Manchesteru7, aby spotka atomowego bohatera. Spodziewa si
zapewne, e znajdzie go w jakiej szacownej instytucji, wic z prawdziwym
zaskoczeniem przyj fakt, e Dalton uczy maych chopcw podstaw
arytmetyki w niewielkiej kwakierskiej szkole w bocznej uliczce. Wedug
historyka nauki E.J. Holmyarda skonfundowany Pelletier wybka8:
Est-ce quej ai l honneur de m addresser a Monsieur Dalton?,
poniewa nie mg uwierzy wasnym oczom, widzc wiatowej sawy
chemika, jak uczy czterech dziaa arytmetycznych. Tak - odpar rzeczowo
zagadnity. - Czy zechciaby waszmo usi, a w tym czasie ja zadam temu
chopcu zadanie z arytmetyki?.
Dalton stara si unika rozgosu i zaszczytw, lecz zosta mimo to i
wbrew swej woli wybrany do Royal Society, obsypany gradem medali i
obdarzony hojnrzdowpensj. Gdy w 1844 roku zmar, 40 tysicy ludzi
modlio si przy jego trumnie, a kondukt pogrzebowy rozciga si na dwie
mile9. Jego notka biograficzna w Dictionary of National Biography naley do
najduszych, ustpujc jedynie biogramom Darwina i Lyella.
Przez ponad wiek od sformuowania przez Daltona jego teorii 10 miaa ona
czysto hipotetyczny status, a cakiem spora liczba uczonych powtpiewaa lub
wrcz kwestionowaa istnienie atomw - midzy innymi wiedeski fizyk Ernst
Mach, od ktrego nazwiska pochodzi jednostka prdkoci rwna prdkoci
dwiku. Atomy nie mog by postrzegane zmysami [...] sone jedynie
produktami umysu, napisa Mach. Sceptycyzm wobec atomowej teorii budowy
materii by tak duy, zwaszcza wrd niemieckojzycznych uczonych, e mia
jakoby odegra istotnrol w samobjczej mierci wielkiego fizyka i entuzjasty
atomw, Ludwiga Boltzmanna11, ktry odebra sobie ycie w 1906 roku.
Pierwszego bezspornego dowodu na istnienie atomw dostarczy w 1905
roku Einstein w swoim artykule na temat ruchw Browna. Artyku nie zwrci
niczyjej uwagi, a sam Einstein niebawem zaj si czym innym
(konstruowaniem oglnej teorii wzgldnoci), wic prawdziwym bohaterem ery
atomowej, jeli nie najwybitniejszym w ogle, zosta Ernest Rutherford.
Rutherford urodzi si w 1871 roku na farmie w Nowej Zelandii. Jego
rodzice wyemigrowali ze Szkocji. W nowej ojczynie zajmowali si produkcj
lnu na niewielk skal oraz produkcj dzieci na wiksz 12 (parafrazujc Stevena
Weinberga). Dorastajc w odlegym zaktku maej wyspy pooonej na kocu
wiata, Rutherford by najdalej, jak to tylko moliwe, od gwnego nurtu nauki,
lecz w 1895 roku wygra stypendium, dziki czemu znalaz si w Cavendish
Laboratoiy w Cambridge, ktre wanie miao sta si gwnym orodkiem
fizyki na wiecie.
Fizycy s znani z protekcjonalnego stosunku do przedstawicieli innych
nauk. Gdy ona wielkiego austriackiego fizyka Wolfganga Pauliego opucia go
dla innego uczonego, ten nie mg otrzsn si ze zdumienia. Zrozumiabym,
gdyby wybraa toreadora - powiedzia jednemu z przyjaci. - Ale chemika...13
Rutherford w peni podziela to przekonanie14. Wszelka nauka to jest
albo fizyka, albo filatelistyka - to synne stwierdzenie Rutherforda byo pniej
wielokrotnie cytowane i pozostaje w do zabawnym kontracie z faktem, e
Rutherford otrzyma w 1908 roku Nagrod Nobla w dziedzinie chemii, a nie
fizyki.
Rutherford mia szczcie. Nie tylko dlatego, e by geniuszem, lecz take
i z tego powodu, e w jego czasach fizyka i chemia byy tak ekscytujce i tak
bardzo spokrewnione (niezalenie od jego wasnych przekona). Ju nigdy nie
bd si tak wygodnie przekrywa.
Mimo swoich niewtpliwych sukcesw Rutherford nie by wyjtkowo
byskotliwym naukowcem, a jego zdolnoci matematyczne pozostawiay sporo
do yczenia. W czasie wykadw czsto do tego stopnia gubi si we wasnych
rwnaniach, e poddawa si w poowie ich wyprowadzania i zostawia reszt
do dokoczenia samym studentom15. Wedug jego dugoletniego
wsppracownika, odkrywcy neutronu, Jamesa Chadwicka, Rutherford nie by
rwnie wyjtkowo uzdolnionym eksperymentatorem. By po prostu wytrway i
mia otwarty umys. Niedostatki bystroci nadrabia przenikliwoci i
miaoci. Wedug jednego z biografw umys Rutherforda zawsze kierowa
si w stron granic tak daleko, jak tylko potrafi16, czyli znacznie dalej ni
wikszo ludzi. Postawiony przed nierozwizywalnym problemem by gotw
pracowa nad nim duej i ciej ni inni. By bardziej otwarty na
nieortodoksyjne rozwizania. Swoje wielkie odkrycia zawdzicza w znacznej
mierze gotowoci do powicenia wielu nudnych godzin na spogldanie w ekran
i liczenie scyntylacji (tak nazwano byski wywoywane przez czstki alfa) -
pracy, ktr zazwyczaj zleca si komu innemu. By jednym z pierwszych, a by
moe nawet pierwszym czowiekiem, ktry dostrzeg17, e energia ukryta w
atomie moe zosta wykorzystana do zbudowania bomb o mocy wystarczajcej,
aby cay ten wiat poszed z dymem.
Fizycznie by zwalistym osobnikiem o tubalnym, oniemielajcym gosie.
Jeden z jego kolegw, na wie o planowanej transmisji radiowej przez Atlantyk
z udziaem Rutherforda, zapyta z powan min: A po co radio?18. Sam
Rutherford rwnie nie by pozbawiony poczucia humoru, z dodatkiem
odpowiedniej dozy pewnoci siebie. Gdy kto zwrci mu uwag, e zawsze
znajduje si na fali, odpar: No c, w kocu to ja wywoaem t fal. C.P.
Snow wspomina uwag Rutherforda podsu-chan u krawca w Cambridge:
Kadego dnia rosn w pasie. I w gowie19.
Zarwno obwd pasa, jak i sawa byy jeszcze daleko przed nim, gdy w
1895 roku zjawi si w Cavendish Laboratory*. Trafi na wyjtkowo podny
okres w nauce. W tym samym roku, w ktrym Rutherford przyby do
Cambridge, Wilhelm Roentgen z uniwersytetu w Wurzburgu w Niemczech
odkry promienie X; w nastpnym roku Henri Becuerel odkry
promieniotwrczo. Przed laboratorium Cavendisha otwieraa si duga era
epokowych odkry. W 1897 roku w tyme laboratorium J.J. Thomson odkry
elektron, w 1911 C.T.R. Wilson skonstruowa pierwszy detektor czstek (do
ktrego jeszcze wrcimy), a w 1932 James Chadwick odkry neutron. W jeszcze
dalszej przyszoci, w 1953 roku, James Watson i Francis Crick odkryj w
Cavendish struktur DNA.
Pocztkowo Rutherford pracowa nad falami radiowymi, osigajc zreszt
pewne wymierne sukcesy - zdoa przesa wyrany sygna na odlego jednej
mili, co byo wwczas cakiem rozsdnym wynikiem - lecz
* Nazwa pochodzi od tej samej rodziny, ktre daa wiatu Henryego.
Tym razem by to William Cavendish, sidmy diuk Devonshire, utalentowany
matematyk i zarazembaron przemysu stalowego wiktoriaskiej Anglii, ktiy w
1870 roku ofiarowa Cambridge University 6300 funtw na budow
laboratorium badawczego. porzuci t dziedzin, gdy jeden ze starszych
kolegw przekona go, e radio nie ma przyszoci20. Majc poczucie, e nie
rozwija si w Cavendish, Rutherford przenis si na McGill Univcrsity w
Montrealu, gdzie zacza si jego droga do wielkoci. Zanim otrzyma Nagrod
Nobla (za badania nad rozpadami pierwiastkw oraz nad chemi substancji
radioaktywnych, wedug oficjalnego uzasadnienia), wrci do Anglii, na
uniwersytet w Manchesterze i wanie tam wykona swoje najwaniejsze prace
nad struktur i natur atomu.
Na pocztku dwudziestego wieku byo ju wiadomo, e atomy s
zbudowane z czci - przesdzio o tym odkrycie elektronu przez J.J. Thomsona
- lecz nikt nie wiedzia, z ilu czci, w jaki sposb te czci si cz ani jaki
ksztat maj atomy. Niektrzy fizycy sdzili, e atomy mog mie ksztat
szecianu21, poniewa szeciany mona zgrabnie upakowa, nie zostawiajc
pustej przestrzeni. Wikszo skaniaa si jednak do pogldu, e atom
przypomina ksztatem buk z rodzynkami lub pudding liwkowy: gst,
dodatnio naadowan mas, nadziewan ujemnymi elektronami, jak rodzynki w
ciecie.
W 1909 roku Rutherford, wraz z dwoma wsppracownikami, Hansem
Geigerem (ktry pniej mia wynale detektor promieniowania noszcy
obecnie nazw licznik Geigera*) oraz Ernestem Marsdenem, strzelali czstkami
alfa, czyli zjonizowanymi atomami helu, w cienk foli wykonan ze zota. Ku
zaskoczeniu ich wszystkich niektre czstki alfa odbijay si od folii. To po
prostu nie mogo si zdarzy. Wedug sw Rutherforda byo to rwnie
nieprawdopodobne, jakby pitnastocalowa kula armatnia odbia si od kartki
papieru. Po dugim namyle doszed jednak do wniosku, e istnieje jedno
moliwe wyjanienie: czstki, ktre ulegy odbiciu, musiay trafi w co bardzo
maego i twardego, co znajduje si w samym sercu atomu, natomiast pozostae
czstki pdziy obok bez przeszkd. Rutherford zda sobie spraw, e atom
stanowi w wikszoci pust przestrze, z bardzo gstym jdrem w rodku. Byo
to niezwykle obiecujce odkrycie, lecz wedle wszelkich praw konwencjonalnej
fizyki prowadzio do konkluzji, e atomy nie powinny w ogle istnie.
*
Geiger zosta pniej sympatykiem nazistw, bez wahania wydajc im
swoich ydowskich kolegw, cznie z tymi, z ktrymi uprzednio
wsppracowa.
Zrbmy ma przerw i rozwamy struktur atomu wedug naszej obecnej
wiedzy. Kady atom jest zbudowany z trzech rodzajw czstek: protonw, ktre
maj dodatni adunek elektryczny, elektronw, ktre maj ujemny adunek
elektryczny, i neutronw, ktre nie maj adunku. Protony i neutrony s
stoczone w jdrze, natomiast elektrony kr dookoa. Liczba protonw
decyduje o chemicznej tosamoci atomu22. Atom z jednym protonem jest
atomem wodoru, atom z dwoma protonami - helu, z trzema - litu i tak dalej. Za
kadym razem, gdy dodamy jeden proton, otrzymujemy atom innego
pierwiastka (liczba protonw w neutralnym atomie jest zawsze rwna liczbie
elektronw, zatem rwnie dobrze mona by definiowa pierwiastki, podajc
liczb elektronw; elektrony tworz wizania chemiczne, wic z pewn doz
poetyckiej przesady wytumaczono mi to w ten sposb, e protony decyduj o
tosamoci, a elektrony o osobowoci atomw).
Neutrony nie maj wpywu na tosamo atomu, lecz decyduj o jego
masie. Liczba neutronw w atomie jest zwykle zbliona do liczby protonw,
lecz atomy okrelonego pierwiastka mog mie rne liczby neutronw, w
pewnym niewielkim zakresie. Dodanie lub zabranie neutronu z jdra atomu
zmienia izotop23, lecz nie zmienia pierwiastka. Atom o okrelonej liczbie
protonw i okrelonej liczbie neutronw przynaley do okrelonego izotopu
danego pierwiastka. Techniki datowania stosowane w archeologii czsto
wykorzystuj istnienie rnych izotopw okrelonego pierwiastka - na przykad
wgiel C-14 jest izotopem, ktrego jdra atomowe zawieraj sze protonw
oraz osiem neutronw (co w sumie daje czternacie).
Neutrony i protony mieszcz si w jdrze atomu. Jdro jest bardzo mae -
zajmuje zaledwie jedn milionow z miliardowej czci objtoci caego
atomu24 ~ lecz fantastycznie gste, poniewa zawiera prawie ca mas atomu.
Jak uj to Cropper, gdyby powikszy atom do rozmiarw katedry, jdro wci
byoby nie wiksze ni mucha, lecz wiele tysicy razy cisze ni katedra23. Ta
zupenie nieoczekiwana przestrzenna struktura atomu, ktry skada si niemal
wycznie z pustej przestrzeni, w 1910 roku najbardziej zaskoczya Rutherforda.
wiadomo, e atomy s w zasadzie puste, a poczucie twardoci i
sztywnoci wikszoci otaczajcych nas przedmiotw stanowi iluzj, nawet
dzisiaj jest zdumiewajca. Gdy dwa przedmioty si stykaj - w tym kontekcie
najczciej odwoujemy si do obrazu zderzajcych si kul bilardowych - w
rzeczywistoci nie dochodzi do bezporedniego zetknicia, lecz, jak uj to
Timothy Ferris, pola elektryczne ujemnie naadowanych adunkw powoduj
ich wzajemne odpychanie [...] [GJdyby nie ich adunki elektryczne, kule
przeniknyby przez siebie nienaruszone, jak galaktyki26. Gdy siedzisz na
krzele, w rzeczywistoci nie siedzisz, lecz le-witujesz nad nim na wysokoci
jednego angstrema (jednej stumilionowej czci centymetra), a twoje elektrony i
elektrony krzesa nieugicie odmawiaj bardziej intymnego zblienia.
Obraz atomu, jaki prawie kady z nas przechowuje w pamici,
przedstawia jeden lub dwa elektrony krce wok jdra, jak planety wok
Soca. Taki obraz po raz pierwszy zasugerowa, a waciwie odgad, japoski
fizyk Hantaro Nagaoka w 1904 roku. Obraz ten jest zarwno trway, jak i
faszywy. Isaac Asimow lubi powtarza, e planetarny obraz atomu inspirowa
cae pokolenia autorw powieci fantastycznonaukowych do tworzenia wiatw
wewntrz wiatw, w ktrych atomy stanowiy malekie, zamieszkane ukady
soneczne, lub nasz Ukad Soneczny by przedstawiany jako may kbek w
znacznie wikszym systemie. CERN, Europejskie Laboratorium Fizyki Czstek,
do dzisiaj uywa obrazu Nagaoki jako logo swej strony internetowej, mimo e
fizycy od dawna wiedz, i elektrony raczej nie s podobne do krcych wok
gwiazdy planet, lecz do wirujcych migie wiatraczka, wypeniajcych ca
przestrze swoich orbit (lecz z t bardzo istotn rnic, e miga tylko robi
wraenie, jakby znajdoway si rwnoczenie w kadym miejscu orbity,
natomiast elektrony rzeczywicie tam s).
W 1910 roku jeszcze tego oczywicie nie wiedziano. Odkrycie
Rutherforda postawio przed fizykami wiele powanych problemw. W
szczeglnoci, zgodnie z konwencjonaln elektrodynamik krcy elektron
powinien bardzo szybko traci energi, zbliajc si spiralnym ruchem w
kierunku jdra, aby po krtkiej - bardzo krtkiej, jak okamgnienie - chwili
zderzy si z nim, z katastrofalnymi konsekwencjami dla obu stron. Do
rozwizania by take problem, w jaki sposb protony, z ich dodatnimi
adunkami, mog stoczy si razem w jdrze, zamiast rozbiec si na wszystkie
strony pod wpywem elektrycznego odpychania. Stopniowo zaczto zdawa
sobie spraw, e w wiecie atomw nie rzdz te same prawa co w wiecie
makroskopowym, do ktrego jestemy przyzwyczajeni.
W miar jak fizycy zaczli si zagbia w rzeczywisto subatomowych
czstek, odkrywali, e nie jest ona jedynie inna ni wszystko, co dotychczas
wiedzieli, lecz przekracza granice wszystkiego, co kiedykolwiek sobie
wyobraali. Zachowania w wiecie atomw s tak odmienne od naszych
zwykych dowiadcze27 - stwierdzi kiedy Richard Feynman - e bardzo
trudno jest si z nimi oswoi; dotyczy to zarwno nowicjuszy, jak i
dowiadczonych fizykw. Gdy Feynman wypowiedzia t uwag, fizycy mieli
ju za sob p wieku na oswojenie si z dziwacznymi waciwociami i
zachowaniami atomw. Moemy tylko sobie wyobraa, jakie wraenie musiay
one zrobi na Rutherfordzie i jego kolegach w pocztkach pierwszej dekady
dwudziestego wieku, gdy wszystko to stanowio absolutn nowo.
Jednym ze wsppracownikw Rutherforda by miy i spokojny Duczyk
o nazwisku Niels Bohr. W 1913 roku Bohr wpad na pewien pomys, ktry
wyda mu si tak ekscytujcy, e odoy swojpodr polubn, aby napisa
artyku, ktry niebawem sta si przeomow publikacj w dziedzinie fizyki
mikrowiata.
Fizycy nie mogli oczywicie na wasne oczy oglda czego tak maego
jak atom, wic musieli prbowa odgadywa jego struktur na podstawie
zachowania atomw poddawanych rozmaitym torturom, takim jak na przykad
strzelanie czstkami alfa w zot foli. Wyniki tych eksperymentw byy
niekiedy zaskakujce i zagadkowe. Jednz takich zagadek stanowio tak zwane
widmo promieniowania wodoru. Byy to diagramy wskazujce, e atomy
wodoru promieniuj tylko na kilku okrelonych dugociach fal, a nigdy nie
promieniujna pozostaych. Wygldao to tak, jakby kto pozostajcy pod
obserwacj pojawia si w kilku okrelonych miejscach, lecz nigdy nie widziano
go przemieszczajcego si midzy nimi. Nikt nie rozumia, dlaczego tak si
dzieje.
To wanie w trakcie rozwaania tej zagadki Bohr znalaz rozwizanie,
ktre opisa w swoim synnym artykule zatytuowanym On the Constitu-tions of
Atoms and Molecules, gdzie wysun sugesti, e elektrony nie spadaj na jdra,
poniewa mog zajmowa tylko cile okrelone orbity. Wedug teorii Bohra
elektron przemieszczajcy si midzy orbitami znika z jednej z nich i
natychmiast pojawia si na drugiej, nie zajmujc przestrzeni midzy nimi. Ta
idea - synny kwantowy skok - bya oczywicie cakowicie sprzeczna ze
zdrowym rozsdkiem, lecz okazaa si zbyt poyteczna, aby mona j byo z
miejsca odrzuci. Nie tylko powstrzymywaa elektrony przed opadaniem na
jdro, lecz take wyjaniaa zagadkowe zachowanie i niezrozumiae waciwoci
widma promieniowania atomw wodoru. Elektrony pojawiay si tylko na
okrelonych orbitach, poniewa istniay tylko na okrelonych orbitach. Odkrycie
to stanowio przeom w fizyce i przynioso Bohrowi Nagrod Nobla w 1922
roku, rok po nagrodzie dla Einsteina.
Tymczasem niezmordowany Rutherford, ktry wrci do Cambridge i
obj stanowisko szefa Cavendish Laboratory po przejciu J. J. Thomsona na
emerytur, sformuowa model, ktry wyjania, dlaczego jdra atomw nie
rozpadaj si pod wpywem odpychania elektrycznych adunkw protonw.
Rutherford rozumowa w ten sposb, e elektryczne oddziaywanie protonw
musi by w pewien sposb znoszone przez jakie neutralne czstki, ktre nazwa
neutronami. Idea bya prosta i pocigajca, lecz nieatwa do udowodnienia.
Wsppracownik Rutherforda, James Chadwick, spdzi jedenacie pracowitych
lat na polowaniu na neutrony, zanim w kocu w 1932 roku dopi swego. Trzy
lata pniej rwnie on otrzyma Nagrod Nobla. Jak zauway Boorse i jego
koledzy w swojej historii tych odkry, zwoka w odkryciu neutronw miaa
take pozytywne skutki, poniewa opnia badania, ktre ostatecznie
doprowadziy do skonstruowania bomby atomowej (neutrony nie maj adunku
elektrycznego, wic nie s odpychane przez pola elektryczne atomw, dziki
czemu mona nimi strzela, jak torpedami, w sam rodek atomu, uruchamiajc
proces zwany rozszczepieniem). Zwrcili oni uwag, e gdyby neutron zosta
zidentyfikowany w latach dwudziestych28, to, jest bardzo prawdopodobne, e
bomba atomowa zostaaby najpierw skonstruowana w Europie, niemal na pewno
przez Niemcw.
Sprawy potoczyy si jednak w taki sposb, e Europejczycy najpierw
zajli si dziwnym zachowaniem elektronu. Gwny problem, jaki mieli do
rozwizania, polega na tym, e elektron czasami zachowuje si jak czstka, a
czasami jak fala. Ta niemoliwa do pojcia dualno przez ca dekad opieraa
si prbom wyjanienia przez najtsze umysy caej Europy. Przeom nastpi
na pocztku lat dwudziestych, gdy Louis Victor de Broglie, potomek ksicej
rodziny, opublikowa hipotez, zgodnie z ktr czstki materii w pewnych
sytuacjach rzeczywicie zachowuj si jak fale. Publikacja de Brogliea
zainspirowaa Austriaka Erwina Schrtidingera, ktry wprowadzi kilka
pomysowych uzupenie i sformuowa matematyczny model zwany mechanik
falow. W tym samym czasie niemiecki fizyk Werner Heisenberg stworzy
konkurencyjn teori, zwan mechanik macierzow. Bya ona oparta na
koncepcji macierzy, ktra bya znana tak niewielu osobom, e pocztkowo
niemal nikt nie rozumia w peni implikacji nowej teorii, cznie z samym
Heisenbergiem (ktry w pewnym momencie poskary si przyjacielowi: Nie
wiem nawet, czym jest macierz29). Teoria Heisenberga wyjaniaa jednak
pewne rzeczy, ktrych nie tumaczya mechanika falowa SchrOdingera.
W rezultacie fizycy, ktrzy przez ca dekad bez powodzenia
poszukiwali nowej teorii atomu, nagle znaleli si w sytuacji, w ktrej mieli
dwie teorie oparte na cakowicie odmiennych przesankach, lecz dajce
identyczne rezultaty. Taka sytuacja nie moga oczywicie trwa w
nieskoczono.
W 1926 roku, dziki wsplnym wysikom wielu wybitnych umysw,
powstaa kompromisowa teoria czca elementy obu wyej wymienionych i
nazwana mechanik kwantow. Wrd tych elementw bya synna zasada
nieoznaczonoci Heisenberga, a take zaoenie, e elektron jest czstk, lecz
opisywan w kategoriach fal. Zasada nieoznaczonoci stwierdza, e moemy
zna trajektori, wzdu ktrej elektron w danej chwili si porusza, lub moemy
zna jego aktualne pooenie, lecz nie moemy zna jednego i drugiego
rwnoczenie*. Kada prba zmierzenia jednej z tych wielkoci prowadzi w
nieunikniony sposb do zaburzenia drugiej i nie wynika to z braku dostatecznie
precyzyjnych przyrzdw30, lecz stanowi nieodczn i niezmienn waciwo
wszechwiata.
W praktyce oznacza to, e nie da si z gry przewidzie, gdzie elektron
si znajdzie w okrelonym momencie. Mona jedynie okreli
prawdopodobiestwa jego rnych moliwych pooe. Jak uj to Dennis
Overbye, elektron nie istnieje, zanim nie zostanie zaobserwowany. Inaczej
mwic, dopki nie zostanie zaobserwowany, dopty musi by traktowany,
jakby by rwnoczenie wszdzie i nigdzie31.
Jeeli wydaje ci si, e trudno si w tym wszystkim poapa, to moe
 * Zasada Heisenberga nazywana jest take niekiedy zasad
nieokrelonoci lub (rzd: ko) niepewnoci. W innych jzykach rwnie panuje
niepewno co do uycia odpowiedniego sowa. Michael Frayn pisze w
posowiu do swej sztuki Copenhagen, e w jzyku niemieckim funkcjonuje
kilka okrele - Unsicherheit, Unschar/e, Ungenauigkeil oraz Unbeslimmthelt -
z ktrych adne nie odpowiada cile angielskiemu unceriainly [niepewno].
Frayn sugeruje, e Indeterminacy [nieokrelono] byoby lepszym
tumaczeniem, a indeterminability [niemono okrelenia] jeszcze lepszym.
Sam Heisenberg na og uywa terminu Unbestimmtheii. pocieszy ci fakt, e
podobnie czuli si sami fizycy. Overbye pisze: Bohr stwierdzi kiedy, e
kady, kto pocztkowo nie uwaa mechaniki kwantowej za obraz zdrowego
rozsdku, w rzeczywistoci jej nie zrozumia32, Heisenberg zapytany, w jaki
sposb naley wyobraa sobie atom, odpar: Nawet nie prbuj33.
Atom okaza si odmienny od wyobrae wikszoci ludzi. Elektron nie
fruwa wok jdra jak planeta wok swego soca, lecz przypomina raczej
nieco amorficzn chmur. Powoka atomu nie stanowi byszczcej, twardej
powierzchni, jak sugeruj niektre ilustracje, lecz jest po prostu tosama z
najbardziej zewntrzn spord tych rozmytych chmur elektronowych. Sama
chmura jest w zasadzie jedynie obszarem statystycznego prawdopodobiestwa 34,
poza ktry elektron wychyla si bardzo niechtnie. Gdybymy mogli zobaczy
atom, przypominaby raczej spracowan pik tenisow, a nie tward kul
bilardow (a waciwie ani jedno, ani drugie, poniewa mamy tu do czynienia ze
wiatem bardzo odmiennym od tego, ktry postrzegamy zmysami).
Wydawao si, e zagadki i tajemnice nie maj koca. Jak stwierdzi
James Trefi, uczeni po raz pierwszy natknli si na aspekt wszechwiata, do
ktrego zrozumienia nasze mzgi po prostu nie s stworzone 35, lub, jak uj to
Richard Feynman, rzeczy w maej skali zachowuj si z u-penie inaczej ni
rzeczy w duej skali36. W miar jak fizycy poznawali rzeczy w maej skali,
uwiadamiali sobie coraz janiej, e znaleli wiat, w ktrym elektrony nie tylko
przeskakuj z orbity na orbit, nie wkraczajc w przestrze midzy nimi, lecz
mog take pojawia si znikd37, pod warunkiem, e rwnie szybko znikn,
wedug okrelenia Alana Lightmana z MIT.
Zapewne najwiksz z kwantowych zagadek jest idea spltania
wynikajca z zasady wykluczania, sformuowanej w 1925 roku przez
Wolfganga Pauliego. Pewne pary subatomowych czstek wiedz o sobie
nawzajem nawet wtedy, gdy s oddalone na dowolnie due odlegoci. Czstki
posiadaj pewn cech zwan spinem. Zgodnie z teori kwantow w momencie,
gdy zmierzysz spin jednej czstki z takiej pary, spin drugiej z nich natychmiast
staje si cakowicie okrelony i przeciwny do spinu pierwszej z nich niezalenie
od tego, jak daleko od siebie czstki si znajduj.
Przypomina to sytuacj, w ktrej dwie identyczne piki plaowe 38, jedna
w Ohio, a druga na Fidi, wiedz nawzajem o tym, w ktrym kierunku kada z
nich wiruje. W momencie, gdy kto zobaczy jedn z nich, druga natychmiast
zaczyna wirowa w przeciwnym kierunku. Zjawisko to zostao potwierdzone w
wielu eksperymentach39, midzy innymi w 1997 roku fizycy z uniwersytetu w
Genewie posyali fotony na siedem mil w przeciwnych kierunkach i
zademonstrowali, e zarejestrowanie jednego z nich powoduje natychmiastow
reakcj u drugiego.
Wrmy jednak do lat dwudziestych. Po pocztkowym okresie
niepewnoci sprawy zaczy rozwija si w takim tempie i w takim kierunku, e
na jednej z konferencji Bohr, komentujc pewn now teori, rzuci uwag, e
kwestia polega nie na tym, czy teoria jest szalona, lecz na tym, czy jest
dostatecznie szalona. Aby zilustrowa nieintuicyjn natur kwantowego wiata,
Schrdinger sformuowa swj synny eksperyment mylowy, w ktrym
hipotetyczny kot zosta umieszczony w pudle razem z pojedynczym atomem
radioaktywnego pierwiastka oraz fiolk cyjanowodoru. Jeeli w cigu godziny
atom ulegnie radioaktywnemu rozpadowi, uruchomi zapadk, ktra rozbije
fiolk, umiercajc kota. Jeeli atom si nie rozpadnie, kot przeyje. Nie
zagldajc do puda, nie moemy jednak z pewnoci stwierdzi, czy atom si
rozpad, wic musimy uwaa kota rwnoczenie za martwego w 50 procentach
i ywego w 50 procentach. Jak zauway Stephen Hawking z nutk
zrozumiaego podniecenia, nie mona przewidzie dokadnie przyszych
zjawisk40, skoro nie da si nawet precyzyjnie zmierzy obecnego stanu
wszechwiata!.
Na skutek tych wszystkich dziwacznych waciwoci mikrowiata wielu
fizykw kwestionowao teori kwantow w caoci lub niekiedy tylko pewne jej
aspekty. Najbardziej prominentnym jej przeciwnikiem by sam Einstein, co ma o
tyle ironiczny wydwik, e to wanie on, w roku cudw 1905, przekonujco
wyjani, w jaki sposb fotony mog czasami zachowywa si jak czstki, a
kiedy indziej jak fale, kadc tym samym podwaliny nowej fizyki. Teoria
kwantowa jest z pewnoci godna uwagi - stwierdzi kiedy uprzejmie, lecz w
rzeczywistoci by odmiennego zdania. - Bg nie gra w koci. To stwierdzenie
trwale zapisao si w historii teorii kwantowej*.
Einstein nie mg uwierzy, e Bg stworzy wszechwiat, w ktrym
pewne rzeczy s zawsze niewiadome. Co wicej, idea dziaania na od-
* W kadym razie w takiej formie jest zwykle powtarzane. W
rzeczywistoci cytat brzmi: Trudno jest zajrze Bogu w karty. Ale w to, e Bg
gra w koci i stosuje telepa-tyczne metody [...] nie wierz ani przez chwil.
Iego - zgodnie z ktr jedna czstka moe w sposb natychmiastowy 1
oddziaywa na drug, odleg o tryliony mil - bya sprzeczna ze szczegln
teori wzgldnoci. Nic nie moe przekroczy prdkoci wiata, a tymczasem
s fizycy, ktrzy upieraj si, e na poziomie subatomowym informacja w jaki
sposb przedostaje si natychmiast od jednej czstki do drugiej. (Nikt nigdy nie
wyjani, w jaki sposb ten przekaz si odbywa. Wedug fizyka Yakira
Aharonova naukowcy zaatwili ten problem, nie mylc o tym41).
Najpowaniejszym problemem, jaki stworzya fizyka kwantw, by
jednak pewnego rodzaju nieporzdek, do nieoczekiwany i raczej niemile
widziany. Nagle okazao si, e do opisu wszechwiata potrzebne s dwa
zestawy praw: teoria kwantowa, ktra funkcjonuje na poziomie mikrowiata,
oraz teoria wzgldnoci na poziomie makrowiata. Teoria grawitacji,
wbudowana w ogln teori wzgldnoci, doskonale opisuje i wyjania,
dlaczego planety kr wok soc i dlaczego galaktyki cz si w klastery,
lecz nie odgrywa adnej roli na poziomie czstek. Dla wyjanienia struktury
atomw potrzebne byy inne siy i w latach trzydziestych odkryto dwie: tak
zwane silne oddziaywanie jdrowe oraz sabe oddziaywanie jdrowe. Silne
oddziaywanie utrzymuje protony i neutrony w jdrze atomowym, natomiast
sabe oddziaywanie jest midzy innymi odpowiedzialne za rozpady
radioaktywne.
Nieco wbrew swej nazwie sabe oddziaywanie jdrowe jest 10 miliardw
miliardw miliardw razy silniejsze od grawitacji42, a silne oddziaywanie jest
jeszcze (o wiele rzdw wielkoci) mocniejsze, lecz zasig ich obu jest
ograniczony do bardzo maych odlegoci. Silne oddziaywanie funkcjonuje do
odlegoci okoo jednej stutysicznej rednicy atomu43. To wanie dlatego jdra
atomowe s upakowane w tak maych objtociach i s tak gste. Z tego samego
powodu jdra bardzo cikich pierwiastkw s niestabilne - oddziaywanie
midzy najbardziej odlegymi protonami sabnie wraz ze wzrostem objtoci
jdra.
W rezultacie fizyka dorobia si dwch zestaww praw - innego dla
mikrowiata i innego dla makrowiata, a do skali caego wszechwiata -
prowadzcych cakowicie odrbne ycie. Dla Einsteina byo to nie do przyjcia i
przez reszt swojego ycia44 poszukiwa sposobu poczenia tych dwch
zestaww w jeden, ktry miaby si sta tak zwan teori wielkiej unifikacji.
Ani on, ani nikt inny po nim nie zdoa tego dokona. W miar upywu czasu
Einstein stopniowo usuwa si z gwnego nurtu nauki. Jak pisze Snow jego
koledzy, niemal bez wyjtku, sdzili i nadal sdz, e zmarnowa drug poow
ycia.
 Rozwj fizyki kwantowej, raz zaczty, postpowa dalej i przybiera na
sile. W latach czterdziestych fizycy w dobitny i spektakularny sposb
zademonstrowali poziom swej wiedzy o atomach, gdy skonstruowali bomby
zrzucone w sierpniu 1945 roku na Hiroszim i Nagasaki.
Wbrew temu, co mona byo wwczas sdzi, era fizyki czstek dopiero
si zaczynaa. Niebawem miao si okaza, e struktura i zjawiska mikrowiata
s o wiele bardziej skomplikowane, ni mogo si wydawa fizykom, ktrzy
wanie dokonali podboju atomu. Zanim przejdziemy do tej nieco wyczerpujcej
historii, musimy uaktualni inny wtek naszej opowieci, w ktrym przypadki
skpstwa, zdrady, oszustwa i niepotrzebnej mierci towarzysz ostatecznemu
okreleniu wieku Ziemi.
 Rozdzia 10

NIEPODANY OW

Pod koniec lat czterdziestych dwudziestego wieku pewien doktorant University

of Chicago, Clair Patterson (wbrew imieniu nie by crk, lecz synem farmera
ze stanu Iowa), prbowa wyznaczy wiek Ziemi, stosujc now metod
pomiaru zawartoci oowiu w skaach. Wszystkie jego prbki byy niestety
zanieczyszczone, i to na og w znacznym stopniu. Wikszo z nich
wykazywaa zawarto oowiu okoo 200 razy wysz od naturalnego poziomu.
Dopiero po wielu latach Patterson zda sobie spraw, e win za ten
poaowania godny stan rzeczy naley obciy pewnego wynalazc z Ohio o
nazwisku Thomas Midgley Modszy.
Midgley by z wyksztacenia inynierem i gdyby pozosta przy tym fachu,
wiat byby bez wtpienia bezpieczniejszym miejscem, lecz Midgley
interesowa si take przemysowymi zastosowaniami chemii. W 1921 roku,
gdy pracowa w General Motors Research Corporation w Dayton, w stanie
Ohio, bada zwizek zwany czteroetylkiem oowiu i odkry, e substancja ta
posiada waciwoci przeciwstukowe - w znacznym stopniu redukuje
przedwczesny, niepodany zapon w silniku spalinowym.
Ow by od dawna znany jako niebezpieczna substancja, lecz na
pocztku dwudziestego wieku powszechnie stosowano go w produktach
konsumpcyjnych. Konserwy zamykano za pomoc lutu zawierajcego ow.
Woda bya przesyana i przechowywana w zbiornikach zawierajcych ow.
Ortoarsenian trjoowiawy by stosowany jako pestycyd do ochrony owocw
przez szkodnikami. Nawet do pasty do zbw dodawano ow. Prawie kady
produkt codziennego uytku zawiera jak dawk oowiu, lecz aden z nich nie
spowodowa powaniejszych skutkw ni paliwo do silnikw samochodowych.
 Ow jest neurotoksyn. Nadmierna dawka moe spowodowa
nieodwracalne zmiany i uszkodzenia mzgu oraz centralnego ukadu
nerwowego. Wrd wielu symptomw i skutkw zatrucia oowiem naley
wymieni lepot, bezsenno, niedomagania nerek, utrat suchu, nowotwory,
parali i konwulsje1. W swej najbardziej ostrej formie zatrucie oowiem
powoduje nage, przeraajce halucynacje, wstrzsajce zarwno dla ofiary, jak
i dla wiadkw, ktre na og doprowadzaj do piczki i kocz si mierci.
Ow naprawd potrafi by grony.
Z drugiej strony ow jest niezwykle atwy w wydobyciu oraz obrbce i
niemal zawstydzajco zyskowny w produkcji na skal przemysow, a
czteroetylek oowiu rzeczywicie posiada waciwoci przeciwstukowe, wic w
1923 roku trzy spord najwikszych amerykaskich koiporacji, General
Motors, Du Pont oraz Standard Oil z New Jersey, utworzyy przedsibiorstwo
pod nazw Ethyl Gasoline Corporation (pniej skrcono nazw do Ethyl
Corporation), ktrego zadaniem byo produkowanie czteroetylku oowiu w
takich ilociach, jakie wiat byby skonny kupi. Okazao si, e wiat jest
gotw kupi cakiem spore iloci. Producenci nazwali swj produkt etylek,
poniewa taka nazwa miaa bardziej neutralny, mniej toksyczny i mniej grony
wydwik ni okrelenie zawierajce sowo ow. W dniu 1 lutego 1923 roku
etylek zosta wprowadzony do powszechnego uytku (w szerszym znaczeniu,
ni wikszo ludzi zdawaa sobie spraw).
Niemal natychmiast u pracownikw zatrudnionych bezporednio przy
produkcji pojawiy si objawy charakterystyczne dla zatrucia oowiem, jak
chwiejny krok oraz inne zaburzenia, i niemal natychmiast Ethyl Corporation
zacza stosowa polityk cichego, lecz nieugitego zaprzeczania, ktra miaa
jej dobrze suy przez cae dziesiciolecia. Jak pisze Sharon Bertsch McGrayne
w swojej poruszajcej historii chemii przemysowej Prometheans in the Lab,
gdy u pracownikw w jednej z fabryk pojawiy si nieodwracalne halucynacje,
rzecznik fabryki bez mrugnicia okiem poinformowa reporterw, e ci ludzie
prawdopodobnie postradali zmysy, poniewa zbyt ciko pracowali 2. Co
najmniej pitnacie osb zmaro w pocztkowym okresie produkcji benzyny
oowiowej. Liczba osb, ktre zachoroway na skutek kontaktu z oowiem, nie
jest znana, poniewa firma niemal zawsze potrafia ukry przypadki wyciekw i
wywoanych przez nie zatru. Zdarzay si jednak sytuacje niemoliwe do
zatuszowania, na przykad w 1924 roku, gdy w cigu kilku dni pi osb
zmaro, a trzydzieci pi zamienio si w yjce wraki w wyniku wadliwej
wentylacji w jednej z fabryk.
Gdy pogoski o zagroeniach zwizanych z nowym produktem zaczy
zatacza coraz szersze krgi, Thomas Midgley, wynalazca etylku, zwoa
konferencj prasow, aby rozproszy rosnce niepokoje. W trakcie zapewnie o
dbaoci firmy o bezpieczestwo pracownikw Midgley obla czteroetylkiem
oowiu swoje rce, a nastpnie przez 60 sekund trzyma nos nad zawierajcym
go naczyniem, twierdzc przy tym, e mgby t procedur powtarza
codziennie bez uszczerbku dla zdrowia. W rzeczywistoci Midgley doskonale
wiedzia o zagroeniach zwizanych z zatruciem oowiem3: kilka miesicy
wczeniej sam zachorowa i od tego czasu - pomijajc wspomnian
demonstracj dla dziennikarzy - unika oowiu jak ognia.
Zachcony sukcesem benzyny oowiowej Midgley zaj si z kolei innym
technologicznym problemem swojej epoki. W latach dwudziestych lodwki
byy czsto przyczyn powanych wypadkw, poniewa stosowano w nich
zdradliwy i niebezpieczny gaz, ktry czsto si ulatnia. W 1929 roku wyciek
gazu z lodwki w szpitalu w Cleveland, w stanie Ohio, kosztowa ycie ponad
100 ludzi4. Midgley zabra si do poszukiwania gazu, ktiy byby chemicznie
obojtny, niepalny, niepowodujcy korozji i niegrony dla zdrowia. Jego
niesamowity instynkt niebawem zaowocowa wynalezieniem
chlorofluorowglowodorw, zwizkw znanych obecnie pod skrtem CFC.
Niewiele produktw przemysowych znalazo tak szybko tak liczne
zastosowania. Zwizki CFC zaczto produkowa na pocztku lat trzydziestych.
Zawieray je tysice produktw codziennego uytku, od klimatyzatorw
samochodowych po dezodoranty. P wieku pniej okazao si, e niszcz one
warstw ozonu w stratosferze, co, jak wszyscy wiemy, ma do niebezpieczne
konsekwencje.
Ozon stanowi jedn z form tlenu. Molekua ozonu tym si rni od
zwykego tlenu, ktrym oddychamy, e skada si z trzech atomw tlenu, a nie z
dwch. Na powierzchni Ziemi ozon jest niebezpieczny, gdy powoduje
niedomagania i schorzenia ukadu oddechowego, lecz wysoko w atmosferze
jego obecno jest ze wszech miar podana, poniewa bardzo skutecznie
pochania promieniowanie ultrafioletowe, mimo e jego stenie w stratosferze
jest bardzo niewielkie, waciwie znikome. Gdyby cay ozon wystpujcy w
atmosferze ziemskiej przenie w poblie powierzchni Ziemi, utworzyby
warstw o gruboci zaledwie dwch milimetrw. Dlatego tak atwo udao nam
si zaburzy planetarne zasoby ozonu. Chlorofluorowglowodory rwnie nie
wystpuj w atmosferze w duych ilociach - stanowi okoo jednej miliardowej
czci atmosfery ziemskiej - lecz s niezwykle destniktywne. Jeden kilogram
CFC potrafi schwyta i zniszczy 70 000 kilogramw atmosferycznego ozonu 5.
Zwizki CFC s rwnie bardzo trwae - rednio liczc, molekua CFC moe
pretrwa w atmosferze okoo 100 lat, przez cay czas niszczc ozon. Dziaaj
take jako bardzo skuteczne gazy cieplarniane. Jako czynnik wzmacniajcy
efekt cieplarniany molekua CFC jest okoo 10 000 razy skuteczniejsza od
dwutlenku wgla6, ktry te nie jest ostatni w tej konkurencji. Krtko mwic,
chlorofluorowglowodory maj spore szanse na tytu najbardziej
niebezpiecznego wynalazku dwudziestego wieku.
Midgley nigdy si o tym nie dowiedzia, poniewa zmar na dugo przed
tym, zanim odkryto destrukcyjne waciwoci zwizkw CFC. Jego mier bya
rwnie wyjtkowa7 jak cae jego ycie. Aby czciowo zaradzi swemu
kalectwu, ktre pozostao mu po przebyciu choroby Heinego-Medina, wynalaz
i skonstruowa zbudowany z wielokrkw mechanizm, ktry automatycznie
podnosi lub obraca go na ku. W 1944 roku Midgley zaplta si w linki i
udusi.
Mniej wicej w tym samym czasie na University of Chicago Willard
Libby pracowa nad metod datowania technik radioaktywnego wgla,
wynalazkiem, ktry mia umoliwi naukowcom okrelanie wieku koci oraz
innych organicznych pozostaoci. Wczeniejsze oszacowania dat nie sigay
dalej ni okres I dynastii egipskiej8- czyli okoo 3000 lat p.n.e. Nikt nie mg z
pewnoci stwierdzi, kiedy na przykad skoczya si ostatnia epoka
lodowcowa lub kiedy ludzie z kultury Cro-Magnon dekorowali jaskinie w
Lascaux we Francji.
Idea Libbyego okazaa si tak poyteczna, e w 1960 roku otrzyma za
ni Nagrod Nobla. Opieraa si na prostym spostrzeeniu, e wszystkie ywe
organizmy zawieraj wgiel C-14, izotop wgla liczcy sze protonw i osiem
neutronw w jdrze atomowym. W momencie mierci danego organizmu
stenie tego izotopu w tkance zaczyna si zmniejsza, poniewa wgiel C-14
jest radioaktywny i rozpada si z czasem poowicznego zaniku rwnym okoo
5600 lat (czyli po upywie 5600 lat poowa atomw wgla C-14 zniknie). Jeeli
zmierzy si aktualn zawarto wgla C-14 w danej prbce, mona oszacowa,
kiedy proces rozpadu si zacz, czyli wiek prbki, lecz tylko w pewnym
zakresie czasowym. Metoda jest skuteczna i wiarygodna, dopki w prbce
istnieje wystarczajca ilo radioaktywnego izotopu wgla. Po upywie omiu
okresw poowicznego zaniku pozostaje tylko 0,39 procent pierwotnej iloci 9
wgla C-14, zbyt mao, aby pomiar by wiarygodny. Z tego powodu datowanie
metod radioaktywnego wgla jest wiarygodne tylko dla obiektw liczcych nie
wicej nit okoo 40 tysicy lat.
Wynalazek Libbyego bardzo szybko si rozpowszechni, lecz po
pewnym czasie odkryto pewne niedostatki jego metody. Po pierwsze, okazao
si, e jeden z podstawowych elementw wzoru Libbyego, czas poowicznego
zaniku wgla C-14, w rzeczywistoci jest wikszy o okoo 3 procent. Do tego
czasu wykonano jednak tysice pomiarw na caym wiecie. Aby nie
powiksza zamieszania, naukowcy zdecydowali si pozostawi poprzedni,
zanion warto staej. Zatem - jak pisze Tim Flannery - opublikowany wiek
kadej prbki wyznaczony metod radiowglow jest zaniony o okoo 3
procent10. To jednak nie by jedyny problem. Rwnie szybko okazao si, e
prbki wgla C-14 atwo ulegaj zanieczyszczeniu z innych rde, na przykad
malekimi skrawkami rolinnoci, ktre zostay zebrane wraz z waciw
prbk i niezauwaone dostay si do dalszej obrbki. Dla modszych prbek -
mniej wicej poniej 20 tysicy lat - niewielkie zanieczyszczenie nie ma zwykle
duego znaczenia, lecz dla znacznie starszych prbek moe stanowi powany
problem, poniewa niewiele radioaktywnych atomw pozostao do policzenia.
By przywoa ponownie Flanneryego - w pierwszym przypadku bd mona
porwna do pomyki o jednego dolara, gdy ma si w rku tysic. W drugim
przypadku, gdy w rku trzymamy dwa dolary, pomyka o jednego dolara jest
bardziej istotna.
Metoda Libbyego bya rwnie oparta na zaoeniu, e stenie wgla C-
14 w atmosferze oraz tempo jego absorpcji przez organizmy ywe byy takie
same w caym okresie, ktry metoda obejmuje. W rzeczywistoci wcale tak nie
byo. Obecnie wiemy, e stenie wgla C-14 w atmosferze zmienia si w
zalenoci od tego, jak skutecznie ziemskie pole magnetyczne odchyla
promieniowanie kosmiczne, a to ostatnie podlegao do znacznym zmianom w
interesujcym nas okresie. Oznacza to, e niektre daty wyznaczone metod
wgla C-14 s jeszcze bardziej wtpliwe ni caa reszta. W szczeglnoci
dotyczy to okresu, gdy Ameryka zostaa po raz pierwszy zaludniona 12, co
stanowi jeden z powodw, e kwestia ta jest przedmiotem nieustajcej debaty.
Wyniki mog take zosta znieksztacone przez pozornie nieistotne i do
nieoczekiwane czynniki, na przykad przez diet istot, ktrych koci stanowi
obiekt bada. Jeden z niedawnych przypadkw dotyczy dugotrwaej debaty
nad pochodzeniem syfilisu, a w szczeglnoci pytania, czy pojawi si w
Nowym czy w Starym wiecie13. Archeolodzy z Hull odkryli lady syfilisu na
kociach mnichw spoczywajcych na cmentarzu tamtejszego klasztoru.
Pocztkowe odczyty wskazyway, e koci pochodz z czasw przed
Kolumbem. Konkluzja ta zostaa jednak podwaona, gdy badacze stwierdzili, e
dieta mnichw bya bogata w ryby, co moe spowodowa zafaszowanie
pomiarw wykonywanych metod wgla C-14 - koci wydaj si wtedy starsze,
ni s w rzeczywistoci. Mnisi mogli naprawd chorowa na syfilis, lecz nadal
nie wiadomo, w jaki sposb i kiedy si zarazili.
Niedostatki metody radiowglowej spowodoway, e naukowcy zaczli
stosowa inne techniki datowania, midzy innymi metod
termoluminescencyjn, w ktrej mierzy si emisj promieniowania przez
elektrony uwizione w prbkach, metod elektronowego rezonansu spinowego,
w ktrej bombarduje si prbk falami elektromagnetycznymi i mierzy wibracje
elektronw. Lecz nawet najlepsza z tych metod nie nadaje si do badania prbek
starszych ni okoo 200 tysicy lat. Nie mona za ich pomoc wyznacza wieku
materiaw nieorganicznych, na przykad ska, co oczywicie wyklucza
moliwo pomiaru wieku naszej planety.
Problemy zwizane z datowaniem ska byy jeszcze powaniejsze ni w
przypadku materiaw organicznych. W pewnym okresie zagadnienie to zostao
prawie cakowicie zepchnite na drugi plan. Nie zostao jednak zupenie
zapomniane, a jego odrodzenie nastpio dziki zdeterminowanemu profesorowi
geologii Arthurowi Holmesowi.
Swoje niewtpliwe osignicia Holmes zawdzicza w znacznym stopniu
uporowi, z jakim prowadzi badania geologiczne w czasach, gdy geologia
przestaa by modna. W latach dwudziestych, w szczytowym okresie jego
kariery zawodowej, modna bya fizyka; nakady na geologi zmniejszay si
drastycznie, zwaszcza w Anglii, skdind bdcej kolebk geologii. Na
uniwersytecie w Durham Holmes przez wiele lat by jedynym pracownikiem
wydziau geologii. Aby kontynuowa swoje badania nad radiometrycznym
datowaniem ska, czsto musia poycza ub ata aparatur. W pewnym
momencie by zmuszony zawiesi na rok obliczenia w oczekiwaniu na prost
maszyn do dodawania. Niekiedy musia cakowicie wstrzymywa swoj
dziaalno naukow, aby dorobi na utrzymanie rodziny. Przez pewien czas
prowadzi sklep z osobliwociami w Newcastle upon Tyne. W niektrych latach
nie byo go sta na opat czonkowsk Geological Society w wysokoci piciu
funtw.
Technika stosowana przez Holmesa wywodzia si bezporednio z odkry
Ernesta Rutherforda, ktry w 1904 roku zaobserwowa, e atomy pewnych
pierwiastkw ulegaj rozpadom i przeksztacaj si w atomy innych
pierwiastkw. Znajc tempo, z jakim potas K-40 zamienia si w argon Ar-40, i
mierzc zawartoci izotopw obu pierwiastkw w prbce, mona wyznaczy
wiek prbki. Holmes prbowa zmierzy tempo przemiany uranu w ow, aby
mc mierzy wiek ska, a w konsekwencji take wiek Ziemi.
Teoretycznie metoda jest prosta, lecz wymaga pokonania wielu
technicznych problemw. Do mierzenia zawartoci pierwiastkw w bardzo
maych prbkach niezbdna jest do skomplikowana aparatura, podczas gdy
Holmes mia trudnoci z pozyskaniem nawet tak prostych urzdze jak maszyna
liczca. W tym kontekcie tym bardziej trzeba doceni jego osignicia oraz
upr i konsekwencj w ich realizacji. Gdy w 1946 roku ogosi wyniki swoich
bada, z ktrych wynikao, e Ziemia liczy co najmniej trzy miliardy lat, a
moliwe, e znacznie wicej, napotka kolejn przeszkod14 w postaci oporu ze
strony konserwatywnej wikszoci swoich kolegw po fachu. Wielu z nich
doceniao wprawdzie jego metodologi, lecz kwestionowao ostateczny rezultat,
twierdzc, e Holmes nie zmierzy wieku samej Ziemi, lecz jedynie materiaw,
z ktrych Ziemia jest zbudowana.
Mniej wicej w tym samym czasie Hanison Brown z University of
Chicago opracowa now metod mierzenia zawartoci oowiu w skaach
metamorficznych (czyli tych, ktre powstaj pod wpywem wysokiej
temperatury w wyniku dziaania procesw wulkanicznych, a nie osadowych).
Spodziewajc si, e jej realizacja bdzie wyjtkowo nudnym przedsiwziciem,
powierzy je modemu Clairowi Pattersonowi jako prac dyplomow. Wie
niesie, e skusi swego modego wsppracownika obietnic, e zmierzenie
wieku Ziemi now metod bdzie zadaniem prostym i szybkim. W
rzeczywistoci trwao kilka lat.
Patterson zacz prac nad projektem w 1948 roku. W porwnaniu z
wynalazkami i barwnymi przedsiwziciami Thomasa Midgleya na drodze do
postpu odkrycie wieku Ziemi przez Pattersona robi wraenie nieco mniej
ekscytujcego przedsiwzicia. Przez siedem lat, najpierw na University of
Chicago, a nastpnie w Califomia Institute of Technology (dokd przenis si
w 1952 roku), pracowa w sterylnym laboratorium, wykonujc bardzo
precyzyjne pomiary zawartoci oowiu i uranu w starannie wyselekcjonowanych
prbkach starych ska.
Problem polega midzy innymi na tym, e potrzebne byy bardzo stare
skay, zawierajce zwizki oowiu oraz uranu, ktre powstay mniej wicej w
tym samym czasie co sama planeta, poniewa modsze skay dayby oczywicie
faszywe, zanione wyniki. Bardzo stare skay s niezwykle rzadkie na Ziemi,
aczkolwiek w latach czterdziestych nikt jeszcze nie rozumia dlaczego. Trudno
w to uwierzy, lecz dopiero w erze podboju kosmosu ludzko poznaa
przyczyny oraz mechanizmy, ktre powoduj usuwanie starych ska z
powierzchni Ziemi (tym mechanizmem jest oczywicie tektonika pyt, do ktrej
jeszcze wrcimy). Patterson by zdany na wasne siy, prbujc wywnioskowa
co sensownego z ograniczonego zasobu materiaw, ktrymi dysponowa. W
kocu wpad na genialny pomys, w jaki sposb mona obej problem
niedostatku ska w badaniach, ktrych ostatecznym celem ma by wyznaczenie
wieku Ziemi - trzeba uy ska spoza Ziemi.
Patterson zaoy - to do odwane przypuszczenie, lecz okazao si
suszne - r e meteoryty stanowi w wikszoci materiay budowlane z
pocztkowego okresu istnienia, a waciwie formowania si Ukadu
Sonecznego, a zatem powinny zachowa mniej wicej nienaruszony, pierwotny
skad chemiczny. Wystarczy zmierzy wiek tych kosmicznych wdrowcw, aby
otrzyma take przybliony wiek Ziemi.
Jak zwykle jednak nic nie jest tak proste i atwe, jak mogoby wynika z
tego krtkiego opisu. Meteoryty take nie wystpuj powszechnie na Ziemi i nie
jest atwo znale prbki do bada. Co wicej, technika pomiarowa Browna
wymagaa wielu drobiazgowych przygotowa i zabiegw. Przede wszystkim
jednak okazao si, e prbki ska byy w nieodwracalny i nieprzewidywalny
sposb zanieczyszczane przez znaczne dawki atmosferycznego oowiu za
kadym razem, gdy byy wystawione na kontakt z powietrzem. To wanie z
tego powodu Patterson zosta w kocu zmuszony do zbudowania sterylnego
laboratorium1 s - prawdopodobnie pierwszego na wiecie.
Siedem lat cierpliwej pracy zajo Pattersonowi znalezienie odpowiednich
ska i wykonanie wstpnych pomiarw. Wiosn 1953 roku zabra swoje prbki
do Argonne National Laboratory w stanie Illinois, gdzie przyznano mu czas na
najnowszym modelu spektrografu masowego, urzdzenia pozwalajcego
wykry i zmierzy niewielkie iloci uranu i oowiu zwi. zanych w krysztaach i
wraz z nimi uwizionych w skaach. Gdy w kocu uzyska ostateczne wyniki,
by tak podniecony, e pojecha prosto do swojego rodzinnego domu w stanie
Iowa i kaza matce zawie si do szpitala, poniewa sdzi, e ma atak serca.
Wkrtce potem, w czasie konferencji w Wisconsin, Patterson ogosi
definitywny wiek Ziemi: 4550 milionw lat (plus minus 70 milionw) - liczba,
ktra pozostaje aktualna po 50 latach16, jak z podziwem zauwaya McGrayne.
Po 200 latach prb Ziemia w kocu otrzymaa metryk urodzenia.
Niemal natychmiast po zakoczeniu bada nad wiekiem ska i Ziemi
Patterson zaj si kwesti obecnoci oowiu w atmosferze. Ku swemu
zaskoczeniu odkry, e prawie nic nie wiadomo o biologicznych skutkach
obecnoci zwizkw oowiu w rodowisku, a prawie wszystko to, co byo
wiadome, okazao si bdne lub mylce. Taki stan rzeczy nie powinien jednak
dziwi, poniewa przez 40 lat wszystkie badania biologicznych i medycznych
skutkw oowiu byy finansowane wycznie przez producentw zwizkw
oowiu.
W jednym z takich bada lekarz nie majcy wyksztacenia w dziedzinie
patologii17 prowadzi picioletnie badania, w ramach ktrych ochotnicy
wdychali lub wypijali substancje zawierajce wysokie dawki zwizkw oowiu,
a nastpnie badano ich mocz i ka. Niestety, badacz prawdopodobnie nie
wiedzia, e ow nie jest wydalany przez organizm, poniewa odkada si we
krwi i w kociach - i dlatego jest tak niebezpieczny. Ani krwi, ani koci jednak
nie badano. Zdrowotne konsekwencje obecnoci oowiu w organizmie byy
nieznane lub ignorowane przez kilkadziesit lat.
Patterson bardzo szybko stwierdzi, e w atmosferze ziemskiej
wystpowa ow - i wystpuje nadal, poniewa bardzo trudno go usun - i e
okoo 90 procent jego stenia prawdopodobnie pochodzi z rur wydechowych
samochodw18. Aby to udowodni, potrzebowa danych dotyczcych stenia
oowiu w atmosferze przed 1923 rokiem, gdy czteroetylek oowiu po raz
pierwszy zaczto produkowa na skal przemysow, aby mc je porwna ze
stanem obecnym. Odpowied znalaz w lodowcu.
nieg na Grenlandii nie topnieje, lecz ulega akumulacji i tworzy pokryw
lodu, ktr mona podzieli na roczne warstwy, poniewa sezonowe zmiany
temperatury powoduj niewielkie zmiany odcienia lodu w okresie midzy zim
a latem. Odkopujc odpowiedni liczb warstw i mierzc ilo oowiu w kadej
z nich, Patterson potrafi okreli stenie oowiu w atmosferze setki, a nawet
tysice lat wstecz. Zapocztkowa dziedzin bada nad rdzeniami lodowymi,
ktra stanowi podstaw wikszoci wspczesnych prac klimatologicznych19.
Patterson odkry, e przed 1923 rokiem w atmosferze nie byo prawie w
ogle zwizkw oowiu, a od tego czasu ich stenie stale i niebezpiecznie
ronie. Usunicie oowiu z benzyny stao si jego yciowym celem, a on sam
sta si gonym i uporczywym krytykiem tej gazi przemysu
petrochemicznego oraz jej interesw.
Okazao si, e zadar z nie byle kim. W tym czasie Ethyl by ju potn,
globaln korporacj i mia wielu wysoko postawionych przyjaci i
poplecznikw (wrd dyrektorw koncernu byli midzy innymi sdzia
amerykaskiego Sdu Najwyszego Lewis Powell oraz Gilbert Grosvenor z
National Geographic Society). Nagle okazao si, e fundusze na badania s
znacznie trudniejsze do zdobycia lub wrcz wycofywane. American Petroleum
Institute zerwa kontrakt badawczy z Pattersonem, podobnie jak United States
Public Health Service, agencja rzdowa, co do ktrej mona by domniemywa,
e w najgorszym razie powinna zachowa neutralno.
Patterson z roku na rok stawa si coraz wikszym obcieniem dla swojej
macierzystej instytucji. Przedstawiciele przemysu oowiowego wywierali coraz
silniejsz presj na wadze Caltechu, aby uciszyy lub zwolniy Pattersona. W
roku 2000 w czasopimie The Nation ukaza si artyku Jamiego Lincolna
Kitmana, w ktrym pisze on, e dyrektorzy koncernu Ethyl zaproponowali, i
ufunduj katedr na Caltechu, Jeeli Patterson zostanie wyrzucony 20. W1971
roku Patterson zosta wyczony z komisji powoanej przez National Research
Council do zbadania niebezpieczestw oraz skutkw zatrucia oowiem
atmosferycznym, mimo e w owym czasie by on ju niekwestionowanym
autorytetem i czoowym amerykaskim ekspertem w tej dziedzinie.
Patterson nigdy si nie ugi. Jego wysiki doprowadziy w kocu do
uchwalenia synnej ustawy Clean Air Act* z 1970 roku i ostatecznie do
* Uchwaa o czystym powietrzu (przyp. tum.). wprowadzenia w 1986
roku zakazu sprzeday benzyny oowiowej w Stanach Zjednoczonych. Niemal
natychmiast poziom oowiu we krwi Amerykanw spad o 80 procent 21. Raz
wypuszczony ow pozostaje w powietrzu na zawsze, dlatego yjcy dzisiaj
Amerykanie maj okoo 625 razy wysze stenie oowiu we krwi ni ich
przodkowie 100 lat temu22. Ilo oowiu w atmosferze nadal ronie, cakowicie
legalnie, o okoo 100 tysicy ton rocznie23 gwnie za spraw kopal,
przetwrstwa metali oraz kilku innych gazi przemysu. Stany Zjednoczone
wprowadziy take zakaz uycia oowiu w artykuach malarskich do uytku
wewntrznego 44 lata pniej ni wikszo Europy24, jak pisze McGrayne.
Biorc pod uwag ich wyjtkow toksyczno, trzeba uzna za godne uwagi, e
konserwy i inne pojemniki lutowane przy uyciu materiaw zawierajcych
ow zostay wycofane ze sprzeday w Ameryce dopiero w 1993 roku.
Ethyl Corporation nadal ma si niele, aczkolwiek General Motors,
Standard Oil oraz Du Pont nie posiadajju jego akcji (sprzeday je w 1962 roku
firmie Albemarle Paper). Wedug McGrayne jeszcze w lutym 2001 roku Ethyl
podtrzymywa twierdzenie, e badania nie wykazay, aby etylina oowiowa
stwarzaa zagroenie dla ludzkiego zdrowia23 lub dla rodowiska. Historia
firmy zamieszczona na jej stronie internetowej nie wspomina o oowiu - ani o
Thomasie Midgleyu - lecz okrela oryginalny produkt jako zawierajcy pewn
mieszank zwizkw chemicznych.
Ethyl nie produkuje ju benzyny oowiowej, aczkolwiek - wedug
sprawozdania z 2001 roku - sprzeda czteroetylku oowiu (w skrcie TEL, od
angielskiej nazwy tetraethyl lead) przyniosa w 2000 roku 25,1 miliona dolarw
(na ogln sum 795 milionw), nieco wicej ni 24,1 miliona w 1999 roku,
lecz znacznie mniej ni 117 milionw w 1998. Firma podkrelia w
sprawozdaniu swoj determinacj majc na celu,^maksymalizowanie
dochodw pochodzcych ze sprzeday czteroetylku oowiu, mimo spadku
zuycia na caym wiecie. Ethyl rozprowadza czteroetylek oowiu na cay glob
dziki wsppracy z angielsk firm Associated Octel Ltd.
Jeli chodzi o drug plag, ktr pozostawi nam Thomas Midgley,
chlorofiuorowglowodory, ich sprzeda zostaa zakazana w Stanach
Zjednoczonych w 1974 roku, lecz wszystko, co wczeniej wypuszczono do
atmosfery (midzy innymi z dezodorantw i lakierw do wosw), pozostanie w
niej i bdzie pochania ozon jeszcze dugo po tym, jak ty i ja przestaniemy
pochania tlen26. Co gorsza, nadal co roku wypuszcza si do atmosfery
olbrzymie iloci zwizkw CFC27. Wedug Waynea Biddlea ponad 27
milionw kilogramw, o wartoci 1,5 miliarda dolarw, co roku trafia na
wiatowy rynek. Kto to produkuje? My sami, a cilej, wiele duych korporacji
nadal produkuje zwizki CFC w fabrykach pooonych w innych krajach. W
niektrych krajach Trzeciego wiata zakaz ich produkcji wejdzie w ycie
dopiero w roku 2010.
Clair Patterson zmar w 1995 roku. Nie otrzyma Nagrody Nobla za swoj
prac. Geologia nie naley do kategorii, w ktrych przyznaje si Nobla. Nieco
bardziej dziwny jest fakt, e nie zyska sawy, uznania, ani nawet
zainteresowania ze strony mediw za swoje bezsporne osignicia naukowe
oraz p wieku wytrwaej, bezinteresownej pracy na rzecz rodowiska. Mona
by broni tezy, e by najbardziej wpywowym geologiem dwudziestego wieku,
ale kto kiedykolwiek sysza nazwisko Clair Patterson. Wikszo podrcznikw
geologii nawet o nim nie wspomina. Dwie niedawno wydane popularnonaukowe
ksiki o historii datowania ska i Ziemi podaj jego nazwisko z bdem 28. Na
pocztku 2001 roku recenzent prestiowego czasopisma Natur zrobi
dodatkowy, zdumiewajcy bd, sdzc, e Clair by pci eskiej29.
Tak czy inaczej, dziki pracom Claira Pattersona w 1953 roku Ziemia
miaa w kocu metryk urodzenia, na ktr wszyscy mogliby przysta, gdyby
nie to, e nasza planeta okazaa si starsza ni cay wszechwiat.
 Rozdzia 11

KWARKI MUSTER MARKA

W 1911 roku brytyjski fizyk C.T.R. Wilson 1 prowadzi badania chmur,

wspinajc si regularnie na szczyt gry Ben Nevis, znanej w caej Szkocji ze
swej wilgotnej atmosfery, dopki nie przyszo mu do gowy, e musi by jaki
prostszy sposb. Wrciwszy do Cavendish Laboratory w Cambridge, Wilson
zbudowa komor mgow, proste urzdzenie, w ktrym mg zmienia
wilgotno i obnia temperatur, stwarzajc rozsdny model chmur w
warunkach laboratoryjnych.
Urzdzenie bardzo dobrze spisywao si w tej roli, lecz okazao si, e ma
jeszcze inne, nieoczekiwane zastosowania. Gdy Wilson rozpdzi czstk alfa i
przepuci j przez swoj komor, czstka zostawia widoczny lad,
przypominajcy smugi kondensacyjne pozostawiane przez samoloty. Wilson
wynalaz detektor, ktry niebawem dostarczy przekonujcych dowodw
istnienia innych subatomowych czstek.
Dwadziecia lat pniej dwaj inni naukowcy z Cavendish Laboratory
wynaleli urzdzenie przyspieszajce protony, a w Kalifornii Ernest Lawrence
skonstruowa swj synny cyklotron, jedno z pierwszych urzdze do rozbijania
atomw. Wszystkie one dziaay, a waciwie dziaaj do dzi na mniej wicej
takiej samej zasadzie polegajcej na przyspieszaniu protonw lub innych
naadowanych czstek do ekstremalnie duych prdkoci w komorze prniowej
(niekiedy koowej, niekiedy liniowej), a nastpnie zderzaniu ich z innymi
czstkami i badaniu rozbiegajcych si na wszystkie strony szcztkw. Nie jest
to najbardziej subtelny sposb uprawiania nauki, lecz na og do skuteczny.
Urzdzenia te s zwykle okrelane mianem akceleratorw, a niekiedy take
zderzaczy.
Fizycy budowali coraz wiksze i coraz ambitniejsze maszyny, przy uyciu
ktrych zaczli odkrywa coraz wicej czstek, a nawet rodzin czstek, ktrych
liczba wydawaa si nie mie koca: mionw, pionw, hiperonw, mezonw,
kaonw, bozonw Higgsa, wektorowych bozonw
174 poredniczcych, barionw, tachionw. Nawet fizycy zaczli
odczuwa pewien dyskomfort. Mody czowieku - odpowiedzia Enrico Fermi,
gdy student zapyta go o nazw czstki - gdybym potrafi zapamita nazwy
tych wszystkich czstek, bybym botanikiem2.
Wspczesne akceleratory nosz nazwy, ktrych Flash Gordon* mgby
uy w bitwie: Super Proton Synchrotron, Large Electron-Positron Collider,
Large Hadron Collider, Relativistic Heavy on Collider. Zuywajc olbrzymie
iloci energii (niektre dziaaj tylko w nocy, aby mieszkacom okolicznych
miejscowoci nie migotay arwki w wyniku spadkw napicia w sieci
energetycznej), potrafi doprowadzi czstki do takich prdkoci, e na przykad
elektron robi 47 000 okre 7-kilometrowego tunelu w czasie poniej jednej
sekundy3. Swego czasu pojawiy si nawet obawy, e w wyniku swego
entuzjazmu fizycy czstek niechccy wyprodukuj czarne dziury lub nawet tak
zwane dziwne kwarki, ktrych oddziaywania z innymi subatomowymi
czstkami mog, przynajmniej teoretycznie, rozprzestrzenia si lawinowo i
doprowadzi do niekontrolowanej reakcji acuchowej. Jeeli czytasz ten tekst,
to znaczy, e jeszcze im si nie udao.
Detekcja czstek subatomowych wymaga pewnej dozy koncentracji.
Niektre z nich s nie tylko mae i szybkie, lecz take do efemeryczne.
Potrafi pojawia si i znika w czasie krtszym ni
0,000000000000000000000001 sekundy (10~24 sekundy). Nawet najbardziej
leniwe4 spord niestabilnych czstek istniej nie duej ni 0,0000001 sekundy
(10~7 sekundy).
Niektre czstki s niewiarygodnie nietowarzyskie. W kadej sekundzie
Ziemi odwiedza 10 tysicy bilionw bilionw malekich, niemal
pozbawionych masy neutrin (wikszo z nich pochodzi z reakcji zachodzcych
wewntrz Soca) i prawie wszystkie przechodz na wylot przez planet i
wszystko inne, na co natrafi po drodze, cznie z tob i ze mn, jakby nas w
ogle nie byo. Aby schwyta przynajmniej kilka z nich, naukowcy buduj
olbrzymie zbiorniki (najwikszy ma objto 57 000 metrw szeciennych) na
cik wod (czyli z du zawartoci deuteru) umieszczone gboko pod
ziemi (zwykle w opuszczonych kopalniach), aby zminimalizowa wpyw
innych rodzajw promieniowania.
Od czasu do czasu jedno z przelatujcych neutrin zderza si z jdrem
atomowym czsteczki wody i produkuje wizk wtrnych czstek, ktre s
* Bohater komiksw SF, wymylony przez Alexa Raymonda i tytuowy
bohater filmu z 1980 roku (przyp. tum.).
175 rejestrowane przez detektory otaczajce zbiornik. Naukowcy licz te
zderzenia i w ten sposb prbuj zrozumie fundamentalne waciwoci
wszechwiata. W 1998 naukowcy badajcy neutrina w japoskiej kopalni
Kamiokande ogosili, e neutrino posiada mas5 niewielk, lecz nieze-row:
okoo jednej dziesiciomilionowej masy elektronu.
W dzisiejszych czasach szukanie czstek wymaga pienidzy, i to w
sporych ilociach. Istnieje nawet zadziwiajca, odwrotna proporcjonalno j.
midzy rozmiarami poszukiwanego obiektu i rozmiarami urzdze
przeznaczonych do jego poszukiwania. CERN w cigu kilkudziesiciu lat swego
istnienia rozroso si do rozmiarw niewielkiego miasta zbudowanego po obu
stronach granicy Francji i Szwajcarii. Jego powierzchni liczy si w kilometrach
kwadratowych, pracuj w nim 3000 ludzi oraz wizka magnesw o cznej
wadze przekraczajcej wag wiey Eiffla umieszczona w tunelu o dugoci 26
kilometrw.
Rozbijanie atomw jest atwe6. Robisz to za kadym razem, gdy wczasz
fluorescencyjn arwk. Rozbijanie jder atomowych wymaga nieco wicej
wysiku, pienidzy i odpowiedniego rda energii elektrycznej. Dojcie do
poziomu kwarkw - czstek, z ktrych zbudowane s midzy innymi protony i
neutrony - jest jeszcze trudniejsze: wymaga bilionw woltw i nakadw
finansowych porwnywalnych z budetem niewielkiego
rodkowoamerykaskiego pastewka. Duy Zderzacz Hadronw, ktry ma
zacz funkcjonowa w CERN-ie w 2007 roku, bdzie rozpdza czstki do
energii 14 bilionw elektronowoltw7, a jego konstrukcja ma kosztowa nieco
ponad 1,5 miliarda dolarw*.
Powysze liczby bledn w porwnaniu z przewidywanymi
moliwociami, a take z kosztami urzdzenia, ktre nosio nazw
Nadprzewodzcy Superzderzacz i zaczo powstawa w latach osiemdziesitych
w Waxahachie, w stanie Teksas, zanim samo doznao superzderzenia z
Kongresem Stanw Zjednoczonych. Za jego pomoc naukowcy zamierzali
bada ostateczn natur materii, jak to si zwykle okrela, dziki odtworzeniu
warunkw, jakie panoway we wszechwiecie w pierwszej jednej
dziesiciotysicznej z miliardowej czci sekundy od wielkiego wybuchu. Plan
polega na rozpdzaniu czstek wzdu dugiego na 84 kilome
* Istniej take praktyczne poytki tych olbrzymich nakadw. World
Wide Web, internetowa sie komputerowa, stanowi uboczny produkt CERN-u.
Wynalaz j w 1989 roku naukowiec z CERN-u, Tim Brners-Lee.
176 try tunelu do energii 99 bilionw elektronowoltw. Koszt budowy
opiewa na 8 miliardw dolarw (ostatecznie mia przekroczy 10 miliardw)
plus setki milionw rocznie na eksploatacj.
Dajc prawdopodobnie najlepszy w historii przykad pompowania
pienidzy podatnikw do dziury w ziemi, Kongres wyda na budow 2 miliardy
dolarw, po czym w 1993 roku, po wykonaniu 22 kilometrw tunelu, wstrzyma
dalsze finansowanie i zlikwidowa cay projekt. Teksas moe si obecnie
pochwali posiadaniem najdroszej dziury w caym wszechwiecie. Jeff Guinn z
gazety Fort Worth Star-Telegram opisa mi j jako w zasadzie puste,
olbrzymie pole z acuszkiem zawiedzionych miasteczek na obwodzie8.
Od czasu niepowodzenia z superzderzaczem fizycy czstek nieco
zmniejszyli swoje apetyty, lecz nawet wzgldnie skromne projekty bywaj
niesamowicie kosztowne w porwnaniu z niemal kad inn dziedzin.
Proponowany detektor neutrin9 w starej kopalni Homestake w miejscowoci
Lead, w Dakocie Poudniowej, ma kosztowa 500 milionw dolarw, mimo e
kopalnia ju jest przecie wykopana. Nie liczc kosztw eksploatacji,
przewidziano take 281 milionw dolarw na oglne koszty konwersji.
Tymczasem na przebudow akceleratora czstek w laboratorium Fermilab w
stanie Illinois wydano 260 milionw dolarw10.
Jak wida, fizyka czstek stanowi do kosztowne przedsiwzicie,
aczkolwiek trzeba rwnie przyzna, e produktywne. Obecnie liczba
wykrytych czstek przekracza ju 150, a dalsze 100 czeka na swoich
odkrywcw, lecz, jak uj to Richard Feynman, bardzo trudno jest zrozumie
powizania midzy wszystkimi tymi obiektami, po co natura je wszystkie
stworzya, a take zwizki midzy poszczeglnymi czstkami. Za kadym
razem, gdy uda nam si otworzy pudeko, znajdujemy w rodku kolejne
zamknite pudeko. Niektrzy naukowcy sdz, e w przyrodzie mog istnie
czstki poruszajce si szybciej od wiata, tak zwane ta-chiony 12. Inni prbuj
znale grawitony - noniki grawitacji. Nieatwo stwierdzi, w ktrym
momencie osigniemy nieredukowalne dno. Carl Sagan w ksice Kosmos
odwoa si do tych wszystkich opowieci science fiction z lat pidziesitych,
zwracajc uwag na moliwo, e gdybymy znaleli si we wntrzu elektronu,
okazaoby si, e zawiera on wasny wszechwiat. W jego obrbie
znajdowayby si, zorganizowane w lokalne odpowiedniki galaktyk i
mniejszych struktur, ogromne liczby innych, znacznie drobniejszych czstek
elementarnych, ktre byyby wszechwia-
177 tanu kolejnego szczebla, i tak dalej w d nieskoczonej drabiny 13.
Podobnie wygldaby drugi kierunek, ku coraz wikszym wszechwiatom.
Dla wikszoci z nas wiat czstek przekracza granice zrozumienia,: Aby
przeczyta choby najbardziej elementarny przewodnik po fizyce czstek,
musisz przebrn przez leksykalny gszcz wyrae w rodzaju: naadowany
pion oraz antypion rozpadajsi odpowiednio14 na mion plus antyneutrino oraz
na antymion plus neutrino ze rednim czasem ycia 2,603 x 10~ 8 sekundy;
neutralny pion rozpada si na dwa fotony z czasem ycia okoo 0,8 x 10~ 16
sekundy; mion 1antymion rozpadajsi odpowiednio na.... I tak dalej, a bya to
tylko popularna ksika dla laikw napisana przez jednego z najbardziej
utalentowanych popularyzatorw nauki, Stevena Weinberga.
W latach szedziesitych fizyk z Caltechu, Murray Gell-Mann, prbujc
wnie troch porzdku do mikrowiata, wynalaz now klas czstek, aby, jak
uj to Steven Weinberg, przywrci troch ekonomii w wiecie hadronw 15.
Protony, neutrony oraz inne czstki podlegajce silnemu oddziaywaniu s
obejmowane kolektywn nazw hadronw. Wedug teorii Gell-Manna wszystkie
hadrony s zoone z jeszcze mniejszych, bardziej fundamentalnych czstek.
Richard Feynman chcia nazwa te nowe podstawowe czstki partonami 16, lecz
ostatecznie utrzymaa si nazwa zaproponowana przez Gell-Manna - kwarki.
Gell-Mann zapoyczy to sowo z Finnegan s Wake Joycea: Three
uarks for Muster Mark!. (Fizycy wymawiaj je podobnie jak storks - bociany,
a nie jak larks - skowronki, mimo e sam Joyce niemal na pewno mia na myli
wymow zblion do skowronkw). Fundamentalna prostota kwarkw nie
utrzymaa si zbyt dugo. W miar jak poznawalimy je coraz lepiej, konieczne
okazao si wprowadzenie dalszych podziaw. Kwarki, ktre s oczywicie
zbyt mae, aby mie kolor, smak lub jakkolwiek inn fizyczn cech
rozpoznawaln za pomoc ludzkich zmysw, zostay podzielone na sze
rodzajw - kwark grny, dolny, dziwny, powabny, denny, szczytowy;
pocztkowo wymiennie funkcjonoway nazwy pikny/denny oraz
prawdziwy/szczytowy, o ktrych fizycy przewrotnie mwi jako o zapachach,
oraz na trzy kolory: czerwony, zielony i niebieski (mona podejrzewa, e
istnieje jaki zwizek tego nazewnictwa z faktem, e wszystko to dziao si w
Kalifornii w epoce psychodelicznej).
 Z tego wszystkiego wyoni si tak zwany model standardowy 17 czstek,
ktry w zasadzie stanowi pewnego rodzaju zestaw czci zamiennych
subatomowego wiata. Skada si z szeciu kwarkw, szeciu leptonw, piciu
znanych bozonw oraz hipotetycznego, szstego, bozonu Higgsa (od nazwiska
szkockiego fizyka Petera Higgsa) wraz z trzema spord czterech znanych si:
silnego i sabego oddziaywania oraz elektromagnetyzmu.
Model w zasadzie opiera si na zaoeniu, e podstawowymi elementami
skadowymi materii s kwarki oraz leptony. Kwarki, utrzymywane razem przez
czstki zwane gluonami, tworz protony oraz neutrony, ktre z kolei tworz
jdra atomowe. Do leptonw zaliczaj si elektrony oraz neutrina. Kwarki oraz
leptony s cznie nazywane fermionami. Bozony (nazwane na cze
hinduskiego fizyka S.N. Bosego) s czstkami, ktre przenosz oddziaywania 18;
nale do nich fotony oraz gluony. Nie wiemy jeszcze, czy istnieje bozon
Higgsa; zosta on wprowadzony jako sposb obdarzenia czstek mas.
Jak wida, to wszystko razem jest troch zbyt skomplikowane jak na
model podstawowej struktury materii, lecz jest to najprostszy model
wyjaniajcy wszystko, co si dzieje w wiecie czstek. Wikszo fizykw
czstek uwaa, e modelowi standardowemu brak elegancji i prostoty. Jak
stwierdzi Leon Lederman w 1985 roku w programie telewizyjnym: Jest zbyt
skomplikowany. Zawiera za duo arbitralnych parametrw. Nie wydaje nam si,
aby Stwrca rzeczywicie krci dwudziestoma pokrtami, aby stworzy taki
wszechwiat, jaki widzimy19. Fizyka jest niczym innym jak poszukiwaniem
ostatecznej prostoty, lecz na razie mamy co w rodzaju eleganckiego baaganu
lub, jak uj to Lederman: Istnieje gbokie przekonanie, e ten obraz nie jest
pikny.
Model standardowy jest nie tylko niezgrabny, lecz take niekompletny.
Po pierwsze, nie obejmuje grawitacji. Nie mwi ani sowa, dlaczego pooony
na stole kapelusz posusznie ley, a nie unosi si swobodnie ku sufitowi. Nie
wyjania pojcia masy, jak ju stwierdzilimy powyej. Aby przypisa czstkom
jakkolwiek mas, musimy wprowadzi hipotetyczny bozon Higgsa 20; kwestia
istnienia czstki Higgsa pozostaje do rozstrzygnicia przez fizyk dwudziestego
pierwszego stulecia. Jak radonie zauway Feynman: Mamy zatem teori i nie
wiemy, czy jest suszna czy bdna, ale wiemy, e jest troszk bdna, a w
kadym razie niekompletna21.
W ramach prb poczenia wszystkiego razem fizycy stworzyli tak zwan
teori superstrun, ktrej centralnym paradygmatem 22 jest zaoenie, e wszystkie
te mae obiekty - kwarki, leptony i caa reszta - o ktrych uprzednio sdzilimy,
e s czstkami, w rzeczywistoci s strunami, drgajcymi wknami energii,
oscylujcymi w jedenastu wymiarach, Z tych jedenastu trzy ju znamy,
czwartym jest czas, a pozostae siedem wymiarw jest dla nas niedostpne.
Struny s bardzo mae, na tyle mae, e z powodzeniem udaj czstki
punktowe21.
Dziki wprowadzeniu dodatkowych wymiarw teoria superstrun
umoliwia fizykom poczenie praw kwantowych oraz grawitacji w jedn, w
miar uporzdkowan struktur. Z drugiej strony wszystko, co naukowcy maj
do powiedzenia na temat tej teorii, zaczyna brzmie na tyle niepokojco dla
laika, e gdyby usysza to od nieznajomego na awce w parku, to na wszelki
wypadek zmieniby awk. Oto jak fizyk Michio Kaku wyjania struktur
wszechwiata z perspektywy superstrun:
Struna heterotyczna jest zamknit strun z dwoma typami drga, zgodnie
i przeciwnie do kierunku ruchu wskazwek zegara, ktre s traktowane
oddzielnie. Drgania zgodne z kierunkiem ruchu wskazwek zegara odbywaj si
w dziesicio wymiarowej przestrzeni, natomiast drgania w przeciwnym
kierunku wypeniaj dwudziestoszeciowymiarow przestrze, w ktrej
szesnacie wymiarw ulego kompaktyfikacji (jak pamitamy, w oryginalnej,
piciowymiarowej przestrzeni Kaluzy pity wymiar by skompaktyfikowany
przez zwinicie do okrgu) *
I tak dalej, na 350 stronach.
 Teoria strun zrodzia jeszcze dalej idc hipotez, zwan teori M 25, ktra
rozpatruje obiekty zwane membranami - lub po prostu branami w argonie
fizykw. Obawiam si, e w tym miejscu na drodze do wiedzy znajduje si
przystanek, na ktrym wikszo z nas wysiada. Na koniec jeszcze cytat z New
York Timesa wyjaniajcy czytelnikom powstawanie bran tak prostym
jzykiem, jak to tylko moliwe:
Ekpyrotyczny proces zaczyna si w nieskoczonej przeszoci od pary
paskich pustych bran, umieszczonych rwnolegle do siebie w zakrzywionej
piciowymiarowej przestrzeni [...]. Dwie brany, ktre tworz ciany pitego
wymiaru, mogy pojawi si z nicoci jako kwantowa fluktuacja w jeszcze
bardziej odlegej przeszoci, a nastpnie si rozsuny26.
Nic doda, nic uj. Nic nie zrozumie. Nawiasem mwic, okrelenie
ekpyrotyczny pochodzi od greckiego sowa oznaczajcego poar.
Sprawy zaszy tak daleko, e, jak zauway Paul Davies w Natur, z
punktu widzenia laika niemal nie sposb odrni normalnych dziwakw od
zwyczajnych czubkw27. Problem zaistnia w ciekawy sposb 28 jesieni 2002
roku, gdy dwaj francuscy fizycy, Igor i Griszka Bogdanovo-wie, wymylili
ambitn teori obejmujc takie pojcia, jak urojony czas oraz warunek
Kuba-Schwingera-Martina i opisujc nico, ktra bya wszechwiatem przed
wielkim wybuchem, w okresie, ktry zawsze uwaany by za niepoznawalny
(poniewa poprzedza narodziny fizyki i jej waciwoci).
Niemal natychmiast wrd fizykw rozgorzaa dyskusja, czy teoria braci
Bogdanovw jest pozbawion sensu paplanin, dzieem geniuszu, kpin, czy
oszustwem. Z naukowego punktu widzenia jest ewidentnie kompletnym
nonsensem - powiedzia New York Timesowi fizyk Peter Woit z Columbia
University - lecz w dzisiejszych czasach to jeszcze nie wyrnia jej spord
sporej czci caej literatury.
Karl Popper, ktrego Steven Weinberg okreli mianem dziekana
wspczesnych filozofw nauki, zasugerowa niegdy, e w rzeczywistoci
ostateczna teoria fizyczna moe nie istnie29, lecz kade wyjanienie bdzie
wymaga dalszego wyjanienia, dajc w efekcie nieskoczony cig coraz
bardziej fundamentalnych zasad. Inna moliwo polega na tym, e taka
wiedza moe po prostu by poza zasigiem naszych umysw. Na szczcie,
jak dotd nie wydaje si, abymy osignli szczyt naszych intelektualnych
moliwoci30 - napisa Steven Weinberg w ksice Dreams of a Fina Theory,
Niemal na pewno dziedzina ta bdzie wiadkiem dalszych postpw ludzkiej
myli i niemal na pewno myli te bd poza zasigiem wikszoci z nas.
Podczas gdy fizycy w dwudziestym wieku ze zdumieniem spogldali w
mikrowiat, astronomowie z rwnym zdumieniem odkrywali wszechwiat w
skali makro.
Gdy ostatnio spotkalimy Edwina Hubblea, stwierdzi on, e prawie
wszystkie galaktyki w naszym polu widzenia uciekaj od nas, a ich odlegoci
oraz prdkoci ucieczki s do siebie proporcjonalne; im dalej od nas galaktyka
jest pooona, tym szybciej si od nas oddala. Hubble wyrazi to w postaci
prostego rwnania, Hq = v/d (gdzie Ho jest sta, v prdkoci galaktyki, a d jej
odlegoci od nas), //ojest znana jako staa Hubblea, a cao jako prawo
Hubblea. Dziki swemu rwnaniu Hubble obliczy wiek wszechwiata,
uzyskujc wynik okoo 2 miliardw lat31, rezultat do kopotliwy, poniewa
pod koniec lat dwudziestych przybywao coraz wicej dowodw, e we
wszechwiecie istnieje wiele starszych obiektw - wliczajc prawdopodobnie
Ziemi. Ucilanie wyniku Hubblea stao si jednym z celw kosmologii.
Niemal jedyn sta cech staej Hubblea jest panujca wrd
astronomw niezgoda co do jej wartoci. W 1956 roku astronomowie odkryli, e
gwiazdy zmiennne, cefeidy, s bardziej zmienne, ni pocztkowo sdzono -
istniej dwa rodzaje cefeid, a nie jeden. Musieli powtrnie przeliczy wyniki
obserwacji i uzyskali now warto dla wieku wszechwiata, mieszczc si
gdzie midzy 7 i 20 miliardami lat32 - niezbyt precyzyjny wynik, ale na tyle
duy, e przynajmniej obejmowa wiek Ziemi.
 W pniejszych latach rozgorzaa dysputa, trwajca waciwie do dzi 33,
midzy Allanem Sandageem, nastpc Hubblea w Mount Wilson, a Gerardem
de Vaucouleurs, pochodzcym z Francji astronomem z University of Texas.
Sandage, po wielu latach obserwacji i oblicze, otrzyma dla staej Hubblea
warto 50, co przekada si na wiek wszechwiata rwny 20 miliardom lat. De
Vaucouleurs by rwnie pewny swego, lecz jego wynik wynosi 100*, co
oznaczao rozmiary oraz wiek wszechwiata o poow mniejsze, ni sdzi
Sandage - 10 miliardw lat. Kolejny zwrot nastpi w 1994 roku, gdy zesp z
Camegie Observatories w Kalifornii, wykorzystujc obserwacje wykonane za
pomoc Teleskopu Hubblea, ogosi, e wszechwiat moe by jeszcze modszy
- zaledwie 8 miliar
* Masz oczywicie prawo si dziwi, co dokadnie oznacza staa rwna
50 lub staa rwna 100. Przy obliczaniu wartoci staej Hubblea
astronomowie stosuj oczywicie astronomiczne jednostki miary, jednak nie
uywaj do tego lat wietlnych, lecz parsekw (nazwa jednostki jest skrtem od
sw parallax i second [paralaksa i sekunda]). Parsek jest oparty na powszechnej
w astronomii mierze, zwanej paralaks gwiazdow, i odpowiada mu 3,26 roku
wietlnego. Naprawd due odlegoci, take porwnywalne z rozmiarami
caego wszechwiata, s podawane w megaparsekach: I megaparsek = 1 milion
parsekw. Sta Hubblea podaje si w jednostkach rwnych kilometrowi na
sekund na megaparsek. Warto staej rwna S0 oznacza wic 50 kilometrw
na sekund na megaparsek. Dla wikszoci z nas jest to oczywicie rwnie
trudne do wyobraenia jak pozostae miary stosowane w astronomii. dw lat;
nawet sami autorzy tego wyniku przyznali, e niektre gwiazdy s starsze. W
lutym 2003 roku zesp z NASA34 oraz z orodka Goddard Space Flight Center
w stanie Maryland, korzystajc z obserwacji wykonanych przez Wilkinson
Microwave Anisotropy Probe, ogosi, e wiek wszechwiata wynosi 13,7
miliarda lat plus minus 100 milionw lat. Wikszo astronomw wydaje si
obecnie akceptowa ten wynik.
 Trudnoci w obliczaniu wieku wszechwiata bior si std, e istniej
pewne obszary podlegajce interpretacji. Wyobra sobie, e stoisz w nocy na
polu i usiujesz zmierzy, jak daleko od ciebie pooone s dwie elektryczne
arwki. Stosujc wzgldnie proste astronomiczne metody pomiarowe, moesz
do atwo sprawdzi, e arwki maj jednakow moc i e jedna z nich jest,
powiedzmy, o 50 procent bardziej oddalona. Nie moesz jednak by pewien, czy
blisza z nich ma moc dajmy na to 58 watw i jest oddalona o 37 metrw, czy
te moc wynosi 61 watw, a odlego 36,5 metra. Dodatkowo musisz take
uwzgldni znieksztacenia wiata spowodowane przez atmosfer Ziemi, przez
py midzygwiezdny, przez wiato innych gwiazd znajdujcych si w tle oraz
wiele innych czynnikw. W rezultacie twoje obliczenia s oparte na serii
zazbiajcych si zaoe, z ktrych kade moe by rdem bdu. Istnieje
take problem dostpu do kosztownych teleskopw, a pomiary przesuni ku
czerwieni s znane z czasochonnoci. Nierzadko jeden pomiar trwa ca noc. W
rezultacie astronomowie byli niekiedy zmuszeni (lub skonni) do wycigania
wnioskw z wyjtkowo skpych danych. Jak uj to dzienikarz Geoffrey Carr,
mamy w kosmologii Mount Everest teorii oparty na krecim kopczyku
danych33, a Martin Rees nastpujco wyrazi podobne przekonanie: Nasze
obecne zadowolenie [ze stanu naszego zrozumienia] odzwierciedla raczej
ubstwo danych ni doskonao teorii36.
Tak si skada, e niepewno dotyczy zarwno wzgldnie bliskich
obiektw, jak i najdalszych kracw wszechwiata. Jak pisze Donald
Goldsmith, gdy astronomowie mwi, e galaktyka M87 jest oddalona o 60
milionw lat wietlnych, w rzeczywistoci maj na myli 37, e odlego mieci
si gdzie midzy 40 i 90 milionami lat wietlnych (lecz rzadko zwracaj na to
uwag szerszej publicznoci), co niezupenie oznacza to samo. W skali caego
wszechwiata niepewnoci ulegaj oczywicie odpowiedniemu powikszeniu.
Niezalenie od splendoru otaczajcego najnowsze doniesienia daleko nam
jeszcze do penej jednomylnoci.
 Jedna z niedawno ogoszonych teorii sugeruje, e wszechwiat nie jest a
tak duy, jak nam si wydaje; gdy spogldamy daleko w przestrze, niektre z
obserwowanych galaktyk mog by w rzeczywistoci jedynie zudzeniami,
widmami powstaymi na skutek odbicia wiata.
Faktem jest, e nie wiemy jeszcze wielu rzeczy, nawet na cakiem
fundamentalnym poziomie, na przykad z czego zbudowany jest wszechwiat.
Gdy naukowcy licz ilo materii niezbdn do utrzymania galaktyk w caoci,
zawsze otrzymuj beznadziejnie zaniony wynik. Okazuje si, e co najmniej 90
procent wszechwiata, a moe nawet 99 procent skada si z ciemnej materii
Fritza Zwickyego, ktra z natury rzeczy jest dla nas niewidoczna. Troch
irytujca jest myl, e yjemy we wszechwiecie, ktrego wikszej czci nie
moemy zobaczy, lecz tak si wanie sprawy maj. Moemy si przynajmniej
pociesza, e mamy dwch podejrzanych, o do interesujcych nazwach:
jednym z nich jest WIMP* (czyli czstki niewidocznej materii pozostae po
wielkim wybuchu), drugim MACHO** (okrelenie obejmujce czame dziury,
brzowe kary oraz inne bardzo sabo wiecce gwiazdy).
Fizycy czstek raczej faworyzuj czstki, WIMP-y, natomiast astrofizycy
preferuj gwiezdne wyjanienie ciemnej materii, czyli MACHO. MACHO przez
pewien czas prowadziy w rywalizacji, lecz nie znaleziono ich w wystarczajcej
iloci, wic ostatnio wicej uwagi powica si WIMP-om, aczkolwiek w ich
przypadku istnieje pewien problem, mianowicie dotychczas nie znaleziono ani
jednego. Z natury swej s to czstki sabo oddziaujce, wic bardzo trudno je
zidentyfikowa (jeli w ogle istniej). Promieniowanie kosmiczne powoduje
zbyt silne zakcenia przy prbach identyfikacji WIMP-w, wic w ich
poszukiwaniu naukowcy musz zej bardzo gboko pod ziemi (kilometr pod
powierzchni gruntu promieniowanie kosmiczne jest okoo miliona razy sabsze
ni na powierzchni). Nawet jeeli uwzgldni si wszystkie odkryte formy
ciemnej
* Gra sw: wimp oznacza miczaka lub sabeusza. (Weakly Interacting
Massive Par-ticles - Sabo Oddziaujce Masywne Czstki). W terminologii
komputerowej WIMP oznacza skrt od sw window, icon, menu, pointing
device, co cznie stanowi synonim graficznego interfejsu uytkownika. W
argonie komputerowym terminem wimp okrela si osob, ktra potrafi
posugiwa si komputerem wycznie za pomoc w/w graficznego interfejsu,
natomiast tradycyjny sposb komunikacji, za pomoc klawiatury i wiersza
polece, przekracza jej moliwoci (przyp. tum.).
* MAssive Compact Halo Object. Gra sw: macho oznacza silnego
faceta - przeciwiestwo miczaka lub sabeusza (przyp. tum.). materii, w
bilansie wci brakuje dwch trzecich wszechwiata38, jak uj to pewien
komentator. Na razie rwnie dobrze moglibymy nazwa je DUNNOS*.
Najnowsze obserwacje wydaj si wskazywa, e galaktyki nie tylko
oddalaj si od nas, lecz tempo ich ucieczki ulega przyspieszeniu, co stanowi
do zaskakujcy i nieoczekiwany rezultat. Gdyby tak byo w rzeczywistoci,
mogoby to oznacza, e wszechwiat jest wypeniony nie tylko przez ciemn
materi, lecz rwnie przez ciemn energi, ktr naukowcy okrelaj take
mianem energii prni lub kwintesencj. Czymkolwiek ona jest, wydaje si, e
napdza ekspansj wszechwiata, gdy w inny sposb nie daje si wytumaczy
przyspieszenia ekspansji. Hipoteza ciemnej energii przewiduje, e pusta
przestrze nie jest bynajmniej taka pusta39, lecz wypeniona czstkami i
antyczstkami materii, ktre pojawiaj si z niczego i niemal natychmiast
znikaj, a ich czny efekt jest taki, e przyspieszaj ekspansj wszechwiata.
Jakkolwiek niewiarygodnie to brzmi, jednak jest prawd, e wszystko to
rozwizuje staa kosmologiczna40, pewien matematyczny element, ktry Einstein
wczy do rwna oglnej teorii wzgldnoci, aby powstrzyma domnieman
ekspansj wszechwiata, ktrej nikt wwczas nie podejrzewa. Einstein nazwa
sta kosmologiczn najwiksz pomyk swego ycia, a teraz okazuje si, e
by moe mia jednak racj.
Z tego wszystkiego wynika wniosek, e yjemy otoczeni przez gwiazdy,
ktrych odlegoci od nas i od siebie nawzajem nie znamy; we wszechwiecie,
ktrego wieku nie potrafimy dokadnie obliczy; wypenionym przez materi,
ktrej nie potrafimy zidentyfikowa; funkcjonujcym zgodnie z prawami
przyrody, ktre nie w peni rozumiemy.
Po tej raczej mao uspokajajcej uwadze wrmy na nasz planet i
zajmijmy si czym, co rozumiemy, aczkolwiek zapewne nie jest zaskakujca
informacja, e nie w peni, a nawet to, co rozumiemy, jest cakiem wieej daty.
* Dark Unknown Nonreflective Nondetectable Objccts Somewhere -
Ciemne Nieznane Nieodbijajce Niewykrywalne Obiekty Gdzie. Gra sw:
dunno stanowi argonowy odpowiednik zwrotu don/ know, oznaczajcego nie
wiem. DUNNOS - liczba mnoga od DUNNO (przyp. tum.).
 Rozdzia 12

ZIEMIA SI PORUSZA

Niedugo przed sw mierci w 1955 roku Albert Einstein napisa krtk, acz
entuzjastyczn przedmow do ksiki Earth s Shifting Crust: A Key to Some
Basic Problems of Earth Science. Jej autorem by geolog Charles Hapgood,
ktry stanowczo i zdecydowanie rozprawi si z ide ruchu kontynentw. Piszc
z pozycji pobaliwej drwiny1, Hapgood stwierdza, e kilka naiwnych dusz
zauwayo pozorne podobiestwo ksztatw midzy pewnymi kontynentami.
Wydaje im si, e Ameryka Poudniowa mogaby pasowa do Afryki i tak
dalej [...]. Twierdzi si nawet, e formacje ska po obu stronach Atlantyku
pasuj do siebie.
Hapgood kategorycznie odrzuci wszelkie tego rodzaju pomysy,
zwracajc uwag, e geolodzy K.E. Caster i J.C. Mendes wykonali zakrojone na
szerok skal prace polowe po obu stronach Atlantyku i stwierdzili bez
jakichkolwiek wtpliwoci, e nie ma adnych podobiestw. Bg jeden wie,
jakie odkrywki badali panowie Caster i Mendes, poniewa w rzeczywistoci
liczne formacje po obu stronach Atlantyku nie tylko s podobne, lecz stote
same formacje.
Idee i wnioski wycigane na podstawie podobiestw midzy
kontynentami nie byy jednak zbyt popularne wrd geologw w czasach
Hapgooda. Teori, ktr Hapgood zdezawuowa w swojej ksice, po raz
pierwszy wysun w 1908 roku amerykaski geolog amator Frank Bursley
Taylor. Taylor pochodzi z bogatej rodziny i by niezaleny od wszelkich
akademickich uwarunkowa, wic mg prowadzi niekonwencjonalne badania.
By jednym z wielu ludzi, ktrzy sdzili, e podobiestwo linii brzegowej
Afryki i Ameryki Poudniowej nie jest dzieem przypadku. Taylor sformuowa
ide, zgodnie z ktr kontynenty niegdy stykay si ze sob, i zasugerowa - jak
si okazao, susznie - e acuchy grskie na Ziemi to skutek zderzania
kontynentw. Nie znalaz jednak wielu dowodw, a jego teoria zostaa uznana
za zbyt ekstrawaganck, aby traktowa j powanie.
Teori Taylora potraktowa powanie niemiecki meteorolog z
uniwersytetu w Marburgu, Alfred Wegener. Zbada on liczne przypadki
anomalii wystpujcych wrd wspczesnych rolin oraz zwierzt kopalnych,
ktre trudno byo wytumaczy na gruncie standardowego modelu historii
Ziemi, i zda sobie spraw, e bardzo niewiele z tych zjawisk ma sens w ramach
konwencjonalnej interpretacji. Szcztki kopalnych gatunkw zwierzt czsto
wystpoway po dwch stronach oceanw, ewidentnie za szerokich do
przepynicia. Wegener zastanawia si, w jaki sposb torbacze przedostay si z
Ameryki Poudniowej do Australii. Dlaczego identyczne limaki wystpoway
w Skandynawii i w Nowej Anglii? I wreszcie, w jaki sposb mona
wytumaczy pokady wgla oraz inne pozostaoci se mi tropikalnego klimatu
w tak zimnych miejscach jak Spitsbergen, ponad 600 kilometrw na pnoc od
Norwegii, jeeli w jaki sposb nie migroway one z cieplejszych obszarw?
Wegener sformuowa teori, zgodnie z ktr ziemskie kontynenty
istniay niegdy jako jeden ld (nazwa go Pange), na ktrym flora i fauna
mogy si swobodnie przemieszcza, zanim zostay rozdzielone i zaczy
dryfowa w kierunku swojego obecnego pooenia. Wegener opublikowa swoj
ide w ksice zatytuowanej Die Entstehung der Kontinente und Ozeane.
Niemieckie wydanie ukazao si w 1912 roku, a angielskie tumaczenie, The
Origin of Continents and Oceans, trzy lata pniej, mimo e w tym czasie
wybucha pierwsza wojna wiatowa.
Dopki trwaa wojna, teoria Wegenera nie wywoaa wikszego
zainteresowania, lecz w 1920 roku, gdy opublikowa poprawione i rozszerzone
wydanie, szybko staa si przedmiotem oywionej dyskusji. Wszyscy si
zgadzali, e kontynenty si poruszay, ale pionowo, a nie poziomo. Pionowe
ruchy kontynentw, w ramach koncepcji zwanej izostazj, stanowiy kanon
geologicznej wiedzy dla caych pokole, chocia nie istniaa adna dobra teoria,
ktra tumaczyaby przyczyny oraz mechanizmy tych procesw. Jedna z idei,
ktra przetrwaa w podrcznikach jeszcze do czasw, gdy chodziem do szkoy,
opieraa si na koncepcji pieczonego jabka, sformuowanej przez Austriaka
Eduarda Suessa tu przed kocem dziewitnastego wieku. Wedug jego teorii,
gdy gorca planeta si schodzia, na jej powierzchni powstaway zmarszczki,
podobnie jak na skrce pieczonego jabka, tworzc baseny oceanw oraz
acuchy grskie. Hipoteza Suessa ignorowaa wczeniejsze prace Jamesa
Huttona, ktry wykaza, e taki statyczny ukad zostaby prdzej czy pniej
zredukowany do pozbawionej wszelkich nierwnoci sferoidy, poniewa erozja
zniosaby wszystkie wzniesienia i wypeniaby zagbienia. Na pocztku
dwudziestego wieku pojawi si take problem, ujawniony przez Rutherforda i
Soddyego, e ziemskie pierwiastki stopniowo uwalniaj olbrzymie rezerwy
energii, o wiele za due, aby dopuci do procesw ochadzania i kurczenia
sugerowanych przez Suessa. Tak czy inaczej, gdyby teoria Suessa bya
prawdziwa, gry byyby jednorodnie i rwnomiernie rozoone na caej
powierzchni Ziemi i miayby mniej wicej taki sam wiek; rozkad gr na Ziemi
ewidentnie nie jest rwnomierny, a w pocztkach dwudziestego wieku byo ju
wiadomo, e niektre acuchy grskie, na przykad Ural i Appalachy, s o setki
milionw lat starsze od innych, na przykad od Alp i Gr Skalistych. Stopniowo
stawao si jasne, e nadchodzi pora na now teori, lecz Alfred Wegener nie
by niestety osob, od ktrej geolodzy chcieliby si jej uczy.
Po pierwsze, jego radykalne pogldy kwestionoway najbardziej
fundamentalne elementy ich dyscypliny, co rzadko stanowi skuteczny sposb na
przychylne nastawienie audytorium. Takie wyzwanie byoby dostatecznie
bolesne ze strony zawodowego geologa, lecz Wegener nie mia wyksztacenia
geologicznego. By meteorologiem, do diaska! Niemieckim meteorologiem,
czowiekiem od przepowiadania pogody. To nie byy uleczalne niedostatki.
 Geolodzy uyli wszelkich dostpnych rodkw, aby podway jego
dowody i odrzuci sugestie. Aby obej problem podobiestw szcztkw
kopalnych, postulowali ismienie dawnych mostw ldowych wszdzie, gdzie
tylko byy potrzebne2. Gdy okazao si, e Hipparion, kopalny ko, y w tym
samym czasie we Francji oraz na Florydzie, most ldowy zosta poprowadzony
w poprzek Atlantyku. Gdy stwierdzono, e dawne tapiry yy rwnoczenie w
Ameryce Poudniowej oraz w poudniowo-wschodniej Azji, rwnie tam zosta
poprowadzony most ldowy. Niebawem mapy prehistorycznych mrz byy
pene hipotetycznych mostw ldowych, od Ameryki Pnocnej do Europy, od
Brazylii do Afryki, od poudniowo-wschodniej Azji do Australii, od Australii do
Antarktydy. Te wygodne poczenia nie tylko wyrastay wszdzie tam, gdzie
zaistniaa potrzeba przeniesienia ywego organizmu z jednego ldu na inny, lecz
take posusznie znikay, nie pozostawiajc ani ladu swej obecnoci. Istnienia
adnego z tych mostw nie potwierdza oczywicie choby niky dowd - w
przypadku tak ewidentnie bdnych hipotez trudno o dowody - lecz stanowiy
one geologiczn ortodoksj przez nastpne pwiecze.
Nawet mosty ldowe nie mogy jednak wyjani wszystkiego3. Pewien
gatunek trylobita, dobrze znany w Europie, zosta take znaleziony na Nowej
Fundlandii... lecz tylko z jednej strony. Nikt nie potrafi przekonujco wyjani,
w jaki sposb zdoa pokona 3000 kilometrw oceanu, a nie znalaz sposobu na
przedostanie si na drug stron trzystukilometrowej wyspy. Jeszcze bardziej
niewytumaczalne i niewygodne okazay si terytorialne upodobania innego
gatunku trylobitw, ktry zosta znaleziony w Europie i na pacyficznym
skrawku pnocno-zachodniej Ameryki, lecz nigdzie indziej pomidzy tymi
dwoma obszarami, co wymagaoby mostu, ale nie ldowego, tylko
powietrznego. Mimo to jeszcze w 1964 roku Encyclopaedia Britannica - w
dyskusji na temat konkurencyjnych teorii - wanie hipotezie Wegenera
zarzucaa, e jest pena licznych, powanych trudnoci teoretycznych4.
Wegener popenia oczywicie bdy. Stwierdzi na przykad, e Grenlandia
przemieszcza si na zachd w tempie okoo 1,6 kilometra na rok, co jest
oczywistym nonsensem (tempo take mierzy si raczej w centymetrach na rok).
Przede wszystkim jednak nie potrafi poda przekonujcego wyjanienia, w jaki
sposb masy ldowe si przemieszczaj. Akceptujc jego teori, naleao
rwnoczenie przyj do wiadomoci, e potne kontynenty w jaki sposb
przepychay si przez tward skorup Ziemi, niczym pug przez pole, nie
zostawiajc jednak adnej bruzdy. Za pomoc wczenie znanych zjawisk w
aden sposb nie dao si wyjani, co napdza te potne ruchy.
Sugestia przysza ze strony Arthura Holmesa, angielskiego geologa, ktry
w znacznym stopniu przyczyni si do wyznaczenia wieku Ziemi. Holmes by
pierwszym naukowcem, ktry zda sobie spraw, e ciepo wydzielane przez
radioaktywne pierwiastki moe wywoywa prdy konwekcyjne wewntrz
Ziemi, ktre, przynajmniej teoretycznie, powinny by dostatecznie silne, aby
popycha kontynenty po powierzchni. W 1944 roku Holmes opublikowa
podrcznik Principles of Physical Geology. Sformuowa w nim teori dryfu
kontynentalnego, ktra w zasadniczej czci pozostaje suszna do dzisiaj, a sam
podrcznik sta si bardzo popularnym i wpywowym rdem. W swoim czasie
bya to jednak bardzo radykalna sugestia i spotkaa si z powszechn krytyk,
zwaszcza w Stanach Zjednoczonych, gdzie opozycja wobec koncepcji dryfu
utrzymywaa si duej ni gdziekolwiek indziej. Jeden z tamtejszych krytykw
martwi si zupenie powanie, i Holmes przedstawi swoje argumenty tak
jasno i przekonujco, e studenci mog rzeczywicie da si przekona 5. Jednak
poza Ameryk teoria Holmesa stopniowo zdobywaa uznanie i ostrone popar-P
cie. W 1950 roku gosowanie na dorocznej konferencji Britisb Association for
the Advancement of Science wykazao, e okoo poowy uczestnikw akceptuje
ide dryfu kontynetalnego6 (wkrtce potem Hapgood cytowa wynik gosowania
jako dowd, e brytyjscy geolodzy dali si uwie niefortunnej idei). Sam
Holmes nie by w peni przekonany do susznoci swej teorii i w 1952 roku
wyzna: Nigdy nie uwolniem si od uporczywego uprzedzenia wobec teorii
kontynentalnego dryfu; w moich geologicznych kociach, jeeli mona tak
powiedzie, tkwio poczucie, e to do fantastyczna hipoteza7.
Kontynentalny dryf nie by cakowicie pozbawiony poparcia nawet w
Stanach Zjednoczonych. Popiera go Reginald Day z Harvardu, lecz by to ten
sam Day, ktry wysun hipotez, e Ksiyc powsta w wyniku kosmicznego
zderzenia, wic jego idee byy uwaane za interesujce, ale nieco zbyt
ekscentryczne, aby traktowa je w peni powanie. Wikszo amerykaskich
naukowcw pozostawaa przy przekonaniu, e kontynenty zawsze zajmoway
swe obecne pozycje, a ich powierzchniowe struktury powstay w wyniku innych
procesw ni poziome przemieszczenia.
Geolodzy pracujcy dla firm naftowych od dawna wiedzieli 8, e
poszukiwania ropy warto prowadzi tam, gdzie wystpuj dokadnie takie ruchy
powierzchniowe Jakie przewiduje tektonika pyt. Lecz geolodzy z firm
petrochemicznych nie pisz artykuw naukowych, tylko szukaj ropy.
Pozosta jeszcze jeden powany problem z teoriami dotyczcymi Ziemi,
ktrego nikt nie rozwiza ani nawet nie poruszy, a mianowicie kwestia, co si
stao z osadami. Kadego roku ziemskie rzeki nios do mrz olbrzymie iloci
produktw erozji, na przykad 500 milionw ton wapnia. Jeeli pomnoy si
tempo, z jakim materia ten jest deponowany na dnie mrz, przez geologiczny
czas, w ktrym proces zachodzi, otrzymuje si do niepokojcy wynik: na dnie
oceanw powinno by okoo 20 kilometrw osadw. Inaczej mwic, dna
oceanw powinny obecnie znajdowa si na znacznej wysokoci ponad tak
zwanym poziomem morza. Pocztkowo naukowcy uporali si z tym paradoksem
w najprostszy moliwy sposb - zignorowali go - lecz w pewnym momencie
musieli si nim zaj.
W czasie drugiej wojny wiatowej jednym z amerykaskich okrtw
transportowych, USS Cape Johnson, dowodzi mineralog z Princeton
University, Harry Hess. Okrt by wyposaohy w nowiutki egzemplarz
najlepszego wwczas modelu echosondy9, urzdzenia do pomiarw gbokoci,
ktrego gwnym przeznaczeniem byo uatwienie manewrowania w trakcie
ldowania wojsk na plaach. Hess zda sobie spraw, e jego echosonda rwnie
dobrze moe posuy do czysto naukowych celw i nigdy jej nie wycza, ani
na penym morzu, ani nawet w trakcie bitew. Odczyty, jakie uzyska, okazay si
zupenie nieoczekiwane. Gdyby dna oceanw byy bardzo stare, jak wszyscy
sdzili, powinny by przykryte grub warstw osadw, podobnie jak mu
pokrywa dno rzeki lub jeziora. Lecz dane Hessa wskazyway, e na dnie oceanu
jest wszystko, tylko nie gadkie poacie odwiecznych osadw - s tam kaniony,
rowy, szczeliny, wulkaniczne wzgrza, ktre Hess nazwa gujotami 10, od
nazwiska geologa z Princeton, Arnolda Guyota. Wszystkie te odkrycia
stanowiy zagadk, lecz Hess mia wojn do wygrania, wic odoy te myli na
pniej.
Po wojnie wrci do zaj dydaktycznych na Princeton, ale tajemnice
morskiego dna nie przestaway zaprzta jego umysu. Tymczasem w latach
pidziesitych oceanografowie zaczli prowadzi zakrojone na coraz szersz
skal badania dna mrz i odkryli jeszcze wiksz niespodziank:
najpotniejszy i najbardziej rozlegy acuch grski na Ziemi, pooony w
przewaajcej czci pod wod, uoony wzdu linii biegncej po dnie oceanw
i przypominajcy wzr na pice tenisowej. Poczynajc od Islandii, biegnie on na
poudnie po dnie Atlantyku, wok poudniowego koca Afryki, w poprzek
Oceanu Indyjskiego, po czym poniej Australii wychodzi na Pacyfik; tam
wykonuje zygzak, pocztkowo kierujc si wprost na Baja Califomia, aby
nastpnie wystrzeli wzdu zachodniego wybrzea Stanw Zjednoczonych w
kierunku Alaski. Od czasu do czasu niektre z jego szczytw wystajnad
powierzchni wody, na przykad Azory i Wyspy Kanaryjskie na Atlantyku,
Hawaje na Pacyfiku, lecz w wikszoci pozostaje gboko pod tysicami sni
sonych mrz, nieznany i nieoczekiwany. Gdy dodano dugoci wszystkich jego
odgazie, okazao si, e caa sie rozciga si na 75 000 kilometrw.
Niektre, lecz bardzo nieliczne fragmenty byy znane wczeniej. Ludzie
ukadajcy w dziewitnastym wieku podmorskie kable zdawali sobie spraw z
istnienia pewnego rodzaju wzniesienia na rodku Atlantyku, lecz rozciga
natura oraz skala acucha podmorskich gr stanowia cakowite zaskoczenie.
Co wicej, acuch obfitowa w trudne do wyjanienia fizyczne anomalie.
Wzdu Grzbietu rdatlantyckiego biegnie kanion - ryft - o szerokoci
sigajcej 20 kilometrw i dugoci 19 000 kilometrw. Jego istnienie zdawao
si sugerowa, e Ziemia rozszczepia si wzdu szww, jak orzech wyaniajcy
si ze skorupki. Byo to absurdalne i niepokojce przypuszczenie, lecz dowody
byy niepodwaalne.
W 1960 roku wykonano badania prbek dna i okazao si, e dno oceanu
jest cakiem mode na rodku Atlantyku, lecz staje si coraz starsze w miar
oddalania si od rodka na wschd lub na zachd. Harry Hess doszed do
wniosku, e moe to oznacza tylko jedn rzecz: po obu stronach centralnego
ryfu tworzy si nowa skorupa, ktra jest nastpnie odpychana na boki, a na jej
miejsce przychodzi kolejna porcja. Dno Atlantyku skada si z dwch pasw
transmisyjnych, z ktrych jeden przenosi skorup w kierunku Ameryki
Pnocnej, a drugi w kierunku Europy. Proces sta si znany jako rozszerzanie
dna morskiego.
Gdy skorupa dociera do celu swej podry na granicy kontynentu,
zanurza si ponownie w gb Ziemi, w procesie zwanym subdukcj. To odkrycie
wyjania, co si stao z osadami - zostay zwrcone do wntrza Ziemi - oraz
tumaczy wzgldnie mody wiek dna oceanw. Nigdzie nie znaleziono
dowodw, aby dno oceanu miao wicej ni okoo 175 milionw lat, co byo o
tyle dziwne, e wiek kontynentalnych ska czsto liczy si w miliardach lat.
Hess znalaz rozwizanie. Oceaniczne skay istniej tylko tak dugo, ile potrzeba
czasu, aby mogy dotrze do brzegu. Bya to pikna teoria, ktra wiele
wyjaniaa, wic Hess rozwin swoje argumenty w publikacji, ktra jednak
zostaa niemal powszechnie zignorowana. Niekiedy wiat nie jest gotowy na
przyjcie dobrej idei.
 W tym czasie dwaj inni badacze, pracujcy niezalenie od siebie,
dokonali uderzajcego odkrycia opartego na pewnych dziwnych faktach z
historii Ziemi opisanych kilkadziesit lat wczeniej przez francuskiego fizyka,
Bernarda Brunhesa. Brunhes odkry, e ziemskie pole magnetyczne od czasu do
czasu zmienia kierunek, a zapis tych zmian jest utrwalony w pewnych typach
ska. W szczeglnoci malekie krysztay rudy elaza ustawiaj si wzdu
aktualnego kierunku pola magnetycznego w momencie formowania si skay, po
czym - gdy skaa, w ktrej s zanurzone, ostygnie i stwardnieje - pozostaj na
zawsze ustawione w tym kierunku. W rezultacie pamitaj kierunek pola
magnetycznego z czasw, gdy powstawaa ich macierzysta skaa. Przez wiele lat
odkrycie to stanowio jedynie ciekawostk, lecz gdy w latach pidziesitych
Patrick Blackett z University of London oraz S.K. Runcom z University of
Newcastle zbadali ukad
192 pl magnetycznych wmroonych w brytyjskie skay, doznali -
ogldnie mwic - wstrzsu. Wyniki wskazyway, e w pewnym okresie w
przeszoci Brytania krcia si wok osi oraz przemieszczaa w kierunku
pnocnym, jakby urwaa si z uwizi. Co wicej, gdy sporzdzili mapy z
ukadami pl magnetycznych Europy oraz Ameryki z tego samego okresu,
odkryli, e pasuj do siebie jak dwie powki przecitej kartki papieru. To byo
niesamowite, lecz rwnie te odkrycia zostay zignorowane.
Wszystkie nici poczy w kocu geofizyk Drummond Matthews z
Cambridge University oraz jego doktorant Fred Vine. W 1963 roku, na
podstawie bada pl magnetycznych dna Oceanu Atlantyckiego, wykazali oni,
e dna oceanw przemieszczaj si dokadnie w taki sposb, jak sugerowa
Hess, oraz e kontynenty take s w ruchu. Pechowy kanadyjski geolog,
Lawrence Morley, doszed do takiej samej konkluzji mniej wicej w tym samym
czasie, lecz nie mg znale nikogo, kto chciaby opublikowa jego artyku. Do
historii przeszed afront, jaki spotka go ze strony wydawcy czasopisma Journal
of Geophysical Research, ktry odrzuci rkopis z nastpujcym komentarzem:
Takie spekulacje stanowi interesujcy temat na przyjcie, lecz nie powinny
by rozpowszechniane pod egid powanego czasopisma naukowego. Pewien
geolog okreli to pniej jako prawdopodobnie najwaniejszy odrzucony
artyku z dziedziny nauk o Ziemi11.
Tak czy inaczej, era ruchomej skorupy w kocu nadesza. W 1964 roku
pod auspicjami Royal Society odbyo si w Londynie sympozjum, w ktrym
wzio udzia wielu spord najwaniejszych przedstawicieli nauk o Ziemi, i
nagle okazao si, e wszyscy si nawrcili. Uczestnicy sympozjum uzgodnili,
e Ziemia stanowi mozaik wzajemnie poczonych segmentw, a ich powolne
przepychanki s odpowiedzialne za wikszo geologicznych zjawisk na
powierzchni planety.
Okrelenie dryf kontynentalny zostao szybko zarzucone, gdy okazao
si, e caa skorupa jest w ruchu, a nie tylko kontynenty, lecz upyno troch
czasu, zanim zostaa uzgodniona nazwa dla poszczeglnych segmentw.
Pocztkowo nazywano je blokami skorupowymi, a niekiedy take
kamieniami brukowymi. Dopiero w 1968 roku, wraz z publikacj artykuu
trzech amerykaskich sejsmologw w czasopimie Journal of Geophysical
Research, segmenty otrzymay nazw, pod ktr s znane do dzisiaj: pyty. W
tym samym artykule nowa dziedzina zostaa nazwana tektonik pyt.
Stare idee nie umieraj tak atwo i nie wszyscy natychmiast si nawrci-
193 li na now nauk. Jeszcze w latach siedemdziesitych12 jeden z
najbardziej popularnych i wpywowych podrcznikw geologii, The Earth,
autorstwa czcigodnego Harolda Jeffreysa, zdecydowanie stwierdza, podobnie
jak w pierwszym wydaniu z 1924 roku, e tektonika pyt stanowi fizyczn
niemoliwo. Rwnie zdecydowanie odrzuca koncepcje konwekcji oraz
rozszerzania si dna morskiego. W 1980 roku, w Basin and Rang, John
McPhee zwrci uwag, e co smy amerykaski geolog nadal nie wierzy w
tektonik pyt13.
Dzisiaj wiemy, e powierzchnia Ziemi skada si z omiu do dwunastu
duych pyt14 (zalenie od tego, jak zdefiniuje si du pyt) oraz okoo
dwudziestu mniejszych; wszystkie one poruszaj si w rnych kierunkach i z
rnymi prdkociami. Niektre pyty s due i do mao aktywne, inne
mniejsze, lecz energiczne. Ich zwizki z ldami s niekiedy do przypadkowe,
a niekiedy rwnie do burzliwe. Na przykad pyta pnocnoamerykaska jest
znacznie wiksza ni kontynent, od ktrego wzia nazw. Jej zachodnia
krawd z grubsza pokrywa si z zachodnim wybrzeem kontynentu (i z tego
powodu obszar ten jest tak aktywny sejsmicznie - zachodz tam procesy
zderzania i zgniatania granic pyt), lecz cakowicie ignoruje wschodni brzeg i
rozciga si przez p Atlantyku, a po Grzbiet rdatlantycki. Islandia jest
podzielona na p, co czyni j w poowie Amerykank i w poowie Europejk.
Nowa Zelandia stanowi cz ogromnej pyty indyjsko-australijskiej, mimo e
nie ley nawet w pobliu Oceanu Indyjskiego. Podobnie sprawy si maj z
wikszoci pyt.
Zwizki midzy wspczesnymi i dawnymi ldami okazay si
niskoczenie bardziej skomplikowane, ni ktokolwiek mg przypuszcza 15.
Kazachstan by niegdy poczony z Norwegi i Now Angli. Jeden fragment
Staten Island, ale tylko fragment, jest europejski. Podobnie cz Nowej
Fundlandii. We do rki jaki kamyczek z play Massachusetts jego najbliszy
krewniak jest w Afryce. Wyyny Szkockie oraz wikszo Skandynawii s
zasadniczo amerykaskie. Cz pasma Shackletona na Antarktydzie
prawdopodobnie naleaa kiedy do Appalachw, obecnie pooonych na
wschodzie USA. Krtko mwic, skay lubi podrowa.
Nieustajce przepychanki powstrzymuj pyty przed sklejeniem w jedn,
nieruchom pyt. Zakadajc, e wszystko potoczy si dalej podobnie jak
obecnie, Atlantyk bdzie si rozszerza i w pewnym momencie przekroczy
rozmiary Pacyfiku. Wikszo Kalifornii oderwie si od reszty kontynentu i
stanie si czym w rodzaju lustrzanego odbicia Madagaskaru.
Afryka bdzie naciera na Europ, ciskajc po drodze Morze
rdziemne, a cakowicie je unicestwi, a nastpnie wypchnie do gry acuch
grski na miar Himalajw, rozcigajcy si od Parya do Kalkuty. Australia
skolonizuje wyspy po pnocnej stronie, tworzc ldowe poczenie z Azj w
postaci wskiego przesmyku. To sprzysze skutki zjawisk, ktre trwaj cay
czas, obecnie, take teraz, gdy czytasz t ksik. Kontynenty pyn jak licie na
jeziorze. Dziki pomiarom przy uyciu systemu GPS wiemy, e Europa i
Ameryka Pnocna oddalaj si od siebie mniej wicej z tak prdkoci, z jak
rosn paznokcie16 - okoo dwch metrw w cigu ludzkiego ycia. Jeeli ci si
nie spieszy, to moesz si przejecha z Los Angeles a do San Francisco. Nie
dostrzegamy zmian tylko dlatego, e za krtko yjemy, lecz to, co obecnie
widzimy, to tylko migawka, ukazujca ksztat kontynentw w cigu zaledwie
jednej dziesitej procenta historii Ziemi17.
Wrd czterech skalnych planet jedynie na Ziemi aktywnie funkcjonuje
tektonika pyt. Nie wiemy dlaczego. Nie jest to tylko kwestia rozmiarw lub
gstoci - Wenus jest niemal bliniaczo podobna do Ziemi zarwno pod
wzgldem rozmiarw, jak i gstoci, lecz mimo to nie ma tektoniki pyt. By
moe istotny jest skad chemiczny i tylko Ziemia posiada waciwe materiay we
waciwych ilociach. Istniej przypuszczenia, aczkolwiek niczym nie
potwierdzone, e tektonika odgrywa istotn rol w organicznym yciu planety 18.
Jak uj to fizyk i pisarz James Trefi, trudno byoby uwierzy, e nieustanny
ruch pyt tektonicznych nie wywiera adnego wpywu na rozwj ycia na
Ziemi. Sugeruje on rwnie, e wyzwania stworzone przez tektonik - na
przykad zmiany klimatu - stanowiy istotny czynnik w rozwoju inteligencji.
Inni badacze sdz, e dryfowanie kontynentw mogo si przyczyni do
przynajmniej niektrych przypadkw wymierania na Ziemi. W listopadzie 2002
roku Tony Dickson z Cambridge University sporzdzi raport opublikowany w
czasopismie Science, zawierajcy sugesti, e istnieje istotny zwizek midzy
histori ska i histori ycia19. Dickson stwierdzi, e skad chemiczny ziemskich
oceanw kilkakrotnie ulega silnym i raptownym zmianom w cigu ostatniego
p miliarda lat. Zmiany te czsto koreluj z wanymi zdarzeniami w
biologicznej historii planety, takimi jak potny wysyp maych organizmw,
ktre stworzyy kredowe klify na poudniowym wybrzeu Anglii, naga moda na
muszle wrd organizmw morskich w okresie kambryjskim i tak dalej.
Tak czy inaczej, tektonika pyt wyjania nie tylko powierzchniow dy -
namik Ziemi - na przykad, w jaki sposb prehistoryczny Hipparion dosta
si z Francji na Floryd - lecz take wiele wewntrznych zjawisk. Trzsienia
ziemi, acuchy wysp, cykl wglowy, pooenie gr, okresy zlodowace,
pochodzenie ycia - trudno znale zjawisko, na ktre ta zadziwiajca teoria nie
wywara bezporedniego wpywu. Jak stwierdzi McPhee, geolodzy nagle
znaleli si w przyprawiajcej o zawrt gowy sytuacji, w ktrej caa ziemia
nagle zacza mie sens20.
Ale tylko do pewnego stopnia. Rozkad kontynentw w poprzednich
epokach jest znacznie sabiej znany, ni ludzie spoza geofizyki mogliby sdzi
na podstawie budzcych zaufanie podrcznikw, w ktrych przedstawione s
dawne masy ldowe noszce takie nazwy jak Laurazja, Gondwana, Rodinia i
Pangea. Niekiedy s one oparte na konkluzjach, ktre niekoniecznie wytrzymaj
prb czasu. Jak zauway George Gaylord Simpson w Fossils and the History
ofLife, gatunki rolin i zwierzt z dawnego wiata maj nieznony zwyczaj
pojawia si tam, gdzie nie powinny, i nie pojawia si tam, gdzie powinny21.
Ksztat Gondwany, potnego niegdy kontynentu czcego Australi,
Afryk, Antarktyd oraz Ameryk Poudniow, zosta w znacznym stopniu
okrelony na podstawie rozkadw drzewiastych paproci nasiennych o
jzykowatych liciach, zwanych Glossopteris, ktre znaleziono we wszystkich
waciwych miejscach. Znacznie pniej znaleziono je jednak w innych
czciach wiata, ktre nie miay znanych pocze z Gondwan. Ta kopotliwa
rozbieno zostaa jednak zignorowana i nadal jest ignorowana. Podobnie
sprawy si maj z lystrozaurem, triasowym gadem, ktrego znaleziono w caym
obszarze od Antarktydy po Azj, co podtrzymuje ide pocze midzy tymi
kontynentami, lecz nie znaleziono go ani w Ameryce Poudniowej, ani w
Australii, ktre miay przecie by czci tego samego ldu w tym samym
czasie.
Istnieje take wiele powierzchniowych zjawisk, ktrych tektonika nie
potrafi wyjani22. Wemy pod uwag miasto Denver. Jak wszyscy wiedz,
Denver znajduje si na wysokoci jednej mili nad poziomem morza, lecz
wysoko ta jest stosunkowo wieej daty. Gdy dinozaury stpay po Ziemi,
Denver byo czci dna oceanu, wiele tysicy metrw niej ni obecnie. Lecz
skay, na ktrych ley Denver, nie s popkane ani zdeformowane w taki
sposb, w jaki byyby, gdyby Denver zostao wyniesione do gry przez
zderzajce si pyty, nie mwic ju o tym, e Denver jest zbyt daleko od
krawdzi pyt, aby podlega ich dziaaniom. Rwnie dobrze mona by popycha
krawd dywanu w nadziei, e fada wyronie w pobliu przeciwnej kawdzi.
Okazuje si, e Denver roso przez miliony lat jak pczek w piekarniku na
skutek dziaania jakich tajemniczych, niewytumaczalnych czynnikw.
Podobnie rzecz si miaa ze sporym kawakiem poudniowej Afiyki o rednicy
okoo 1600 kilometrw. Podnis si on o ptora kilometra w cigu 100
milionw lat bez adnej widocznej aktywnoci tektonicznej, ktr mona by
obciy odpowiedzialnoci. Mniej wicej w tym samym okresie Australia
przekrzywiaa si na bok i tona. W cigu ostatnich stu milionw lat Australia
dryfowaa w kierunku Azji, a jej pnocna krawd obniya si o 200 metrw.
Wyglda na to, e Indonezja powoli tonie, pocigajc za sob Australi. Teoria
tektoniki pyt nie potrafi wyjani adnego z powyszych zachowa.
Alfred Wegener nie doy dnia, w ktrym jego idee zostay powszechnie
uznane23. W 1930 roku, w trakcie ekspedycji na Grenlandi odczy si od
wyprawy w dniu swoich pidziesitych urodzin, aby przetransportowa skad
zapasw, i nie wrci. Kilka dni pniej znaleziono go zamarznitego na mier.
Zosta pochowany tam, gdzie zgin, i spoczywa do dzisiaj w tym samym
miejscu, aczkolwiek od tego czasu wraz z ca Grenlandi przybliy si o metr
do Ameryki.
Einstein rwnie nie zdy si przekona, e postawi na niewaciwego
konia. Zmar w 1955 w Princeton, w stanie New Jersey, zanim nawet Charles
Hapgood zdy opublikowa sw krytyk teorii kontynentalnego dryfu.
Harry Hess, jeden z gwnych bohaterw batalii o tektonik pyt, by
rwnie w Princeton w tym czasie i pozosta tam do koca swojej kariery.
Jednym z jego studentw by bystry mody czowiek, Walter Alvarez 24, ktry z
czasem sta si rwnie jednym z czoowych burzycieli starego porzdku,
aczkolwiek w nieco inny sposb.
Jeeli chodzi o sam geologi, to kataklizmy dopiero si zaczynay i to
wanie mody Alvarez przyczyni si do uruchomienia caego procesu.
Cz IV
NIEBEZPIECZNA PLANETA
Historia dolnej, Ziemi jes, jak ycie otnierza: skada si (okresw nudy i
krilach chw,h strachu.
Brytyjski geolog Derek V. Ager
 Rozdzia 13

BUCH!

Mieszkacy Manson w stanie Iowa od dawna wiedzieli, e w ziemi pod ich

miastem jest co dziwnego. W 1912 roku w trakcie wiercenia studni wydobyto
na powierzchni mnstwo dziwnie znieksztaconych ska?. Byy tam midzy
innymi krystalobrekcja klas tyczna z zeszkliwionym matrik-sem oraz
odwrcona powoka ejektu, jak zostao to pniej opisane w oficjalnym
raporcie. Woda take bya dziwna, prawie tak mikka jak deszczwka, mimo e
naturalnie wystpujca mikka woda nie zostaa nigdy uprzednio odkryta w
stanie Iowa.
Dziwne skay i nietypowe rda wody przez ponad 40 lat stanowiy
jedynie ciekawostk, zanim w kocu zesp geologw z University of Iowa
zdoa wybra si do Manson, niewielkiego miasta w pnocno-zachodniej
czci stanu liczcego okoo 2000 mieszkacw. W 1953 roku, po utopieniu
kilku eksperymentalnych wierte, uniwersyteccy geolodzy doszli do wniosku, e
warunki s rzeczywicie anomalne, i przypisali zdeformowane skay jakiej
bliej nieokrelonej, dawnej aktywnoci wulkanicznej. Konkluzja bya zgodna z
wczenie obowizujcym kanonem wiedzy, lecz okazaa si cakowicie bdna.
Traumatyczna geologia Manson nie miaa swego rda wewntrz Ziemi,
lecz w odlegoci co najmniej 100 milionw mil od naszej planety. W bardzo
odlegej przeszoci, gdy Manson znajdowao si na brzegu pytkiego morza,
kawaek skay o rednicy okoo ptorej mili, wacy 10 miliardw ton i
poruszajcy si z prdkoci zapewne okoo 200 razy wiksz od prdkoci
dwiku, przeci atmosfer i uderzy w Ziemi tak gwatownie i z tak moc,
e trudno sobie to wyobrazi. W miejscu, gdzie obecnie znajduje si Manson, w
jednej chwili powsta lej o gbokoci trzech mil i szerokoci ponad dwudziestu
mil. Wapie, ktry wszdzie w Iowa nadaje wodzie twardo i zdecydowanie
mineralny charakter, zosta stopiony ijMfl i zastpiony przez zaburzone podoe
skay, ktre tak zaskoczyo wiertacza studzien w 1912 roku.Impakt w Manson
stanowi najwiksze wydarzenie, jakie kiedykolwiek zaszo na terenie
kontynentalnych stanw USA. Jakiegokolwiek rodzaju. Kiedykolwiek. Krater,
ktry pozosta po uderzeniu, jest tak olbrzymi, e gdyby stan na krawdzi,
drug stron widziaby tylko w okresie dobrej widocznoci. Wielki Kanion
Kolorado wygldaby przy nim jak karzeek. Mionicy cudw natury bd
jednak srodze zawiedzeni, poniewa wdrujce przez ostatnie 2,5 miliona lat
ldolody wypeniy krater po same brzegi bogat glin zwaow, po czym
gadko j wyszlifoway. Dzisiejsze okolice Manson s gadkie jak st na wiele
mil wok miasta. Dlatego nikt nigdy nie sysza o kraterze w Manson.
W bibliotece w Manson z przyjemnoci poka ci zbir wycinkw z
gazet oraz kolekcj rdzeni skalnych, ktre pozostay po wierceniach
prowadzonych w latach 1991-1992, lecz adna z tych rzeczy nie jest na stae
wystawiona na widok publiczny. Aby je zobaczy, musisz wiedzie o ich
istnieniu. Nigdzie w miecie nie ma adnego znaku, niczego, co
sygnalizowaoby geologiczn przeszo tych okolic.
Dla wikszoci mieszkacw Manson najwiksze wydarzenie w ich yciu
stanowio tornado, ktre przeszo wzdu Main Street w 1979 roku, niszczc
doszcztnie dzielnic handlow. Jedn z zalet tych paskich okolic jest
moliwo spostrzeenia tego rodzaju zagroenia z duej odlegoci. Prawie
wszyscy mieszkacy miasta wylegli na ulice2 i zgromadzili si na jednym z
kocw Main Street, skd przez p godziny obserwowali zbliajce si tornado,
majc nadziej, e zmieni kierunek. Gdy ruszyo prosto na nich, rozsdnie si
rozproszyli, lecz cztery osoby nie byy dostatecznie szybkie i zginy. Co roku w
czerwcu w Manson odbywaj si tygodniowe obchody, tak zwane Dni Krateru,
ktre zostay pomylane jako sposb na zatarcie w zbiorowej pamici
nieszczsnej rocznicy tornada. Nie maj one nic wsplnego z prawdziwym
kraterem. Nikt nie wymyli sposobu, jak zarobi na impakcie, ktrego nie
wida.
Bardzo rzadko si zdarza, aby kto pyta, dokd trzeba si uda, eby
zobaczy krater3. Musimy wtedy odpowiada, e nie ma nic do ogldania -
mwi Anna Schlapkohl, miejska bibliotekarka. || Pytajcy wychodz troch
zawiedzeni. Lecz niewielu ludzi, nawet w Iowa, kiedykolwiek syszao o
kraterze w Manson. Nawet u geologw zasuguje on najwyej na wzmiank w
przypisie. Lecz przez jeden krtki okres w latach osiem dziesitych Manson
stanowio dla geologw najbardziej ekscytujce miejsce na Ziemi.
Historia zacza si w latach pidziesitych, gdy Eugene Shoemaker,
mody, bystry geolog, odwiedzi Meteor Crater w Arizonie, ktry dzisiaj jest
najsynniejszym kraterem impaktowym na Ziemi i stanowi popularn atrakcj
turystyczn, lecz wwczas mia jeszcze niewielu goci i nosi nazw Barringer
Crater, od nazwiska bogatego inyniera grnictwa, Daniela M. Barringera, ktry
postawi na ca swoj fortun. Barringer sdzi, e krater powsta na skutek
uderzenia meteoru wacego 10 milionw ton i bogatego w elazo oraz nikiel.
Cakowicie niewiadomy, e meteor natychmiast wyparowa wraz z ca
zawartoci, Barringer by przekonany, e zbije fortun. Nie tylko nie zbi, lecz
zmarnowa zarwno majtek, jak i dwadziecia sze lat, kopic tunele, w
ktrych nic nie znalaz.
W pocztkach dwudziestego wieku badania kraterw byy, ogldnie
mwic, nieskomplikowane, przynajmniej wedug dzisiejszych standardw.
Jeden z czoowych przedstawicieli tej dyscypliny, G.K. Gilbert z Columbia
Unwersity4, modelowa efekty impaktowe, wrzucajc mae marmurowe kulki do
talerza z owsiank (z powodw, ktrych nie potrafi si domyli, Gilbert nie
prowadzi tych eksperymentw w laboratorium uniwersytetu, lecz w pokoju
hotelowym5). Wycign z tych bada wniosek, e na Ksiycu kratery
rzeczywicie powstay w wyniku uderze - co samo w sobie stanowio wwczas
do radykaln hipotez - lecz na Ziemi nie. Wikszo uczonych nie bya
skonna uzna nawet tego poowicznego rozwizania, kratery na Ksiycu byy
dla nich dowodem istnienia dawnych wulkanw i niczego wicej. Nieliczne
kratery, ktre pozostay ewidentnie widoczne na powierzchni Ziemi (wikszo
zdya ulec erozji), byy na og przypisywane innym przyczynom lub
traktowane jako przypadkowe wyjtki.
Zanim pojawi si Shoemaker, panowao przekonanie, e Meteor Crater
powsta w wyniku podziemnej eksplozji pary. Shoemaker nic nie wiedzia na
temat podziemnych eksplozji pary - i nie mg wiedzie, poniewa takich
zjawisk nie ma - lecz wiedzia wszystko na temat skutkw i stref oddziaywania
naziemnych wybuchw. Jedn z pierwszych rzeczy, jakimi si zajmowa po
ukoczeniu collegeu, byy badania skutkw wybuchw jdrowych na pustyni
Yucca Flats w stanie Nevada. Shoemaker doszed do wniosku, podobnie jak
przed nim Barringer, e nie ma adnych dowodw, ktre sugerowayby zwizek
Meteor Crater z aktywnoci wulkaniczn, natomiast istniej w jego okolicach
olbrzymie anomalie w rozkadach pewnych zwizkw - gwnie krzemionek i
magnetytw - ktre wyranie wskazuj na upadek ciaa niebieskiego.
Zaintrygowany Shoemaker zacz w wolnym czasie studiowa ten temat.
Pracujc wsplnie z koleank, Eleanor Helin, a pniej ze swoj on
Carolyn oraz ze wsppracownikiem Davidem Levym, Shoemaker zacz
systematyczne badania wewntrznych obszarw Ukadu Sonecznego. Jeden
tydzie w kadym miesicu spdzali w Palomar Observatory w Kalifornii,
poszukujc rnych obiektw, przede wszystkim asteroid, ktrych trajektorie
prowadz do przecicia z orbit Ziemi.
Do momentu, gdy zaczynalimy, tylko okoo tuzina takich obiektw
zostao odkrytych6 w caej historii astronomii - Shoemaker wspomina wiele lat
pniej w wywiadzie telewizyjnym - w dwudziestym wieku astronomowie w
zasadzie porzucili Ukad Soneczny. Ich uwaga przeniosa si na gwiazdy i
galaktyki.
Shoemaker i jego wsppracownicy odkryli, e nasze najblisze
ssiedztwo jest znacznie mniej bezpieczne, ni ktokolwiek mgby sobie
wyobraa.
Asteroidy s powszechnie znane jako skalne obiekty krce swobodnie
w pasie pooonym midzy orbitami Marsa i Jowisza. Na ilustracjach s zawsze
przedstawiane w postaci gstego obwarzanka, lecz w rzeczywistoci Ukad
Soneczny jest dostatecznie przestronny i nie ma powodw do niepotrzebnego
toku - przecitna asteroida znajduje si w odlegoci okoo p miliona
kilometrw od swego najbliszego ssiada. Astronomowie sdz, e asteroidy
stanowi materia na planet, ktra nie powstaa, poniewa nie pozwolia jej na
to grawitacja Jowisza, ktry nadal utrzymuje je wszystkie w rozsypce.
Gdy asteroidy zostay po raz pierwszy odkryte w dziewitnastym wieku -
pierwsz odkry w pierwszym dniu nowego stulecia Sycylijczyk Giu-seppi
Piazzi - uznano je za planety i pierwsze dwie nazwano Ceres i Pallas. Dopiero
astronom William Herschel wydedukowa, e ich rozmiary nijak si maj do
rozmiarw planet. Nazwa je asteroidami, od aciskiego okrelenia
oznaczajcego gwiazdopodobne7, co take stanowi do niefortunne
okrelenie, poniewa asteroidy maj jeszcze mniej wsplnych cech z
gwiazdami. Obecnie s niekiedy okrelane znacznie bardziej prawidow nazw
planetoidy.
Poszukiwanie asteroid stao si popularne w dziewitnastym wieku i pod
koniec stulecia znano ju okoo 1000. Problem polega na tym, e nikt nie
prowadzi systematycznego katalogu. Na pocztku dwudziestego wieku czsto
nie sposb byo stwierdzi, czy asteroida, ktra pojawia si w polu widzenia,
jest nowa, czy bya ju obserwowana, lecz pniej stracono jej lad. Tymczasem
astrofizyka poczynia tak znaczne postpy, e niewielu astronomw byo
skonnych powici si czemu tak nudnemu jak badania skalnych okruchw.
Tylko kilku z nich interesowao si w ogle Ukadem Sonecznym, midzy
innymi Gerard Kuiper, pochodzcy z Holandii astronom, od ktrego nazwiska
pochodzi okrelenie pas Kuipera, siedlisko komet. Dziki jego pracy w
McDonald Obsemtory w Teksasie, kontynuowanych pniej przez astronomw
z Minor Planet Center w Cincinnati oraz przez uczestnikw projektu
Spacewatch w stanie Arizona, duga lista zaginionych asteroid zostaa
stopniowo zredukowana; pod koniec dwudziestego wieku tylko jedna uprzednio
widziana asteroida, znana pod nazw 719 Albert, pozostawaa do
zlokalizowania. Uprzednio widziano j w padzierniku 1911 roku. Zostaa
ponownie wyledzona w 2000 roku, po 89 latach na licie zaginionych8.
Tak wic z punktu widzenia bada asteroid wiek dwudziesty stanowi w
zasadzie dugie wiczenie z ksigowoci. Dopiero w cigu kilku ostatnich lat
astronomowie zaczli zwraca uwag na pozostae asteroidy. Do lipca 2001
roku zidentyfikowano i nazwano 26 000 asteroid9, z czego poow w cigu
dwch ostatnich lat. Istnieje okoo miliarda asteroid, wic mona powiedzie, e
wszystko jeszcze przed nami.
Trzeba oczywicie pamita, e zidentyfikowanie asteroidy nie czyni jej
automatycznie bezpieczn. Nawet gdyby kada asteroida w Ukadzie
Sonecznym miaa nazw i znan orbit, trudno przewidzie perturbacje, ktre
mog kad z nich posa w naszym kierunku. Nie potrafimy przewidzie
zaburze ska na powierzchni naszej wasnej planety. Rwnie bezradni jestemy
wobec tych z nich, ktre dryfuj w przestrzeni. Wiemy jednak, e kada
asteroida, ktra jest nam przeznaczona, w kocu znajdzie si na naszej drodze.
Wyobra sobie Ziemi na orbicie jako jedyny pojazd na pewnego rodzaju
autostradzie, regularnie przecinanej przez pieszych, ktrzy nie zwracaj na
nikogo uwagi przed wejciem na jezdni. Nie znasz co najmniej 90 procent tych
pieszych. Nie wiesz, gdzie mieszkaj, jaki maj rozkad dnia, jak czsto
wchodz ci w drog. Wiesz tylko, e w nieznanych nam miejscach, o
nieokrelonych porach, przemykaj przez drog, po ktrej pdzisz z prdkoci
100 000 kilometrw na godzin10. Jak uj to Steven Ostro z Jet Propulsion
Laboratory: Przypumy, e za naciniciem guzika moesz owietli
wszystkie asteroidy o rednicy wikszej ni, powiedzmy, dziesi metrw,
ktrych trajektorie przecinaj orbit Ziemi - bdzie ich ponad 100 milionw na
niebie. Krtko mwic, zobaczyby nie par tysicy migajcych gwiazd, lecz
miliony bliej pooonych obiektw, zdolnych do zderzenia z Ziemi,
poruszajcych si na wszystkie strony z rnymi prdkociami. Byby to do
niepokojcy widok. No c, niepokj jest tak czy inaczej uzasadniony, mimo
e nie moemy ich zobaczy.
Ocenia si - aczkolwiek jest to tylko oszacowanie oparte na ekstrapolacji
tempa powstawania kraterw na Ksiycu - e wrd asteroid regularnie
przecinajcych nasz orbit okoo 2000 ma na tyle due rozmiary, e mog one
unicestwi nasz cywilizacj. Lecz nawet mniejsza asteroida, na przykad o
rozmiarach domu, moe zniszczy cae miasto. Liczba takich maluchw, ktre
przecinaj orbit Ziemi, niemal na pewno siga setek tysicy, a moe nawet
milionw, a ledzenie ich jest waciwie niemoliwe.
Pienysza zostaa zauwaona dopiero w 1991 roku, i to dopiero wtedy, gdy
nas mina. Nazwana 1991 BA, mina Ziemi w odlegoci 170 000
kilometrw - w kosmicznej skali odpowiadaoby to kuli, ktra przestrzelia
rkaw, nie dotykajc rki. Dwa lata pniej nieco wiksza asteroida mina nas
w odlegoci 145 000 kilometrw - najblisze dotychczas zarejestrowane
przejcie - i rwnie przybya bez ostrzeenia, a zauwaona zostaa dopiero po
miniciu Ziemi. Timothy Ferris w artykule w New Yorkerze ocenia, e takie
bliskie spotkania prawdopodobnie zdarzaj si dwa do trzech razy w tygodniu i
nie zostaj zauwaone12.
Asteroida o rednicy 100 metrw zostaaby zauwaona przez ziemskie
teleskopy dopiero na kilka dni przed kolizj, i to tylko wtedy, gdyby teleskop
by wycelowany we waciw stron, co jest mao prawdopodobne, poniewa
nawet dzisiaj liczba osb poszukujcych takich obiektw jest skromna. Czsto
cytuje si interesujce porwnanie, e liczba ludzi na wiecie, ktrzy aktywnie
uczestnicz w poszukiwaniach asteroid, jest mniejsza od zaogi przecitnej
restauracji McDonaldsa (obecnie jest ju troch wiksza, lecz tylko troch).
 Podczas gdy Gene Shoemaker prbowa zmobilizowa ludzi do dziaania
w obliczu potencjalnych niebezpieczestw ze strony wewntrznych obszarw
Ukadu Sonecznego, w innej czci wiata inny badacz zajmowa si zupenie
innym zagadnieniem, z pozoru cakowicie niezwizanym z astcroidami. W
pocztkach lat siedemdziesitych Walter Alvarez, mody geolog z Columbia
University Lamont Doherty Laboratory, prowadzi prace polowe w uroczym
wwozie, zwanym Bottaccione Gorge, w pobliu miasta Gubbio w Umbrii, we
Woszech. Jego uwag zwrcia cienka warstewka czerwonawej gliny, ktra
oddzielaa dwie warstwy wapienia - jedn z okresu kredy, drug z trzeciorzdu.
W geologii jest to tak zwana granica KT*, ktra oznacza moment w przeszoci,
65 milionw lat temu, gdy dinozaury i wraz z nimi okoo poowy pozostaych
gatunkw zwierzt raptownie znikno z powierzchni Ziemi, a ich szcztki z
wykopalisk. Alvarez zastanawia si, jaki moe by zwizek cienkiej, zaledwie
szecio-milimetrowej warstwy gliny z tym dramatycznym momentem w historii
Ziemi.
Obowizujce wwczas pogldy na temat wymierania dinozaurw byy
takie same jak 100 lat wczeniej, w czasach Charlesa Lyclla, mianowicie, e
dinoazury wymary w cigu wielu milionw lat Cienka warstwa gliny wyranie
sugerowaa jednak, e przynajmniej w Umbrii, jeeli nie gdzie indziej, zdarzyo
si raczej co bardziej raptownego. Niestety w latach siedemdziesitych nie
istniay jeszcze metody pozwalajce okreli, jak dugo trwa akumulacja takiego
osadu.
W normalnych warunkach Alvarez niemal na pewno musiaby pozostawi
ten problem nierozwizany i zaj si czym innym, lecz tak si szczliwie
zoyo, e mia dostp do kogo spoza swojej dziedziny, kto mg udzieli mu
pomocy - swego ojca, Luisa AWareza, prominentnego naukowca, zdobywc
Nagrody Nobla w dziedzinie fizyki w poprzedniej dekadzie. Luis Alvarez z
lekkim pobaaniem traktowa zamiowanie swego syna do dubania w skaach,
lecz ten konkretny problem zaintrygowa go, gdy zda sobie spraw, e
odpowied moe ukrywa si w kosmosie.
Kadego roku na Ziemi opada okoo 30 000 ton kosmicznego pyu 13,
ktry stanowiby powany problem, gdyby trafia na jedno wysypisko,
* Stosuje si skrt KT, a nie CT, poniewa litera C zostaa wczeniej
zarezerwowana dla kambru. Zalenie od rda K pochodzi albo od greckiego
kreta, albo od niemieckiego Kreide. Oba sowa oznaczaj kred, podobne
znaczenie ma angielskie okrelenie Creta-ceous.
I lecz tworzy niezmiernie cienk warstw, gdy rozkada si na ca po-P
wierzchni planety. Skad chemiczny tego pyu jest do charakterystyczny, w
szczeglnoci s w nim obecne egzotyczne pierwiastki, ktre na Ziemi
wystpuj w znikomych ilociach, midzy innymi iryd, ktry w kosmosie jest
tysic razy bardziej rozpowszechniony ni w skorupie Ziemi (prawdopodobnie
dlatego, e wikszo ziemskiego irydu dostaa si do jdra w okresie
formowania naszej planety).
Frank Asaro, kolega Luisa Alvareza w Lawrence Berkeley Laboratory w
Kalifornii, opracowa metod bardzo precyzyjnego mierzenia skadu
chemicznego gliny, opart na procesie tak zwanej aktywacji neutronowej.
Metoda polega na bombardowaniu prbek neutronami z maego reaktora, a
nastpnie zliczaniu emitowanych przez prbk promieni gamma; technika ta
wymaga ogromnej precyzji, lecz daje bardzo dokadne wyniki. Poprzednio
Asaro uy tej metody do badania wyrobw ceramicznych, wic Alvarez
rozumowa w ten sposb, e jeeli zmierz ilo ktrego z egzotycznych
pierwiastkw w prbkach pobranych przez jego syna w Umbrii, a nastpnie
porwnaj wyniki z rocznym tempem osadzania si tego pierwiastka, bd
mogli obliczy, jak dugo powstawaa warstwa czerwonawej gliny na granicy
KT. W pewne padziernikowe popoudnie w 1977 roku Luis i Walter
Alvarezowie odwiedzili Franka Asaro, aby go poprosi o wykonanie testw.
Byo to do niezwyke zamwienie. Domagali si od Asaro, aby
powici wiele miesicy pracy na pomiary geologicznych prbek tylko po to,
aby potwierdzi to, co z gry wydawao si oczywiste i ewidentne - e cienka
warstwa gliny powstawaa tak dugo, jak wskazuje na to jej grubo. Z
pewnoci nikt nie oczekiwa, e to badanie spowoduje jaki dramatyczny
przeom.
No c, byli bardzo mili i do natrtni14 - Asaro wspomina pniej w
wywiadzie w 2002 roku. - Wydawao si, e to moe by interesujce
wyzwanie, wic si zgodziem. Niestety miaem jeszcze wiele innych rzeczy do
zrobienia, wic mogem si do tego zabra dopiero po omiu miesicach. -
Asaro sprawdza swoje notatki z tego okresu. - 21 czerwca 1978 roku o 13.45
woylimy prbk do detektora. Dziaa przez 224 minuty. Widzielimy, e
dostajemy interesujce wyniki, wic wyczylimy go, eby si im przyjrze.
Wyniki byy w istocie tak nieoczekiwane, e trzej naukowcy pocztkowo
sdzili, e musz by bdne. Ilo irydu w prbce bya ponad trzysta razy
wysza od normalnego poziomu - o wiele wysze, ni mogliby si spodziewa.
W cigu kolejnych kilku miesicy Frank Asaro oraz jego koleanka Helen
Michel pracowali bez wytchnienia (niekiedy po trzydzieci godzin - Gdy ju
zacze, to ciko przesta, wyjania Asaro), analizujc prbki i zawsze
uzyskiwali taki sam rezultat. Wyniki testw na prbkach z innych regionw -
Danii, Hiszpanii, Francji, Nowej Zelandii, Antarktydy - wskazyway, e
anomalny poziom irydu jest powszechny i wszdzie podwyszony, niekiedy a
piset razy. Bez wtpienia co duego i raptownego, zapewne jaki kataklizm,
stanowio przyczyn.
Alvarezowie doszli do wniosku, e najbardziej prawdopodobne
wyjanienie - w kadym razie w ich mniemaniu - polega na tym, e w Ziemi
uderzya asteroida lub kometa.
Sama idea nie bya cakiem nowa, mimo e obecnie czsto si j tak
przedstawia. Ju wczeniej wysuwano hipotezy, e Ziemia moga by od czasu
do czasu wystawiona na kosmiczne uderzenia. W 1942 roku Ralph B. Baldwin,
astrofizyk z Northwestern University, zasugerowa tak moliwo w artykule
opublikowanym w czasopimie Popular Astronomyls (adne akademickie
czasopismo nie chciao go opublikowa). Przynajmniej dwaj znani naukowcy,
astronom Emst pik oraz chemik i zarazem laureat Nagrody Nobla Harold
Urey, kilkakrotnie publicznie popierali t koncepcj. Nie bya ona nieznana
take wrd paleontologw. W 1956 roku profesor z Oregon State University,
M.W. de Laubenfels, w zasadzie uprzedzi teori Alvarezw, sugerujc w
czasopimie,Journal of Pa-leontology16, e miertelny cios zadany dinozaurom
mg pochodzi z kosmosu. W 1970 roku prezes American Paleontological
Society, Dewey J. McLaren, wysun na dorocznej konferencji sugesti, e
przyczyn wczeniejszego przypadku wymierania, znanego jako kryzys na
granicy frnu i famenu, mogo by uderzenie spoza Ziemi17.
Jakby dla podkrelenia, e do tego czasu idea staa si cakiem nienowa,
w 1979 roku w Hollywood powsta film pod tytuem Meteor (Jest szeroki na
pi mil... Leci z prdkoci 30 000 mil na godzin - i nie mamy gdzie si
schowa!), w ktrym wystpili Henry Fonda, Natalie Wood, Karl Malden i
bardzo duy kamie.
Gdy wic w pierwszym tygodniu 1980 roku na konferencji American
Association for the Advancement of Science Alvarezowie ogosili, e
wymieranie dinozaurw nie trwao przez miliony lat, jako rezultat jakiego
powolnego, lecz nieubaganego procesu, lecz zdarzyo si nagle, w wyniku
pojedynczej eksplozji, ich hipoteza nie powinna bya wywoa szoku.
Jednak wywoaa. Zostaa przyjta wszdzie, a zwaszcza w wiecie
paleontologw, jako skandaliczna herezja.
No c, naley pamita, e bylimy amatorami w tej dziedzinie. Walter
jest geologiem specjalizujcym si w paleomagnetyzmie, Luis jest fizykiem, a ja
chemikiem jdrowym - wspomina Asaro. - I nagle my trzej mwimy
paleontologom, e rozwizalimy problem, z ktrym oni nic mogli sobie
poradzi przez ponad sto lat. Nic dziwnego, e nie przyjli nas z otwartymi
ramionami. Luis Alvarez artowa: Zostalimy zapani na uprawianiu geologii
bez licencji.
Istniay jednak gbsze, bardziej fundamentalne powody odrzucenia teorii
impaktowej. Od czasw Lyella w historii naturalnej dominowao przekonanie,
e ziemskie procesy s powolne i stopniowe. Do czasw hipotezy Alvarezw
katastrofizm sta si tak niemodny, e by dosownie nie do pomylenia. Dla
wikszoci geologw idea niszczcych uderze z kosmosu bya, jak zauway
Shoemaker, sprzeczna z ich naukow religi.
Nie pomogo jej take otwarte lekcewaenie, jakie Luis Alvarez okazywa
paleontologom i ich udziaowi w budowaniu naukowej wiedzy. To nie s
dobrzy naukowcy. Przypominaj raczej kolekcjonerw znaczkw18, napisa w
New York Timesie, w artykule, ktry kuje w oczy jeszcze dzi.
Przeciwnicy teorii Alvarezw sformuowali wiele alternatywnych
wyjanie osadw irydowych - na przykad dugotrwaych erupcji
wulkanicznych w Indiach, zwanych dekaskimi trapami (trap pochodzi od
szwedzkiego sowa oznaczajcego rodzaj lawy; Dekan to wyyna na Pwyspie
Indyjskim) - lecz przede wszystkim zwracali uwag, i nie ma adnych
dowodw, e zniknicie dinozaurw byo raptowne i e zanik zespou
skamieniaoci pokrywa si z warstw irydonon. Jednym z najbardziej
zaangaowanych oponentw by Charles Officer z Dartmouth College, ktry
upiera si, e warstwa irydowa powstaa w wyniku dziaalnoci wulkanicznej,
mimo i przyzna w wywiadzie dla gazety, e nie dysponuje dowodami 19.
Jeszcze w 1988 roku ponad poowa amerykaskich paleontologw pytanych o
opini w tej sprawie przyznaa, e nadal nie wierzy, aby wymieranie dinozaurw
byo w jakikolwiek sposb zwizane z uderzeniem asteroidy lub komety20.
AIvarezowie nie dysponowali jedn rzecz, ktra w oczywisty sposb
podtrzymaaby ich teori - miejscem impaktu. W tym momencie na scenie
pojawia si Eugenc Shoemaker. Shoemaker ma cznika w stanie Iowa - jego
synowa wykada na University of Iowa - i zna krater w Manson z wasnych
bada. Dziki niemu wszystkie oczy zwracaj si teraz na Iowa.
 Geologia stanowi tego rodzaju profesj, ktra przybiera rne formy w
rnych miejscach Ziemi. W Iowa, paskim i stratygraficznie raczej
nieciekawym stanie, zawd geologa to do spokojne zajcie. Nie ma alpejskich
szczytw i obionych przez lodowce dolin, nie ma wielkich zasobw ropy lub
z cennych metali ani ladu piroklastycznych spyww. Jeeli jeste
geologiem zatrudnionym przez stan Iowa, znaczna cz twojej pracy polega na
ocenianiu Planw Utylizacji Nawozw, ktre wszyscy operatorzy nadzoru nad
zwierztami - hodowcy wi, mwic po ludzku - musz okresowo
sporzdza21. W stanie Iowa yje 15 milionw wi, wic jest sporo nawozw
do utylizacji. To nie s drwiny - to wana i interesujca praca, ktra pomaga
utrzyma czysto wody w Iowa - lecz przy caej dobrej woli to nie jest to samo
co dubanie w lawie na Mount Pi-natubo lub skrobanie pokrywy lodu na
Grenlandii w poszukiwaniu prehistorycznych form ycia. Moemy zatem
wyobrazi sobie emocje i podniecenie, jakie zapanoway w Iowa Department of
Natural Resources, gdy w poowie lat osiemdziesitych uwaga geologicznego
wiata skupia si na Manson i jego kraterze.
Department of Natural Resources stanu Iowa mieci si na szczycie
Trowbridge Hall w Iowa City, budynku z czerwonej cegy z przeomu stuleci,
siedzibie Sciences Department University of Iowa Earth. Nikt nie pamita kiedy
ani tym bardziej dlaczego stanowi geolodzy zostali umieszczeni na terenie
uniwersytetu, lecz najwyraniej nie byli mile widziani, poniewa biura s mae,
sufity niskie, a dostp nieco utrudniony. Gdy wskazano mi drog, miaem
wraenie, e za chwil znajd si na krawdzi dachu i bd wchodzi przez
okno.
Ray Anderson i Brian Witzke pracuj tu wrd stosw papierw,
czasopism, pozwijanych map i licznych prbek ska (geolodzy nigdy nie
uskaraj si na brak przyciskw do papieru). Jest to tego rodzaju miejsce, e
gdy chcesz co znale - dodatkowe krzeso, kubek do kawy, dzwonicy telefon
- musisz najpierw poprzemieszcza stosy papierw.
 Nagle znalelimy si w rodku akcji22 - powiedzia Anderson, ja-BP
niejc na samo wspomnienie, gdy odwiedziem ich w biurze w pewien
deszczowy, czerwcowy poranek. - To by cudowny czas.
Zapytaem ich o Genea Shoemakera, ktry wydaje si cieszy
powszechnym szacunkiem. To by wspaniay facet - stwierdzi bez wahania
Witzke. - Gdyby nie on, caa rzecz w ogle nie miaaby szans powodzenia.
Nawet przy jego poparciu przygotowania trway dwa lata. Wiercenie to
kosztowny interes - wtedy kosztowao 35 dolarw za stop, a dzi jeszcze;
wicej; a my musielimy schodzi do 3000 stp.
Czasem nawet wicej, doda Anderson.
Czasem nawet wicej - zgodzi si Witzke. - Iw wielu miejscach, i wic
mwimy tu o duych pieniadzach. Z pewnoci wikszych ni te, na ktre
pozwoliby nasz budet.
W ten sposb zacza si wsppraca midzy Iowa Geological Survey
oraz US Geological Survey.
W kadym razie my mylelimy, e to bya wsppraca, Anderson
doda z kwanym umiechem.
To bya dla nas prawdziwa lekcja - kontynuowa Witzke. - Przez cay
czas obserwowalimy liczne przykady, jak nie naley uprawia nauki. Ludzie
pdzili ogasza wyniki, ktrych nie zawsze dao si obroni. Jeden z takich
przypadkw zdarzy si, gdy na dorocznej konferencji American Geophysical
Union w 1985 roku Glenn Izett i C.L. Pillmore z US Geological Survey ogosili,
e krater Manson jest w odpowiednim wieku, aby mg mie zwizek z
wyginiciem dinozaurw23. Ta deklaracja przycigna uwag sporej czci
mediw, ale niestety okazaa si przedwczesna. Dokadniejsze badania danych
wykazay, e krater jest nie tylko za may, ale take o dziewi milionw lat za
stary.
Anderson i Witzke przekonali si, w jaki sposb trzeba dba o swoj
karier, gdy przybyli na konferencj w Dakocie Poudniowej, gdzie wszyscy
witali ich z oznakami sympatii i wspczucia oraz ze sowami: Syszelimy, e
stracilicie swj krater. Z prawdziwym zaskoczeniem dowiedzieli si, e Izett
oraz inni naukowcy z US Geological Survey wanie ogosili poprawione wyniki
bada, z ktrych wynikao, e krater Manson moe jednak mie zwizek z
wymieraniem.
To byo do zaskakujce - wspomina Anderson. - Chodzi mi o to, e w
jednej chwili mielimy bardzo wan rzecz, a w nastpnej ju jej nie mielimy.
Lecz znacznie gorsza bya wiadomo, e ludzie, o ktrych sdzilimy, e z
nimi wsppracujemy, nawet nie zawracali sobie gowy, eby podzieli si z
nami swoimi nowymi wynikami.
Dlaczego nie?.
Wzruszy ramionami. Kto to wie? W kadym razie bya to pouczajca
lekcja, jak nieatrakcyjna moe si sta nauka, gdy gra toczy si na pewnym
poziomie.
Poszukiwania przeniosy si tymczasem w inne miejsca. W1990 roku
jeden z poszukiwaczy, Alan Hildebrand z Uni versity of Arizona, przypadkiem
spotka dziennikarza z Houston Chronicie, ktry niegdy sysza o duej,
niewyjanionej, piercieniowej formacji skalnej, szerokiej na 193 kilometry,
gbokiej na 48 kilometrw, pooonej pod pwyspem Jukatan w Meksyku, w
Chicxulub w pobliu miasta Progreso, okoo 950 kilometrw na poudnie od
Nowego Orleanu. Formacja zostaa odkryta przez meksykask firm
wydobywcz Pemex w 1952 roku24 - w tym samym roku, w ktrym Gene
Shoemaker po raz pierwszy odwiedzi Meteor Crater w Arizonie - lecz jej
geolodzy doszli do wniosku, e jest pochodzenia wulkanicznego, zgodnie z
wczenie obowizujcymi pogldami. Hildebrand odwiedzi oraz zbada to
miejsce i do szybko uzna, e jest to poszukiwany przez wszystkich krater. W
pocztkach 1991 roku zostao stwierdzone, e Chicxulub stanowi lad po
uderzeniu, i prawie wszyscy uznali spraw za zamknit.
Wielu ludzi nadal miao jednak wtpliwoci co do moliwych skutkw
kolizji. Jak pisze Stephen Jay Gould w jednym ze swoich esejw: Pamitam, e
pocztkowo miaem powane wtpliwoci co do skutecznoci takiego zjawiska.
[...] [DJlaczego obiekt o rednicy zaledwie szeciu mil miaby spowodowa
takie zniszczenia na planecie o rednicy 8000 mil?25
Naturalny test teorii impaktowej mia miejsce wkrtce po tym, jak
Shoemaker i Levy odkryli komet Shoemaker-Levy 9 i zaraz potem przekonali
si, e zmierza ona w kierunku Jowisza. Ludzko po raz pierwszy miaa by
wiadkiem kosmicznego zderzenia, a dziki Kosmicznemu Teleskopowi
Hubblea moga je obserwowa na ywo i ze wszystkimi szczegami. Wedug
Curtisa Peeblesa wikszo astronomw nie spodziewaa si adnych
powanych skutkw, zwaszcza e kometa nie stanowia jednolitej sfery, lecz
acuch 21 fragmentw. Sdz, e Jowisz wchonie te komety i nawet nie
dostanie czkawki26, napisa jeden z nich. Tydzie przed zderzeniem w Natur
ukaza si artyku zatytuowany The Big Fiz-zle ls Corning, przewidujcy, e
zderzenie bdzie niczym wicej jak deszczem meteorw.
Uderzenia fragmentw komety zaczy si 16 lipca 1994 roku, trway
tydzie i byy wiksze ni ktokolwiek - by moe z wyjtkiem Genea
Shoemakera - oczekiwa. Jeden z fragmentw, nazwany Nucleus G, uderzy z
si okoo 6 milionw megaton, siedemdziesit razy wicej ni czna moc
ziemskich arsenaw nuklearnych27. Nucleus G mia rozmiary niewielkiej gry,
lecz lad po jego uderzeniu w powierzchni Jowisza mia rozmiary caej Ziemi.
By to zarazem ostateczny cios zadany krytykom teorii Alvarezw.
Luis Alvarez nie dowiedzia si o istnieniu krateru Chicxulub ani o
komecie Shoemaker-Levy, poniewa zmar w 1988 roku. Trzy lata po kolizji
jego komety z Jowiszem Gene Shoemaker zgin w australijskim interiorze,
gdzie podrowa co roku wraz z on, aby poszukiwa kraterw
uderzeniowych. Na zakurzonej, polnej drodze na pustyni Tanami - zwykle
jednym z najbardziej wyludnionych miejsc na Ziemi - ich auto wjechao na
niewielkie wzniesienie dokadnie w momencie, gdy z naprzeciwka zblia si
inny pojazd. Shoemaker zgin na miejscu, jego ona zostaa ranna28. Cz jego
prochw zostaa wysana na Ksiyc na pokadzie statku Lunar Prospector,
reszt rozsypano nad Meteor Crater w Arizonie.
Anderson i Witzke nie maj ju krateru, ktry zabi dinozaury, lecz nadal
mamy najwikszy i najlepiej zachowany krater uderzeniowy w kontynentalnej
czci Stanw Zjednocznych, mwi Anderson (aby utrzyma taki status,
potrzeba troch werbalnej zrcznoci, poniewa istniej wiksze kratery - zatoka
Chesapeake zostaa w 1994 roku uznana za skutek uderzenia - lecz s albo
zdeformowane, albo znajduj si w morzu). Chicxulub jest pokryty dwu-lub
trzykilometrow warstw wapieni i w wikszoci ley poza ldem, co utrudnia
jego badania, podczas gdy Manson jest cakiem dostpny - kontynuuje
Anderson. - Jest bardzo dobrze zachowany, poniewa jest przykryty.
Zapytaem ich, ile czasu mielibymy, gdyby podobny kawaek skay
zblia si do nas dzisiaj.
Och, prawdopodobnie wcale - jowialnie odpowiedzia Anderson. - Nie
byby widoczny, zanim nie ulegby rozgrzaniu, a to staoby si dopiero przy
uderzeniu w atmosfer, czyli okoo jednej sekundy przed uderzeniem w
powierzchni Ziemi. Mwimy tu o obiekcie, ktry porusza si dziesitki razy
szybciej ni najszybsza kula. Jeeli nie zostaby dostrzeony przez czyj
teleskop, a to wcale nie jest takie pewne, wziby nas cakowicie przez
zaskoczenie.
Sia uderzenia zaley od bardzo wielu czynnikw - kta padania,
prdkoci, trajektorii, od tego, czy kolizja jest czoowa czy boczna, od masy
oraz gstoci zderzajcych si cia i wielu innych - ktrych nie potrafimy
odtworzy po wielu milionach lat. Jednak to, co naukowcy mog zrobi -
Anderson i Witzke to zrobili - to zmierzy rozmiary krateru i obliczy energi
uwolnion w wyniku uderzenia. Na tej podstawie mona przewidywa moliwe
scenariusze tego, co zaszo - lub, w nieco bardziej niepokojcej wersji, co
zajdzie - po uderzeniu.
 Asteroida lub kometa poruszajca si po swojej orbicie wedrze si w
ziemsk atmosfer z tak prdkoci, e powietrze nie zdy usun si z jej
drogi, lecz ulegnie kompresji, jak w pompce rowerowej. Kady, kto
kiedykolwiek pompowa rower, wie, e sprany gaz szybko si rozgrzewa.
Powietrze na drodze meteoru rozgrzeje si do 60 000 stopni, czyli do
temperatury okoo dziesi razy wikszej ni temperatura na powierzchni
Soca. W momencie wejcia meteoru w atmosfer wszystko, co znajdzie si na
jego drodze - ludzie, domy, fabryki, auta - zmarszczy si i zniknie jak skrawek
celofanu umieszczony w pomieniu zapalniczki.
W cigu sekundy od wejcia w atmosfer meteor uderzy w powierzchni
Ziemi, gdzie mieszkacy Manson - kimkolwiek lub czymkolwiek byli - jeszcze
przed chwil zajmowali si swoimi sprawami. Sam meteor natychmiast
wyparowa, lecz uderzenie spowodowao wybuch i wybicie do atmosfery 1000
kilometrw szeciennych ska, ziemi oraz supergorcych gazw. Kada ywa
istota w promieniu 2S0 kilometrw, ktra nie zgina od gorca w momencie
uderzenia, zginie od wybuchu. Rozchodzca si z prdkoci wielokrotnie
przekraczajc prdko dwiku fala uderzeniowa zmiecie wszystko na swej
drodze.
Poza stref natychmiastowego zniszczenia pierwsz oznak katastrofy
bdzie bysk olepiajcego wiata - janiejszego od wszystkiego, co
kiedykolwiek widziay ludzkie oczy - po ktrym w cigu minuty lub dwch
pojawi si apokaliptyczny widok o niewyobraalnej wielkoci: toczca si
ciana ciemnoci sigajca wysoko ku niebu, wypeniajca cae pole widzenia i
poruszajca si z prdkoci tysicy kilometrw na godzin. Zjawi si w
cakowitej ciszy, poniewa znacznie przekracza prdko dwiku. Kady, kto
znajdzie si w wysokim budynku w Omaha lub w Des Moines i przypadkiem
bdzie spoglda we waciwym kierunku, zobaczy oszaamiajcy welon
zniszczenia, ktry natychmiast go pochonie.
W cigu kilku minut na obszarze rozcigajcym si od Denver po Detroit
i obejmujcym Chicago, St Louis, Kansas City, Minneapolis - krtko mwic,
cay rodkowy Zachd - niemal kady stojcy obiekt zostanie zrwnany z
ziemi lub spalony, prawie kada ywa istota bdzie martwa 29. Wszyscy ludzie
znajdujcy si w odlegoci do 1500 kilometrw od epicentrum zostan
powaleni z ng i posiekani przez huragan leccych szcztkw. Poza stref 1500
kilometrw skala zniszcze bdzie si stopniowo zmniejszaa.
Lecz to s dopiero skutki pocztkowej fali uderzeniowej. Mona tylko z
mniejszym lub wikszym prawdopodobiestwem zgadywa, co si bdzie
dziao pniej. Tak czy inaczej, skutki bd globalne i szybkie. Uderzenie
niemal na pewno uruchomi acuch niszczcych trzsie ziemi. Na caym globie
obudz si wulkany. Fale tsunami pojawi si na wszystkich oceanach i
zaatakuj nawet najbardziej odlege wybrzea. W cigu godziny ca Ziemi
pokryje ciemna zasona, a ponce skay i inne szcztki zaczn spada z nieba,
wzniecajc wszdzie poary. Szacuje si, e w cigu pierwszego dnia zginie
ptora miliarda ludzi. Potne zakcenia jonosfe-ry znokautuj wikszo
systemw komunikacyjnych, wic nikt nie bdzie wiedzia, co si dzieje w
innych czciach wiata ani dokd si uda. To akurat bdzie bez znaczenia. Jak
uj to jeden z komentatorw, ucieczka bdzie wyborem midzy szybk i
powoln mierci. Liczba ofiar bdzie w niewielkim stopniu zalena od
ewentualnych dziaa ewakuacyjnych, poniewa zdolno Ziemi do
podtrzymania ycia bdzie wszdzie zmniejszona w jednakowym stopniu30.
Unoszce si w atmosferze sadze i popioy, pochodzce z pocztkowego
uderzenia oraz pniejszych poarw, zasoni Soce na wiele miesicy, a
moe nawet lat, zakcajc cykle yciowe. W 2001 roku naukowcy z Caltechu
zbadali izotopy helu w skaach osadowych pochodzcych z impaktu KT i doszli
do wniosku, e zmieni on klimat Ziemi na okoo 10 tysicy lat31. Wyniki tych
bada zostay w istocie uyte jako dowd na poparcie tezy, e dinozaury
wymary nagle, przynajmniej w geologicznej skali czasu. Moemy tylko
zgadywa, czy i jak ludzko przetrwaaby podobne zdarzenie.
 W kadym razie naley pamita, e jeeli ono nastpi, to nadejdzie bez
ostrzeenia, jak grom z jasnego nieba.
Przypumy jednak, e zobaczymy go z pewnym wyprzedzeniem. Jakie
bdziemy mie opcje? Wszyscy sdz, e wylemy gowic jdrow i
zniszczymy intruza w przestrzeni. Ten pomys nie jest jednak pozbawiony
pewnych wad. Po pierwsze, jak pisze John S. Lewis, nasze pociski nie s
zaprojektowane do dziaania w kosmosie32. Nie maj dostatecznego zapasu
mocy, by pokona grawitacj Ziemi, a nawet gdyby miay, to nie dysponujemy
systemami sterowania, zdolnymi do kierowania takim pociskiem przez miliony
kilometrw pustej przestrzeni. Jeszcze mniej realne bdzie wysanie statku
zaogowego z grup kosmicznych kowbojw, ktrzy mogliby wykona t robot
jak w filmie Armageddon; nie posiadamy ju rakiet, za pomoc ktrych
moglibymy dolecie choby na Ksiyc. Ostatnia taka rakieta, Saturn 5,
zostaa wycofana z uytku wiele lat temu i nie zostaa zastpiona przez nowsz
konstrukcj. Nie moemy nawet szybko odtworzy Saturna, poniewa -
niespodzianka - jego plany konstrukcyjne zostay zniszczone w ramach
odchudzajcych porzdkw w NASA.
Nawet gdybymy w jaki sposb zdoali dotrze do asteroidy z gowic
jdrow i zdetonowa j, prawdopodobnie zamienilibymy j w acuch
mniejszych ska, ktre i tak trafiyby w nas jedna po drugiej - podobnie jak
kometa Shoemaker-Levy w Jowisza ^ z t rnic, e byyby silnie
radioaktywne. Tom Gehrels, owca asteroid z University of Arizona, ocenia, e
nawet ostrzeenie z rocznym wyprzedzeniem byoby niewystarczajce do
podjcia odpowiednich dziaa33. Znacznie bardziej prawdopodobny jest jednak
scenariusz, w ktrym nie zobaczymy niczego - nawet komety - wicej ni sze
miesicy przed zderzeniem, co byoby o wiele za pno. Shoemaker-Levy 9
krya wok Jowisza od 1929 roku, lecz mino ponad p wieku, zanim
ktokolwiek j zauway34.
Trajektorie takich obiektw s tak trudne do wyliczenia i zawieraj tak
duy margines bdu, e nawet gdybymy wiedzieli, e ktry z nich poda w
nasz stron, prawie do koca - w kadym razie nie wczeniej ni w cigu kilku
kocowych tygodni - nie mielibymy pewnoci, czy kolizja jest nieunikniona.
Przez wikszo czasu egzystowalibymy w swego rodzaju stoku niepewnoci.
Byyby to niewtpliwie najbardziej interesujce tygodnie w historii. Moemy
sobie tylko wyobraa festiwal, jaki nastpiby po bezpiecznym wyminiciu.
No wic jak czsto zdarza si co takiego jak uderzenie w Manson?
- zapytaem Andersona i Witzkego przed wyjciem.
Och, rednio raz na milion lat - odpowiedzia Witzke.
I pamitaj - doda Anderson - to byo wzgldnie niewielkie zdarzenie.
Czy wiesz, ile wymarych gatunkw przypisuje si uderzeniu w Manson?.
Nie mam pojcia - odpowiedziaem.
Ani jednego - powiedzia z pewn satysfakcj w gosie. - Ani jednego.
Witzke i Anderson dodali oczywicie natychmiast, niemal jednogonie,
e uderzenie wywoaoby ogromne, opisane powyej zniszczenia na caej Ziemi
oraz cakowit anihilacj w odlegoci setek mil wok punktu zero. Lecz ycie
jest twarde i gdy dym opadnie, pozostanie wystarczajco duo szczliwcw,
aby wszystkie gatunki przetrway.
Dobra wiadomo polega na tym, jak si okazuje, e potrzeba bardzo
duo, aby unicestwi cay gatunek. Za wiadomo polega na tym, e na dobre
wiadomoci nigdy nie mona liczy. Co gorsza, miertelnych niebezpieczestw
nie trzeba wcale szuka a w kosmosie. Jak si niebawem przekonamy, Ziemia
potrafi sama stworzy mnstwo wasnych niebezpieczestw.
 Rozdzia 14

OGIE POD STOPAMI

Latem 1971 roku mody geolog Mike Voorhies wdrowa po trawiastych,

rolniczych terenach wschodniej Nebraski, niedaleko maego miasteczka
Orchard, w ktrym si wychowa. W pewnym momencie, wspinajc si po
stromej cianie niewielkiego wwozu, spostrzeg co dziwnego przewitujcego
przez listowie pobliskich krzeww. Gdy wspi si wyej, zobaczy doskonale
zachowan czaszk modego nosoroca, wymyt z ziemi przez niedawne
deszcze.
Kilka krokw dalej znalaz jedno z najbardziej niezwykych stanowisk
wykopaliskowych odkrytych kiedykolwiek w Ameryce Pnocnej: wyschnite
rdo, wok ktrego rozciga si masowy grb setek zwierzt - nosorocw,
podobnych do zebry koni, szablozbnych jeleni, wielbdw, wi. Wszystkie
zginy na skutek jakiego tajemniczego kataklizmu niecae 12 milionw lat
temu, w epoce znanej w geologii jako miocen, gdy Nebraska bya czci
rozlegego, gorcego paskowyu podobnego do dzisiejszej wyyny Serengeti w
Afryce. Odkryte przez Voorhiesa szkielety byy przykryte grub na trzy metry
warstw wulkanicznego popiou, co byo o tyle dziwne, e w Nebrasce nie ma i
nigdy nie byo wulkanw.
Dzisiaj w tym miejscu znajduje si rezerwat archeologiczny Ashfall
Fossil Beds State Park, ze stylowym budynkiem punktu informacyjnego,
muzeum, w ktrym mona zapozna si z geologi Nebraski i histori
wykopalisk, oraz laboratorium, przez ktrego szklan cian mona obserwowa
prac paleontologw. Pewnego ranka zobaczyem przez szyb jednego z nich -
lekko posiwiaego, o wesoym wyrazie twarzy samotnika w niebieskim fartuchu
- w ktrym rozpoznaem Mikea Voorhiesa z programu dokumentalnego
Horizon emitowanego przez telewizj BBC. Ashfall Fossil Beds State Park
nie uskara si na nadmiar zwiedzajcych - by moe dlatego, e jest pooony
na kompletnym odludziu - wic Voorhics z chci zgodzi si mnie oprowadzi.
Zabra mnie do szeciometrowego wwozu, na szczycie ktrego znajduje si
jego znalezisko.
To nie byo najlepsze miejsce do poszukiwania koci - przyzna z
umiechem - ale ja nie szukaem koci. Miaem wtedy zamiar sporzdzi map
geologiczn wschodniej Nebraski, a naprawd po prostu si wczyem po
okolicy. Gdybym wtedy nie wszed na krawd tego wwozu albo gdyby
deszcze nie wypukay tej czaszki, przeszedbym obok i to miejsce nigdy nie
zostaoby odkryte1 - wskaza na zadaszone ogrodzenie, otaczajce gwne
stanowisko wykopaliskowe. Znaleziono tam stoczone szcztki okoo 200
zwierzt.
Zapytaem go, dlaczego to miejsce nie nadawao si do poszukiwania
koci. No c, jeeli szukasz koci, to powiniene zacz od odsonitej skay.
Wikszoci paleontologicznych odkry dokonano w miejscach o suchym,
gorcym klimacie. Nie dlatego, e tam jest wicej koci, lecz dlatego, e s
wiksze szanse na zauwaenie ich. W takim krajobrazie - szerokim gestem obj
rozcigajc si wok nas bezkresn preri - nie wiedziaby, gdzie zacz
kopa. Pod t rwnin mog kry si wspaniae rzeczy, lecz na powierzchni nie
ma adnych wskazwek, gdzie zacz ich szuka.
Pocztkowo przypuszczano, e zwierzta zostay zasypane ywcem2 i tak
opini Voorhies sformuowa w artykule opublikowanym w 1981 roku w
National Geographic. W artykule nazwaem to miejsce Pompejami
prehistorycznych zwierzt, co byo o tyle niefortunn nazw e wkrtce potem
przekonalimy si, i zwierzta wcale nie zginy nag mierci, lecz w wyniku
czego, co nazywa si hipertropowosteodystrofi pucn i stanowi skutek
wdychania duych iloci popiou. Musiay go wdycha, poniewa na setki mil
wokoo pokrywa popiou jest gruba na stop. Mike podnis bryk szarawej,
gliniastej ziemi i pokruszy j nad moj doni. Bya sypka i lekko piaszczysta.
Do nieprzyjemna rzecz do oddychania, poniewa czstki popiou s
wprawdzie bardzo drobne, lecz zarazem bardzo ostre. Zatem te zwierzta
zgromadziy si tutaj przy rdle, prawdopodobnie w poszukiwaniu schronienia,
po czym pozdychay. Popi zniszczy niemal wszystko. Przykry traw, oblepi
wszystkie licie, zamieni wod w niezdatny do picia, szary szlam. Z
pewnocinie byo tu atwo przetrwa.
W programie Horizon istnienie takiej iloci popiou w Nebrasce zostao
okrelone jako niespodzianka. W rzeczywistoci olbrzymie zoa popiou w
Nebrasce byy znane od bardzo dawna. Wydobywano go od ponad wieku do
produkcji domowych rodkw czyszczcych, takich jak na przykad Ajax czy
Comet. Nikt jednak nie zastanowi si nigdy, skd si wziy te zoa.
Musz z pewnym wstydem przyzna - powiedzia Voorhies z
umiechem - e po raz pierwszy pomylaem o tym, gdy redaktor z National
Geographic zapyta mnie o rdo tego popiou i musiaem mu odpowiedzie,
e nie wiem. Nikt nie wiedzia.
Voorhies wysa prbki do kolegw na caym zachodzie Stanw
Zjednoczonych, z pytaniem, czy z czymkolwiek im si kojarz. Kilka miesicy
pniej skontaktowa si z nim Bill Bonnischen, geolog z Idaho Geological
Survey, i poinformowa go, e prbka pasuje do wulkanicznych osadw
pooonych w obszarze zwanym Bruneau-Jarbridge w poudniowo-zachodniej
czci stanu Idaho. Kataklizmem, ktry zdziesitkowa preriowe zwierzta w
Nebrasce, bya wulkaniczna eksplozja na trudn do wyobraenia skal, skoro
pozostawia trzymetrow warstw popiou we wschodniej Nebrasce, w
odlegoci 1600 kilometrw. Okazao si, e pod zachodni czci Stanw
Zjednoczonych znajduje si ogromny kocio magmy, kolosalny wulkan, w
ktrym co 600 tysicy lat zachodzi erupcja - kataklizm w skali caego
kontynentu. Ostatnia erupcja zdarzya si nieco wicej ni 600 tysicy lat temu.
Kocio jest nadal w tym samym miejscu. Dzisiaj nazywany jest Parkiem
Narodowym Yellowstone.
Niewiarygodnie mao wiemy o tym, co si dzieje pod naszymi stopami.
To zadziwiajce, gdy si pomyli, e gdy Ford zacz robi samochody, a
komitet noblowski przyznawa nagrody, nie mielimy pojcia, e Ziemia
posiada jdro. A idea kontynentw pywajcych po jej powierzchni jak patki
lilii jest oglnie znana od tak niedawna, e nie min jeszcze czas jednego
pokolenia. To moe si wydawa dziwne - napisa Richard Feynman - lecz
rozumiemy rozkad materii we wntrzu Soca znacznie lepiej ni we wntrzu
Ziemi3.
Odlego od powierzchni do rodka Ziemi wynosi 6370 kilometrw 4. To
nie jest bardzo dua odlego. Gdyby wykopa studni do samego rodka i
wrzuci do niej kamie, spadaby tylko przez 45 minut (mimo e pod koniec
poruszaby si gwnie dziki inercji, a w samym rodku byby niewaki, gdy
siy ziemskiej grawitacji sumowayby si do zera). Nasze dotychczasowe
podre w tym kierunku byy jednak znacznie bardziej skromne. Paru grnikw
dotaro na gboko ponad trzech kilometrw w poudniowoafrykaskich
kopalniach zota, lecz wikszo kopalni na Ziemi nie siga gbiej ni okoo
400 metrw poniej powierzchni. Gdyby porwna Ziemi do jabka, to daleko
nam jeszcze, aby przedosta si choby tylko przez skrk.
Jeszcze niecae 100 lat temu nawet specjalista z tej dziedziny wiedzia o
wntrzu Ziemi niewiele wicej ni pierwszy lepszy grnik, mianowicie tyle, e
po przekopaniu si przez warstw ziemi natrafi na ska. I to wszystko. W 1906
roku irlandzki geolog R.D. Oldham, badajc odczyty sejsmografw po
trzsieniu ziemi w Gwatemali, zauway, e pewne fale sejsmiczne przenikay
gboko do wntrza Ziemi, a nastpnie odbijay si pod ktem, jakby natrafiy na
jak przeszkod. Oldham wydedukowa, e Ziemia posiada jdro. Trzy lata
pniej chorwacki sejsmolog Andrija Mohorovii bada sejsmogramy po
trzsieniu ziemi w Zagrzebiu i zauway podobne odbicia, lecz na znacznie
mniejszej gbokoci. Odkry granic midzy skorup i warstw pooon tu
pod ni, nazwan paszczem. Strefa ta zostaa nazwana niecigoci
Mohoroviicia, w skrcie Moho.
Zaczlimy powoli zdawa sobie spraw z warstwowej budowy wntrza
Ziemi, aczkolwiek tylko w najbardziej oglnym sensie. Dopiero w 1936 roku
duska sejsmolog Inge Lehmann, badajc sejsmogramy po trzsieniu ziemi w
Nowej Zelandii, odkrya, e istniej dwa jdra - wewntrzne, o ktrym obecnie
sdzimy, e jest stae, oraz zewntrzne (to odkryte uprzednio przez Oldhama),
ktre prawdopodobnie jest cieke i zarazem stanowi rdo ziemskiego
magnetyzmu.
Mniej wicej w tym samym czasie, gdy Lehmann rozszerzaa nasz
elementarn wiedz o wntrzu Ziemi, badajc fale sejsmiczne wywoane przez
trzsienia ziemi, dwaj geolodzy z Caltechu w Kalifornii, Charles Richter i Beno
Gutenberg, pracowali nad metod porwnywania skali trzsie ziemi. Ich skala
niemal natychmiast zostaa nazwana skal Richtera, aczkolwiek Richter nie mia
nic wsplnego z pominiciem nazwiska swego wsppracownika (sam nigdy nie
nazywa jej skal Richtera, lecz skal magnitud3).
Skala Richtera bya powszechnie niezrozumiaa dla niespecjalistw,
zwaszcza na pocztku, gdy gocie w biurze Richtera czsto prosili go o
pokazanie im synnej skali, sdzc, e jest to jaka maszyna*. Skala Richtera
* Gra sw: angielskie okrelenie scal moe take oznacza szalk wagi
(przyp. tum.). nie jest oczywicie adnym przedmiotem, lecz pewn ide -
arbitraln miar drga Ziemi, opart na pomiarach powierzchniowych. Skala
ronie eksponencjalnie6, wic trzsienie o sile 7,3 jest 50 razy potniejsze ni
trzsienie o sile 6,3 i 2500 razy silniejsze od wstrzsw o sile 5,3.
Skala nie ma grnej granicy, przynajmniej teoretycznie, ani take dolnej.
Stanowi po prostu miar siy i nie mwi nic o skutkach i zniszczeniach.
Trzsienie ziemi o sile 7 zachodzce gboko wewntrz paszcza - powiedzmy
650 kilometrw pod powierzchni Ziemi - moe w ogle nie spowodowa
adnych skutkw, natomiast znacznie sabsze wstrzsy na gbokoci szeciu
czy siedmiu kilometrw mog spowodowa zniszczenia na znacznym obszarze.
Wiele zaley take od rodzaju ska macierzystych, czasu trwania trzsienia,
czstoci i siy wtrnych wstrzsw oraz od fizycznej budowy dotknitego
obszaru. Wszystko to razem oznacza, e najgroniejsze wstrzsy to
niekoniecznie te o najwyszej nocie w skali Richtera, aczkolwiek sia wstrzsw
odgrywa oczywicie bardzo istotn rol.
Najsilniejsze trzsienie ziemi od czasw wprowadzenia skali zdarzyo si
- w zalenoci od cytowanego rda - albo w Zatoce Ksicia Williama na
Alasce w marcu 1964 roku (9,2 w skali Richtera) albo na Pacyfiku w pobliu
Chile w 1960 roku; to ostatnie pocztkowo sklasyfikowano jako wstrzs o sile
8,6, lecz pniejsze oszacowania (dokonane midzy innymi przez US
Geological Survey) podniosy wskanik do prawdziwie olbrzymiej wartoci 9,5.
Jak wida, mierzenie siy trzsie ziemi nie zawsze daje dokadne wyniki,
zwaszcza w sytuacjach, gdy wymaga interpretowania odczytw z daleko
pooonych czujnikw. Tak czy inaczej, oba powysze wstrzsy byy naprawd
potne. Trzsienie ziemi w 1960 roku nie tylko spowodowao rozlege
zniszczenia na pacyficznym wybrzeu Ameryki Poudniowej, lecz take
wywoao gigantyczn fal tsunami, ktra przetoczya si przez prawie 10
tysicy kilometrw otwartego oceanu i zrwnaa z ziemi centrum miasta Hilo
na Hawajach, burzc 500 budynkw i zabijajc 60 osb. Podobne fale
spowodoway jeszcze wiksze ofiary w ludziach w Japonii i na Filipinach.
Z punktu widzenia samej skali zniszcze prawdopodobnie najbardziej
intensywne w spisanej historii byo trzsienie ziemi, ktre nawiedzio - i
zamienio w ruiny - Lizbon, stolic Portugalii, w dniu Wszystkich witych (1
listopada) 1755 roku. Tu przed godzin dziesit rano miasto odczuo pierwszy
wstrzs, obecnie szacowany na 9,0 w skali Richtera, ktry trwa przez pene
siedem minut. Przemieszczenia byy tak potne, e W z portu odpyna caa
woda, aby po krtkim czasie powrci w postaci wysokiej na pitnacie metrw
fali, ktra jeszcze bardziej powikszya zniszczenia. Gdy w kocu wstrzsy
ustay, cisza trwaa tylko trzy minuty, po czym nastpia druga seria, tylko
troch sabsza od pierwszej. Trzeci i ostatni wstrzs nastpi dwie godziny
pniej. Zgino 60 tysicy ludzi, a w promieniu wielu mil nie osta si niemal
ani jeden cay budynek7. Dla porwnania trzsienie ziemi w San Francisco w
1960 roku miao okoo 7,8 w skali Richtera i trwao mniej ni 30 sekund.
Trzsienia ziemi s do powszechnym zjawiskiem. Kadego dnia gdzie
na wiecie nastpuj rednio dwa wstrzsy o sile co najmniej 2,0 - wystarczy,
aby solidnie potrzsn kadym, kto znajdzie si w pobliu. Drgania
powierzchni Ziemi maj tendencj do koncentrowania si na pewnych
obszarach - w szczeglnoci wzdu wybrzey wok Pacyfiku, w tak zwanym
ognistym piercieniu - lecz zdarzaj si niemal wszdzie. Na terenie Stanw
Zjednoczonych tylko Floryda, wschodnia cz Teksasu, oraz pnocna cz
rodkowego Zachodu wydaj si r^ jak dotd - prawie cakowicie odporne. W
Nowej Anglii odnotowano dwa wstrzsy o sile przekraczajcej 6,0 w cigu
ostatnich 200 lat. W kwietniu 2002 roku w pobliu jeziora Champlain na
granicy stanw Nowy Jork i Vermont znalazo si epicentrum wstrzsu o sile
5,1, wywoujc znaczne zniszczenia w najbliszej okolicy i zrzucajc obrazy ze
cian oraz dzieci z ek nawet w New Hampshire (sam mog zawiadczy).
Trzsienia ziemi najczciej zdarzaj si tam, gdzie spotykaj si dwie
pyty tektoniczne, na przykad w Kalifornii wzdu uskoku San Andreas. Pyty
napieraj na siebie nawzajem, ronie cinienie, a w kocu ktra musi ustpi.
Im duszy odstp czasu midzy kolejnymi wstrzsami, tym wiksze
prawdopodobiestwo, e nastpny bdzie, rednio rzecz biorc, silniejszy. Ta
regua stanowi szczeglne memento dla Tokio, miasta, ktre Bill McGuire,
ekspert od ryzyka z University College London, okrela jako miasto
oczekujce na mier8 (okrelenie raczej nie nadajce si na motto dla
programu promocji turystyki). Tokio ley na styku trzech pyt tektonicznych, na
obszarze, ktry i bez tego jest znany z sejsmicznej niestabilnoci. W 1995 roku
trzsienie ziemi zniszczyo miasto Kobe, pooone okoo 500 kilometrw na
zachd od Tokio. Wstrzs o sile 7,2 spowodowa mier 6394 ludzi oraz straty
materialne oceniane na 99 miliardw dolarw. To jednak niewiele - w kadym
razie wzgldnie niewiele - w porwnaniu z losem, ktry moe sta si udziaem
Tokio.
Tokio ju raz byo ofiar jednego z najbardziej tragicznych w skutkach
trzsie ziemi w czasach nowoytnych. W dniu 1 wrzenia 1923 roku, tu przed
poudniem, miasto nawiedzi wstrzs - nazwany Wielkim Wstrzsem Kanto
Sponad dziesi razy silniejszy ni pniejszy wstrzs w Kobe. Zgino 200
tysicy ludzi. Od tego czasu w rejonie Tokio nie byo adnych wstrzsw, wic
cinienie, ktre roso przez 80 lat, prdzej czy pniej musi znale ujcie. W
1923 roku Tokio liczyo 3 miliony mieszkacw. Obecnie zblia si do 30
milionw. Nikt nie prbuje zgadywa, jakie mog by straty w ludziach, lecz
przewidywane straty materialne szacuje si na 7 bilionw dolarw9.
Jeszcze bardziej niepokojce, poniewa s znacznie sabiej zbadane i
mog si zdarzy w dowolnym miejscu i w dowolnym czasie, s rzadziej
wystpujce trzsienia ziemi zwane wstrzsami wewntrzpytowymi. Jak sama
nazwa wskazuje, zdarzaj si daleko od granic pyt, co powoduje, e s
cakowicie nieprzewidywalne. Ich epicentra na og znajduj si na wikszych
gbokociach pod ziemi, co powoduje, e rozprzestrzeniaj si na wikszych
obszarach. Najbardziej znanym przypadkiem takiego trzsienia ziemi na terenie
Stanw Zjednoczonych bya seria trzech wstrzsw w miejscowoci New
Madrid, w stanie Missouri, na przeomie lat 1811-1812. Zaczo si tu po
pnocy 16 grudnia. Mieszkacw obudziy najpierw niespokojne ryki
przeraonych zwierzt hodowlanych (poprzedzajcy wstrzsy tektoniczne
niepokj wrd zwierzt nie naley bynajmniej do kategorii bajek na dobranoc;
jest dobrze udokumentowany, aczkolwiek jego mechanizmy nie s znane), a
nastpnie potny haas, wydobywajcy si wprost spod ziemi. Powierzchnia
ziemi falowaa, przy czym wysoko rozchodzcych si fal sigaa metra, a
gdzieniegdzie otwieray si szczeliny gbokie na kilka metrw. Powietrze
wypenia silny zapach siarki. Wstrzsy trway cztery minuty, powodujc
typowe w takich przypadkach zniszczenia. Jednym ze wiadkw by artysta
John James Audubon, ktry akurat przebywa w tym rejonie. Wstrzsy
rozchodziy si z tak si, e w odlegym o ponad 600 kilometrw Cincinnati
poprzewracay kominy, oraz - wedug co najmniej jednej relacji - uszkadzay
odzie w portach Wschodniego Wybrzea, a (...) nawet powaliy rusztowanie
wzniesione wok budynku Kapitolu w Waszyngtonie10. Kolejne wstrzsy o
podobnej sile pojawiy si 23 stycznia oraz 4 lutego. Od tego czasu w New Ma-
drid jest spokojnie, co potwierdza regu, e takie epizody nigdy nie powtarzaj
si w tym samym miejscu. O ile wiadomo, s rwnie przypadkowe jak burze z
piorunami. Nastpny moe rwnie dobrze zdarzy si w Chicago, Paryu lub
Kinszasie. Nikt nawet nie prbuje zgadywa. A co stanowi przyczyn tych
masywnych wewntrzpytowych przemieszcze? Co gboko we wntrzu
Ziemi. Nic wicej nie wiemy.
W latach szedziesitych naukowcy stwierdzili, e nadesza pora, aby
co zrobi w celu poszerzenia naszej skpej wiedzy o wntrzu Ziemi. W
szczeglnoci powzili ide, aby przewierci si przez dno oceanu
(kontynentalna skorupa jest zbyt gruba) do niecigoci Moho i wydoby
kawaek paszcza Ziemi, ktry mogliby przebada. Ich rozumowanie opierao
si na zaoeniu, e gdyby poznali natur ska wewntrz Ziemi, mogliby zacz
analizowa ich wzajemne oddziaywania i w ten sposb by moe zdoaliby
przewidywa trzsienia ziemi i inne niepodane zjawiska.
Projekt zosta nazwany Mohole* i okaza si kompletn katastrof. Plan
polega na opuszczeniu wierta na gboko 4000 metrw w pobliu
meksykaskiego wybrzea Pacyfiku, a nastpnie na przewierceniu okoo 5000
metrw przez wzgldnie cienk ska pod dnem oceanu. Wiercenie z pokadu
statku na penym oceanie przypomina, jak uj to jeden z oceanografw,
wiercenie dziury w nowojorskiej ulicy ze szczytu Empire State Building za
pomoc spaghetti12. Wszystkie prby skoczyy si niepowodzeniem. Udao im
si dowierci zaledwie na gboko 180 metrw. Projekt Mohole sta si znany
jako No Hole. W 1966 roku Kongres, zirytowany wci rosncymi kosztami i
brakiem rezultatw, zlikwidowa projekt.
Cztery lata pniej radzieccy uczeni prbowali szczcia na staym ldzie.
Wybrali miejsce pooone na Pwyspie Kolskim, w pobliu granicy z
Finlandi, i zaczli wiercenia z nadziej dojcia do gbokoci pitnastu
kilometrw. Zadanie okazao si trudniejsze, ni si spodziewali, lecz radzieccy
wiertacze wykazali si godn pochway wytrwaoci. Gdy si w kocu poddali,
dziewitnacie lat po rozpoczciu prac, doszli do gbokoci 12 262 metrw.
Biorc pod uwag, e skorupa Ziemi reprezentuje zaledwie 0,3 procentu
objtoci planety13, a dziura na Pwyspie Kolskim nie
Gra sw: hole oznacza dziur (przyp. tum.).
226 przekracza jednej trzeciej gruboci skorupy, raczej nie moemy si
pochwali, e opanowalimy wntrze.
Mimo e wzgldna gboko odwiertu bya do skromna, jego twrcw
niemal na kadym kilometrze czekay niespodzianki. Na podstawie uprzednich
bada fal sejsmicznych naukowcy byli przekonani, e do gbokoci 4700
metrw bd mieli do czynienia ze skaami osadowymi, przez kolejne 2300
metrw z granitem, a nastpnie z bazaltem. Na miejscu okazao si, e warstwa
osadowa jest o 50 procent grubsza, a na bazaltow w ogle nie natrafili. Co
wicej, podziemny wiat okaza si znacznie cieplejszy, ni przewidywano. Na
gbokoci 10 000 metrw byo 180 stopni Celsjusza, niemal dwukrotnie wicej,
ni prognozowano. Najbardziej zaskakujcy okaza si fakt, e skaa na duych
gbokociach jest nasycona wod, co uprzednio nie wydawao si moliwe.
Nie moemy zajrze do wntrza Ziemi, wic musimy uy innych metod,
w wikszoci polegajcych na odczycie i analizie fal przenikajcych przez
materi planety. Nasza wiedza o paszczu Ziemi jest w pewnym stopniu oparta
na zjawisku zwanym kimberlitowym kominem wulkanicznym14, w ktrym
midzy innymi tworz si diamenty. Od czasu do czasu gboko we wntrzu
Ziemi zdarzaj si eksplozje, ktre posyaj w kierunku powierzchni strumienie
magmy poruszajce si z naddwikowymi prdkociami. Jest to cakowicie
nieprzewidywalne zjawisko - kimberlitowy komin moe eksplodowa w twoim
ogrodzie w chwili, gdy czytasz t ksik. Kominy kimberlitowe pochodz z tak
duych gbokoci/ - do 200 kilometrw - e przynosz ze sob rne rzeczy,
normalnie nie wystpujce na lub w pobliu powierzchni: skay zwane
perydotytami, krysztay oliwinu oraz - bardzo rzadko, nie czciej ni w jednym
kominie na sto - diamenty. Wgiel bardzo czsto wystpuje w kominach
kimberlitowych, lecz wikszo si ulatnia lub zamienia w grafit. Diament
powstaje w tych nielicznych przypadkach, gdy pojawiaj si warunki niezbdne
do jego wykrystalizowania: waciwa prdko magmy kimberlitowej oraz
dostatecznie szybkie schadzanie. To wanie taki komin uczyni Afryk
Poudniow wiatowym liderem wydobycia diamentw; by moe istniej inne,
jeszcze bogatsze zoa, o ktrych na razie nie wiemy. Geolodzy wiedz, e
gdzie w pnocno-wschodniej czci stanu Indiana s dowody istnienia komina
lub nawet grupy kominw, ktre mog mie kolosalne rozmiary. W rnych
miejscach tego rejonu znajdowano dwudziestokaratowe diamenty, lecz nigdy
nie znaleziono ich rda. Jak pisze John McPhee, rdo moe by ukryte pod
warstw ziemi naniesionej przez lodowiec, jak w przypadku krateru Manson lub
pod Wielkimi Jeziorami.
Co zatem wiemy o wntrzu Ziemi? Bardzo niewiele. Wikszo
naukowcw zgadza si z opini15, e wiat pod nami jest podzielony na cztery
warstwy: tward, zewntrzn skorup, paszcz gorcej, kleistej skay, cieke
jdro zewntrzne oraz stae jdro wewntrzne*. Powierzchniowa warstwa jest
zdominowana przez krzemiany, ktre s wzgldnie lekkie - zbyt lekkie, aby
wzi na siebie mas caej planety - wic wntrze Ziemi musi zawiera cisze
substancje. Wiemy take, e we wntrzu musi znajdowa si strefa metalicznych
pierwiastkw w stanie ciekym, ktra jest odpowiedzialna za ziemskie pole
magnetyczne. To wszystko jest powszechnie znane i akceptowane. Niemal
wszystkie inne waciwoci oraz procesy - w jaki sposb warstwy oddziauj ze
sob, co powoduje, e zachowuj si tak, jak si zachowuj, w jaki sposb mog
zachowywa si w przyszoci - stanowi kwestie, co do ktrych nie mamy
zbytniej pewnoci i na og niewiele o nich wiemy.
Nawet skorupa, warstwa, ktr widzimy na wasne oczy, stanowi
przedmiot do ostrej debaty. Niemal wszystkie podrczniki geologii zgadzaj
si co do tego, e skorupa jest gruba na 5 do 10 kilometrw pod oceanami,
okoo 40 kilometrw pod kontynentami i 65 do 95 kilometrw pod duymi,
wysokimi acuchami grskimi, lecz istniej zagadkowe wyjtki od tych
oglnych regu. Na przykad pod grami Sierra Nevada skorupa ma grubo
zaledwie 30-40 kilometrw, lecz nikt nie wie dlaczego. Wedle wszelkich praw
geofizyki gry Sierra Nevada powinny si zapada, jakby stay na piasku 16
(niektrzy ludzie sdz, e naprawd si zapadaj).
Jak i kiedy Ziemia dorobia si swojej skorupy - te kwestie dziel
geologw na dwa obozy: cz sdzi, e stao si to raptownie i wczenie w hi-
* Bardziej szczegowy obraz wntrza Ziemi wyglda nastpujco: od 0
do 40 kilometrw rozciga si skorupa. Od 40 do 400 kilometrw - grny
paszcz. Od 400 do 6S0 kilometrw rozciga si strefa przejciowa midzy
gmym i dolnym paszczem. Od 650 do 2700 kilometrw siga dolny paszcz.
Od 2700 do 2890 kilometrw rozciga si warstwa D. Od 2890 do 5150
kilometrw - zewntrzne jdro, a od 5150 do 6370 - wewntrzne jdro. storii
Ziemi; pozostali uwaaj, e proces by powolny i zdarzy si pniej.
Zadziwiajco istotn rol odgrywaj w takich kwestiach osobiste przekonania i
emocje badaczy. Richard Armstrong z Yale wysun w latach szedziesitych
hipotez wczesnej i nagej formacji skorupy, po czym spdzi reszt swojej
kariery, walczc z przeciwnikami owej teorii. Zmar na raka w 1991 roku, lecz
na krtko przed mierci przywali swoim krytykom w polemicznym artykule
zamieszczonym w australijskim czasopimie z dziedziny nauk o Ziemi,
oskarajc ich o podtrzymywanie mitw, podaje raport czasopisma Earth z
1998 roku. Pod koniec ycia Armstrong by zgorzkniaym czowiekiem,
stwierdzi jeden z jego kolegw.
Skorupa Ziemi oraz cz grnego paszcza s cznie nazywane litosfer
(od greckiego sowa lithos oznaczajcego kamie), ktra z kolei unosi si na
powierzchni mikkiej skay zwanej astenosfer (od greckiego okrelenia
oznaczajcego bez siy), lecz takie okrelenia nigdy w peni nie oddaj natury
zjawisk. Stwierdzenie, e litosfera unosi si na powierzchni astenosfery,
sugeruje, e mamy do czynienia z procesem przypominajcym pywanie, co w
zasadzie nie jest prawd. Podobnie mylce moe by przypuszczenie, e pynne
skay zachowuj si tak jak substancje pynne na powierzchni. Skay s pynne,
lecz w takim sensie jak szko17. Na pierwszy rzut oka nie jest to widoczne, lecz
szko pynie - wszystkie szklane przedmioty pyn w d pod wpywem
niestrudzonej i wszechobecnej grawitacji. Jeeli wyjmiesz z ram naprawd star
szyb jakiej europejskiej katedry, bdzie wyranie grubsza u dou*. To jest ten
rodzaj pynicia, z ktrym mamy do czynienia w przypadku ziemskich ska.
Godzinowa wskazwka zegara porusza si okoo 10 tysicy razy szybciej ni
pynca skaa w paszczu Ziemi.
Ruchy pywowe odbywaj si nie tylko w poziomie, przesuwajc na
powierzchni ziemskie pyty, lecz take w pionie, pod wpywem procesw
konwekcji18. Zjawisko konwekcji odkry ekscentryczny hrabia Rumford pod
koniec osiemnastego wieku. Natomiast 60 lat pniej angielski pastor Osmond
Fisher przewidujco zasugerowa19, e wntrze Ziemi moe by dostatecznie
pynne, aby umoliwi ruchy konwekcyjne, lecz upyno bardzo duo czasu,
zanim jego idea zdobya poparcie.
* A w kadym razie tak o tym zjawisku czsto pisano. Jednake latem
2003 roku, po ukazaniu si tej ksiki, Science News opublikowao studium
profesora z Brazylii sugerujce, e owo pynicie szka w szybie jest obecnie
o wiele zbyt powolne, aby jego skutek mona dostrzec goym okiem.
Okoo 1970 roku, gdy geofizycy zdali sobie spraw, jak ruchliwe jest 1
wntrze Ziemi, przeyli powany szok. Jak uja to Shawna Vogel w ksice
NakedEarth: The New Geophysics: To przypomina sytuacj, w ktrej
naukowcy spdzili cae dekady, badajc warstwy atmosfery - troposfer,
stratosfer i tak dalej - po czym nagle odkryli wiatr20.
Gbokoci, na ktrych zachodz procesy konwekcji, stanowi powd
kontrowersji niemal od samego pocztku. Sejsmolodzy sdz, e zaczynaj si
one na gbokoci 650 kilometrw, geochemicy uwaaj, e ponad 3000
kilometrw. Jak zauway James Trefi, problem polega na tym, e istniej dwa
zestawy danych z dwch rnych dziedzin, ktrych nie da si pogodzi 21.
Geochemicy mwi, e pewne pierwiastki wystpujce na powierzchni planety
mog pochodzi nie z grnego paszcza, lecz z gbszych obszarw wntrza
Ziemi, zatem materia grnego paszcza musi przynajmniej od czasu do czasu
miesza si z materi dolnego. Sejsmolodzy twierdzy e nie ma dowodw na
poparcie takiej tezy.
Zatem moemy jedynie powiedzie, e po drodze ku centrum Ziemi, na
pewnej, na razie do nieokrelonej gbokoci, opuszczamy astenosfer i
zanurzamy si w paszcz. Biorc pod uwag, e stanowi on 82 procent objtoci
planety oraz 65 procent jej masy22, paszcz nie przyciga nadmiernej uwagi
gwnie dlatego, e zjawiska interesujce zarwno naukowcw, jak i
czytelnikw, zachodz albo gbiej (na przykad magnetyzm), albo bliej
powierzchni (wstrzsy tektoniczne i trzsienia ziemi). Wiemy, e do gbokoci
okoo 150 kilometrw paszcz skada si gwnie ze ska zwanych perydotytami,
lecz nastpne 2650 kilometrw stanowi niewiadom. Wedug raportu z Natur
wydaje si, e nie jest to perydotyt. Nie wiemy nic ponadto.
Poniej paszcza znajduj si dwa jdra, cieke zewntrzne i stae
wewntrzne. Nie musz wspomina, e nasza wiedza na temat budowy i natury
ziemskiego jdra pochodzi z porednich rde, lecz naukowcy mog
formuowa pewne rozsdne zaoenia i wyciga z nich wnioski. Wiedz, e
cinienia w rodku Ziemi s wystarczajce - ponad 3 miliony razy wiksze ni
na powierzchni23 - aby zamieni kad substancj w tward ska. Wiedz take
z historii Ziemi (a take z innych rde), e wewntrzne jdro bardzo
skutecznie zachowuje swoje ciepo. Przypuszczaj, aczkolwiek nie maj na to
zbyt wielu dowodw, e w cigu ponad 4 miliardw lat istnienia naszej planety
temperatura jej jdra zmniejszya si o nie wicej ni 110 stopni Celsjusza. Nikt
nie wie, jak gorce jest jdro Ziemi; oszacowania wahaj si midzy 4000 a
7000 stopni Celsjusza - mniej wicej tyle samo wynosi temperatura powierzchni
Soca.
Natura zewntrznego jdra jest pod wieloma wzgldami jeszcze mniej
znana, aczkolwiek wszyscy zgadzaj si co do tego, e jest cieke i e stanowi
rdo magnetyzmu planety. W 1949 roku Edward C. Bullard z Cambridge
University wysun hipotez, e pynna cz jdra porusza si w taki sposb, i
stanowi co w rodzaju elektrycznego dynama, generujc pole magnetyczne
Ziemi. Hipoteza opiera si na zaoeniu, e przewodzce ciecze we wntrzu
planety dziaaj podobnie jak prdy elektryczne w zwykych kablach. Dokadny
mechanizm nie jest znany, lecz to raczej pewne, e magnetyzm jest zwizany z
wirowaniem jdra oraz z faktem, e jest ono cieke. Ciaa, ktre nie maj
ciekego jdra - na przykad Ksiyc i Mars - nie maj wasnego pola
magnetycznego.
Wiemy, e natenie ziemskiego pola magnetycznego podlega
okresowym zmianom - w epoce dinozaurw byo trzykrotnie silniejsze ni
obecnie24. Wiemy take, e zmienia kierunek rednio co 500 tysicy lat,
aczkolwiek ta rednia ukrywa olbrzymi zakres nieprzewidywalnych waha.
Ostatnia zmiana kierunku zasza okoo 750 000 lat temu. Niekiedy kierunek
pozostaje niezmienny przez miliony lat - wydaje si, e najduszy okres
wynosi 37 milionw lat2? - lecz zdarzay si rwnie szybkie zmiany po
zaledwie 20 tysicach lat. W cigu ostatnich 100 milionw lat zaszo okoo 200
zmian kierunku, a my nie mamy pojcia dlaczego. To pytanie stanowi
najwiksz nierozwizan kwesti w naukach geologicznych26.
 Zapewne wanie teraz jestemy wiadkami kolejnej zmiany kierunku.
Tylko w cigu ostatniego stulecia ziemskie pole magnetyczne zmniejszyo si
by moe a o okoo 6 procent. Osabienie stanowi raczej niepomyln
wiadomo, poniewa magnetyzm, oprcz utrzymywania notatek na drzwiach
lodwek i kierowania igie kompasw w wiadomym kierunku, odgrywa istotn
rol w utrzymywaniu osony, ktra chroni ni mniej, ni wicej tylko nasze ycie.
Kosmos jest peen niebezpiecznych rodzajw promieniowania, czstek, ktre
przenikaj przez atmosfer i niszcz nasze DNA. Rozpocierajce si wok
Ziemi pole magnetyczne dziaa jak tarcza, kierujc te czstki do dwch
obszarw pobliskiej przestrzeni zwanych pasami Van Allena. Oddziaywanie
czstek z pasw Van Allena z czstkami grnych warstw atmosfery powoduje
powstawanie urokliwych wietlnych zjawisk znanych jako zorze polarne.
Przyczyny naszej ignorancji czciowo wynikaj z braku koordynacji i
midzy tym, co dzieje si na grze, a tym, co dzieje si w rodku Ziemi. Wedug
Shawny Vogel: Geolodzy i geofizycy rzadko uczestnicz w tych samych
konferencjach lub wsppracuj nad tymi samymi problemami 27, Nic nie
obnaa naszej niewiedzy na temat dynamiki wntrza Ziemi w wikszym stopniu
ni nasze zaskoczenie, gdy zdarzy si co takiego jak erupcja wulkanu St Hclens
w stanie Washington w 1980 roku.
Do tego momentu w Stanach Zjednoczonych, z wyjtkiem Alaski i
Hawajw, nie notowano dziaalnoci wulkanicznej przez ponad 65 lat.
Wikszo rzdowych wulkanologw, ktrych zadaniem byo monitorowanie i
przewidywanie zachowania St Helens, widziaa w akcji jedynie hawajskie
wulkany. Okazao si, e to nie to samo.
St Helens zacz swe zowieszcze pomruki 20 marca. W cigu tygodnia
wypluwa magm - aczkolwiek w niewielkich ilociach - do 100 razy dziennie i
nieustannie ulega wstrzsom. Ludno zostaa ewakuowana na odlego 13
kilometrw, uznan za bezpieczn. W miar jak pomruki wulkanu narastay, St
Helens sta si atrakcj turystyczn dla caego wiata. Gazety codziennie
publikoway raporty i porady dla turystw, gdzie s najlepsze miejsca do
ogldania wulkanu. Ekipy telewizyjne wielokrotnie latay helikopterami wok
szczytu. Widywano nawet ludzi wspinajcych si na zbocza. Pewnego dnia
wok wulkanu kryo ponad 70 helikopterw i lekkich samolotw. Dni jednak
mijay, pomruki nie prowadziy do niczego bardziej dramatycznego, w ludziach
narastao zniecierpliwienie i stopniowo zacz si upowszechnia pogld, e
wulkan jednak nie wybuchnie.
19 kwietnia pnocny stok gry zacz si wyranie wybrzusza. Co
dziwne, adna z osb odpowiedzialnych za obserwacj wulkanu nie uznaa tego
za wyrany sygna bocznego wybuchu. Sejsmolodzy opierali swe wnioski na
podstawie zachowania hawajskich wulkanw, ktre nie wybu-cbajna boki 28.
Niemal jedyn osob, ktra przewidywaa, e moe si sta co naprawd
gronego, by Jack Hyde, profesor geologii z collegeu w Ta-coma. Hyde
zwrci uwag, e St Helens nie posiada otwartego krateru, w odrnieniu od
wulkanw na Hawajach, zatem gdy rosnce wewntrz cinienie zostanie
uwolnione, skutki bd dramatyczne i prawdopodobnie katastrofalne. Hyde nie
by jednak czonkiem oficjalnego zespou obserwatorw i jego przestrogi
zostay zlekcewaone.
Wszyscy wiemy, co zaszo. W niedziel 18 maja o 8.32 rano pnocny
stok wulkanu zapad si, posyajc ogromn lawin ziemi i ska wzdu zbocza
gry, pdzc z prdkoci prawie 250 kilometrw na godzin. Bya to
najwiksza lawina w historii ludzkoci29. Niosa tyle materiau, e mogaby
pokry cay Manhattan warstw o gruboci 120 metrw. Minut pniej, w
wyniku osabienia stoku, St Helens eksplodowa, uwalniajc energi piset
razy wiksz od energii bomby zrzuconej na Hiroszim 30 i wyrzucajc gorc,
mordercz chmur o prdkoci sigajcej 1050 kilometrw na godzin, o wiele
za szybkdla kadego, kto znalaz si w jej zasigu. Wybuch dosign wielu
ludzi, ktrzy znajdowali si w pozornie bezpiecznej odlegoci, czsto poza
zasigiem widocznoci wulkanu. Zgino 57 osb31, a 23 cia nigdy nie
znaleziono. niwo mierci byoby znacznie wysze, gdyby wybuch nie nastpi
w niedziel. W powszednie dni w strefie mierci, rozcigajcej si na 30
kilometrw, pracowao wieu drwali.
W tym dniu najwicej szczcia mia pewien doktorant, Harry Glickea.
Obsugiwa on punkt obserwacyjny w odlegoci dziewiciu kilometrw od
gry, lecz 18 maja mia rozmow kwalifikacyjn w Kalifornii, wic w dzie
poprzedzajcy enipcj opuci swoje stanowisko, a na jego miejsce przyby
David Johnston. Johnston pierwszy zgosi wybuch; chwil pniej by martwy.
Jego ciaa nigdy nie znaleziono. Szczliwy przypadek, ktry uratowa
Glickena, nie pomg mu jednak jedenacie lat pniej, gdy znalaz si w grupie
43 naukowcw i dziennikarzy schwytanych w mierteln puapk przez wytrysk
supergorcego popiou, gazw i stopionej skay - zwanej spywem
piroklastycznym - na grze Unzen w Japonii, gdy nie przewidziano
katastrofalnych skutkw zachowania kolejnego wulkanu.
By moe wulkanolodzy nie s najgorszymi naukowcami na wiecie w
dziedzinie prognozowania, lecz z pewnoci nie s najlepsi, jeeli chodzi o
wyciganie wnioskw z faktu, e ich prognozy s kiepskie. Mniej ni dwa lata
po katastrofie pod gr Unzen inna grupa obserwatorw wulkanw, prowadzona
przez Stanleya Williamsa z University of Arizona, wesza do krateru aktywnego
wulkanu Galeras w Kolumbii. Mimo niedawnych tragedii tylko dwie osoby z
szesnastu czonkw grupy Williamsa miay hemy lub inne ochraniacze.
Wybuch wulkanu spowodowa mier szeciorga naukowcw, trojga turystw,
ktrzy podali za nimi, oraz powanie porani innych, midzy innymi samego
Williamsa.
W ksice zatytuowanej Surviving Galeras, napisanej z wyjtkowym
brakiem samokrytyki, Williams mwi, e mg tylko pokiwa gow ze
zdumieniem32, gdy dowiedzia si pniej, i jego koledzy po fachu sugerowali,
jakoby przeoczy lub zignorowa istotne sejsmiczne sygnay i za-I chowa si
lekkomylnie. Jake atwo jest by mdrym po fakcie i stosowa obecn
wiedz do zdarze z 1993 roku, napisa. Uwaa, e win mona jedynie
obarczy nieszczliwy zbieg okolicznoci, gdy Galeras zachowywa si
kaprynie, tak jak zwykle zachowuj si siy natury, Daem si oszuka i za to
bior odpowiedzialno, lecz nie czuj si winny mierci moich kolegw. Nie
ma winnych. To bya erupcja.
Wrmy jednak do stanu Washington. Gra St Helens stracia 400
metrw wysokoci. Wulkan zniszczy 600 kilometrw kwadratowych lasu.
Gdyby drwale zdoali go uprzedzi i wyci te lasy, mona by zbudowa 150
000 domw (300 000 wedug niektrych danych). Zniszczenia materialne
oszacowano na 2,7 miliarda dolarw. Gigantyczna kolumna dymu i popiou w
cigu niecaych dziesiciu minut urosa do wysokoci 18 000 metrw. Odamki
ska trafiy w samolot pasaerski leccy w odlegoci 48 kilometrw od
wulkanu33.
Dziewidziesit minut po wybuchu, w miejscowoci Yakima pooonej
w odlegoci 130 kilometrw od wulkanu, zacz pada deszcz popiou. Dzie
zamieni w noc, dusi przechodniw, przenikn do wszystkich zakamarkw,
zadawi silniki i generatory, zwar wyczniki elektryczne, zablokowa systemy
filtracyjne. Pidziesiciotysiczne miasto przestao funkcjonowa. Zamknite
zostao lotnisko oraz wszystkie drogi prowadzce do i z miasta.
Zwrmy uwag, e wszystko to dziao si po zawietrznej stronie
wulkanu, ktry pomrukiwa przez dwa miesice, ostrzegajc o swych zamiarach.
Miasto Yakima nie miao jednak adnych procedur alarmowych na wypadek
wybuchu wulkanu34. Miejski system ostrzegawczy, ktry powinien zacz
dziaa w czasie kryzysu, nie zosta uruchomiony, poniewa niedzielna zmiana
nie umiaa go obsugiwa. Przez trzy dni miasto byo sparaliowane i odcite
od wiata, lotnisko byo nieczynne, drogi nieprzejezdne. W wyniku wybuchu
wulkanu St Helens na miasto Yakima spado zaledwie nieco powyej 1,5
centymetra popiou*-* pamitaj o tym, gdy bdziemy rozwaa, czego moe
dokona wybuch Yellowstone.
 Rozdzia 15

NIEBEZPIECZNE PIKNO

W latach szedziesitych Bob Christiansen z United States Geological Survey,

studiujc wulkaniczn histori Parku Narodowego Yellowstone, zada sobie
pytanie, ktre jakim dziwnym zbiegiem okolicznoci nikomu nie przyszo
wczeniej do gowy: Gdzie jest wulkan w Yellowstone? Od bardzo dawna byo
wiadomo, e wszystkie gejzery i inne gorce zjawiska w Yellowstone maj
natur wulkaniczn. Jedn z cech wulkanw jest to, e zazwyczaj s one
doskonale widoczne. Christiansen nie mg jednak nigdzie w Yellowstone
znale wulkanu, a waciwie struktury zwanej kalder.
Wikszoci z nas wulkan kojarzy si z klasycznym stokowym ksztatem
Fudi lub Kilimandaro, ktry powstaje, gdy wypywajca magma gromadzi si
w postaci symetrycznej hady, co zazwyczaj odbywa si bardzo szybko. W 1943
roku pewien farmer z Paricutin w Meksyku z zaskoczeniem odkry smug dymu
unoszc si nad skrawkiem jego ki1. Po tygodniu by mimowolnym
wacicielem wysokiego na 152 metry kopca w ksztacie stoka, ktry w cigu
dwch kolejnych lat rozrs si do wysokoci 430 metrw i rednicy ponad 800
metrw u podstawy. Na powierzchni Ziemi istnieje cznie okoo 10 tysicy
takich widocznych, stokowatych wulkanw. Z wyjtkiem kilkuset wszystkie s
nieczynne. Istnieje jednak drugi, mniej znany typ wulkanw, ktre nie posiadaj
stoka, poniewa wybuchaj z ogromn si, w pojedynczej, potnej eksplozji,
i zostawiaj jedynie olbrzymi nieck zwan kalder (od aciskiego sowa
caldarium). Yellowstone najwyraniej nalea do tego drugiego typu, lecz
Christiansen nie mg nigdzie znale kaldery.
Przypadek zrzdzi, e w tym samym czasie NASA testowaa swoje nowe
kamery, wykonujc zdjcia Yellowstone z duej wysokoci. Ktry z rozsdnie
mylcych urzdnikw NASA wysa wadzom parku kopie zdj, zakadajc,
e mog one stanowi interesujcy materia dla centrw informacji turystycznej.
Gdy tylko Christiansen zobaczy zdjcia, natychmiast zrozumia, dlaczego nie
mg znale kaldery: niemal cay park - 9000 kilometrw kwadratowych - jest
kalder. Eksplozja zostawia krater o rednicy 65 kilometrw, o wiele za duy,
aby mona go spostrzec gdziekolwiek z poziomu gruntu. W pewnym momencie
w przeszoci Yellowstone musia wybuchn z si znacznie przekraczajc
skal wszystkiego, czego kiedykolwiek dowiadczya ludzko.
Okazao si, e Yellowstone jest superwulkanem. Ley na ogromnej;
plamie gorca, zbiorniku stopionej skay, ktry zaczyna si tu pod
powierzchni Ziemi i siga co najmniej 200 kilometrw w gb planety, tworzc
tak zwany superpiropusz. Jego ciepo stanowi rdo energii dla wszystkich
otworw, gejzerw, gorcych rde i bulgoczcych staww botnych. Pod
powierzchni znajduje si komora magmy, ktrej rednica wynosi okoo 72
kilometrw - mniej wicej tyle samo, ile sam park - a grubo w najgbszym
miejscu siga 13 kilometrw. Wyobra sobie magazyn TNT o powierzchni
maego wojewdztwa, wysoki na 13 kilometrw - sigajcy poziomu cirrusw,
najwyszych ziemskich chmur. Turyci odwiedzajcy park Yellowstone
znajduj si na dachu czego takiego. Cinienie magmy podnioso Yellowstone
oraz otaczajce go terytorium o okoo p kilometra ponad poziom, na ktrym
znajdowaby si w normalnych warunkach. Gdyby nastpi wybuch, kataklizm
przekroczyby wszelkie moliwe wyobraenia. Wedug profesora Billa
McGuirea z University College London w trakcie erupcji nie mgby si
dosta bliej ni na tysic kilometrw* 2. Pniejsze konsekwencje byyby
jeszcze gorsze.
Superpiropusze tego rodzaju, na jakim siedzi Yellowstone, przypominaj
kieliszek do martini, lecz rozszerzajcy si w pobliu powierzchni, tworzc
rozleg mis niestabilnej magmy. Niektre z tych mis maj rednice sigajce
1900 kilometrw. Wedug obecnie obowizujcych teorii erupcje nie zawsze
maj charakter eksplozji, ale niekiedy pkaj i wylewaj ogromn,
dugotrwapowd stopionej skay. Tak byo w przypadku wulkanu, ktry 65
milionw lat temu przykry 500 000 kilometrw kwadratowych wyyny Dekan i
prawdopodobnie przyczyni si do wyginicia dinozaurw - w kadym razie z
pewnoci nie wyszed im na zdrowie - wydzielajc olbrzymie iloci trujcych
gazw. Superpiropusze s rwnie odpowiedzialne za pknicia, ktre
powoduj rozpadanie si kontynentw.
30 aktywnych superpiropuszy odpowiedzialnych za wiele spord
znanych wysp i acuchw wysp - Islandii, Hawajw, Azorw, Wysp
Kanaryjskich, archipelagu Galapagos, maej wyspy Pitcairn na rodku
poudniowego Pacyfiku oraz innych. Lecz wszystkie - z wyjtkiem Yellowstone
- znajduj si na oceanach. Nikt nie ma najmniejszego pojcia, jak i dlaczego
superpiropusz Yellowstone znalaz si pod kontynentaln pyt. Tylko dwie
rzeczy wiadomo na pewno: skorupa w Yellowstone jest cienka, a wiat pod ni -
gorcy. Pytanie, czy skorupa jest cienka, poniewa wiat pod ni jest gorcy,
czy raczej wiat pod skorup jest gorcy, poniewa jest ona cienka, stanowi
przedmiot gorcej (!) debaty. Kontynentalna natura skorupy powoduje, e
erupcje w Yellowstone maj zupenie odmienny charakter. Inne superwulkany
maj raczej tendencj do regularnego i na og niegronego bulgotania,
natomiast Yellowstone wybucha rzadko, ale gdy ju to zrobi, to lepiej nie
podchod za blisko.
Od pierwszej znanej nam erupcji 16,5 miliona lat temu Yellowstone
wybucha okoo 100 razy, z czego trzy ostatnie przypadki zostay opisane w
literaturze naukowej. Ostatnia erupcja bya okoo 1000 razy silniejsza ni w
przypadku St Helens; poprzednia bya 280 razy silniejsza; jeszcze wczeniejsza
bya tak potna, e nikt nie umie dokadnie jej oszacowa - bya co najmniej
2500 razy silniejsza od wybuchu St Helens, lecz podawana jest take liczba
8000.
Nie mamy absolutnie niczego, co mona by porwna do wybuchw
Yellowstone. Najwiksza erupcja w ostatnich czasach bya dzieem wulkanu
Krakatau w Indonezji w sierpniu 1883 roku. Wywoane przez niego wstrzsy
kryy wok Ziemi przez dziewi dni, a zanieczyszczenia wody
zaobserwowano nawet w kanale La Manche3. Jeeli jednak ilo materiau
wyrzuconego w powietrze przez Krakatau porwnamy do piki golfowej, to w
tej skali urobek najwikszego z wyej wymienionych wybuchw Yellowstone
miaby rozmiary kuli o rednicy porwnywalnej ze wzrostem dorosego
czowieka, a St Helens - ziarnka grochu.
Wybuch Yellowstone dwa miliony lat temu wyrzuci w powietrze popi
w iloci wystarczajcej, aby przykry stan Nowy Jork warstw o gruboci 20
metrw lub Kaliforni na grubo 6 metrw. To wanie ten popi jest
odpowiedzialny za odkryte przez Mikea Voorhiesa skamieliny we wschodniej
Nebrasce. Erupcja nastpia w miejscu, ktre obecnie znajduje si w stanie
Idaho, lecz w cigu milionw lat skorupa Ziemi przemiecia si, w tempie
okoo 2,5 centymetra na rok, wic dzisiaj plama gorca znajduje si w pnocno-
zachodniej czci stanu Wyoming, a waciwie pod ni (sama plama gorca
pozostaje w miejscu, jak wycelowana w sufit acetylenowa lampa). Wybuch
pozostawi na prerii gleb, ktra idealnie nadaje si do uprawy ziemniakw, co
ju dawno odkryli farmerzy w stanie Idaho. Geolodzy artuj, e za kolejne dwa
miliony lat Yellowstone bdzie smay frytki dla McDonaldsa, a mieszkacy
Billings w stanie Montana bd mieszka wrd gejzerw.
Popi z ostatniej erupcji Yellowstone pokry w caoci lub czciowo
dziewitnacie zachodnich stanw USA (plus cz Kanady i Meksyku) -
prawie cae terytorium na zachd od Missisipi. To jest spichlerz Ameryki. Z
tego obszaru pochodzi okoo poowy wiatowych zapasw zb. A popi to nie
jest nieg, ktry zniknie na wiosn. Jeeli bdziemy chcieli uprawia zboa,
bdziemy musieli posprzta i znale jakie miejsce na popi. Usunicie 1,8
miliarda ton szcztkw z 6,5 hektara wok World Trade Center na Manhattanie
zajo tysicom ludzi osiem miesicy. Wyobra sobie teraz sprztanie stanu
Kansas.
A to jeszcze nic, albo niewiele, w porwnaniu z konsekwencjami
klimatycznymi. Ostatnia erupcja superwulkanu na Ziemi zdarzya si 74 000 lat
temu w Toba4, w pnocnej czci Sumatry. Nikt nie wie dokadnie, jakie byy
jej rozmiary, lecz z pewnoci by to kolos. Rdzenie lodowe z Grenlandii
wskazuj, e po wybuchu nastpia co najmniej szecioletnia zima
wulkaniczna oraz znacznie duszy okres sabej wegetacji. Wedug niektrych
badaczy erupcja doprowadzia nasz gatunek do granicy wymarcia, redukujc
globaln populacj do zaledwie kilku tysicy osobnikw. Oznaczaoby to, e
wszyscy pochodzimy od bardzo nielicznej populacji wyjciowej, co
wyjaniaoby niewielkie zrnicowanie genetyczne w obrbie naszego gatunku.
W kadym razie istniej dowody, e przez kolejne 20 tysicy lat cakowita
liczba ludzi na planecie w adnym momencie nie przekraczaa kilku tysicy
osobnikw5. To do dugi okres jak na regeneracj po jednej erupcji wulkanu.
To wszystko byo bardzo interesujce, ale traktowane raczej w kategorii
hipotez, a do roku 1973, gdy zdarzyo si co, co natychmiast zwrcio uwag
geologw: woda w Yellowstone Lake, jeziorze pooonym w samym centrum
parku, zacza si przelewa przez poudniowy brzeg, zalewajc poblisk k,
natomiast po przeciwnej stronie jeziora woda w tajemniczy sposb znikaa.
Geolodzy pospiesznie przeprowadzili badania i odkryli, e pod znaczn czci
parku powstao wyrane wybrzuszenie, ktre podnioso jeden koniec jeziora,
powodujc wylewanie wody na drugim kocu. To samo staoby si, gdyby
podnie jeden brzeg dziecicego baseniku. W 1984 roku cay rodkowy obszar
parku - ponad 100 kilometrw kwadratowych - znajdowa si ponad metr wyej
ni w 1924 roku, gdy wykonano poprzednie oficjalne badania geodezyjne.
Nastpnie w 1985 roku rodkowy obszar parku obniy si o 20 centymetrw.
Obecnie wydaje si, e ponownie puchnie.
Geolodzy zdali sobie spraw, e moe by tylko jedna przyczyna - ukryta
pod ziemi, lecz wci aktywna komora magmy. Yellowstone nie jest miejscem
dawnego wulkanu. Ten wulkan jest nadal aktywny. Mniej wicej w tym samym
czasie naukowcy zdoali przebada jego histori i obliczyli, e rednio co 600
000 lat nastpowaa jedna potna erupcja. Ostatnia zdarzya si 630 000 lat
temu. Wyglda na to, e Yellowstone jest gotw do kolejnej.
To moe si wydawa nierealne, lecz stoisz na najwikszym aktywnym
wulkanie na Ziemi6, powiedzia mi Paul Doss, geolog parku Yellowstone,
wkrtce po tym, jak zsiad z olbrzymiego motocykla firmy Harley - - Davidson i
ucisn mi rk, gdy spotkalimy si w kwaterze gwnej parku w Mammoth
Hot Springs pewnego piknego czerwcowego poranka. Pochodzcy ze stanu
Indiana Doss jest miym, przyjacielskim, spokojnym, niezwykle zamylonym
czowiekiem i pod adnym wzgldem nie przypomina pracownika National Park
Service. Nosi siwiejc brod, niewielki szafirowy kolczyk w uchu, wosy upina
w dugi kucyk, a pod uniformem Park Service z trudem ukrywa brzuszek.
Wyglda bardziej na bluesowego muzyka ni na pracownika federalnej
administracji. I rzeczywicie jest muzykiem bluesowym (gra na harmonijce),
lecz przede wszystkim - geologiem. I znalazem si w najlepszym dla geologa
miejscu na wiecie, mwi, gdy wyruszamy w kierunku Old Faithful*
poobijanym, koyszcym si pojazdem z napdem na cztery koa. Doss zgodzi
si, abym towarzyszy mu przez jeden dzie w jego codziennych obowizkach.
Pierwsze zadanie na dzisiaj polega na wstpnej rozmowie z grup nowo
przyjtych przewodnikw.
Nie musz dodawa, e Yellowstone jest zjawiskowo piknym miej
* Najbardziej znany gejzer, wizytwka Yellowstone (przyp. tum.). scem,
pooonym w otoczeniu potnych, wyniosych gr, szumicych strumieni,
szmaragdowych jezior, bizonw pascych si na kach i olbrzymiej iloci
innych dzikich zwierzt. Nie ma nic lepszego ni to, jeeli jeste geologiem -
mwi Doss. - Masz tu skay na Przeczy Niedwiedziego Ka, ktre licz
prawie 3 miliardy lat, trzy czwarte czasu od pocztku istnienia Ziemi, a tu s
mineralne rda - Doss wskazuje gorce, siarkowe rdo, od ktrego
Mammoth wzi sw nazw - gdzie widzisz skay, ktre dopiero si rodz. A
midzy jednym i drugim masz wszystko, co mgby prbowa sobie
wyobrazi. Nigdy nie byem w miejscu, gdzie geologia jest bardziej ewidentna...
lub pikniejsza.
Wic lubisz to miejsce?, pytam.
Och nie, kocham je - odpowiada z gbok powag. - Mam na myli, e
rzeczywicie kocham to miejsce i t prac. W zimie temperatury s do niskie,
paca te nie jest zbyt wysoka, lecz jak jest dobrze, to...
Zamilk, aby wskaza mi przerw w acuchu grskim, ktry na chwil
pojawi si w polu widzenia. Gry nazywaj si Gallatins. Przerwa ma 60 czy
moe 70 mil. Bardzo dugo nikt nie mg zrozumie, skd si wzia, a w
kocu Bob Christiansen uwiadomi sobie, e musiaa powsta, gdy gry zostay
zniszczone przez wybuch wulkanu. Gdy 60 mil gr zostaje po prostu
unicestwione, to wiesz, e masz do czynienia z czym godnym uwagi. Sze lat
zajo Christiansenowi, zanim na to wpad.
Zapytaem, co powoduje wybuchy Yellowstone. wiem. Nikt nie wie.
Wulkany to dziwne obiekty. W rzeczywistoci wcale ich nie rozumiemy.
Wezuwiusz by aktywny przez 300 lat, a do erupcji w 1944 roku, po czym
nagle stan i od tego czasu jest cichy. Niektrzy wulkanolodzy sdz, e si
mocno aduje, co jest do niepokojce, poniewa 2 miliony ludzi yj na nim
lub obok. Jednak naprawd nikt tego nie wie.
A jakie ostrzeenie dostalibymy, gdyby Yellowstone mia zamiar
wybuchn?
Doss wzruszy ramionami. Nie byo tu nikogo podczas poprzedniego
wybuchu, wic nikt nie wie, jakie s oznaki. Prawdopodobnie mielibymy sporo
trzsie ziemi, by moe podnisby si poziom gruntu, zapewne zaszyby
zmiany w zachowaniu gejzerw i wentyli pary, lecz nie wiadomo niczego na
pewno.
Wic rwnie dobrze moe wybuchn bez ostrzeenia?
 Przytakn z zadum, po czym doda, e problem polega na tym, i niemai
wszystko, co mona by uzna za ostrzeenie, w pewnym stopniu ju istnieje w
Yellowstone. Erupcje wulkaniczne na og s poprzedzane przez trzsienia
ziemi. Park odnotowuje mnstwo wstrzsw. Tylko w zeszym roku byo ich
260. Wikszo z nich bya na tyle saba, e nie byy odczuwalne, lecz nie
zmienia to faktu, e byy to trzsienia ziemi.
Zmiany w erupcji gejzerw mog rwnie by uznane za wskazwk,
lecz one take zachowuj si w sposb nieprzewidywalny, mwi Doss. Niegdy
najsynniejszym gejzerem w parku by Excelsior Geyser, ktrego spektakularne,
sigajce 100 metrw wysokoci erupcje miay bardzo regularny charakter, lecz
w 1888 roku gejzer po prostu zamilk. Nastpna erupcja pojawia si dopiero w
1985 roku, lecz tylko na wysoko 25 metrw. Steamboat Geyser jest
najwikszym gejzerem na wiecie; potrafi posa wod na wysoko 120
metrw, lecz przerwy midzy jego erupcjami zmieniaj si od zaledwie czterech
dni do prawie 50 lat. Gdyby wystrzeli dzisiaj, a nastpnie za tydzie, i tak nie
wiedzielibymy, co zrobi w kolejnym czy w jeszcze dalszym tygodniu, ani za 20
lat - mwi Doss. - Wszystko w caym parku jest tak niestabilne i zmienne, e
niemal nie sposb wyciga wnioskw z tego, co si tu dzieje.
Ewakucja Yellowstone nigdy nie bdzie atwa. Park odwiedza okoo
trzech milionw ludzi, gwnie w cigu trzech letnich miesicy. Drogi w parku
s nieliczne i wskie, czciowo dla spowolnienia ruchu, czciowo dla
zachowania naturalnego wygldu parku i jego niepowtarzalnej aury, czciowo
z powodu ogranicze topograficznych. W szczycie sezonu przejechanie wzdu
parku moe zaj i p dnia, a dostanie si w jakie okrelone miejsce - kilka
godzin. Gdy ludzie widz jakie zwierz, zatrzymuj si i natychmiast tworzy
si korek - mwi Doss. - Mamy tu korki niedwiedzie, korki spowodowane
przez bizony lub wilki.
Jesieni 2000 roku przedstawiciele US Geological Survey oraz National
Park Service spotkali si z naukowcami i powoali tak zwane Yellowstone
Volcanic Observatory (YVO). Dotychczas istniay cztery takie instytucje - na
Hawajach, w Kalifornii, na Alasce i w stanie Washington - lecz najwikszy
wulkan wiata doczeka si swojej dopiero teraz. YVO nie jest waciwie
instytucj, lecz raczej porozumieniem dotyczcym koordynacji bada i analiz
zrnicowanej geologii parku. Jak powiedzia mi Doss, jednym z pierwszych
zada YVO ma by sporzdzenie planu zagroe wulkanicznych i
tektonicznych - planu dziaania na wypadek kryzysu.
Do tej pory nie byo adnego?, zapytaem.
Nie. Obawiam si, e adnego. Lecz niebawem bdzie.
Czy to nie jest jakby troch pno?
Umiechn si. Powiedzmy, e nie jest ani troch za wczenie.
Podstaw dziaania planu ma by zaoenie, e trzy osoby - Christiansen
w Menlo Park w Kalifornii, profesor Robert B. Smith w University of Utah oraz
Paul Doss z administracji parku - bd ocenia stopie zagroenia kadego
potencjalnego kataklizmu i na podstawie ich zalece dyrektor parku podejmie
decyzj, czy naley zarzdzi ewakuacj. Plany ewakuacji nie obejmuj
otoczenia parku. Kady, kto znajdzie si poza granicami parku, bdzie musia
radzi sobie sam - niewiele mu to pomoe, jeeli Yellowstone eksploduje w
typowej dla siebie skali.
Moe oczywicie si zdarzy, e upyn jeszcze dziesitki tysicy lat,
zanim do tego dojdzie. Doss sdzi, e ten dzie moe w ogle nie nadej.
Fakt, e istnia pewien powtarzalny wzorzec w przeszoci, nie oznacza
jeszcze, e tak samo musi by w przyszoci - mwi. - Istniej pewne dowody
sugerujce, e wzorcem moe by seria katastrofalnych eksplozji, po ktrych
nastpuje dugi okres ciszy. By moe jestemy wanie w fazie takiej ciszy.
Obecne badania wskazuj, e wikszo magmy w komorze ochadza si i
krystalizuje, uwalniajc substancje lotne, natomiast eksplo-zywna erupcja
wymaga akumulacji tych substancji.
Tymczasem na terenie parku i w jego okolicach jest mnstwo innych
zagroe i niebezpieczestw, co w niszczycielski sposb stao si widoczne w
nocy 17 sierpnia 1959 roku w miejscu zwanym Hebgen Lake, tu za granic
parku7. Dwadziecia minut przez pnoc Hebgen Lake nawiedzio katastrofalne
trzsienie ziemi. Wstrzs mia si 7,5 w skali Richtera, wic nie nalea do
kategorii najwikszych trzsie, lecz by tak raptowny i gwatowny, e powali
cae zbocze gry. By to szczyt sezonu turystycznego, aczkolwiek w owych
czasach Yellowstone odwiedzao znacznie mniej ludzi ni obecnie.
Osiemdziesit milionw ton ska po prostu odpado od zbocza gry, po czym,
poruszajc si momentami z prdkoci ponad 160 kilometrw na godzin,
nabrao takiego pdu, e czoo lawiny dotaro na wysoko 120 metrw na
zbocze gry po przeciwnej stronie wwozu. Na drodze lawiny znalaza si cz
pola biwakowego Rock Creek Camp-ground. Zgino 28 osb. Tym, ktrzy
znaleli si na jej drodze, lawina nie daa adnych szans. Dziewitnastu cia
nigdy nie znaleziono. Trzej bracia, picy w jednym namiocie, ocaleli, natomiast
ich rodzice, picy w ssiednim namiocie, zostali porwani przez pdzc mas
ska i nigdy ich nie odnaleziono.
Due trzsienie ziemi, mam na myli naprawd duy wstrzs, prdzej
czy pniej si zdarzy - powiedzia mi Doss. - Moesz na to liczy. Tu jest duy
uskok tektoniczny.
Mimo wstrzsu w Hebgen Lake i innych rozpoznanych zagroe
Yellowstone nie mia staych sejsmometrw a do lat siedemdziesitych.
Jeeli jeszcze nie doceniasz nieubaganej potgi procesw geologicznych,
po opuszczeniu Yellowstone moesz wybra si na poudnie. Niebawem
zobaczysz wspaniale wystrzpione pasmo Tetonw, okalajce Yellowstone od
poudnia. Dziewi milionw lat temu Tetony nie istniay; wok Jackson Hole*
rozcigaa si trawiasta preria. W pewnym momencie otworzy si 64-
kilometrowy uskok i od tego czasu, mniej wicej co 900 lat, Tetony nawiedza
potne trzsienie ziemi, wystarczajce, aby podnie je o kolejne dwa metry w
gr. Te powtarzajce si wstrzsy wyniosy cae pasmo do obecnej,
majestatycznej wysokoci 2000 metrw.
Owe 900 lat to oczywicie rednia, do tego cokolwiek mylca. Jak pisz
Robert B. Smith i Lee J. Siegel w ksice Windows into the Earth, geologicznej
historii tego regionu, ostatni duy wstrzs nawiedzi Tetony 5000 do 7000 lat
temu. Krtko mwic, tektoniczne zalegoci Tetonw stanowi zapewne rekord
w skali caej planety.
Eksplozje hydrotermalne take stanowi potencjalnie due zagroenie.
Mog si zdarzy w kadej chwili, gdziekolwiek i bez adnego ostrzeenia. Jak
wiesz, z zaoenia kierujemy turystw do basenw termalnych - powiedzia
Doss, gdy obejrzelimy erupcj gejzeru Old Faithful. - Przecie przyjedaj tu
po to, eby je zobaczy. Wiesz, e w samym Yellowstone jest wicej gejzerw i
gorcych rde ni we wszystkich innych miejscach na caym wiecie razem
wzitych?
Nie wiedziaem.
Przytakn. 10 tysicy. I nikt nie wie, kiedy moe powsta kolejny
otwr.
Pojechalimy do miejsca zwanego Duck Lake, zbiornika wodnego
* Orodek turystyki grskiej i sportw zimowych (ptzyp. tum.). o
rednicy kilkuset metrw. Wyglda cakowicie niewinnie - powiedzia Doss. -
To tylko duy staw. Lecz zagbienia terenu, w ktrym obecnie stoi ta woda,
kiedy tu nie byo. W pewnym momencie w cigu ostatnich 1S tysicy lat
zdarzy si tu naprawd potny wybuch. Dziesitki milio. nw ton ziemi i ska
oraz supergorcej wody wyrzucanej z naddwikowy-mi prdkociami. Moesz
sobie wyobrazi, jak by to wygldao, gdyby co takiego zdarzyo si,
powiedzmy, pod parkingiem przy Old Faithful lub pod ktrym z orodkw
informacji. Zrobi nieszczliw min.
Czy byoby jakie ostrzeenie?
Prawdopodobnie nie. Ostatnia znaczna eksplozja w parku zdarzya si w
1989 roku w miejscu zwanym Pork Chop Geyser. Zostawia krater o rednicy
okoo piciu metrw - cakiem nieduy, lecz wystarczajcy, gdyby sta akurat
w tym miejscu, poniewa nie byo adnego ostrzeenia. Na szczcie nikogo nie
byo wtedy w tamtej okolicy. W bardziej odlegej przeszoci zdarzay si
eksplozje, ktre zostawiay dziury szerokie na mil. Nikt nie jest w stanie ci
powiedzie, gdzie lub kiedy moe si to zdarzy ponownie. Moesz tylko mie
nadziej, e nie bdziesz sta w tym miejscu, gdy to si zdarzy.
Osunicia ska take mog stanowi zagroenie. W 1999 roku w Gardi-
ner Canyon nastpio jedno powane osunicie ska, lecz take i tym razem
szczliwie nikomu nic si nie stao. Pnym popoudniem zatrzymalimy si w
miejscu, gdzie wprost nad ruchliw drog wznosi si wiszca skaa, z wyranie
widocznymi pkniciami. W kadej chwili moe si oderwa, powiedzia z
zamyleniem Doss.
artujesz!, stwierdziem. W obie strony poday dwa nieprzerwane
strumienie samochodw, pene zachwyconych turystw.
Och, nie to miaem na myli - odpowiedzia. - Miaem na myli, e
moe. Rwnie dobrze moe tak wisie przez dziesitki lat. Nie ma sposobu,
eby to przewidzie. Ludzie musz po prostu zaakceptowa fakt, e z
przebywaniem tutaj wie si pewne ryzyko. To wszystko.
Gdy szlimy do jego samochodu, eby wrci do Mammoth Hot Springs,
Doss doda: Rzecz polega na tym, e przez wikszo czasu te niebezpieczne
rzeczy si nie zdarzaj. Skay nie spadaj. Ziemia si nie trzsie. Nie powstaj
nowe otwory. Mimo caej tej niestabilnoci Yellowstone jest zadziwiajco,
zdumiewajco spokojny.
Jak caa Ziemia, stwierdziem.
Dokadnie, zgodzi si.
Zagroenia w Yellowstone stosuj si w jednakowym stopniu do
turystw, jak i do pracownikw. Doss by tego wiadkiem w pierwszym
tygodniu swej pracy, pi lat wczeniej. Pewnej nocy trjka modych,
sezonowych pracownikw wybraa si na tak zwane gorce skoki, zakazane
przez administracj parku pywanie w ciepych rdach. Park wprawdzie nie
rozpowszechnia tej informacji - z oczywistych powodw - lecz nie wszystkie
ciepe rda w Yellowstone s niebezpiecznie gorce. Niektre maj cakiem
przyjemne temperatury i cz sezonowych pracownikw miaa zwyczaj
zaywania nocnych kpieli, mimo e byo to sprzeczne z regulaminem parku.
Co wicej, wspomniana trjka nie wzia latarki, co byo bardzo nierozwan
decyzj, poniewa grunt wok ciepych rde jest twardy, ale cienki i amliwy
- bardzo atwo mona wpa do gorcego kota. W kadym razie, gdy po kpieli
wracali do swego domku, natrafili na strumie, przez ktry uprzednio, w drodze
do rda, musieli przeskoczy. Zrobili kilka krokw wstecz, chwycili si za
rce, policzyli do trzech i wzili rozbieg do skoku. W rzeczywistoci to nie by
strumie, lecz gorce rdo. W ciemnoci pomylili drog. Nikt z nich nie
przey.
Mylaem o tym nastpnego ranka, gdy w drodze powrotnej wybraem si
jeszcze na ma wycieczk, aby zobaczy jeziorko Emerald Pool, pooone w
czci parku zwanej Upper Geyser Basin. Poprzedniego dnia Doss nie mia ju
czasu, eby mnie tam zawie, lecz chciaem przynajmniej rzuci na nie okiem,
poniewa Emerald Pool ma swoje miejsce w historii.
W 1965 roku maestwo biologw, Thomas i Louise Brock, bdc w
parku w ramach swoich bada polowych, zrobio pewn szalon rzecz. Zgarnli
troch tobrzowej szumowiny gromadzcej si przy brzegu stawu i zbadali j
pod ktem obecnoci ycia. Ku zaskoczeniu ich obojga, a potem reszty wiata,
w pianie byo peno mikrobw. Thomas i Louise Brock odkryli ekstremofile,
organizmy zdolne do ycia w wodzie, o ktrej uprzednio sdzono, e jest zbyt
gorca, zbyt kwana lub zbyt zasiarczona, aby moga w niej przetrwa
jakakolwiek ywa istota. Woda w Emerald Pool jest gorca, kwana i
zasiarczona, lecz przynajmniej dwa rodzaje organizmw ywych, nazwane
pniej Sulpholobus acidocaldarius oraz Thermophilus auaticus, uznay j za
odpowiedni dla siebie. Uprzednio sdzono, e nic nie przeyje temperatury
wyszej ni 50 stopni Celsjusza, a tu znalazy si organizmy zamieszkujce
cuchnce, kwane jeziorko o temperaturze prawie dwa razy wyszej.
Jedna z odkrytych przez maonkw Brock bakteria, Thermophiluj, przez
niemal dwadziecia lat pozostawaa jedynie laboratoryjn Iciekawostk, dopki
Kary B. Mullis z Kalifornii nie uwiadomi sobie, te [jej odporne na wysokie
temperatury enzymy mog by uyte w procesie chemicznym zwanym reakcj
acuchow polimerazy, ktry umoliwia naukowcom masowe kopiowanie
acuchw DNA. W idealnym przypadku mona w ten sposb wygenerowa
olbrzymi ilo kopii z jednej jedynej molekuy DNA 8. Jest to pewnego rodzaju
genetyczne powielanie, ktre stao si podstaw pniejszego rozwoju
wszystkich gazi genetyki, od bada akademickich po zastosowania w
medycynie sdowej, a Mullisowi przynioso Nagrod Nobla w dziedzinie chemii
w 1993 roku.
Tymczasem biolodzy zaczli odkrywa jeszcze bardziej odporne
mikroby9, zwane obecnie hipertermofilami, ktre potrzebuj do ycia temperatur
powyej 80 stopni Celsjusza. W ksice Life at the Extremes Frances Ashcroft
wymieniony jest aktualny rekordzista, Pyrolobusfumarii, ktry mieszka w
cianach oceanicznych otworw, gdzie temperatura moe siga 113 stopni
Celsjusza. Za grn granic uwaa si temperatur 120 stopni, aczkolwiek nikt
nie jest tego pewien. Tak czy inaczej, odkrycie dokonane przez maonkw
Brock cakowicie zmienio nasz percepcj wiata istot ywych. Jak uj to
naukowiec z NASA, Jay Bergstralh: Dokdkolwiek si udamy, nawet w
miejsca uwaane za najbardziej nieprzyjazne dla ycia na caej Ziemi - jeeli
jest tam cieka woda oraz jakie rdo energii chemicznej, znajdujemy tam
ywe istoty10.
Okazuje si, e ycie jest znacznie bardziej elastyczne i zdolne do
adaptacji, ni ktokolwiek mg przypuszcza. To bardzo pomylna okoliczno,
poniewa, jak za chwil si przekonamy, yjemy w wiecie, ktry wcale nie robi
wraenia, jakby nas chcia.
 Cz V
SAMO YCIE
Im duej badam wszechwiat i studiuj szczegy jego budowy, tym
wicej znajduj dowodw, e wszechwiat w jakim sensie musia wiedzie, e
nadchodzimy.
Freeman Dyson
 Rozdzia 16

SAMOTNA PLANETA

Nie jest atwo by organizmem. Jak dotd w caym wszechwiecie jest tylko
jedno znane nam miejsce, niepozorna planeta na peryferiach Drogi Mlecznej,
zwana Ziemi, na ktrej ywy organizm moe przey, a nawet i to nie jest
wcale takie atwe.
Strefa, ktra obejmuje prawie cae znane nam ycie, od dna najgbszego
oceanu po szczyt najwyszej gry, ma tylko okoo 20 kilometrw gruboci. Nie
jest to wiele w porwnaniu z ogromem kosmosu.
My, ludzie, jestemy w jeszcze gorszej sytuacji, poniewa naleymy do
tej czci materii oywionej, ktra 400 milionw lat temu podja mia, cho
ryzykown decyzj: wypeza z wody, osiada na ldzie i zacza oddycha
tlenem. W rezultacie nie mniej ni 99,5 procent, przynajmniej wedug
niektrych oszacowa, objtoci zamieszkiwalnej strefy na Ziemi jest dla nas w
zasadzie - a w praktyce cakowicie - niedostpne1.
Nie tylko dlatego, e nie potrafimy oddycha w wodzie, lecz przede
wszystkim dlatego, e nie potrafimy wytrzyma cinienia. Woda jest okoo 1300
razy cisza od powietrza2, wic cinienie ronie raptownie wraz z gbokoci -
o okoo jedn atmosfer na kade 10 metrw. Na ldzie, jeeli wejdziesz na
szczyt jakiej wysokiej, 150-metrowej budowli - katedry w Kolonii lub pomnika
Washingtona - zmiana cinienia bdzie tak niewielka, e nawet jej nie
zauwaysz. Jednak na gbokoci 150 metrw pod wod twoje yy si zapadn,
a puca zmniejsz do rozmiarw puszki coca-coli3. Mimo to s ludzie, ktrzy
dobrowolnie nurkuj na due gbokoci bez aparatw do oddychania, dla samej
przyjemnoci uprawiania sportu zwanego swobodnym nurkowaniem.
Najwyraniej istniejpowody, dla ktrych warto dowiadczy przey
zwizanych z brutalnym deformowaniem wewntrznych organw (przeycia
zwizane z powrotem organw do stanu wyjciowego s zapewne jeszcze
silniejsze). Aby osign takie gbokoci, nurkowie musz wspomaga si
obcinikami, ktre uatwiaj szybkie zanurzanie. Najwiksza gboko, na
jak ktokolwiek zdoa zanurkowa bez pomocy i wrci ywy na powierzchni,
wynosi 72 metry. W 1992 roku Woch Umberto Pelizzari spdzi na tej
gbokoci par nanosekund, po czym wystrzeli z powrotem w kierunku
powierzchni. 72 metry to mniej ni dugo boiska pikarskiego, wic nawet
nasze najbardziej ekstremalne podwodne wyczyny nie mog zosta uznane za
dowd, e opanowalimy gbiny mrz.
Istniej oczywicie organizmy, ktre potrafi sobie radzi z cinieniem na
duych gbokociach, aczkolwiek niektre z ich metod stanowi dla nas
zagadk. Najgbszy punkt ziemskich oceanw znajduje si w Rowie
Mariaskim na Pacyfiku, na gbokoci okoo 11,3 kilometra, gdzie panuje
cinienie przekraczajce 1 103 000 hektopaskali (lub 1089 atmosfer). Czowiek
tylko raz i na krtko zdoa dotrze do tego miejsca w odpowiednio
skonstruowanym batyskafie. Napotka tam kolonie amfipodw, skorupiakw
podobnych do krewetek, lecz cakowicie przezroczystych i pozbawionych
jakiejkolwiek osony przed cinieniem. Wikszo mrz i oceanw jest
oczywicie znacznie pytsza, lecz nawet na przecitnej oceanicznej gbokoci,
wynoszcej cztery kilometry, cinienie wody jest rwnowane naciskowi
czternastu wyadowanych ciarwek ustawionych jedna na drugiej4.
Niemal wszyscy, cznie z autorami niektrych popularnonaukowych?
ksiek na temat oceanografii, zakadaj, e po zanurzeniu ludzkie ciao zostanie
zgniecione przez potne cinienie gbokiego oceanu. W rzeczywistoci
problem jest troch bardziej zoony, poniewa jestemy w znacznym stopniu
zrobieni z wody, a woda jest prawie nieciliwa - jak uja to Frances Ashcroft
z Oxford University - w ciele panuje takie samo cinienie jak w otaczajcej go
wodzie i nie ulega ono zgnieceniu na gbokoci 5. Problemem s gazy
wewntrz twojego ciaa, zwaszcza w pucach. Gazy ulegaj kompresji,
aczkolwiek nie wiadomo, jak due cinienie stanowi zagroenie dla ycia.
Jeszcze do niedaWna sdzono, e kady, kto znajdzie si na gbokoci okoo
100 metrw, musi umrze bolesn mierci, gdy jego puca ulegn implozj i lub
klatka piersiowa si zapadnie, lecz nurkowie wielokrotnie udowodnili, e to nie
jest prawda. Okazuje si, zdaniem Ashcroft, e moemy by w wikszym
stopniu podobni do delfinw i wielorybw, ni sdzilimy6.
Mnstwo innych rzeczy moe jednak pj nie tak. W czasach, gdy
stosowano skafandry poczone dugim wem z powierzchni, nurkowie
dowiadczali niekiedy przeraajcego zjawiska zwanego wgnieceniem,
ktrego przyczyn bya awaria pomp. Utrata cinienia w skafandrze powoduje
tak gwatown ucieczk powietrza, e bezradny nurek zosta dosownie wessany
do hemu i kocwki wa. Gdy wycignito go na powierzchni, w
skafandrze zostay tylko koci i strzpy misa 7, jak napisa w 1947 roku biolog
J.B.S. Haldane, dodajc na uytek wtpicych, e takie wypadki si zdarzay.
(Stosowany przez nurkw hem zosta zaprojektowany w 1823 roku przez
Anglika Charlesa Deanea i pierwotnie by przeznaczony nie dla nurkw, lecz
dla straakw. Okazao si jednak, e nie by to udany projekt, poniewa hem
atwo si rozgrzewa i by niewygodny w uyciu. Deane szybko si przekona,
e straacy w ogle nie lubi jakichkolwiek krpujcych ruchy oson, a
zwaszcza takich, ktre rozgrzewaj si jak czajnik. Aby ratowa swoj
inwestycj, Deane wyprbowa hem pod wod i przekona si, e idealnie
nadaje si do podwodnych prac ratowniczych).
Najwiksz obaw wzbudza jednak choroba kesonowa, nie tylko dlatego,
e jest do nieprzyjemna, ale przede wszystkim dlatego, e jest niemal
nieunikniona. Prawie 80 procent powietrza, ktrym oddychamy, stanowi azot.
W warunkach wysokiego cinienia do puc dostaje si nieco wicej azotu ni w
normalnych warunkach. Azot z puc przedostaje si do krwi i rozprzestrzenia si
w caym organizmie. Jeeli cinienie zewntrzne szybko si zmniejsza - co
zdarza si wtedy, gdy nurek zbyt szybko si wynurza - organizm nie nada z
usuwaniem nadmiaru azotu, ktry w rezultacie zaczyna tworzy w krwiobiegu
bbelki, dokadnie na tej samej zasadzie jak w wieo otworzonej butelce
szampana. Bbelki blokujna-czynia krwionone, pozbawiajkomrki dopywu
tlenu i powoduj tak dotkliwe paroksyzmy blu, e nurkowie a zginaj si
wp w mczarniach - std wzia si potoczna nazwa choroby kesonowej -
krzywiki.
Choroba kesonowa od niepamitnych czasw stanowia ryzyko
zawodowe dla owcw gbek oraz pere, lecz nie wzbudzaa zainteresowania
Zachodu a do dziewitnastego wieku. Pierwsi odczuli j ludzie, ktrym
bynajmniej nie grozio zamoknicie (w kadym razie niezbyt powane
zamoknicie i na og tylko do kostek). Byli to budowniczowie mostw,
wykorzystujcy w swej pracy kesony - suche komory, wypenione spronym
powietrzem, umieszczane na dnie rzek dla uatwienia konstrukcji podpr. Gdy
robotnicy pracujcy w kesonach powracali na powierzchni po dugim okresie
przebywania w warunkach podwyszonego cinienia, niektrzy z nich
dowiadczali symptomw przypominajcych mrowienie lub swdzenie skry.
W pewnych sytuacjach zdarzay si jednak przypadki bardziej dotkliwych
objaww, jak ble staww lub utrata przytomnoci, niekiedy koczce si
mierci.
Pocztkowo przyczyny tych zjawisk stanowiy zagadk. Zdarzao si, e
robotnik szed spa cakowicie zdrowy, a rano budzi si sparaliowany.
Niekiedy w ogle si nie budzi. Ashcroft relacjonuje histori 8, jaka przydarzya
si dyrektorom budowy nowego tunelu pod Tamiz, ktrzy pod koniec budowy
zorganizowali bankiet. Ku ich konsternacji, gdy w tunelu otworzono szampana,
nie chcia si pieni. Gdy w kocu pod wieczr wydostali si na wiee
londyskie powietrze, bbelki szampana natychmiast ruszyy do akcji, wydatnie
wspomagajc proces trawienia.
Nie liczc cakowitego unikania wysokich cinie, tylko dwie strategie
pozwalaj unikn skutkw choroby kesonowej. Pierwsza polega na
ograniczaniu czasu ekspozycji, czyli na jak najkrtszym pozostawaniu pod
dziaaniem wysokiego cinienia. To dziki temu nurkowie, o ktrych
wspominaem wczeniej, mog zanurza si na gbokoci sigajce 150
metrw i nie odczuwaj zgubnych skutkw dekompresji. Jeeli nie pozostaj
dugo pod wod, azot nie zdy si rozpuci w ich tkankach. Druga strategia
polega na dostatecznie powolnym wynurzaniu si, aby organizm zdy pozby
si nadmiaru azotu, a mae bbelki rozpuciy si bez szkody dla nurka.
Znaczn cz tego, co wiemy na temat przetrwania w ekstremalnych
warunkach, zawdziczamy niezwykemu teamowi badaczy, ojcu i synowi.
Nawet jak na standardy brytyjskich intelektualistw, John Scott Haldane (ojciec)
oraz J.B.S. Haldane (syn) stanowili niezwyk par ekscentrykw. Haldane
senior urodzi si w 1860 roku w arystokratycznej szkockiej rodzinie (jego brat
by wicehrabi Haldane), lecz spdzi wikszo swej kariery we wzgldnie
skromnych warunkach jako profesor fizjologii w Oksfordzie. By znany z
roztargnienia. Pewnego dnia jego ona posaa go na pitro, eby si przebra na
przyjcie. Gdy nie zjawi si z powrotem, znaleziono go picego w ku.
Obudzony tumaczy si, e w pewnym momencie zorientowa si, i stoi na p
ubrany w sypialni, wic uzna, e pora i spa9. Wakacje spdza w Kornwalii,
badajc tgoryjce wystpujce u grnikw. Wnuk T.H. Huxleya, pisarz Aldous
Huxley, ktry przez pewien czas mieszka u Haldanew, niemiosiernie
sparodiowa Haldanea jako uczonego Edwarda Tantamounta w powieci
Kontrapunkt.
Haldane opracowa metod stopniowego wynurzania si, polegajc na
stosowaniu przystankw dekompresyjnych umoliwiajcych uniknicie
krzywikw10. Jego zainteresowania rozcigay si na ca fizjologi, od bada
choroby wysokociowej u wspinaczy po problemy udarw cieplnych na
obszarach pustynnych. Szczeglnie interesoway go skutki dziaania gazw
toksycznych na ludzki organizm. Aby dokadnie zrozumie, w jaki sposb
tlenek wgla zabija grnikw, metodycznie tru sam siebie, precyzyjnie
odmierzajc dawki i badajc prbki wasnej krwi. Przesta dopiero wtedy, gdy
znalaz si na granicy utraty koordynacji mchowej, a poziom nasycenia jego
krwi tlenkiem wgla osign 56 procent. Jak pisze Trevor Norton w swej
fascynujcej historii nurkowania Stars Beneath theSea, tylko uamek procentu
dzieli go od niemal pewnej mierci.
Syn Johna Haldanea, Jack, znany potomnoci jako J.B.S. Haldane, by
rwnie utalentowany i co najmniej tak samo ekscentryczny jak ojciec. Niemal
od urodzenia interesowa si prac ojca - gdy mia trzy lata, syszano go, jak ze
zniecierpliwieniem w gosie pyta ojca: Ale czy to jest oksyhemoglobina czy
karboksyhemoglobina?12. Od najmodszych lat pomaga ojcu w
eksperymentach. Jako nastolatek wsplnie z ojcem wykonywa prby z gazami i
testowa maski gazowe; zakadali je na zmian, sprawdzajc, po jakim czasie
strac przytomno.
J.B.S. Haldane nie mia wprawdzie formalnego wyksztacenia w
dziedzinie nauk cisych (ukoczy studia klasyczne w Oksfordzie), lecz na swj
sposb by byskotliwym naukowcem, pracujc gwnie na rzecz brytyjskiego
rzdu w Cambridge. Biolog Peter Medawar, ktry cae ycie obraca si wrd
intelektualnej elity swej epoki, nazwa Haldanea naj-bystrzejszym
czowiekiem, jakiego kiedykolwiek poznaem13. Huxley sparodiowa rwnie
Haldanea juniora w powieci W cudacznym korowodzie^ a take wykorzysta
jego idee dotyczce genetycznych manipulacji na ludziach jako podstaw fabuy
Nowego wspaniaego wiata. Oprcz wielu innych osigni Haldane odegra
gwn rol w poczeniu darwinowskich zasad ewolucji z genetycznymi
pracami Gregora Mendla, w wyniku czego stworzy co, co genetycy nazywaj
syntetyczn teori ewolucji lub neodarwinizmem.
Zapewne jako jedna z nielicznych istot ludzkich modszy Haldane uzna
pierwsz wojn wiatow za przyjemne dowiadczenie14 i bez skrpowania
przyzna, e z przyjemnoci korzysta z moliwoci zabijania ludzi. Dwa
razy by ranny. Po wojnie z powodzeniem zaj si popularyzowaniem nauki.
Napisa 23 ksiki i ponad 400 artykuw naukowych.
Jego ksiki nadal s interesujce i pouczajce, aczkolwiek raczej
niedostpne. Po wojnie sta si entuzjastycznym zwolennikiem marksizmu. Za-
W^ pewne tylko po czci cyniczne byy opinie, e jego marksistowskie
skonnoci wynikay z wrodzonego instynktu przekory i gdyby urodzi si w
Zwizku Radzieckim, to niechybnie staby si zawzitym monarchist. W
kadym razie wikszo jego artykuw ukazaa si w komunistycznym
dzienniku Daily Worker.
Jego ojciec interesowa si gwnie grnikami i zatruciami, natomiast
obsesj modszego Haldanea staa si ochrona nurkw i marynarzy z okrtw
podwodnych przed niepodanymi konsekwencjami dugotrwaego przebywania
pod wod. Z pomoc admiralicji naby komor dekompresyjn, ktr nazwa
kotem cinieniowym. By to metalowy cylinder, w ktrym mona byo
zamkn troje ludzi i poddawa ich rozmaitym testom, na og bolesnym i
prawie zawsze niebezpiecznym. Ochotnicy byli poddawani midzy innymi
takim torturom, jak siedzenie w lodowatej wodzie i oddychanie w anormalnej
atmosferze lub raptowne zmiany cinienia. W jednym z eksperymentw
Haldane wykona na sobie samym symulacj niebezpiecznie szybkiego
wynurzenia, aby si przekona, jakie bd konsekwencje. Konsekwencje byy
takie, e eksplodoway dentystyczne plomby w jego uzbieniu. Niemal kady
eksperyment - pisze Norton 2 koczy si czyj apopleksj, krwawieniem lub
wymiotami15. Komora bya prawie cakowicie dwikoszczelna, osoby
zamknite w rodku mogy porozumiewa si z zewntrznym wiatem
wycznie w ten sposb, e stukay w cian komory lub przekazyway pisemne
informacje przez mae okienko.
Przy innej okazji, gdy Haldane testowa na sobie wysokie poziomy tlenu,
doprowadzi do tak silnych konwulsji, e uszkodzi sobie kilka krgw.
Dolegliwoci puc byy na porzdku dziennym, podobnie jak uszkodzenia
bbenkw usznych16. W jednym ze swoich esejw Haldane pocieszajco
wspomnia, e bbenki zazwyczaj si goj; jeeli nawet pozostaje otwr, to
czciow guchot kompensuje moliwo wydmuchiwania dymu przez
rzeczone ucho, co stanowi atrakcj towarzysk.
Niezwyke w tym wszystkim byo nie tyle to, e dla dobra nauki Haldane
by gotw naraa samego siebie na ryzyko i wynikajce std dolegliwoci, ile
to, e nie mia zahamowa przed zamykaniem w komorze swoich kolegw ani
nawet swoich bliskich. Jego ona zostaa kiedy poddana symulowanemu
wynurzeniu, w wyniku ktrego doznaa trwajcego
254 trzynacie minut ataku konwulsji. Gdy w kocu przestaa si miota
na pododze, postawiono j na nogi i odesano do domu, eby zaja si
obiadem. Haldane z entuzjazmem zatrudnia kadego, kto by pod rk;
pewnego pamitnego razu udao mu si nawet nakoni byego premiera
Hiszpanii, Juana Negrina, do poddania si testowi. Po wyjciu z komory doktor
Negrin narzeka na mrowienie oraz dziwne uczucie wok ust, cho wydaje
si, e poza tym unikn powaniejszych obrae. Powinien si uwaa za
szczliwca. Podobny eksperyment z obnianiem poziomu tlenu pozbawi
Haldane^ czucia w poladkach i dolnej czci krgosupa na sze lat17.
Jedno z wielu zainteresowa Haldanea stanowio tak zwane zatrucie
azotowe. Z powodw, ktre nadal s sabo rozumiane, na gbokociach
przekraczajcych okoo 30 metrw azot staje si silnym rodkiem odurzajcym.
Znane s przypadki, gdy pod wpywem azotu nurkowie proponowali swoje
we z powietrzem przepywajcym rybom lub prbowali zrobi sobie przerw
na papierosa. Do powszechne s take raptowne zmiany nastroju18. Haldane
zanotowa, e w czasie jednego z testw nastrj danego osobnika zmienia si
od depresji do uniesienia, w jednej chwili baga o dekompresj, poniewa czu
si cholemie kiepsko, aby w nastpnej minucie mia si i przeszkadza w
tecie zrcznoci, ktremu poddawany by jego kolega. eby mierzy tempo, w
jakim osoba poddawana testowi ulega zatruciu azotem, kto z naukowcw
musia wraz z ni zamkn si w komorze, aby podda j prostym
matematycznym testom. Jednake po kilku minutach, jak wspomina pniej
Haldane, kontroler by rwnie odurzony jak osoba poddawana testom i czsto
zapomina nacisn przycisk stopera lub zanotowa wynik19. Przyczyna
odurzenia nawet dzisiaj stanowi zagadk20. Istniej przypuszczenia, e jest taka
sama jak w przypadku zatrucia alkoholowego, lecz nie wiemy zbyt dokadnie,
co powoduje ten rodzaj zatrucia, wic nie jestemy ani troch mdrzejsi. Tak
czy inaczej, schodzc pod powierzchni wody bez zachowania naleytej
ostronoci, mona atwo wpa w kopoty.
To przywodzi nas z powrotem (przynajmniej w pewnym sensie) do
poruszonej na wstpie kwestii, e Ziemia nie stanowi najlepszego miejsca dla
organizmu, nawet wziwszy pod uwag, e jest to - jak dotd - jedyne miejsce.
W tej czci planety, ktra jest dostatecznie sucha, aby postawi na niej stop,
zaskakujco duo jest obszarw zbyt gorcych, zbyt zim
255 nych, zbyt suchych, zbyt stromych lub zbyt wysokich, aby nadaway
si dla nas. Trzeba przyzna, e czciowo to tylko nasza wina. W sensie
zdolnoci adaptacyjnych ludzie s waciwie bezuyteczni. Nie przepadamy za
upaami, podobnie jak wikszo zwierzt, lecz jestemy na nie szczeglnie
wraliwi, poniewa pocimy si obficie i atwo ulegamy udarom. W najbardziej
niesprzyjajcych warunkach - bez wody na pustyni - przecitny przedstawiciel
naszego gatunku ulegnie upaowi w cigu siedmiu lub omiu godzin. Podobnie
jak wikszo zwierzt jestemy do wydajni w wytwarzaniu ciepa, ale
znacznie mniej skuteczni w zatrzymywaniu go, poniewa jestemy niemal
pozbawieni owosienia. Nawet w cakiem agodnym klimacie poowa spalanych
przez nas kalorii idzie na utrzymanie waciwej, staej temperatury ciaa 21.
Moemy oczywicie przeciwdziaa skutkom tych uomnoci, noszc odzie i
budujc schronienia przed chodem, lecz i tak obszary Ziemi, na ktrych
potrafimy lub jestemy skonni mieszka, s nadzwyczaj skromne: 12 procent
staego ldu lub zaledwie 4 procent cakowitej powierzchni planety, z
uwzgldnieniem mrz22.
Jeeli jednak zbada si warunki gdzie indziej we wszechwiecie,
zdziwienie budzi nie tyle fakt, e zamieszkujemy tak niewielki fragment
planety, ile to, e w ogle znalaza si planeta, na ktrej moemy si osiedli.
Wystarczy przyjrze si pozostaym planetom Ukadu Sonecznego - a nawet
naszej wasnej planecie w pewnych okresach jej historii - eby doj do
wniosku, i wikszo innych miejsc we wszechwiecie oferuje znacznie
bardziej surowe i mniej nadajce si do ycia warunki ni nasza agodna,
niebieska, pena wody Ziemia.
Astronomowie odkryli dotychczas okoo 70 planet* poza Ukadem
Sonecznym, szacujjednak, e oglna liczba wszystkich planet wynosi okoo 10
miliardw bilionw, wic raczej nie moemy jeszcze autorytatywnie
wypowiada si w kwestii ich przydatnoci do zamieszkania. Okazuje si
jednak, e aby znale planet odpowiedni do ycia, trzeba mie wyjtkowe
szczcie, a im bardziej zaawansowany organizm, tym wicej potrzebuje
szczcia. Naukowcy zidentyfikowali okoo dwch tuzinw szczliwych
zbiegw okolicznoci, jakie zaszy na Ziemi, spord ktrych wymienimy cztery
gwne.
Do marca 2005 roku odkryto okoo 158 planet (przyp. tum.). 256
Doskonae pooenie. Znajdujemy si, z zadziwiajc dokadnoci, we
waciwej odlegoci od waciwego typu gwiazdy - dostatecznie duej, aby
wytwarzaa i dostarczaa nam odpowiedni ilo energii, lecz nie na tyle duej,
aby zbyt szybko si wypalia. Zgodnie z prawami fizyki, im wiksza gwiazda,
tym szybciej si pali. Gdyby nasze Soce miao dziesi razy wiksz mas,
wypalioby si w cigu zaledwie 10 milionw lat, zamiast 10 miliardw23, i nie
byoby nas teraz tutaj, po 5 miliardach istnienia naszej gwiazdy. Rwnie
szczliw okoliczno stanowi rozmiary orbity, wzdu ktrej Ziemia kry
wok Soca. Gdyby orbita bya troch mniejsza, wyparowaaby caa woda na
Ziemi. Gdyby orbita bya troch wiksza, woda na planecie zamarzaby, a wraz
z ni wszystko inne.
W 1978 roku astrofizyk Michael Hart wykona odpowiednie obliczenia i
doszed do wniosku, e Ziemia byaby niezdarna do zamieszkania, gdyby
znalaza si zaledwie 1 procent dalej lub 5 procent bliej Soca ni obecnie.
Pniejsze obliczenia day nieco wikszy przedzia - obecnie uwaa si, e 5
procent bliej i 15 procent dalej stanowi bardziej dokadne granice strefy
nadajcej si do zamieszkania, lecz w skali caego Ukadu Sonecznego nadal
stanowi to bardzo wski obszar*.
Aby zda sobie spraw, jak wski, wystarczy spojrze na Wenus, ktra
znajduje si tylko 25 milionw mil bliej Soca ni my. Promienie Soca
docieraj na ni tylko dwie minuty wczeniej ni na Ziemi 24. Pod wzgldem
rozmiarw i skadu obie planety s bardzo podobne, lecz niewielka rnica
rozmiarw orbit spowodowaa zasadnicz rnic w ich losach. Okazuje si, e
na pocztku istnienia Ukadu Sonecznego Wenus bya tylko troch cieplejsza
od Ziemi i prawdopodobnie posiadaa oceany23. Lecz kilka dodatkowych stopni
ciepa spowodowao, e Wenus nie zdoaa utrzyma swoich powierzchniowych
zasobw wody, co miao katastrofalne skutki dla jej klimatu. Gdy woda
wyparowaa, atomy wodoru ucieky w przestrze, a atomy tlenu poczyy si z
atomami wgla, tworzc gst atmosfer dwutlenku wgla, ktry jest bardzo
skutecznym gazem cieplarnianym. Wenus zacza si dusi. Moje pokolenie
pamita jeszcze nadzieje astronomw na odkrycie ycia pod gst warstw
wenusjaskich chmur,
* Odkrycie ekstremofilw w gorcych rdach Yellowstone oraz
podobnych organizmw w innych, rwnie niesprzyjajcych warunkach
uwiadomio naukowcom, e pewne formy ycia mog przetrwa poza t
umown stref, by moe nawet pod lodow skorup Plutona. Tutaj jednak
analizujemy tylko warunki niezbdne do tworzenia si w miar
zaawansowanych, zoonych istot naziemnych. moe nawet pewnego rodzaju
tropikalnej puszczy, lecz obecnie wiemy, e jest to zbyt surowe rodowisko dla
jakichkolwiek znanych nam lub moliwych do wyobraenia form ycia.
Temperatura na powierzchni Wenus siga 470 stopni Celsjusza, co wystarcza do
stopienia oowiu, cinienie atmosferyczne przy powierzchni jest
dziewidziesit razy wiksze ni na Ziemi 26, jedno i drugie o wiele za wysokie,
aby ludzkie ciao mogo tam przetrwa. Nie dysponujemy odpowiedni
technologi, aby zbudowa skafandry lub statki, ktre pozwoliyby nam zoy
wizyt na Wenus. Nasza wiedza ojej powierzchni jest oparta na technikach
fotografii radarowej oraz na kilku sygnaach radzieckiej sondy, ktra zostaa w
1972 roku wrzucona w chmury i funkcjonowaa zaledwie przez godzin, zanim
zamilka na zawsze.
Tak si sprawy maj gdy twoja planeta znajdzie si dwie minuty wietlne
bliej Soca. Gdyby z kolei odsuna si na wiksz odlego, problemem
bd nie upay, lecz mrozy, jak wida na przykadzie Marsa. Tam take byy
niegdy warunki znacznie bardziej zblione do ziemskich, ale Mars nie zdoa
zatrzyma uytecznej atmosfery i zamieni si w zimn pustyni.
Znalezienie si we waciwej odlegoci od Soca nie moe jednak
stanowi jedynego warunku, poniewa w takim przypadku na Ksiycu rosyby
lasy. Potrzebny jest jeszcze:
Waciwy rodzaj planety. Nie wiem, czy nawet wrd geofizykw
znajdzie si wielu takich, ktrzy zalicz cieke wntrze swojej planety do listy
bogosawiestw, lecz jest niemal pewne, e bez tej pywajcej pod naszymi
stopami magmy nie byoby nas tutaj. Niezalenie od wielu innych poytkw
wycieki gazw z burzliwego wntrza Ziemi przyczyniy si do stworzenia
atmosfery. Ziemskie pole magnetyczne, ktre chroni nas przed
promieniowaniem kosmicznym, rwnie pochodzi z wntrza planety;
prawdopodobnie jest spowodowane przez wzajemne ruchy rnych warstw.
Wewntrzne ruchy stanowi take przyczyn zjawisk tektonicznych, ktre
nieustannie odnawiaj i marszcz powierzchni planety. Gdyby powierzchnia
Ziemi bya idealnie gadka, byaby wszdzie przykryta czterokilometrow
warstw wody. W tym samotnym oceanie mogoby istnie ycie, lecz z
pewnoci nie byoby footballu.
Oprcz urozmaiconej struktury wntrza Ziemia posiada take waciwe
pierwiastki w odpowiednich proporcjach. Jestemy, w najbardziej dosownym
sensie, zbudowani z waciwych materiaw. Ten kluczowy aspekt naszej
egzystencji przedyskutujemy za chwil bardziej szczegowo, lecz najpierw
omwimy dwa czynniki, zaczynajc od tego, ktry czsto pozostaje
niezauwaony:
yjemy na podwjnej planecie. Niewielu z nas myli o Ksiycu jako o
towarzyszcej nam planecie, lecz w istocie tak naleaoby go traktowa.
Rozmiary wikszoci ksiycw s bez porwnania mniejsze ni rozmiary ich
macierzystych planet. Na przykad satelity Marsa, Fobos i Deimos, maj
rednice sigajce zaledwie okoo dziesiciu kilometrw. rednica naszego
Ksiyca stanowi ponad jedn czwart rednicy Ziemi, co czyni j jedyn
planet Ukadu Sonecznego posiadajc satelit o rozmiarach porwnywalnych
z rozmiarami samej planety (z wyjtkiem Plutona, ktry jednak nie liczy si w
konkurencji, poniewa sam jest may), a dla nas stanowi rnic o zasadniczym
znaczeniu.
Bez stabilizujcej obecnoci Ksiyca o Ziemi krciaby si jak
dziecicy bk, z trudnymi do przewidzenia konsekwencjami dla klimatu i
pogody. Grawitacyjny wpyw Ksiyca stabilizuje o oraz prdko wirowania
Ziemi, zapewniajc dugofalow stabilno niezbdn dla powolnego, lecz
urozmaiconego i udanego rozwoju ycia. Nawiasem mwic, to nie bdzie
trwao wiecznie. Ksiyc wymyka si z grawitacyjnego uchwytu Ziemi w
tempie okoo 4 centymetrw na rok27. W cigu kolejnych 2 miliardw lat oddali
si na tak odlego, e nie bdzie ju duej dziaa jako czynnik stabilizujcy i
bdziemy musieli znale jakie inne rozwizanie. Tymczasem powinnimy
jednak go doceni, traktujc jako co znacznie waniejszego ni tylko mie
urozmaicenie nocnego nieba.
 Niegdy astronomowie sdzili, e albo Ksiyc i Ziemia powstay razem,
albo Ziemia przechwycia Ksiyc, gdy zawdrowa w jej poblie. Obecnie
uwaa si, jak wspomniaem w jednym z poprzednich rozdziaw, e okoo 4,4
miliarda lat temu obiekt o wielkoci Marsa trafi w Ziemi, wybijajc w
przestrze dostatecznie duo materiau, aby mg z niego powsta Ksiyc. To
by z pewnoci korzystny dla nas przypadek kosmicznej kolizji, zwaszcza e
zdarzy si tak dawno. Gdyby zdarzy si w 1896 roku lub w zesz rod, bez
wtpienia nie bylibymy w rwnym stopniu zadowoleni, co prowadzi nas do
czwartego i pod wieloma wzgldami najbardziej istotnego zagadnienia:
Synchronizacja. Wszechwiat jest zdumiewajco zmienny i peen akcji.
Nasze istnienie w nim stanowi zjawisko graniczce z trudnym do pojcia
cudem. Gdyby w dugim i niewyobraalnie zoonym cigu zdarze na
przestrzeni ostatnich 4,6 miliarda lat rozmaite zdarzenia nie nastpiy w
okrelonych momentach - gdyby, co stanowi najbardziej oczywisty przykad,
dinozaury nie zostay niegdy zmiecione przez meteor - rwnie dobrze mgby
mie kilka centymetrw wzrostu, byby pokryty sierci i czytaby t ksik
w odpowiedniej dla swoich rozmiarw norze.
Nie moemy tego wiedzie z absolutn pewnoci, poniewa nie mamy
niczego, do czego moglibymy porwna nasze wasne istnienie, ale wydaje si
oczywiste, e jeeli chcemy osign status umiarkowanie zaawansowanego
spoeczestwa mylcych istot, musimy znale si na waciwym kocu bardzo
dugiego acucha zdarze, z uwzgldnieniem rozsdnych okresw stabilnoci,
poprzedzielanych waciwymi dawkami stresu i wyzwa (okresy zlodowace
wydaj si pod tym wzgldem szczeglnie poyteczne), lecz cakowicie
pozbawionego totalnych kataklizmw. Jak niebawem zobaczymy, tylko dziki
wyjtkowo szczliwym zbiegom okolicznoci znajdujemy si w takim
pooeniu.
Pozostawiajc na chwil t kwesti, zajmijmy si teraz pierwiastkami, z
ktrych jestemy zbudowani.
 Z 92 pierwiastkw, ktre wystpuj w stanie naturalnym na Ziemi, oraz
okoo 20, ktre stworzono w laboratoriach, znaczn cz moemy od razu
odoy na bok, jak zreszt uczynili sami chemicy. Cakiem spora liczba
ziemskich pierwiastkw jest zaskakujco sabo poznana, na przykad astat jest
waciwie w ogle niezbadany. Posiada nazw, miejsce w tablicy okresowej
Mendelejewa (obok odkrytego przez Mari Skodowsk-Curie polonu) i niemal
nic wicej o nim nie wiemy. Problem nie wynika z naukowej indyferencji, lecz
ze stopnia rozpowszechnienia - - astat wystpuje na Ziemi w bardzo maej
iloci. Prawdopodobnie najbardziej ulotnym pierwiastkiem jest frans28, ktry jest
tak rzadki, e wedug pewnych oszacowa w dowolnym momencie na caej
planecie znajduje si cznie nie wicej ni dwadziecia atomw fransu. Spord
wszystkich pierwiastkw tylko okoo 30 wystpuje na Ziemi w znacznych
ilociach, a z nich jedynie okoo p tuzina odegrao gwne role w powstaniu i
rozwoju ycia.
Jak mona si spodziewa, najbardziej rozpowszechniony jest tlen, kt ry
stanowi nieco mniej ni 50 procent skorupy Ziemi, lecz wzgldne iloci innych
pierwiastkw s niekiedy do zaskakujce. Kto odgadby, e krzem jest drugi
po tlenie, a tytan dziewity? Rozpowszechnienie niewiele ma wsplnego z
przydatnoci dla nas lub z nasz znajomoci pierwiastkw. Niektre spord
mniej znanych pierwiastkw s w rzeczywistoci bardziej rozpowszechnione ni
te najlepiej znane. W skorupie Ziemi jest wicej ceru ni miedzi, wicej
neodymu i lantanu ni kobaltu lub azotu. Cyna ledwie mieci si w pierwszej
pidziesitce, a wyprzedzaj j raczej mao znane prazeodym, samar, gadolin i
dysproz.
Rozpowszechnienie niewiele ma rwnie wsplnego z atwoci
wykrycia. Czwartym pierwiastkiem pod wzgldem rozpowszechnienia na Ziemi
jest glin, ktry stanowi prawie jedn dziesit wszystkiego, co znajduje si pod
naszymi stopami. Jednak jego istnienia nikt nawet nie podejrzewa a do
dziewitnastego wieku, gdy odkry go Humphry Davy, po czym przez bardzo
dugi okres uwaano go za rzadki i cenny metal. Kongres planowa pokrycie z
byszczcej, aluminiowej folii na szczycie monumentu Washingtona, aby zada
szyku i pokaza dobrobyt, jakim cieszyy si Stany Zjednoczone. Mniej wicej
w tym samym czasie francuska rodzina krlewska pozbya si srebrnej zastawy
stoowej i zastpia j aluminiow 29. Monarchia zadaa szyku i wkrtce potem
upada.
Rwnie niewiele wsplnego ma rozpowszechnienie z przydatnoci
Wgiel jest dopiero pitnasty na licie najbardziej rozpowszechnionych
pierwiastkw na Ziemi; stanowi skromne 0,048 procentu skorupy Ziemi 30, lecz
bez niego bylibymy zgubieni. Cechuje go bezwstydny promiskuityzm - wgiel
jest najbardziej towarzyskim pierwiastkiem atomowego wiata. czy si z
atomami wielu innych pierwiastkw (a take z samym sob), tworzc silnie
zwizane, gromadne ukady molekularne - sztuczka natury niezbdna do
budowania biaek i DNA. Jak napisa Paul Davies: Gdyby nie wgiel, ycie w
znanej nam postaci byoby niemoliwe. ycie w jakiejkolwiek postaci byoby
prawdopodobnie niemoliwe31. Wgla jednak nie ma wcale tak duo, nawet w
nas, mimo e nasza egzystencja w zasadniczy sposb zaley od wgla. W ciele
czowieka na kade 200 atomw 126 przypada na wodr, 51 na tlen i tytko 19
na wgiel*32. Inne atomy s rwnie wykorzystywane przez organizmy ywe,
lecz niekoniecznie do budowy. Rwnie
* Wrd pozostaych czterech trzy s atomami azotu, a ostatni jest
podzielony midzy wszystkie pozostae pierwiastki. istotne s funkcje zwizane
z podtrzymaniem ycia. Potrzebujemy elaza do produkcji hemoglobiny, bez
ktrej nie moglibymy y. Kobalt jest potrzebny do wytwarzania witaminy B^.
Potas i odrobina sodu s niezbdne dla funkcjonowania nerww, molibden,
mangan i wanad - do dziaania enzymw. Cynk - niech bdzie bogosawiony -
utlenia alkohol.
Ewolucja przygotowaa nas do wykorzystywania lub tolerowania wielu
rzeczy - w przeciwnym razie raczej by nas tu nie byo - na og jednak mamy
bardzo wski margines tolerancji. Selen jest niezbdny do ycia, lecz dawka
tylko troszk wiksza ni niezbdne minimum jest miertelna. Stopie tolerancji
lub zalenoci organizmw od niektrych pierwiastkw stanowi relikt
ewolucji33. Owce i bydo pas si dzisiaj na tych samych pastwiskach, lecz w
rzeczywistoci maj bardzo odmienne wymagania mineralne. Wspczesne
bydo potrzebuje cakiem sporo miedzi, poniewa ewoluowao na obszarach
Europy i Afryki, gdzie mied wystpowaa w duych ilociach. Natomiast owce
ewoluoway na ubogich w mied obszarach Azji Mniejszej. Zazwyczaj nasza
tolerancja na rne pierwiastki jest take wprost proporcjonalna do ich
rozpowszechnienia w skorupie Ziemi, co raczej nie powinno by dla nikogo
zaskoczeniem. Ewolucja przystosowaa nas do tolerowania, a w niektrych
przypadkach wyksztacia w nas zapotrzebowanie na niewielkie iloci rzadkich
pierwiastkw, ktre odkadaj si w spoywanych przez nas rolinach oraz
misie. Wystarczy jednak zwikszy dawk, czasem bardzo nieznacznie, aby
przekroczy granic. Nie wie* my jeszcze bardzo wielu rzeczy z tej dziedziny,
na przykad nikt nie wie, czy mae iloci arsenu s nam potrzebne czy nie.
Niektre autorytety twierdz, e tak, inne, e nie. Wiadomo jedynie, e zbyt
dua dawka jest miertelna.
Waciwoci pierwiastkw mog by jeszcze ciekawsze, gdy si je
poczy. Tlen i wodr stanowi przykad dwch atwopalnych pierwiastkw*,
lecz po ich poczeniu powstaje niepalna woda. Jeszcze dziwniejsz kombinacj
tworzy sd, jeden z najbardziej niestabilnych pierwiastkw, z chlorem, jednym z
najbardziej toksycznych. Kawaek sodu wrzucony do zwykej wody eksploduje
z si zdoln zabi34. Chlor jest jeszcze lepiej znany
* Tlen sam w sobie nie jest palny, lecz jedynie umoliwia spalanie innych
substancji, co ma t dobr stron, e zapaka pali si w otwartej przestrzeni, lecz
tlen wok niej nie wybucha pomieniem. Z drugiej strony, wodr jest
wyjtkowo atwopalny, co dobitnie demonstrowa poar sterowca
Hindenburg, w ktrym wodr stanowi gaz nony. tiHu) dcnburg spon 6
maja 1937 roku w Lakehurst, w stanie New Jersey, zabijajc 36 osb. ze swych
niebezpiecznych waciwoci. Przy niskich steniach jest poyteczny jako
rodek do zwalczania mikroorganizmw (zapach wybielaczy pochodzi wanie
od chloru), lecz w wikszych ilociach jest miercionony. Chlor by stosowany
jako skadnik gazw bojowych w czasie pierwszej wojny wiatowej. Jak moe
zawiadczy kady bywalec basenw, nasze oczy nie przepadaj za chlorem
nawet w bardzo rozcieczonej formie. Gdy jednak poczy si te dwa
niebezpieczne pierwiastki, powstaje niegrony chlorek sodu zwyka sl
spoywcza.
Oglnie rzecz biorc, jeeli jaki pierwiastek nie znalaz naturalnej drogi
do organizmu czowieka - na przykad nie rozpuszcza si w wodzie - organizm
raczej nie bdzie go tolerowa. Ow jest trucizn, poniewa nigdy nie mielimy
z nim kontaktu, dopki nie zaczlimy robi z niego naczy oraz instalacji
wodnych (nieprzypadkowo symbolem oowiu jest Pb, skrt pochodzcy od
aciskiegoplumbum, od ktrego z kolei pochodzi angielskie plumbing -
instalacja wodno-kanalizacyjno-gazowa). Rzymianie pili wino zawierajce
ow35, co by moe stanowi jedn z przyczyn, e nie s dzi tak potg, jak
byli niegdy. Jak ju widzielimy, nasze problemy z oowiem (nie wspominajc
ju o rtci, kadmie oraz wielu innych substancjach, ktrymi nieustannie
faszerujemy rodowisko oraz siebie samych) nie daj nam jednak zbyt wielu
powodw do miechu. Jeeli jaki pierwiastek nie wystpuje w sposb naturalny
na Ziemi, to nasze organizmy nie wyewoluoway tolerancji, w wyniku czego
jest on na og ekstremalnie toksyczny, czego najlepszym przykadem jest
pluton. Nasza tolerancja na pluton wynosi dokadnie zero: nie ma takiego
poziomu, ktry nie spowodowaby negatywnej reakcji.
Cay powyszy wywd mia stanowi uzasadnienie jednego prostego
stwierdzenia: znaczna cz przyczyn, dla ktrych Ziemia wydaje si tak
cudownie przystosowana do naszych potrzeb, wzia si std, e to my
wyewoluowalimy w taki sposb, aby przystosowa si do jej warunkw.
Zachwycamy si ni nie dlatego, e jest przydatna do ycia, lecz dlatego, e jest
przydatna do naszego ycia, a przecie to nie powinno nas dziwi. By moe
wszystkie te cechy, ktre czyni Ziemi tak wspania dla nas - odpowiednio
oddalone Soce, pikny Ksiyc, towarzyski wgiel, wicej stopionej magmy
ni wody w wiosennej rzece i caa reszta - wydaj si wspaniae po prostu
dlatego, e zostalimy stworzeni i zmuszeni do funkcjonowania w rodowisku
majcym takie, a nie inne cechy. Nikt nie wie tego jednak z absolutn
pewnoci.
Na innych wiatach mog istnie istoty wdziczne za srebrzyste jeziora
wypenione rtci oraz za pikne amoniakowe chmury. By moe yj one w
permanentnej tektonicznej ciszy, gdy ich planet nie wstrzsaj trce o siebie
pyty tektoniczne, a spod jej powierzchni nie wytryskuj fontanny lepkiej lawy.
Gdyby istoty owe odwiedziy Ziemi, to bez wtpienia byyby ubawione faktem,
e yjemy w atmosferze zoonej z azotu, gazu pozbawionego wszelkich chci
do reagowania z czymkolwiek, oraz tlenu gazu o tak rozrywkowych
skonnociach, e w kadej miejscowoci musimy mie remiz stray poarnej,
aby chroni si przed efektami jego towarzyskiej aktywnoci. Lecz nawet gdyby
nasi gocie byli dwunoni, oddychali tlenem, robili zakupy w supermarketach i
ogldali filmy akcji na wideo, jest mao prawdopodobne, aby uznali Ziemi za
idealne miejsce. Nie moglibymy nawet zaprosi ich na lunch, poniewa
wszystko, co moglibymy im zaproponowa, zawiera ladowe iloci manganu,
selenu, cynku oraz innych pierwiastkw, z ktrych przynajmniej niektre
byyby da nich trujce. Dla innych istot Ziemia wcale nie musi by tak
cudown planet jak dla nas.
Richard Feynman namiewa si z wycigania wnioskw a posteriori,
czyli z rozumowania wstecz od znanych faktw do moliwych przyczyn;
Wiesz co, dzi w nocy zdarzya mi si zadziwiajca rzecz. Widziaem
samochd z numerem rejestracyjnym ARW 357. Czy moesz sobie to
wyobrazi? Jaka bya szansa, e spord milionw numerw w caym stanie
zobacz wanie ten? Zdumiewajce!36. Chodzio mu oczywicie o to, e atwo
jest przedstawi banaln sytuacj jako wyjtkow, jeeli potraktuje si j jako
prorocz.
Tak wic jest cakiem moliwe, e zdarzenia i warunki, ktre
doprowadziy do powstania ycia na Ziemi, nie s tak wyjtkowe, jak nam si
wydaje. Z pewnoci byy jednak wystarczajco wyjtkowe. Co wicej, jedna
rzecz jest cakiem pewna: bd nadal musiay by wyjtkowe, zanim
znajdziemy jakie lepsze.
 Rozdzia 17

TROPOSFERA

Bogu niech bd dziki za atmosfer. Dziki niej jest u nas ciepo. Bez
atmosfery Ziemia byaby kul lodu ze redni temperatur minus 50 stopni
Celsjusza1. Poza tym atmosfera absorbuje lub odbija roje promieni
kosmicznych, naadowanych czstek, promieni ultrafioletowych i tym
podobnych. Z punktu widzenia tych niewidocznych goci z kosmosu
atmosferyczna kodra Ziemi jest rwnowana czteroipmetrowej osonie z
betonu. Bez niej bylibymy cakowicie bezbronni - nawet krople deszczu
mogyby pozbawi nas przytomnoci, gdyby atmosfera nie spowalniaa ich
opadania.
Najbardziej uderzajc cech atmosfety jest, e jest jej tak mao. Rozciga
si na wysoko okoo 190 kilometrw, co z naszego punktu widzenia moe
wydawa si rozsdnie duo, lecz gdyby zmniejszy rozmiary Ziemi do
wielkoci standardowego biurkowego globusa, atmosfera miaaby grubo kilku
warstw lakieru.
Naukowcy dziel atmosfer na cztery rnej gruboci warstwy:
troposfer, stratosfer, mezosfer i jonosfer (obecnie czsto zwan termosfer).
Najblisza nam jest troposfera. Tylko ona zawiera dostatecznie duo tlenu oraz
ciepa, aby umoliwi nam funkcjonowanie, aczkolwiek wraz ze wzrostem
wysokoci do szybko przestaje si nadawa do ycia. Od powierzchni Ziemi
do najwyszego punktu troposfera (czyli zmieniajca si sfera) ma okoo 16
kilometrw gruboci na rwniku i nie wicej ni 10 do 11 kilometrw na
umiarkowanych szerokociach geograficznych, gdzie yje wikszo z nas. A
80 procent masy atmosfery, prawie caa wilgo i zarazem wszystkie zjawiska
pogodowe zawieraj si w tej cienkiej i niepozornej warstwie. Zaiste niewiele
dzieli nas od nicoci.
Nad troposfer rozciga si stratosfera. Gdy widzisz szczyt burzowej
chmury wypaszczajcy si w ksztacie klasycznego kowada, patrzysz na
granic midzy troposfer i stratosfer. Ten niewidoczny sufit, zwany
tropopauz, zosta odkryty w 1902 roku przez Francuza Lona-Philippea
Teisserenc de Borta, ktry dotar tam balonem2. Sowo pauza nie wystpuje tu
w znaczeniu chwilowej przerwy, lecz w sensie cakowitego zakoczenia,
podobnie jak w sowie menopauza, oba maj zreszt ten sam grecki
rdosw3. Nawet tam, gdzie troposfera ma najwiksz grubo, tropopauza
nie jest bardzo odlega od nas. Szybka winda, w rodzaju tych, ktre s
stosowane w nowoczesnych drapaczach chmur, zawiozaby ci tam w
dwadziecia minut, aczkolwiek taka wycieczka raczej nie stanowiaby
turystycznej atrakcji. Wznoszenie z tak prdkoci wie si z szybkimi
zmianami cinienia, ktre w najlepszym wypadku spowodowayby dotkliwe
odmy mzgowe i pucne4 - niebezpieczny nadmiar pynw w tkankach. Gdy w
kocu otworz si drzwi na platform widokow, kady, kto znajduje si w
rodku, niemal na pewno bdzie martwy lub umierajcy. Nawet wznoszeniu z
bardziej umiarkowan prdkoci towarzyszyoby uczucie powanego
dyskomfortu. Temperatura na wysoko* ci 10 kilometrw siga minus 57 stopni
Celsjusza5. Poza tym bdziesz potrzebowa (a w kadym razie z pewnoci j
docenisz) butli z tlenem.
Niebawem po opuszczeniu troposfery temperatura ponownie si podnosi,
do okoo 4 stopni Celsjusza, dziki absorpcyjnym waciwociom ozonu (to
take odkry de Bort w trakcie swojego brawurowego lotu w 1902 roku).
Nastpnie spada do minus 90 stopni Celsjusza w mezosfe-rze, aby jeszcze raz
podskoczy, tym razem do niebotycznych (paradoksalnie) wartoci w
termosferze. Temperatury w termosferze niekiedy przekraczaj nawet 1500
stopni, a ponadto zachowuj si bardzo kaprynie, zmieniajc si o ponad 500
stopni w cigu doby, w zalenoci od pory dnia. Trzeba przy tym doda, e na
takich wysokociach temperatura tylko w sensie formalnym odpowiada
takiemu znaczeniu, jakie wiemy z tym okreleniem na powierzchni Ziemi.
Temperatura jest miar aktywnoci moleku. Na poziomie morza gsto
powietrza jest tak dua, e przecitna molekua atmosfery moe pokona
niezwykle ma odlego - okoo jednej omiomilionowej czci centymetra 6 -
zanim zderzy si z inn. Molekuy zderzaj si tak czsto, e olbrzymia ilo
ciepa ulega wymianie w kadej sekundzie. Jednak w termosferze, na wysokoci
80 kilometrw, powietrze jest tak rzadkie, e dwie ssiednie molekuy s
odlege od siebie o wiele mil i prawie nigdy si nie zderzaj. Zatem kada z nich
jest niezwykle gorca, lecz zachodzi bardzo niewiele oddziaywa i tym samym
bardzo mao ciepa ulega wymianie. To dobra wiadomo dla satelitw i innych
statkw kosmicznych. Gdyby wymiana ciepa bya bardziej wydajna, kady
statek orbitujcy na tych wysokociach stanby w pomieniach.
Statki kosmiczne musz jednak zachowywa si ostronie w grnych
warstwach atmosfery, zwaszcza podczas powrotu na Ziemi, czego dobitny
dowd mielimy w dniu tragicznego powrotu wahadowca Columbia w lutym
2003 roku. Atmosfera jest wprawdzie bardzo rzadka, jeeli jednak powracajcy
statek leci pod zbyt ostrym ktem - powyej okoo 6 stopni - lub zbyt szybko,
moe si zderzy z wystarczajc liczb moleku, aby wymiana ciepa
spowodowaa przekroczenie granicy wytrzymaoci cieplnej kaduba. Z drugiej
strony, jeeli statek wejdzie w atmosfer pod zbyt maym ktem, moe si od
niej odbi jak kaczka - paski kamie rzucony poziomo nad wod7.
Aby przekona si, jak bardzo ograniczona jest warstwa atmosfery, ktrej
musimy si trzyma, nie trzeba wcale zapuszcza si a do granic ter-mosfery.
Kady, kto kiedykolwiek mieszka w wieowcu, doskonale wie, e nie trzeba
wznosi si w gr na wiele setek metrw, zanim ciao zacznie protestowa.
Nawet dowiadczeni alpinici, sprawni i wytrenowani, dysponujcy butlami z
tlenem, na duych wysokociach szybko zaczynaj odczuwa wyczerpanie,
ulega odmroeniom, hipotermii, mie migreny, nudnoci, uskara si na brak
apetytu i wiele innych uciliwych dolegliwoci. Na setki dobitnych sposobw
organizm potrafi przypomnie swojemu wacicielowi, e nie zosta
zaprojektowany do funkcjonowania na duych wysokociach.
Nawet w najbardziej sprzyjajcych okolicznociach - napisa o
warunkach na szczycie Mount Everestu himalaista Peter Habeler - kady krok
na tej wysokoci wymaga kolosalnego wysiku woli. Trzeba samego siebie
zmusza do wykonania kadego mchu, kadego chwytu rk, ktra ciy jak
ow. Nieustannie towarzyszy i zagraa ci miertelne zmczenie. Brytyjski
wspinacz i filmowiec Matt Dickinson pisze w ksice The Other Side of Everest
o tym, jak uczestnik brytyjskiej wyprawy na Mount Everest w 1924 roku,
Howard Somervell, zadawi si prawie na mier, gdy fragment zainfekowanej
tkanki oderwa si i zablokowa mu tchawic8. Nadludzkim wysikiem
Somervell zdoa wykrztusi przeszkod, ktr okazaa si caa wycika
luzowa krtani.
Powszechnie znane s niedomagania, ktrym organizm ulega powyej
7500 metrw - w obszarze znanym wspinaczom jako strefa mierci - lecz wielu
ludzi odczuwa wyrane osabienie, niekiedy zagraajce zdrowiu lub nawet
yciu, ju na wysokoci 4500 metrw. Podatno ma niewiele wsplnego z
fizyczn sprawnoci. Zdarza si, e babcie wietnie sobie radz na duych
wysokociach, podczas gdy ich sprawniejsze potomstwo stka bezradnie, dopki
nie znajdzie si dostatecznie nisko.
Absolutna granica ludzkiej odpornoci na dugotrwae przebywanie na
duych wysokociach wynosi okoo 5500 metrw9, lecz nawet ludzie
przyzwyczajeni do ycia w grach nie mog pozostawa bardzo dugo na takiej
wysokoci. W ksice Life at the Extremes Frances Ashcroft opisuje kopalnie
siarki pooone w Andach na wysokoci 5800 metrw. Pracujcy tam grnicy
wol codziennie zej 460 metrw w d, ni przebywa nieustannie na tej
wysokoci. U ludw, ktre od wielu tysicy lat yj na duych wysokociach,
ewolucja wyksztacia nieproporcjonalnie due klatki piersiowe i puca, a
gsto ich czerwonych krwinek, odpowiedzialnych zai transport tlenu, jest o
okoo jedn trzeci wiksza ni u reszty gatunku. Istnieje jednak granica
zagszczenia czerwonych krwinek, powyej ktrej pojawiaj si kopoty ze
swobodnym przepywem krwi. Co wicej, powyej 5500 metrw nawet
najlepiej przystosowany organizm kobiety nie jest w stanie zapewni
wystarczajcej iloci tlenu, aby utrzyma ci do terminowego rozwizania10.
W latach osiemdziesitych osiemnastego wieku, gdy w Europie zaczy
si eksperymentalne loty balonami, jedn z niespodzianek dla zag stanowia
temperatura. W miar wznoszenia temperatura spadaa o okoo 1,6 stopnia
Celsjusza na kade 1000 metrw, chocia logika wydawaa si podpowiada, e
im bliej rda ciepa, tym powinno by cieplej. Wyjanio si, e wznoszcy
si balon nie zblia si do Soca w adnym rozsdnym znaczeniu tego sowa.
Soce znajduje si w odlegoci 93 milionw mil. Oczekiwanie zmian
temperatury w wyniku zmniejszenia si tej odlegoci o kilkaset metrw
przypomina zrobienie jednego kroku w kierunku poaru buszu w Australii - aby
poczu zapach dymu - przez kogo, kto znajduje si w Ohio. Odpowied
sprowadza si do wspomnianej ju gstoci moleku w atmosferze.
Promieniowanie soneczne dostarcza molekuom energii, czyli rozgrzewa je,
zwikszajc tempo ich wewntrznych drga i ruchw. Molekuy zderzaj si ze
sob, przekazujc sobie energi ciepln. Gdy w soneczny dzie czujesz na
plecach ciepo promieni sonecznych, w rzeczywistoci ciepo pochodzi od
wzbudzonych moleku. Gdy wznosisz si w balonie w gr, gsto powietrza
si zmniejsza, w wyniku czego zmniejsza si take liczba zderze midzy
molekuamiPowietrze moe nam si wydawa ulotne i niewakie, nawet na
poziomie morza, lecz w rzeczywistoci ciar atmosfery wcale nie jest
zaniedbywal-ny. Jak napisa ponad 100 lat temu oceanolog Wyville Thomson:
Budzc si rano ze snu i widzc na barometrze duszy o cal supek rtci,
niekiedy mamy poczucie, jakby w cigu nocy niepostrzeenie pooono na nas
ptonowy ciar11. Nie powoduje on jednak adnej niewygody, lecz dodaje nam
animuszu i pogody ducha, poniewa poruszanie si ciaa w gstszym orodku
wymaga jedynie niewielkiego zmniejszenia nacisku. Nie czujemy si zgnieceni
pod cinieniem tej dodatkowej poowy tony z tego samego powodu, dla ktrego
ciao nurka nie ulega zgnieceniu gboko pod powierzchni morza: jest w
wikszej czci zbudowane z nieciliwych cieczy, ktre rwnowa
zewntrzne i wewntrzne cinienie.
Wystarczy jednak, e znajdziemy si na drodze powietrza, ktre zostao
wprawione w ruch, na przykad huraganu lub nawet nocnej bryzy, aby zda
sobie spraw z jego masy. Masa caej atmosfery wynosi okoo 5200 milionw
milionw ton - 25 milionw ton na kad mil kwadratow planety - cakiem
sporo, jak na tak ulotn substancj. Nic dziwnego, e gazie drzew si ami, a
dachwki fruwaj, gdy te miliony ton pdz z prdkoci 50 czy 60 kilometrw
na godzin. Jak pisze Anthony Smith, typowy front atmosferyczny skada si z
750 milionw ton chodnego powietrza uwizionego pod miliardem ton
cieplejszego12. Trudno si dziwi, e rezultat jest niekiedy ekscytujcy zarwno
dla meteorologw, jak i dla zwykych miertelnikw.
Energia z ca pewnoci nie jest deficytowym towarem w atmosferze.
Obliczono, e energia jednej burzy jest rwnowana czterodniowemu zuyciu
elektrycznoci przez cae Stany Zjednoczone13. W pewnych warunkach chmury
burzowe rozcigaj si na wysokoci od 10 do 15 kilometrw, a wewntrz nich
kr prdy wstpujce i zstpujce o prdkociach przekraczajcych 150
kilometrw na godzin. Prdy te czsto kr tu obok siebie, o czym wiedz
piloci samolotw, ktrzy raczej unikaj latania wewntrz tego rodzaju chmur. W
wyniku caego tego wewntrznego zamieszania czsteczki wody w chmurach
aduj si elektrycznie. Z przyczyn, ktre nie s do koca znane, lejsze
czsteczki aduj si dodatnio i s unoszone przez prdy powietrzne do gry.
Cisze czsteczki aduj si ujemnie i gromadz si u podstawy chmury. Te
ujemne adunki czuj nieodpart ch przedostania si na dodatnio naadowan
powierzchni Ziemi, a Opatrzno niech ma w swojej opiece wszystko, co
znajdzie si na ich drodze. Ostrze, czyli tak zwany prekursor byskawicy
porusza si z prdkoci sigajc niekiedy 435 000 kilometrw na godzin,
torujc drog gwnemu wyadowaniu, ktre rozgrzewa powietrze na swej
drodze do 28 000 stopni Celsjusza - to kilka razy wicej ni temperatura na
powierzchni Soca. W dowolnym momencie na caym globie trwa
rwnoczenie 1800 burz14, co daje cznie okoo 40 000 na dob. Przez cay
czas, w dzie i w nocy, w kadej sekundzie w Ziemi trafia okoo 100
byskawic. Niebo nad nasz planet nigdy nie jest nudne.
Wikszo naszej wiedzy na temat tego, co dzieje si tam w grze, jest
cakiem wieej daty15. Prdy strumieniowe, ktre przenosz masy powietrza z
prdkociami sigajcymi niekiedy 300 kilometrw na godzin i wywieraj
potny wpyw na ukady pogodowe nad caymi kontynentami, zwykle kr na
wysokoci 9-10 kilometrw, przez co ich istnienia nikt nawet nie podejrzewa,
dopki w czasie drugiej wojny wiatowej samoloty nie zaczy lata na takich
wysokociach. Nawet teraz nie rozumiemy wielu zjawisk atmosferycznych.
Pewna forma zaburzenia atmosferycznego, powszechnie znana jako turbulencja
w czystym powietrzu, od czasu do czasu wnosi nieco urozmaicenia do skdind
nudnawych lotw samolotami pasaerskimi. Okoo dwudziestu takich
przypadkw rocznie jest na tyle powanych, e wymagaj one zoenia raportu.
Z tych raportw wiemy, e turbulencjom nie towarzysz adne ukady chmur
ani nic innego, co mona by wykry wizualnie lub za pomoc radaru. S to po
prostu pene gwatownych turbulencji dziury w powietrzu, pojawiajce si
znienacka na rodku spokojnego nieba. W jednym z typowych przypadkw
samolot leccy z Singapuru do Sydney w pewnym momencie znajdowa si nad
rodkow Australi w cakowicie spokojnych warunkach, gdy nagle opad o 90
metrw. Wszyscy nie przypici pasami pasaerowie uderzyli w sufit. Dwanacie
osb odnioso rany, w tym jedna powane. Nikt nie wie, skd si bior takie
dziury w powietrzu.
Mechanizm, ktry powoduje ruch powietrza w atmosferze, jest taki sam
jak ten, ktry napdza wewntrzny silnik planety. Za jedno i drugie
odpowiedzialna jest konwekcja. Ciepe, wilgotne powietrze z okolic
rwnikowych wznosi si do gry, a napotka barier tropopauzy, po czym
rozprzestrzenia si w kierunku biegunw. Gdy oddala si od rwnika, ochadza
si i schodzi w d. Kiedy dotrze do powierzchni Ziemi, zaczyna szuka
obszarw niskiego cinienia, rusza w kierunku rwnika i w ten sposb zamyka
ptl.
Proces konwekcji na rwniku jest na og stabilny, a pogoda cakiem
przewidywalna, lecz w strefie umiarkowanej wzorce pogody s bardziej
uzalenione od pr roku i lokalnych warunkw, a przy tym bardziej podatne na
przypadkowe ukady cinie, co ostatecznie prowadzi do nieustannej walki
midzy systemami niskiego i wysokiego cinienia. Ukady niskiego cinienia
powstaj wtedy, gdy powietrze unosi si do gry. Wraz z nim wdruj czstki
wody, tworzc chmury, z ktrych nastpnie pada deszcz. Ciepe powietrze moe
unie wicej wilgoci ni chodne, dlatego letnie oraz tropikalne burze s na
og bardziej gwatowne. Obszarom niskiego cinienia czsto towarzysz
chmury i deszcz, a wysokie cinienie oznacza zwykle pikn, soneczn pogod.
Spotkanie tych dwch systemw zazwyczaj wyranie odzwierciedla si w
ukadach chmur. Na przykad stratusy, te nielu-biane, bezksztatne pokrywy
chmur zasaniajce niebo po horyzont, pojawiaj si wtedy, gdy niosce wilgo
prdy wstpujce nie maj do pdu, aby przebi si przez lec wyej
stabiln warstw powietrza, w wyniku czego rozchodz si na boki, jak dym pod
sufitem. Obserwowanie rozchodzenia si dymu z papierosa w pozbawionym
przecigw pomieszczeniu moe stanowi bardzo pouczajc lekcj na temat
tego, co dzieje si w wikszej skali w atmosferze. Pocztkowo dym unosi si
prosto do gry (jest to tak zwany przepyw laminarny, jeeli chciaby zrobi na
kim wraenie), aby nastpnie rozproszy si w nieregularn, falist smug.
Najwiksze superkomputery na wiecie, wsparte pomiarami w cile
kontrolowanych warunkach, nie potrafi dokadnie przewidzie ksztatu tych
zmarszczek, wic powinnimy niekiedy wybaczy meteorologom, gdy ich prby
przewidywania takich zjawisk w skali caego wiata nie zawsze s trafne.
To, co wiemy, to fakt, e ciepo pochodzce od Soca jest nierwno
rozdzielone, w wyniku czego powstaj rnice cinienia powietrza w rnych
miejscach planety. Powietrze nie znosi braku rwnowagi, wic pojawia si
wiatr, ktry jest niczym innym jak tylko deniem do wyrwnania cinienia.
Powietrze zawsze przemieszcza si od obszarw wysokiego cinienia do
obszarw niskiego cinienia (jak naleaoby oczekiwa; wystarczy wyobrazi
sobie cokolwiek, co zawiera powietrze pod cinieniem, na przykad balonik,
butelk szampana, samolot z wybit szyb, aby uwiadomi sobie, jak
uporczywie to sprone powietrze usiuje przenie si gdzie indziej), a im
wiksza rnica cinie, tym silniejszy wiatr.
Podobnie jak w przypadku zderze samochodw, a waciwie wszelkich
zderze, to, co my postrzegamy jako si wiatru, nie jest po prostu
proporcjonalne do jego prdkoci, lecz ronie z kwadratem prdkoci. Wiatr
wiejcy z prdkoci 300 kilometrw na godzin jest nie dziesi, lecz sto razy
silniejszy od wiatru o prdkoci 30 kilometrw na godzin, i tyle razy bardziej
niszczycielski16. Gdy dodamy do tego wiele milionw ton powietrza, efekt
potrafi by spektakularnie potny. Energia trwajcego jedn dob tropikalnego
huraganu jest porwnywalna z caorocznym zuyciem energii przez duy,
bogaty kraj, taki jak Anglia lub Francja17. |
Zasad, zgodnie z ktr atmosfera dy do rwnowagi, pierwszy
zasugerowa czowiek, ktrego nazwisko pojawia si prawie wszdzie - Edmond
Halley18 - a rozwin w osiemnastym wieku rodak Halleya, Geo-rge Hadley,
ktry sformuowa koncepcj komrek (od owego czasu zwanych
komrkami Hadleya), ktre powstaj w wyniku podziau atmosfery na
pionowe kolumny prdw wstpujcych i zstpujcych. Hadley by z zawodu
prawnikiem, lecz interesowa si przede wszystkim pogod (by przecie
Anglikiem). Zasugerowa midzy innymi istnienie zwizku midzy
komrkami i wirowym ruchem Ziemi a odchyleniem kierunku ruchu mas
powietrza, ktre jest odpowiedzialne za pasaty. Szczegy tych oddziaywa
opracowa w 1835 roku profesor Gustave-Gaspard de Coriolis z Ecole
Polytechnique w Paryu, dlatego zjawisko to nosi nazw efektu Coriolisa
(drugim powodem do chway byo wprowadzenie do uytku na terenie uczelni
poideek z wod, ktre zreszt do dzi s tam nazywane Corios 19). Ziemia wiruje
z prdkoci 1675 kilometrw na rwniku. Prdko ta zmniejsza si w miar
oddalania od rwnika - lecz w Londynie lub Paryu wynosi jeszcze okoo 900
kilometrw na godzin - z powodw, ktre staj si oczywiste, gdy o tym
pomyle. Jeeli stoisz na rwniku, na powierzchni wirujcej Ziemi, musisz
wraz z ni pokona cakiem spor odlego, aby po penym obrocie wrci w to
samo miejsce. Jeeli stoisz w pobliu bieguna, w trakcie penego obrotu
pokonasz tylko kilka metrw. Lecz w obu przypadkach obrt trwa 24 godziny,
zatem im bliej rwnika si znajdujesz, tym szybciej si krcisz.
Efekt Coriolisa polega na tym, e kade ciao, ktre porusza si w
powietrzu rwnolegle do powierzchni Ziemi, stopniowo skrca w prawo na
pkuli pnocnej lub w lewo na poudniowej. W rzeczywistoci efekt skrcania
jest pozorny, a spowodowany jest ruchem wirowym Ziemi. Standardowy sposb
wyjanienia efektu Coriolisa polega na tym, aby wyobrazi sobie du karuzel.
Stoisz na jej obwodzie, a kto bdcy w rodku rzuca do ciebie pik. Zanim
pika doleci do ciebie, wraz z karuzel przemiecisz si o kawaek obwodu i
pika przeleci obok ciebie. Z twojej perspektywy wyglda to jednak tak, jakby
pika skrcia w powietrzu. Z tego samego powodu w atmosferze powstaj
wirujce ukady prdw powietrznych, od zwykych niw i wyw po wirujce
jak bki huragany20. Efekt Coriolisa jest rwnie odpowiedzialny za wiele
innych zjawisk, na przykad odchylenie kierunku lotu pociskw artyleryjskich.
Artylerzyci musz to uwzgldni przy celowaniu, poniewa pocisk wystrzelony
na odlego 15 mil skrci w trakcie lotu o okoo 100 jardw i bez poprawki na
efekt Coriolisa wpadnie z pluskiem do morza.
 Niezalenie od tego, e z praktycznego i psychologicznego punktu
widzenia zjawiska pogodowe s istotne niemal dla kadego czowieka,
meteorologia jako nauka zaistniaa dopiero pod koniec osiemnastego wieku
(aczkolwiek samo okrelenie meteorology pojawio si po raz pierwszy w 1626
roku, w ksice T. Grangera na temat logiki).
Uprawianie meteorologii opiera si midzy innymi na precyzyjnych
pomiarach temperatury, a konstrukcja dobrego termometru jest trudniejsza, ni
mogoby si wydawa, poniewa wymaga wywiercenia idealnie rwnego
otworu w szklanej rurce, co bardzo dugo stanowio problem nie do pokonania.
Pierwsz osob, ktra go rozwizaa, by pochodzcy z Gdaska holenderski
uczony Daniel Gabriel Fahrenheit, ktry w 1717 roku sporzdzi pierwszy
dokadny termometr. Z nieznanych powodw wyskalowa swj przyrzd w taki
sposb, e temperatura zamarzania wody wynosia 32 stopnie, a temperatura
wrzenia odpowiadaa na jego skali 212 stopniom. Ta numeryczna
ekscentryczno od samego pocztku nie wszystkim odpowiadaa, i w 1742
roku szwedzki astronom, Anders Celsius, zaproponowa konkurencyjn skal.
Jakby na dowd, e wynalazcy rzadko trafiaj za pierwszym podejciem,
Celsius przypisa 0 stopni temperaturze wrzenia oraz 100 stopni temperaturze
zamarzania wody21, lecz wkrtce potem zostay one zamienione.
Osob najczciej identyfikowan jako ojciec nowoczesnej meteorologii
jest angielski aptekarz Luk Howard, ktry sta si znany w pocztkach
dziewitnastego wieku. Howard jest pamitany gwnie dziki temu, e w 1803
roku nada nazwy rnym typom chmur22. By wprawdzie aktywnym i
szanowanym czonkiem Linnaean Society i zastosowa zasady tego
stowarzyszenia w swojej klasyfikacji, ale jako forum dla jej ogoszenia wybra
raczej mniej znane Askesian Society (czonkw Askesian Society, jak
wspomniaem w jednym z wczeniejszych rozdziaw, cechowaa skonno do
naduywania przyjemnoci zwizanych ze stosowaniem podtlenku azotu, wic
moemy tylko mie nadziej, e potraktowali prezentacj Howarda z trzew
uwag, na ktr niewtpliwie zasugiwaa. W tej kwestii uczniowie Howarda s
zadziwiajco dyskretni).
Howard podzieli chmury na trzy grupy: warstwowe stratusy, kbiaste
cumulusy (od aciskiego cumulus oznaczajcego kopiec) oraz cirrusy (od
aciskiego cirrus oznaczajcego lok), wysokie, cienkie, pierzaste formacje,
ktre na og wr ochodzenie. Do tych trzech zasadniczych typw doda
nastpnie czwarty, nimbus (od aciskiego sowa oznaczajcego chmur), dla
chmur deszczowych. Pikno jego systemu polegao na tym, e podstawowe
elementy mog by dowolnie czone, aby opisa dowolny ksztat i rozmiar
chmury - stratocumulus, cirrostratus, cumulonimbus i tak dalej. Klasyfikacja
natychmiast zostaa zaakceptowana, i to nie tylko w Anglii. Goethe by tak
zachwycony, e zadedykowa Howardowi cztery wiersze.
System Howarda zosta w pniejszych latach znacznie rozszerzony23.
Encyklopedyczny International Cloud Atlas liczy dwa tomy, lecz niemal aden z
pniejszych typw chmur (mammatus, pileus, nebulosis, spissa-tus, floccus
oraz mediocris stanowi reprezentatywn prbk) nie przyj si ani poza
meteorologi, ani nawet wrd samych meteorologw. W pierwszym, znacznie
szczuplejszym wydaniu atlasu, z 1896 roku, chmury byy podzielone na dziesi
podstawowych typw, z ktrych najbardziej pulchny by przypominajcy
poduszk cumulonimbus*. Wydaje si, e std wzio si powiedzenie to be on
cloud nine**24.
* Jeeli kiedykolwiek zastanowio ci, dlaczego cumulusy maj na og
pikne, wyranie zarysowane granice, podczas gdy inne chmury s zwykle
znacznie bardziej rozmyte, to wyjanienie kryje si w tym, te cumulusy s
zbudowane z wody. Midzy wilgotnym wntrzem cumulusa a suchym
powietrzem wok niego istnieje ostra granica, poniewa kada czsteczka
wody, ktra znajdzie si poza granic chmury, natychmiast paruje i znika. W ten
sposb chmura zachowuje wyran granic. Znacznie wyej pooone cirrusy s
zbudowane z krysztakw lodu, wic strefa graniczna midzy chmur i
otoczeniem nie jest tak jednoznaczna i dlatego krawdzie cirrusw s bardziej
rozmyte.
Dosownie: by na dziewitej chmurze, odpowiednik polski - by w
sidmym niebie (przyp. tum.).
Mimo potgi i furii ywiou, jaki potrafi czasem sprowadzi
przypominajca kowado burzowa chmura, wikszo z nich jest w
rzeczywistoci cakiem nieszkodliwa i do niematerialna. Puszysty letni
cumulus o rednicy kilkuset metrw moe zawiera nie wicej ni 100-150
litrw wody25, mniej wicej tyle, ile potrzeba do wypenienia wanny, jak pisze
James Trefi. Aby pozna ulotny, niematerialny charakter chmur, wystarczy
przej si przez mg, ktra przecie jest niczym innym jak chmur, ktrej nie
chce si lata. Cytujc ponownie Trefia: Jeeli przejdziesz 100 metrw we
mgle, wejdziesz w kontakt z tak niewielk iloci wody, rwn zaledwie
poowie cala szeciennego, e nie starczy nawet na porzdny yk. Chmury nie
s wielkimi zbiornikami wody. Zaledwie 0,035 procent ziemskich zasobw
sodkiej wody kry nad nami w dowolnie wybranym momencie26.
Prognozy dla spadajcej z nieba czsteczki wody s bardzo rne, w
zalenoci od miejsca, w ktre trafi27. Jeeli znajdzie si na urodzajnej ziemi,
zostanie pochonita przez roliny lub bezporednio odparowana w cigu kilku
dni lub nawet godzin. Jeeli znajdzie drog do wd gruntowych, moe nie
zobaczy wiata sonecznego przez wiele lat, a nawet tysicy lat, jeeli dojdzie
na znaczn gboko. Gdy patrzysz na jezioro, widzisz zbir moleku, ktre
spdziy w tym miejscu, rednio rzecz biorc, ca dekad. Dla oceanu ten czas
wynosi prawdopodobnie okoo 100 lat cznie okoo 60 procent czsteczek
wody, spadajcych na Ziemi w postaci deszczu, paruje i wraca do atmosfery w
cigu jednego lub dwch dni, po czym spdzaj tam okoo tygodnia (Drury
twierdzi, e dwanacie dni), zanim ponownie trafi do kropli deszczu.
Parowanie stanowi szybki proces, o czym atwo mona si przekona,
obserwujc kau w soneczny, letni dzie. Nawet co tak duego jak Morze
rdziemne wyparowaoby w cigu zaledwie 1000 lat, gdyby nie byo
nieustannie uzupeniane28. Takie zdarzenie zaszo okoo 6 milionw lat temu,
wywoujc proces znany w nauce jako mesyski kryzys zasolenia 29. Wszystko
zaczo si od tego, e ruch kontynentw spowodowa zamknicie Cieniny
Gibraltarskiej. W miar wysychania Morza rdziemnego parujca z niego
woda opadaa w postaci deszczu, take na inne, okoliczne morza, stopniowo je
rozcieczajc. W rezultacie coraz wiksze obszary mrz zamarzay w zimie,
zwikszajcy si obszar lodu odbija coraz wicej ciepa sonecznego, a w
kocu doszo do kolejnego zlodowacenia. W kadym razie tak mwi teoria.
Tak czy inaczej, wiemy na pewno, o ile w ogle mona co wiedzie na
pewno, e niewielka zmiana dynamiki Ziemi moe mie reperkusje
przekraczajce moliwoci naszej wyobrani. Podobne zdarzenie, jak niebawem
zobaczymy, mogo nawet przyczyni si do stworzenia nas samych.
Prawdziwym motorem wikszoci globalnych zjawisk na powierzchni
Ziemi s oceany. Meteorolodzy w coraz wikszym zakresie traktuj oceany i
atmosfer jako jeden system, wic musimy teraz powici im nieco uwagi.
Woda jest wspaniaym orodkiem do przechowywania oraz transportu ciepa.
Due akweny wodne stanowi niewyobraalnie wydajne rezerwuary ciepa.
Ciepy prd zatokowy Golfsztrom w cigu jednego dnia dostarcza do Europy
ilo ciepa rwnowan wiatowemu zuyciu wgla w cigu dziesiciu lat 30. To
dlatego zimy w Wielkiej Brytanii oraz Irlandii s tak agodne w porwnaniu z
Kanad i Rosj. Woda nagrzewa si powoli, dlatego w jeziorach i basenach
kpielowych jest zimna nawet w upalne dni. Z tego powodu istnieje rnica
midzy oficjalnym, astronomicznym pocztkiem wiosny a faktycznym
poczuciem pocztku wiosny u wikszoci z nas31. Wiosna na pkuli pnocnej
zaczyna si w marcu, lecz na og zaczynamy j dostrzega w kwietniu, i to nie
wszdzie.
Oceany nie stanowijednolitej masy wody. Rnice temperatury,
zasolenia, gbokoci, gstoci i innych waciwoci wpywaj na transport
ciepa, co z kolei wywiera wpyw na klimat. Na przykad Atlantyk jest bardziej
sony ni Pacyfik, co zreszt ma swoje dobre strony. Silniej zasolona woda jest
cisza, a cisza woda opada na dno. Bez tego dodatkowego obcienia,
zwizanego z zasoleniem, prdy atlantyckie podayby a do Arktyki,
ogrzewajc biegun pnocny, lecz pozbawiajc Europ caego tego
bogosawionego ciepa. Gwnym czynnikiem transportu ciepa na Ziemi jest
tak zwana cyrkulacja termohaliczna, na ktr skadaj si powolne, stateczne
prdy pynce gboko pod powierzchni wody*, odkryOkazuje si, e to
okrelenie oznacza rne rzeczy dla rnych ludzi. W listopadzie 2002 roku
Carl Wunsch z MIT opublikowa w Science raport zatytuowany Whai ls the
Thermohaline Circulation?, w ktrym zwrci uwag, e okrelenie to jest
uywane w czoowych czasopismach fachowych dla oznaczenia co najmniej
siedmiu rnych zjawisk (cyrkulacja na poziomie gbinowym, cyrkulacja
napdzana przez rnice gstoci lub pywalnoci, poudnikowa zwrotna
cyrkulacja masy i tak dalej), aczkolwiek wszystkie one dotycz cyrkulacji
oceanicznych oraz transportu ciepa. W takim ostronym, niejednoznacznym,
oglnym sensie uyem go take i tutaj. te w 1797 roku przez uczonego i
awanturnika, hrabiego Rumforda. Zaczyna si od tego, e gdy wody
powierzchniowe dotr w okolice Europy, staj si gstsze i opadaj na due
gbokoci, gdzie zaczynaj powoln wdrwk z powrotem na poudniow
pkul. Gdy osign Antarktyk, zostaj wcignite w Antarktyczny Prd
Wokbiegunowy, wraz z ktrym s przemieszczane na Pacyfik. Proces ten jest
bardzo powolny - od pnocnego Atlantyku do rodka Pacyfiku woda pynie
ptora tysica lat - lecz przenosi znaczne iloci wody oraz ciepa i wywiera
ogromny wpyw na klimat.
(Gdyby kto si dziwi, w jaki sposb mona sprawdzi, ile czasu
potrzebuje kropla wody na przedostanie si z jednego oceanu na drugi,
odpowied jest nastpujca: naukowcy mierz stenie pewnych zwizkw w
wodzie, na przykad chlorofluorowglowodorw. Wiedzc, kiedy pojawiy si w
powietrzu, i porwnujc wyniki pomiarw stenia w rnych miejscach i na
rnych gbokociach, potraftzdo du pewnoci wyrysowa cakiem
dokadn map ruchw wody32).
Cyrkulacja termohaliczna nie tylko przenosi ciepo. Pionowe prdy
wodne pomagaj take miesza skadniki odywcze, zwikszajc objto
oceanu dostpn dla ryb i innych stworze morskich. Okazuje si niestety, e
cyrkulacja moe by bardzo czua na zmiany. Symulacje komputerowe
wskazuj, e nawet niewielkie zmiany zasolenia oceanw, na przykad
wywoane przez przyspieszone topnienie lodu na Grenlandii, moe
katastrofalnie zakci cay cykl.
Jest jeszcze jedna bardzo wana rzecz, ktr zawdziczamy oceanom.
Pochaniaj one olbrzymie iloci dwutlenku wgla i umoliwiaj jego
bezpieczne skadowanie. Jedn z interesujcych cech naszego Ukadu
Sonecznego jest to, e obecnie Soce pali si okoo 25 procent janiej ni w
okresie powstawania Ukadu. Powinno to spowodowa powane zwikszenie
temperatury Ziemi. Jak uj to angielski geolog Aubrey Manning: Ta kolosalna
zmiana powinna wywrze absolutnie katastrofalny efekt na Ziemi, lecz okazuje
si, e nasz wiat prawie wcale tego nie odczu.
Co zatem jest tym czynnikiem, ktry stabilizuje i ochadza naszplane-t?
ycie. Biliony malekich morskich organizmw, o ktrych wikszo z nas
nigdy nie syszaa - otwornice, kokoiity i glony wapienne - pochaniaj wgiel
atmosferyczny, ktry w postaci dwutlenku wgla spada do oceanu wraz z
deszczem, po czym przetwarzaj go (wykorzystujc take inne substancje) i
buduj z niego swoje malekie muszle. Uwiziony w muszlach wgiel nie ulega
ju odparowaniu i nie wraca do atmosfery, gdzie gromadziby si w postaci
niebezpiecznego gazu cieplarnianego. Gdy otwomice, kokolity i inne yjtka
gin i opadaj na dno oceanu, z ich muszli stopniowo powstaj wapienie. Gdy
podziwiamy pikne, naturalne ksztaty angielskich biaych klifw w okolicach
Dover, niewiarygodna wy-daje si myl, e s one zbudowane niemal wycznie
z malekich, martwych organizmw, lecz jeszcze bardziej godna uwagi jest
ilo wgla, ktr wsplnie zuyy. Szeciocalowa kostka kredy z Dover
stanowi rwnowarto ponad 1000 litrw dwutlenku wgla, ktry raczej nie
poprawiby nam klimatu, gdyby nie zosta schwytany przez te dobroczynne
yjtka. cznie w ziemskich skaach uwiziona jest okoo 20 000 razy wiksza
ilo wgla ni w atmosferze33. Wikszo tego wapienia prdzej czy pniej
zasili wulkany. Wulkany ponownie oddadz wgiel do atmosfery, z ktrej wrci
on na Ziemi w deszczu, zamykajc ptl zwan dugofalowym cyklem
wglowym. Jest to bardzo dugotrway proces - przecitny atom wgla
potrzebuje okoo p miliarda lat na jedno okrenie - lecz dziaa zadziwiajco
skutecznie, utrzymujc stabilny klimat na caej planecie.
Niestety, nasza nieostrona cywilizacja przyczynia si do zakcenia tego
cyklu, wypuszczajc do atmosfery ogromne nadwyki wgla i nie pytajc
otwomic, czy s na to przygotowane. Szacuje si, e od 1850 roku dooylimy
do atmosfery okoo 100 miliardw ton dodatkowego dwutlenku wgla, a
obecnie dokadamy okoo 7 miliardw ton rocznie. W oglnym rachunku nie
jest to wcale ogromna ilo, poniewa sama natura posya do atmosfery okoo
200 miliardw ton rocznie - gwnie na skutek dziaalnoci wulkanw oraz
rozkadu rolin - prawie trzydzieci razy wicej ni nasze auta i fabryki.
Wystarczy jednak spojrze na smog, ktry wisi w powietrzu nad niektrymi
miastami, a czasem nawet nad Wielkim Kanionem Kolorado czy klifami w
Dover, aby zda sobie spraw z konsekwencji naszego wglowego wkadu w
atmosfer.
Na podstawie bada bardzo starych prbek lodu wiemy, e naturalny
stosunek dwutlenku wgla w atmosferze34 - czyli taki, jaki by, zanim zacz
rosn na skutek naszej aktywnoci przemysowej - wynosi okoo 280 czci na
milion. W 1958 roku, gdy zaczlimy zwraca na uwag, wynosi 315 czci
na milion. Dzisiaj jest to ponad 360 czci na milion i wzrasta o okoo wier
procentu rocznie. Prognoza na koniec dwudziestego pierwszego stulecia to 560
czci na milion.
Jak dotd ziemskie oceany oraz lasy (ktre take absorbuj sporo wgla)
potrafiy uchroni nas przed skutkami naszej wasnej nieostronoci, lecz, jak
uj to Peter Cox z British Mctcorological Office: Istnieje krytyczna granica,
przy ktrej biosfera przestanie chroni nas przed efektami naszych emisji i
zacznie je wrcz wzmacnia. Istniej obawy, e moe wtedy nastpi raptowny
wzrost temperatury Ziemi. Niektre gatunki drzew oraz innych rolin nie bd w
stanie zaadaptowa si do nowych warunkw i wygin, a ich zapasy wgla
jeszcze spotgujproblem. Takie cykle zdarzay si ju w przeszoci naszej
planety, nawet bez udziau czowieka. Dobra wiadomo jest taka, e take i w
tym wzgldzie natura jest cudownie elastyczna. Jest niemal pewne, e w kocu
cykl wglowy si powtrzy i Ziemia powrci do szczliwego stanu stabilnoci.
Ostatnim razem zajo jej to zaledwie 60 tysicy lat.
 Rozdzia 18

MORZA I OCEANY

Wyobra sobie ycie w wiecie zdominowanym przez tlenek wodoru, zwizek

pozbawiony smaku oraz zapachu, ktrego waciwoci s tak zmienne, e cho
na og jest nieszkodliwy, potrafi take by miertelnie niebezpieczny 1. W
zalenoci od swego stanu moe ci oparzy lub zamrozi. W obecnoci
pewnych zwizkw organicznych tworzy zoliwe kwasy wglowe, ktre
potrafi ogooci drzewa z lici, a marmurowe pomniki dostaj od nich ospy. W
duych ilociach, gdy si nim potrznie, potrafi uderzy z furi, ktrej nie
wytrzyma adna ludzka budowla. Nawet dla istot, ktre nauczyy si z nim y,
czsto stanowi mordercz substancj. My nazywamy go wod.
Woda jest wszdzie. Okoo 80 procent ziemniaka stanowi woda, krowy -
74 procent, bakterii s 75 procent2. Pomidor, przy 95 procentach, jest waciwie
wycznie zrobiony z wody. Okoo 65 procent czowieka stanowi woda, czynic
z nas w wikszym stopniu ciecz ni cokolwiek innego, i to w proporcji prawie
dwa do jednego. Woda jest dziwn substancj. Jest przezroczysta i nie ma
ksztatu, lecz mimo to tsknimy do jej obecnoci. Nie ma smaku, a mimo to
kochamy jej smak. Pokonujemy olbrzymie odlegoci i pacimy fortun, eby
zobaczy j w blasku soca. Wiemy, e jest niebezpieczna i e kadego roku
ton w niej tysice ludzi, lecz nie moemy si powstrzyma przed
baraszkowaniem w niej.
Woda jest tak wszdobylska, e czsto zapominamy o tym, jak niezwyk
jest substancj. Niemal adna z jej cech nie moe by podstaw wiarygodnego
przewidywania waciwoci innych cieczy i vice versa3. Gdyby nie wiedzia
niczego o wodzie i wyciga wnioski na podstawie zachowania zwizkw
chemicznie najbardziej z ni spokrewnionych - mianowicie selenowodoru lub
siarkowodoru - oczekiwaby temperatury wrzenia w okolicy minus 93 stopni
Celsjusza oraz stanu gazowego w temperaturze pokojowej.
280
Wikszo cieczy zmniejsza objto przy ochadzaniu. Woda take, ale
tylko do pewnego momentu. Gdy dojdzie do temperatury bliskiej zamarzania,
zaczyna - perwersyjnie, oszukaczo, wprost nie do uwierzenia - si rozszerza.
Gdy ju zamarznie, jej objto jest prawie o jedn dziesit wiksza, ni bya
uprzednio4. Z tego powodu ld pywa po powierzchni wody, kompletnie
dziwaczna waciwo5, jak uj to Johii Gribbin. Gdyby nie ta wspaniaa
przewrotno wody, ld tonby w wodzie, a jeziora i oceany zamarzayby od
dou, a nie od gry. Bez izolujcej warstwy powierzchniowego lodu ciepo
byoby szybciej wypromieniowy-wane, zostawiajc za sob jeszcze chodniejsz
wod i jeszcze bardziej zwikszajc ilo powstajcego przy dnie lodu.
Niebawem nawet oceany zamarzyby na ko i niemal na pewno pozostayby
zamarznite na bardzo dugi czas, prawdopodobnie na zawsze. Raczej nie
byyby to warunki sprzyjajce podtrzymaniu ycia. Na nasze szczcie woda
wydaje si nie przestrzega regu chemii ani praw fizyki.
Wszyscy wiemy, e wzorem chemicznym wody jest H 20, co oznacza, e
czsteczka wody skada si z dwch atomw wodoru poczonych z nieco
wikszym atomem tlenu. Atomy wodoru przyczepiaj si mocno do swego
tlenu, lecz tworz take dorane wizania z innymi czsteczkami wody. Maj
one tak natur, e angauj si w pewnego rodzaju taniec z ssiadami, tworzc
chwilowe pary, a nastpnie przeskakujc dalej, jak nieustannie zmieniajcy si
partnerzy w kadrylu6, aby uy barwnego porwnania, ktrego autorem jest
Robert Kunzig. Zawarto szklanki wody nie robi wraenia nadmiernie
ruchliwej, lecz kada jej czsteczka zmienia partnerw miliardy razy na
sekund. Dziki temu czsteczki wody cz si ze sob, tworzc kaue i
jeziora, ale nie na tyle mocno, aby nie dao si ich atwo rozdzieli, gdy na
przykad kto wykonuje skok na gwk do wody. W dowolnym momencie
tylko 15 procent czsteczek wody styka si z jakim ssiadem7.
Wizanie jest jednak na tyle silne, e umoliwia wodzie wspinanie si do
gry w pniach drzew, a take stanowi przyczyn niezwykej determinacji, z jak
krople wody na masce samochodu cz si ze sob. Z tej samej przyczyny
wod charakteryzuje napicie powierzchniowe. Czsteczki wody na
powierzchni s przycigane mocniej przez ssiednie czsteczki; wody,
znajdujce si obok i pod powierzchni, ni przez czsteczki powie - | trza
znajdujce si nad powierzchni. Dziki temu powstaje pewnego ro-j dzaju
bonka, dostatecznie mocna, aby mogy si na niej utrzyma niewiel
281 kie owady oraz kaczki - rzucone poziomo nad powierzchni wody
paskie kamienie. Z tego samego powodu tak zwana deska - paski skok do
wody - potrafi by tak bolesna.
Truizmem byoby stwierdzenie, e bez wody bylibymy zgubieni.
Organizm ludzki bardzo szybko zaczyna odczuwa brak wody. Po kilku dniach
bez wody wargi zanikaj jakby zostay amputowane, dzisa ciemniej nos
skraca si do poowy dugoci, a skra wok oczu ciga si do tego stopnia, e
uniemoliwia mruganie9, wedug jednego z opisw. Woda jest dla nas tak
wana, e atwo przeoczy fakt, i prawie caa woda na Ziemi jest trujca -
miertelnie trujca - z powodu zawartoci soli.
Sl jest nam niezbdna do ycia, lecz w bardzo maych ilociach. Woda
morska zawiera o wiele wicej soli - okoo siedemdziesit razy wicej - ni
jestemy w stanie metabolizowa. Litr morskiej wody zawiera rednio okoo 2,5
yeczki zwykej, spoywczej soli, lecz take wiksze iloci rnych
pierwiastkw, zwizkw chemicznych, rozpuszczonych cia staych, ktre
okrela si kolektywn nazw soli9. Proporcje tych soli i mineraw w naszych
tkankach s niesamowicie podobne do ich zawartoci w wodzie morskiej -
pocimy si i paczemy wod morsk 10, jak ujli to Margulis i Sagan, lecz nie
tolerujemy ich w pokarmie. Jeeli spoyjesz zbyt duo soli, twj metabolizm
bardzo szybko znajdzie si w stanie kryzysu. Molekuy wody zbiegn si ze
wszystkich stron, jak ochotnicza stra poarna, aby rozcieczy i usun z
organizmu nag dawk soli, zostawiajc komrki w stanie odwodnienia -
niebezpiecznego niedoboru wody, ktra jest im niezbdna do normalnego
dziaania. W ekstremalnych sytuacjach odwodnienie moe doprowadzi do
apopleksji, utraty wiadomoci, a nawet uszkodzenia mzgu. W tym czasie
zapracowane komrki krwi bd transportowa sl do nerek, ktre wkrtce
zostan przecione i si wycz. Wyczenie nerek prowadzi do mierci.
Dlatego nie pijemy wody morskiej.
Na Ziemi znajduje si1.Imiliania-kilometrw szeciennych wody i tak ju
pozostanie na zawsze11. System jest zamknity - praktycznie rzecz biorc, wody
ani nie przybywa, ani nie ubywa. Woda, ktr pijesz dzisiaj, bya ju tutaj
wtedy, gdy Ziemia bya jeszcze cakiem moda. Okoo 3,8 miliarda lat temu
oceany osigny swoj obecn objto, przynajmniej w przyblieniu12.
wiat wody jest nazywany hydrosfer, na ktr w przewaajcej czci
skadaj si oceany. A 97 procent wody na naszej planecie znajduje si w
morzach i oceanach, z ktrych najwikszy jest Pacyfik - jego powierzchnia
przewysza powierzchni wszystkich ldw razem wzitych. Pacyfik zawiera
nieco wicej ni poow caej wody morskiej (51,6 procent), Atlantyk - 23,6
procent, Ocean Indyjski - 21,2 procent, zostawiajc zaledwie 3,6 procent dla
wszystkich pozostaych mrz13. rednia gboko oceanw wynosi 3,86
kilometra. Pacyfik jest rednio o okoo 300 metrw gbszy ni Atlantyk i
Ocean Indyjski; 60 procent powierzchni planety stanowi woda o gbokoci
przekraczajcej 1,6 kilometra. Jak pisze Philip Bali, nasza planeta powinna
raczej nazywa si Woda, a nie Ziemia14.
Tylko okoo 3 procent wody na naszej planecie stanowi woda sodka 15.
Wikszo z niej istnieje w postaci lodowcw. Tylko bardzo niewielk ilo -
0,036 procenta - zawierajjeziora, rzeki i inne zbiorniki sodkiej wody, a jeszcze
mniejsza ilo - zaledwie 0,001 procenta - istnieje w postaci chmur lub pary
wodnej. Prawie 90 procent ziemskiego lodu znajduje si na Antarktydzie, a
wikszo z pozostaych 10 procent na Grenlandii. Zdobywca bieguna
poudniowego stoi na ponad dwumilowej warstwie lodu; na biegunie pnocnym
pokrywa lodu liczy zaledwie 15 stp16. Na Antarktydzie znajduje si 6 milionw
mil szeciennych lodu - wystarczajco duo, aby podnie poziom oceanw o
200 stp, gdyby cay ten ld uleg stopieniu17. Gdyby natomiast caa woda z
atmosfery spada w postaci deszczu i utworzya rwn warstw, poziom wody w
oceanach podnisby si zaledwie o kilka centymetrw.
Poziom wody w oceanach, czyli tak zwany poziom morza, stanowi
zreszt czysto pojciow koncepcj. Morza i oceany nie maj jednakowego
poziomu. Prdy, wiatry, sia Coriolisa oraz inne efekty powoduj znaczne
rnice poziomw wody midzy oceanami, a nawet w obrbie jednego oceanu.
Poziom Pacyfiku jest o okoo ptorej stopy wyszy w zachodniej czci, co
stanowi konsekwencj siy odrodkowej wywoanej przez ruch wirowy Ziemi.
Gdy popychasz bali z wod, woda w balii ma tendencj do przemieszczania si
w przeciwnym kierunku, jakby niechtnie dawaa si przemieszcza. Na
podobnej zasadzie wirowy ruch Ziemi w kierunku wschodnim powoduje
spitrzanie wody na zachodnim kracu oceanu.
Biorc pod uwag rol oceanw w yciu planety, wiat nauki zaskakujco
pno zacz si nimi interesowa. Jeszcze w dziewitnastym wieku znaczna
cz naszej wiedzy na temat oceanw opieraa si na tym, co wyrzucay one na
brzeg, lub na tym, co pozwalao si schwyta w sieci rybackie. Niemal
wszystko, co istniao na pimie, stanowiy anegdoty lub przypuszczenia, nie
poparte fizycznymi dowodami. W latach trzydziestych dziewitnastego wieku
brytyjski przyrodnik Edward Forbes bada dna Atlantyku oraz Morza
rdziemnego i stwierdzi, e na gbokoci wikszej ni 600 metrw nie
istnieje ycie w adnej postaci. Stwierdzenie wydawao si rozsdne,
zwaywszy na fakt, e na takiej gbokoci nie ma wiata, a zatem nie ma take
rolin, natomiast panuj tam ekstremalne cinienia. W tej sytuacji pewn
niespodziank sprawi podmorski kabel telegraficzny, ktry zosta w 1860 roku
wycignity na powierzchni z gbokoci ponad trzech kilometrw w celu
dokonania naprawy. By gsto obronity przez korale, miczaki i inne ywe
istoty.
Powane, systematyczne badanie mrz zaczo si dopiero w 1872 roku,
gdy ekspedycja zorganizowana wsplnie przez British Museum, Royal Society
oraz brytyjski rzd wyruszya z Portsmouth na byym okrcie wojennym HMS
Challenger. Przez trzy i p roku Challenger eglowa wok globu,
pobierajc prbki wody, owic ryby i wlokc drag po dnie. Bya to ewidentnie
do ponura i monotonna podr, gdy cznie zdezerterowaa jedna czwarta z
240 naukowcw i czonkw zaogi, a osiem osb zmaro lub oszalao -
wpdzone w szalestwo przez otpiajc rutyn wieloletniego traowania18,
jak pisze historyk Samantha Weinberg. Challenger przepyn jednak prawie
70 000 mil morskich, zebra egzemplarze ponad 4700 nowych gatunkw
organizmw morskich, informacje, ktre zgromadzi, wypeniy
pidziesiciotomowy raport (jego sporzdzenie trwao dziewitnacie lat), a
take da wiatu nazw nowej dyscypliny naukowej - oceanografii 19. Wykonane
w trakcie podry Challengera pomiary gbokoci wykazay, e na rodku
Atlantyku znajduj si podwodne gry, co niektrych skonnych do entuzjazmu
obserwatorw zachcio do spekulacji, e znaleziony zosta zaginiony kontynent
- Atlantyda.
Wikszo instytucji naukowych nadal ignorowaa morza, wic ich dalsze
badanie przypado w udziale penym zaangaowania, lecz nielicznym
amatorom. Nowoczesne badania gbin zapocztkowali w 1930 roku Charles
William Beebe i Otis Barton. Byli wprawdzie rwnorzdnymi partnerami, lecz
barwna osobowo Beebea zdecydowanie bardziej przycigaa uwag mediw.
Urodzi si w 1877 roku w Nowym Jorku w do zamonej rodzinie, studiowa
zoologi na Columbia University, po czym podj prac jako kustosz kolekcji
ornitologicznej w New York Zoological Society. Zajcie okazao si na tyle
nudne, e niebawem je porzuci i przez nastpne 25 at podrowa po Azji i
Ameryce Poudniowej, zazwyczaj w towarzystwie jednej z licznych
atrakcyjnych asystentek penicych pomysowo zdefiniowane funkcje historyka
i technika, konsultanta ds. problemw ryb i tym podobne 20. Koszty tych
wypraw pokrywa z dochodw za ksiki, ktrych tytuy mwi same za siebie -
Edge ofthe Jungle, Jungle Days - cho wyda take powane naukowe pozycje z
zakresu zoologii i ornitologii.
W poowie lat dwudziestych, w trakcie podry na wyspy Galapagos,
odkry urok dyndania, jak sam okrela nurkowanie w morzu. Wkrtce potem
spotka Bartona21, ktry pochodzi z jeszcze bogatszej rodziny, rwnie
ukoczy Columbia University i take tskni do przygd. Wszystkie zasugi
niemal zawsze przypisywane sBeebeowi, lecz w rzeczywistoci to Barton
zaprojektowa pierwsz batysfer (od greckiego sowa oznaczajcego gboki)
i wyoy 12 000 dolarw na koszty jej wykonania. Bya to maa, lecz mocna
komora, odlana z grubego na ptora cala elaza, z dwoma maymi okienkami,
wykonanymi z grubego na trzy cale kwarcu. Miecia dwie osoby, pod
warunkiem e byy one przygotowane na ekstremalnie bliski kontakt. Nawet
wedle wczesnych standardw bya to nieskomplikowana technologia.
Batysfera bya pozbawiona jakiegokolwiek napdu - po prostu zwisaa na
dugiej linie - i miaa bardzo prymitywny system regeneracji powietrza: do
zneutralizowania wydychanego dwutlenku wgla stosowano otwarte puszki z
wapnem sodowym, natomiast w celu absorbowania wilgoci otwierano ma
tubk chlorku wapnia, nad ktr od czasu do czasu trzeba byo macha miotek
z palmowych lici, aby pobudzi reakcje chemiczne22.
Bezimienna maa batysfera spenia jednak zadanie, do ktrego zostaa
zaprojektowana. Ju podczas pierwszego zanurzenia, w czerwcu 1930 roku na
Bahamach, Barton i Beebe ustanowili rekord wiata, schodzc na gboko 183
metrw. W 1934 roku zeszli na gboko ponad 900 metrw. Ten rezultat
zosta pobity dopiero po dmgiej wojnie wiatowej. Barton by przekonany, e
ich batysfera bya zdolna do bezpiecznego zejcia na gboko okoo 1400
metrw, aczkolwiek naprenia wystpujce na sworzniach i nitach byy
doskonale syszalne z kadym kolejnym metrem. Byo to brawurowe i
ryzykowne przedsiwzicie. Na gbokoci 900 metrw mae okienka batysfery
byy wystawione na cinienie 19 ton na cal kwadratowy. Gdyby przekroczyli
granic ich wytrzymaoci, mier na takiej gbokoci byaby natychmiastowa,
o czym Beebe nigdy nie omieszka wspomnie w swoich licznych ksikach,
artykuach i audycjach radiowych. Ich gwne zmartwienie stanowia jednak
okrtowa wcigarka, obciona metalow batysfer oraz dwiema tonami
stalowego kabla. Awaria systemu wcigania posaaby batysfer na dno oceanu i
nic nie byoby w stanie ich uratowa.
Ich osigniciom w pokonywaniu coraz wikszych gbokoci nie
towarzyszyy jednak wartociowe odkrycia naukowe. Napotkali wprawdzie
wiele nigdy dotd nie widzianych istot, lecz ograniczenia widocznoci oraz fakt,
e aden z nieustraszonych akwanautw nie mia przygotowania w dziedzinie
oceanografii, spowodoway, e na og nie potrafili opisa swoich odkry na
tyle szczegowo, aby zainteresowa nimi wiat nauki. Batysfera nie bya
wyposaona w zewntrzne wiato, lecz jedynie w dwu-stupidziesiciowatow
arwk, ktr mogli przysun do okienka. Poniej 150 metrw woda jest
nieprzezroczysta, a wszelkie obserwacje byy prowadzone przez trzycalow
warstw kwarcu, wic istota, ktr chcieliby dokadnie obejrze, musiaaby by
niemal w takim samym stopniu zainteresowana ogldaniem wntrza batysfery.
W rezultacie niemal wszystko, o czym mogli donie, sprowadzao si do
stwierdzenia, e gbiny kryj mnstwo dziwnych rzeczy. Podczas jednego z
zanurze w 1934 roku Beebe z zaskoczeniem dostrzeg gigantycznego wa
dugiego na ponad 20 stp i bardzo szerokiego. Cokolwiek to byo, od tego
czasu nikt inny nie widzia tej istoty23. Zapewne ze wzgldu na tego rodzaju
oglnikowo ich raporty zostay w zasadzie zignorowane przez wiat nauki.
Po ich rekordowym zanurzeniu w 1934 roku Beebe straci
zainteresowanie nurkowaniem i zaj si czym innym, Barton jednak
kontynuowa przygod z batysfer. Trzeba doda, e Beebe zawsze przyznawa,
i to Barton by mzgiem ich wsplnego przedsiwzicia, lecz Barton nie mg
jako wydoby si z cienia swego bardziej popularnego partnera. Barton take
pisa sensacyjne sprawozdania z ich podwodnych przygd, a nawet zwrci na
siebie uwag Hollywood i wystpi w filmie zatytuowanym Ti-tans of the Deep,
wraz ze swoj batysfer oraz z szeregiem raczej fikcyjnych istot, cznie z
gigantyczn kaamamic. Tymczasem reklamowa papierosy marki Camel
(Niele dziaaj na moje nerwy). W 1948 roku powikszy rekord o 50
procent, schodzc na gboko 1370 metrw na Pacyfiku u wybrzey
Kalifornii. wiat jednak nadal konsekwentnie go ignorowa, do tego stopnia, e
jeden z recenzentw filmu Titans of the Deep sdzi, i gwnego bohatera gra
Beebe. Ostatecznie Barton zosta cakowicie zapomniany i moe co najwyej
liczy na wzmiank. przez dwuosobowy, rodzinny zesp ze Szwajcarii, ojca,
Augustea Piccarda, oraz syna, Jacquesa Piccarda, ktrzy zaprojektowali nowy
typ sondy, nazwany batyskafem (co oznacza statek gbinowy). Urzdzenie to
miao wasny napd, aczkolwiek jego moliwoci manewrowe nie pozwalay na
wiele wicej ni zanurzanie oraz wynurzanie. Piccardowie ochrzcili swj
batyskaf Trieste, od nazwy woskiego miasta Triest, w ktrym zosta
zbudowany. W czasie jednego z pierwszych zanurze, na pocztku 1954 roku,
przekroczyli gboko 4000 metrw, prawie trzy razy wiksz, ni wynosi
rekord Bartona sprzed szeciu lat. Tego rodzaju przedsiwzicie wymaga jednak
powanych nakadw finansowych, a Piccardowie stopniowo popadali w dugi.
W 1958 roku zawarli umow z marynark wojenn Stanw
Zjednoczonych, zgodnie z ktr batyskaf przeszed na wasno rzdu USA,
cho kierowanie caym przedsiwziciem pozostao w ich rkach24. Kopoty
finansowe si skoczyy. Za pienidze marynarki USA Piccardowie
przebudowali swj statek, zwikszajc grubo cian do trzynastu centymetrw i
zmniejszajc okna, ktre miay teraz zaledwie pi centymetrw rednicy -
niewiele wicej ni wietliki. Lecz w ten sposb znacznie zwikszya si
odporno batyskafu na wysokie cinienia. W styczniu 1960 roku przebudowany
Trieste, z Jacquesem Piccardem oraz porucznikiem Donem Walshem w
rodku, powoli zszed na dno najgbszego oceanicznego kanionu, Rowu
Mariaskiego (nawiasem mwic, odkrytego przez innego oficera
amerykaskiej marynarki, Harryego Hessa, za pomoc jego echosondy) okoo
400 kilometrw na wschd od Guam na zachodnim Pacyfiku. Zanurzanie na
gboko 10 918 metrw, czyli prawie siedmiu mil, trwao okoo czterech
godzin. Cinienie siga tam ponad 8000 hektopaskali na cal kwadratowy, lecz
Piccard i Walsh z zaskoczeniem przekonali si, e ich statek zakci spokj
yjcej przy dnie paszczce. Nie mieli moliwoci robienia zdj, wic nie ma
fotograficznej dokumentacji tego wydarzenia.
Po okoo dwudziestu minutach spdzonych w najgbszym miejscu
oceanu Trieste powrci na powierzchni. Bya to jak dotd jedyna wizyta
czowieka na tej gbokoci.
Dzisiaj, niemal pidziesit lat po tym pionierskim zanurzeniu, moemy
sobie zada pytanie, dlaczego tam nie wrcilimy. Po pierwsze, dalszym planom
eksploracji gbin energicznie sprzeciwi si wiceadmira Hyman G. Rickover,
czowiek o niezwykle dynamicznym temperamencie i zdecydowanych
pogldach, ktry uwaa, e badania te stanowi mamo-wanie zasobw
finansowych marynarki wojennej. Rickover wychodzi z zaoenia, e wojsko
nie jest instytucj badawcz. Opinia admiraa bya
0 tyle istotna, e to wanie on kontrolowa wydatki marynarki wojennej
USA. Co wicej, Stany Zjednoczone niebawem zainicjoway program bada
kosmosu, ktrego kulminacj stanowia seria lotw na Ksiyc, w zestawieniu z
ktrymi badanie gbin wydawao si troch mniej wane
1 raczej staromodne. Decydujc przesank stanowi jednak fakt, e
podr Trieste na dno Pacyfiku nie przyniosa w rzeczywistoci adnych
istotnych wynikw. Jak uj to wiele lat pniej przedstawiciel marynarki: Nie
nauczyo nas to zbyt wiele, oprcz tego, e potrafimy to zrobi. Po co zatem
robi to ponownie?25. Krtko mwic, bya to duga i do kosztowna podr w
celu obejrzenia gbinowej paszczki. Szacuje si, e powtrzenie takiego
zanurzenia kosztowaoby dzisiaj co najmniej 100 milionw dolarw.
Gdy badacze gbin przekonali si, e marynarka nie ma zamiaru
kontynuowa obiecanego programu bada, podnis si gony krzyk oburzenia.
Czciowo dla uciszenia krytykw marynarka wojenna ufundowaa bardziej
zaawansowany batyskaf, ktry mia by oddany do uytku instytucji pod nazw
Woods Hole Oceanographic Institution, znajdujcej si w miejscowoci Woods
Hole w stanie Massachusetts. Nadano mu nazw Alvin, od cokolwiek
skrconego imienia i nazwiska oceanografa Ally-na C. Vinea. Jest to w peni
samodzielna minid podwodna, aczkolwiek nie jest zdolna do tak gbokich
zanurze jak Trieste. Jej projektanci natrafili na do powany problem - nie
mogli znale firmy, ktra byaby skonna go zbudowa. Jak pisze William J.
Broad w ksice The Universe Below: adna dua firma, jak na przykad
koncern General Dynamics, ktry buduje odzie podwodne dla marynarki USA,
nic chciaa uczestniczy w projekcie lekcewaonym zarwno przez Bureau of
Ships, jak i samego admiraa Rickovera, gwnych decydentw finansowania
marynarki26. Ostatecznie budowy podj si do nieoczekiwany kandydat,
firma General Mills, reprezentujca sektor spoywczy, ktra skonstruowaa
Alvi-na w fabryce produkujcej maszyny do wyrobu patkw niadaniowych.
Jeeli chodzi o to, czego naley si spodziewa tam na dole, wiedziano
naprawd bardzo niewiele. Jeszcze w latach pidziesitych najlepsze mapy,
jakimi dysponowali oceanografowie, byy w wikszoci oparte na mao
szczegowych, nielicznych badaniach pochodzcych niekiedy sprzed
trzydziestu lat i raczej nie budzcych zaufania. Marynarka wojen na Stanw
Zjednocznych dysponowaa wprawdzie doskonaymi mapami, ktre suyy
okrtom podwodnym przy manewrowaniu w podwodnych kanionach i wok
gujotw, lecz nie chciaa, aby wpady one w rce Sowietw, wic wszystkie te
mapy miay klauzul tajnoci. Cywilni naukowcy musieli si zadowoli
przestarzaymi szkicami lub opierali si na domysach. Nawet dzisiaj nasz
znajomo dna oceanw cechuje zadziwiajco niska rozdzielczo. Jeeli
spojrzysz na Ksiyc przez typowy amatorski teleskop, zobaczysz due kratery -
Fracastorious, Blancanus, Zach, Planck oraz wiele innych, doskonale znanych
badaczom Ksiyca - ktre byyby nieznane, gdyby znajdoway si na dnie
ktrego z ziemskich oceanw. Nasze mapy Marsa s lepsze ni mapy
morskiego dna Ziemi.
Badania powierzchni oceanw take nie grzeszyy nadmiarem
systematycznoci. W 1994 roku koreaski frachtowiec zgubi 34 000 rkawic
hokejowych w czasie sztormu na Pacyfiku. Badania losw rkawic, ktre trafiy
we wszystkie moliwe miejsca, od Vancouveru po Wietnam, dostarczyy
oceanografom znacznie wicej danych na temat prdw morskich ni wszystkie
uprzednie wysiki razem wzite27.
Alvin liczy dzi 40 lat, lecz nadal pozostaje gwnym statkiem
badawczym wiatowej oceanografii. Dalej nie mamy urzdze, ktre byyby w
stanie dotrze choby w poblie gbokoci Rowu Mariaskiego. Tylko pi
statkw, wliczajc Alvina, moe zanurzy si na gboko strefy abisalnej,
gbinowego paskowyu obejmujcego ponad poow powierzchni planety.
Dzienne koszty funkcjonowania typowego statku gbinowego sigaj 25 000
dolarw, wic nikt nie wrzuca ich do wody wedle swego widzimisi, w nadziei,
e przypadkiem natrafi na co interesujcego. W rezultacie nasza znajomo
gbin jest mniej wicej taka, jak mielibymy na temat naziemnego wiata,
gdyby bya oparta na pracy piciu ogrodowych traktorkw badajcych po
ciemku ca powierzchni globu. Wedug Roberta Kunziga ludzko zbadaa
zapewne jedn milionow, a moe bilionow oceanicznego mroku. By moe
mniej. By moe znacznie mniej28.
Ograniczone fundusze na badania oceanografowie nadrabiaj
pomysowoci i majju na swym koncie wiele wanych odkry, cznic z
jednym najwaniejszych i zaskakujcych biologicznych odkry naukowych
dwudziestego wieku. W 1977 roku Alvin znalaz kwitnce kolonie olbrzymich
organizmw, yjcych wewntrz oraz wok gbinowych rde
hydrotermalnych w pobliu wysp Galapagos - dugie na trzy metry robaki Riftia
pachypt i la, szerokie na 30 centymetrw miczaki, zatrzsienie krewetek i
may, wijce si jak spaghetti Terebellidpolychaete29. Wszystkie te stworzenia
zawdziczajswe istnienie olbrzymim koloniom bakterii, ktre z kolei yj i
pozyskuj swoj energi z siarkowodoru - substancji niezwykle toksycznej dla
istot naziemnych - sczcych si nieustannie z otworw hydrotermalnych. Jest
to wiat istot niezalenych od wiata sonecznego, tlenu i wszystkiego, co
normalnie kojarzy nam si z yciem. Alvin odkry ywy system oparty nie na
fotosyntezie, lecz na chemosyn-tezie - system, ktry biolodzy odrzuciliby jako
niedorzeczny, gdyby kto mia do wyobrani, aby go zaproponowa.
Podwodne rda wydzielaj olbrzymie iloci ciepa i energii - dwa tuziny
z nich produkuj tyle energii, ile dua elektrownia. Zakres temperatur wok
nich jest rwnie do znaczny - tu obok wylotu temperatur ra moe siga 400
stopni Celsjusza, a kilka metrw dalej woda moe mie temperatur zaledwie
dwch lub trzech stopni powyej punktu zamarzania. Pewien rodzaj robaka,
nazwany alvinellid, zosta odkryty tu obok krawdzi, i okazao si, e
temperatura wody wok jego gowy jest o 78 stopni wysza ni w pobliu
ogona. Wczeniej sdzono, e aden wielokomrkowy, zoony organizm nie
moe przey w wodzie o temperaturze wyszej ni okoo 54 stopni Celsjusza 30,
a tutaj znalaz si taki, ktry znosi rwnoczenie znacznie wysz temperatur
oraz ekstremalnie nisk. To odkrycie zmienio nasze pogldy dotyczce
warunkw niezbdnych do przetrwania ycia.
Przy okazji rozwizana zostaa jedna z wielkich zagadek oceanografii ->-
o czym wielu z nas nie wiedziao, e w ogle jest zagadk - mianowicie
/jdlaczego oceany nie staj si coraz bardziej zasolone. Oczywistym tru -
/ijizmem jest stwierdzenie, e w morzach jest duo soli. Wystarczyoby jej do I,
pokrycia kadego kawaka ldu do wysokoci 150 metrw 31. Od wiekw i jbyo
wiadomo, e rzeki nios mineray do mrz. Mineray te cz si z jonami w
oceanie, tworzc sole. Jak dotd wszystko w porzdku. Zagadka polega na tym,
e poziom zasolenia mrz si nie zmienia. Miliony galonw wody wyparowuj
codziennie z oceanw, zostawiajc za sob wszystkie te sole, wic logiczny
wydawaby si wniosek, e oceany powinny by coraz bardziej sone w miar
upywu lat. Zasolenie jednak pozostaje stabilne. Co usuwa z wody tak sam
ilo soli, jak dostarczaj rzeki. Bardzo dugo nikt nie potrafi odgadn, jaki
mechanizm jest za to odpowiedzialny.
Zagadk rozwizao odkrycie przez Alvina podwodnych otworw.
Geofizycy zdali sobie spraw, e otwory dziaaj podobnie jak filtry w
domowym akwarium. Morska woda jest wcigana do wntrza skorupy
ziemskiej, gdzie zostaje pozbawiona rozpuszczonych w niej soli, po czym czysta
woda wydobywa si z powrotem przez kominy hydrotermalne. Proces nie jest
zbyt szybki - oczyszczenie caego oceanu trwaoby okoo 10 milionw lat32 -
lecz jeeli ci si nie spieszy, to jest zachwycajco skuteczny.
Zapewne nic nie ilustruje dobitniej naszego psychologicznego dystansu
wobec oceanicznych gbin ni gwne zadanie, jakie postawiono oceanografom
w Midzynarodowym Roku Geofizycznym33, jak nazwany zosta sezon 1957-
1958. Zadanie to polegao na badaniu uycia gbin oceanw do skadowania
odpadw radioaktywnych. Nie byo to bynajmniej typowo wojskowe
przedsiwzicie, podjte w tajemnicy przed opini publiczn, lecz najzupeniej
jawna, cywilna akcja. W rzeczywistoci zacza si ona ponad dziesi lat
wczeniej i w latach 1957-1958 nabraa ju do zatrwaajcego tempa. Od
1946 roku Stany Zjednoczone pozbyway si radioaktywnych odpadw, woc
je w 55-galonowych pojemnikach w poblie wysp Fallarone,-okoo 50
kilometrw od wybrzea Kalifornii, na wysokoci San Francisco, gdzie
najzwyczajniej w wiecie wyrzucano je za burt.
Nawet wedug wczesnych standardw bya to niewiarygodna fuszerka.
Wikszo pojemnikw bya dokadnie taka, jakie widzimy niekiedy, gdy
rdzewiej za stacj benzynow lub za potem fabryki, pozbawione jakiejkolwiek
powoki ochronnej. Gdy nie chciay ton, co czsto si zdarzao, strzelcy
pokadowi dziurawili je seriami z karabinw34, aby woda moga si dosta do
rodka (a pluton, uran i stront - na zewntrz). Zanim w latach
dziewidziesitych zaprzestano tego procederu, Stany Zjednoczone pozbyy si
w ten sposb kilkuset tysicy pojemnikw, wrzucajc je do oceanu w 50
rnych miejscach - tylko w okolicach Fallarone zatopiono prawie 50 000 sztuk.
Stany Zjednoczone nie byy oczywicie jedynym krajem, ktry w ten sposb
pozbywa si swoich odpadw. Wrd entuzjastycznych morskich mieciarzy
byy: Rosja, Chiny, Japonia, Nowa Zelandia i niemal wszystkie kraje
europejskie.
A jaki skutek wywary te dziaania na podmorskie ycie? No c, mamy
nadziej, e nieznaczny, lecz w istocie nikt nie ma pojcia. Jestemy
zdumiewajco, wyniole, gboko niewiadomi ycia pod poziomem mrz.
Nawet najpotniejsze morskie istoty s czsto zadziwiajco sabo poznane,
wliczajc w to najwiksz z nich, petwala bkitnego, zwierz o tak
gargantuicznych proporcjach, e (cytujc Davida Attenborough) jego.jzyk
way wicej ni so, jego serce ma rozmiary samochodu, a niektre z jego
naczy krwiononych s tak szerokie, e moglibymy w nich pywa. Jest to
najwiksza bestia w historii Ziemi, wiksza nawet ni najpotniejsze
dinozaury, lecz wikszo szczegw dotyczcych ycia petwali bkitnych
stanowi dla nas zagadk. Nie mamy pojcia, gdzie przebywaj, dokd i ktrdy
podaj, aby si rozmnaa. Niemal wszystko, co o nich wiemy, pochodzi z
podsuchiwania ich pieni, ale nawet tu kryj si liczne tajemnice. Petwale
bkitne czasami przerywaj pie, po czym kontynuuj j od tej samej nuty...
sze miesicy pniej. Niekiedy intonuj now pie, ktrej aden z nich
uprzednio nie sysza, lecz wszystkie j znaj. Nie mamy pojcia, w jaki sposb
ani po co to robi. A s to zwierzta, ktre musz regularnie pojawia si na
powierzchni, aby oddycha.
 W przypadku zwierzt, ktre nigdy nie pojawiaj si na powierzchni,
nasza ignorancja jest jeszcze trudniejsza do pojcia. Wemy pod uwag
osawion kaamamic36. Wprawdzie w porwnaniu z petwalem bkitnym jest
pchek, lecz mimo wszystko jest to ogromne stworzenie, z oczami wielkoci
piki futbolowej i mackami, ktre mog osiga 18 metrw dugoci. Way
prawie ton i jest najwikszym bezkrgowcem na Ziemi. Gdyby jedn z nich
umieci w maym, przydomowym basenie, nie zostaoby wiele miejsca. Jednak
aden naukowiec - aden czowiek, o ile nam wiadomo - nie widzia nigdy
ywej kaamaricy. Niektrzy zoolodzy powicili karier, aby schwyta lub
choby zobaczy ywkaamarnic, lecz nikomu si to nie udao. Znamy je
niemal wycznie dziki temu, e morze wyrzuca martwe osobniki na plae,
zwaszcza - z nieznanych powodw - na plae Wyspy Poudniowej Nowej
Zelandii. Ich populacja musi by liczna, poniewa stanowi gwny element
diety kaszalotw, a kas zaloty s znane z arocznoci*.
Wedug jednego z oszacowa w morzach i oceanach yje 30 milionw
gatunkw zwierzt, z czego wikszo nie zostaa jeszcze poznana.
* Niestrawione czci kaamarnic, w szczeglnoci ich dzioby, gromadz
si w odkach kaszalotw w postaci substancji zwanej ambr, ktra jest
stosowana jako utrwalacz do produkcji perfum. Gdy nastpnym razem uyjesz
Chanel nr 5 (zakadajc, e to twj ulubiony zapach), moesz si zastanowi nad
zrzdzeniem losu, ktry sprowadzi destylat z nigdy nie widzianego morskiego
potwora do twojej azienki.
Pierwsze badania, ktre dostarczyy dowodw wskazujcych, i morza
kryj prawdziwe bogactwo ycia, zaczto dopiero w latach dziewidziesitych
wraz z wynalazkiem dragi - urzdzenia, ktre chwyta organizmy yjce nie
tylko na dnie morza oraz tu nad nim, lecz take te, ktre yj zagrzebane w
podmorskich muach i innych osadach. W czasie trwajcego zaledwie jedn
godzin traowania wzdu kontynentalnego szelfu, na gbokoci okoo ptora
kilometra, oceanografowie z Woods Hole, Howard Sandler i Robert Hessler,
zowili w sie ponad 25 000 istot - robakw, rozgwiazd, ogrczakw i wielu
innych - reprezentujcych 365 gatunkw. Nawet na gbokoci prawie piciu
kilometrw znaleli okoo 3700 istot reprezentujcych okoo 200 gatunkw 38. A
przecie w ich dradze znalazy si tylko istoty zbyt powolne lub zbyt gupie, aby
zej im z drogi. W latach szedziesitych biolog morski John Isaacs wpad na
pomys, aby opuci na dno kamer z przyczepion przynt, i odkry kolejne
gatunki, w szczeglnoci gste awice wijcych si luzie, prymitywn istot
podobn do wgorza, jak rwnie pdzce jak strzay awice grenadierw. Gdy
nagle pojawio si jakie due rdo poywienia - na przykad martwy
wieloryb, ktry opad na dno - naliczono 390 gatunkw stworze, ktre zasiady
do obiadu. Naukowcw szczeglnie zaintrygowa fakt, e wiele z tych stworze
pochodzio z podwodnych rde odlegych nawet o 1600 kilometrw, a byy
wrd nich takie typy jak mae, ktre raczej nie zaliczaj si do wybitnych
podrnikw. Obecnie przypuszcza si, e larwy niektrych organizmw mog
dryfowa w wodzie, a za pomoc jakich nie znanych nam chemicznych
sygnaw wykrywaj, e znalazy si nad rdem poywienia, i wtedy opadaj
na dno.
Skoro morza i oceany s tak olbrzymie, to dlaczego tak atwo udaje nam
si przekracza granice ich odpornoci? Po pierwsze, oceany nie wszdzie s
jednakowo bogate. Mniej ni jedna dziesita cz oceanu jest uwaana za
produktywn39. Wikszo morskich stworze yje na pytkich wodach, gdzie
jest wicej ciepa, wiata oraz bogactwo materii organicznej, ktra zasila
acuch pokarmowy. Na przykad rafy koralowe stanowi znacznie mniej ni 1
procent oceanw, lecz s siedliskiem okoo 25 procent morskich ryb.
Niektre obszary oceanw nie s nawet po czci tak bogate. Wemy na
przykad Australi. Liczca 36 735 kilometrw linii brzegowej i ponad 23
miliony kilometrw kwadratowych wd terytorialnych Australia posiada wicej
morza ni jakikolwiek inny kraj, lecz, jak odnotowa Tim Flannery, nie znalaza
si nawet w pierwszej pidziesitce pod wzgldem iloci pooww40. W
rzeczywistoci Australia jest powanym importerem owocw morza, poniewa
wikszo australijskich wd - podobnie zreszt jak wikszo ldowego
terytorium Australii - jest w istocie pustyni (godny uwagi wyjtek stanowi
Wielka Rafa Koralowa u wybrzey Queenslandu, ktra jest siedliskiem
nadzwyczaj bujnego ycia). Gleba Australii jest na tyle nieurodzajna, e bardzo
mao substancji odywczych spywa z niej do oceanu.
Lecz nawet tam, gdzie ycie kwitnie, czsto jest niezwykle wraliwe na
zakcenia. W latach siedemdziesitych australijscy rybacy odkryli olbrzymie
awice mao znanych ryb yjcych na gbokoci okoo 800 metrw na szelfie
kontynentalnym Australii. Nazyway si gardosze i byy doskonae w smaku.
Ten sam gatunek, cho w mniejszych ilociach, odkryto take u wybrzey
Nowej Zelandii. Niemal natychmiast poowy gardosza osigny poziom 40
000 ton rocznie, lecz wkrtce potem biolodzy dokonali alarmujcych odkry.
Gardosze bardzo wolno dojrzewaj, po czym yj niezwykle dugo; niektre
osobniki osigaj wiek 150 lat. Niejeden egzemplarz, ktry niedawno trafi na
czyj talerz, urodzi si, gdy na tronie Anglii zasiadaa krlowa Wiktoria.
Gatunek ten przyj tak niespieszny styl ycia, poniewa wody, w ktrych yje,
s bardzo ubogie w poywienie. Niektre gatunki yjce w takich okolicach
skadaj ikr tylko raz w yciu. Jest oczywiste, e tego rodzaju populacje s
bardzo wraliwe na zaburzenia. Niestety, zanim naukowcy odkryli wszystkie te
uwarunkowania, populacja gardosza zostaa powanie przetrzebiona. Nawet
przy starannej kontroli upynie kilkadziesit lat, zanim wrci do stanu
wyjciowego, jeeli w ogle jej si to uda.
Znane s take liczne przypadki, gdy naduycie zasobw oceanw
wynika z bezsensownej niefrasobliwoci, a nie tylko z niewiedzy. Wielu
rybakw obcina rekinom petwy, po czym wrzuca okaleczone zwierz z
powrotem do wody, skazujc je na mier41. W 1998 roku petwa rekina
kosztowaa na Dalekim Wschodzie 110 dolarw za kilogram, a za talerz zupy z
petwy rekina w restauracji w Tokio trzeba byo zapaci 100 dolarw. W 1994
roku fundacja ochrony rodowiska World Wildlife Fund szacowaa, e liczba
zabijanych rekinw waha si midzy 40 a 70 milionami rocznie.
W 1995 roku 37 000 duych statkw rybackich, plus okoo miliona
mniejszych odzi, zowio cznie dwukrotnie wicej ryb ni 25 lat wczeniej.
Wspczesne trawlery maj niekiedy rozmiary statkw wycieczkowych i cign
za sob sieci, ktre mogyby pomieci tuzin jumbo jetw 42. Niektre z nich
wykorzystuj samoloty zwiadowcze do poszukiwania awic ryb z powietrza.
Szacuje si, e okoo jednej czwartej zawartoci kadej wycignitej na
pokad sieci rybackiej zawiera tak zwany przyw - ryby, ktre nie maj
wartoci handlowej, poniewa s zbyt mae, nie nale do waciwego gatunku
lub zostay zowione poza sezonem pooww dla danego gatunku. Jak
powiedzia dziennikowi The Economist jeden z obserwatorw: Nadal yjemy
w redniowieczu. Po prostu zarzucamy sieci i patrzymy, co w nie wpadnie 41.
Prawdopodobnie 22 miliony ton takich niechcianych ryb co roku wraca do
morza; wikszo z nich jest ju wtedy martwa 44. Na kady kilogram
zowionych krewetek przypada okoo czterech kilogramw ryb i innych
morskich stworze, ktre przy tej okazji trac ycie.
Due obszary Morza Pnocnego s przemiatane do czysta przez woki
ramowe trawlerw a siedem razy w cigu roku43. aden ekosystem nie jest w
stanie wytrzyma takiej ingerencji. Wiele rnych oszacowa wskazuje, e
poowy powoduj zmniejszanie si populacji co najmniej dwch trzecich z
oglnej liczby gatunkw yjcych w Morzu Pnocnym. Nie lepiej jest na
Atlantyku. Populacja halibuta bya niegdy tak liczna, e u wybrzey Nowej
Anglii jedna d rybacka potrafia w cigu jednego dnia zowi 10 ton. Obecnie
u pnocno-wschodnich wybrzey Ameryki halibut jest niemale wymarym
gatunkiem.
Niczego jednak nie da si porwna z losem dorsza. Pod koniec
pitnastego stulecia Giovanni Caboto, woski eglarz zatrudniony przez
Henryka VII i znany jako John Cabot, odkry niewiarygodne iloci ryb na
pytkich wodach wschodnich wybrzey Ameryki Pnocnej, zwanych awicami.
awice obfitoway w takie iloci erujcych przy dnie gatunkw ryb, e, jak
raportowa zaskoczony Cabot, marynarze apali je do wiader46. Niektre awice
s do rozlege, na przykad awica Georges Bank jest wiksza od caego stanu
Massachusetts, do ktrego przylega. awica No-wofundlandzka jest jeszcze
wiksza i przez cae wieki obfitowaa w dorsze. Wydawao si, e Ameryka
dysponuje niewyczerpanym rezerwuarem dorsza. Nic bardziej bdnego.
W 1960 roku populacja dorsza na pnocnym Atlantyku spada do okoo
1,6 miliona ton. W 1990 roku zmniejszya si do 22 000 ton 47. W kategoriach
komercyjnych dorsz sta si gatunkiem wymarym. Jak napisa Mark Kurlansky
w swej fascynujcej historii Cod: Rybacy wyapali je wszystkie 48. Dorsz moe
ju nigdy nie wrci na zachodni Atlantyk. W 1992 roku poowy dorsza na
awicy Nowofundlandzkiej zostay cakowicie wstrzymane, lecz do jesieni
2002 roku, wedug raportu zamieszczonego w Natur, gatunek nie zdoa si
zregenerowa49. Kurlansky pisze, e niegdy to wanie dorsz by ryb w
filecie rybnym lub w paluszkach rybnych, ale w pewnym momencie zosta
zastpiony przez upacza, pniej przez ososia, a ostatnio przez pacyficznego
wtusza. Dzisiaj, stwierdza rzeczowo Kurlansky, ryba oznacza cokolwiek
si nawinie50.
To samo mona powiedzie o wielu innych owocach morza. Na
owiskach Nowej Anglii pooonych w pobliu Rhode Island owiono niegdy
homary, ktre wayy przecitnie okoo dziewiciu kilogramw, a trafiay si
osobniki wace ponad trzynacie kilogramw. Nie niepokojone, homary yj
kilkadziesit lat - biolodzy sdz, e nawet 70 - i nigdy nie przestaj rosn.
Obecnie owione homary rzadko osigaj wicej ni kilogram. Biolodzy
szacuj, e 90 procent homarw trafia na talerz w cigu roku od momentu, gdy
w wieku okoo szeciu lat osigaj dopuszczalne przepisami rozmiary 51, pisze
New York Times. Mimo zmniejszajcych si zasobw stanowe i federalne
ulgi podatkowe nadal zachcaj, a w niektrych przypadkach wrcz zmuszaj
rybakw z Nowej Anglii do nabywania wikszych odzi i intensyfikowania
pooww. Rybacy z Massachusetts musz si dzi ograniczy do pooww
pochliwych luzie, na ktre istnieje pewien niewielki popyt na Dalekim
Wschodzie, lecz ostatnio take i w tym przypadku populacja gatunku zaczyna
si zmniejsza.
Zadziwiajco sabo znamy i rozumiemy dynamik, ktra rzdzi yciem w
morzu. Wprawdzie w obszarach dotknitych nadmiernymi poowami ycie jest
mniej bogate, ni powinno by, lecz z kolei w pewnych ubogich w poywienie
strefach oceanw istnieje znacznie wicej ywych istot, ni mona by si
spodziewa. Rozcigajcy si wok Antarktyki Ocean Poudniowy produkuje
zaledwie okoo 3 procent wiatowych zasobw fi-toplanktonu. Wydaje si, e to
o wiele za mao, aby podtrzyma jakikolwiek zoony ekosystem, a jednak
okazuje si, e wystarcza a nadto. Foka krabojad nie jest zapewne powszechnie
znana, mimo i wrd duych zwierzt jest to prawdopodobnie drugi pod
wzgldem liczebnoci gatunek na Ziemi* (pierwszym jest czowiek). Na paku
lodowym wok Antarktyki yje ich 10 do 20 milionw 52. Do tego dochodzi
okoo 2 milionw fok Weddella, co najmniej p miliona pingwinw cesarskich
i by moe nawet cztery miliony pingwinw Adeli. Wierzchoek acucha
pokarmowego jest beznadziejnie szeroki, lecz w jaki sposb jednak
funkcjonuje. Nikt nie wie jak.
Wszystko to stanowi do okrny sposb stwierdzenia, e bardzo
niewiele wiemy o najwikszym ziemskim ekosystemie. Jednak, jak zobaczymy
na kolejnych stronach, bardzo wielu rzeczy nie wiemy jeszcze na temat ycia. W
szczeglnoci - w jaki sposb si zaczo.
* To stwierdzenie nie obejmuje zwierzt hodowlanych (przyp. tum.).
 Rozdzia 19

POWSTANIE YCIA

W 1953 roku Stanley Miller, doktorant na University of Chicago, poczy

gumow rurk dwie szklane kolby - jedna z nich zawieraa wod, reprezentujc
pierwotny ocean, w drugiej znajdowaa si mieszanina metanu, amoniaku i
wodoru, gazw reprezentujcych wczesn atmosfer Ziemi - i przepuci przez
nie wyadowania elektryczne, ktre miay imitowa byskawice. Po kilku dniach
woda w kolbach zmienia kolor na zielonoty, poniewa w kolbach utworzya
si gsta zupa aminokwasw, kwasw tuszczowych, cukrw i innych zwizkw
organicznych1. Jeeli Bg nie zrobi tego w taki sposb, to przeoczy niez
metod, stwierdzi z zadowoleniem promotor Millera, laureat Nagrody Nobla
Harold Urey.
wczesne raporty prasowe wydaway si sugerowa, e wystarczy tylko
dobrze potrzsn kolbami, aby wypezo z nich ycie. Czas pokaza, e nie byo
to bynajmniej a tak proste. Po pwieku dalszych bada nie znajdujemy si
bliej stworzenia ycia w laboratorium, ni bylimy w 1953 roku, natomiast
znacznie sabszy jest dzi nasz optymizm. Obecnie naukowcy s przekonani, e
wczesna atmosfera Ziemi nie bya tak bogata jak gazowa mieszanka Millera i
Ureya, lecz skadaa si raczej z mniej reaktywnej mieszaniny azotu i dwutlenku
wgla. Eksperymenty Millera powtrzone z tymi bardziej wymagajcymi
substratami day tylko jeden do prosty aminokwas2. Tak czy inaczej,
wyprodukowanie aminokwasw nie stanowi problemu. Problemem s biaka.
Biako powstaje, gdy poczy si aminokwasy w acuch. Nikt nie wie
tego dokadnie, lecz w ludzkim ciele moe istnie nawet okoo miliona typw
biaek3, a kade z nich stanowi maleki cud natury. Wedug wszelkich praw
prawdopodobiestwa biaka nie powinny istnie. Aby wyprodukowa konkretne
biako, trzeba uoy okrelone aminokwasy (dugoletnia tradycja zobowizuje
mnie do nazwania ich tutajklockami do budowy ycia) w okrelonej
kolejnoci, na takiej samej zasadzie, jak ukada si okrelone litery, aby
utworzy jakie sowo. Problem polega na tym, e w jzyku aminokwasw
sowa s nadzwyczaj dugie. Aby przeliterowa sowo kolagen, nazw
powszechnie wystpujcego biaka, wystarczy uoy we waciwej kolejnoci
siedem liter. Aby zbudowa kolagen, trzeba uoy we waciwej kolejnoci
1055 aminokwasw, lecz - i to jest kluczowy moment, w ktrym wkraczaj
prawa prawdopodobiestwa - to nie ty go budujesz. Kolagen buduje si sam,
spontanicznie, bez nadzoru (zwija si w potrjn helis pozornie spontanicznie,
dziki budowie acuchw polipeptydowych powstajcych pod kontrol
genetyczn).
Szanse na spontaniczne powstanie 1055-elementowej sekwencji, jak
stanowi czsteczka kolagenu, s, krtko mwic, adne. To si po prostu nie
zdarzy. Aby zda sobie spraw, jak nieprawdopodobne jest jego istnienie,
wyobra sobie typowy automat do gry, jednorki bandyta z Las Ve-gas, lecz
troch duszy - cile rzecz biorc, wyduony do 27 metrw, aby zmiecio si
1055 wirujcych szpul, zamiast typowych trzech czy czterech, z 20 symbolami
na kadej szpuli (po jednym na kady powszechnie wystpujcy aminokwas*).
Jak dugo musiaby pociga za dwigni, aby wszystkie 1055 symboli
ustawio si we waciwym porzdku? Odpowied brzmi: jeszcze dugo po tym,
jak Las Vegas zniknie z mapy Drogi Mlecznej. Jeeli nawet liczb wirujcych
szpul zmniejszymy do 200, co odpowiada liczbie aminokwasw w przecitnym
biaku, szanse na trafienie okrelonej sekwencji wynosz 1: 10260 (czyli jedynka
z 260 zerami)4. To wicej, ni wynosi liczba wszystkich atomw we
wszechwiecie.
Krtko mwic, biaka s do zoonymi obiektami. Hemoglobina
skada si z zaledwie 146 aminokwasws, wic w wiecie biaek jest karzekiem,
lecz 146 aminokwasw mona uoy na 10 190 sposobw. Max Perutz, chemik z
Cambridge University, potrzebowa dwudziestu trzech lat - mniej wicej poow
zawodowej kariery - aby zidentyfikowa sekwencj aminokwasw
hemoglobiny. Szansa, aby jaki przypadkowy proces mg wyprodukowa
nawet jedno proste biako, wydaje si oszaamiajco znikoma - rwnie maa jak
to, e szalejca w skadnicy zomu
* Istniej 22 znane nam aminokwasy wystpujce w naturalny sposb na
Ziemi. By moe inne wci czekaj na swoich odlaywcw, lecz tylko 20 z nich
jest potrzebne do zbudowania kadego z nas, a take wikszoci innych ywych
istot na globie. Dwudziesty drugi, zwany pyrolizyn, odkryty w 2002 roku przez
badaczy z Ohio State University, wystpuje tylko u jednego typu w domenie
Archaea (podstawowej formy ycia, o ktrej bdzie mowa w dalszej czci tej
historii), zwanego Methanosarcina barkeri. trba powietrzna zostawi po sobie
gotowego do lotu jumbo jta, aby uy barwnego porwnania astronoma Freda
Hoylea.
Tymczasem my mwimy tu o setkach tysicy, moe nawet o milionie
typw biaek. Kade z nich ma inn, unikatow sekwencj aminokwasw, i
kade - o ile wiadomo - jest niezbdne do sprawnego funkcjonowania twojego
organizmu. Ale sekwencja to jeszcze nie wszystko. Aby biako mogo speni
swoj funkcj w organizmie, musi nie tylko mie poustawiane we waciwej
kolejnoci aminokwasy, ale musi jeszcze wykona swego rodzaju chemiczne
origami i sfadowa si w pewien okrelony ksztat Jednak nawet ta strukturalna
zoono sama w sobie nie wystarczy, jeeli biako nie potrafi odtworzy
samego siebie. A biaka nie potrafi dokona samoreprodukcji. Do tego
potrzebne jest DNA. DNA jest mistrzem replikacji - potrafi w kilka sekund
wykona kopi samego siebie6, lecz nie potrafi waciwie nic innego. Mamy
wic paradoksaln sytuacj. Biaka nie mog istnie bez DNA, a DNA nie ma
innego celu ni biaka. Czy zatem musimy uzna, e powstay rwnoczenie, w
celu wzajemnego podtrzymania swego istnienia? Jeeli tak, to chapeau bas!
A to jeszcze wci nie wszystko. DNA, biaka oraz inne elementy ycia
nie mogyby prosperowa bez pewnego rodzaju bony, wewntrz ktrej mog
si schowa. aden atom, adna czsteczka nigdy nie osigny ycia
niezalenie. Wyjmij ktrykolwiek atom ze swego ciaa, a nie bdzie bardziej
ywy ni ziarenko piasku. Tylko wtedy, gdy spotykaj si w ochronnym azylu
komrki, te wysoce wyspecjalizowane i zrnicowane materiay mog wzi
udzia w zdumiewajcym tacu, ktry nazywamy yciem. Poza komrk nie s
niczym wicej ni interesujcymi czsteczkami chemicznymi. Lecz bez tych
czsteczek komrka nie ma sensu i celu istnienia. Jak uj to Davies: Jeeli
wszystko potrzebuje wszystkiego innego, to w jaki sposb ta spoeczno
komrek kiedykolwiek powstaa?7. To przypomina sytuacj, jakby wszystkie
produkty w twojej kuchni w jaki sposb si poczyy i same upieky ciastko, i
to takie ciastko, ktre potrafi w razie potrzeby si podzieli i wyprodukowa
kolejne ciastka. Trudno si dziwi, e nazywamy ycie cudem. Jeszcze trudniej
si dziwi, e zaledwie zaczlimy je rozumie.
Co zatem stanowi o tej cudownej zoonoci? No c, jedna z moliwoci
polega na tym, e nie jest ona a tak cudowna, jak nam si na pierwszy rzut oka
wydaje. Wemy te zdumiewajco nieprawdopodobne czsteczki. Ich ogromn
zoono postrzegamy jako cud, poniewa zakadamy, e przybyy na scen w
peni uksztatowane. Moe jednak te dugie acuchy aminokwasw nie
powstay od razu? Moe w wielkiej maszynie stworzenia niektre szpule byy
zatrzymane? Moe trafione litery alfabetu ycia zostay zatrzymane w miejscu, a
inne szpule nadal wiroway? Inaczej mwic, moe gotowe biaka nie pojawiy
si nagle, lecz ewoluoway?
Wyobra sobie, e bierzesz wszystkie pierwiastki, ktre skadaj si na
ludzkie ciao - - wgiel, wodr, tlen i tak dalej - zamykasz je w pojemniku z
wod, mocno potrzsasz, otwierasz... i wychodzi ywa osoba. To byoby
zdumiewajce. W zasadzie za takim scenariuszem opowiada si Hoyle oraz inni
zwolennicy hipotezy spontanicznego tworzenia biaek (wliczajc wielu
gorliwych kreacjonistw). Tak jednak nie byo. Nie mogo. Jak dowodzi w
ksice lepy zegarmistrz Richard Dawkins, musia istnie pewien proces
kumulatywnej selekcji8, ktry pozwoli aminokwasom czy si w grupy; By
moe dwa lub trzy aminokwasy poczyy si z jakiego prostego powodu, po
pewnym czasie wpady na jaki podobny may ukad, oba ukady si poczyy i
odkryy jaki dodatkowy poytek pyncy z istnienia w grupie.
Takie reakcje chemiczne jak te, ktre kojarzymy z yciem, s w istocie
do powszechne. Nie potrafimy jeszcze niektrych z nich sprokurowa w
laboratorium, a la Stanley Miller i Harold Urey, lecz wszechwiat daje sobie z
tym rad na co dzie. Wiele rodzajw czsteczek w przyrodzie potrafi czy si
w dugie acuchy zwane polimerami9. Czsteczki cukm-glukozy nieustannie
cz si w polisacharydy. Krysztay potrafi wykona kilka sztuczek, ktre
imituj ycie - replikuj si, reaguj na bodce rodowiskowe, tworz zoone
ukady wedug okrelonego wzorca. Same w sobie nigdy nie osigny stanu
oywionego, lecz nieustannie pokazuj e zoono stanowi naturalne,
spontaniczne, powtarzalne zjawisko. ycie moe by tub moe nie by
rozpowszechnione we wszechwiecie, ale z pewnoci nie brak w nim
uporzdkowanej samoorganizacji, ktr widzimy niemal na kadym kroku, od
zniewalajcej symetrii patkw niegu po dostojne piercienie Saturna.
Ten naturalny impuls do porzdkowania i zoonoci jest tak potnyjj e
wielu naukowcw uwaa, i ycie moe w istocie by w wikszym stopi niu
nieuniknione, ni nam si wydaje. Wedug opinii Christiana de Duve
belgijskiego biochemika i laureata Nagrody Nobla, ycie stanowi obligatoryjny
przejaw zachowania materii, pojawiajcy si wszdzie i zawsze tam, gdzie
istniej sprzyjajce warunki10. De Duve sdzi, e takie warunki mona
prawdopodobnie napotka miliony razy w kadej galaktyce.
Z pewnoci nie ma niczego wyjtkowego w pierwiastkach, z ktrych
jestemy zbudowani. Gdyby chcia stworzy inn yw istot, na przykad zot
rybk, gwk kapusty ub czowieka, potrzebowaby tylko cztery gwne
pierwiastki, wgiel, wodr, tlen i azot, z dodatkiem niewielkich iloci kilku
innych, gwnie siarki, fosforu, wapnia i elaza 11. Nastpnie trzeba midzy nimi
utworzy okoo trzech tuzinw pocze, aby powstay pewne cukry, kwasy
oraz inne podstawowe elementy, i mona budowa wszystko, co yje. Jak
napisa Dawkins: Nie ma niczego szczeglnego w substancjach, z ktrych
zbudowane s wszystkie ywe istoty. ycie jest zwizkiem czsteczek, jak
wszystko inne12.
Ostateczny wniosek jest taki, e fenomen ycia jest zdumiewajcy,
zachwycajcy, moe nawet cudowny, lecz wcale nie jest niemoliwym do
zrealizowania cudem, o czym nieustannie zawiadcza nasza skromna
egzystencja. Wielu szczegw odnoszcych si do pocztkw ycia nie
potrafimy oczywicie wyjani. Kady scenariusz dotyczcy warunkw
niezbdnych do powstania ycia wymaga obecnoci wody - od zupy
organicznej Darwina po bulgoczce otwory w dnie oceanu, ktre obecnie
stanowi najbardziej popularne kandydatury na miejsce powstania ycia - lecz
wszystkie one pomijaj milczeniem fakt, e proces budowy biaek (inaczej
mwic, zamiana monomerw w polimery) polega na reakcji dehydratacji, w
ktrej powstaj tak zwane wizania peptydowe oraz uwalniana jest czsteczka
wody H2O. Jeden z popularnych podrcznikw biologii ujmuje to nastpujco
(z lekk nut dyskomfortu): Naukowcy zgadzaj si, e takie reakcje nie
byyby energetycznie uprzywilejowane w pierwotnym oceanie, a waciwie w
adnym wodnym rodowisku ze wzgldu na prawo dziaania mas 13. To byoby
co takiego jak sypanie cukru do szklanki wody z nadziej, e powstanie kostka
cukru. To nie powinno si zdarzy, ale w naturze jakim sposobem si zdarzyo.
Tajniki chemii polimerw s do zoone, lecz wystarczy powiedzie, e gdy
monomery si zamoczy, to nie zamieni si w polimery - z wyjtkiem procesu
powstania ycia na Ziemi. Pytanie, jak i dlaczego ten proces zaszed wtedy, a
nie zachodzi w innych warunkach, stanowi jednz wielkich, nierozwizanych
zagadek biologii.
Natomiast jednz wielkich niespodzianek w naukach o Ziemi w cigu
ostatnich kilkudziesiciu at stanowio odkrycie, jak wczenie w historii planety
pojawia si materia oywiona. Jeszcze w latach pidziesitych sdzono, e
ycie nie ma wicej ni 600 milionw lat 14. W latach siedemdziesitych kilka
miaych dusz przypuszczao, e moe mie nawet 2,5 miliarda lat. Obecnie
akceptowana liczba 3,85 miliarda lat oznacza zaskakujco wczesny pocztek
ycia. Powierzchnia Ziemi zestalia si dopiero okoo 3,9 miliarda lat temu.
Moemy tylko wnioskowa z tej szybkoci, e ewolucja ycia w postaci
bakterii nie jest trudna na planetach posiadajcych odpowiednie warunki 15,
napisa Stephen Jay Gould w 1996 roku w New York Timesie. W innym
miejscu t sam myl wyrazi nastpujco: ycie, pojawiajc si tak szybko,
jak tylko stao si to moliwe, byo chemicznie skazane na powstanie16.
ycie rzeczywicie pojawio si tak szybko, e niektre autorytety sdz,
i musiao korzysta z jakiej pomocy. Istniej take sugestie, e w ogle nie
powstao samoistnie, lecz pojawio si z kosmosu. Idea ta ma zaskakujco dug
histori, w ktrej pojawia si zreszt szereg wybitnych nazwisk. Sam wielki lord
Kelvin zwrci uwag na t moliwo w 1871 roku, gdy na posiedzeniu British
Association for the Advancement of Science stwierdzi, e zarodki ycia mogy
by przyniesione na Ziemi przez jaki meteoryt. Sugestia ta pozostawaa
raczej w cieniu a do pewnej wrzeniowej niedzieli 1969 roku, gdy kilkadziesit
tysicy Australijczykw wystraszya seria potnych grzmotw oraz widok
ognistej kuli przecinajcej niebo ze wschodu na zachd17. Pdzcy meteor wyda
dziwny, trzeszczcy dwik, po czym znikn, pozostawiajc za sob
nieprzyjemny zapach, ktry jedni kojarzyli ze spirytusem metylowym, a inni
okrelili go po prostu jako okropny.
Meteor eksplodowa nad miejscowoci Murchison, pooon w Goul-
burn Valley na pnoc od Melbourne, a jego fragmenty spady na ziemi.
Niektre wayy ponad pi kilogramw, lecz szczliwie nikomu nie
wyrzdziy krzywdy. Meteor nalea do rzadkiego typu zwanego chondry-tem
wglistym. Mieszkacy miasteczka zebrali cznie okoo 90 kilogramw. Z
punktu widzenia naukowcw trudno byoby o lepszy moment upadku meteoru.
Mniej ni dwa miesice wczeniej astronauci z misji Apollo II przywieli na
Ziemi torb pen ksiycowych kamieni. Laboratoria na caym wiecie
dosownie cigay si w zdobywaniu ska o pozaziemskim pochodzeniu.
Okazao si, e meteoryt z Murchison mia 4,5 miliarda lat i by
naszpikowany aminokwasami. Znaleziono w nim 74 rodzaje aminokwasw, z
czego osiem naleao do tych samych typw, z ktrych zbudowane s ziemskie
biaka18. Pod koniec 2001 roku, ponad 30 lat po upadku meteorytu, zesp
badaczy z Ames Research Center w Kalifornii ogosi, e meteoryt z Murchison
zawiera take zoone acuchy cukrw, zwane poliola-mi, ktrych uprzednio
nie znaleziono poza Ziemi.
Od 1969 roku jeszcze kilka innych chondrytw wglistych przecio
orbit Ziemi i dotaro do jej powierzchni19 - jeden z nich pojawi si w styczniu
2000 roku; by widoczny nad znacznym obszarem Ameryki Pnocnej, zanim
wyldowa w pobliu Tagish Lake w kanadyjskiej czci Jukonu, potwierdzajc
fakt, e wszechwiat jest bogaty w zwizki organiczne. Astronomowie
przypuszczaj, e kometa Halleya jest w 25 procentach zbudowana ze zwizkw
organicznych. Jeeli dostateczna ilo takich zwizkw spadnie w jakie
odpowiednie miejsce - na przykad na Ziemi - to dostarczy podstawowych
elementw niezbdnych do powstania ycia.
Teorie, a raczej hipotezy pozaziemskiego pochodzenia ycia na Ziemi
nosz nazw panspermii. Istniej dwa powane problemy z hipotez panspermii.
Po pierwsze, nie odpowiada ona na pytanie, jak ycie powstao, a jedynie
przenosi odpowiedzialno za powstanie ycia w inne miejsce. Po drugie, nawet
najwybitniejsi i powszechnie szanowani zwolennicy panspermii przenosz
niekiedy dyskusj do poziomu, ktry mona bez ogrdek okreli jako
zuchway. Francis Crick, wspodkrywca struktury DNA, oraz jego kolega
Leslie Orgel zasugerowali, e ycie na Ziemi zostao celowo zasiane przez
inteligentne istoty. John Gribbin ulokowa t ide na samej krawdzi
naukowego uznania20, co w tumaczeniu na otwarty tekst oznacza, e idea
zostaaby uznana za produkt szaleca, gdyby nie fakt, i ogosi j laureat
Nagrody Nobla. Fred Hoyle oraz jego wsppracownik Chandra
Wickramasinghe w jeszcze wikszym stopniu osabili entuzjazm zwolennikw
panspermii, gdy zasugerowali - jak wspomniaem w rozdziale 3 - e nie tylko
ycie, lecz take wiele chorb, na przykad grypa i duma, trafiy na Ziemi z
kosmosu. Biochemicy bez trudnoci obalili koncepcj pozaziemskiego
pochodzenia chorb.
Cokolwiek przyczynio si do powstania ycia, zdarzyo si to tylko raz.
Jest to najbardziej niezwyky fakt w biologii, by moe najbardziej niezwyky
fakt, jaki w ogle znamy. Wszystko, co yje obecnie i co yo dotychczas, ma
swj pocztek w tym samym pierwotnym skurczu. W pewnym momencie w
niewyobraalnie odlegej przeszoci jaka niewielka kupka zwizkw
chemicznych drgna i staa si yciem. Pochona jakie skadniki odywcze,
poruszaa si agodnie, istniaa przez krtk chwil. Co podobnego mogo si
zdarzy wczeniej, by moe nawet wiele razy. Lecz ten pierwotny, niepozorny
kandydat na zarzewie ycia zrobi co jeszcze, co absolutnie niezwykego:
podzieli si i wyprodukowa potomka. Maleka wizka materiau genetycznego
zostaa przekazana od jednej ywej istoty do drugiej i od tego czasu nie
przestawaa si przenosi. By to moment stworzenia nas wszystkich. Biolodzy
nazywaj go niekiedy wielkim narodzeniem.
Dokdkolwiek si udasz, cokolwiek znajdziesz, zwierz, rolin, robaka,
bakteri, plamk pleni, jeeli jest ywa, stosuje ten sam sownik i zna ten sam
kod. ycie jest tylko jedno21, mwi MattRidley. Wszyscy stanowimy rezultat
pojedynczej genetycznej sztuczki, przekazywanej z pokolenia na pokolenie
przez prawie 4 miliardy lat tak wiernie, e moesz wzi fragment ludzkiego
kodu genetycznego, wstawi go do uszkodzonej komrki drody, a komrka
zacznie go uywa, jakby to by jej wasny kod. I w cakiem realnym sensie to
jest jej wasny kod.
 Jutrzenka ycia - lub co bardzo jej bliskiego - ley na pce w budynku
Earth Sciences Department nalecym do Australian National University (ANU)
w stoecznym miecie Canberra, w biurze Victorii Bennett, sympatycznej
Amerykanki zajmujcej si geochemi izotopw. Pani Bennett przybya do
Australii w 1989 roku w ramach dwuletniego kontraktu i od tego czasu pracuje
w ANU. Gdy odwiedziem jpod koniec 2001 roku, pokazaa mi skromnie
wygldajcy kawaek skay pocity naprzemiennie uoonymi, wskimi pasami
biaego kwarcu i szarozielonego materiau zwanego piroksenem. Skaa pochodzi
z wyspy Akilia koo Grenlandii, gdzie w 1997 roku odkryto niezwykle stare
formacje skalne. Licz sobie 3,85 miliarda lat i reprezentuj najstarsze znane
nam skay osadowe.
Nie moemy by pewni, czy skaa, ktr trzymasz w rku, zawieraa
kiedy ywe organizmy, poniewa w tym celu musielibymy j zemle na proch
- powiedziaa mi Bennett. - Lecz pochodzi z tych samych osadw, w ktrych
odkryto najstarsze formy ycia, wic prawdopodobnie take i w niej znajdowao
si ycie22. Nie znalelibymy w niej rwnie skamieniaych mikrobw, nawet
przy najbardziej szczegowych ogldzinach. Wszystkie proste organizmy
zostay niestety zniszczone przez ten sam pro-ces, ktry zamieni oceaniczny
mu w ska. Gdybymy przeamali ska i zbadali j pod mikroskopem,
moglibymy co najwyej znale chemiczne lady pozostawione przez ywe
organizmy - izotopy wgla oraz pewien rodzaj fosforytu zwany apatytem - ktre
cznie stanowi silny dowd, e niegdy skaa zawieraa kolonie ywych istot.
Moemy tylko zgadywa, jak mogy wyglda te organizmy - mwi Bennett. -
Byy prawdopodobnie tak prymitywne, jak prymitywne moe by ycie, lecz nie
zmienia to faktu, e stanowiy materi oywion. yy. Rozmnaay si.
I w kocu stay si nami.
Dla naukowcw z tej dziedziny, ktr reprezentuje Victoria Bennett -
interesujcych si starymi skaami - ANU stanowi doskonae miejsce do pracy,
w znacznym stopniu dziki pomysowoci Billa Compstona, geo-chemika
(obecnie emerytowanego), ktry w latach siedemdziesitych zbudowa pierwsz
na wiecie maszyn do pomiaru tempa rozpadu uranu w malekich mineraach
zwanych cyrkonami. Nazwa j Sensitive High Resolution on Micro Probe*, na
co dzie okrelana czuym skrtem SHRIMP - krewetka, od pierwszych liter
penej nazwy. Cyrkony wystpuj we wszystkich skaach oprcz bazaltw i s
niezwykle trwae. Wytrzymuj wszystkie naturalne procesy poza subdukcj.
Wikszo skorupy ziemskiej zostaa w takim czy innym momencie wcignita
z powrotem do wntrza Ziemi, lecz od czasu do czasu - na przykad w Australii
Zachodniej i na Grenlandii ^geolodzy znajduj odkrywki ska, ktre zawsze
pozostaway na powierzchni. Maszyna Compstona umoliwia datowanie takich
ska z niezrwnan dokadnoci. Prototypowa wersja SHRIMP-a zostaa
wykonana i zmontowana w warsztatach Earth Sciences Department ANU.
Wygldaa, jakby zoono j z uywanych czci zapasowych za poyczone
pienidze, lecz dziaaa wspaniale. W czasie pierwszych oficjalnych testw, w
1982 roku, wykonano datowanie najstarszego obiektu kiedykolwiek
znalezionego na Ziemi - liczcej 4,3 miliarda lat skay pochodzcej z Australii
Zachodniej.
To wywoao wtedy cakiem sporo zamieszania - powiedziaa Bennett -
gdy odkryto co tak wanego za pomoc cakiem nowej technologii.
Zaprowadzia mnie na koniec korytarza, aby mi pokaza obecny model,
SHRIMP II. Jest to duy, ciki przyrzd z nierdzewnej stali, dugi na ja
* Czua Mikrosonda Jonw o Wysokiej Rozdzielczoci (przyp. tum.).
kie 3,5 metra i wysoki na 1,5 metra, masywny jak gbokowodna sonda. Przy
konsoli siedzia czowiek o imieniu Bob, z Canterbury University w Nowej
Zelandii. By tam od czwartej rano, jak sam mi powiedzia, i mia przed sob
jeszcze trzy godziny, bo maszyna bya do jego dyspozycji do poudnia. Ilo
ska do datowania jest tak dua, e SHRIMP II dziaa 24 godziny na dob.
Zapytaj kilku geochemikw, jak co takiego dziaa, a natychmiast zaczn
opowiada o skadach izotopowych oraz poziomach jonizacji z entuzjazmem,
ktry znacznie atwiej zrozumie ni to, co faktycznie chc ci powiedzie.
Zwize streszczenie tej opowieci jest takie, e maszyna bombarduje prbk
skay wizk naadowanych atomw, po czym mierzy niewielkie rnice iloci
oowiu i uranu w prbkach cyrkonu, dziki czemu mona dokadnie wyznaczy
wiek ska. Bob powiedzia mi, e wykonanie odczytu dla jednego cyrkonu trwa
okoo siedemnastu minut, a trzeba wykona tuziny takich pomiarw dla kadej
skay, aby wynik by wiarygodny. W praktyce proces wydawa si wyzwala
taki sam poziom okresowej aktywnoci i by rwnie stymulujcy jak wycieczka
do samoobsugowej pralni, jednak Bob robi wraenie cakiem zadowolonego.
Nowozelandczycy jednak niemal zawsze sprawiaj wraenie zadowolonych.
Wntrze budynku Earth Sciences Department odzwierciedla interesujce
poczenie penionych funkcji - - skada si z biur, laboratoriw i warsztatw.
Wszystko robilimy tu, na miejscu - - powiedziaa Bennett. - Mielimy nawet
na etacie dmuchacza szka, ale przeszed ju na emerytur. Jednak wci mamy
dwch kruszycieli ska na penych etatach. - Podchwycia moje lekko zdziwione
spojrzenie. - Mamy tu do czynienia z olbrzymi iloci ska. Wszystkie one
musz by bardzo starannie przygotowane. Musimy by pewni, e nie ma tam
adnych zanieczyszcze, na przykad fragmentw poprzednich prbek, kurzu,
niczego. To bardzo precyzyjne i pracochonne zajcie. Pokazaa mi maszyny
do kruszenia ska, ktre rzeczywicie wyglday schludnie, aczkolwiek obsuga
najwyraniej udaa si na kaw. Wok maszyn znajdoway si due puda pene
ska o rnych ksztatach i rozmiarach. W ANU rzeczywicie maj do czynienia
z olbrzymi iloci ska.
Gdy po naszej wycieczce wrcilimy do biura Victorii Bennett,
zwrciem uwag na wiszcy na cianie plakat przedstawiajcy artystyczn,
kolorow wizj Ziemi sprzed 3,5 miliarda lat, tu po tym, gdy powstao ycie, w
okresie zwanym archaikiem. Plakat przedstawia troch nieziemski krajobraz,
peen olbrzymich, aktywnych wulkanw, parujce morze w kolorze miedzi oraz
surowe, czerwone niebo. Pycizn na pierwszym planie wypeniay stromatolity,
pewnego rodzaju skalne kolonie bakterii. Nie wygldao to jak najlepsze miejsce
do powstania i rozwoju ycia. Zapytaem j, czy obraz odzwierciedla
rzeczywisto.
No c, pewna grupa badaczy uwaa, e byo wtedy zimno, poniewa
Soce wiecio znacznie sabiej. Pniej dowiedziaem si, e biolodzy
artobliwie okrelaj to jako problem chiskiej restauracji, poniewa Soce
byo przymione. Bez atmosfery promienie ultrafioletowe pochodzce ze
Soca, nawet ze sabego Soca, mogyby zerwa tworzce si wizania
molekularne. A jednak tutaj - stukna w stromatolity - masz organizmy prawie
na powierzchni. To zagadka.
,.Zatem nie wiemy, jak wtedy wyglda wiat?
Mhm, potwierdzia z namysem.
Tak czy inaczej, nie wyglda to na warunki sprzyjajce yciu.,
Przytakna. Ale musiao tam by co, co mu sprzyjao. Inaczej nic
byoby nas tutaj.
Z pewnoci nie byy to warunki, ktre by nam sprzyjay. Gdyby mia
wysi z maszyny czasu prosto do tego archaicznego wiata, w popochu
uciekby z powrotem, poniewa na Ziemi byo wtedy nie wicej tlenu, ni dzi
jest na Marsie. Byo natomiast peno niezdrowych wyzieww chlorowodoru i
kwasw siarkowych, dostatecznie mocnych, aby przere ubranie i dobra si
do skry23. Nie zobaczyby piknej panoramy gronych wulkanw
przedstawionych na plakacie w biurze Victorii Bennett, poniewa skad
chemiczny wczesnej atmosfery dopuszcza do powierzchni Ziemi niewiele
wiata sonecznego. Jedyne wiato pochodzioby od jasnych i czsto
wystpujcych byskawic. Krtko mwic, to bya Ziania, lecz nie rozpoznaby
w niej swojej planety.
W archaiku rocznice byy nieliczne i nie obchodzono ich zbyt czsto.
Przez 2 miliardy lat jedynymi formami ycia byy bakterie. yy, rozmnaay
si, lecz nie wykazyway jakiej szczeglnej skonnoci do przejcia na inny,
bardziej wymagajcy poziom istnienia. W pewnym momencie, w cigu
pierwszego miliarda lat, cyjanobakterie, czyli niebieskozielone glony, nauczyy
si wykorzystywa powszechnie dostpny materia - wodr, ktry istnieje w
spektakularnej obfitoci w postaci wody. Glony absorboway czsteczki wody,
zabieray wodr, wypuszczay tlen jako produkt uboczny i w ten sposb
wynalazy fotosyntez. Jak napisali Margulis i Sagan, fotosynteza jest
niewtpliwie najwaniejsz pojedyncz innowacj metaboliczn w historii
ycia na naszej planecie24 - i zostaa wynaleziona przez bakterie, a nie przez
roliny.
W miar rozmnaania si cyjanobakterii wiat zacz zapenia si
czsteczkami O], ku konsternacji tych organizmw, dla ktrych tlen by trujcy
- czyli w owych czasach dla wszystkich. W beztlenowym wiecie tlen jest siln
trucizn. Biae krwinki w twoim ciele uywaj tlenu do zabijania wdzierajcych
si do organizmu bakterii23. Toksyczne waciwoci tlenu czsto stanowi
niespodziank dla tych z nas, ktrzy s przyzwyczajeni do myli, e jest nam
niezbdny do ycia. Zawdziczamy to wycznie ewolucji, ktra przystosowaa
nas do wykorzystywania tlenu. Inne rzeczy nic potrafi rwnic skutecznie
obroni si przed tlenem - maso jeczcje, a elazo rdzewieje. Nawet nasze
organizmy toleruj tlen tylko do pewnego stopnia. Poziom tlenu w naszych
komrkach jest okoo dziesiciu razy niszy ni w atmosferze.
Nowe organizmy, wykorzystujce tlen, miay pod dwoma wzgldami
przewag nad pozostaymi. Po pierwsze, uycie tlenu stanowi skuteczniejszy
mechanizm pozyskiwania energii. Po drugie, tlen unicestwia konkurencyjne
organizmy. Niektre z nich ucieky do mulistego, beztlenowego wiata bagien i
dna jezior. Inne pocztkowo podyy t sam drog, lecz pniej (znacznie
pniej) przeniosy si do ukadw pokarmowych takich istot jak ty i ja.
Cakiem spora liczba tych pierwotnych uciekinierw egzystuje w tej chwili
wewntrz twojego ciaa, pomagajc ci w trawieniu poywienia, lecz z odraz
przyjmujc nawet najbardziej niewinn wzmiank na temat O2. Nieprzeliczone
rzesze innych nie zdoay si zaadaptowa i wyginy.
Cyjanobakterie odniosy sukces, ktry niebawem wymkn im si spod
kontroli. Tlen, ktry produkoway, pocztkowo nie gromadzi si w atmosferze,
lecz czy si z elazem, tworzc tlenki, ktre szy na dno pierwotnych mrz.
Przez miliony lat wiat cakiem dosownie rdzewia. Zjawisko to jest doskonale
widoczne w warstwowanych osadach, ktre stanowi dzisiaj wikszo z
rudy elaza. Przez kilkadziesit milionw lat nie zdarzyo si w zasadzie nic
wicej. Gdyby uda si do tego wczesnego proterozoicznego wiata, nie
znalazby zbyt wielu oznak wieszczcych przysze sukcesy ycia na Ziemi. By
moe tu i wdzie na osonitym jeziorze napotkaby cienk warstw ywej
piany lub zielonobrzowy osad na przybrzenych kamieniach. Poza tym ycie
pozostawao niewidoczne.
Jednake okoo 3,5 miiarda lat temu pojawio si co bardziej
wyranego26. Wszdzie tam, gdzie morza byy pytkie, zaczy si pojawia
widoczne struktury. W rezultacie swoich zwykych, codziennych
metabolicznych reakcji chemicznych cyjanobakterie stay si troch lepkie.
Zaczy w ten sposb apa mikroczstki pyu i piasku, ktre czyy si,
tworzc dziwaczne, lecz trwae struktury - stromatolity z plakatu w biurze
Victorii Bennett. Stromatolity te przybieray rne ksztaty i miay bardzo rne
rozmiary. Niektre wyglday jak ogromne kalafiory, inne jak puchate materace
(sowo stromatolit pochodzi od greckiego okrelenia oznaczajcego materac);
jeszcze inne miay ksztat kolumn wyrastajcych na dziesitki metrw nad
poziom morza Hf niektre przekraczay 100 metrw. Stanowiy pewnego
rodzaju yw ska, reprezentujcpierwsze w historii Ziemi przedsiwzicie
kooperacyjne. Niektre rodzaje prymitywnych organizmw yy wprost na
powieizchni, inne tu pod ni a kady z nich wykorzystywa warunki stworzone
przez pozostaych uczestnikw. Na Ziemi pojawi si pierwszy ekosytem.
Przez wiele lat naukowcy znali stromatolity wycznie z wykopalisk, lecz
w 1961 roku spotkaa ich wielka niespodzianka. W odludnej zatoce Shark na
pnocno-zachodnim wybrzeu Australii odkryto koloni ywych stromatolitw.
To byo cakiem nieoczekiwane odkrycie, do tego stopnia nieoczekiwane, e
upyno kilka lat, zanim naukowcy zdali sobie spraw z tego, co waciwie
odkryli. Dzisiaj Shark Bay stanowi atrakcj turystyczn - o ile miejsce pooone
setki mil od jakiegokolwiek innego miejsca oraz dziesitki mil od czegokolwiek
w ogle moe stanowi atrakcj turystyczn. Dla uatwienia zwiedzania
zbudowano wychodzce na zatok pomosty, po ktrych turyci mog przej
nad wod, aby z bliska oglda stromatolity spokojnie oddychajce tu pod
powierzchni wody. S szare, matowe i niepozorne. Wygldaj - jak
wspomniaem w innej ksice - jak bardzo due krowie placki. Jednak widok
tych istot, ktre w identycznej formie istniay na Ziemi 3,5 miliarda lat temu,
przyprawia niemal o zawrt gowy. Jak uj to Richard Fortey: To jest
prawdziwa podr w czasie. Gdyby wiat wiedzia, gdzie naley szuka
prawdziwych cudw, ten widok byby rwnie dobrze znany jak piramidy w
Gizie27. Mimo niepozornego wygldu te skay ttni yciem. Na kadym
metrze kwadratowym skay znajduje si okoo 3 miliardw indywidualnych
organizmw. Jeeli przyjrzysz si dokadnie, od czasu do czasu dostrzeesz
malekie strumienie wznoszcych si ku powierzchni bbelkw tlenu. W cigu
2 miliardw lat takie malekie bbelki podniosy poziom tlenu w atmosferze
ziemskiej do 20 procent, przygotowujc planet na otwarcie nastpnego
rozdziau w historii ycia.
Naukowcy sdz, e cyjanobakterie w Shark Bay s prawdopodobnie
najwolniej ewoluujcymi organizmami na Ziemi28. Obecnie z pewnoci nale
do najrzadszych. Przygotowawszy Ziemi dla bardziej zoonych form ycia,
zostay nastpnie niemal wszdzie wyjedzone do szcztu przez te same
organizmy, ktrym utoroway drog do istnienia. (W Shark Bay przetrway
tylko dlatego, e wody zatoki s zbyt sone dla istot, ktre w normalnych
warunkach si nimi ywi).
Powstanie bardziej zaawansowanych form ycia nastpio tak pno
midzy innymi dlatego, e musiay one poczeka, a prostsze organizmy
wyprodukuj dostatecznie duo tlenu. Zwierzta nie potrafiyby same
pozyskiwa energii29, mwi Fortey. Miny prawie 2 miliardy lat, czyli z
grubsza okoo 40 procent historii Ziemi, zanim stenie tlenu w atmosferze
osigno mniej wicej taki poziom jak obecnie. Gdy ju do tego doszo, sprawy
potoczyy si znacznie szybciej. Pojawi si nowy typ komrki zawierajcy
jdro oraz inne mae struktury, okrelane cznie jako organelle (od greckiego
sowa oznaczajcego narzdzia). Naukowcy przypuszczaj, e zaczo si od
jakiej zabkanej lub awanturniczej bakterii, ktra porwaa lub zostaa porwana
przez inn bakteri, po czym okazao si, e obie s zadowolone z takiego stanu
rzeczy. Porwana bakteria staa si mitochondrium. Ta mitochondrialna inwazja
(lub zjawisko endo-symbiozy, jak mwi biolodzy) umoliwia rozwj
wyszych, zoonych form ycia. W przypadku rolin podobna inwazja
doprowadzia do powstania chloroplastw, dziki ktrym roliny dokonuj
fotosyntezy.
Mitochondria wykorzystuj tlen oraz poywienie do przeksztacania
energii. Gdyby nie ta sprytna i zarazem poyteczna sztuczka, ycie na Ziemi
nadal istniaoby w postaci mikrobw30. Mitochondria s niezwykle mae - w
objtoci ziarnka piasku zmieciby si miliard sztuk31 - lecz bardzo aroczne.
Trafia do nich niemal wszystko, co spoywasz.
Bez mitochondriw nikt z nas nie przeyby nawet dwch minut. Mimo
tej zalenoci i mimo miliarda lat wsplnej egzystencji mitochondria nadal
zachowuj si tak, jakby nie byy pewne trwaoci tego zwizku. Wci
zachowujcz wasnego DNA, RNA oraz rybosomy. Rozmnaaj si w innym
momencie ni ich macierzyste komrki. Wygldaj jak bakterie, dziel si jak
bakterie i niekiedy reaguj na antybiotyki jak bakterie. Nawet me mwi
dokadnie tym samym genetycznym jzykiem jak komrka, w ktrej yj.
Krtko mwic, yj na walizkach, a my jestemy w takiej sytuacji, jakby pod
naszym dachem mieszka kto obcy, kto w kadej chwili moe si wyprowadzi,
mimo e mieszka tu od miliarda lat.
Wspomniane wyej nowe typy komrek nosz nazw eukariontw (co
oznacza prawdziwie jdrowy), w odrnieniu od komrek starszego typu,
ktre nazywamy prokariontami (prejdrowy, bezjdrowy). Na podstawie
danych wykopaliskowych mona sdzi, e eukarionty pojawiy si do nagle
w historii planety. Najstarsze znane nam eukarionty, zwane Grypania, odkryto w
1992 roku w zoach rudy elaza w stanie Michigan. Znaleziono tylko jedno
takie miejsce i nie s znane adne inne eukarionty, ktre yy w okresie
obejmujcym kolejne 500 milionw lat32.
Ziemia wykonaa pierwszy krok, aby sta si naprawd interesujc
planet. W porwnaniu z eukariontami prokarionty stanowiy niewiele wicej
ni worki chemikaliw33, jak nazwa je brytyjski geolog Stephen Drury.
Eukarionty byy wiksze - nawet dziesi tysicy razy - ni ich bardziej proci
kuzyni i miay tysic razy wicej DNA. Dziki tym przeomowym posuniciom
ycie stopniowo stawao si zoone i po pewnym czasie wyewoluoway dwa
typy organizmw - takie, ktre wydzielaj tlen (jak roliny), oraz takie, ktre go
pochaniaj (jak ty i ja).
Jednokomrkowe eukarionty byy niegdy zwane protozoami (pre-
zwierzta, pierwotniaki), lecz okrelenie to wychodzi z uycia i obecnie uywa
si terminu protista. W porwnaniu z wczeniejszymi bakteriami protista
stanowiy prawdziwe cuda inynierii genetycznej. Prosta ameba, pojedyncza
komrka, istota pozbawiona jakichkolwiek ambicji oprcz tego, aby po prostu
y, zawiera 400 milionw bitw informacji genetycznej, ktre, jak pisze Carl
Sagan, wypeniyby 80 tomw po 500 stron kady34.
Ostatecznie eukarionty nauczyy si jeszcze bardziej wyrafinowanej
sztuczki. Zajo im to do duo czasu - okoo miliarda lat - lecz gdy w kocu j
opanoway, skutki okazay si spektakularne. Nauczyy si czy w zoone,
wielokomrkowe organizmy. Dziki tej innowacji moliwe stao si ismienie
duych, widocznych goym okiem (oko samo w sobie jest due i
skomplikowane), zoonych bytw, takich jak my. Planeta Ziemia bya gotowa
do wejcia w nastpn, ambitn faz.
Zanim jednak zaczniemy si tym zachwyca, warto sobie uwiadomi, e
wiat nadal naley do bardzo maych istot - o czym niebawem si przekonamy.
 Rozdzia 20

WIAT JEST MAY

Zbyt osobisty stosunek do wasnych mikroorganizmw prawdopodobnie nie jest

najlepszym pomysem na ycie. Louis Pasteur, wielki francuski chemik i
bakteriolog, by do tego stopnia nimi zafascynowany, e oglda przez szko
powikszajce kad potraw przed jej spoyciem, co zapewne nie przysporzyo
mu zbyt wielu zaprosze na obiad.
Z drugiej strony, prby unikania bakterii za wszelk cen nie maj
najmniejszego sensu, poniewa s one obecne wewntrz i wok ciebie, i to w
takich ilociach, ktrych nawet sobie nie potrafisz wyobrazi. Jeeli jeste
zdrowy i dbasz o higien, czna liczba bakterii pascych si na rozlegych
pooninach twojego ciaa wynosi okoo biliona2, co daje miliony na centymetr
kwadratowy w niektrych bardziej uczszczanych miejscach. Ich poywienie
stanowi 10 miliardw uszczcych si patkw skry, ktre zrzucasz w cigu
kadej doby, a take smakowite soki i wzmacniajce mineray, ktre wyciekaj
przez wszystkie twoje pory, otwory i szczeliny. Stanowisz dla nich idealny,
ciepy, mobilny bufet. W formie podzikowania daj ci BO*.
A to s tylko bakterie, ktre znajduj si na twojej skrze. Biliony innych
zamieszkuj twj przewd pokarmowy i oddechowy, yj przyczepione do
twoich wosw oraz rzs, pywaj na powierzchni twoich oczu, wierc kanay w
twoich zbach. Twj ukad pokarmowy stanowi siedlisko ponad 100 bilionw
mikrobw zaliczajcych si do ponad 400 typw3. Niektre zajmuj si cukrami
prostymi, inne skrobi niektre atakuj inne bakterie. Zadziwiajco dua liczba
wydaje si nie mie adnej widocznej funkcji 4, jak na przykad wszdobylskie
jelitowe krtki, ktre po prostu chyba lubi by z tob (a raczej - w tobie).
Ludzkie ciao skada si z okoo 10 biliardw komrek, lecz jest take
gospodarzem dla okoo 100
* BO, Body Odour - zapach ciaa (przyp. tum.). biliardw bakterii 5.
Krtko mwic, bakterie stanowi znaczn cz kadego z nas. Z punktu
widzenia bakterii to raczej my stanowimy niewielk cz nich.
W porwnaniu z bakteri kady z nas jest duy, a niektrzy z nas s na
tyle sprytni, e wiedz, jak produkowa i stosowa antybiotyki oraz rodki
dezynfekujce. W rezultacie do atwo popadamy w zudne przekonanie, e
udao nam si wyrugowa bakterie z naszego ycia i skaza je na istnienie na
granicy niebytu. Nie wierz w to. Bakterie nie buduj miast i zapewne nie maj
interesujcego ycia towarzyskiego, lecz bd tutaj, gdy Soce eksploduje. To
jest ich planeta, a my jestemy na niej tylko dlatego, e nam na to pozwalaj.
Nie naley zapomina, e bakterie przetrway miliardy lat bez nas, a my
nie przetrwalibymy jednego dnia bez nich6. To one troszcz si o nasze odpady
i przeksztacaj je z powrotem w uyteczne produkty. Bez ich wytrwaego
metabolizmu nie byoby procesw gnicia, jednego z podstawowych ogniw
kadego acucha pokarmowego. To bakterie czyszcz wod, ktr pijemy, i
nawo ziemi, na ktrej uprawiamy nasze pody rolne. Syntetyzuj witaminy w
naszych jelitach, przeksztacaj to, co jemy, w uyteczne cukry i polisacharydy.
Tocz za nas wojny przeciwko obcym mikrobom, przemykajcym ukradkiem
przez nasze garda.
Bakterie wychwytuj azot z powietrza i przeksztacaj go w nukleotydy
oraz aminokwasy, radzc sobie z tym zadaniem znacznie lepiej ni my. Jak
pisz Margulis i Sagan, aby powtrzy taki sam proces na skal przemysow
(na przykad przy produkcji nawozw), producenci musz podgrzewa surowce
do temperatury 500 stopni Celsjusza pod cinieniem trzysta razy wyszym od
atmosferycznego. Bakterie potrafi to samo, lecz obywaj si bez pieca i
sprarki. I cae szczcie dla nas, poniewa aden duy organizm nie przeyby
bez azotu, ktry dla niego przetwarzaj, i Przede wszystkim jednak bakterie
nieustannie zapewniaj nam powietrze, J ktrym oddychamy, utrzymujc
stabiln atmosfer. Mikroby, wliczajc; w to wspczesne wersje cyjanobakterii,
dostarczaj znacznej czci tlenu do atmosfery. Glony oraz inne malekie
organizmy yjce w oceanach wy-; puszczaj bbelki o cznej masie 150
miliardw kilogramw rocznie7.
Bakterie s niewiarygodnie podne. Najbardziej niecierpliwe gatunki
potrafi wypuci nowe pokolenie w mniej ni dziesi minut. Clstridium
perfringens, niezbyt sympatyczny, may organizm, ktry powoduje gangren,
dzieli si rednio co dziewi minut8. W takim tempie pojedyncza bakteria
teoretycznie mogaby w cigu dwch dni wyprodukowa wicej potomstwa, ni
wynosi liczba protonw w caym wszechwiecie9. Zda-, niem belgijskiego
biochemika, laureata Nagrody Nobla, Christiana ddl Duve, majc odpowiedni
zapas poywienia, pojedyncza komrka bakterijl moe wygenerowa 280 000
miliardw osobnikw w cigu jednego dnia10?, W tym czasie ludzka komrka
potrafi si podzieli mniej wicej raz.
Mniej wicej raz na milion podziaw bakterie produkuj mutanta.
Zazwyczaj jest to pechowy osobnik - dla ywych organizmw zmiany s zawsze
ryzykowne - lecz od czasu do czasu nowa bakteria jest obdarzona jak cech,
ktra daje jej przewag, na przykad zdolnoci do odparcia lub uniknicia ataku
antybiotykw. Tej zdolnoci do szybkiej ewolucji towarzyszy inna, jeszcze
groniejsza cecha. Bakterie wymieniaj midzy sob informacje. Kada z nich
moe oddawa lub przyjmowa fragmenty materiau genetycznego od ssiadw.
W zasadzie, jak ujli to Margulis i Sagan, wszystkie bakterie pywaj w jednym,
wsplnym genetycznym basenie. Kada adaptacyjna zmiana, ktra zdarzy si
w jakim okrelonym miejscu bakteryjnego wszechwiata, moe si szybko
przenie gdzie indziej. W naszej skali odpowiadaoby to sytuacji, w ktrej
czowiek mgby podej do owada po genetyczne instrukcje, niezbdne do
wyksztacenia skrzyde lub spacerowania po suficie. W rezultacie oznacza to, e
z genetycznego punktu widzenia bakterie stanowijeden superorganizm -
niewidoczny, rozproszony, lecz niezwyciony.
 Bakterie potrafi si poywi i rozmnaa niemal na wszystkim, co
zdarzy ci si rozla, wyplu lub upuci. Wystarczy im odrobina wilgoci - na
przykad po przetarciu blatu wilgotn szmatk - aby natychmiast pojawiy si
jakby znikd i niezwocznie zaczy si rozmnaa. S gotowe je drewno, klej
do tapet, a nawet metale w wyschnitej na cianie farbie. Australijscy naukowcy
odkryli mikroby zwane Thiobacillus concretivorans, ktre yy (i nie chciay y
gdzie indziej) w rodowisku o takim steniu kwasu siarkowego, e metale si
w nim rozpuszczay12. Gatunek zwany Micrococcus radiophilus y dugo i
szczliwie w zbiornikach zawierajcych odpady nuklearne z elektrowni
jdrowych, objadajc si plutonem i ca reszt. Niektre bakterie rozkadaj
substancje chemiczne, z ktrych - o ile wiadomo - nie maj adnego poytku13.
Znaleziono je we wrzcych botach, w jeziorach sody kaustycznej,
gboko wewntrz ska, na dnie morza, w ukrytych basenach lodowatej wody w
dolinie McMurdo Dry Yalleys na Antarktydzie, jedenacie kilometrw pod
powierzchni Pacyfiku, gdzie cinienie jest ponad tysic razy wiksze ni na
powierzchni - tak due jak pod pidziesicioma jumbojetami. Niektre z nich
wydaj si niemale niezniszczalne. Deinococcus radiodu-rans jest prawie
niewraliwy na promieniotwrczo, jak pisze The Economist. Po
napromieniowaniu jego DNA natychmiast wraca do pierwotnej postaci, jak
odcite czonki potwora z telewizyjnego horroru14.
Prawdopodobnie najwikszego wyczynu z dziedziny przetrwania
dokonaa bakteria Streptococcus, ktr znaleziono zamknit w soczewce
kamery fotograficznej, pozostawionej na dwa lata na Ksiycu 15. Inaczej
mwic, niewiele jest rodowisk, w ktrych bakterie nie potrafi przey. Gdy
sonda posana do oceanicznego otworu zaczyna si topi od gorca, wok niej
wci s bakterie, powiedziaa mi Victoria Bennett.
W latach dwudziestych minionego stulecia dwaj naukowcy z Uni versity
of Chicago, Edson Bastin i Frank Greer, ogosili, e znaleli w szybach
naftowych bakterie, ktre yy na gbokoci 600 metrw. Ich odkrycie zostao
uznane za niedorzeczne - przecie nic nie moe przetrwa na takiej gbokoci -
a ich prbki miay by skaone przez mikroby yjce na powierzchni. Obecnie
wiemy, e istniej liczne mikroorganizmy, ktre yj gboko wewntrz Ziemi, i
wiele z nich nie ma nic wsplnego z konwencjonalnym, organicznym wiatem.
ywi si skaami, a raczej substancjami, ktre znajduj si w skaach -
elazem, siark, manganem i tak dalej. Oddychaj jeszcze bardziej
niecodziennymi substancjami - elazem, chromem, kobaltem, a nawet uranem.
Takie procesy mog odgrywa decydujc rol w powstawaniu z zota,
miedzi i innych cennych metali, a by moe take z ropy i gazu. Zostaa
nawet wysunita sugestia, e ich niestrudzony metabolizm jest odpowiedzialny
za powstanie skorupy Ziemi16.
Niektrzy naukowcy sdz, e pod naszymi stopami moe istnie 100
bilionw ton bakterii yjcych w tak zwanych podpowierzchniowych
litoautotropowych ekosystemach mikrobowych (Subsurface Lithoautotro-pic
Microbial Ecosystems - w skrcie SLiME). Thomas Gold z Cor-nell University
oszacowa, e gdyby wycign spod powierzchni Ziemi wszystkie bakterie i
umieci je na powierzchni, pokryyby ca planet warstw o gruboci ptora
metra17. Jeeli to prawda, to pod powierzchni Ziemi moe by sto razy wicej
ycia ni nad ni.
Na duych gbokociach mikroorganizmy s mniejsze i niezwykle,
ekstremalnie powolne. Najszybsze z nich mog si dzieli nie czciej ni raz na
100 lat18, inne nie czciej ni raz na 500 lat. Jak uj to The Economist:
Wydaje si, e kluczem do dugiego ycia jest nicnierobienie19. Gdy warunki
s naprawd niesprzyjajce, bakterie s przygotowane, aby wyczy wszystkie
systemy i czeka na lepsze czasy. W 1997 roku naukowcom udao si oywi
zarodniki wglika, ktre przez osiemdziesit lat spoczyway upione w pewnej
gablocie wystawowej w Trondheim w Norwegii. Inne mikroorganizmy
powrciy do ycia po uwolnieniu z 118-letniej konserwy misnej lub 166-
letniej butelki piwa20. W 1996 roku naukowcy z Rosyjskiej Akademii Nauk
ogosili, e udao im si przywrci do ycia bakterie zamarznite w
syberyjskim lodzie od 3 milionw lat 21. Rekord naley do Russella Vreelanda
oraz jego wsppracownikw/ z West Chester University w Pensylwanii. W
2000 roku oywili oni liczcej 250 milionw lat bakterie zwane
Bacilluspermians, ktre zostay uwizio-1 ne w zoach soli 600 metrw pod
powierzchni Ziemi w miejscowoci Carlsbad, w stanie Nowy Meksyk 22. Jeeli
rzeczywicie te mikroby maj tyle lat, to s starsze ni kontynenty.
Raport spotka si ze zrozumiaymi wtpliwociami. Wielu biochemikw
sdzi, e po tak dugim czasie struktura i skadniki mikroorgaznizmu ulegyby
nieodwracalnej degradacji, chyba e od czasu do czasu bakteria jednak si
poruszaa. Gdyby jednak si ruszaa, to pojawiby si inny problem, mianowicie
nie wida adnego wewntrznego rda energii, ktre mogoby tak dugo
przetrwa. Pojawiy si sugestie, e prbka moga zosta zanieczyszczona 23,
jeeli nie w trakcie wydobycia, to moe wtedy, gdy wci znajdowaa si w
zou. W 2001 roku zesp z uniwersytetu w Te Awiwie stwierdzi, e Bacillus
permians s niemal identyczne jak pewien szczep wspczesnych bakterii,
Bacillus marismortui, znaleziony w Morzu Martwym. Tylko dwie sekwencje
genetyczne obu gatunkw si rniy i to w bardzo niewielkim stopniu.
Czy mamy wierzy - napisali badacze z Izraela - e w cigu 250
milionw lat Bacillus permians nagromadziy tyle samo rnic genetycznych,
ktre mona uzyska w 3 do 7 dni w laboratorium?. W odpowiedzi Vreeland
zasugerowa, e bakterie ewoluuj szybciej w laboratorium ni w naturze. By
moe.
To zadziwiajcy fakt, ale jeszcze w epoce lotw kosmicznych wikszo
podrcznikw dzielia wiat istot ywych tylko na dwie kategorie - roliny i
zwierzta. Mikroorganizmy prawie si nie liczyy. Ameby i podobne do nich
jednokomrkowce byy uwaane za protozwierzta, a glony za protoroliny.
Bakterie byy zwykle czone z rolinami 24, mimo e wszyscy wiedzieli, e do
nich nie nale. Jeszcze w dziewitnastym wieku niemiecki przyrodnik Ernst
Haeckel zasugerowa, e bakterie zasuguj na odrbne krlestwo, ktre nazwa
Monera, lecz jego idea przyja si wrd biologw dopiero w latach
szedziesitych dwudziestego wieku, a i to nie wrd wszystkich (mj skdind
godny zaufania podrczny sownik American Heritage z 1969 roku nie zawiera
tego hasa).
Liczne wielokomrkowe organizmy take nie czuy si dobrze w
tradycyjnym schemacie. Fungi, czyli grzyby, grupa, do ktrej zaliczaj si
grzyby jadalne, rdze, plenie, drode, purchawki, byy prawie zawsze
traktowane jako obiekty botaniczne, mimo e niemal nic, co ich dotyczy - w jaki
sposb si rozmnaaj, oddychaj, jak buduj swoje organizmy - nie pasuje do
niczego w wiecie rolin. Strukturalnie maj wicej wsplnego ze zwierztami,
poniewa buduj swoje komrki z chityny, materiau, ktry nadaje im ow
charakterystyczn tekstur. Ta sama substancja jest uywana do budowy
pancerzy owadw oraz kw ssakw, aczkolwiek pancerzyk chrabszcza
majowego nie smakuje zapewne tak samo jak kapelusz rydza. Przede wszystkim
jednak grzyby nie stosuj fotosyntezy, nie zawieraj chlorofilu i nie s zielone.
Zamiast tego rosn bezporednio na swoim rdle poywienia, ktrym moe
by prawie wszystko. Grzyby bd je siark z betonowej ciany albo
rozkadajc si materi midzy palcami twoich ng - dwie rzeczy, na ktre nie
poakomi si adna rolina. Niemal jedyn cech czc grzyby z rolinami jest
posiadanie korzeni.
Jeszcze mniej podatna na kategoryzacj okazaa si szczeglna grupa
organizmw, formalnie nazywana Myxomycetes, lecz lepiej znana jako
luzwce. Okrelenie, ktre brzmi nieco bardziej dynamicznie - mobilna
samoaktywujca si protoplazma - i nie kojarzy si z czym, co spotkasz, gdy
signiesz gboko do zatkanej rury odpywowej, z ca pewnoci przyczynioby
si do zwrcenia wikszej uwagi na te wyjtkowe istoty; uwagi, na ktr bez
wtpienia zasuguj, poniewa luzwce s jednym z najciekawszych gatunkw
istniejcych w przyrodzie. W sprzyjajcych warunkach yj jako
jednokomrkowe organizmy, podobnie jak ameby. Gdy nadchodz cikie
czasy, gromadz si w jednym miejscu, cz si i zamieniaj, w niemal
cudowny sposb, w co w rodzaju limaka.
318
limak nie jest pewnym kandydatem ani w konkursie piknoci, ani w
marszu na odlego lub sprincie - zazwyczaj potrafi przedosta si z dna kupki
lici na wierzch, gdzie zajmuje nieco bardziej eksponowane miejsce - lecz przez
miliony lat moga to by najsprytniejsza sztuczka w caym wszechwiecie.
Ale to jeszcze nie koniec. Przedostawszy si w bardziej korzystne
miejsce, luzowiec przeksztaca si ponownie, tym razem w rolin. Dziki
jakiemu zadziwiajcemu procesowi porzdkujcemu komrki - niczym
czonkowie maszerujcej orkiestry - ukadaj si w ksztat odygi, na ktrej
szczycie tworzy si kula zwana zarodni. Wewntrz zarodni znajduj si
miliony zarodnikw, ktre w odpowiednim momencie s wypuszczane z
wiatrem, aby sta si jednokomrkowymi organizmami i zacz cay proces od
nowa.
Przez dugie lata luzwce byy zaliczane do pierwotniakw przez
zoologw, a do grzybw przez mykologw, mimo e wszyscy widzieli, i
naprawd nie nale ani do jednej, ani do drugiej kategorii. Gdy zacza si era
testowania genetycznego, naukowcy zostali cakowicie zaskoczeni faktem, i
luzwce s tak odmienne i szczeglne, e nie s bezporednio spokrewnione z
niczym innym, a niekiedy nawet ze sob nawzajem.
W 1969 roku ekolog z Comell University, R.H. Whittaker, podj prb
uporzdkowania narastajcych niedostatkw klasyfikacji i ogosi w
czasopimie Natur propozycj podziau ycia na pi gwnych kategorii
taksonomicznych - krlestw, ktre nazwa Animalia, Plantae, Fungi, Protista
oraz Monera25. Protista stanowi modyfikacj poprzedniej nazwy, Protoctista,
zaproponowanej sto lat wczeniej przez szkockiego biologa, Johna Hogga, i
przeznaczonej dla istot nie nalecych ani do rolin, ani do zwierzt.
 Nowy schemat Whittakera stanowi wprawdzie znaczne usprawnienie,
lecz kategoria Protista pozostaa niezbyt precyzyjnie zdefiniowana. Niektrzy
taksonomici rezerwowali j dla duych jednokomrkowych organizmw -
eukariontw - ale inni traktowali j jak pewnego rodzaju szuflad na skarpetki
bez pary, pakujc do rodka wszystko, co nie pasowao gdzie indziej. Zawieraa
ona (w zalenoci od podrcznika, ktry w danej chwili obowizywa)
luzwce, ameby, a nawet wodorosty, nie liczc wielu innych gatunkw.
Wedug jednego z oszacowa do kategorii Protista naleao w sumie okoo 200
000 rnych gatunkw organizmw26. Jak na skarpetki bez pary to cakiem
sporo.
Paradoksalnie, gdy klasyfikacja Whittakera zacza stopniowo trafia do
podrcznikw, pewien skromny genetyk z University of Illinois, Carl Woese,
by bliski ukoczenia bada, w wyniku ktrych zakwestionowa wszystkie
dotychczasowe schematy taksonomiczne. Od poowy lat szedziesitych - czyli
niemal od pierwszego momentu, gdy tylko byo to moliwe - Woese spokojnie,
lecz systematycznie bada sekwencje genetyczne bakterii. Pocztkowo by to
bolenie powolny proces. Praca nad jedn bakteri moga zaj cay rok. W
owym czasie, zdaniem Woesego, znane byo tylko okoo 500 gatunkw
bakterii27, czyli mniej ni liczba gatunkw, ktre znajduj si w twoich ustach.
Od tego czasu liczba znanych gatunkw bakterii wzrosa niemal
dziesiciokrotnie, lecz nadal jest o wiele mniejsza ni 26 900 gatunkw alg, 70
000 gatunkw grzybw lub 30 800 ameb i pokrewnych organizmw, ktrych
biografie zapeniaj annay biologii.
Tak maa liczba nie wynika po prostu z braku zainteresowania ze strony
biologw. Bakterie potrafi by irytujco trudnym obiektem bada. Trudno je
wyizolowa. Mniej wicej 1 procent rozmnaa si w hodowli na sztucznym
podou28. Biorc pod uwag ich niesamowite zdolnoci do adaptacji w rnych
warunkach wystpujcych w naturze, moe si wydawa dziwne, e jedynym
miejscem, w ktrym nie chc y, jest szalka Petriego. Ani podoe agarowe, ani
wszelkie moliwe poywki nie s w stanie ich skoni do rozmnaania -
wikszo po prostu ley i odrzuca wszelkie zachty. Kada bakteria, ktra
rozmnaa si w laboratorium, jest z definicji wyjtkowa, lecz mikrobiolodzy
studiowali niemal wycznie te gatunki. To przypominao wycieczki do zoo w
celu badania nowych gatunkw zwierzt29, jak uj to Woese.
Geny umoliwiy jednak badania mikroorganizmw pod innym ktem. W
trakcie swoich bada Woese stopniowo odkrywa, e w wiecie
mikroorganizmw istniej bardziej fundamentalne podziay, ni ktokolwiek
mg podejrzewa. Okazao si, e wystpuje mnstwo maych organizmw,
ktre wygldajjak bakterie i zachowuj si jak one, lecz w rzeczywistoci
bynajmniej nie s ani bakteriami, ani nawet ich bliskimi kuzynami, poniewa
bardzo dawno oddzieliy si od nich. Woese nazwa te organizmy Ar-
chaebacteria, w skrcie Archaea - archeony.
Trzeba w tym miejscu doda, e atrybuty, ktre odrniaj archeowce od
bakterii, nie spowodowayby przyspieszenia ttna u nikogo oprcz zawodowego
biologa. W wikszoci przypadkw s to rnice ich lipidw oraz brak czego,
co nazywa si peptydoglikan. W praktyce oznacza to jednak kolosalne rnice
taksonomiczne. Archeony w wikszym stopniu rni si od bakterii ni ty lub
ja od kraba czy pajka. Woese samodzielnie odkry, e istniej podziay wrd
istot ywych tak zasadnicze i fundamentalne, e wykraczaj poza poziom
krlestw na Uniwersalnym Drzewie ycia, jak zazwyczaj, nieco pompatycznie,
okrela si system taksonomiczny w biologii.
W 1976 roku Woese zaskoczy wiat - a przynajmniej t jego cz, ktra
wykazaa zainteresowanie - rysujc od nowa Drzewo ycia, z 23 gwnymi
gaziami, zamiast dotychczasowych piciu. Pogrupowa je w trzy nadrzdne
kategorie - Bactea, Archaea oraz Eukarya (niekiedy pisane Eucarya) - ktre
nazwa domenami. Nowy ukad wyglda nastpujco:
Bacteria: cyjanobakterie, bakterie purpurowe, bakterie gram-dodatnie,
zielone bakterie niesiarkowe, flawobakterie, thermotogi
 Archaea: bakterie halofilne, pakietowce, metanobakterie, ziarniaki,
thermoceler, Thermoproteus, Pyrodictium
Eukarya: diplomonady, mikrosporidia, rzsistki, wiciowce, pezaki,
orzski, roliny, grzyby, zwierzta.
Woese i jego nowe podziay nie wzili szturmem wiata biologw.
Niektrzy z nich odrzucili jego system jako zbyt mocno skoncentrowany na
mikroorganizmy. Inni po prostu go zignorowali. Jak pisze Frances Ashcroft,
Woese poczu si gboko rozczarowany30. Jego schemat zacz jednak
stopniowo zdobywa uznanie, pocztkowo gwnie wrd mikrobiologw.
Botanicy i zoolodzy w znacznie mniejszym stopniu doceniali jego zalety i
nietrudno zrozumie dlaczego. W modelu Woesego botanika i zoologia zostay
ograniczone do kilku drobnych gazek i relegowane na najdalsz ga konaru
Eukarya. Wszystko inne naley do istot jednokomrkowych.
Ci faceci zostali nauczeni i s przywyczajeni do klasyfikowania istot
ywych w kategoriach morfologicznych rnic i podobiestw - powiedzia
Woese w wywiadzie w 1996 roku. - Idea klasyfikowania w kategoriach
sekwencji molekularnych jest da wielu z nich trudna do zaakceptowania.
Krtko mwic, jeeli nie widzieli rnicy na wasne oczy, to jej nie uznawali.
W rezultacie upierali si przy bardziej konwencjonalnym podziale na pi
krlestw, ktry to podzia Woese w przypywie dobrego humoru okrela jako
niezbyt poyteczny, lecz na og zdecydowanie odrzuca go jako cakowicie
zwodniczy. Podobnie jdc wczeniej fizyka, take i biologia znalaza si na
poziomie, gdzie obiektw bdcych przedmiotem zainteresowania, a take ich
oddziaywa czsto nie da si postrzega na drodze bezporedniej obserwacji 31,
napisa Woese.
W 1998 roku wybitny i wiekowy biolog, Emst Mayr (ktry mia wtedy 94
lata, a w momencie pisania niniejszej ksiki dobiega setki i nadal wietnie si
trzyma*), wprowadzi jeszcze wicej zamieszania, stwierdzajc, e powinny by
tylko dwie gwne gazie ycia, ktre nazwa imperiami. W artykule
opublikowanym w Proceedings of the National Academy of Sciences Mayr
stwierdzi, e odkrycia Woesego s interesujce, lecz jego konkluzje s mylce,
i zwrci uwag, e Woese nie ma formalnego wyksztacenia jako biolog, wic
jest cakiem naturaln rzecz, i nie jest w peni obeznany z zasadami
klasyfikacji32. To prawdopodobnie najbardziej bezporednia forma, w jakiej
wybitny uczony moe stwierdzi, e jego kolega po fachu nie wie, o czym
mwi.
Szczegy krytycznego artykuu Mayra maj wysoce techniczny charakter
- dotycz midzy innymi kwestii mejotycznej seksualnoci, kla-dystyki Henniga
oraz kontrowersyjnych interpretacji genomu Meihano-bacterium
thermoautrophicum - lecz w zasadzie sprowadzaj si do stwierdzenia, e ukad
Woesego zaburza Drzewo ycia. Mayr zwraca uwag, e domena bakterii
skada si z nie wicej ni kilku tysicy gatunkw, natomiast w przypadku
archeowcw liczba gatunkw wynosi zaledwie 175 i by moe jeszcze kilka
tysicy moe zosta odkrytych, lecz raczej nie wicej. Natomiast domena
eukariontw - do ktrej nale zoone organizmy zbudowane z komrek
posiadajcych jdro, tak jak my - zawiera miliony gatunkw. Dla utrzymania
zasady rwnowagi Mayr sugeruje poczenie wszystkich prostych
organizmw w pojedyncz kategori, Prokaryota. Natomiast pozostae, bardziej
zoone, ewolucyjnie zaawansowane organizmy proponuje zaliczy do
imperium Eukaryota. Gwny podzia miaby si zatem sprowadza do dwch
rwnorzdnych imperiw, co w praktyce oznaczaoby utrzymanie poprzedniej
klasyfikacji. Podzia na proste i zoone komrki.jest tam, gdzie wielki przeom
wiata oywionego.
Jeeli nowy ukad Woesego ma nas czego nauczy, to jest to fakt,
* Ernst Mayr zmar w lutym 2005 roku (przyp. tum.). e ycie naprawd
jest zrnicowane oraz e to zrnicowanie dotyczy przede wszystkim maych,
jednokomrkowych organizmw, z ktrych znacznej czci jeszcze nie znamy.
Naturalny ludzki impuls kae nam myle o ewolucji jako o dugim acuchu
ulepsze, nie koczcym si postpie, ukierunkowanym na rozbudow i
zoono - inaczej mwic, na nas. Pochlebiamy sobie w ten sposb, lecz
prawda jest taka, e wiksza cz zoonoci w procesie ewolucji dotyczy
maych organizmw. wiat duych to same fuksy - interesujca, lecz drobna
ga. Spord 23 gwnych kategorii istot ywych tylko trzy - roliny,
zwierzta i grzyby - s na tyle due, e mona je zobaczy goym (ludzkim)
okiem33.1 nawet wrd nich jest wiele mikroskopijnych gatunkw. Gdyby
zway wszystkie ywe istoty na planecie, cznie z rolinami, na
mikroorganizmy przypadoby co najmniej 80 procent caej biomasy, a by moe
nawet wicej34. wiat naley do bardzo maych - i tak byo od pocztku wiata.
Kady z nas przynajmniej raz w yciu zada sobie to pytanie: Dlaczego
mikroorganizmy tak czsto staraj si nam zaszkodzi? Jakiego rodzaju
satysfakcji moe dozna mikrob w nagrod za spowodowanie u nas gorczki,
dreszczy, palcego blu garda lub wrzodu? A przede wszystkim, jaki poytek
moe odnie z naszej mierci? Bd co bd, po martwym gospodarzu raczej
nie naley oczekiwa dugotrwaej gocinnoci.
Po pierwsze, naley pamita, e wikszo mikroorganizmw jest
neutralna lub nawet sprzyja pomylnoci i zdrowiu czowieka. Najbardziej
zaraliwy organizm na Ziemi, bakteria zwana Wolbachia, w ogle nie jest
szkodliwa dla czowieka ani dla adnego innego krgowca, lecz gdyby by
krewetk, robakiem lub muszk owocow, potrafiaby doprowadzi ci do
takiego stanu, e wolaby nigdy si nie narodzi35. Wedug National
Geographic z punktu widzenia naszego gatunku tylko jeden mikroorganizm na
tysic jest patogenem36. Zwaywszy na to, co niektre z nich potrafi, powinny
chyba nam wybaczy myl, e jest ich za duo. Mimo e wikszo z nich jest
nieszkodliwa, mikroorganizmy stanowi zabjc numer trzy zachodniego
wiata37. A w stosunku do tych, ktre nie posuwaj si a do zabijania nas, take
nie ywimy zbyt przyjaznych uczu.
Osabienie lub choroba gospodarza przynosi pewne korzyci
mikroorganizmom. Symptomy choroby czsto pomagaj w jej
rozprzestrzenianiu. Wymioty, katar i biegunka stanowi doskonae metody
wydostania si z jednego gospodarza i uzyskania pozycji umoliwiajcej
wniknicie do innego. Najbardziej skuteczn strategi stosuj te
mikroorganizmy, ktrym udao si uzyska pomoc w zakresie transportu.
Zaraliwe organizmy wprost kochaj komary, poniewa ssawka komara
przenosi je wprost do krwiobiegu, gdzie mog natychmiast zabra si do pracy,
zanim mechanizmy obronne ofiary zd si zorientowa, skd nadszed atak.
To dlatego tak wiele zakanych chorb S malaria, ta febra, gorczka
tropikalna denga, zapalenie mzgu oraz setka innych, mniej znanych, lecz
czsto rwnie niebezpiecznych - zaczyna si od ukucia komara. Tylko
szczliwemu zbiegowi okolicznoci zawdziczamy fakt, e nie naley do nich
HIV, wirus przenoszcy AIDS, poniewa komary po prostu trawi wirusy HIV,
ktre napotykaj na swej drodze. Gdy nadejdzie dzie, w ktrym jaka mutacja
wirusa HIV pomoe mu pokona t przeszkod, znajdziemy si w prawdziwych
tarapatach.
Nie naley jednak rozwaa tych kwestii z punktu widzenia logiki
mikroorganizmw, poniewa ich dziaaniem nie rzdzi adna wyrachowana
wiadomo. Mikroorganizmy mniej dbaj o to, co nam czyni, ni my dbamy o
nie, gdy mordujemy miliony sztuk naraz, biorc prysznic lub uywajc
dezodorantu. Jedyna okoliczno, w ktrej nasz stan zdrowia niesie istotne
konsekwencje dla nich, zachodzi wtedy, gdy zabijaj nas zbyt szybko i zbyt
skutecznie. Jeeli mikroorganizmy wyeliminuj ci, zanim zdoajprzenie si
dalej, to mog rwnie wymrze. Jak pisze Jared Diamond, historia jest pena
przypadkw chorb, ktre stanowiy straszliwe epidemie, aby nastpnie
znikn rwnie tajemniczo, jak si pojawiy38. Wymienia gron, lecz na
szczcie krtkotrwa chorob zwan angielskimi potami, ktra szalaa od
1485 do 1552 roku, zabijajc dziesitki tysicy ludzi, zanim cakowicie si
wypalia. Nadmierna skuteczno nie przynosi poytku adnemu zaraliwemu
organizmowi.
Znaczna cz symptomw choroby nie powstaje w wyniku tego, co
patogen zrobi tobie, lecz na skutek tego, co twoje ciao usiuje zrobi
patogenowi. Prbujc usun mikroorganizmy z organizmu, ukad
immunologiczny niekiedy niszczy komrki lub uszkadza wane tkanki, wic
gdy nie czujesz si najlepiej, to czsto win ponosi nie patogen, lecz twj
wasny ukad odpornociowy. Tak czy inaczej, ze samopoczucie stanowi
sensown reakcj na infekcj. Chorzy ludzie kad si do ka, dziki czemu
stanowi mniejsze zagroenie dla reszty populacji.
Istnieje bardzo wiele rzeczy, ktre potencjalnie stanowi dla ciebie
zagroenie, wic twj organizm trzyma w pogotowiu mnstwo rodkw
obronnych, okoo 10 milionw rodzajw biaych krwinek, z ktrych kady jest
przeznaczony do zidentyfikowania i zniszczenia okrelonego gatunku intruzw.
Utrzymanie w staej gotowoci 10 milionw onierzy byoby zbyt kosztowne,
wic kady rodzaj biaych krwinek trzyma na warcie tylko kilku wywiadowcw.
W przypadku infekcji wywiadowcy identyfikuj mikroby dokonujce inwazji -
tak zwane antygeny - i wysyaj sygna do wzmocnienia obrony odpowiedniego
typu. Gdy twoje ciao zaczyna produkowa waciwe krwinki, zazwyczaj
czujesz si osabiony. Przesilenie choroby nastpuje w momencie, gdy armia
przeciwcia w kocu wchodzi do akcji.
Biae krwinki s niemiosierne. Odnajd i zabij co do jednego wszystkie
patogeny, ktre uda im si zidentyfikowa. Aby unikn zagady, patogeny
rozwiny dwie podstawowe strategie. Jedna z nich polega na tym, e
mikroorganizmy uderzaj szybko i natychmiast przenosz si do nastpnej
ofiary. Tak dzieje si w przypadku powszechnie znanych infekcji, na przykad
przezibienia. Druga strategia polega na tym, e patogeny maskuj si tak, aby
biae krwinki nie mogy ich rozpozna. W ten sposb zachowuje si HIV, wirus
odpowiedzialny za AIDS, ktry potrafi przez cae lata si ukrywa i siedzie
cicho bez szkody dla gospodarza, zanim przejdzie do dziaania.
 Jeden z dziwniejszych aspektw infekcji stanowi fakt, e
mikroorganizmy, ktre zwykle nie czyni adnej szkody, niekiedy przedostaj
si do innych czci ciaa, gdzie dostaj jakiego szau - jak mwi doktor Bryan
Marsh, specjalista chorb zakanych w Dartmouth-Hitchcock Medical Center w
miejscowoci Lebanon, stan New Hampshire. - Czsto si zdarza, e w wyniku
wypadku samochodowego ludzie doznaj wewntrznych obrae.
Mikroorganizmy, ktre normalnie s niegrone, przedostaj si z jelit do innych
czci ciaa lub do innych narzdw - na przykad do krwiobiegu - gdzie
wywouj potworne zamieszanie.
Najbardziej przeraajce i najtrudniejsze do opanowania zakaenie
bakteryjne stanowi choroba, ktra powoduje tak zwan nekroz tkanek 39. Te
bakterie po prostu zjadaj ofiar od rodka, pochaniajc tkanki i zostawiajc po
sobie odraajc papk. Pocztkowo pacjenci zazwyczaj odczuwaj wzgldnie
sabe symptomy - najczciej wysypk i dreszcze - lecz ich stan bardzo szybko
ulega pogorszeniu. Na stole operacyjnym zwykle okazuje si, e s po prostu
konsumowani. Jedyny ratunek polega na radykalnej chirurgii, czyli wyciciu
wszystkich zainfekowanych tkanek.
Okoo 70 procent ofiar umiera; reszta czsto pozostaje na cae ycie
kalekami. rdem infekcji jest powszechnie wystpujca rodzina bakterii,
zwana Streptococcus grupy A (paciorkowce), ktra w normalnych warunkach
nie powoduje niczego poza stanem zapalnym garda. Bardzo rzadko, z przyczyn,
ktre pozostaj nieznane, niektre z tych bakterii przedostaj si przez bon
luzow garda do wntrza ciaa, gdzie zaczynaj dzieo zniszczenia. S
cakowicie odporne na antybiotyki. W Stanach Zjednoczonych zdarza si okoo
tysica takich przypadkw rocznie. Nikt nie potrafi przewidzie, czy i kiedy
moe doj do epidemii.
Dokadnie taki sam jest scenariusz przy zapaleniu opon mzgowych. Co
najmniej 10 procent modych, lecz dorosych ludzi, oraz okoo 30 procent
nastolatkw to nosiciele miertelnie niebezpiecznej bakterii Meningo-coccus,
ktra zwykle yje sobie nieszkodliwie w gardle. Od czasu do czasu - rednio u
jednej osoby na 100 tysicy - dostaje si jednak do krwiobiegu, gdzie wywouje
powan chorob. W najgorszym przypadku moe w cigu dwunastu godzin
doprowadzi do mierci. To szokujco szybko. Moe si zdarzy, e kto jest
idealnie zdrowy przy niadaniu, a wieczorem martwy, mwi Marsh.
Bylibymy znacznie bezpieczniejsi w starciu z bakteriami, gdybymy nie
trwonili tak rozrzutnie naszej najskuteczniejszej broni przeciwko nim -
antybiotykw. Wedug jednego z oszacowa, okoo 70 procent wszystkich
antybiotykw stosowanych w rozwinitych krajach jest podawane zwierztom
hodowlanym. Czsto dodaje si je wprost do karmy w celu przyspieszenia
wzrostu lub jako rodek zapobiegawczy przeciwko infekcjom. Takie praktyki
umoliwiaj bakteriom rozwijanie odpornoci na antybiotyki, otwierajc
patogenom moliwoci, ktre zostay z entuzjazmem przyjte.
W 1952 roku penicylina bya skuteczna przeciwko wszystkim szczepom
Staphylococcus (gronkowcw), do tego stopnia, e na pocztku lat
szedziesitych krajowy konsultant do spraw chirurgii Stanw Zjednoczonych,
William Stewart, uzna za stosowne zadeklarowa: Nadszed czas, gdy
moemy zamkn rejestr chorb zakanych. W zasadzie zlikwidowalimy
infekcje w Stanach Zjednoczonych40. W tym czasie okoo 90 procent tych
szczepw byo ju w trakcie procesu rozwijania odpornoci na penicylin 41.
Niebawem niektre z nowych, odpornych szczepw (midzy innymi
gronkowiec zocisty oporny na metacyklin) zaczy si pojawia w szpitalach.
Tylko jeden rodzaj antybiotyku, wanomycyna, pozosta skuteczny w walce z
nimi, cho w 1997 roku pewien szpital w Tokio ogosi, e pojawi si szczep,
ktry jest odporny nawet na wanomycyn42. W cigu kilku miesicy
rozprzestrzeni si na sze innych japoskich szpitali. Mikroby zaczynaj
ponownie z nami wygrywa: w szpitalach na terenie Stanw Zjednoczonych
okoo 14 tysicy ludzi umiera rocznie w wyniku infekcji, z ktrymi si tam
zetknli. Jak napisa w New Yorkerze James Surowiecki, nie ma nic
zaskakujcego w tym, e majc wybr | midzy rozwijaniem produkcji nowych
antybiotykw, stosowanych przez 1 pacjentw codziennie przez dwa tygodnie, a
produkcj antydepresantw, [| ktre bd stosowane codziennie przez cae ycie,
firmy farmaceutyczne i wybieraj to drugie43. Niektre antybiotyki zostay
wprawdzie wzmocnione, lecz przemys farmaceutyczny nie wypuci cakowicie
nowego antybiotyku od lat siedemdziesitych.
Nasza nieostrono jest tym bardziej niepokojca, gdy si wemie pod
uwag fakt, e wiele innych chorb moe mie pochodzenie bakteryjne. W 1983
roku Barry Marshall, lekarz z Perth w Australii Zachodniej, odkry, e wiele
stanw zapalnych odka oraz wikszo chorb wrzodowych wywouje
bakteria zwana Helicobacterpylori. Mimo e jego odkrycie byo atwe do
sprawdzenia, stanowio tak radykalny pogld, e dopiero po upywie caej
dekady zostao powszechnie zaakceptowane. Na przykad amerykaskie
National Institutes of Health uznay je oficjalnie dopiero w 1994 roku 44. Setki,
a moe tysice ludzi zmaro w wyniku wrzodw, ktrym mona byo
zapobiec45, powiedzia Marshall w 1999 roku reporterowi Forbesa*.
Dalsze badania wykazay, e wiele innych schorze moe mie podoe
bakteryjne: niedomagania serca, astma, artretyzm, stwardnienie rozsiane, szereg
zaburze psychicznych, wiele nowotworw46. Istnieje nawet sugestia
(opublikowana ni mniej, ni wicej, tylko w Science), e do tej samej kategorii
naley otyo. By moe bliski jest dzie, gdy bdziemy rozpaczliwie
potrzebowa skutecznego antybiotyku, lecz nie bdziemy mie pod rk
adnego.
Niewielk pociech stanowi fakt, e bakterie te mog by chore. Mog
zosta zainfekowane przez bakteriofagi (w skrcie fagi), pewien rodzaj wirusa.
Wirus jest dziwnym i niepokojcym zjawiskiem: fragmentem kwasu
* Warto doda, c w 2005 r. Barry Marshall za badania nad Helicobacter
pylori otrzyma Nagrod Nobla (pizyp. red). nukleinowego otoczonym przez ze
wiadomoci47, wedug pamitnego okrelenia laureata Nagrody Nobla, Petera
Medawara. Mniejsze i prostsze ni bakterie, wirusy same w sobie nie s ywymi
istotami. Odizolowany wirus jest nieruchomy i niegrony. Lecz wystarczy
wprowadzi go do odpowiedniego organizmu, aby natychmiast si oywi.
Znane jest okoo 5000 wirusw48, ktre wywouj u nas kilkaset chorb, od
zwykego przezibienia i grypy po najbardziej grone schorzenia: osp,
wcieklizn, t febr, gorczk krwotoczn Ebola, polio i AIDS.
Wirusy prosperuj dziki kradziey materiau genetycznego ywych
komrek, ktry wykorzystuj do produkcji wasnych kopii. Reprodukuj si jak
szalone, po czym uciekaj w poszukiwaniu kolejnych komrek. Wirusy nie s
ywymi organizmami, wic mog sobie pozwoli na prost budow. Wiele
wirusw, w tym take HIV, ma nie wicej ni dziesi genw, podczas gdy
nawet najprostsza bakteria potrzebuje kilku tysicy genw. Wirusy s bardzo
mae, o wiele za mae, aby mona je dojrze za pomoc konwencjonalnego
mikroskopu. Dopiero w 1943 roku, gdy wynaleziono mikroskop elektronowy,
naukowcy mogli po raz pierwszy je zobaczy. Wirusy potrafijednak by bardzo
niebezpieczne. Ospa tylko w dwudziestym wieku zabia okoo 300 milionw
ludzi49.
Wirusy maj take niepokojcy zwyczaj pojawiania si na wiecie w
rnych nowych i nieoczekiwanych formach, po czym znikaj rwnie szybko,
jak si pojawiy. W 1916 roku, w jednym z takich przypadkw mieszkacy
Europy i Ameryki zapadali w dziwn piczk, ktra zostaa nazwana
encephalitis lethargica. Ofiary zapaday w sen i si nie budziy. Mona byo je
obudzi jedynie z wielkim trudem, aby je nakarmi i umoliwi zaatwienie
potrzeb fizjologicznych. Odpowiaday sensownie na pytania - wiedziay, kim s
i gdzie si znajduj - lecz przez cay czas zachowyway si wyjtkowo
apatycznie. Wystarczyo jednak cho na chwil pozwoli im spocz, a
natychmiast zapaday ponownie w gboki sen, w ktrym pozostaway tak
dugo, jak dugo pozostawiono je w spokoju. Niektrzy pacjenci trwali w takim
stanie przez wiele miesicy, po czym umierali. Tylko bardzo nieliczna cz z
nich przeya i odzyskaa wiadomo, aczkolwiek nigdy nie osigna
uprzedniego stanu aktywnoci fizycznej i umysowej. Osoby te egzystoway w
stanie gbokiej apatii, Jak wygase wulkany, wedug sw jednego z lekarzy.
W cigu dziesiciu lal zmaro na t chorob okoo 5 milionw ludzi, zanim
odpowiedzialny za ni wirus stopniowo si wycofa 50. Obecnie niewiele osb go
pamita, poniewa w tym samym czasie znacznie powaniejsza w skutkach
epidemia - w istocie najpowaniejsza w historii - obja niemal cay wiat
Nazywana wielk epidemi grypy lub hiszpank, pocigna za sob
hekatomb ofiar. Pierwsza wojna wiatowa spowodowaa mier 21 milionw
ludzi w cigu czterech lat. Hiszpanka zebraa takie samo niwo w cigu
pierwszych czterech miesicy51. Prawie 80 procent strat wrd amerykaskich
onierzy byo spowodowane nie przez nieprzyjaciela, lecz przez gryp. W
niektrych jednostkach miertelno sigaa 80 procent.
Hiszpanka pojawia si jako zwyka, uleczalna grypa, na wiosn Jf||8
roku, lecz w cigu kilku kolejnych miesicy - nikt nie wie kiedy i jak -
zmutowaa si i przeksztacia w co znacznie powaniejszego. Co pita ofiara
odczuwaa jedynie lekkie, niegrone symptomy, lecz pozostali zapadali na
miertelnie niebezpieczn chorob i tylko nieliczni uszli z yciem. Niektrzy
ulegali w cigu kilku godzin, inni walczyli przez kilka dni.
W Stanach Zjednoczonych pierwsze przypadki mierci zostay
zarejestrowane pod koniec sierpnia 1918 roku wrd marynarzy w Bostonie, ale
epidemia szybko rozprzestrzenia si na cay kraj. Zamknite zostay szkoy oraz
centra rozrywkowe. Wielu ludzi nosio na twarzy maski. Niewiele to jednak
pomogo. W okresie midzy jesieni 1918 roku i wiosn nastpnego roku 548
452 ludzi zmaro w Ameryce na gryp. Liczba ofiar w Wielkiej Brytanii
wyniosa okoo 220 000, podobnie byo we Francji i Niemczech. Nikt nie zna
globalnej liczby, poniewa dane dla Trzeciego wiata byy czsto niedostpne,
lecz bya ona rwna co najmniej 20 milionom. Bardziej prawdopodobna wydaje
si liczba 50 milionw, a niektre oszacowania mwi nawet o 100 milionach.
 W ramach prb opracowania szczepionki lekarze przeprowadzili
eksperymenty na ochotnikach wybranych spord pensjonariuszy wojskowego
wizienia na Deer Island, lecej u wejcia do portu w Bostonie 52. Winiom
obiecano wolno, jeeli przeyj seri testw. Ogldnie mwic, testy byy
do rygorystyczne. Najpierw ochotnikom wstrzykiwano tkank pucn osb
zmarych na gryp. Nastpnie opryskiwano im oczy, nos i usta zakaonymi
aerozolami. Gdy nie ulegli chorobie, smarowano im garda wydzielinami
pobieranymi wprost od chorych i umierajcych. Gdy i to nie zadziaao, musieli
siedzie z otwartymi ustami na wprost miertelnie chorej ofiary, ktra kaszlaa
im prosto w twarz.
Spord zaskakujco duej liczby 300 ochotnikw lekarze wybrali 62
osoby do testw. Ani jeden spord ochotnikw nie zapad na hiszpank.
Jedyn osob, ktra zachorowaa, by wizienny lekarz, ktry niebawem zmar.
Prawdopodobne wyjanienie tej zagadkowej odpornoci winiw moe
polega na tym, e epidemia przesza przez wizienie kilka tygodni wczeniej,
w wyniku czego ochotnicy rekrutowali si spord osb, ktre przeyy
uprzedni wizyt grypy i si uodporniy.
Nie rozumiemy lub sabo rozumiemy wiele rzeczy zwizanych z
hiszpank z 1918 roku. Jednz zagadek jest to, w jaki sposb grypa pojawia
si nagle i wszdzie, w miejscach oddzielonych przez oceany, acuchy grskie
i inne naturalne przeszkody. Wirus moe przey nie wicej ni kilka godzin
poza ludzkim ciaem, wic w jaki sposb pojawi si w Madrycie, Bombaju i
Filadelfii w tym samym tygodniu?
Prawdopodobnie wirus rozprzestrzeni si za porednictwem ludzi, ktrzy
odczuwali tylko nike symptomy lub w ogle nie wiedzieli, e s nosicielami.
Nawet w przypadku zwykej grypy okoo 10 procent ludzi w dowolnej populacji
przechodzi chorob, lecz nic o tym nie wie, gdy nie odczuwa adnych
objaww. Stanowi oni jednak powane zagroenie, poniewa przemieszczaj
si i skutecznie rozprzestrzeniaj wirusa.
 To mogoby wyjani, dlaczego wirus z 1918 roku by tak szeroko
rozpowszechniony, lecz nadal nie wiadomo, w jaki sposb zdoa przez kilka
miesicy pozostawa w ukryciu, zanim uaktywni si tak wybuchowo, mniej
wicej w tym samym czasie na caym wiecie. Jeszcze bardziej zagadkowy jest
fakt, e najgroniejszy w skutkach okaza si dla dorosych, lecz stosunkowo
modych ludzi. Zwyka grypa jest najgroniejsza dla dzieci i osb starszych, a
epidemia z 1918 roku najwiksze niwo zebraa wrd dwudziesto-i
trzydziestolatkw. Ludzie starsi mogli mie naturaln odporno, nabytw
wyniku wczeniejszego zetknicia z tym samym szczepem, lecz nie wiadomo
dlaczego rwnie odporne okazay si dzieci. Najwiksz zagadk stanowi
jednak fakt, e epidemia z 1918 roku pocigna tak wielk liczb ofiar, chocia
wikszo przypadkw grypy jest stosunkowo niegrona. Nadal nie wiadomo,
dlaczego tak si stao.
Od czasu do czasu pewne szczepy wirusw powracaj. Rosyjski wirus
nazwany H1N1 wywoa epidemie na znacznych obszarach w 1933 roku,
nastpnie w latach pidziesitych i ponownie w siedemdziesitych. Nie
wiadomo, gdzie si podziewa w okresie nieaktywnym. Wedug jednej z sugestii
wirusy ukrywaj si w populacjach dzikich zwierzt, aby sprbowa swych si
na kolejnym pokoleniu ludzi. Nie mona z ca pewnoci wykluczy, e wirus,
ktry spowodowa epidemi hiszpanki, kiedy jeszcze wychyli si z kryjwki.
Nawet jeeli tego nie zrobi, znajd si inne. Nowe, grone wirusy co
chwila prbuj znale sposb na szybk karier. Gorczki krwotoczne,
wywoane przez wirusy Ebola, Lassa oraz Marburg, pojawiy si nagle i rwnie
szybko znikny, lecz nikt nie wie, czy nic mutuj gdzie po cichu lub po prostu
czekaj na kolejn sposobno, aby wywoa katastrofaln epidemi. Obecnie
wiemy, e AIDS pojawi si znacznie wczeniej, ni pocztkowo sdzilimy.
Badacze z Manchester Royal Infirmary odkryli, e marynarz, ktry w 1959 roku
zmar na tajemnicz, nieuleczaln chorob, w rzeczywistoci mia AIDS 53.
Choroba pozostawaa jednak nieznana przez kolejne dwadziecia lat.
 Nie wiadomo dlaczego inne, podobne choroby nie rozprzestrzeniy si ani
nie wywoay epidemii. Gorczka krwotoczna Lassa, ktr po raz pierwszy
wykryto w 1969 roku w zachodniej Afryce, jest niezwykle zoliwa, cho mao
zbadana. W 1969 roku lekarz z laboratorium Yale Urtiversity w New Haven, w
stanie Connecticut, ktry bada gorczk Lassa, zapad na ni, lecz przey,
natomiast technik z ssiedniego laboratorium, ktry nie zetkn si bezporednio
z wirusem, rwnie si zarazi i zmar54.
W tym przypadku na szczcie na tym si skoczyo, ale nie zawsze
moemy liczy na tak pomylne okolicznoci. Nasz styl ycia sprzyja
epidemiom. Transport lotniczy umoliwia rozprzestrzenianie si zakanych
chorb z ogromn atwoci i w szybkim tempie na caej planecie. Wirus Ebola
moe si pojawi rano w Beninie, a wieczorem znajdzie si w Nowym Jorku,
Hamburgu, Nairobi lub we wszystkich trzech miejscach naraz. Oznacza to
take, e suba zdrowia powinna by w coraz wikszym stopniu zaznajomiona
z niemal kad chorob, ktra istnieje gdzie na globie, co oczywicie jest
trudne do zrealizowania, jeli nie niemoliwe. W 1990 roku Nigeryjczyk
mieszkajcy w Chicago zetkn si z gorczk Lassa w trakcie wizyty w swojej
ojczynie, lecz symptomy pojawiy si dopiero po powrocie do Stanw
Zjednoczonych. Zmar w szpitalu w Chicago bez diagnozy i bez adnych
szczeglnych rodkw ostronoci. Ani on, ani nikt inny nie by wiadom, e
by nosicielem jednej z najbardziej zakanych i miertelnie gronych chorb.
Jakim cudem nie zarazi nikogo innego55. Nastpnym razem moe nam si nie
uda.
Poprzestamy na tym smutnym akcencie i wrmy do wiata istot
widocznych goym okiem.
 Rozdzia 21

YCIE TRWA NADAL

Nie jest atwo zosta wykopaliskiem. Prawie wszystkie ywe organizmy - ponad
99,9 procent - czeka os kompostu 1. Gdy twoja iskra zganie, kada czsteczka
twojego ciaa zostanie odgryziona lub wyssana, po czym zostanie uyta w
jakim innym systemie. Tak wyglda ycie po yciu. Nawet jeeli dostaniesz si
do elitarnej grupy organizmw, tej nalecej do 0,1 procent, ktra nie zostanie
poarta, szanse na zostanie wykopaliskiem nadal bd bardzo mae.
Aby mg sta si wykopaliskiem, musi si zdarzy kilka rzeczy. Po
pierwsze, musisz umrze we waciwym miejscu. Tylko okoo 15 procent ska
stanowi waciwy materia na stanowisko wykopaliskowe 2, wic nie warto
inwestowa w granitowy nagrobek. Najlepiej rokujce miejsce pochwku
stanowi osady, w ktrych ciao moe si zagbi, jak gazka w bocie, lub
ulec rozkadowi bez dostpu tlenu. W ten sposb czsteczki w kociach i innych
twardych tkankach (i bardzo rzadko take w mikkich) mog zosta zastpione
przez rozpuszczone mineray, tworzc skamienia kopi oryginau. Nastpnie
kopia ta musi przetrwa wywoane przez ziemskie procesy tektoniczne naciski,
przemieszczenia i odksztacenia osadw, w ktrych si znajduje. Na koniec, i
przede wszystkim, po dziesitkach lub nawet setkach milionw lat spdzonych
w ukryciu w skale, musi zosta znaleziona i uznana za co wartego odkopania.
Prawdopodobnie tylko okoo jednej koci na miliard udaje si zosta
wykopaliskiem. Oznacza to, e wykopaliskowe dziedzictwo wszystkich obecnie
yjcych Amerykanw - 270 milionw ludzi po 206 koci kady - bdzie si
skada z okoo 50 koci, jednej czwartej pojedynczego szkieletu. Nie oznacza
to oczywicie, e ktrakolwiek z tych koci zostanie kiedykolwiek znaleziona.
Biorc pod uwag, e mog si znale gdziekolwiek na obszarze ponad 9,3
miliona kilometrw kwadratowych, z ktrych bardzo niewielka cz bdzie
kiedykolwiek przeszukana i zbadana, szan-
332 sa na ich znalezienie graniczy z cudem. Wykopaliska s pod kadym
wzgldem niezwykle rzadkie. Wikszo istot, ktre yy na Ziemi, nie
zostawia po sobie adnego ladu. Szacuje si, e mniej ni jeden gatunek na 10
000 istnieje w postaci zapisu kopalnego3. To ju jest uderzajco may uamek.
Jeeli jednak uwzgldni si powszechnie przyjte oszacowanie, wedug ktrego
w caej historii ycia przez Ziemi przewino si 30 miliardw gatunkw
ywych istot, oraz stwierdzenie Richarda Leakeya i Rogera Lewina (w ksice
The Sixth Extinction), ktrzy oceniaj, e zapis kopalny obejmuje 250 000
gatunkw4, to powysza propozycja zmniejsza si do wartoci jeden do 120 000.
Tak czy inaczej, dysponujemy bardzo mizern prbk ycia, ktre zrodzia
nasza planeta.
Co wicej, prbka jest beznadziejnie niereprezentatywna. Wikszo
zwierzt ldowych w momencie mierci nie trafia oczywicie do warstw
osadowych, lecz pozostaje na ldzie, gdzie albo zostaje zjedzona, albo
stopniowo niszczeje i w kocu znika. W rezultacie w zapisie kopalnym
proporcja jest absurdalnie zawyona na korzy zwierzt morskich. Okoo 95
procent wykopalisk, znajdujcych si w naszym posiadaniu, stanowi szcztki
zwierzt, ktre yy w wodzie, na og w pytkich obszarach mrz5.
Wspominam o tym wszystkim, aby wyjani, dlaczego pewnego
pochmurnego dnia wybraem si do Natural History Museum w Londynie, eby
spotka si z miym, sympatycznym paleontologiem o nazwisku Richard Fortey.
Fortey wie bardzo duo o bardzo wielu rzeczach. Jest autorem wspaniaej,
nieco przekornej ksiki zatytuowanej ycie. Nieautoryzowana biografia, ktra
obejmuje ca histori stworzenia. Jednake jego pierwsz miocijest pewien
typ morskich stworze zwanych trylobitami. Trylobity krloway niegdy w
morzach ordowiku, lecz ju od dawna istniej wycznie w postaci wykopalisk.
Wszystkie trylobity miay taki sam plan budowy ciaa. Skaday si z trzech
czci - tarczy gowowej, tarczy ogonowej i tuowia - std wzia si ich
nazwa*. Fortey znalaz swj pierwszy egzemplarz trylobita, gdy wspina si na
skay w St Davids Bay w Walii. Wraz z trylobitem odkry take swoje
powoanie.
Zaprowadzi mnie do galerii wypenionej wysokimi, metalowymi sza
* obe (ang.) - pat (przyp. tum.).
333 fami. Kada szafa skada si z pytkich szuflad, a kada szuflada jest
wypeniona skamielinami trylobitw - cznie 20 000 egzemplarzy.;>
To wyglda na olbrzymi liczb - zgodzi si ze mn - lecz trzeba
[pamita, e miliony trylobitw yy w morzach miliony lat, wic 20 000 to nie
jest jednak wcale tak duo. Wikszo z tego stanowi czciowo zachowane
egzemplarze. Znalezienie kompletnego trylobita wci stanowi wielki moment
w yciu paleontologa6.
Trylobity pojawiy si po raz pierwszy - w peni uformowane, na pozr
jakby znikd - okoo 540 milionw lat temu, na pocztku epoki wielkiego
rozwoju zoonych form ycia, popularnie zwanego eksplozj kambryjsk.
Znikny, wraz z wieloma innymi gatunkami, okoo 300 milionw lat pniej, w
wielkiej i nadal tajemniczej katastrofie permskiej. Mamy naturaln skonno do
postrzegania trylobitw jako nieudacznikw, podobnie jak w przypadku innych
wymarych stworze, lecz w rzeczywistoci trylobity naleay do najbardziej
dugowiecznych zwierzt, jakie kiedykolwiek yy na naszej planecie.
Krloway przez okoo 3000 stuleci - dwa razy duej ni dinozaury, ktre te
nale do rekordzistw. Fortey zwraca uwag, e gatunek ludzki istnieje dopiero
okoo poowy procentu czasu, ktry przetrway trylobity7.
Majc tyle czasu, trylobity rozmnaay si nad wyraz bujnie. Wikszo
gatunkw miaa niewielkie rozmiary, mniej wicej takie jak wspczesne nam
uki, lecz niektre byy znacznie wiksze. cznie istniao co najmniej 5000
rodzajw i 60 000 gatunkw, aczkolwiek wci odkrywamy nowe. Fortey
uczestniczy niedawno w konferencji w Ameryce Poudniowej, gdzie zwrcia
si do niego badaczka z maego, prowincjalnego uniwersytetu w Argentynie.
Miaa pudo pene interesujcych rzeczy - midzy innymi trylobitw, ktre
nigdy uprzednio nie byy widziane ani w Ameryce Poudniowej, ani gdzie
indziej. Nie dysponowaa aparatur do badania tych znalezisk ani funduszami na
poszukiwania kolejnych. Olbrzymie obszary wiata s wci niezbadane. Pod
ktem trylobitw? Pod ktem wszystkiego
W dziewitnastym wieku trylobity stanowiy jedn z niewielu znanych
wczesnych form zoonego ycia i z tego powodu byy do popularnym
obiektem bada paleontologicznych. Jedn z zagadek stanowio ich nagle
pojawienie si. Jak mwi Fortey, nawet teraz zdarza si, e paleontolog zaczyna
od bardzo starych warstw, przekopuje si w gr przez formacje skalne,
pokonuje kolejne eony i nie znajduje adnych widocznych ladw ycia, a
nagle cay Profallotaspis lub Elenellus, wielkoci sporego kraba, wpada mu w
rce8. Te istoty miay koczyny, skrzela, ukad nerwowy, czuki, co w
rodzaju mzgu oraz najdziwniejsze w wiecie oczy. Zbudowane z krysztaw
kalcytu, tego samego materiau, z ktrego skadaj si wapienie, ich oczy
stanowiy najwczeniejszy znany nam system wizualny. Co wicej, pierwsze
trylobity nie naleay do zaledwie jednego przedsibiorczego gatunku. Byy to
tuziny gatunkw i pojawiy si nie w jednym czy dwch miejscach, lecz
wszdzie. Wielu mylcych ludzi w dziewitnastym wieku postrzegao to jako
dowd ingerencji Boga oraz zaprzeczenie ewolucyjnych idei Darwina.
Rozumowali oni w ten sposb, e skoro ewolucja postpowaa powoli, to w jaki
sposb Darwin mgby wyjani to nage pojawienie si zoonych, w peni
uformowanych istot? Prawd jest, e nie mg.
Wydawao si, e kwestia ta pozostanie na zawsze niewyjaniona, lecz w
1909 roku, trzy miesice przed pidziesit rocznic publikacji O powstawaniu
gatunkw Darwina, paleontolog Charles Doolittle Walcott dokona niezwykego
odkrycia w kanadyjskiej czci Gr Skalistych.
Walcott urodzi si i wychowa w pobliu miejscowoci Utica, w stanie
Nowy Jork, w do ubogiej rodzinie, ktra zbiedniaa jeszcze bardziej, gdy
wkrtce po urodzeniu Charlesa zmar jego ojciec. Walcott ju jako chopiec mia
talent do odkrywania wykopalisk, gwnie trylobitw. Zgromadzi imponujc
kolekcj, ktr zainteresowa si sam Louis Agassiz i zakupi j do swojego
muzeum na Uniwersytecie Hamrda za kwot - rwnowarto dzisiejszych 45
000 funtw - ktra dla Walcotta stanowia ma fortun 9. Walcott mia jedynie
rednie wyksztacenie, a w dziedzinie nauk przyrodniczych by samoukiem, lecz
sta si czoowym autorytetem w kwestiach dotyczcych trylobitw. Stwierdzi
midzy innymi, e trylobity s stawonogami, podobnie jak wspczesne nam
owady i skorupiaki.
W 1879 roku Walcott podj prac jako szeregowy pracownik w
niedawno utworzonej United States Geological Survey10. Pracowa z takim
oddaniem, e po pitnastu latach zosta dyrektorem tej placwki. W 1907 roku
zosta mianowany sekretarzem Smithsonian Institution. Peni t funkcj a do
mierci w 1927 roku. Mimo swoich licznych obowizkw administracyjnych
kontynuowa prace terenowe i bardzo duo pisa. Jego ksiki zajmuj ca
pk w bibliotece, mwi Fortey. Nieprzypadkowo Walcott by take
zaoycielem i pierwszym dyrektorem National Adviso-ry Committee for
Aeronautics, ktry pniej zosta przeksztacony w National Aeronautics and
Space Administration. Przysuguje mu za to zapewne tytu ojca, lub raczej
dziadka, ery podboju kosmosu.
Dzisiaj jest pamitany gwnie dziki bystroci swego oka, poczonej z
utem szczcia, ktre pnym latem 1909 roku pozwoliy mu dokona pewnego
odkrycia w grach Kolumbii Brytyjskiej, w okolicy maej miejscowoci Field.
Wedug powszechnie przyjtej wersji tego wydarzenia Walcott wraz z on
przemierzali konno grski szlak, gdy w pewnej chwili nioscy jego maonk
ko polizgn si na kamieniach. Gdy Walcott zsiad z wierzchowca, aby
pomc onie, zauway, e potrcony przez konia kamie jest w istocie ilastym
upkiem, a jego odwrotna strona zawiera skamieniae skorupiaki, bardzo stare i
nietypowe. Pada gsty nieg - w kanadyjskiej czci Gr Skalistych zima jest
wczesnym gociem - wic Walcott nie mg im si dokadnie przyjrze, lecz
wrci w to samo miejsce przy pierwszej nadarzajcej si okazji w nastpnym
roku. Idc domnieman tras osuwajcych si ska, wspi si 750 stp w
poblie szczytu gry. Na wysokoci 8000 stp nad poziomem morza znalaz
odsonit ska upkow, o dugoci 200 stp, zawierajc oszaamiajcy zbir
skamielin z okresu, w ktrym zoone formy ycia pojawiy si na Ziemi -
raptownie i w wielkiej obfitoci - dajc pocztek synnej eksplozji kambryjskiej.
Krtko mwic, Walcott odkry witego Graala paleontologii. Odkrywka staa
si znana jako Burgess Shale, od nazwy grskiego grzbietu, na ktrym si
znajduje, i przez dugi czas stanowia nasze jedyne okno na pocztek
wspczesnego ycia w caej jego peni12, jak okreli to Stephen Jay Gould w
swojej popularnej ksice Wonderful Life.
Gould, jak zawsze skrupiamy, przeczyta dzienniki Walcotta i odkry, e
historia odkrycia Burgess Shale zostaa cokolwiek ubarwiona - Walcott nie
wspomina o potkniciu konia ani o padajcym niegu - lecz nie ma adnych
wtpliwoci, e byo to niezwyke odkrycie13.
Istocie ludzkiej, ktrej czas spdzony na Ziemi jest ograniczony do kilku
przelotnych dekad, trudno jest poj, jak bardzo odlega czasowo bya eksplozja
kambryjska. Gdyby mg si wybra w podr w czasie i przemierza jeden
rok w cigu kadej sekundy, po pgodzinie znalazby si w czasach Chrystusa,
a po trzech tygodniach dotarby do pocztkw istnienia gatunkuludzkiego. Er
eksplozji kambryjskiej osignby dopiero po 20 latach. Inaczej mwic, byo
to niezmiernie dawno, a wiat by wtedy zupenie innym miejscem.
Przede wszystkim 500 milionw lat temu i jeszcze nieco wczeniej, gdy
Burgess Shale zostao uformowane, nie znajdowao si na szczycie gry, lecz u
podna, a konkretnie na dnie pytkiego basenu oceanicznego, u stp stromego
klifu. Morza w tym czasie ttniy yciem, lecz zwierzta nie zostawiay na og
adnych ladw, poniewa miay mikkie ciaa, ktre rozkaday si po mierci.
Jednak w Burgess fragment klifowego brzegu spad do morza, odcinajc dopyw
wody i grzebic ywe istoty w mule, w ktrym zostay sprasowane jak kwiaty
midzy kartami ksiki, zachowujc cudownie szczegowe skamieliny
niezliczonych zwierzt.
W okresie od 1910 do 1925 roku (mia wtedy 75 lat) Walcott co roku w
lecie prowadzi prace wykopaliskowe w Burgess Shale. Zgromadzi cznie
dziesitki tysicy egzemplarzy (Gould pisze o 80 000, natomiast wiarygodne
archiwa National Geographic mwi o 60 000), ktre przywiz do
Waszyngtonu, aby podda dalszym badaniom. Jego kolekcja nie miaa sobie
rwnych zarwno pod wzgldem zrnicowania, jak i liczby egzemplarzy.
Niektre z nich miay muszle, inne byy ich pozbawione. Niektre byy lepe,
inne miay oczy. Wedug jednego z oszacowa byo tam 140 gatunkw 14.
Burgess Shale obejmuje skal zrnicowania, ktrej nie dorwnuje ani adne
pniejsze stanowisko wykopaliskowe, ani wszystkie dzisiejsze morskie istoty
razem wzite15, napisa Gould.
Niestety, zdaniem Goulda, Walcott nie doceni znaczenia swojego
odkrycia. Wyrywajc porak ze szczk zwycistwa - napisa Gould w innej
pracy, Eight Litte Piggies - Walcott dokona najwikszego z moliwych bdw
w interpretacji tych wspaniaych wykopalisk. Przypisa je do wspczesnych
grup, klasyfikujc je jako przodkw dzisiejszych robakw, meduz oraz innych
istot. W ten sposb cakowicie zignorowa znaczenie ich odrbnoci. Wedug
takiej interpretacji - wzdycha Gould - ycie zaczo si w pierwotnej prostocie,
aby nastpnie nieugicie i w cakiem przewidywalny sposb rozwija si w
kierunku wikszych i lepszych16.
Walcott zmar w 1927 roku. Wraz z jego mierci wykopaliska z Burgess
zostay w zasadzie zapomniane. Przez prawie p wieku spoczyway zamknite
w szufladach w American Museum of Natural History w Waszyngtonie, gdzie
byy rzadko ogldane i nigdy nie badane. W 1973 roku doktorant z Cambridge
University, Simon Conway Morris, przejrza ca kolekcj i ze zdumieniem
stwierdzi, e byy znacznie bardziej zrnicowane i interesujce, ni mona by
sdzi na podstawie pism Walcotta17. Kategori, ktra w taksonomii odnosi si
do podstawowego planu budowy ciaa, jest typ. W kadej kolejnej szufladzie
Conway Morris znajdowa coraz to inne anatomiczne osobliwoci i coraz
bardziej zdumiewa go fakt, e wszystkie te nowe typy nie zostay rozpoznane
przez czowieka, ktry je odkry.
Wraz ze swym promotorem, Harrym Whittingtonem, oraz drugim
doktorantem, Derekiem Briggsem, Conway Morris w cigu kilku kolejnych lat
przeprowadzi systematyczny przegld caej kolekcji, dokonujc jednego
odkrycia po drugim i publikujc jedn po drugiej ekscytujce monografie. Wiele
tych istot stosowao plany budowy ciaa, ktre nie byy po prostu odmienne ni
wszystkie inne, wczeniejsze lub pniejsze istoty - one byy wrcz dziwaczne.
Jedna z nich, Opabinia, miaa picioro oczu oraz przypominajcy rur od
odkurzacza narzd gbowy ze szczkami na kocu. Peytoia, istota w ksztacie
dysku, wygldaa prawie komicznie, jak plaster ananasa. Trzecia, ktra
ewidentnie prbowaa chwiejnie chodzi na szeregu szczudowatych ng,
wygldaa tak dziwnie, e dali j ej nazw Hallucigenia. Kolekcja zawieraa tak
wiele nierozpoznanych nowoci, e - jak wie niesie - i pewnego dnia po
otwarciu kolejnej szuflady Conway Morris mrukn: O kurwa, tylko nie
nastpny typ18.
Badania angielskiego zespou wykazay, e kambr stanowi okres
niesamowitych innowacji i eksperymentowania w dziedzinie architektury
organizmw. Przez wiksz cz prawie 4 miliardw lat swego istnienia na
Ziemi ycie marudzio bez adnych widocznych ambicji w kierunku zoonoci,
aby nagle, w cigu zaledwie 5 czy 10 milionw lat, stworzy wszystkie
podstawowe plany budowy ciaa. Niektre z nich nadal s w uyciu, lecz, co
waniejsze, od tego czasu nie powstay adne nowe. Wymie jakkolwiek
istot, od nicienia po Cameron Diaz, a kada z nich stosuje plan budowy ciaa
po raz pierwszy stworzony w kambrze19.
 Najbardziej zaskakujcy okaza si jednak fakt, e tak wiele spord tych
planw nie zdoao si przebi - ujmujc rzecz w cudzysowie - i nie zostawio
adnych potomkw. Wedug Goulda co najmniej pitnacie, a moe nawet
dwadziecia typw zwierzt z Burgess nie naleao do adnego znanego typu 20
(w popularnonaukowych opracowaniach liczba ta niebawem wzrosa do 100, tj.
znacznie wicej, ni naukowcy z Cambridge kiedykolwiek stwierdzili)...ycie -
napisa Gould - jest histori potnych wymiera oraz nastpujcych po nich
zrnicowa w obrbie nielicznych niedobitkw, a nie konwencjonaln
opowieci o staym, narastajcym doskonaleniu, zoonoci i zrnicowaniu.
Okazao si, e ewolucyjny sukces stanowi wynik loterii.
U jednego z tych niedobitkw, ktrym udao si przetrwa,
przypominajcej maego robaka istoty nazwanej Pikaia gracilens, odkryto
prymitywny stos krgowy, ktry uczyni z niej najwczeniejszego znanego nam
przodka wszystkich pniejszych krgowcw, cznie z nami. Pikaia bynajmniej
nie wystpoway licznie w wykopaliskach z Burgess, wic Bg jeden wie, jak
bliskie byy wymarcia. Synny cytat z Goulda nie zostawia wtpliwoci, e
uwaa on nasz rodowodowy sukces za szczliwy zbieg okolicznoci: Przewi
wstecz tam ycia do pierwszych dni Burgess Shale, pu j ponownie od tego
samego miejsca, a szanse, e w powtrce pojawi si co podobnego do ludzkiej
inteligencji, oka si znikome21.
Ksika Wonderful Life Goulda zostaa opublikowana w 1989 roku i
natychmiast zyskaa oglne uznanie, odnoszc przy tym ogromny sukces
wydawniczy. Wtedy nie byo jeszcze powszechnie wiadomo, e wielu
naukowcw nie zgadzao si z Gouldem i e wkrtce caa historia miaa si
przeksztaci w gorszcy spr. W konktekcie kambru sowo eksplozja miao
niebawem w wikszym stopniu odnosi si do wspczesnych temperamentw
ni do faktw dotyczcych fizjologii dawnych organizmw.
W rzeczywistoci, jak obecnie wiemy, a powinnimy byli to wiedzie
znacznie wczeniej, zoone organizmy istniay co najmniej 100 milionw lat
przed kambrem. Prawie czterdzieci lat po odkryciu dokonanym przez Walcotta
w Kanadzie po drugiej stronie planety, w Australii, mody geolog Reginald
Sprigg odkry co jeszcze starszego i rwnie godnego uwagi.
W 1946 roku, jako mody asystent zatrudniony w rzdowym urzdzie
geologicznym, zosta wysany w celu zbadania opuszczonych kopalni w grach
Ediacaran Hi lis w pamie Flinders, na kompletnym pustkowiu, okoo 500
kilometrw na pnoc od Adelaide22. Celem jego wyprawy byo zbadanie, czy
niektre ze starych kopal nie mogyby by ponownie eksploatowane przy
uyciu nowszych technologii, wic Sprigg w ogle nie zajmowa si
powierzchniowymi skaami, ani tym bardziej wykopaliskami. Pewnego dnia, w
trakcie lunchu, machinalnie odwrci kawaek piaskowca i z prawdziwym
zaskoczeniem stwierdzi, e jego powierzchnia jest pokryta delikatnymi
skamielinami przypominajcymi odciski zostawione przez licie w mule. Te
skay byy starsze od eksplozji kambryjskiej, Sprigg patrzy na najstarsze
ziemskie organizmy widoczne goym okiem.
Sprigg wysa rkopis artykuu do Natur, ale zosta on odrzucony. Rok
pniej odczyta go na dorocznej konferencji Australian and New Zealand
Assocation for the Advancement of Science, lecz nie znalaz uznania w oczach
prezesa stowarzyszenia, ktry stwierdzi, e skamieliny z Ediacaran Hills
stanowi przypadkowe nieorganiczne odciski wyobione przez wiatr, deszcz
lub prdy, a nie przez ywe istoty23. Wci niepozba-wiony nadziei Sprigg
wybra si do Londynu, aby przedstawi swoje odkrycie na Midzynarodowym
Kongresie Geologicznym w 1948 roku, lecz nikt nie da mu wiary ani nawet nie
okaza zainteresowania. W kocu, z braku lepszych rozwiza, opublikowa
swoje odkrycie na aniach Transactions of the Royal Society of South
Australia, porzuci rzdow posad i zaj si poszukiwaniami ropy.
Dziewi lat pniej, w 1957 roku, nastoletni Roger Mason podczas
spaceru przez las Chamwood w rodkowej Anglii znalaz ska z dziwnymi
skamielinami na powierzchni24 - podobnymi do wspczesnych istot I zwanych
pirami morskimi - takimi samymi jak te, ktre odkry Sprigg i nadaremnie
usiowa nimi zainteresowa wiat nauki. Mason przekaza swoje znalezisko
paleontologowi z University of Leicester, ktry natychmiast zidentyfikowa je
jako prekambryjskie. Mason zosta wykreowany na modocianego bohatera,
jego zdjcia pojawiy si w gazetach, a jego nazwisko nadal figuruje w wielu
podrcznikach. Odkryty przez niego gatunek zosta na jego cze nazwany
Charnia masoni.
Obecnie niektre z oryginalnych znalezisk Sprigga, wraz z 1500 innych,
ktre zostay od tego czasu znalezione w pamie Flinders, mona oglda w
szklanej gablocie na pitrze przysadzistego, lecz gustownego budynku South
Australian Museum w Adelaide, jednak nie wzbudzajone wielkiego
zainteresowania. Delikatnie zarysowane wzory s do niewyrane i raczej nie
przycigaj uwagi niewytrenowanego oka. W wikszoci s mae, okrgawe,
niektre posiadaj delikatne, wstkowate ogony. Fortey okreli je jako
dziwactwa o mikkich ciaach.
Niewiele wiemy o ich trybie ycia ani o tym, czym w istocie byy.
Najprawdopodobniej nie miay ani otworu gbowego do pobierania poywienia,
ani wewntrznych organw do trawienia, ani ukadu wydalniczego do
pozbywania si niestrawionych resztek. Wikszo z nich prawdopodobnie po
prostu leaa na powierzchni piaskowych osadw, jak mikka, pozbawiona
struktury, nieruchoma paszczka, mwi Fortey. Pod wzgldem zaawansowania
w najlepszym razie mogy by zblione do meduzy. Wszystkie istoty z
Ediacaran Hills s dwuwarstwowcami, co oznacza, e rozwijaj si z dwch
listkw zarodkowych. Z wyjtkiem meduz wszystkie wspczesne zwierzta s
trjwarstwowcami.
Niektrzy eksperci uwaaj, e nie byy to zwierzta, ale raczej roliny
lub grzyby. Rozrnienie midzy zwierzciem i rolin nie zawsze jest jasne
nawet dzisiaj. Wspczesna gbka spdza cae ycie przytwierdzona do tego
samego miejsca, nie ma oczu, mzgu ani bijcego serca, lecz jest uwaana za
zwierz. Gdy cofniemy si do prekambru, rnice midzy rolinami i
zwierztami s prawdopodobnie jeszcze mniej jasne - dodaje Fortey. - Nie ma
adnej reguy, ktra mwiaby, e musisz by ewidentnie jednym lub drugim.
Nie jest take przesdzone, e organizmy z Ediacaran Hills s w
jakimkolwiek sensie przodkami ktrejkolwiek ze wspczesnych istot (by moe
z wyjtkiem niektrych meduz). Wielu fachowcw uwaa je za pewnego
rodzaju nieudany eksperyment, test zoonoci, ktry si nie powid, poniewa
nieruchawe organizmy z Ediacaran zostay poarte lub w inny sposb wyparte
przez zwinniej sze i bardziej zaawansowane zwierzta z okresu kambryjskiego.
Nie istnieje nic zblionego wrd obecnie yjcych istot 25 - napisa
Fortey. Trudno je zinterpretowa jako przodkw jakichkolwiek pniejszych
gatunkw26.
Wytworzyo si przekonanie, e ostatecznie fauna z Ediacaran nie okazaa
si wyjtkowo istotna w rozwoju ycia na Ziemi. Wielu fachowcw uwaa, e
na granicy prekambru i kambru nastpia masowa eksterminacja, w wyniku
ktrej aden gatunek z Ediacaran Hills (z niepewnym wyjtkiem meduz) nie
zdoa przej do kolejnej rundy. Innymi sowy, prawdziwy rozkwit bardziej
zoonych form ycia zacz si od eksplozji kambryjskiej. W kadym razie tak
widzia to Gould.
Wrmy do skamielin z Burgess Shale. Niemal natychmiast niektrzy
naukowcy zaczli kwestionowa interpretacje, a szczeglnie Goulda
interpretacje interpretacji. Od pocztku istniaa pewna liczba naukowcw,
ktrzy powtpiewali w racje przedstawione przez Stevea Goulda, niezalenie
od podziwu dla sposobu ich prezentacji, napisa Fortey w ksice ycie.
Nieautoryzowana biografia, ujmujc rzecz nadzwyczaj agodnie.
Gdyby tylko Stephen Gould potrafi myle rwnie jasno jak pisze! 27,
szczekn uczony z Oksfordu, Richard Dawkins, w pierwszej linijce recenzji
Wonderful Life zamieszczonej w Sunday Telegraph. Dawkins przyzna, e
ksika stanowi literacki tour-de-force i jest nie-odkadalna, lecz oskary
Goulda o wielce grnolotne i niemal obudne przekrcanie faktw, a w
szczeglnoci o sugerowanie, e rewizja znalezisk z Burgess zaskoczya
spoeczno paleontologw. Pogldu, ktry on atakuje - e ewolucja maszeruje
nieugicie w kierunku ostatecznego zwieczenia w postaci czowieka - nikt nie
podtrzymywa przez 50 lat, zrzdzi Dawkins.
Wielu recenzentw nie zwracao uwagi na takie subtelnoci. Autor
recenzji z New York Times Book Review radonie zwrci uwag, e z
powodu ksiki Goulda naukowcy odrzucali pewne uprzedzenia, ktrych nie
analizowali przez cae pokolenia. Obecnie - niektrzy entuzjastycznie, inni
niechtnie - akceptuj ide, zgodnie z ktr ludzie stanowi w rwnym stopniu
wynik przypadku jak i produkt uporzdkowanego rozwoju28.
Lecz najpowaniejsze argumenty przeciwko Gouldowi wysunito w
wyniku przekonania, e niektre jego konkluzje byy nacigane lub wrcz
bdne. W artykule opublikowanym w czasopimie,JEvolution29 Dawkins
zaatakowa twierdzenia Goulda, jakoby ewolucja w kambrze stanowia inny
rodzaj procesu ni obecnie i da wyraz swej irytacji wobec wielokrotnie
powtarzanych przez Goulda sugestii, e kambr by okresem ewolucyjnego
eksperymentu, ewolucyjnych prb i bdw, ewolucyjnych falstartw
[...] by to podny okres, gdy wynalezione zostay wszystkie wielkie
podstawowe plany budowy. Dzisiaj ewolucja jedynie majstruje przy starych
planach ciaa. W kambrze powstay nowe typy i nowe klasy. Dzisiaj mamy tylko
nowe gatunki!. ;

Zwracajc uwag, jak czsto ta idea - e nie ma nowych planw budowy

ciaa - jest przywoywana, Dawkins pisze: To przypomina sytuacj, w ktrej
ogrodnik spoglda na rosncy w ogrodzie db i pyta ze zdumieniem: Czy to nie
dziwne, e od wielu lat nie ma na nim nowych kona-rw? Cay wzrost odbywa
si dzisiaj na poziomie gazek.
To by dziwny czas - mwi Fortey - zwaszcza gdy wemie si pod
uwag, e poziom emocji by naprawd wysoki, mimo i dotyczyy one zdarze,
ktre zaszy 500 milionw lat temu. W jednej z moich ksiek zaartowaem, e
o okresie kambru naley pisa z kaskiem na gowie, i rzeczywicie odczuwao
si co w tym rodzaju.
Najdziwniejsza w tym wszystkim bya reakcja jednego z bohaterw
ksiki Wonderful Life, Simona Conwaya Morrisa, ktry zaskoczy spoeczno
paleontologw, atakujc Goulda we wasnej ksice, The Crucible of Creation30.
Nigdy nie napotkaem takich emocji w ksice napisanej przez zawodowca -
zauway pniej Fortey. - Przypadkowy czytelnik The Crucible of Creation, nie
znajcy caej historii, nigdy nie domyliby si na podstawie tej lektury, e
pogldy jej autora byy niegdy zblione (jeli nie tosame) z pogldami
Goulda31.
Gdy zapytaem o to Forteya, odpowiedzia: No c, to byo bardzo
dziwne, waciwie szokujce, poniewa Gould pisa o Morrisie w bardzo
pochlebnym tonie. Mog si tylko domyla, e Simon by tym zakopotany.
Wiesz, nauka si zmienia, lecz ksiki pozostaj i mona przypuszcza, e
aowa, i jest tak nierozerwalnie kojarzony z pogldami, ktrych ju nie
podziela. Tam byo wszystko o tym 0 kurwa, tylko nie nastpny typ, wic
sdz, i aowa, e jest sawny z tego wanie powodu. Nigdy nie domyliby
si po lekturze ksiki Simona, e jego pogldy byy niegdy identyczne jak
Goulda.
Sytuacja zmienia si o tyle, e wykopaliska z wczesnego kambru weszy
w faz ponownej, krytycznej oceny. Fortey oraz Derek Briggs - kolejny bohater
ksiki Goulda - dokonali ponownej analizy wykopalisk z Burgess za pomoc
metody zwanej kady styk. Polega ona w zasadzie na szeregowaniu
organizmw na podstawie wsplnych cech. Jako przykad Fortey podaje pomys
porwnania sonia i ryjwki. Biorc pod uwag rozmiary sonia oraz jego
charakterystyczn trb, mona by doj do wniosku, e nie ma on wiele
wsplnego z malek wszc ryjwk Gdybymy jednak porwnali oba
zwierzta z jaszczurk, stwierdzilibymy, e so i ryjwka s w istocie
zbudowane wedug tego samego planu. Krtko mwic, Fortey stwierdza, e
tam, gdzie Gould zobaczy sonie i ryjwki, on oraz Briggs zobaczyli ssaki i
doszli do wniosku, e zwierzta z Burgess nie byy a tak dziwne i
zrnicowane, jak wyglday na pierwszy rzut oka. Czsto nie byy dziwniejsze
ni trylobity - mwi obecnie Fortey - lecz na oswojenie si z trylobitami
mielimy okoo sto lat. Znajomo, jak wiesz, wzmacnia znajomo.
Naley zwrci uwag, e nie chodzi tu o brak starannoci lub
profesjonalizmu. Interpretowanie form i zwizkw midzy wykopaliskowymi
gatunkami zwierzt na podstawie czsto znieksztaconych i niepenych danych
stanowi trudne zadanie. Edward O. Wilson zwrci uwag, e gdyby wybra
pewne gatunki wspczesnych owadw i zaprezentowa je jako skamieliny z
okresu Burgess, nikt nie odgadby, e wszystkie nale do tego samego typu,
mimo e ich plany budowy s tak rne. W rewizji pomogy take odkrycia
dwch innych stanowisk z wczesnego kambru, jednego na Grenlandii i jednego
w Chinach, oraz kilku pojedynczych znalezisk, ktre cznie day wiele
dodatkowych i czsto lepiej zachowanych okazw.
W rezultacie okazao si, e skamieliny z Burgess Shale nie s jednak a
tak bardzo zrnicowane. Hallucigenia zostaa zrekonstruowana do gry
nogami. Jej szczudowate nogi byy w rzeczywistoci kolcami na grzbiecie.
Peytoia, dziwaczna istota w ksztacie dysku, ktra wygldaa jak plaster
ananasa, okazaa si jedynie czci wikszego zwierzcia, Anomalocaris.
Wiele okazw z Burgess zostao obecnie zaliczonych do wspczesnych,
yjcych typw - czyli dokadnie tam, gdzie pierwotnie umieci je Walcott.
Hallucigenia wraz z kilkoma innymi jest obecnie uwaana za organizm
spokrewniony z Onychophora, grup zwierzt przypominajcych gsienice. Inne
take zostay przekwalifikowane i obecnie s uwaane za prekursorw
wspczesnych piercienic. W rzeczywistoci, jak mwi Fortey, tylko kilka
kambryjskich planw budowy stanowi cakowit nowo. Czciej stanowi one
jedynie interesujce rozwinicia istniejcych modeli. Jak napisa w ksice
ycie. Nieautoryzowana biografia: aden nie jest tak dziwny jak wspczesna
bemikla ani tak groteskowy jak krlowa termitw33.
Tak wic okazy z Burgess Shale nie byy jednak tak spektakularne. Nie
uczynio ich to, jak napisa Fortey, ani mniej interesujcymi, ani mniej
dziwnymi, lecz jedynie bardziej wytumaczalnymi 34. Ich dziwaczne plany
budowy stanowiy pewnego rodzaju modziecze wybryki - ewolucyjny
odpowiednik punkowej fryzury i kolczykw w ppku. W kocu wszystkie
ustatkoway si w zrwnowaone, stabilne, dojrzae formy.
To jednak nie rozwizao wci otwartej kwestii pochodzenia tych
zwierzt. W jaki sposb wszystkie one si pojawiy, nagle i na pozr znikd?
Okazuje si, e eksplozja kambryjska nie bya a tak naga, jak mogo si
wydawa. Obecnie sdzi si, e kambryjskie zwierzta istniay od duszego
czasu, lecz byy zbyt niepozorne, abymy mogli je zidentyfikowa. Raz jeszcze
trylobity dostarczyy klucza do rozwizania zagadki - a w szczeglnoci to
pozornie tajemnicze, rwnoczesne pojawienie si rozmaitych typw trylobitw
w wielu odlegych miejscach na caym globie.
Na pozr owo nage pojawienie si w peni uformowanych, lecz
zrnicowanych istot powinno wzmocni aur tajemniczoci otaczajc
kambryjski wybuch, lecz w rzeczywistoci stao si odwrotnie. Czym innym jest
pojawienie si jednej, dobrze uksztatowanej istoty, takiej jak trylobit, w jednym
okrelonym, odizolowanym pooeniu - to rzeczywicie byby cud - ale gdy
wiele rnych, lecz wyranie spokrewnionych gatunkw pojawia si
rwnoczenie w stanowiskach wykopaliskowych tak odlegych od siebie jak
Chiny i Nowy Jork, to ewidentnie oznacza, e brakuje nam znacznej czci ich
historii35. Trudno o silniejszy dowd, e po prostu musiay mie przodka - jaki
wczeniejszy gatunek, ktry da pocztek caej linii.
A powd, dla ktrego nie znalelimy tego przodka, prawdopodobnie jest
taki, e by za may, aby przetrwa w wykopaliskach. Jak mwi Fortey:
Niekoniecznie trzeba by bardzo duym, aby sta si doskonale
funkcjonujcym, zaawansowanym, zoonym organizmem. Dzisiejsze morza
ttni od maych stawonogw, ktre nie zostawiaj adnych skamielin. Fortey
wymienia maego widonoga, ktry istnieje we wspczesnych morzach w
bilionach egzemplarzy, czc si w olbrzymie awice, od ktrych spore obszary
oceanu potrafi zmieni kolor na czarny. Mimo to caa nasza wiedza o jego
przodkach sprowadza si do pojedynczego egzemplarza, znalezionego w
brzuchu dawnej, skamieniaej ryby.
Eksplozja kambryjska, o ile to jest waciwa nazwa, prawdopodobnie
dotyczya raczej wzrostu rozmiarw, a nie nagego pojawienia si nowych
typw budowy ciaa - mwi Fortey. - I mogo to nastpi cakiem szybko, wic
wydaje mi si, e w tym sensie mona mwi o eksplozji. Ssaki przez 100
milionw lat czekay, a dinozaury oddadz im pole, po czym niezwocznie
zaczy nabiera ciaa na caej planecie. By moe stawonogi i inne
trjwarstwowce rwnie cierpliwie czekay w quasi-mikroskopowej
anonimowoci, a skoczy si epoka dominujcych organizmw w rodzaju tych
z Ediacaran Hills. Jak mwi Fortey: Wiemy, e ssaki radykalnie zwikszyy
swoje rozmiary natychmiast po ustpieniu dinozaurw, aczkolwiek okrelenie
natychmiast naley rozumie w sensie geologicznego upywu czasu, czyli w
cigu milionw lat.
Reginald Sprigg w kocu doczeka si uznania. Jeden z gwnych
wczesnych rodzajw, Spriggina, oraz kilka gatunkw zostao nazwanych na
jego cze, a wszystkie razem s znane pod zbiorowym okreleniem fauny z
Ediacaran Hills, od nazwy gr, w ktrych Sprigg dokona swego okrycia.
Tymczasem jednak on sam ju od dawna nie zajmowa si poszukiwaniami
skamielin. Porzuciwszy geologi, zaoy firm naftow, ktra okazaa si
bardzo dochodowa, przyniosa mu spory majtek i umoliwia osiedlenie si w
jego ukochanych grach w pamie Flinders, gdzie utworzy rezerwat dzikich
zwierzt. Zmar w 1994 roku jako bogaty waciciel ziemski.
 Rozdzia 22

WYMIERANIE GATUNKW

Gdy patrzymy z ludzkiej perspektywy (w gruncie rzeczy trudno byoby

nam znale inn), ycie jest dziwne. Z jednej strony, niecierpliwie czekao na
swoje narodziny, lecz z drugiej strony, gdy ju powstao, najwyraniej przestao
mu si spieszy.
Wemy pod uwag porosty. S to jedne z najmniej widocznych
organizmw na Ziemi i zarazem jedne z najmniej ambitnych. Mog bez
szemrania rosn na sonecznym dziedzicu, lecz najbardziej odpowiada im
rodowisko, w ktrym aden inny organizm nie ma ochoty si znale -
chostane przez wiatry szczyty gr, arktyczne pustkowia - wszdzie tam, gdzie
nie ma nic oprcz ska, deszczu, mrozu i prawie adnej konkurencji. Na
obszarach antarktycznych, gdzie nie ronie niemal nic innego, mona znale
olbrzymie kolonie porostw - okoo 400 typw - przyczepionych kurczowo do
kadej, nawet najbardziej lichej skay1.
Bardzo dugo nie moglimy zrozumie, jak one to robi. Rosn na nagiej
skale, gdzie ewidentnie nie ma adnych skadnikw pokarmowych. Nie
produkuj nasion. Wielu wyksztaconych ludzi dao si zwie pozorom i
wierzyo, e porosty s kamieniami przyapanymi w trakcie procesu
przeksztacania w roliny. Spontanicznie, nieorganiczny kamie staje si yw
rolin2, radowa si w 1819 roku pewien obserwator, niejaki doktor
Homschuch.
Blisze badania wykazay, e tajemnice porostw s bardzo interesujce,
ale raczej nie magiczne. W rzeczywistoci stanowi one partnerski zwizek
grzybw i glonw. Grzyb wydziela kwasy, ktre rozpuszczaj powierzchni
skay, uwalniajc mineray, ktre glon zamienia w poywienie, wystarczajce do
podtrzymania egzystencji ich obojga. Nie jest to zapewne wyjtkowo
podniecajcy ukad, lecz ewidentnie skuteczny i trway. Na wiecie istnieje
ponad 20 000 gatunkw porostw3.
Jak wikszo istot yjcych w trudnych warunkach, porosty rosn po-
woli. Mog niekiedy potrzebowa pidziesiciu lat, aby osign rozmiary
guzika od koszuli. Niektre egzemplarze s wielkie jak talerz, co oznacza,
zdaniem Davida Attenborough, e zapewne licz setki, a moe nawet tysice
lat4. Trudno byoby sobie wyobrazi egzystencj dajc mniejsze poczucie
spenienia. One po prostu istniej - dodaje Attenborough - stanowic dowd
poruszajcego faktu, e ycie nawet w swych najprostszych formach ewidentnie
pojawia si po prostu samo z siebie.
Nam, ludziom, atwo jest przeoczy myl, e ycie po prostu jest. W
istnieniu ycia jestemy skonni doszukiwa si jakiego celu. Robimy plany,
naszym yciem steruj aspiracje i pragnienia. Nieustannie chcemy korzysta z
odurzajcej egzystencji, ktr zostalimy obdarzeni. Lecz czym jest ycie dla
porostu? A jednak jego denie do istnienia, ch ycia jest w kadym calu tak
silna jak nasza, a moe nawet silniejsza. Gdybym musia spdzi dziesitki lat
jako mechaty porost w lesie na kawaku kamienia, sdz, e szybko stracibym
ochot do ycia. Porosty jej nie trac. Podobnie jak niemal wszystkie inne ywe
istoty, s gotowe na wszelkie niewygody i zniewagi, aby tylko uzyska moment
dodatkowej egzystencji. Krtko mwic, ycie po prostu chce by, lecz - co
jeszcze bardziej nas zadziwia - na og nie ma wielkich wymaga.
To moe si wydawa troch dziwne, poniewa ycie miao mnstwo
czasu, aby nabra ambicji. Gdybymy skompresowali 4500 milionw lat historii
Ziemi do. dugoci jednego ziemskiego dnia, ycie zaczoby si wczesnym
rankiem, okoo czwartej rano5. Wtedy pojawiy si pierwsze proste,
jednokomrkowe organizmy. Przez nastpne szesnacie godzin, a do godziny
p do dziewitej wieczorem, Ziemia nie ma wszechwiatu do pokazania
niczego oprcz powoki ruchliwych mikroorganizmw. Dopiero po upywie
piciu szstych caej doby pojawiy si pierwsze morskie roliny, dwadziecia
minut pniej - pierwsze meduzy oraz enigmatyczna fauna z Ediacaran odkryta
przez Reginalda Sprigga w Australii. O 21.04 na scen wypyny trylobity,
prawie rwnoczenie z ksztatnymi istotami z Burgess Shale. Tu przed
dziesit wieczorem roliny zaczy pojawia si na ldzie. Wkrtce potem,
mniej ni dwie godziny przed kocem dnia, w ich lady poszy zwierzta.
Okoo dziesiciu minut w miar sprzyjajcej pogody wystarczyo, aby
Ziemi pokryy wielkie poacie karboskich lasw, ktrych pozostaoci
stanowi dzi dla nas rdo wgla. W powietrzu pojawiy si pierwsze latajce
owady. Dinozaury opanoway scen tu przed jedenast i utrzymay si na niej
przez okoo trzy kwadranse. Dwadziecia jeden minut przed pnoc znikny i
zacza si epoka ssakw. Ludzie pojawili si na minut i siedemnacie sekund
przed pnoc. W tej skali caa spisana historia ludzkoci liczy nie wicej ni
kilka sekund, a pojedyczne ludzkie ycie stanowi niemal niezauwaalne
mgnienie. W cigu tej przyspieszonej projekcji kontynenty lizgaj si i zderzaj
ze sob w szalonym tacu, gry wznosz si i rozpywaj w nico, baseny
oceaniczne rozszerzaj si i kurcz, lodowce nacieraj i cofaj si. Przez cay
ten czas, mniej wicej trzy razy na minut, gdzie na powierzchni planety byska
wiato znaczce lad uderzenia ciaa kosmicznego o rozmiarach meteorytu z
Manson lub wikszego. To cud, e cokolwiek potrafi przetrwa w tak
turbulentnym i niespokojnym rodowisku. Na dusz met mao komu si to
udaje.
By moe jeszcze atwiej wyobrazi sobie, jak krtka jest nasza
egzystencja w tej kosmicznej skali, jeeli porwna si 4,5 miliarda lat istnienia
Ziemi z odlegoci kocw palcw obu rk, wycignitych na ca dugo na
boki6. Jak pisze John McPhee w ksice Basin and Rang, era prekambryjska
rozciga si od paznokci jednej rki do nadgarstka drugiej. Cae zoone ycie
mieci si na jednej doni, a ludzk histori mona przykry jednym rednich
rozmiarw gwodziem.
Do tego na szczcie jeszcze nie doszo, lecz szanse s do znaczne. Nie
chciabym w tym momencie formuowa ponurych przepowiedni, lecz fakt
pozostaje faktem: jednz nieodcznych cech ycia stanowi wymieranie.
Cakiem powszechne. Biorc pod uwag wysiek i energi, jak organizmy
ywe inwestuj w proces swojego powielania oraz przetrwania, gatunki
zaamuj si i gin zadziwiajco czsto i regularnie. A im bardziej s zoone,
tym czciej znikaj. By moe tu ley przyczyna, dla ktrej wikszo istot
ywych nie grzeszy ambicj.
Ld stanowi nieubagane rodowisko: gorcy, suchy, skpany w
promieniowaniu ultrafioletowym nie zapewnia pywalnoci, dziki ktrej
poruszanie si wymaga o wiele mniejszego wysiku. Morskie istoty, ktre
chciay y na ldzie, musiay podda si powanym zmianom swojej anatomii.
Przytrzymaj ryb za pysk i ogon - jej krgosup jest zbyt saby, aby zapobiec
ugiciu tuowia w rodku. eby przey poza wod kandydaci musieli
wykosztowa si na architektoniczn przerbk wewntrznej budowy. Nie jest
to zabieg z gatunku chirurgii jednego dnia. Przede wszystkim jednak istoty
ldowe musiay nauczy si pozyskiwa tlen bezporednio z powietrza, a nie
filtrujc go z wody. Nie byy to trywialne przeszkody. Z drugiej strony istniaa
potna zachta do opuszczenia wody: robio si niebezpiecznie. Powolne
stapianie si kontynentw w jeden stay ld, Pan-ge, oznaczao, e kurczya si
linia brzegowa i coraz mniejszy by yciodajny obszar przybrzenych wd.
Konkurencja stawaa si coraz silniejsza, a na dodatek pojawiy si nowe,
wszystkoeme, nieubagane typy drapienikw, tak doskonale zaprojektowane
do pocigu i zabijania, e prawie w ogle nic ulegy ewolucyjnym zmianom od
momentu swego powstania: rekiny. Nigdy nie byo bardziej sprzyjajcego
momentu, aby znale alternatywne wobec wody rodowisko dla ycia.
Roliny zaczy kolonizacj ldw okoo 450 milionw lat temu. Z ko*
niecznoci towarzyszyy im malekie roztocza oraz inne organizmy, ktre
rozkadaj i wprowadzaj ponownie do obiegu martw materi organiczn.
Wikszym zwierztom zajo to nieco wicej czasu, lecz okoo 400 milionw lat
temu take i one zaczy wyania si z wody. Ilustracje w popularnonaukowych
pismach przyzwyczaiy nas do postrzegania odwanych pionierw ldowego
bytowania jako pewnego rodzaju ambitnych ryb - czego w rodzaju
wspczesnych poskoczkw muowych, ktre potrafi skaka od kauy do
kauy w okresach suszy - lub nawet w peni uformowanych pazw. W
rzeczywistoci pierwsi widoczni mieszkacy suchego ldu byli prawdopodobnie
bardziej podobni do wspczesnych przedstawicieli kryptozoa - stonoga
murowego, prosionka lub szczypawki (s to le mae istoty, ktre wpadaj w
widoczny popoch, gdy kto odsunie kamie lub pie drzewa, pod ktrym
zazwyczaj bytuj).
Nadeszy dobre czasy dla tych, ktrzy nauczyli si oddycha tlenem.
Poziom tlenu w okresie dewonu i karbonu, gdy naziemne ycie po raz pierwszy
bujnie zakwito, siga 35 procent7 (wobec dzisiejszego poziomu nieco powyej
20 procent), co pozwolio zwierztom osign zadziwiajco due rozmiary w
zadziwiajco krtkim czasie.
Jeeli zastanawiasz si, skd naukowcy mog wiedzie, jaki by poziom
tlenu setki milionw lat temu, to odpowied znajdziesz w mao znanej gazi
nauki, zwanej geochemi izotopow. W morzach karbonu i dewonu bujnie
rozwija si plankton - malekie yjtka, ktre otaczay si rwnie maymi
wapiennymi osonami. Podobnie jak dzisiaj, istoty te budoway swoje muszelki
z oglnie dostpnych materiaw - atmosferycznego tlenu oraz kilku innych
pierwiastkw (gwnie wgla) - tworzc mocne osony z wglanu wapnia. Ta
sama chemiczna reakcja zachodzi w ramach (opisanego uprzednio)
dugofalowego cyklu wglowego - procesu, ktry nie stanowi materiau na
porywajc proz, lecz jest kluczowym elementem tworzenia zamieszkiwalnej
planety.
Wszystkie te malekie organizmy w kocu gin i opadaj na dno morza,
gdzie stopniowo zostaj skompresowane i zamieniaj si w wapienie. Oprcz
wgla i wapnia, plankton zabiera ze sob do grobu take dwa izotopy tlenu - tlen
0-16 oraz tlen 0-18 (jeeli zapomniae ju, co to jest izotop, to nic nic szkodzi,
ale dla porzdku przypomn, e jest to atom z nietypow liczb neutronw*).
Poszczeglne izotopy odkadaj si w rnych proporcjach w zalenoci od
stenia tlenu oraz dwutlenku wgla w atmosferze1. W tym miejscu wkraczaj
geochcmicy, ktrzy porwnuj tempo odkadania si izotopw w muszlach
dawnego planktonu, dziki czemu potrafi odtworzy warunki panujce wtedy
na wiecie - poziom tlenu, temperatury powietrza i wody, zasig i okresy
trwania zlodowace, a take wiele innych rzeczy. Porwnujc swoje odczyty
izotopowe z innymi danymi wykopaliskowymi, takimi jak na przykad poziom
pykw, naukowcy potrafi wiernie odtworzy cae krajobrazy, ktrych nie
widziao adne ludzkie oko.
Poziom tlenu wzrs tak znacznie we wczesnym okresie naziemnego
ycia, poniewa wikszo ldu bya zdominowana przez gigantyczne,
drzewiaste paprocie oraz rozlege bagna, ktrych botnista natura zakcia
normalny proces obiegu wgla. Zamiast ulega cakowitemu rozpadowi,
opadajce licie paproci oraz pozostaa martwa materia wegetatywna
gromadziy si w bogatych, wilgotnych warstwach, ktre zostay ostatecznie
cinite w ogromne pokady wgla, podtrzymujce znaczn cz naszej
dzisiejszej gospodarki.
Wysoki poziom tlenu sprzyja powikszaniu si rozmiarw ciaa.
Najstarszy dowd istnienia ldowego zwierzcia zosta odkryty w postaci ladu
pozostawionego 350 milionw lat temu na pewnej skale w Szkocji przez
przypominajce stonog stworzenie o dugoci okoo metra. Zanim jego era
dobiega koca, niektre stonogi byy ju dwa razy dusze.
W obliczu drapienikw o takich rozmiarach nie ma nic dziwnego w tym,
e wrd wczesnych owadw rozpowszechnia si ewolucyjna
* Dla porzdku warto doda, te atom z typow liczb neutronw take
jest jednym z izotopw (przyp. tum.). sztuczka, ktra pozwolia im trzyma si
w bezpiecznej odlegoci od niebezpieczestw: nauczyy si lata. Niektre tak
doskonale opanoway t now technik lokomocji, e od tego czasu waciwie
jej nie zmieniaj wczesne waki, podobnie zreszt jak dzisiejsze, latay z
prdkociami przewyszajcymi 50 kilometrw na godzin, potrafiy si w
jednej chwili zatrzyma, zawisn w powietrzu, lecie wstecz, a take unie
znacznie wicej (w proporcji do wasnej wagi) ni jakiekolwiek latajce
urzdzenie zbudowane przez czowieka. Siy Powietrzne Stanw
Zjednoczonych w odruchu desperacji testoway je w tunelach powietrznych,
eby si przekona, jak one to robi9 - napisa pewien komentator. Owady
take wykorzystay bogate w tlen powietrze. Waki w karboskich lasach miay
rozmiary dzisiejszych krukw10. Drzewa i inne roliny rwnie byy ponad
miar wyronite. Skrzypy i paprocie osigay 15 metrw, widaki - 40 metrw.
Pierwsze naziemne krgowce - czyli pierwsze zwierzta ldowe, od
ktrych wywodzi si nasz gatunek - stanowi pewnego rodzaju zagadk.
Czciowo z braku odpowiednich danych wykopaliskowych, lecz w pewnej
mierze take przez idiosynkrazje pewnego Szweda, Erika Jarvika, ktrego
dziwaczne interpretacje oraz konspiracyjne maniery spowodoway opnienie
postpu w tej kwestii o ponad p wieku. Jarvik by czonkiem wyprawy
skandynawskich naukowcw, ktrzy w latach trzydziestych i czterdziestych
prowadzili poszukiwania wykopalisk na Grenlandii. W szczeglnoci
poszukiwali skamieniaych ryb tego typu, ktry prawdopodobnie by przodkiem
ludzi oraz wszystkich innych czworononych istot, zwanych cznie
czworonogami (Tetrapoda).
Wikszo zwierzt stanowi czworonogi, a wszystkie yjce czworonogi
maj jedn wspln cech: na kadej z czterech koczyn znajduje si
maksymalnie pi palcw. Dinozaury, wieloryby, ptaki, ludzie, a nawet ryby s
czworonogami, co wyranie sugeruje, e pochodz od jednego wsplnego
przodka. Klucz do odnalezienia tego przodka powinien pochodzi z okresu
dewonu, okoo 400 milionw lat temu. Wczeniej adna ywa istota nie
chodzia po ldzie. Pniej robio to wiele zwierzt. Szczliwym trafem
skandynawski zesp znalaz tak wanie istot, dugie na metr zwierz zwane
Ichlhyostega11. Jego analiz zaj si Jarvik, ktry zacz badania w 1948 roku i
zajmowa si tym przez kolejne 48 lat, nie dopuszczajc nikogo do swego
czworonoga. Paleontolodzy musieli zadowoli si dwoma krtkimi artykuami,
w ktrych Jarvik wspomnia, e osobniki z gatunku Ichlhyostega miay pi
palcw na kadej z koczyn, co stanowio istotn wskazwk dotyczc kwestii
naszego pochodzenia.
Jarvik zmar w 1998 roku. Po jego mierci inni paleontolodzy mogli
wreszcie zbada okaz Ichlhyostega, dziki czemu odkiyli, e Jarvik nie doliczy
si wszystkich palcw - na kadej koczynie byo ich osiem - i nie zauway, e
istota owa w adnym razie nie moga chodzi. Jej koczyny miay tak
struktur, e zaamayby si pod jej wasnym ciarem. Nie trzeba wspomina,
e odkrycia te nie przyczyniy si do pogbienia naszego zrozumienia
pierwszych zwierzt ldowych. Dzisiaj znamy tylko trzy wczesne czworonogi, z
ktrych aden nie ma piciu palcw. Krtko mwic, nie wiemy zbyt wiele na
temat naszego pochodzenia.
Jakiekolwiek ono byo, osignlimy w kocu nasz obecny status, co
zreszt nie byo wcale takie proste. ycie na ldzie skadao si z czterech
megadynastii, jak czasem si je okrela. Pierwsza skadaa si z prymitywnych,
powolnych, lecz niekiedy cakiem masywnych pazw i gadw. Najlepiej
znanym przedstawicielem tej dynastii by dimetrodon, znany z agla na
grzbiecie, czsto mylnie zaliczany do dinozaurw (cznie z opisem rysunku w
ksice Comet Carla Sagana). Dimetrodon by synap-sydem, podobnie jak nasi
wczeni przodkowie. Synapsydy stanowiy jednz czterech gwnych gazi
wczesnych gadw, pozostae to anapsy-dy, euriapsydy oraz diapsydy. Nazwy
odnosz si po prostu do liczby i pooenia maych otworw po jednej stronie
czaszki ich przedstawicieli12. Synapsydy miay jeden otwr w dolnej czci
skroni; euriapsydy take miay jeden otwr, lecz wyej; diapsydy miay dwa
otwory.
 W miar upywu czasu w ramach tych gwnych gazi nastpoway
dalsze podziay. Niektre z linii genealogicznych prosperoway i rozwijay si
dalej, inne zanikay. Anapsydy day pocztek wiom, ktre przez pewien czas
aspiroway do statusu najbardziej zaawansowanych i niebezpiecznych zwierzt
na caej planecie, lecz ewolucyjna odmiana losu odebraa im dominujc rol i
skierowaa je na drog dugowiecznoci. Synapsydy podzieliy si na cztery
strumienie, z ktrych tylko jeden przetrwa poza perm, z poytkiem dla nas,
poniewa przeksztaci si w rodzin protossakw zwanych terapsydami.
Utworzyy one megadynasti numer dwa.
Niefortunne dla terapsydw koleje ewolucji sprawiy, e diapsydy - ich
kuzyni - rwnie pomylnie ewoluoway, przeksztacajc si w kocu w
dinozaury (midzy innymi), ktre stopniowo zdobyy przewag. Niezdolne do
stawienia czoa tym agresywnym istotom terapsydy w zasadzie znikny.
Niewielka ich liczba przeksztacia si w mae, futrzane, ukryte w norach istoty,
ktre czekay na swoj kolej jako mae ssaki. Najwiksze z nich nie
przekraczay rozmiarw domowego kota, lecz znaczna cz bya nie wiksza
od myszy. Ostatecznie okazao si to dla nich zbawienne, ale musiay czeka
prawie 150 milionw lat, zanim dobiega koca era megadynastii numer trzy,
dinozaurw, oddajc pole megadynastii numer cztery i naszej epoce ssakw.
Wszystkie te potne transformacje, jak rwnie wiele mniejszych,
zaleay od paradoksalnie istotnego motoru postpu: wymierania. To
zadziwiajcy fakt, lecz mier gatunku na Ziemi jest, w jak najbardziej
dosownym sensie, sposobem na przeduenie ycia. Nikt nie wie, ile gatunkw
organizmw istniao, odkd powstao ycie na naszej planecie. Najczciej
przytaczan liczb jest 30 miliardw, lecz mwi si nawet o 4 bilionach 13.
Jakkolwiek dua jest prawdziwa liczba, 99,99 procent wszystkich gatunkw ju
nie istnieje. W pierwszym przyblieniu mona powiedzie, e wszystkie
gatunki na Ziemi wymary14, jak lubi powtarza David Raup z University of
Chicago. redni czas ycia gatunku zaawansowanych, zoonych organizmw
wynosi zaledwie okoo 4 milionw lat15, mniej wicej tyle, ile obecnie liczy nasz
wasny gatunek.
Wymieranie stanowi oczywicie z wiadomo dla ofiar, lecz jest
poyteczne dla dynamicznej planety. Alternatyw wymierania jest stagnacja 16 -
mwi an Tattersall z American Museum of Natural History - a stagnacja rzadko
stanowi poyteczny stan w jakimkolwiek rodowisku, (powinienem zapewne
doda, e mwimy tu o wymieraniu jako naturalnym, dugotrwaym procesie;
wymieranie spowodowane przez ludzk nieostrono to zupenie inna sprawa).
Kryzysom w historii Ziemi nieodmiennie towarzysz spektakularne kroki
do przodu17. Po upadku fauny z Ediacaran Hills nastpi kreatywny wybuch
okresu kambru. Wymieranie ordowickie 440 milionw lat temu oczycio
oceany z nieruchomych organizmw filtrujcych i stworzyo warunki, ktre
faworyzoway szybko pywajce ryby oraz gigantyczne morskie gady. Te z
kolei znalazy si w idealnej pozycji, aby wysa kolonistw na suchy ld, gdy
ponowne wymieranie pod koniec dewonu znw dao yciu potnego kopa.
Wiele takich raptownych zdarze punktuje ca histori ycia w nieregularnych
odstpach czasu. Gdyby niektre z tych zdarze nie zaszy lub nie zaszy wtedy,
gdy zaszy, niemal na pewno nie byoby nas tutaj.
Ziemia dowiadczya piciu gwnych epizodw wymierania - w
ordowiku, dewonie, permie, triasie i kredzie, w tej kolejnoci - oraz wielu
mniejszych. Wymierania w ordowiku (440 milionw lat temu) i dewonie (365
milionw) stary z powierzchni planety okoo 80 do 85 procent gatunkw. W
triasie (210 milionw lat temu) oraz kredzie (65 milionw) znikno 70-75
procent gatunkw. Najwiksz jednak katastrof byo wymieranie permskie
(okoo 245 milionw lat temu), ktre podnioso kurtyn przed dug er
dinozaurw. Co najmniej 95 procent zwierzt znanych z danych
wykopaliskowych znikno bezpowrotnie18. By to jedyny przypadek masowego
wymierania owadw - nawet one straciy jedn trzeci gatunkw19. Nigdy nie
bylimy bliej cakowitego unicestwienia.
 Byo to naprawd masowe wymieranie, rze na skal nigdy wczeniej
nie spotkan na Ziemi20, mwi Richard Fortey. Epizod w permie by
szczeglnie dotkliwy dla istot yjcych w morzu. Trylobity znikny w caoci.
Miczaki i szkarupnie wyginy prawie co do jednego. Niemal wszystkie
organizmy morskie zostay zdziesitkowane. Liczc cznie istoty morskie i
ldowe, szacuje si, e Ziemia stracia 52 procent wszystkich swoich rodzin -
jest to kategoria taksonomiczna powyej rodzaju i poniej rzdu na wielkiej
drabinie ycia (temat nastpnego rozdziau) - i by moe nawet do 96 procent
wszystkich gatunkw. Upyno bardzo duo czasu - - a 80 milionw lat
wedug jednego z oszacowa - zanim cakowita liczba gatunkw powrcia do
poprzedniego poziomu.
Naley pamita o dwch rzeczach. Po pierwsze, s to tylko wyniki mniej
lub bardziej trafnego zgadywania. Szacuje si, e liczba gatunkw yjcych pod
koniec permu sigaa od 45 000 a do 240 00021. Skoro nie wiemy, ile gatunkw
pozostao, nie potrafimy take zbyt dokadnie oszacowa, jaka cz zgina. Co
wicej, mwimy tu o wymieraniu caych gatunkw, a nie pojedynczych
osobnikw. Wzgldna liczba indywidualnych ofiar moga by znacznie wysza -
| nierzadko ginli niemale wszyscy przedstawiciele gatunku, a te gatunki, ktre
przetrway do nastpnej fazy na loterii ycia, prawdopodobnie zawdziczaj
swoje ismienie kilku miertelnie wystraszonym, osabionym niedobitkom22.
Oprcz gwnych epizodw wymierania byo jeszcze wiele mniejszych,
mniej znanych i o mniej dotkliwych skutkach - na granicy mioce-nu i pliocenu,
franu i famenu, pod koniec plejstocenu, oraz jaki tuzin innych - ktre nie byy
tak niszczce dla caych gatunkw, lecz czsto doprowadzay do zaniku
okrelonych populacji. Zwierzta trawoerne, cznie z koniowatymi, zostay
niemal cakowicie zmiecione okoo 5 milionw lat temu 23. Z koniowatych ocala
jeden gatunek, ktry pojawia si w danych wykopaliskowych tak sporadycznie,
e prawdopodobnie take otar si o granic unicestwienia. Trudno sobie
wyobrazi histori naszej cywilizacji bez koni i zwierzt trawoemych.
 Niemal we wszystkich przypadkach wymierania, zarwno gwnych, jak i
mniejszych, zaskakujco niewiele wiemy o ich przyczynach. Nawet po
odrzuceniu bardziej ekstrawaganckich hipotez mamy wicej teorii
wyjaniajcych wymieranie ni samych epizodw tego zjawiska. Jako
przyczyny lub ewentualnie jako istotne czynniki proponowano co najmniej dwa
tuziny potencjalnych winowajcw, midzy innymi globalne ocieplenie, globalne
ochodzenie, zmiany poziomu mrz, spadek poziomu tlenu w morzach
(zjawisko zwane anoksj), epidemie, gigantyczne wycieki gazw z dna mrz,
upadki meteorytw i komet, potne huragany zwane hiperhuraganami,
wybuchy wulkanw oraz katastrofalne wybuchy soneczne24.
Te ostatnie stanowi szczeglnie intrygujc ewentualno. Nikt nie wie,
jak due mog by soneczne wybuchy, poniewa obserwujemy je dopiero od
pocztku ery podboju kosmosu. Soce jest potnym rdem energii i sztormy
na jego powierzchni s rwnie spektakularne. Przecitny wybuch soneczny,
ktrego z Ziemi nawet nie zauwaymy, uwalnia energi odpowiadajc
miliardowi bomb wodorowych, wyrzucajc w przestrze 100 miliardw ton
czstek o morderczo wysokich energiach. Ziemska magnetosfera i atmosfera
odrzucaj je z powrotem w przestrze lub kieruj w stron biegunw (gdzie
wywouj one pikne zjawisko zrz polarnych). Naukowcy sdz jednak, e
wyjtkowo silny wybuch - okoo stu razy silniejszy od przecitnego - mgby
pokona nasze magnetycz-no-atmosferyczne linie obronne. Byby to prawdziwie
spektakularny pokaz wietlny, lecz niemal na pewno zabiby wikszo istot,
ktre znalazyby si w jego zasigu. Co wicej - i jest to do niepokojca
wiadomo - zdaniem Brucea Tsurutaniego z nalecego do NASA Jet
Propulsion Laboratory, nie zostawiby adnego ladu w historii.
W rezultacie, jak uj to jeden z badaczy, zostaj nam tony domysw i
bardzo mao dowodw25. Globalne ochodzenie jest zwykle kojarzone
przynajmniej z trzema gwnymi epizodami wymierania - w ordowiku, dewonie
i permie - lecz poza tym niewiele jest oglnie przyjtych teorii, a na dodatek nie
wiemy, czy poszczeglne epizody miay szybki czy powolny przebieg.
Naukowcy nie mog midzy innymi ustali, czy wymieranie dewoskie - ktre
utorowao krgowcom drog na ld - zaszo w okresie milionw lat, tysicy lat
czy zdarzyo si w cigu jednego popoudnia.
Sformuowanie przekonujcych wyjanie jest trudne midzy innymi
dlatego, e eksterminacja ycia na znaczn skal jest niezwykle trudna. Jak
wida choby na przykadzie impaktu w Manson, nawet po tak potnym
uderzeniu ycie potrafi si w peni - aczkolwiek zapewne nieco chwiejnie -
odrodzi. Skoro Ziemia zniosa tysice takich uderze, to dlaczego im-pakt KT
sprzed 65 milionw lat, ktry wykoczy dinozaury, by tak wyjtkowo
niszczcy? No c, przede wszystkim by naprawd potny - uderzy z si 100
milionw megaton TNT. Nieatwo wyobrazi sobie co takiego, wic - jak
sugeruje James Lawrence Powell - gdyby zdetonowa tak liczb bomb o mocy
porwnywalnej z bomb zrzucon na Hiroszim, ile obecnie na Ziemi yje istot
ludzkich, impakt KT byby jeszcze o okoo miliard bomb silniejszy 26. Jednak
nawet to mogoby nie wystarczy do starcia 70 procent ycia z powierzchni
Ziemi, wliczajc dinozaury.
Meteoryt KT mia jeszcze t dodatkow przewag - oczywicie z punktu
widzenia skutecznoci w unicestwianiu ywych istot - e wyldowa w pytkim
morzu, o gbokoci zaledwie dziesiciu metrw, prawdopodobnie pod
odpowiednim ktem, w epoce gdy poziom tlenu by o 10 procent wyszy ni
obecnie, co oznacza, e wiat by znacznie bardziej podamy na wybuchowe
spalanie. Co wicej, dno morza, w ktre trafi, byo bogate w zwizki siarki. W
rezultacie uderzenie meteorytu zamienio obszar o rozmiarach Belgii w
rezerwuar aerozoli kwasu siarkowego. Przez wiele miesicy Ziemia bya
wystawiona na kwane deszcze o takim steniu, e paliy skr27.
W pewnym sensie zamiast pyta: Co zmioto 70 procent gatunkw, ktre
istniay wwczas na Ziemi? naleaoby rozway: W jaki sposb pozostae 30
procent zdoao przetrwa?. Dlaczego uderzenie byo tak wszechstronnie i
nieuchronnie niszczce dla dinozaurw, skoro inne gady, na przykad we i
krokodyle, przetrway nietknite? O ile nam wiadomo, aden gatunek ropuch,
traszek, salamander ani innych pazw Ameryki nie wymar. W jaki sposb te
delikatne istoty zdoay znie bez szwanku katastrof o tak nieporwnywalnej
skali?28, pyta Tim Flannery w swojej fascynujcej prehistorii Ameryki, Eternal
Frontier.
Z bardzo podobnym zjawiskiem mamy do czynienia w morzach 29;
Znikny wszystkie amonity, lecz przetrway blisko z nimi spokrewnione
odziki, ktre prowadziy podobny styl ycia. Wrd planktonu niektre gatunki
zostay niemale zmiecione - znikno na przykad 92 procent otwornic -
natomiast inne organizmy, jak okrzemki, yjce w tym samym rodowisku i
majce podobny plan budowy, wyszy z tego niemal bez szwanku.
Takie sprzecznoci s trudne do wyjanienia. Jak zauway Richard
Fortey: Nazwanie ich szczliwcami i poprzestanie na takim wyjanieniu nie
wydaje si wystarczajce30. Jeeli po uderzeniu nastpiy dugie miesice
ciemnoci z atmosfer wypenion dawicym dymem, co wydaje si cakiem
prawdopodobne, to trudno wyjani, w jaki sposb przetrway liczne gatunki
owadw. Niektre owady, na przykad uki, mogy przey, ywic si tym, co
znalazy na ziemi, midzy innymi drewnem - pi-sze Fortey. - Ale co z tymi
maymi pszczoami, ktre nawiguj wedug Soca i ywi si pykami?
Nieatwo wytumaczy ich przetrwanie.
Najtrudniej wyjani problem raf koralowych. Ich przetrwanie zaley od
alg. Algi potrzebuj wiata sonecznego. Jedne i drugie wymagaj staej, nie za
niskiej temperatury. W ostatnich latach w rodkach masowego przekazu sporo
uwagi powicono rafom koralowym, ktre ginna skutek zmian temperatury
morza nawet o jeden stopie. Jeeli s tak wraliwe na mae zmiany, to w jaki
sposb przetrway dug zim, ktra nastpia po uderzeniu meteoru?
Istnieje take wiele regionalnych rnic, ktre rwnie trudno
wytumaczy. Wydaje si, e wymieranie zaszo na znacznie mniejsz skal na
pkuli poudniowej w porwnaniu z pnocn. W szczeglnoci Nowa Zelandia
wysza z tego prawie nietknita, mimo e jest waciwie pozbawiona zwierzt
yjcych w norach. Nawet wegetacja Nowej Zelandii zostaa w wikszej czci
oszczdzona, chocia skala poarw na innych obszarach zdaje si sugerowa,
e dewastacja rolin miaa globalny zasig. Krtko mwic, nie wiemy bardzo
wielu rzeczy.
Niektre zwierzta wrcz skorzystay, midzy innymi - ponownie, i raz
jeszcze do nieoczekiwanie - wie. Jak pisze Flannery, okres bezporednio po
zagadzie dinozaurw mgby zosta nazwany er wi31. W Ameryce
Pnocnej przetrwao szesnacie gatunkw, a trzy kolejne pojawiy si wkrtce
potem..
Bez wtpienia atwiej byo przeczeka cikie czasy w wodzie ni na
ldzie. Impakt KT zmit prawie 90 procent gatunkw yjcych na ldzie, lecz
tylko 10 procent wodnych. Woda niewtpliwie stanowia oson przed
bezporednimi skutkami uderzenia - wysok temperatur i ogniem - lecz
niewtpliwie zapewniaa take lepsze warunki w trudnym okresie, ktry nastpi
pniej. Wszystkie ldowe zwierzta, ktre przetrway, miay zwyczaj
wycofywania si w bezpieczniejsze miejsce w obliczu zagroenia - do wody lub
pod ziemi. W obu przypadkach dawao im to powan oson przed
niszczycielskimi siami natury wyzwolonymi przez upadek meteorytu.
Zwierzta ywice si padlin rwnie miay przed sob okres prosperity.
Jaszczurki byy - i nadal s - waciwie niewraliwe na bakterie yjce w
rozkadajcej si padlinie, ktra nierzadko stanowi dla nich atrakcj. Pokosie
impaktu KT niewtpliwie byo rajem dla padlinoercw.
Do czsto powtarzane jest bdne stwierdzenie, e tylko mae zwierzta
przetrway przeom KT. W rzeczywistoci przeyy take krokodyle, ktre byy
wrcz kolosalne - trzy razy wiksze ni obecnie. Lecz oglnie prawd jest, e
wikszo ocalaych stworze stanowiy istoty mae i pochliwe. W ogarnitym
ciemnoci, niebezpiecznym wiecie znacznie atwiej byo przetrwa, jeeli byo
si maym, ciepokrwistym, nocnym, elastycznym pod wzgldem diety i z
natury ostronym zwierzciem - dokadnie takie cechy wyrniay naszych
ssaczych przodkw. Gdyby ich ewolucja dosza do bardziej zaawansowanego
stadium, prawdopodobnie zostayby unicestwione. W rzeczywistoci w wyniku
impaktu KT znalazy si w wiecie, do ktrego byy lepiej przystosowane ni
wikszo konkurencji.
Ssaki nie ruszyy jednak natychmiast, aby wypeni wszystkie nisze.
Ewolucja zapewne nie znosi prni - napisa paleobiolog Steven M. Stanley -
lecz czsto potrzebuje duo czasu, aby j zapeni 32. By moe nawet przez 10
milionw lat ssaki ewoluoway ostronie i pozostaway mae 33. W pocztkach
trzeciorzdu wystarczyo mie rozmiary rysia, aby by krlem zwierzt.
Gdy jednak w kocu ruszyy z miejsca, rozrosy si do ogromnych,
niekiedy a groteskowych rozmiarw. Przez pewien czas winki morskie miay
rozmiary nosorocw, a nosoroce - dwupitrowych domw 34. Gdziekolwiek
istniaa luka w acuchu pokarmowym, zapeniay j (nierzadko dosownie)
ssaki. Wczesne gatunki z rodziny szopw, migrujce do Ameryki Poudniowej,
odkryy luk i rozrosy si do rozmiarw niedwiedzia, take pod wzgldem
temperamentu. Ptaki rwnie prosperoway niezwykle pomylnie. Przez miliony
lat gigantyczny, misoerny nielot, zwany Titanis, by prawdopodobnie
najgroniejsz istot Ameryki Pnocnej15. By to niewtpliwie najstraszliwszy
ptak w historii Ziemi. Mia trzy metry wysokoci, way 350 kilogramw i
posiada dzib, ktrym mg urwa eb kadej istocie, jaka stana mu na
drodze. Jego rodzina przeya w tej potnej formie 50 milionw lat, a my nie
mielimy pojcia o jego istnieniu a do 1963 roku, gdy na Florydzie odkryty
zosta jego szkielet.
Z powyszym odkryciem wie si kolejny powd naszej niepewnoci co
do wymiera, mianowicie ubstwo danych wykopaliskowych. Wspomniaem
ju o niezwykle nikych szansach oraz potnych przeszkodach, jakie dowolna
istota musi pokona, aby po mierci sta si skamielin lecz fakty s jeszcze
mniej sprzyjajce, ni mona by si spodziewa. Wemy pod uwag dinozaury.
Muzea stwarzaj pozory, jakobymy dysponowali obfitymi zasobami skamielin
dinozaurw, lecz w rzeczywistoci wikszo dinozaurw na wystawach
muzealnych to tylko modele. Gigantyczny diplodok, ktry dominuje nad holem
wejciowym Natural History Museum w Londynie i ktry nieodmiennie
wprawia w zachwyt cae pokolenia odwiedzajcych r - tjest wykonany z gipsu.
Zosta zbudowany w 1903 roku w Pittsburghu i podarowany muzeum przez
Andrew Carnegiego36. Hol wejciowy w American Museum of Natural History
w Nowym Jorku take opanoway dinozaury: szkielet samicy barozaura,
bronicej swoje mode przed kami atakujcego alozaura. Ta imponujca
inscenizacja - barozaur mierzy chyba okoo dziewiciu metrw - jest take
cakowicie sztuczna. Kada spord kilkuset koci stanowi odlew. Niemal w
kadym duym muzeum historii naturalnej - w Paryu, Wiedniu, Frankfurcie,
Buenos Aires, Meksyku - powita ci cakowicie sztuczny model, nie
zawierajcy ani jednej autentycznej koci.
Prawd jest, e nasza wiedza o dinozaurach jest do skromna. Spord
wszystkich przedstawicieli ery dinozaurw zidentyfikowalimy mniej ni 1000
gatunkw (prawie poow z nich reprezentuj pojedyncze egzemplarze), co
stanowi okoo jednej czwartej liczby gatunkw obecnie yjcych ssakw. Biorc
pod uwag, e dinozaury krloway na Ziemi mniej wicej trzy razy duej ni
ssaki, musimy uzna, e albo dinozaury byy zadziwiajco sabo produktywne
gatunkowo, albo my jestemy mao produktywni w poszukiwaniach ich
szcztkw.
Cae miliony lat ery dinozaurw to biae plamy - nie mamy ani jednego
wykopaliskowego ladu ich istnienia. Nawet z pnej kredy - najintensywniej
studiowanego okresu prehistorycznego, gwnie dziki naszemu dugotrwaemu
zainteresowaniu dinozaurami oraz ich losem - okoo trzech czwartych gatunkw
zapewne nadal czeka na odkrycie. Ziemi mogy zamieszkiwa zwierzta
wiksze od diplodoka lub groniejsze od tyranozaura, a my nic o nich nie wiemy
i by moe nigdy si nie dowiemy. Jeszcze do niedawna caa nasza wiedza o
dinozaurach z tego okresu pochodzia od okoo 300 egzemplarzy
reprezentujcych zaledwie szesnacie gatunkw37. Ubstwo danych
wykopaliskowych doprowadzio do powszechnego przekonania, e w momencie
impaktu KT dinozaury byy ju i tak na wymarciu.
Pod koniec lat osiemdziesitych paleontolog z Milwaukee Public
Museum, Peter Sheehan, przeprowadzi pewien eksperyment. Z pomoc 200
ochotnikw przebada szczegowo okrelony fragment synnego stanowiska
wykopaliskowego Heli Creek Formation w stanie Montana. Przesiewajc
starannie kad pid ziemi, ochotnicy zebrali wszystkie zby, krgi i piszczele
- wszystko, co przeoczyli ich poprzednicy - z tego bd co bd dokadnie
przeszukanego obszaru. Praca trwaa trzy lata, a gdy zostaa zakoczona,
okazao si, e w jej wyniku globalna liczba skamielin z pnej kredy ulega
potrojeniu. Przy okazji udowodniono, e dinozaury wystpoway jednakowo
liczne a do momentu, gdy nastpi impakt KT. Nie ma powodw do
przypuszcze, e dinozaury stopniowo wymieray w cigu ostatnich 3 milionw
lat kredy38, stwierdzi Sheehan.
Jestemy tak przywizani do przekonania o naszym nieuniknionym
przeznaczeniu do roli dominujcego gatunku, e trudno nam si pogodzi z
faktem, i jestemy tu tylko dziki pozaziemskim pociskom oraz innym
przypadkowym zbiegom okolicznoci, ktre zdarzyy si we waciwych
momentach i w sprzyjajcych okolicznociach. Wraz z wszystkimi innymi
ywymi istotami zawdziczamy swe istnienie serii przypadkw, dziki ktrym
przez ostatnie 4 miliardy lat nasi przodkowie zawsze zdoali we waciwym
momencie przelizgn si przez zamykajce si drzwi. Stephen Jay Gould
wyrazi to zwile w synnym zdaniu: Ludzie istniej tu dzisiaj dlatego, e
nasza linia nigdy nie ulega zaamaniu - w adnym z miliarda punktw, ktre
mogy wymaza nas z historii39.
Zaczlimy ten rozdzia od trzech stwierdze: ycie chce by; ycie na
og nie ma wielkich wymaga; od czasu do czasu ycie wymiera. Moemy
jeszcze doda czwarte: ycie trwa. I bardzo czsto, jak zobaczymy, robi to w
zdumiewajcym stylu.
 Rozdzia 23

BOGACTWO BYCIA

Tu i wdzie w Natural History Museum w Londynie -^ w sabo owietlonym

zauku korytarza, midzy szklanymi gablotami z mineraami, strusimi jajami lub
innymi owocami wytonej pracy bezimiennych poszukiwaczy i entuzjastw
geologii - mona napotka tajemne wejcie. Tajemne raczej nie w dosownym
sensie, lecz dlatego, e nie ma w nim niczego, co mogoby przycign uwag
zwiedzajcych. Od czasu do czasu mona zobaczy jakiego roztargnionego
osobnika z rozwichrzon fiyzur, wedle powszechnego stereotypu
charakteryzujc naukowca, jak wyania si z owych drzwi, aby niebawem
znikn w nastpnych, lecz jest to raczej rzadkie zjawisko. Drzwi najczciej
pozostaj zamknite, nie zdradzajc, e za nimi ukrywa si drugie, rwnolege
muzeum historii naturalnej, tak samo rozlege i pod wieloma wzgldami rwnie,
a moe bardziej cudowne ni to, ktre publiczno zna i podziwia.
Natural History Museum posiada okoo 70 milionw okazw z kadej
dziedziny ycia i kadego zaktka planety, a kolejne 100 000 przybywa co roku,
lecz tylko w tej ukrytej przed publicznoci czci mona naprawd si
przekona, jakie skarby przechowuje. W szafach, gablotach i dugich
pomieszczeniach cakowicie zapenionych pkami znajduj si dziesitki
tysicy zakonserwowanych zwierzt, miliony przyszpilonych owadw, szuflady
pene miczakw, koci dinozaurw, czaszek wczesnych ludzi, niezliczone
zielniki sprasowanych rolin. Przebywanie wrd tych eksponatw ma w sobie
co z wdrwki wewntrz mzgu Darwina. Pomieszczenie spirytusowe
zawiera 15 mil pek, szczelnie zapenionych soikami ze zwierztami
zakonserwowanymi w spirytusie metylowanym1.
S tu egzemplarze, ktre zebra Joseph Banks w Australii, Alexander von
Humboldt w Amazonii, Darwin w czasie podry na Beagle, oraz wiele
innych - albo bardzo rzadkich, albo historycznie bardzo wanych, albo
przechowywanych z obu powyszych powodw. Wielu ludzi chciaoby cho
dotkn tych eksponatw. Niektrym to si nawet udao. W 1954 roku Richard
Meinertzhagen, zapalony zbieracz, autor ksiki Birds of Arabia oraz wielu
innych publikacji naukowych, podarowa muzeum swoj wyjtkow kolekcj
ornitologiczn. Meinertzhagen przez wiele lat regularnie, prawie codziennie
odwiedza muzeum, sporzdzajc notatki do swych ksiek i monografii. Gdy
skrzynie nadeszy, pracownicy muzeum niezwocznie zajrzeli do rodka i ku
swemu - ogldnie rzecz ujmujc zaskoczeniu odkryli, e na znacznej czci
egzemplarzy znajdoway si muzealne etykiety. Okazao si, e Mr
Meinertzhagen przez cae lata eksploatowa zasoby muzeum w jak najbardziej
dosownym sensie. Przy okazji wyjani si jego zwyczaj noszenia obszernego
paszcza nawet w pogodne dni.
Kilka lat pniej uroczy bywalec oddziau miczakw - dystyngowany
dentelmen wedug okrelenia samych pracownikw muzeum - zosta
przyapany na ukrywaniu cennych morskich muszli w wydronej ramie swego
wzka inwalidzkiego.
Nie sdz, aby mona tu znale jakkolwiek rzecz, na ktr nie byoby
amatora, powiedzia zamylony Richard Fortey, gdy oprowadza mnie po
czarodziejskim wiecie tworzcym zaplecze muzeum. Wdrowalimy po
labiryncie pomieszcze, w ktrych ludzie przy duych stoach badali stawonogi,
licie paproci i poke koci. Wszdzie panowaa aura spokojnej dokadnoci,
emanujca z ludzi zaangaowanych w gigantyczne przedsiwzicie, ktre moe
nigdy si nie skoczy i ktre nie moe by realizowane w popiechu. W 1967
roku muzeum opublikowao raport z ekspedycji Johna Murraya dotyczcej
badania Oceanu Indyjskiego, ktra zakoczya si czterdzieci cztery lata
wczeniej2. To jest wiat, w ktrym wszystko porusza si zgodnie ze swoim
wasnym rytmem, cznie z malek wind w ktrej Fortey uci sobie
pogawdk z jednym ze starszych kolegw, podczas gdy winda niosa nas do
gry mniej wicej w takim tempie, w jakim odkadaj si warstwy osadw na
dnie morza.
Gdy zostalimy sami, Fortey powiedzia mi, e ten sympatyczny facet, o
nazwisku Norman, spdzi czterdzieci dwa lata, studiujc jeden gatunek rolin,
tak zwane ziele w. Jana*. W 1989 roku przeszed na emerytur, lecz nadal
przychodzi co tydzie.
Jak mona spdzi czterdzieci dwa lata nad jednym gatunkiem
roliny?, zapytaem.
| Dziurawiec zwyczajny (przyp. tum.).
HHH
To rzeczywicie zadziwiajce - zgodzi si Fortey. Zastanawia si przez
chwil. - Zapewne jest bardzo dokadny. Drzwi windy otworzyy si,
odkrywajc zamurowane cegami przejcie. Fortey robi wraenie
zaskoczonego. To bardzo dziwne - powiedzia. - Tu zwykle bya Botanika.
Nacisn guzik innego pitra. Dotarlimy do Botaniki dusz drog, pokonujc
tylne schody oraz dyskretnie przemykajc przez inne oddziay, starajc si nie
zakci pracy naukowcom badajcym obiekty, ktre niegdy byy ywymi
istotami. W ten sposb zostaem przedstawiony Lenowi Ellisowi, dziki
ktremu poznaem wiat mszakw - nam, zwykym miertelnikom, lepiej
znanym jako mchy.
Gdy Emerson zauway, e mchy wol pnocn stron pni drzew
(Lene mchy na drzewach, gdzie nia Gwiazda Polarna ciemn noc*), mia
na myli porosty. W dziewitnastym wieku nie rozrniano mchw i porostw.
Mchy nie s tak wybredne co do miejsca, w ktrym rosn wic raczej nie
nadajsi na naturalny kompas. Waciwie nie nadajsi do niczego. Niewiele
grup rolin ma tak nieliczne zastosowania, zarwno komercyjne, jak i
praktyczne, jak mchy, napisa Henry S. Conard, z lekk nutk smutku, w
ksice How to Know the Mosses and Liverworts, wydanej w 1956 roku i nadal
obecnej na pkach bibliotek jako niemal jedyne wydawnictwo, w ktrym
podjto prb spopularyzowania tego tematu3.
Mchy s wszelako bardzo podne. Nawet pomijajc porosty, mszaki
stanowi bogate krlestwo, liczce ponad 10 000 gatunkw podzielonych na
okoo 700 rodzajw. Obszerna i okazaa pozycja Moss Flora ofBritain and
Ireland A.J.E. Smitha liczy 700 stron, a Brytania i Irlandia nie nale do
wyjtkowo omszonych krain. Najwiksz rnorodno znajdziesz w
tropikach4, powiedzia mi Len Ellis, spokojny, oszczdny w ruchach kustosz
mszakw, pracownik muzeum od dwudziestu siedmiu lat i szef departamentu od
1990 roku..Jeeli wybierzesz si w tropikalny malezyjski las, to do atwo
znajdziesz nowe odmiany. Mnie samemu cakiem niedawno si to przydarzyo.
Spojrzaem pod nogi i zobaczyem gatunek, ktry nigdy nie zosta opisany.
Zatem nie wiemy, ile gatunkw jest jeszcze do odkrycia?, zapytaem.
Och, nie. Nie mamy pojcia.
* Ralph Waldo Emerson, The Heart of all the Scene, w: Woodnotes.
Mona by przypuszcza, e niewielu ludzi na wiecie jest skonnych
powici ycie badaniom czego tak nieuchronnie nieistotnego, lecz w
rzeczywistoci mchami zajmuj si setki ludzi, ktrzy cakiem powanie traktuj
swoje zajcie. O, tak - mwi Ellis - zdarzaj si cakiem oywione
posiedzenia.
Poprosiem go o przykad kontrowersji.
No c, tu jest jedna, ktr sprowadzi na nas jeden z naszych rodakw,
powiedzia z lekkim umiechem, otwierajc opasy tom zawierajcy ilustracje
mchw. Dla niewprawnego oka najbardziej wyran cech wszystkich tych
mchw jest ich niesamowite wzajemne podobiestwo. To - Ellis wskaza na
jednz ilustracji - by niegdy jeden rodzaj, Drepanocladus. Obecnie jest
podzielony na trzy: Drepanocladus, Warnstorfia oraz Hamatacoulis.
I to doprowadzio do rkoczynw?, zapytaem z lekk nutk nadziei.
No c, to byo sensowne. Cakiem sensowne. Lecz oznaczao mnstwo
pracy przy reorganizowaniu zbiorw i zdezaktualizowao wszystkie wczesne
ksiki, wic wywoao sporo, no wiesz, pomrukw.
Mchy maj take swoje tajemnice. Jeden synny przypadek - w kadym
razie synny wrd fachowcw od mchw - dotyczy zanikajcego typu
zwanego Hyophila stanfordensis, ktry odkryto na kampusie Stanford
University w Kalifornii, pniej znaleziono go take rosncego wzdu pewnej
cieki w Kornwalii, lecz nie odkryto go nigdzie indziej. Nikt nie potrafi
wytumaczy, w jaki sposb pojawi si w tak odlegych miejscach. Obecnie
jest znany jako Hennediella stanfordensis - mwi Ellis. - Kolejna rewizja.
Przytaknem w zamyleniu.
Gdy zostaje znaleziony nowy mech, musi zosta porwnany z wszystkimi
innymi, aby wykluczy moliwo, e ju go opisano. Nastpnie musi zosta
sporzdzony formalny opis oraz ilustracje, a rezultat musi by opublikowany w
odpowiednim czasopimie. Cay proces rzadko trwa krcej ni sze miesicy. Z
punktu widzenia taksonomii mchw dwudziesty wiek nie stanowi wyjtkowo
owocnego okresu. Wikszo wysikw koncentrowaa si na rozwikywaniu
nieporozumie i powtrze jeszcze z poprzedniego stulecia.
Zotym wiekiem zbieraczy mchw by wanie wiek dziewitnasty (by
moe przypominasz sobie, e ojciec Charlesa Lyella by wielkim mionikiem
mchw). Pewien Anglik o trafnie brzmicym nazwisku, John Hunt*, tak
wytrwale polowa na brytyjskie mchy, e prawdopodobnie przyczyni si do
wyginicia kilku gatunkw. Jednak to wanie dziki wysikom takich zbieraczy
kolekcja Lena Ellisa naley do najbogatszych na wiecie. Wszystkie
egzemplarze, w liczbie 780 000 sztuk, s sprasowane midzy duymi kartami
grubego papieru. Cz z nich jest do stara i pokryta rcznymi notatkami o
wiktoriaskim charakterze pisma. Niektre mog pochodzi z kolekcji samego
Roberta Browna, wielkiego wiktoriaskiego botanika - odkrywcy jdra
komrkowego oraz zjawiska zwanego obecnie ruchami Browna - ktry zaoy
oddzia botaniczny muzeum i kierowa nim przez pierwsze trzydzieci jeden lat
jego istnienia, a do swojej mierci w 1858 roku. Wszystkie okazy s
przechowywane w byszczcych, mahoniowych gablotach, tak starannie
wykonanych, e zwrciem na nie uwag Ellisa.
Och, sir Joseph Banks zamwi je do swojego domu na Soho Suare i
umieci w nich swe okazy zgromadzone w czasie podry na Endeavour,
odpowiedzia Ellis zdawkowo, tak jakby niedawno kupi te gablotki w IKEA.
Przez chwil spoglda na nie z namysem, jakby widzia je po raz pierwszy od
duszego czasu. Nie mam pojcia, jak trafiy do nas na briologi, doda.
To byo zdumiewajce. Joseph Banks by najwikszym angielskim
botanikiem, a podr na Endeavour - w trakcie ktrej kapitan Cook
zaobserwowa oraz wykona pomiary przejcia Wenus przed tarcz Soca,
przyczy Australi do imperium brytyjskiego oraz dokona jeszcze kilku
odkry - - bya najwiksz ekspedycj botaniczn w historii. Banks zapaci 10
000 funtw, czyli okoo 600 000 w przeliczeniu na dzisiejsze funty, za udzia
jego samego oraz dziewiciu innych osb - przyrodnika, trzech artystw oraz
czterech sucych - w trzyletniej podry dookoa wiata. Bg jeden wie, co
prostoduszny kapitan Cook sdzi o tym wykwintnym i rozpieszczonym
towarzystwie, lecz wydaje si, e polubi! Banksa i podziwia jego botaniczne
uzdolnienia - to uczucia podzielane przez potomno.
adna inna botaniczna wyprawa w historii nie odniosa wikszych
sukcesw. Czciowo dziki temu, e podr prowadzia przez liczne nowe lub
mao znane miejsca na globie t Ziemi Ognist, Tahiti, Now Zelandi,
Australi, Now Gwine jj| lecz gwnie dlatego, e Banks by tak by
* Hunt (ang.) - polowa, owy (przyp. tum.). strym i pomysowym
zbieraczem. Nawet w Rio de Janeiro, gdzie nie mg zej na ld z powodu
kwarantanny, przeszuka zapasy paszy pozyskane dla podrujcego na statku
ywego inwentarza i dokona kilku nowych odkry 5. Wydaje si, e nic nie
mogo uj jego uwagi. Zgromadzi cznie 30 000 okazw rolin, wliczajc
1400 wczeniej niewidzianych, co zwikszyo o jedn czwart liczb znanych
na wiecie rolin.
Ogromny zbir Banksa stanowi tylko cz osigni i zdobyczy tego
niemal absurdalnie kolekcjonerskiego stulecia. Zbieranie rolin stao si w
osiemnastym wieku czym w rodzaju midzynarodowej manii. Chwaa i
bogactwo czekay na kadego, kto zdoa odkry jaki nowy gatunek, a botanicy
i awanturnicy wszelkiej maci dokonywali najbardziej niewiarygodnych
wyczynw, aby zaspokoi powszechny gd ogrodniczych nowoci. Thomas
Nuttall, czowiek, ktry dla uhonorowania Caspara Wistara nada nazw
wistarii, przyby do Ameryki jako pozbawiony wyksztacenia malarz, odkry w
sobie zamiowanie do rolin i przewdrowa poow kraju tam i z powrotem,
gromadzc setki nigdy wczeniej nie widzianych okazw amerykaskiej flory.
John Fraser, na cze ktrego nazwano jod Fra-sera, spdzi kilka lat w dziczy,
gromadzc okazy rolin dla Katarzyny Wielkiej, aby po powrocie zasta na
tronie Rosji nowego cara, ktry uzna go za wariata i nie mia zamiaru wywiza
si z umowy. Fraser zabra wszystko do Chelsea, gdzie zaoy szkk i y
dostatnio ze sprzeday zachwyconym angielskim dentelmenom
rododendronw, azalii, magnolii, wirginijskich winobluszczy, astrw i innych
egzotycznych rolin.
Niektre odkrycia przynosiy ich odkrywcom prawdziw fortun. John
Lyon, botanik amator, spdzi dwa lata na penym trudw i niebezpieczestw
kolekcjonowaniu rolin, lecz uzyska na czysto rwnowarto dzisiejszych 125
000 funtw. Wielu poszukiwaczy robio to jednak z czystego zamiowania.
Nuttall podarowa wikszo swoich zbiorw Ogrodowi Botanicznemu w
Liverpoolu, a sam zosta dyrektorem har-wardzkiego Ogrodu Botanicznego i
autorem encyklopedycznej pozycji Genera of North American Plants, ktr nie
tylko napisa, ale przy ktrej wykona take wiksz cz skadu drukarskiego.
Wszystko to dotyczyo wycznie rolin, a przecie bya jeszcze fauna
nowo odkrytych ldw - kangury, kiwi, szopy, rysie, moskity i inne formy,
nierzadko przekraczajce moliwoci ludzkiej wyobrani. Rozmaito ycia na
Ziemi robia wraenie nieskoczonej, jak zauway Jonathan Swift w jednej ze
swych niemiertelnych strof:
Tak wic, jak wiedz przyrodnicy, pcha posiada mniejsze pchy, ktre na
niej si pas;
A te maj jeszcze mniejsze, aby je ksay;
I tak to trwa ad infinitum*.
Wszystkie te nowe informacje musiay zosta zapisane, uporzdkowane i
porwnane z dotychczasow wiedz. wiat desperacko potrzebowa
praktycznego systemu klasyfikacji. Szczliwym zbiegiem okolicznoci w
Szwecji znalaz si kto, kto potrafi taki system stworzy.
Nazywa si Carl Linne (pniej uzyska zezwolenie, aby zmieni
nazwisko na bardziej arystokratyczne von Linne), lecz obecnie jest lepiej
pamitany pod zlatynizowan form jako Carolus Linnaeus [w Polsce:
Linneusz]. Urodzi si w 1707 roku w wiosce Rlshult w poudniowej Szwecji,
jako syn ubogiego, lecz ambitnego luteraskiego wikariusza. By tak kiepskim
uczniem, e zdesperowany ojciec odda go w termin do szewca (wedug
niektrych przekazw skoczyo si jedynie na grobie). Przeraony
perspektyw przybijania zelwek przez reszt ycia mody Linneusz wybaga
jeszcze jedn szans i ju nigdy wicej nie opuszcza si w nauce. Studiowa
medycyn w Szwecji i Holandii, aczkolwiek jego pasj sta si wiat natury. W
pocztkach lat trzydziestych osiemnastego wieku, jeszcze jako
dwudziestoparolatek zacz wydawa katalogi rolin i zwierzt wiata, stosujc
wasny system, dziki ktremu stopniowo stawa si coraz bardziej znany.
Rzadko si zdarza, aby uczony by bardziej zakochany we wasnej
wielkoci. Wikszo wolnego czasu Linneusz powica na pisanie dugich
panegirykw na cze samego siebie, w ktrych deklarowa, e nigdy nie
istnia wikszy botanik lub zoolog, a jego system klasyfikacji stanowi
najwiksze osignicie w dziedzinie nauki. W odruchu skromnoci
zasugerowa, e napis na jego nagrobku powinien zawiera okrelenie Princeps
Botanicorum, Ksi Botanikw. Kwestionowanie jego samooceny nie byo
zbyt rozwane. Ci, ktrym si to zdarzyo, nierzadko przekonywali si, e od ich
imienia pochodz nazwy chwastw.
Kolejn cech Linneusza byo jego niewzruszone - niekiedy graniczce z
obsesj - zainteresowanie seksem. Uwaa za uderzajce podobiestwo
| Jonathan Swift, On Poetry: A Rhapsody. niektrych skorupiakw do
kobiecych narzdw pciowych. Czciom ciaa pewnego gatunku miczakw
nada nazwy vulva - srom, labia - wargi, pubes - ono, anus -^-.odbyt i hymen -
bona dziewicza6. Grupowa roliny wedug cech ich organw reprodukcyjnych i
przypisywa im zadziwiajco antropomorficzn kochliwo. Jego opisy kwiatw
i ich zachowa s pene odwoa do promiskuitycznego stosunku,.jaowych
konkubin i weselnego oa. Pewnej wiosny napisa dzieo, z ktrego czsto
cytowany jest poniszy fragment:
Mio goci nawet u rolin. Samce i samice [...] trzymaj swe godowe
[...] swoimi organami pciowymi wskazujc, ktre s samcami, a ktre
samicami. Licie kwiatw sujako maeskie oe, tak wspaniale uoone
przez Stwrc, ozdobione tak dostojnymi kurtynami i tak licznymi mikkimi
zapachami, e nowoeniec i jego wybranka mog tym uroczyciej celebrowa
swe gody. Gdy oe jest gotowe, nadchodzi czas, aby nowoeniec obj sw
ukochan wybrank i odda si jej7.
Jednemu z rodzajw rolin Linneusz nada nazw Clitoria. Wiele osb
uwaao go za dziwaka, lecz nie sposb byo odrzuci jego systemu klasyfikacji.
Przed Linneuszem rolinom nadawano niezwykle dugie, ekspansywne, opisowe
nazwy. Zwyka winia karowata nosia nazw Physalis amno ramosissime
ramis angulosis glabris foliis dentoserra-tis. Linneusz skrci nazw do Physalis
angulata, ktra pozostaje w uyciu do dzi 8. wiat rolin by peen nieporzdku
wywoanego przez niespjne nazewnictwo. Botanik nigdy nie mg by pewny,
czy Rosa syfoe-stris alba cum rubore, folio glabro jest t sam rolin co Rosa
sylvestris inodora seu canina. Linneusz rozwiza ten problem, skracajc nazw
do Rosa canina. Samo skrcenie nazw nie wystarczyoby jednak, aby uczyni je
uytecznymi i zarazem powszechnymi. Wymagao take instynktu;^ a w istocie
geniuszu - niezbdnego do uchwycenia kluczowych cech danego gatunku.
System Linneusza jest obecnie tak powszechny, e z trudem wyobraamy
sobie alternatyw. Wczeniejsze systemy byy czsto niezwykle cudaczne.
Zwierzta byy klasyfikowane wedug takich cech, jak udomowienie lub
dziko, naziemny lub wodny tiyb ycia, rozmiary ciaa, a nawet w zalenoci
od tego, czy byy uwaane za pikne lub szlachetne. Buffon klasyfikowa
zwierzta wedug ich przydatnoci dla czowieka. Kwestie anatomiczne rzadko
odgryway rol. Linneusz spdzi cae ycie na usuwaniu uomnoci
wczeniejszych systemw i klasyfikowaniu wszystkich ywych istot wedug ich
cech fizycznych. Od tego czasu taksonomia - czyli nauka o klasyfikowaniu -
nigdy nie ogldaa si wstecz.
To wszystko nie nastpio oczywicie z dnia na dzie. Pierwsze wydanie
jego wielkiego dziea Systema Naturae w 1735 roku liczyo zaledwie czternacie
stron9. W miar upywu czasu rozrastao si i przy dwunastym wydaniu -
ostatnim, ktre Linneuszowi dane byo zobaczy - miao ju 2300 stron w trzech
tomach i zawierao nazwy lub opisy okoo 13 000 gatunkw rolin i zwierzt.
Inne prace byy jeszcze obszerniejsze - trzyto-mowa Historia Generalis
Plantarum Johna Raya10, wydana o jedno pokolenie wczeniej, obejmowaa nie
mniej ni 18 625 gatunkw rolin - jednake system Linneusza wyrnia si
spjnoci, porzdkiem i prostot, a przy tym idealnie trafi we waciwy
moment. Jego prace zaczy si ukazywa w latach trzydziestych osiemnastego
wieku, lecz stay si powszechnie znane w Anglii dopiero w latach
szedziesitych dziewitnastego wieku i uczyniy z Linneusza swego rodzaju
ojca chrzestnego brytyjskich przyrodnikw11. Nigdzie indziej nie przyjto jego
systemu z wikszym entuzjazmem (o czym midzy innymi wiadczy fakt, e
Linnaean Society ma sw siedzib w Londynie, a nie w Sztokholmie).
Linneusz niekiedy popenia bdy. Uwzgldni mityczne bestie oraz
monstrualnych ludzi, ktrych opisy bezkrytycznie przej od eglarzy i innych
podrnikw o bogatej wyobrani12. Sklasyfikowa dzikiego czowieka, Homo
ferus, ktry chodzi na wszystkich czterech koczynach i nie opanowa jeszcze
mowy, oraz Homo caudatus, czowieka z ogonem. Nie powinnimy jednak
zapomina, e bya to do atwowierna epoka. Nawet wielki Joseph Banks
powanie interesowa si raportami o syrenkach, ktre jakoby wielokrotnie
obserwowano u wybrzey Szkocji pod koniec osiemnastego wieku. Omyki
Linneusza kompensowaa jednak solidna, a czsto wrcz byskotliwa
taksonomia. Wrd jego licznych osigni mona midzy innymi wymieni
sklasyfikowanie wielorybw, wraz z krowami, myszami i innymi powszechnie
znanymi naziemnymi zwierztami, w rzdzie Quadrupedia - czworonogi
(pniej przemianowanym na Mammalia - ssaki), czego nikt inny przed nim nie
dokona13.
Pocztkowo Linneusz zamierza nada kadej rolinie tylko nazw
rodzajow oraz numer - Convolvulus 1, Convolvulus 2 i tak dalej - lecz szybko
zda sobie spraw, e byo to niezadowalajce rozwizanie i niebawem wpad na
pomys dwumiennego ukadu, ktry do dzisiaj stanowi istot jego systemu. Jego
intencj byo zastosowanie systemu binominal-nego do wszystkiego - ska,
mineraw, chorb, wiatrw - krtko mwic, do wszystkiego, co istnieje w
przyrodzie. Nie wszyscy przyjli jego propozycje z jednakowym entuzjazmem.
Wielu ludzi gorszya jego skonno do stosowania nieco wulgarnych nazw, co
zreszt miao troch ironiczny wydwik, poniewa przed Linneuszem niektre
powszechnie uywane nazwy rolin i zwierzt nie naleay bynajmniej do
najdelikatniejszych. Mniszek lekarski, czyli pospolity miecz, by dugo znany
jako pissabed* ze wzgldu na swe domniemane waciwoci moczopdne. Inne
na co dzie stosowane nazwy zawieray midzy innymi mare s fart [pierdnicie
klaczy], naked ladies [nagie damy], twitch-ballock [skurcz jaj], houndspiss [siki
ogara], open arse [otwarta dupa] i bum-towel [zadni rcznik]14. Par takich
niewybrednych okrele mogo mimochodem przetrwa w dzisiejszej
angielszczynie. Na przykad maidenhair** w maidenhair moss [zotowos] nie
odnosi si bynajmniej do wosw na dziewiczej gowie. Tak czy inaczej, od
dawna panowao przekonanie, e wprowadzenie pewnej dawki klasycznego
nazewnictwa mogoby nieco uszlachetni nauki przyrodnicze, wic nikogo nie
zachwycio odkrycie, e w tekstach samo-zwaczego Ksicia Botanikw peno
jest takich okrele, jak Clitoria, Fornicata i Vulva.
Niektre z tych nazw zostay pniej bez rozgosu zmienione (aczkolwiek
nie wszystkie: popularna nazwa skaoczep w oficjalnych okolicznociach
ustpuje formalnemu okreleniu Crepidulafornicata - trajkotka cudzoona), a
inne ulegy ucileniu w miar rosncej specjalizacji nauk przyrodniczych. W
szczeglnoci system zosta rozbudowany przez stopniowe wprowadzanie
dodatkowych poziomw hierarchii. Rodzaj i gatunek istniay ponad sto lat przed
Linneuszem, a rzd, klasa i rodzina weszy do uycia jako kategorie
taksonomiczne w latach pidziesitych i szedziesitych osiemnastego wieku,
lecz typ zosta wprowadzony dopiero w 1876 roku (przez Niemca Ernsta
Haeckla), a rodzina i rzd byy traktowane wymiennie jeszcze na pocztku
dwudziestego wieku. Przez pewien
* Piss a bed (ang.) - dos. zasika ko (przyp. tum.).
* Malden (ang.) - panna, dziewica,hair - wos (przyp. tum.). czas
zoolodzy stosowali rodzin w miejscu, gdzie botanicy umiecili rzd, co
nieodmiennie prowadzio do czstych konfuzji*.
Linneusz podzieli zwierzta na sze kategorii: ssaki, gady, ptaki, ryby,
owady oraz vermes, czyli robaki, do ktrych zaliczy wszystko, co nie miecio
si w pierwszych piciu kategoriach. Od pocztku byo ewidentne, e
umieszczenie homarw i krewetek w tej samej kategorii co robaki nie byo
zadowalajcym rozwizaniem. Powstay rne nowe kategorie, takie jak
miczaki i skorupiaki, cho w rnych krajach przyjto rne systemy
klasyfikacji. Aby przywrci porzdek, w 1842 roku Brytyjczycy proklamowali
nowy zestaw regu, nazwany Stricklandian Code, lecz Francuzi uznali go za
zbyt arbitralny i Societe Zoologiue storpedowao angielsk prb dominacji,
wysuwajc wasny system. Tymczasem American Ornithological Society z
bliej nie znanych przyczyn zadecydowao o uyciu wydania Systema Naturae z
1758 roku jako podstawy nazewnictwa zamiast wydania z 1766 roku, ktre
przyjli wszyscy inni. W rezultacie amerykaskie ptaki spdziy dziewitnasty
wiek w innych rodzajach ni ich europejscy kuzyni. Dopiero w 1902 roku, na
Midzynarodowym Kongresie Zoologicznym, przyrodnicy zaczli w kocu
przejawia ducha kompromisu i przyjli uniwersalny system.
Taksonomia jest niekiedy okrelana jako nauka, niekiedy jako sztuka, lecz
w rzeczywistoci stanowi pole bitwy. Nawet dzisiaj panuje w niej znacznie
wikszy nieporzdek, ni wikszo ludzi byaby skonna podejrzewa. Wemy
dla przykadu typ - kategori taksonomiczn ktra okrela podstawowe plany
budowy organizmw. Istnieje kilka powszechnie znanych typw, takich jak
miczaki (nale do niego mae i limaki), stawonogi (owady i skorupiaki) i
strunowce (my oraz inne zwierzta posiadajce rdze krgowy lub protordze);
pozostae typy s zdecydowanie mniej znane. Mona wrd nich wymieni
Gnathostomulida - szczko-gbe, Cnidaria - parzydekowce (czyli meduzy,
polipy i koralowce) oraz delikatne Priapulida - niezmogowce (dosownie:
penisowe robaczki).
| Dla ilustracji, czowiek naley do: domeny Eukarya, krlestwa zwierzt,
typu strunowcw, podtypu krgowcw, gromady ssakw, rzdu naczelnych,
rodziny hominidw, rodzaju Homo, gatunku Homo sapiens (wedug stosowanej
konwencji kursyw pisze tylko nazwy rodzaju i gatunku). Niektrzy
taksonomici stosuj jeszcze dalsze podziay: szczep, podrzd, nadrzd, zesp i
inne.
Znane czy nie, s to podstawowe grupy taksonomiczne. Wrd
fachowcw istnieje jednak zadziwiajco nike porozumienie co do liczby typw,
ktre obecnie istniej lub powinny istnie. Wikszo biologw uznaje okoo 30
typw, niektrzy skaniaj si jednak ku liczbie bliszej 20, natomiast Edward
O. Wilson w ksice Rnorodno ycia proponuje zaskakujco du liczb 89
typw15. W zasadzie zaley to od tego, gdzie dokonasz podziau - czy jeste
hurtownikiem czy detalist, jak mwi si w wiecie biologw.
Na poziomie gatunkw istnieje znacznie wicej moliwoci i okazji do
powstania rnicy zda. Poza botanikami raczej nikogo nie obchodzi, czy
gatunek trawy powinien by nazwany Aegilops incurva, Aegilops incurva-ta czy
Aegilops ovala, lecz w pewnych sferach moe to stanowi temat oywionej
dyskusji. Problem polega na tym, e istnieje 5000 gatunkw traw i wiele z nich
trudno rozrni nawet specjalistom. W rezultacie niektre gatunki zostay
odkryte i nazwane co najmniej dwadziecia razy, a niemal wszystkie zostay
niezalenie zidentyfikowane przynajmniej dwa razy. Dwutomowy Manua of
the Grasses of the United States powica 200 stron drobnym drukiem kwestii
zidentyfikowania i rozdzielenia synonimw, jak wiat biologw okrela swe
nieumylne, lecz czste powtrzenia. A dotyczy to tylko gatunkw traw w
jednym kraju.
Arbitraem w skali globalnej zajmuje si Midzynarodowa Organizacja
ds. Systematyki i Nomenklatury Rolin w Utrechcie, ktra rozstrzyga kwestie
priorytetu oraz powtrze. Od czasu do czasu wydaje ona dekrety, w ktrych
deklaruje na przykad, e Zauschneria californica (rolina rozpowszechniona w
ogrdkach skalnych) bdzie odtd zwana Epilobium ca-num, a gatunek
Aglaothamnion tenuissimum moe by odtd uwaany za tosamy z
Aglaothamnion byssoides, lecz nie z Aglaothamnion pseudobys-soides. Zwykle
s to drobne kwestie zwizane z porzdkowaniem i nie zwracaj niczyjej uwagi,
ale gdy dotycz na przykad ulubionych rolin ogrodowych, podnosi si
natychmiast krzyk oburzenia. Pod koniec lat osiemdziesitych minionego wieku
zwyka chryzantema zostaa wykluczona (na podstawie ewidentnie solidnych
naukowych przesanek) z rodzaju o tej samej nazwie i relegowana do mniej
atrakcyjnego wiata rolin z rodzaju Dendranthema.
Hodowcy chryzantem, ktrzy stanowi liczne i zwarte rodowisko,
wystosowali protest do instytucji o oryginalnie brzmicej nazwie Committee on
Spermatophyta - Komitet ds. Rolin Nasiennych (istniej take od-powicdnie
komitety dla innych kategorii, midzy innymi Pleridophyta - Papromiki,
Bryophyta - Mszaki i Fungi - Grzyby; wszystkie podlegaj dostojnikowi
noszcemu tytu Rapporteur-General). Reguy rzdzce nomenklatur powinny
by wprawdzie sztywno stosowane i przestrzegane, lecz botanikom take nie s
obce sentymenty, dlatego w 1995 roku decyzja dotyczca chryzantem zostaa
cofnita. Podobne rozstrzygnicia uratoway przed zmian przynalenoci
petunie, trzmieliny oraz popularne gatunki amaryisu, lecz nie oszczdziy
licznych gatunkw geranium, ktre kilka lat temu zostay przeniesione do
rodzaju Pelargonium16. Wszystkie te dysputy s interesujco opisane w ksice
Charlesa Elliotta The Potting - - Shed Papers.
Mniej wicej takie same dyskusje i porzdki dotycz wszystkich innych
kategorii istot ywych, wic szacowanie globalnych liczb nie jest bynajmniej tak
proste, jak mogoby si wydawa. W rezultacie stajemy w obliczu do
zdumiewajcego faktu, e nie mamy najmniejszego pojcia - nawet z
dokadnoci do rzdu wielkoci, zdaniem Edwarda O. Wilsona - jaka liczba
gatunkw yje na naszej planecie. Oszacowania sigaj od 3 do 200 milionw 17.
Jeszcze bardziej zaskakujce jest to, e - wedug raportu zamieszczonego w
The Economist - a 97 procent gatunkw rolin i zwierzt wci oczekuje na
odkrycie18.
Spord organizmw, o ktrych istnieniu wiemy, ponad 99 na 100 znamy
tylko ze szkicowych opisw. Nazwa, par okazw w muzeum, jaki pobieny
opis w czasopimie naukowym - w taki sposb Wilson charakteryzuje stan
naszej wiedzy. W Rnorodnoci ycia oszacowa on liczb znanych gatunkw
- rolin, owadw, mikrobw, alg, wszystkiego, co yje - na 1,4 miliona 19, lecz
doda, e to tylko wynik zgadywania. Inne autorytety podaj nieco wysze
liczby, midzy 1,5 a 1,8 miliona20, cho nie istniej adne centralne rejestry,
wic nie da si nigdzie tego sprawdzi. Krtko mwic, znajdujemy si w takiej
sytuacji, e nie wiemy nawet tego, co wiemy.
W zasadzie powinna istnie moliwo zapytania eksperta z kadej
specjalizacji, ile gatunkw liczy jego wasna dziedzina, po czym naleaoby
doda wszystkie te liczby. Wiele osb w istocie wykonao tak procedur, lecz
problem polega na tym, e do rzadko dwaj eksperci z tej samej dziedziny
otrzymuj tak sam liczb. Niektre rda podaj, e liczba znanych typw
grzybw wynosi 70 000, inne - 100 000, czyli prawie o 50 procent wicej.
Mona napotka kategoryczne stwierdzenia, e liczba znanych gatunkw
ddownic wynosi 4000, oraz rwnie kategoryczne szacunki, e liczba ta
wynosi 12 000. Dla owadw liczby wahaj si midzy 750 000 i 950 000
gatunkw. Naley przy tym pamita, e s to znane liczby gatunkw. Dla
rolin powszechnie przyjte liczby sigaj od 248 000 do 265 000. To moe nie
robi wraenia wielkiej rozbienoci, lecz liczba wszystkich rolin kwiatowych
w Ameryce Pnocnej jest ponad dwadziecia razy mniejsza od powyszej
rnicy.
Uporzdkowanie tego wszystkiego nie jest atwym zadaniem. Na
pocztku lat szedziesitych Colin Groves z Australian National University
zacz systematyczne badania ponad 250 znanych gatunkw naczelnych.
Okazao si, e czsto ten sam gatunek bywa opisany dwukrotnie - niekiedy
wielokrotnie - lecz aden z odkrywcw nie by wiadom, e ma do czynienia ze
zwierzciem, ktre jest ju znane nauce. Rozszyfrowanie tego wszystkiego
zajo Grovesowi cztery dekady21, a bya to przecie stosunkowo nieliczna grupa
atwo rozrnialnych zwierzt, w odniesieniu do ktrych w zasadzie nie byo
adnych kontrowersji. Bg jeden wie, jaki byby rezultat, gdyby kto podj si
podobnego zadania wobec yjcych na planecie 200 000 gatunkw porostw, 50
000 gatunkw miczakw lub ponad 400 000 gatunkw chrzszczy.
Jest oczywiste, e liczba gatunkw musi by ogromna, lecz rzeczywiste
liczby s z koniecznoci jedynie oszacowaniami opartymi na ekstrapolacjach, i
to niekiedy na bardzo daleko sigajcych ekstrapolacjach. W pewnym znanym
eksperymencie z lat osiemdziesitych ubiegego wieku Teny Erwin ze
Smithsonian Institution rozpyli silny rodek przeciw owadom wok
dziewitnastu drzew w tropikalnym lesie w Panamie, po czym zebra wszystko,
co spado na ziemi z korony drzew. Pniej powtrzy t mordercz procedur
w rnych porach roku, eby mie pewno, e zapa wszystkie migrujce
gatunki, po czym doliczy si 200 gatunkw chrzszczy. Nastpnie na podstawie
rozkadu chrzszczy w innych rejonach, liczby gatunkw drzew w lesie, liczby
lasw na wiecie, liczby innych typw owadw i tak dalej, wzdu dugiego
acucha zmiennych, oszacowa, e liczba gatunkw owadw na caym globie
wynosi 30 milionw. Pniej uzna ten wynik za nadmiernie konserwatywny.
Inni badacze, wykorzystujc te same lub podobne dane, podali liczby 13
milionw, 80 milionw lub 100 milionw, podkrelajc, e takie oszacowania -
niezalenie od tego, jak starannie s wyliczone - opieraj si co najmniej w
takiej samej mierze na przypuszczeniach, jak na badaniach ilociowych.
Wedug Wall Street Journal wiat liczy okoo 10 000 aktywnych tak -
sonomistw. Niezbyt dua liczba, zwaywszy na to, ile jest pracy do
wykonania. Jednak ze wzgldu na koszty (1250 funtw na jeden gatunek wedug
tego samego raportu) oraz nakad pracy zwizany z wykonaniem dokumentacji
rejestruj oni tylko okoo 15 000 nowych gatunkw rocznie22.
To nie kryzys biornorodnoci, lecz kryzys taksonomistw 23, uwaa
Koen Maes, urodzony w Belgii szef dziau bezkrgowcw w Kenijskim
Muzeum Narodowym w Nairobi, ktrego spotkaem przelotnie podczas wizyty
w Kenii jesieni 2002 roku. Powiedzia mi midzy innymi, e w caej Afryce nie
ma wyszkolonych taksonomistw. By jeden w Wybrzeu Koci Soniowej,
lecz wydaje mi si, e przeszed na emerytur. Wyksztacenie taksonomisty
trwa od omiu do dziesiciu lat, ale nie cign oni masowo do Afryki. To ich
trzeba by zaliczy do wykopalisk, doda Maes. On sam pod koniec roku koczy
swj siedmioletni kontrakt, ktry nie zostanie przeduony. Brak funduszy,
wyjania.
 Kilka miesicy wczeniej brytyjski biolog G.H. Godfray w artykule
zamieszczonym w Natur zwrci uwag na chroniczny brak rodkw oraz
niski presti taksonomistw na caym wiecie. W rezultacie wiele gatunkw
jest kiepsko opisanych w pojedynczych publikacjach, bez prby powizania
nowego taksonu* z istniejcymi gatunkami w ramach aktualnych klasyfikacji 24.
Co gorsza, taksonomici spdzaj najwicej czasu nie na opisywaniu nowych
gatunkw, lecz na porzdkowaniu ju istniejcych. Wedug Godfraya wielu z
nich spdzio wiksz cz kariery na prbach zinterpretowania
dziewitnastowiecznej systematyki, czyli na rekonstruowaniu niepenych
opisw lub na przetrzsaniu wiatowych muzew w poszukiwaniu materiaw,
ktre czsto s w bardzo kiepskim stanie. Godfray szczeglnie podkrela brak
zainteresowania moliwociami, jakie stwarza Internet. Faktem jest, e
taksonomia jest wci bardzo przywizana do papieru.
W ramach prby pewnego unowoczenienia, w 2001 roku Kevin Kelly,
wspzaoyciel czasopisma Wired, zainicjowa przedsiwzicie pod nazw
Ali Species Foundation25, ktrego celem miao by zidentyfikowanie i zapisanie
w bazie danych wszystkich ywych organizmw. Koszt tej
* Formalne okrelenie dla kategorii zoologicznej lub botanicznej, na
przykad gromady lub rodzaju. inicjatywy zosta oszacowany na nie mniej ni
1,3 miliarda funtw, z grn granic sigajc a 30 miliardw. Na wiosn 2002
roku fundacja dysponowaa funduszami w wysokoci 750 000 funtw oraz
czterema penoetatowymi pracownikami.
Jeeli mamy znale jeszcze okoo 100 milionw gatunkw owadw, jak
wydaj si sugerowa obecnie dostpne dane, i jeeli tempo nowych odkry
pozostanie na obecnym poziomie, powinnimy uzyska ostateczny wynik dla
owadw po okoo 15 000 lat. Reszta krlestwa zwierzt zajmie jeszcze nieco
wicej czasu.
Dlaczego zatem wiemy tak niewiele? Istnieje niemal tyle samo powodw,
ile gatunkw zwierzt do policzenia, lecz mona wyrni kilka zasadniczych
przyczyn.
ywe istoty s na og mae i atwo je przeoczy. W praktyce nie zawsze
oznacza to co zego. By moe nie bdziesz spa tak smacznie, gdy si dowiesz,
e dzielisz swj materac z 2 milionami mikroskopijnych roztoczy, ktre
delektuj si tymi pysznymi, chrupkimi patkami skry, jakie zrzucasz w czasie
snu, i upijaj si twoimi wydzielinami ojowymi 26. Sama poduszka moe
mieci okoo 40 000 tych maych stworze (twoja gowa jest dla nich
niewyczerpanym rdem smakowitych, tustych batonikw). Nie sd przy
tym, e czysta powoczka zrobi im jak rnic. Dla istot o takich rozmiarach
jak roztocza nawet najcilejsza tkanina nie jest gstsza ni olinowanie statku.
Jeeli twoja poduszka liczy sze lat (tyle wynosi rednia wieku dla poduszek),
okoo jednej dziesitej jej wagi pochodzi ze zuszczonego naskrka, ywych
roztoczy, martwych roztoczy oraz odchodw roztoczy - wedug oszacowania,
ktre na podstawie wasnych pomiarw wykona doktor John Maunder z British
Medical Entomology Centre27. Te roztocza byy z nami od niepamitnych
czasw28, lecz zostay odkryte dopiero w 1965 roku* (ale przynajmniej s to
twoje roztocza; pomyl, do czego si przytulasz, gdy wskakujesz do ka w
hotelu).
* W rzeczywistoci troch si zaniedbujemy w niektrych kwestiach
zwizanych z higien. Doktor Maunder sdzi, e rozpowszechnienie rodkw
piorcych przystosowanych do niskich temperatur wpyno na tempo
rozmnaania si insektw: Jeeli pierzesz zawszon odzie w niskich
temperaturach, wycigasz z pralki czystsze wszy.
Skoro istoty tak intymnie zwizane z nami jak kowe roztocza umkny
naszej uwagi a do epoki kolorowej telewizji, nie ma nic dziwnego w fakcie, e
nie znamy wikszoci ich kuzynw. Wejd do lasu - jakiegokolwiek lasu - schyl
si i we do rki gar ziemi. Trzymasz w doni 10 miliardw bakterii, z ktrych
wikszo jest nie znana nauce. Twoja prbka prawdopodobnie zawiera take
okoo miliona pulchnych drody, 200 000 maych, woskowatych pleni, 10
000 pierwotniakw (najbardziej znanprzedstawicielkjest ameba) oraz przegld
wrotkw, pazicw, ob-lecw i innych mikroskopijnych istot, znanych pod
kolektywn nazw Cryptozoa29. Znaczna cz z nich rwnie okae si
nieznana.
Najobszerniejszy podrcznik mikroorganizmw, Bergey s Manua of
Systematic Bacteriology, wylicza okoo 4000 typw bakterii. W latach
osiemdziesitych para norweskich naukowcw, Jostein Goksoyr i Vigdis
Torsvik, pobraa przypadkowo wybran, jednogramow prbk ziemi z
bukowego lasu w pobliu ich laboratorium w Bergen i szczegowo
przeanalizowaa jej skad bakteryjny. W tej grudce ziemi znajdowao si od
4000 do 5000 odrbnych gatunkw bakterii, wicej ni w caym podrczniku
Bergeya. Nastpnie badacze pobrali podobnprbk z nadmorskiego gruntu
kilka mil dalej i odkryli od 4000 do 5000 innych gatunkw bakterii. Jak
zauway Edward O. Wilson: Skoro ponad 9000 typw bakterii istnieje w
dwch szczyptach gruntu w Norwegii, o ile wicej oczekuje na odkrycie w
innych, radykalnie odmiennych rodowiskach?30 No c, wedug jednego z
oszacowa moe ich by nawet 400 milionw31.
|Nie szukamy we waciwych miejscach. W Rnorodnoci ycia Wil-son
opisuje pewnego botanika, ktry spdzi kilka dni, koczujc w obrbie
dziesiciu hektarw dungli na Borneo, gdzie odkry 1000 nowych gatunkw
rolin kwiatowych32 - wicej ni w caej Ameryce Pnocnej. Nie byo wcale
trudno je znale, lecz wczeniej nikt nie szuka. Koen Maes z Kenijskiego
Muzeum Narodowego powiedzia, e wybra si kiedy do chmurowego lasu,
jak nazywaj si lasy na szczytach gr w Kenii, i po pgodzinie
nieszczeglnie intensywnych poszukiwa znalaz cztery nowe gatunki stong,
z czego trzy reprezentoway nowe rodzaje, oraz jeden nowy gatunek drzewa.
Duego drzewa, doda i rozpostar donie, jakby zabiera si do taca z
wyjtkowo pulchn partnerk. Chmurowe lasy znajduj si na szczytach
paskowyw i niekiedy stanowi rodowiska odizolowane od milionw lat.
Stanowi idealne miejsce do uprawiania biologii, lecz w zasadzie nie zostay w
ogle zbadane, powiedzia Maes.
Tropikalne lasy deszczowe zajmuj zaledwie 6 procent oglnej
powierzchni Ziemi, ale stanowi rodowisko dla ponad poowy zwierzt i okoo
dwch trzecich rolin kwiatowych33. Wikszo tego bogactwa ycia pozostaje
nieznana. Zbyt maa liczba badaczy zajmuje si flor i faun lasw tropikalnych,
mimo e jedna i druga moe mie dla nas ogromne znaczenie. Co najmniej 99
procent rolin kwiatowych nigdy nie zostao zbadanych pod ktem zastosowa
medycznych. Roliny nie mog po prostu uciec przed drapienikami, wic
musz rozwija skomplikowane rodki obronne, co z kolei powoduje, e
niektre z nich wytwarzaj intrygujce zwizki chemiczne. Obecnie prawie
jedna czwarta wszystkich lekarstw pochodzi od okoo 40 rolin, a kolejne 16
procent od zwierzt oraz mikrobw, wic z kadym hektarem wycitego lasu
tracimy potencjalnie bardzo istotne z medycznego punktu widzenia, lecz
nieujawnione moliwoci. Stosujc metod zwan chemi kombinatoryczn,
chemicy potrafi wygenerowa 40 000 zwizkw chemicznych naraz.
Wikszo tych zwizkw ma jednak przypadkowy charakter i na og jest
bezuyteczna, natomiast kada naturalna molekua ma ju za sob to, co The
Economist nazywa ostatecznym programem testujcym: ponad 3,5 miliarda
lat ewolucji34.
Poszukiwanie nieznanych form ycia nie polega wycznie na
podrowaniu do odlegych lub odludnych miejsc. W ksice ycie.
Nieautoryzowana biografia Richard Fortey pisze o odkryciu archaicznej bakterii
na cianie wiejskiego pubu, na ktr cae pokolenia bywalcw oddaway
mocz35. Wydaje si, e takie odkrycie wymaga sporej dozy szczcia w
poczeniu z pewn dawk samozaparcia i zapewne jeszcze jakich bliej
nieokrelonych cech u badacza.
Brak specjalistw. Liczba ywych istot, ktre czekaj na odkrycie,
zbadanie i zapisanie, znacznie przewysza rezerwy ludzkie - liczb naukowcw,
ktrzy mog wykona t prac. Wemy jako przykad organizmy zwane
bdelloidalnymi wrotkami. S to mikroskopijne zwierztka, ktre potrafi
przetrwa w niemal kadym rodowisku. Gdy warunki ulegaj pogorszeniu,
zwijaj si w zwart form, wyczaj metabolizm i czekaj na lepsze czasy. W
tym stanie mona je wrzuci do gotujcej si wody lub zamrozi niemal do
absolutnego zera - gdzie nawet atomy si poddaj - a gdy tortury si skocz i
rodowisko wrci do bardziej sprzyjajcego Etanu, rozwin si z powrotem i
zajm swoimi sprawami, tak jakby nic nie [zaszo. Dotychczas zidentyfikowano
okoo 500 gatunkw (inne rda mIwio 360), lecz nikt nie ma pojcia, jaka
moe by cakowita liczba36. Przez [dugie lata niemal ca wiedz na ich temat
zawdziczalimy penej powi - |ceni pracy amatora, londyskiego
duchownego Davida Brycea, ktry bada je w wolnych chwilach. Bdelloidalne
wrotki mona znale na caym wiecie, lecz gdyby wszystkich ekspertw od
wrotkw zaprosi na obiad, nie musiaby poycza talerzy od ssiadw.
Nawet tak wane i wszdobylskie istoty jak grzyby (a grzyby s zarwno
wane, jak i wszdobylskie) przycigaj stosunkowo niewiele uwagi. Grzyby
rzeczywicie s wszdzie i istniej w wielu formach - grzyby jadalne, rdze,
plenie, drode, purchawki, eby wymieni tylko reprezentatywn prbk - w
takich ilociach, jakich wikszo z nas nawet nie podejrzewa. Jeeli zbierzesz
wszystkie grzyby z jednego hektara przecitnej ki, bdziesz mia do
dyspozycji 2800 kilogramw ywej masy 37. To nie s w adnym razie
marginalne organizmy. Bez grzybw nie byoby zarazy ziemniaczanej,
holenderskiej choroby wizw ani grzybicy. Nie byoby take jogurtw, piwa
ani sera. cznie zidentyfikowano okoo 70 000 gatunkw grzybw, cho
naukowcy sdz, e cakowita liczba moe siga 1,8 miliona 38. Wielu
mykologw pracuje w przemyle, przy produkcji serw, jogurtw i innych tego
typu produktw, trudno wic oceni, ilu z nich aktywnie uczestniczy w
badaniach, lecz moemy z ca pewnoci stwierdzi, e liczba gatunkw
grzybw, ktre czekaj na swoich odkrywcw, znacznie przewysza liczb
osb, ktre ich szukaj.
wiat jest naprawd bardzo duy. Dzisiaj, w epoce transportu lotniczego i
innych szybkich form komunikacji, wiat moe si nam wydawa may, lecz na
poziomie gruntu, gdzie musz pracowa naukowcy zajmujcy si
poszukiwaniem nieznanych form ycia, wiat jest w istocie ogromny, tak
ogromny, e wci kryje mnstwo interesujcych zagadek. Okapi, gatunek
najbliej spokrewniony z yraf, yje w do duej liczbie w dungli Zairu -
cakowita populacja jest szacowana na 30 000 sztuk - lecz o jego istnieniu nikt
nie mia pojcia a do pocztkw dwudziestego wieku. Duy nowozelandzki
nielot, zwany takahe, od 200 lat by uznany za wymary, zanim znaleziono go
ywego w trudno dostpnej czci Wyspy Poudniowej 39. W 1995 roku zesp
francuskich i brytyjskich naukowcw zgubi drog w czasie burzy niegowej w
pewnym wwozie w Tybecie, gdzie natkn si na ras koni zwanych Riwoche,
znanych uprzednio jedynie z prehistorycznych rysunkw naskalnych. Lokalni
mieszkacy byli cakowicie zaskoczeni informacj, e poza ich wwozem ko
by uwaany za rzadko40.
Niektrzy sdz, e wci czekajnas podobne lub jeszcze wiksze
niespodzianki. Czoowy brytyjski etnobiolog - napisa w 1995 roku The
Economist - przypuszcza, e Megatherium, pewnego rodzaju gigantyczny
leniwiec o rozmiarach zblionych do yrafy [...] moe ukrywa si w
niedostpnej puszczy amazoskiej41. Nazwisko etnobiologa nie zostao jednak
podane. Co jeszcze bardziej znamienne, nic wicej nie syszano ani na jego
temat, ani na temat samego leniwca. Nikt nie moe jednak kategorycznie
zaprzeczy, e takie istoty mog tam si znajdowa, dopki nie przetrzniemy
kadej polanki we wszystkich ziemskich lasach, a do tego jeszcze nam bardzo
daleko.
Gdybymy nawet wysali tysice badaczy do wszystkich zaktkw globu,
i tak nie osignlibymy zasadniczego celu, poniewa ycie istnieje wszdzie,
gdzie tylko zdoao si kiedykolwiek zagniedzi. Wyjtkowa podno ycia
jest zdumiewajca i godna podziwu, lecz z punktu widzenia poszukiwa i bada
stwarza powane problemy. Aby zbada je caociowo, musielibymy odwrci
kady kamie, przeszuka cik w kadym lesie, przesia niewyobraalne
iloci piasku i ziemi, dotrze do wszystkich koron drzew i znale znacznie
skuteczniejsze metody badania mrz. Nawet wtedy przeoczylibymy
prawdopodobnie cae ekosystemy. W latach osiemdziesitych ubiegego wieku
grupa speleologw w Rumunii wesza do gbokiej jaskini, ktra bya odcita od
wiata przez do dugi, lecz bliej nieokrelony czas. Znaleli w niej 33 gatunki
owadw i innych maych istot - pajkw, stong, wszy - wszystkie byy lepe,
bezbarwne i nieznane nauce. ywiy si mikrobami yjcymi w pianie na
powierzchni staww, a mikroby z kolei eksploatoway siarkowodr z gorcych
rde.
Niemono wyledzenia i zbadania wszystkich form ycia na Ziemi
moemy instynktownie postrzega jako frustrujc, zniechcajc, moe nawet
zatrwaajc okoliczno, lecz rwnie dobrze mona uzna j za niesamowicie
podniecajc. yjemy na planecie, ktra ma niemal nieskoczon zdolno do
zaskakiwania i stwarzania niespodzianek. Kt rozsdny wolaby, aby byo
inaczej?
Jedn z bardziej frapujcych cech wspczesnej nauki jest ogromna liczba
ludzi, ktrzy byli skonni powici ycie cakowicie ezoterycznym dziedzinom
bada. W jednym ze swoich esejw Stephen Jay Gould wspomina jednego ze
swoich bohaterw, Henryego Edwarda Cramptona, ktry spdzi pidziesit
lat, od 1906 roku do swej mierci w 1956 roku, prowadzc spokojnie badania
pewnego rodzaju polinezyjskich limakw, zwanych Partula. Rok po roku
Crampton wykonywa pomiary - do omiu cyfr po przecinku - spiral, ktw i
ukw niezliczonych okazw Partula, gromadzc wyniki w niezwykle
szczegowych tabelach. Jedna linijka tekstu w tabeli Cramptona moga
przedstawia cae tygodnie pomiarw i oblicze42.
Tylko troch mniej powicenia wykaza Alfred C. Kinsey, ktry do
nieoczekiwanie dla siebie samego sta si sawny dziki badaniom ludzkiej
seksualnoci, prowadzonym w latach czterdziestych i pidziesitych zeszego
wieku. Wczeniej Kinsey by entomologiem, i take w tym przypadku traktowa
to zajcie cakiem serio. W czasie trwajcej dwa lata ekspedycji przewdrowa
4000 kilometrw, apic po drodze 300 000 os 43. Nie wiemy, niestety, ile zapa
de.
Zawsze intrygowaa mnie kwestia, jak mianowicie zapewniona jest
cigo bada - pewnego rodzaju acuch sukcesji - w tych ezoterycznych
dziedzinach. Niewiele instytucji na wiecie jest gotowych ksztaci i
utrzymywa specjalistw od bemikli lub pacyficznych limakw. Rozstajc si z
Richardem Forteyem w Natural History Museum w Londynie, zapytaem go, jak
nauka radzi sobie z problemem sukcesji - - w jaki sposb znajduje nastpc dla
kogo, kto odchodzi.
Forteya szczerze rozbawia moja naiwno. Obawiam si, e w nauce nie
ma awki rezerwowych, cierpliwie czekajcych na wejcie do gry. Gdy
specjalista z jakiej dziedziny odchodzi na emerytur lub, co gorsza, umiera,
badania w jego dziedzinie mog ulec zahamowaniu, a nawet zatrzymaniu,
niekiedy na dugie lata.
W takim razie przypuszczam, e cenicie kogo, kto potrafi spdzi
czterdzieci lat na badaniach jednego gatunku rolin, nawet jeli nie przynosi to
adnych spektakularnych wynikw?
Oczywicie, odpowiedzia z caym przekonaniem.
 Rozdzia 24

KOMRKI

Zaczyna si od pojedycznej komrki. Komrka dzieli si na dwie. Dwie dziel

si na cztery i tak dalej. Po 47 podziaach masz dziesi tysicy bilionw (10
000 000 000 000 000) komrek i twoje ciao jest gotowe, aby sta si istot
ludzk*. A kada z tych komrek dokadnie wie, jaka jest jej funkcja w
chronieniu i podtrzymywaniu twojego istnienia od poczcia do ostatniego tchu.
Nie masz adnych sekretw przed swoimi komrkami. One wiedz o
tobie znacznie wicej ni ty sam. Kada posiada pen kopi genetycznego kodu
- planu budowy twojego ciaa - wic zna nie tylko wasn rol, lecz take role
wszystkich innych twoich komrek. W adnym momencie swojego ycia nie
bdziesz musia przypomina adnej swojej komrce, aby pilnowaa poziomu
adenozynotrifosforanu lub znalaza miejsce na t dodatkow szczypt kwasu
foliowego, ktry nieoczekiwanie pojawi si w twoim organizmie. Komrki
zrobi to za ciebie, wraz milionami innych rzeczy.
Kada ywa komrka to cud natury. Nawet najprostsze z nich znacznie
przekraczaj granice naszych moliwoci. Aby zbudowa podstawow komrk
drody, musiaby zminiaturyzowa mniej wicej tak sam liczb elementw,
z jakiej zoony jest boeing 777, tak by zmieciy si w kuli o rednicy zaledwie
piciu mikronw1. Nastpnie musiaby w jaki sposb przekona t kul, eby
zacza si reprodukowa.
A komrki drody to drobiazg w porwnaniu z komrkami ludzkimi,
ktre nie tylko s bardziej zrnicowane i zoone. Fascynujcymi czyni je
przede wszystkim ich wzajemne oddziaywania.
* W rzeczywistoci wiele komrek ginie w trakcie rozwoju, wic
ostateczny rezultat nie jest zbyt pewny. Liczby podawane przez niektre rda
rni si o wiele rzdw wielkoci. Warto 10 tysicy bilionw (czyli
dziesiciu biliardw) pochodzi z ksiki Microcosmos Margulis i Sagana.
Twoje komrki stanowi krain liczc 10 000 bilionw obywateli, z
ktrych kady w okrelony, bardzo konkretny sposb troszczy si o twoje
istnienie. Nie ma takiej rzeczy, ktrej twoje komrki nie uczyniyby dla ciebie.
Umoliwiaj ci odczuwanie przyjemnoci, pozwalaj myle, wspieraj ci, gdy
stoisz, gdy si przecigasz i gdy taczysz. Gdy jesz, twoje komrki zajmuj si
ekstrakcj skadnikw odywczych, dystrybucj energii i usuwaniem odpadw -
wszystkimi tymi funkcjami, o ktrych uczye si w szkole. Pamitaj take,
eby w odpowiednim momencie by godny, a po posiku nagradzaj ci
poczuciem sytoci, eby nie zapomnia, jak mio jest by najedzonym. Pilnuj,
aby twoje wosy rosy, a uszy byy nawoskowane. Dbaj, aby twj mzg mia
wszystko, czego mu potrzeba do prawidowego funkcjonowania. Zajmuj si
kadym, nawet najdrobniejszym aspektem twego istnienia. Rzucaj si do walki
w twojej obronie natychmiast, gdy pojawia si zagroenie. Bez wahania zgin
dla ciebie - miliardy komrek robi to kadego dnia. A ty ani razu nie
podzikowae adnej z nich. Powimy zatem chwilk, aby je pozna i okaza
im podziw, na ktry w peni zasuguj.
Rozumiemy niektre funkcje komrek - w jaki sposb skaduj tuszcz,
produkuj insulin i angauj si w wiele innych dziaa niezbdnych do
utrzymania tak zoonej istoty jak ty - lecz tylko do pewnego stopnia. Wewntrz
twojego ciaa funkcjonuje co najmniej 200 000 tysicy rnych typw biaek.
Jak dotd, rozumiemy nie wicej ni okoo 2 procent z nich 2 (niektre rda
podaj liczby blisze 50 procent; najwyraniej zale one od tego, co kto
rozumie przez pojcie rozumie).
Badacze komrek do czsto natrafiaj na rozmaite niespodzianki. W
stanie wolnym tlenek azotu stanowi gron trucizn i jest uwaany za jeden ze
wskanikw zanieczyszczenia powietrza. W poowie lat osiemdziesitych
naukowcy z zaskoczeniem odkryli, e jest on regularnie produkowany przez
nasze komrki. Z pocztku nie bardzo byo wiadomo po co, lecz niebawem
okazao si, e ma rozliczne zastosowania - kontroluje przepyw krwi oraz
poziom energii komrek, atakuje nowotwory i inne patogeny, reguluje zmys
zapachu, a nawet wspomaga erekcj3. Przy okazji wyjanio si, dlaczego
nitrogliceryna, znana substancja wybuchowa, agodzi ble serca zwane dusznic
bolesn (jest przetwarzana we krwi na tlenek azotu zmniejszajcy napicie
wewntrznej, miniowej wyciki naczy krwiononych i tym samym uatwia
przepyw krwi4). W cigu zaledwie jednego dziesiciolecia tlenek azotu zmieni
status z pozaustrojowej toksyny na wszechobecny eliksir.
Wedug belgijskiego biochemika Christiana de Duve kady z nas posiada
kilkaset typw komrek, ktre rni si znacznie pod wzgldem ksztatu - od
komrek nerwowych, ktrych wkna mog osiga ponad metr dugci, przez
komrki krwi w ksztacie dysku, po fotokomrki w postaci prcikw, ktre
stanowi wiatoczue elementy narzdw wzroku5. Rwnie imponujca jest
rozpito rozmiarw komrek - czego najbardziej uderzajcy przykad stanowi
sam moment poczcia, gdy zadyszany plemnik dociera do jaja, ktre jest 85 000
razy wiksze od niego (to moe by waciwa perspektywa do rozwaania
pojcia mskich podbojw). rednica przecitnej komrki wynosi jednak
zaledwie 20 mikronw - czyli dwie setne czci milimetra - za mao, aby mona
j zobaczy goym okiem, lecz wystarczajco duo, by pomieci tysice
skomplikowanych, zoonych struktur, jak mitochondria, zbudowanych z
milionw czsteczek. Komrki rni si take, w jak najbardziej dosownym
sensie, pod wzgldem ywotnoci. Wszystkie komrki skry s martwe. To
moe by nieco irytujce uczucie, lecz fakt pozostaje faktem, e kady cal
twojej skry skada si z komrek, ktre ju zakoczyy aktywn faz swej
kariery. Jeeli jeste doros osob o przecitnych rozmiarach, miecisz si w
dwukilogramowym worku martwej skry, z ktrej codziennie odpada kilka
miliardw malekich fragmentw6. Przejed palcem wzdu zakurzonej pki, a
zamiast kurzu na desce pozostanie lad zoony gwnie ze starej skry.
 Wikszo komrek rzadko yje duej ni okoo miesica, aczkolwiek
istnieje kilka godnych uwagi wyjtkw. Komrki wtroby mog przetrwa cae
lata, chocia niektre ich skadniki s wymieniane co kilka dni7. Komrki
mzgu yjtak dugo jak ich waciciel. W momencie urodzin mzg czowieka
skada si ze 100 miliardw komrek i wicej nie bdzie. Naukowcy szacuj, e
co godzin kady z nas traci okoo 500 komrek mzgowych, wic jeeli masz
w planie jaki powany wysiek umysowy, to nie tra czasu. Dobra wiadomo
jest taka, e pojedyczne elementy komrek mzgowych s czsto odnawiane,
wic - podobnie jak w przypadku wtroby - adna cz mzgu nie jest w
rzeczywistoci starsza ni miesic. Istniej nawet sugestie, e aden, nawet
najdrobniejszy fragment ludzkiego organizmu - j ani jedna zabkana czsteczka
B jeszcze dzie-wic lat wczeniej nie by czci tego samego organizmu 8. Na
poziomie komrkowym nie jestemy nawet nastolatkami.
Pierwsz osob, ktra opisaa komrk, by Robert Hooke, z ktrym
spotkalimy si ju, gdy spiera si z Isaakiem Newtonem o pierwszestwo przy
odkryciu prawa odwrotnych kwadratw. W cigu 68 lat swego ycia Hooke
dokona wielu wybitnych osigni - by zarwno zdolnym teoretykiem, jak i
utalentowanym konstmktorem pomysowych i poytecznych przyrzdw - lecz
adne z nich nie przynioso mu takiej sawy jak jego popularna ksika
Microphagia: or Some Physiological Descrip-tions of Miniatur Bodies Made
by Magnifying Glasses, opublikowana w 1665 roku. Ukazaa ona zachwyconym
czytelnikom wszechwiat bardzo maych ywych obiektw, ktre byy znacznie
bardziej zrnicowane, ciasno stoczone i obdarzone bogatsz struktur, ni
ktokolwiek by w stanie sobie wyobrazi.
Wrd mikroskopowych obiektw zidentyfikowanych przez Hookea u
rolin byy mae struktury, ktre nazwa komrkami*, poniewa kojarzyy mu
si z pomieszczeniami zamieszkiwanymi przez mnichw w klasztorze. Hooke
obliczy, e na jednym calu kwadratowym korka znajduje si 1 259 712 000
komrek - by to pierwszy przypadek wystpienia tak wielkiej liczby w
jakiejkolwiek dziedzinie nauki9. Mikroskopy istniay ju wtedy od
kilkudziesiciu lat, lecz modele Hookea przewyszay wszystkie inne
konstrukcje pod wzgldem zaawansowania technicznego. Osiga^ y
powikszenie rzdu trzydziestu razy, co stawiao je w pierwszym szeregu
siedemnastowiecznej technologii optycznej.
Hooke oraz inni czonkowie londyskiego Royal Society przeyli
prawdziwy szok, gdy zaledwie dziesi lat pniej zaczli otrzymywa rysunki
oraz raporty od kupca bawatnego z holenderskiego miasta Delft. Nazywa si
Antoni van Leeuwenhoek, nie mia prawie adnego formalnego wyksztacenia,
adnych formalnych zwizkw z nauk, by jednak bystrym oraz cierpliwym
obserwatorem i zarazem technicznym geniuszem. Konstruowane przez niego
mikroskopy osigay 275-krotne powikszenie.
Do dzisiaj nie wiadomo, w jaki sposb zdoa uzyska tak fantastyczne
powikszenia za pomoc tak prostych urzdze, jakimi dysponowa
* Celi (ang.) - komrka, cela (przyp. tum.).
- malekich bbli szka oprawionych w skromne drewniane uchwyty - z
wygldu bardziej przypominajcych wspczesn lup ni mikroskop.
Leeuwenhoek konstruowa nowy przyrzd do kadego nowego eksperymentu i
utrzymywa w wielkiej tajemnicy swe techniczne rozwizania, aczkolwiek
niekiedy doradza Brytyjczykom, w jaki sposb mog poprawi rozdzielczo
swoich urzdze*. W cigu pidziesiciu lat swych mikroskopowych
obserwacji - ktre skdind zacz, gdy mia ju ponad 40 lat - Leeuwenhoek
wysa do Royal Society prawie 200 raportw, wszystkie w niederfrankisch,
jedynym jzyku, ktry zna. Nie sili si na interpretacje, tylko wysya opisy
faktw i obserwowanych zjawisk wraz z doskonaymi rysunkami. Pisa niemal o
wszystkim, co dao si przebada - o pleni na chlebie, dle pszczoy,
komrkach krwi, zbach, wosach, wasnej linie, ekskrementach, nasieniu (te
ostatnie wraz z solennymi przeprosinami za ich niewtpliwie niestosown
natur) - niemal adnej z tych rzeczy nigdy wczeniej nie ogldano pod
mikroskopem.
Gdy w 1676 roku w jednym z raportw opisa drobnoustroje
zaobserwowane w prbce wody z pieprzem, czonkowie Royal Society przez
ponad rok prbowali zobaczy mae zwierztka, wykorzystujc wszystkie
urzdzenia, ktre angielska technologia potrafia wyprodukowa, zanim w
kocu udao im si uzyska waciwe powikszenie10. Leeuwenhoek odkry
pierwotniaki i przy okazji obliczy, e w jednej kropli wody znajduje si 8 280
000 tych malekich stworze - wicej ni ludzi w caej Holandii 11. wiat ttni
yciem na tyle rnych sposobw i w takich ilociach, 0 jakich nikomu nawet
si nie nio.
Zainspirowani przez odkrycia Leeuwenhoeka inni badacze rwnie
zaczli zaglda w mikroskopy, niektrzy z takim zapaem, e niekiedy widzieli
rzeczy, ktrych w rzeczywistoci nikt inny nie zaobserwowa. Pewien
powszechnie szanowany holenderski uczony, Nicolaus Hartsoecker, by
przekonany, e widzi malekie postaci ludzkie w komrkach sper-
| Leeuwenhoek by bliskim przyjacielem innego wybitnego mieszkaca
Delft, Jana Vermeera. W poowie siedemnastego wieku Vermeer, ktry
uprzednio by zdolnym, lecz niewyrniajcym si malarzem, nagle sta si
mistrzem wiata oraz perspektywy, dziki czemu dzisiaj zaliczany jest do
najwybitniejszych przedstawicieli malarstwa holenderskiego. Nigdy tego nie
dowiedziono, lecz od dawna istniej podejrzenia, e uywa zbudowanego z
soczewek urzdzenia do projekcji obrazw, zwanego camera obscura. Po jego
mierci nie znaleziono wprawdzie adnego urzdzenia tego rodzaju, lecz tak si
zoyo, e wykonawc testamentu Venneera by nie kto inny, tylko najbardziej
tajemniczy konstruktor soczewek owej epoki - Antoni van Leeuwenhoek. my.
Nazwa je homunkulusami12. Przez pewien czas panowao do
rozpowszechnione przekonanie, e wszyscy ludzie, a waciwie wszystkie ywe
istoty stanowi znacznie powikszone wersje malekich, lecz cakowicie
uksztatowanych drobnoustrojw. Sam Leeuwenhoek niekiedy dawa si
ponosi swemu entuzjazmowi. W jednym z mniej udanych eksperymentw
prbowa bada wybuchowe waciwoci prochu strzelniczego, obserwujc
may wybuch z bliskiej odlegoci; w rezultacie prawie olep13.
W 1683 roku Leeuwenhoek odkry bakterie, lecz dalszy postp w tej
dziedzinie nie by moliwy przez ptora wieku ze wzgldu na ograniczenia
technologii budowy mikroskopw. Dopiero w 1831 roku po raz pierwszy
zaobserwowano jdro komrkowe - odkry je Robert Brown, w czsty go na
kartach historii nauki (y w latach 1773-1858), zawsze jednak pozostajcy w
cieniu innych. Brown nazwa swe odkrycie nucleus - jdro - od aciskiego
sowa nucula oznaczajcego may orzech lub ziarno. W 1839 roku dokonano
kolejnego odkrycia, mianowicie, e wszelka oywiona materia ma natur
komrkow14. Jego autorem by Niemiec Theodor Schwann. Odkrycie nie tylko
byo do pne, lecz pocztkowo niezbyt powszechnie zaakceptowane.
Dopiero w latach szedziesitych dziewitnastego wieku, w wyniku pewnych
fundamentalnych prac Louisa Pasteura, wykazano niezbicie, e ycie nie moe
powstawa spontanicznie, ale musi pochodzi od uprzednio istniejcych
komrek. To przekonanie stao si znane jako teoria komrkowa, stanowica
podstaw caej wspczesnej biologii.
Komrka wielokrotnie bya porwnywana do rozmaitych rzeczy, od
skomplikowanej rafinerii chemicznej (porwnanie autorstwa fizyka Jamesa
Trefia), po olbrzymi, ttnic metropoli (wedug biochemika Guya
Browna)15. W jakim sensie komrka zarazem jest i nie jest zarwno fabryk
Jak i metropoli. Przypomina rafineri w tym sensie, e stanowi orodek, w
ktrym zachodzi wiele rnych, intensywnych reakcji chemicznych.
Podobiestwo do metropolii mona uzasadnia tym, e w komrce jest ciasno,
jest duo ruchu oraz oddziaywa, ktre robi wraenie pogmatwanych i
przypadkowych, lecz ewidentnie s podporzdkowane funkcjonowaniu jakiego
systemu. Wntrze komrki jest jednak znacznie bardziej koszmarnym miejscem
ni jakiekolwiek miasto lub fabryka. Przede wszystkim nie istnieje tu pojcie
gry i dou (grawitacja nie odgrywa istotnej roli w skali komrkowej). Nie ma
adnego pustego obszaru, nawet o rozmiarach pojedynczego atomu. Wszdzie
co si dzieje. Wszystkim rzdzi energia elektryczna. Zapewne wikszo z nas
nie odczuwa tego w ten sposb, lecz wszyscy jestemy ogniwami
elektrycznymi. Poywienie, ktre pochaniamy, oraz tlen, ktry wdychamy, s w
komrkach poddawane procesom, w wyniku ktrych powstaje energia
elektryczna. Nie odczuwamy wstrzsw elektrycznych przy dotkniciu innej
osoby, a wycika krzesa nie zapala si, gdy na niej siadamy, poniewa
wszystkie te elektryczne procesy zachodz w bardzo maej skali, rzdu 0,1
wolta, na odlegociach mierzonych w nanometrach. Gdyby przeliczy to na
skal jednego metra, mielibymy do czynienia z polami elektrycznymi rzdu
100 milionw woltw na metr, o wiele silniejszymi ni w rdzeniu byskawicy16.
Niezalenie od rozmiarw i ksztatu prawie wszystkie twoje komrki s
zbudowane wedug tego samego podstawowego planu: posiadaj zewntrzn
obudow, zwan bon jdro, w ktrym znajduje si caa twoja genetyczna
informacja, oraz przestrze pomidzy bon i jdrem zwan cytoplazm, w
ktrej zachodzi caa ta elektrochemiczna aktywno. Wbrew powszechnym
wyobraeniom bona komrkowa nie jest trwa podobn do gumy powok, do
ktrej przebicia potrzebna byaby ostra iga. W rzeczywistoci jest zbudowana z
czsteczek tuszczw zwanych lipidami, dziki czemu konsystencja jest mniej
wicej taka jak lekkiego oleju maszynowego17, cytujc Sherwina B. Nulanda.
To moe robi zaskakujco niematerialne wraenie, lecz naley pamita, e na
poziomie mikroskopowym wiat dziaa inaczej, ni jestemy przyzwyczajeni
sdzi na podstawie naszego codziennego dowiadczenia. W skali molekularnej
woda staje si czym w rodzaju mocnego elu, a lipid zachowuje si jak stal.
Wntrze komrki rwnie nie przypomina niczego, co zwykle kojarzy si
nam ze sowem komrka lub cela. Powikszona do skali, w ktrej atomy
miayby rozmiary ziaren fasoli, komrka stanowiaby kul o rednicy okoo p
mili, ktrej ksztat nadaje rozbudowany ukad dwigarw zwany cytoszkieletem.
Wewntrz komrki znajduj si miliony obiektw - niektre o rozmiarach piki
do koszykwki, inne wielkie jak samochody - ktre pdz we wszystkich
kierunkach jak pociski. Nie ma tam ani jednego miejsca, w ktrym nie byby
nieustannie - tysice razy na sekund - bombardowany ze wszystkich sUon.
Nawet dla staych mieszkacw wntrze komrki stanowi niebezpieczne
rodowisko. Kada ni DNA jest atakowana (i niekiedy uszkadzana) co okoo
8,4 sekundy
10 000 razy dziennie - przez rne chemikalia i inne czynniki, ktre bez
przeszkd wpadaj na ni lub przelatuj na wylot. Wszystkie te uszkodzenia
musz by szybko pozszywane, w przeciwnym razie komrce groziaby
zagada.
Szczegln aktywno wykazuj biaka, ktre wiruj pulsuj i wpadaj na
siebie nawzajem nawet do miliarda razy na sekund18. Enzymy, ktre take s
biakami, pdz na wszystkie strony, wykonujc a tysic zada w cigu jednej
sekundy. Niczym robotnice mrwek, lecz w znacznie szybszym tempie,
pracowicie buduj i przebudowuj czsteczki, odrywajc kawaek od jednej,
dodajc kawaek do innej. Niektre monitorujprzebie-gajce w pobliu biaka,
zaznaczajc chemicznymi markerami te, ktre s wadliwe lub uszkodzone i nie
nadaj si do naprawy. Skazane na zagad biaka podaj w kierunku struktur
zwanych proteosomami, gdzie s demontowane, a ich elementy mogby uyte
do budowy innych biaek. Niektre typy biaek istniej krcej ni p godziny,
inne yj wiele tygodni, lecz wszystkie prowadz wrcz niewiarygodnie szalony
tryb ycia. Jak pisze de Duve, molekularny wiat z koniecznoci pozostaje
poza moliwociami naszej wyobrani, na skutek ogromnej prdkoci, z jak
wszystko w nim si dzieje19.
Wystarczyoby jednak zwolni tempo do prdkoci, przy ktrych da si
zaobserwowa poszczeglne oddziaywania, aby wntrze komrki przestao
wywiera tak grone wraenie. Obserwujc wntrze komrki w odpowiednio
zwolnionym tempie, mona si przekona, e skada si ono z milionw
obiektw - lizosomw, endosomw, rybosomw, ligandw, peroksysomw,
biaek o wszelkich moliwych rozmiarach i ksztatach - wpadajcych na miliony
innych obiektw i wykonujcych powtarzajce si funkcje: pozyskiwanie
energii ze skadnikw pokarmowych, budowa struktur, usuwanie odpadw,
obron przed intruzami, wysyanie i odbieranie wiadomoci, wykonywanie
napraw. Przecitna komrka zawiera okoo 20 000 rnych typw biaek, z
ktrych okoo 2000 jest reprezentowane przez co najmniej 50 000 pojedynczych
czsteczek. Oznacza to - mwi Nuland - e nawet jeeli uwzgldnimy tylko te
rodzaje biaek, ktre wy-J stpuj w wikszej liczbie ni 50 000 czsteczek
jednego typu, w sumie | oznacza to co najmniej^OO^mrlionw-ezsteczek
biaek w kadej-komree. I Ta oszaamiajca liczba daje nam pewne
wyobraenie o tym, jak intensywna i rozlega jest biochemiczna aktywno
naszych komrek20.
Praca komrek stanowi niezwykle wymagajcy proces. Twoje serce musi
przepompowa 343 litry krwi na godzin, ponad 8000 litrw dziennie, a 3
miliony litrw rocznie - wystarczajco duo, aby zapeni cztery olimpijskie
baseny pywackie - eby zapewni wszystkim komrkom wystarczajc ilo
tlenu (i to tylko w spoczynku; gdy zaczniesz wiczy, tempo wzronie nawet
szeciokrotnie). Tlen jest dostarczany do mitochondriw, ktre s czym w
rodzaju komrkowych elektrowni. W przecitnej komrce znajduje si okoo
1000 mitochondriw, aczkolwiek ich liczba zmienia si w znacznym zakresie, w
zalenoci od funkcji danej komrki oraz jej wymaga co do zuycia energii.
W rozdziale 19 wspomnielimy o tym, e mitochondria s uwaane przez
naukowcw za schwytane w niewol bakterie, ktre obecnie yj jako lokatorzy
naszych komrek, lecz zachowuj wasne genetyczne instrukcje, dziel si
wedug wasnego harmonogramu i mwi wasnym jzykiem. Niezalenie od
ich pochodzenia oraz niegdysiejszego statusu obecnie wszyscy dosownie
yjemy na asce naszych mitochondriw, poniewa prawie cae spoywane
przez nas poywienie jest po przetworzeniu dostarczane do mitochondriw,
gdzie w obecnoci tlenu, ktry wdychamy, zostaje z kolei zamienione na
czsteczki pewnej substancji, zwanej adenozynotri-fosforanem, w skrcie ATP.
Niewielu ludzi w ogle wie o istnieniu czsteczek ATP, mimo e dziki
nim wszyscy funkcjonujemy. S to w zasadzie mae bateryjki, ktre dostarczaj
energii wszystkim procesom wewntrz komrki. W dowolnym momencie
przecitna komrka twojego ciaa zawiera okoo miliarda moleku ATP 21. W
cigu dwch minut wszystkie zostan rozadowane i nastpny miliard zajmie ich
miejsce. Kadego dnia twj organizm produkuje i zuywa tak ilo czsteczek
ATP, ktra odpowiada mniej wicej poowie masy caego ciaa 22. Kiedy czujesz
ciepo czyjego ciaa, doznajesz dziaania jego czsteczek ATP.
Gdy komrki nie sju potrzebne, ginz godnoci. Usuwaj wszystkie
podpory i wzmocnienia, ktre utrzymuj je w caoci, po czym spokojnie trawi
pozostae elementy. Proces zaprogramowanej mierci komrki jest nazywany
apoptoz. Kadego dnia miliardy twoich komrek gin dla ciebie, a miliardy
innych sprztaj pozostae resztki. Komrki niekiedy gin take gwatown
mierci - na przykad wskutek infekcji - lecz najczciej gin dlatego, e s
zaprogramowane, aby umrze. Jeeli w odpowiednim momencie nie dostan
nakazu, aby y dalej - pewnego rodzaju aktywnej instrukcji od innej komrki -
automatycznie same si zabijaj. Komrki wymagaj sporo reasekuracji.
Gdy komrka nie ginie w przewidziany sposb, co niekiedy si zdarza,
lecz zaczyna si raptownie dzieli i rozmnaa, mamy do czynienia z
nowotworem. Komrki nowotworowe to po prostu zdezorientowane komrki.
Dzieje si to do czsto, lecz organizmy maj rozbudowane mechanizmy
przeciwdziaania, dlatego bardzo rzadko proces wymyka si spod kontroli.
rednio rzecz biorc, jeden miertelny przypadek nowotworu przypada na 100
milionw miliardw podziaw komrek23. Rak stanowi niefortunny przypadek
w kadym znaczeniu tego sowa.
Cudowna natura komrek polega nie tylko na tym, e umiej sobie
poradzi, jeeli od czasu do czasu co pjdzie nie tak jak trzeba, lecz take na
tym, e komrki potrafi tak sprawnie radzi sobie dosownie ze wszystkim
przez dziesitki lat. Robi to dziki nieustannemu wysyaniu i monitorowaniu
licznych strumieni informacji - prawdziwej kakofonii sygnaw - ze wszystkich
zaktkw ciaa: instrukcji, zapyta, poprawek, prb
0 pomoc, uaktualnie, zlece podziau, nakazw mierci. Wikszo tych
sygnaw jest przekazywana w postaci posacw zwanych hormonami, czyli
zwizkw chemicznych, takich jak insulina, adrenalina, estrogen
1 testosteron, ktre przenosz informacje z odlegych placwek - tarczycy
czy innych gruczow wydzielania wewntrznego. Inne sygnay przychodz
telegrafem z mzgu lub z regionalnych orodkw, za porednictwem procesu
zwanego sygnalizacj parakrynow. Poza tym komrki komunikuj si
bezporednio z najbliszymi ssiadami w celu skoordynowania swoich dziaa.
Prawdopodobnie najbardziej godne podziwu jest to, e wszystkie te
dziaania stanowi jedynie nieskoczon sekwencj elektrochemicznych
oddziaywa sterowanych przez elementarne reguy przycigania i odpychania.
Dziaaniu komrek nie towarzyszy aden proces mylowy. To wszystko po
prostu samo si dzieje, gadko, powtarzalnie i tak niezawodnie, e rzadko
jestemy choby wiadomi ich funkcjonowania. W jaki sposb wszystkie te
procesy prowadz nie tylko do porzdku wewntrz pojedynczej komrki, ale i
do doskonaej harmonii w caym organizmie. Dziki mechanizmom, ktre
dopiero zaczlimy poznawa, i procesom, ktre wci rozumiemy bardzo
oglnikowo, biliony zwrotnych reakcji chemicznych sumuj si, dajc mobiln,
mylc, podejmujc wiadome decyzje istot - ciebie - lub, zapewne nieco
mniej wiadomego, lecz take niewiarygodnie, perfekcyjnie zorganizowanego
uka gnojowego. Warto pamita, e kade ywe stworzenie stanowi cud
inynierii molekularnej.
Niektre organizmy, ktre skdind uwaamy za prymitywne, osigny
poziom komrkowej organizacji, przy ktrym my sami wygldamy jak
pierwotniaki. Jeeli rozdzielisz komrki gbki (na przykad przesiewajc j
przez sitko), a nastpnie wsypiesz je do jakiego roztworu, wszystkie
pojedyczne komrki znajd drog na swoje miejsce i utworz ponownie gbk.
Moesz to powtarza wiele razy, a komrki z uporem bd wraca do
pierwotnej postaci gbki, poniewa podobnie jak ty, ja i kada inna ywa istota
kieruj si jednym przemonym impulsem - nieodpartym deniem do istnienia.
A wszystko to dziki dziwnej, zdeterminowanej czsteczce, ktr dopiero
niedawno odkrylimy i wci nie do koca j rozumiemy, ktra sama w sobie
nie jest ywa i ktra sama na og nic nie robi. Nazywamy jDNA. Aby
zrozumie jej niezwyke znaczenie dla nauki i dla nas samych, musimy si
cofn o 160 lat, do epoki wiktoriaskiej Anglii, gdy przyrodnikowi Charlesowi
Darwinowi objawi si - jak si pniej okazao - najlepszy pomys, jaki
komukolwiek przyszed kiedykolwiek do gowy24, lecz z powodw, ktre
wymagaj nieco wyjanie, pomys zosta zamknity w szufladzie na pitnacie
lat.
 Rozdzia 25

OSOBLIWY POMYS DARWINA

Pod koniec lata lub wczesn jesieni 1859 roku Whitwell Elwin, wydawca
powanego brytyjskiego kwartalnika Quarterly Review, otrzyma egzemplarz
sygnalny nowej ksiki, ktrej autorem by przyrodnik Charles Darwin. Elwin
przeczyta ksik z uwag, pochwali, lecz wyrazi obaw, e temat jest zbyt
wski, aby mg zainteresowa liczne grono czytelnikw. W zamian stara si
skoni Darwina do napisania ksiki o gobiach. Wszyscy interesuj si
gobiami1, zauway w recenzji.
Rozsdna porada Elwina zostaa jednak zignorowana i ksik O
powstawaniu gatunkw drog doboru naturalnego, czyli o utrzymaniu si
doskonalszych ras w walce o byt opublikowano pod koniec listopada 1859 roku.
Pierwsze wydanie, w cenie pitnastu szylingw za egzemplarz i nakadzie 1250
sztuk, rozeszo si w cigu jednego dnia. Od tego czasu ksika nie przestaa
by bestsellerem i zarazem rdem kontrowersji; nie najgorszy rezultat
wydawniczy jak na autora, ktrego drugim obiektem zainteresowania byy
ddownice i ktry - - gdyby nie podjta pod wpywem chwilowego impulsu
decyzja o podry dookoa wiata - najprawdopodobniej spdziby cae ycie
jako anonimowy wiejski pastor, znany jedynie z... no c, zainteresowania
ddownicami.
Charles Robert Darwin urodzi si 12 lutego 1809 roku* w Shrewsbury,
sennym miasteczku targowym w rodkowej Anglii. Jego ojciec by lekarzem, a
matka, ktra zmara, gdy Charles mia zaledwie osiem lat, bya crk Josiaha
Wedgwooda, znanego producenta porcelany.
Darwin w peni korzysta z poytkw, jakie dawao dobre pochodzenie,
lecz nieustannie martwi swego owdowiaego ojca sabymi postpami w nauce.
Nic ci nie obchodzi poza strzelaniem, psami i apaniem szczu-
* Wyjtkowa data w historii: w tym samym dniu w Kentucky urodzi si
Abraham Lincoln. rw, wstyd przyniesiesz sobie i caej rodzinie 2, ta
reprymenda ojca jest cytowana niemal w kadej biografii Darwina. Interesowa
si gwnie histori naturaln, lecz z woli ojca studiowa medycyn na
uniwersytecie w Edynburgu. Nie znosi widoku krwi i cierpienia, a
obserwowanie operacji u przeraonego dziecka - byo to oczywicie w czasach,
gdy nie znano jeszcze znieczulenia - pozostawio w nim uraz na cae ycie 3.
Przenis si na prawo, lecz okazao si nudne nie do wytrzymania. W kocu, w
zasadzie nie majc nic wicej do wyboru, zdoa uzyska dyplom teologii w
Cambridge.
Los wiejskiego wikarego wydawa si nieunikniony, gdy ni z tego, ni z
owego pojawia si bardziej kuszca oferta. Darwin zosta zaproszony do
udziau w podry dookoa wiata na statku badawczym HMS Bea-gle, w
zasadzie jako go i towarzysz podry kapitana Roberta FitzRoya. Ranga
gospodarza dopuszczaa wybr gocia wycznie spord dentelmenw.
FitzRoy, ktry bez wtpienia by dziwakiem, wybra Darwina, czciowo te ze
wzgldu na ksztat jego nosa (poniewa sdzi, e ten konkretny ksztat oznacza
mocny charakter*). Darwin nie by pierwszy na licie kandydatw, lecz
otrzyma t propozycj, gdy jego poprzednik zrezygnowa. Z naszej obecnej
perspektywy najbardziej uderzajc, wspln cech obu dentelmenw by ich
wyjtkowo mody wiek. Gdy Beagle wyrusza w rejs, FitzRoy mia 23 lata, a
Darwin 22.
Zadanie FitzRoya polegao na badaniu i sporzdzaniu map obszarw
przybrzenych, lecz jego hobby, a waciwie pasj, stanowio poszukiwanie
dowodw dosownej, biblijnej interpretacji stworzenia. Istotny element decyzji
FitzRoya dotyczcej zaproszenia Darwina do wzicia udziau w podry
stanowio teologiczne wyksztacenie kandydata. Dopiero w trakcie podry
okazao si, e Darwin nie tylko by liberaem, ale zarazem nie by
ortodoksyjnym zwolennikiem chrzecijaskich zasad wiary, co stao si
przyczyn nieustannych tar midzy nimi.
Czas spdzony na pokadzie Beagle, od 1831 do 1836 roku, stanowi
niewtpliwie formaty wny okres w yciu Darwina. Byo to zarazem jedno z
najtrudniejszych dowiadcze w jego yciu. Zajmowa niewielk kabin,
wsplnie z kapitanem FitzRoyem, ktry ulega atakom furii, a po nich na-
* Autor nieco pobdzi; FitzRoy wybra Darwina pomimo obaw, i
ksztat nosa kandydata wskazuje na brak wytrwaoci (przyp. red.). stpoway
dugie okresy depresji. Obaj nieustannie si spierali, niekiedy do granic
szalestwa, jak wspomina pniej Darwin. Podre oceaniczne stanowiy w
najlepszym razie dugie okresy melancholii - poprzedni kapitan Beagle strzeli
sobie w gow w chwili przygnbiajcej samotnoci - a FitzRoy pochodzi z
rodziny znanej ze skonnoci do depresji. Jego wuj, wicehrabia Castlereagh,
podci sobie gardo dziesi lat wczeniej, gdy peni funkcj ministra spraw
wewntrznych (w 1865 roku sam FitzRoy w identyczny sposb popeni
samobjstwo). Nawet w rzadkich momentach pogodniejszego nastroju FitzRoy
stanowi nieprzeniknion zagadk. Niemal natychmiast po zakoczeniu podry
oeni si z mod kobiet, z ktr by od dawna zarczony, co dla Darwina
stanowio cakowite zaskoczenie, poniewa przez pi lat spdzonych wsplnie
na pokadzie Beagle kapitan ani razu nie wspomnia o zarczynach, a nawet
nie wymieni imienia swej wybranki5.
Pod kadym innym wzgldem podr na Beagle stanowia dla Darwina
sukces. Dowiadczenia, przez ktre przeszed, wystarczyy mu na cae ycie.
Zgromadzi kolekcj okazw, ktre zapewniy mu reputacj przyrodnika i day
zajcie na wiele lat. Odkry wspaniae stanowisko gigantycznych skamielin,
cznie z najlepiej zachowanym egzemplarzem Megatherium (leniwca
ziemnego); przey miertelnie niebezpieczne trzsienie ziemi w Chile; odkry
nowy gatunek delfinw (ktry lojalnie nazwa Del-phinus fitzroyi)prowadzi
pracowite i owocne badania geologiczne Andw; sformuowa now teori
formowania atoli koralowych, ktra zyskaa oglne uznanie, a jedn z
konsekwencji tej teorii bya sugestia, e atole nie mogy powsta w czasie
krtszym ni milion lat6 - wtedy po raz pierwszy Darwin da wyraz swemu
przekonaniu, e ziemskie procesy s niezwykle dugotrwae. W 1936 roku, w
wieku 27 lat, Darwin powrci do domu, po piciu latach i dwch dniach
podry. Nigdy wicej nie opuci Anglii.
Jedn z rzeczy, ktrych Darwin nie uczyni w trakcie podry, byo
wysunicie teorii (lub choby hipotezy) ewolucji. Po pierwsze, idea ewolucji
bya ju wtedy znana od kilkudziesiciu lat. Jego wasny dziadek, Erasmus,
odda cze ewolucyjnym koncepcjom w natchnionym, lecz raczej miernym
wierszu The Tempie of Natur, napisanym wiele lat przed urodzeniem Charlesa.
Dopiero po powrocie do Anglii i po przeczytaniu dziea Thomasa Malthusa
Essay on the Principle of Population (w ktrym Malthus wy sun i
matematycznie uzasadnia tez, e wzrost zapasw poywienia nie nada za
wzrostem populacji) w umyle Darwina zacza kiekowa idea, e ycie jest
nieustann walk i e dobr naturalny decyduje o tym, e niektre gatunki
prosperuj, a inne gin7. W szczeglnoci Darwin zauway, e organizmy
konkuruj o zasoby i e te z nich, ktre maj jak wrodzon przewag,
prosperuj lepiej i przekazuj t przewag swemu potomstwu. W ten sposb
gatunki nieustannie ewoluuj.
Wydaje si, e to niezwykle prosta idea - bo to jest niezwykle prosta idea
- lecz wyjania ona bardzo wiele i Darwin by gotw powici jej cae ycie.
Jake gupio z mojej strony, e na to nie wpadem8, wykrzykn T.H. Huxley
po przeczytaniu O powstawaniu gatunkw. Pogld Huxleya nie by
odosobniony.
Darwin nie uy sformuowania przetrwanie najlepiej dostosowanych w
adnej ze swoich prac (aczkolwiek wyraa swj podziw dla tego okrelenia).
Zostao ono po raz pierwszy uyte pi lat po publikacji O powstawaniu
gatunkw, w 1864 roku przez Herberta Spencera w ksice Principles of
Biology. Sowo ewolucja pojawio si dopiero w szstym wydaniu O
powstawaniu gatunkw (w tym czasie byo ju tak powszechnie znane, e autor
nie mg si oprze), zastpujc w kocu wczeniejsze sformuowanie
dziedziczenie z modyfikacj. Konkluzje Darwina nie byy w aden sposb
inspirowane przez jego wasne odkrycie - dokonane podczas pobytu na wyspach
Galapagos - interesujcej rnorodnoci dziobw zib. Wedug
konwencjonalnej wersji tej historii (w kadym razie wikszo z nas w takiej
wersji j pamita), Darwin - podrujc od wyspy do wyspy - zwrci uwag, e
dzioby s doskonale przystosowane do eksploatacji lokalnych zasobw. Na
jednej wyspie dzioby byy krtkie i mocne, dostosowane do upania orzechw,
na innej - dugie i cienkie, przydatne do wycigania poywienia ze szczelin. Te
spostrzeenia naprowadziy Darwina na myl, e by moe ziby nie zostay
stworzone z takimi dziobami, lecz w jakim sensie same sobie je stworzyy.
W rzeczywistoci ziby stworzyy same siebie, lecz to nie Darwin
dokona tego spostrzeenia. Darwin ukoczy studia na krtko przed podr na
Beagle, w trakcie eglugi nie by jeszcze dowiadczonym przyrodnikiem i nie
zauway, e ptaki z Galapagos naleay do tego samego typu. Odkrycia tego
dokona jego przyjaciel, ornitolog John Gould, ktry spostrzeg, e Darwin
znalaz w istocie mnstwo dziobw o rozmaitych przystosowaniach 9. Niestety,
Darwin nie zanotowa, ktre ptaki pochodziy z ktrej wyspy (podobn pomyk
popeni z wiami). Rozstrzygnicie tych wszystkich wtpliwoci zajo cae
lata.
Ze wzgldu na te i inne przeoczenia, a take konieczno uporzdkowania
wielu skrzy z okazami przywiezionymi na Beagle, dopiero w 1842 roku, pi
lat po powrocie do Anglii, Darwin zacz formuowa podstawy swojej nowej
teorii. Dwa lata pniej mia gotowy 230-stronicowy szkic, po czym zrobi
co wyjtkowo dziwnego: schowa notatki do szuflady i przez nastpne
pitnacie lat zajmowa si czym zupenie innym10. Spodzi dziesicioro dzieci,
powici prawie osiem lat na napisanie wyczerpujcego dziea o bemiklach
(Nienawidz bernikli jak nikt inny11, stwierdzi po ukoczeniu pracy) i uleg
tajemniczej chorobie, w wyniku ktrej odczuwa chroniczn apati, osabienie
oraz powracajce skonnoci do zachowa neurotycznych. Wrd objaww
niemal zawsze wystpoway nudnoci, palpitacje, ble gowy, wyczerpanie,
drenie, plamy przed oczami, przyspieszony oddech, zawroty gowy i - co raczej
zrozumiae M| depresje.
Przyczyny choroby nigdy nie ustalono. Najbardziej romantyczn i
zarazem do prawdopodobn z wielu sugerowanych moliwoci jest choroba
Chagasa, przewleka choroba tropikalna, ktrej Darwin mg si nabawi na
skutek zetknicia z pluskwiakiem Benchuga w Ameryce Poudniowej. Wedug
bardziej prozaicznego wyjanienia podoe choroby byo psychosomatyczne.
Tak czy inaczej, stan zdrowia Darwina by rzeczywicie kiepski. Niekiedy nie
mg pracowa duej ni dwadziecia minut, a czasem nie by w stanie w ogle
nic robi.
Wikszo czasu poza prac naukow powica na coraz bardziej
desperackie terapie medyczne - kpiele lodowe, okady z octu, owijanie w
elektryczne acuchy, aplikujce pacjentowi niewielkie impulsy prdu.
Stopniowo sta si swego rodzaju pustelnikiem, bardzo rzadko opuszczajc
Down House, swj dom w wiosce Down, w hrabstwie Kent. Jedn z pierwszych
rzeczy, jakie zainstalowa po przeniesieniu si do nowego domu, byo lusterko
za oknem gabinetu, dziki ktremu mg identyfikowa - i w razie potrzeby
unika - nieproszonych goci.
Darwin nie ujawnia swojej teorii, poniewa doskonale zdawa sobie
spraw z burzy, jak wywoaoby jej rozpowszechnienie. W 1844 roku, w tym
samym czasie, gdy zamkn w szufladzie swoje notatki, ukazaa si ksika
Vestiges of the Natural History of Creation, ktra wywoaa furi u wikszoci
czytelnikw, poniewa sugerowaa, e ludzie wyewoluowali od innych
naczelnych bez pomocy boskiego stwrcy. Przewidujc tak reakcj, jej autor
przedsiwzi liczne kroki, aby starannie ukry swoj tosamo. Nie ujawni jej
przez czterdzieci lat nawet swym najbliszym przyjacioom. Niektrzy sdzili,
e jest nim sam Darwin12. Inni podejrzewali ksicia Alberta. W rzeczywistoci
autorem by znany, lecz skromny szkocki wydawca, Robert Chambers, ktrego
ostrono bya podyktowana zarwno praktycznymi, jak i prywatnymi
wzgldami: jego firma bya jednym z gwnych wydawcw Biblii*. Publikacja
Vestiges zostaa gorco potpiona z ambon w caej Wielkiej Brytanii. Spotkaa
si take z gniewn reakcj rodowiska naukowego. Edinburgh Review
przeznaczy prawie cay jeden numer - 85 stron - na miadc krytyk
Vestiges. Nawet T.H. Huxley, zwolennik ewolucji, zaatakowa z
zacietrzewieniem ksik Chambersa, nie wiedzc, e autorem jest przyjaciel.
Rkopis Darwina zapewne pozostaby w szufladzie a do jego mierci,
gdyby wczesnym latem 1858 roku nie nastpi nagy zwrot w rozwoju wydarze
za spraw paczki zawierajcej przyjazny w tonie list od modego przyrodnika,
Alfreda Russela Wallacea, oraz rkopisu artykuu zatytuowanego On the
Tendency of Yarieties to Depart Indefinitely from the Original Type,
opisujcego teori doboru naturalnego niesamowicie podobn do nieujawnionej,
tajemnej wersji Darwina. Nawet niektre sformuowania Wallacea udzco
przypominay tekst Darwina. Nigdy nie widziaem bardziej uderzajcej
koincydencji - skonstatowa zaskoczony Darwin. - Gdyby Wallace mia mj
szkic z 1842 roku, nie mgby napisa wierniejszego abstraktu13.
Wallace nie pojawi si w yciu Darwina cakiem nieoczekiwanie, jak
niekiedy si sugeruje. Od duszego czasu korespondowali ze sob, a Wallace
niejeden raz przysya Darwinowi okazy, o ktrych sdzi, e mog by
interesujce. W trakcie wymiany listw Darwin dyskretnie ostrzeg Wallacea,
e uwaa kwesti powstawania gatunkw za swoje wyczne terytorium.
Niedugo minie dwadziecia lat (!) od dnia, gdy zaczem moje pierwsze
notatki na temat, jak i w jaki sposb gatunki i odmiany rni si od siebie
nawzajem - napisa w jednym z wczeniejszych listw do
* Darwin by jedn z nielicznych osb, ktre odgady prawidowo. Tak
si zoyo, e odwiedzi Chambersa w tym samym dniu, w ktrym nadszed
sygnalny egzemplarz szstego wydania Vestiges. Gorliwo, z jak Chambers
sprawdza poprawki, upewnia Darwina w jego podejrzeniach, aczkolwiek
wydaje si, e nie poruszy tej kwestii w rozmowie z Chamberscm.
Wallacea. - Obecnie przygotowuj moj prac do publikacji, doda,
mimo e w rzeczywistoci wcale nie zacz tych przygotowa14.
Wallace nie domyli si, co Darwin prbowa mu powiedzie, a tym
bardziej nie mg wiedzie, e jego wasna teoria bya niemal identyczna z
wersj, ktr Darwin rozwija od prawie dwudziestu lat.
Darwin znalaz si w nie lada kopocie. Gdyby szybko wysa swj
rkopis do publikacji, aby zachowa pierwszestwo, wykorzystaby niewinn
wskazwk niewiadomego wielbiciela. Gdyby usun si w cie, co zapewne
byoby najlepszym rozwizaniem z punktu widzenia dentelmeskiego kodeksu
postpowania, straciby prawo autorstwa teorii, ktr niezalenie sformuowa.
Teoria Wallacea, co on sam przyznawa, stanowia rezultat nagego przebysku
intuicji; wersja Darwina to produkt wielu lat wnikliwych rozmyla oraz
metodycznej, cikiej pracy. To byaby jawna, miadca niesprawiedliwo.
Przykr sytuacj dodatkowo potgowa fakt, e najmodszy syn Darwina,
take o imieniu Charles, zachorowa na szkarlatyn i znajdowa si w
krytycznym stanie. Mimo choroby syna Darwin znalaz czas na napisanie listw
do przyjaci, Charlesa Lyella i Josepha Hookera, w ktrych zadeklarowa
gotowo ustpienia, lecz zarazem zwraca uwag, e caa jego praca,
cokolwiek jest warta, zostanie unicestwiona15. Syn Darwina zmar w
kluczowym momencie kryzysu, 28 czerwca. W tym czasie Lyell i Hooker
znaleli kompromisowe rozwizanie, w ramach ktrego idee Darwina i
Wallace^ miay zosta zaprezentowane cznie. Jako forum wybrali posiedzenie
Linnaean Society, ktre w owym czasie przechodzio kryzys i walczyo
0 przywrcenie statusu powanej instytucji naukowej. Teoria Darwina
1 Wallacea zostaa zaprezentowana wiatu 1 lipca 1858 roku. Sam
Darwin nie by obecny. W dniu posiedzenia odby si pogrzeb jego syna.
Referat Darwina i Wallacea by jednym z siedmiu prezentowanych tego
wieczoru - tematem jednego z pozostaych bya fauna Angoli. Jeeli
ktrykolwiek spord okoo 30 suchaczy mia wiadomo, e jest wiadkiem
naukowego przeomu stulecia, nie okaza tego w aden sposb. Nie byo adnej
dyskusji. Wykad nie wywoa take prawie adnej reakcji zewntrznej. Darwin
pogodnie odnotowa pniej, e tylko jedna osoba, niejaki profesor Haughton z
Dublina, zamieci w druku wzmiank na temat obu referatw, a w konkluzji
stwierdzi, e wszystko, co w nich nowe, byo bdne, a to, co byo prawd,
byo stare16.
Wallace, nadal przebywajcy na Dalekim Wschodzie, dowiedzia si
0 tych manewrach znacznie pniej. Zareagowa zadziwiajco spokojnie
1 wydawa si zadowolony, e jego wkad zosta w ogle uwzgldniony.
W pniejszych latach zawsze stosowa w odniesieniu do nowej teorii
okrelenie darwinizm.
Znacznie mniej skonny do uznania priorytetu Darwina by szkocki
ogrodnik, Patrick Matthew, ktry rwnie ogosi zasady doboru naturalnego17.
Co ciekawe, opublikowa je ponad dwadziecia lat wczeniej, w tym samym
roku, w ktrym Darwin wyruszy w podr statkiem Beagle. Niestety,
Matthew zamieci swoje przemylenia w ksice zatytuowanej Naval Timber
and Arboriculture [Drewno do budowy statkw i uprawa drzew], ktrej
publikacj przeoczy nie tylko Darwin, ale waciwie cay wiat. Gdy Matthew
zorientowa si, e jego odkrycie zostao powszechnie przypisane Darwinowi,
energicznie zaprotestowa w licie do wydawnictwa Gardeners Chronicie.
Darwin bez wahania przeprosi, zwracajc jednak uwag: Sdz, e nikt nie
bdzie zaskoczony faktem, e ani ja, ani aden inny przyrodnik nie sysza o
pogldach pana Matthew, wziwszy pod uwag, jak zwile s one podane, jak
rwnie to, e zostay opublikowane w dodatku do pracy na temat drewna do
budowy statkw oraz uprawy drzew.
 Wallace jeszcze przez pidziesit lat kontynuowa karier jako
przyrodnik i myliciel, niekiedy z bardzo dobrymi rezultatami, lecz stopniowo
oddala si od czysto naukowego nurtu, podejmujc takie tematy, jak
spirytualizm lub moliwo istnienia ycia gdzie indziej we wszechwiecie. W
rezultacie teoria ewolucji staa si, w jakim sensie automatycznie, wyczn
wasnoci Darwina.
Idee Darwina nigdy nie przestay by dla niego samego rdem osobistej
udrki. Sam siebie okrela mianem kapelana diaba 18 i mawia, e ogoszenie
swej teorii przey jak przyznanie si do morderstwa 19. Niezalenie od
wszystkich innych implikacji zdawa sobie spraw, jak gboko zrani uczucia
swej ukochanej, bardzo pobonej ony. Mimo to natychmiast zabra si do pracy
nad rkopisem, rozszerzajc go do rozmiarw ksiki. Zatytuowa j wstpnie
An Abstract of an Essay on the Origin of Species and Varieties through Natural
Selection. Tytu by tak mdy i prowizoryczny, e jego wydawca, John Murray,
zdecydowa si wydrukowa tylko 500 egzemplarzy. Gdy w kocu otrzyma
rkopis, wraz z nieco bardziej atrakcyjnym tytuem, zmieni zdanie i zwikszy
liczb egzemplarzy do 1250 sztuk.
Publikacja O powstawaniu gatunkw staa si natychmiastowym
sukcesem komercyjnym, lecz sukces naukowy odniosa w znacznie duszej
skali czasowej. Teoria Darwina od samego pocztku natrafia na dwie
niemoliwe do pokonania trudnoci. Potrzebowaa znacznie wicej czasu, ni
lord Kelvin by skonny dopuci, i miaa bardzo nike oparcie w danych
wykopaliskowych. Rozsdnie mylcy krytycy pytali, gdzie s te formy
przejciowe, do ktrych teoria Darwina tak wyranie si odwouje. Skoro nowe
gatunki nieustannie ewoluoway, to w danych wykopaliskowych powinno by
mnstwo porednich form, a tymczasem nie byo adnych*. W rzeczywistoci
dane wykopaliskowe, ktre byy wwczas (i jeszcze dugo pniej) dostpne,
nie zawieray adnych ladw ycia a do momentu synnej eksplozji
kambryjskiej.
 I oto Darwin, bez adnych dowodw, upiera si, e dawne morza musiay
by pene ycia, my za nie znalelimy adnych ladw, poniewa z jakich
powodw lady nie zostay zachowane. Darwin twierdzi, e po prostu nie
mogo by inaczej. Stan obecny musi pozosta niewyjaniony; i moe by w
istocie uyty jako suszny argument przeciwko prezentowanym tutaj
pogldom20, przyzna szczerze, acz odrzuci alternatywn moliwo. W formie
wyjanienia fm pomysowego, lecz bdnego - wysun hipotez, e
prekambryjskie morza byy zbyt czyste, aby zgromadzi osady wystarczajce do
zachowania skamielin21.
Nawet najblisi przyjaciele Darwina byli zakopotani niefrasobliwoci
niektrych jego twierdze. Adam Sedgwick, ktry uczy Darwina w Cambridge
i w 1831 roku zabra go na geologiczn wypraw po Walii, stwierdzi, e
ksika przysporzya mu wicej blu ni przyjemnoci. Louis Agassiz, synny
szwajcarski paleontolog, odrzuci j jako zbir kiepskich domysw. Nawet
Lyell stwierdzi pospnie, e Darwin poszed za daleko22.
T.H. Huxley krytykowa upr Darwina w kwestii dugoci czasu
geologicznego, poniewa by saltacjonist, czyli zwolennikiem pogldu, e
zmiany ewolucyjne zachodz nie stopniowo, lecz gwatownie23. Saltacjonici
(okrelenie to pochodzi od aciskiego sowa salto oznaczajcego skok)
kwestionowali moliwo, e skomplikowane organy mogy kie
* Tak si zoyo, e w 1861 roku, w szczytowym momencie debaty,
pojawia si dokadnie taka forma przejciowa, gdy robotnicy w Bawarii
znaleli koci archaicznego archeopteryksa, stworzenia poredniego midzy
ptakiem i dinozaurem (mia pira, lecz mia te zby). Byo to odkrycie godne
uwagi i stanowio temat oywionej debaty, jednk pojedyncze odkrycie nie
mogo by uznane za decydujcy dowd.
402 dykolwiek powstawa powoli i stopniowo. W kocu jaki byby
poytek z kawaka skrzyda lub poowy oka? Ich zdaniem takie narzdy miay
sens tylko wtedy, gdy pojawiay si od razu w gotowym stanie.
 U tak radykalnego osobnika jak Huxley byo to nieco zaskakujce
przekonanie, poniewa jest ono zwizane z bardzo konserwatywnym, religijnym
argumentem wysunitym po raz pierwszy w 1802 roku przez angielskiego
teologa, Williama Paleya, obecnie znanym jako hipoteza inteligentnego
projektu. Paley dowodzi, e gdyby kto znalaz na ziemi zegarek, to nawet
gdyby nigdy wczeniej nie widzia takiego przedmiotu, natychmiast doszedby
do wniosku, e zosta on wykonany przez inteligentn istot. Podobnie, zdaniem
Paleya, rzeczy maj si z natur: jej zoono dowodzi, e zostaa
zaprojektowana. W dziewitnastym wieku by to potny argument i take dla
Darwina kwestia ta stanowia powany problem. Na myl o oku nawet dzi
mam dreszcze24 - przyzna w licie do przyjaciela. W pracy O powstawaniu
gatunkw stwierdzi, i wydaje si, co przyznaj bez przymusu, absurdem w
najwyszym stopniu25, e dobr naturalny mgby wyprodukowa taki narzd
stopniowo, w kilku etapach.
Mimo to, ku nieustannej irytacji swoich zwolennikw, Darwin nie tylko
upiera si, e wszystkie zmiany byy stopniowe, ale niemal w kadym kolejnym
wydaniu O powstawaniu gatunkw zwiksza ilo czasu, ktry uwaa za
niezbdny, aby ewolucja moga dziaa. W rezultacie jego idee coraz bardziej
traciy na popularnoci. W kocu - wedug historyka nauki, Jeffreya Schwartza
- Darwin niemal cakowicie straci poparcie wrd ekspertw od historii
naturalnej oraz wrd geologw26.
Paradoksalnie, jedyn rzecz, ktrej ksika zatytuowana O powstawaniu
gatunkw nie potrafia wyjani, byo pochodzenie gatunkw. Teoria Darwina
sugerowaa istnienie mechanizmu, dziki ktremu gatunki mogy stawa si
silniejsze, lepsze lub szybsze - krtko mwic, lepiej przystosowane - lecz nie
wskazywaa, w jaki sposb mgby powsta cakiem nowy gatunek. Szkocki
inynier, Fleeming Jenkin, znalaz istotn luk w argumentacji Darwina. Darwin
sdzi, e korzystna cecha, ktra pojawi si w pewnym pokoleniu, zostanie
przekazana kolejnym pokoleniom, dziki czemu dany gatunek si wzmocni.
Jenkin zwrci uwag, e korzystna cecha u jednego z rodzicw nie bdzie
dominujca u kolejnych pokole, lecz w istocie zostanie osabiona na skutek
mieszania. Jeeli dolejesz whisky do kubka z wod, whisky nie bdzie
mocniejsza, tylko sabsza. Jeeli nastpnie wlejesz t rozcieczon whisky do
kolejnej szklanki
403 z wod, stanie si jeszcze sabsza. Na tej samej zasadzie jakakolwiek
korzystna cecha, posiadana przez jednego z rodzicw, bdzie stopniowo
osabiana przez kolejne zwizki, a w kocu cakowicie przestanie by
widoczna. W ten sposb teoria Darwina staaby si recept nie na zmienno,
ale na stao. Sprzyjajce przypadki mog si od czasu do czasu zdarza, lecz
wszystkie szybko zanikn na skutek oglnej tendencji do stabilnej miernoty.
Jeeli dobr naturalny ma dziaa, musi istnie jaki alternatywny, dotychczas
nieznany mechanizm.
Rozwizanie znalaz skromny, nieznany Darwinowi ani nikomu innemu
mnich z klasztoru w odlegym o 1200 kilometrw zaktku Europy rodkowej,
Gregor Mendel.
Mendel urodzi si w 1822 roku w ubogiej chopskiej rodzinie, jako
poddany cesarza Austro-Wgier, na terenie obecnej Republiki Czeskiej. Szkolne
podrczniki przedstawiay go zwykle jako prostego, prowincjonalnego mnicha,
ktrego odkrycia byy w zasadzie przypadkowe - polegay na zaobserwowaniu
pewnych interesujcych wzorcw dziedziczenia cech grochu hodowanego w
przyklasztornym ogrdku. W rzeczywistoci Mendel by naukowcem z
formalnym wyksztaceniem - studiowa fizyk i matematyk w Philosophischen
Institut Olmiitz oraz na Uniwersytecie Wiedeskim^ i wnosi naukow
dyscyplin do wszystkiego, co robi. Co wicej, klasztor w Brnie, gdzie
mieszka od 1843 roku, by znany jako instytucja naukowa. Szczyci si
bibliotek zawierajc 20 000 ksiek oraz tradycj bada naukowych27.
Przed rozpoczciem swych eksperymentw Mendel dwa lata
przygotowywa egzemplarze kontrolne - siedem odmian grochu - aby mie
pewno, e uzyska czyste Unie. Nastpnie, wspomagany przez dwch
penoetatowych asystentw, wielokrotnie rozmnaa egzemplarze z czystej linii
oraz kizyowa 30 000 okazw grochu. Bya to praca wymagajca od
wszystkich trzech wykonawcw ogromnej uwagi, aby unikn
niekontrolowanych przypadkw krzyowania. Powodzenie bada zaleao take
od starannego notowania wzrostu oraz wygldu nasion, strkw, lici, odyg i
kwiatw. Mendel doskonale wiedzia, co robi.
Nigdy nie uy sowa gen - po raz pierwszy pojawio si ono w 1913
roku w angielskim sowniku medycznym - lecz to on stworzy okrelenia
dominujcy i recesywny. W wyniku swoich bada Mendel stwierdzi, e
kade ziarno zawiera dwa czynniki, nazywa je Elemente - jeden dominujcy i
jeden recesywny - ktrych wsplne dziaanie produkowao przewidywalne
wzorce dziedziczenia.
Rezultaty swoich omioletnich dowiadcze, potwierdzonych take w
podobnych eksperymentach na kwiatach, kukurydzy oraz innych rolinach,
Mendel przedstawi w formie precyzyjnych wzorw matematycznych. Sposb
prezentacji by raczej za bardzo, a nie za mao naukowy, poniewa jego referaty
na posiedzeniach Towarzystwa Historii Naturalnej w Brnie w lutym oraz marcu
1865 roku spotkay si z uprzejmym brakiem reakcji czterdziestoosobowego
audytorium, mimo e hodowla rolin stanowia kwesti o powanym
praktycznym znaczeniu dla wielu czonkw stowarzyszenia.
Gdy raport z jego bada zosta opublikowany, Mendel natychmiast wysa
jeden egzemplarz wielkiemu szwajcarskiemu botanikowi Karlowi Wilhelmowi
von Nagelemu, ktrego poparcie byo w zasadzie niezbdne dla uznania teorii.
Niestety, NSgeli nie doceni wagi odkrycia Mendla. Zasugerowa mu, aby
sprbowa hodowa rolin zwan jastrzbcem. Mendel posusznie zabra si do
pracy, lecz szybko si zorientowa, e jastrzbiec nie posiada cech niezbdnych
do badania dziedzicznoci. Ewidentnie Nageli nie przeczyta raportu zbyt
uwanie, a moe nawet w ogle. Zawiedziony Mendel porzuci studiowanie
dziedziczenia i reszt ycia spdzi na hodowaniu znakomitych warzyw,
studiowaniu pszcz, myszy, plam sonecznych oraz wielu innych zagadnie. W
1868 roku zosta opatem.
Badania Mendla nie zostay tak powszechnie zignorowane, jak niekiedy
si sdzi. Jego raport zosta obszernie omwiony w Encyclopaedia Britannica -
w owych czasach byo to forum naukowych odkry liczce si bardziej ni
obecnie - a take by wielokrotnie cytowany w wanej publikacji niemieckiego
botanika Wilhelma Olbersa Fockego. Idee Mendla nigdy nie zostay cakowicie
zapomniane, dziki czemu zostay bez trudu przypomniane, gdy wiat by ju
gotowy na ich przyjcie.
Darwin i Mendel wsplnie - aczkolwiek nie zdawali sobie z tego sprawy -
pooyli podwaliny pod wszystkie nauki biologiczne dwudziestego wieku.
Darwin dostrzeg, e wszelkie ywe istoty s powizane ze sob i ostatecznie
pochodz od jednego, wsplnego rda; prace Mendla ujawniy mechanizm,
dziki ktremu byo to moliwe. Wsppraca midzy Darwinem i Mendlem bya
wprawdzie moliwa, lecz nigdy do niej nie doszo. Mendel posiada niemieckie
wydanie O powstawaniu gatunkw i wiadomo, e je przeczyta, musia wic
zdawa sobie spraw ze zwizku midzy swoimi badaniami i teori Darwina, ale
nic nie wskazuje na to, aby prbowa nawiza kontakt. Z kolei o Darwinie
wiadomo, e studiowa wpywow publikacj Fockego, w ktrej istniej
odwoania do pracy Mendla, lecz nie powiza ich z wasnymi badaniami28.
Jedn z rzeczy, o ktrych wszyscy sdz, e wystpuje w argumentach
Darwina, stanowi kwestia pochodzenia ludzi od map. W rzeczywistoci w
ksice O powstawaniu gatunkw nie ma o tym mowy, z wyjtkiem jednej
marginesowej aluzji. Dostrzeenie w teorii Darwina implikacji dotyczcych
pochodzenia czowieka nie wymagao jednak wielkiej wyobrani i kwestia ta
niemal natychmiast staa si przedmiotem publicznej debaty.
Odsonicie kurtyny nastpio w sobot 30 czerwca 1860 roku, na
posiedzeniu British Association for the Advancement of Science w Oksfordzie.
Robert Chambers, autor ksiki Vestiges of the Natural History of Creation,
nakoni do udziau w niej Huxleya29, ktry zreszt wci nie wiedzia, e
Chambers jest autorem owego kontrowersyjnego dziea. Darwin by jak zwykle
nieobecny. Posiedzenie odbyo si w Oxford Zoological Museum, gdzie
zgromadzio si ponad 1000 osb, a setki innych nie dostay si do rodka.
Wszyscy zdawali sobie spraw, e zdarzy si co powanego, aczkolwiek
musieli przetrwa nudnawy, dwugodzinny wstp Johna Williama Drapera z
New York University zatytuowany The Intellectual Development of Europ
Considered with Reference to the Views of Mr Darwin30.
W kocu do gosu doszed Samuel Wilberforce, biskup Oksfordu.
Wilberforce zosta wprowadzony w temat (w kadym razie tak si zwykle sdzi)
przez zawzitego antydarwinist, Richarda Owena, ktry uprzedniego wieczoru
by gociem w jego domu. Jak zwykle w sytuacjach, ktre kocz si
zamieszaniem, zeznania wiadkw rni si znacznie. Wedug najbardziej
popularnej wersji Wilberforcea poniosa krasomwcza swada. W trakcie swej
tyrady zwrci si do Huxleya z drwicym umiechem i zapyta, czy ten ostami
wywodzi si od mapy ze strony babki czy dziadka. W zamierzeniu by to
niewtpliwie art, lecz przerodzi si w wyzwanie. Wedug relacji samego
Huxleya zwrci si on do swego ssiada, szepn: Bg odda go w moje rce,
po czym podnis si skwapliwie, aby zare-plikowa.
Inni wiadkowie wspominaj e Huxley trzs si z furii i oburzenia. Tak
czy inaczej, odpowiedzia, e wolaby raczej pokrewiestwo z map ni z
ignorantem, ktry wykorzystuje swoj pozycj, aby papla, zamiast skupi si
na tym, co miao stanowi temat powanego naukowego forum. Taka riposta
bya skandaliczn impertynencj a take obraz urzdu Wilberforce^.
Posiedzenie natychmiast zamienio si w tumult. Lady Brew-ster zemdlaa.
Robert FitzRoy, towarzysz Darwina w czasie podry na,3eagle sprzed
dwudziestu piciu lat, przemierza hol z Bibli uniesion w gr, krzyczc:
Ksiga, Ksiga! (przyby na konferencj w celu wygoszenia wykadu na
temat sztormw, jako szef nowo utworzonego Wydziau Meteorologicznego).
Po fakcie obie strony rociy sobie prawo do zwycistwa i przypisyway sobie
rozgromienie przeciwnika.
Darwin w kocu ujawni swoje przekonania co do naszego
pokrewiestwa z mapami, gdy w 1871 roku opublikowa O pochodzeniu
czowieka. Konkluzja bya odwana, poniewa nie potwierdzay jej adne dane
wykopaliskowe. Jedynymi znanymi wwczas szcztkami wczesnych ludzi byy
synne koci neandertalczykw odkryte w Niemczech, oraz kilka niepewnych
fragmentw koci szczkowych. Wiele wczesnych autorytetw kwestionowao
ich archaiczne pochodzenie. Ksika O pochodzeniu czowieka stanowia
znacznie bardziej kontrowersyjn pozycj ni O powstawaniu gatunkw, lecz do
czasu jej opublikowania wiat sta si nieco bardziej odporny na kontrowersyjne
hipotezy, wic argumenty Darwina wywoay znacznie mniej zamieszania.
Pod koniec swego ycia Darwin duo wicej uwagi i czasu powica
innym zagadnieniom, ktre tylko marginalnie wizay si z zagadnieniami
dobom naturalnego. Zaskakujco wiele czasu spdzi na ogldzinach ptasich
odchodw, badajc ich zawarto pod ktem rozprzestrzeniania si nasion
midzy kontynentami. Przez wiele lat studiowa zachowanie ddownic. W
jednym z eksperymentw gra im na pianinie - nie dla rozrywki (ddownic),
lecz w celu zbadania wpywu dwiku i wibracji31. Darwin by pierwszym
badaczem, ktry zda sobie spraw, jak wane s ddownice w zapewnieniu
urodzajnoci ziemi. Mona powtpiewa, czy istnieje wiele innych zwierzt,
ktre odegray tak istotn rol w historii wiata, napisa w doskonaej pracy na
ten temat, zatytuowanej The Formation of Vegetable Mould Through the
Action of Worms. Ksika zostaa wydana w 1881 roku i pod wzgldem
popularnoci przewyszya O powstawaniu gatunkw. Wrd pozostaych
ksiek Darwina byy take: On the Yarious Contrivances by which British and
Foreign Orchids Are Fertilised by ln-secls, wydana w 1862 roku, O wyrazie
uczu u czowieka i zwierzt, wydana w 1872 roku (w pierwszym dniu
sprzedano prawie 5300 egzemplarzy), Skutki krzyowania i samozapadniania w
wiecie rolin, wydana w 1876 roku - jej temat by nieprawdopodobnie bliski
pracom Mendla, lecz Darwin nie wycign a tak daleko idcych wnioskw jak
czeski zakonnik, oraz The Power of Movement in Plants. Wiele czasu powici
badaniom konsekwencji chowu wsobnego, ktry interesowa go z czysto
prywatnych powodw. Oeniwszy si z wasn kuzynk, Darwin podejrzewa,
e pewne fizyczne i psychiczne uomnoci wrd jego dzieci wynikaj z braku
rnorodnoci w genealogicznym drzewie jego rodziny32.
Darwin by czsto za ycia nagradzany, lecz nigdy za ksiki O
powstawaniu gatunkw lub O pochodzeniu czowiekai 33. Royal Society
przyznao mu medal Copleya za osignicia w dziedzinie geologii, zoologii oraz
botaniki, a nie za teorie ewolucyjne. Linnaean Society rwnie uhonorowao go
bez odwoywania si do jego radykalnych pogldw. W odrnieniu od
Newtona Darwin nigdy nie otrzyma tytuu szlacheckiego. Zosta jednak
pochowany w Opactwie Westminsterskim, tu obok Newtona. Zmar w Down
House w kwietniu 1882 roku. Dwa lata pniej zmar Gregor Mendel.
Teoria Darwina nie zostaa powszechnie zaakceptowana a do lat
trzydziestych lub nawet czterdziestych dwudziestego wieku34, gdy pojawia si
jej wspczesna wersja, neodarwinizm, w jzyku angielskim zwany nieco
grnolotnie Modern Synthesis, czcy idee Darwina, Mendla i innych. Uznanie
dla prac Mendla take nastpio po mierci ich autora, cho nieco wczeniej ni
w przypadku Darwina. W 1900 roku trzej europejscy uczeni powtrzyli,
niezalenie od siebie i mniej wicej rwnoczenie, odkrycia Mendla. Jeden z
nich, Holender o nazwisku Hugo de Vries, robi wraenie, jakby chcia odkrycia
Mendla przypisa sobie, lecz zosta przywoany do porzdku przez drugiego,
ktry gono i dobitnie przypomnia, e wszystkie zasugi nale w
rzeczywistoci do zapomnianego mnicha35.
wiat by bliski, aby zrozumie, jak si tu znalelimy - w jaki sposb
jedne istoty powstaj z innych. To zdumiewajce, gdy sobie uwiadomimy, e
jeszcze na pocztku dwudziestego wieku, a nawet jaki czas potem, najtsze
naukowe umysy nie byy w stanie sensownie nam wytumaczy, skd si bior
dzieci.
A byli to, jak z pewnoci pamitasz, ludzie, ktrzy uwaali, e koniec
nauki jest bliski.
 Rozdzia 26

MATERIA YCIA

Gdyby twoi rodzice nie poczyli si w cile okrelonym momencie - z

dokadnoci do sekundy, a moe nawet nanosekundy - nie byoby ci tutaj. A
gdyby ich rodzice nie poczyli si w cile okrelonym momencie, rwnie by
ci nie byo. A gdyby z kolei ich rodzice si nie poczyli... i tak dalej, i tak
dalej, w nieskoczono, nie byoby ci tutaj.
Gdy w ten sposb posuwasz si wstecz w czasie, ta zaleno od
przodkw zaczyna si kumulowa. Cofnij si zaledwie o osiem pokole, do
czasw, gdy narodzili si Charles Darwin i Abraham Lincoln, a twoje istnienie
zaley od ponad 250 osb i odpowiednich zwizkw midzy nimi. Id dalej
wstecz, do czasw Szekspira i pielgrzymw z May flower, a doliczysz si nie
mniej ni 16 384 przodkw, sumiennie wymieniajcych materia genetyczny i
tworzcych acuch, ktry w kocu doprowadzi do ciebie.
Przy dwudziestu pokoleniach liczba ludzi dokonujcych prokreacji na
twj uytek wynosi ju 1 048 576. Jeszcze pi pokole wstecz i mamy nie
mniej ni 33 554 432 mczyzn i kobiet, ktrych oddane zwizki uwarunkoway
twoje istnienie. Przy trzydziestu pokoleniach cakowita liczba twoich przodkw
- pamitaj, to nie s kuzyni, ciotki czy inni przypadkowi krewni, lecz wycznie
rodzice, rodzice rodzicw i tak dalej, w linii wiodcej wprost do ciebie - wynosi
ponad miliard (a dokadnie 1 073 741 824). Jeeli cofniemy si o 64 pokolenia,
do czasw imperium rzymskiego, liczba ludzi, ktrych wsplne wysiki day
wiatu twoj skromn osob, wzronie w przyblieniu do miliona bilionw - jest
to kilka tysicy razy wicej ni cakowita liczba ludzi, ktrzy kiedykolwiek yli
na naszej planecie.
Ewidentnie co szwankuje w tej matematyce. Odpowied, wbrew
pozorom, jest prosta - twoja linia reprodukcyjna nie jest czysta. Nie byoby ci
tutaj, gdyby twoim przodkom nie zdarzay si przypadki kazirodztwa. Tych
przypadkw byo w istocie cakiem sporo, aczkolwiek na og byy dostatecznie
odlege i genetycznie niegrone. Wrd milionw twoich przodkw musiao
do czsto dochodzi do sytuacji, e akt prokreacji zachodzi midzy kim z
linii twojej matki a jakim odlegym kuzynem z linii ojca. W istocie, jeeli jeste
obecnie zwizany z osob tej samej rasy i pochodzc z tego samego kraju co
ty, s bardzo due szanse, e jestecie w jakim stopniu spokrewnieni. Jeeli
rozejrzysz si wok siebie w autobusie, w parku lub w kawiarni, to okae si,
e wikszo ludzi wok ciebie to twoi krewni. Gdy kto si chwali, e jest
potomkiem Szekspira lub Wilhelma Zdobywcy*, moesz spokojnie
odpowiedzie: Ja te!. W cakiem dosownym i fundamentalnym sensie
wszyscy tworzymy jedn rodzin.
Jestemy przy tym niesamowicie podobni. Jeeli porwnasz swoje geny z
jakkolwiek inn istot ludzk, zazwyczaj 99,9 procent z nich okae si
identyczne. To wanie czyni z nas jeden gatunek. Niewielkie rnice w tej
pozostaej 0,1 procentu - z grubsza jeden nukleotyd na tysic1, jak mwi
brytyjski genetyk i niedawny laureat Nagrody Nobla, John Sulston - stanowi o
naszych indywidualnych cechach. Bardzo wiele dowiedzielimy si ostatnio
dziki Projektowi Sekwencjonowania Ludzkiego Genomu - Huma Genome
Project Przede wszystkim nie ma czego takiego jak jeden ludzki genom. Kady
ludzki genom jest inny, w przeciwnym razie bylibymy wszyscy identycznymi
osobnikami. Nieustanna rekombinacja naszych genomw - z ktrych kady jest
prawie, lecz nie cakowicie identyczny z wszystkimi innymi - - czyni nas tym,
czym jestemy, zarwno w sensie gatunku, jak i w sensie indywidualnych osb.
Czym zatem jest w genom, o ktrym tyle ostatnio si mwi? Czym s
geny? No c, musimy znowu zacz od komrki. Wewntrz komrki znajduje
si jdro, a wewntrz kadego jdra znajdujsi chromosomy - 46 malekich
nitek, z ktrych 23 pochodz od twojej matki i 23 od ojca. Z bardzo nielicznymi
wyjtkami kada komrka twojego ciaa - powiedzmy 99,999 procent komrek -
posiada taki sam zestaw chromosomw (do wyjtkw nale czerwone ciaka
krwi, niektre komrki systemu immunologicznego, a take komrki spermy
oraz jajowe, ktre z rnych organizacyjnych przyczyn nie posiadajpenego
zestawu genetycznego2). Chromosomy zawieraj kompletny zestaw instrukcji
niezbdnych do stworzenia i funkcjonowania organizmu. Maj ksztat dugich
nici i s zbudowane
* W jzyku polskim w takiej konwersacji pojawiby si zapewne Jan
Kochanowski lub Bolesaw Chrobry (przyp. tum.). z pewnej cudownej
substancji, zwanej kwasem deoksyrybonukleinowym, w skrcie DNA* -
najbardziej niezwykej czsteczki na Ziemi, jak si j czasem okrela.
DNA istnieje tylko w jednym celu - aby stworzy wicej DNA - a kady z
nas zawiera w sobie cakiem spor ilo: prawie dwa metry nici DNA s
upchane niemal w kadej komrce. Kady zestaw DNA zawiera okoo 3,2
miliarda liter kodu genetycznego, co zapewnia 103 480000 000
moliwych
kombinacji i gwarantuje unikatowo w granicach moliwego do pomylenia
prawdopodobiestwa3, pisze de Duve. Spjrz na swj obraz w lustrze - widzisz
okoo 10 000 bilionw komrek. Niemal kada z nich zawiera dwa metry gsto
upakowanego DNA. Ile tego jest cznie? Gdyby cay twj DNA zosta
rozwinity w prost ni, mona by j rozcign od Ziemi do Ksiyca i z
powrotem, nie raz, nie dwa, lecz bardzo wiele razy 4. Wedug jednego z
oszacowa, kady z nas posiada cznie okoo 20 milionw kilometrw DNA5.
Twoje ciao uwielbia produkowa DNA. Bez DNA nie mgby istnie.
Jednak DNA samo w sobie nie jest ywe. adna czsteczka nie jest ywa, lecz
DNA jest, jeeli mona tak powiedzie, wyjtkowo nieywy, poniewa naley
do najmniej reaktywnych, chemicznie obojtnych czsteczek materii
oywionej6, jak mwi genetyk Richard Lewontin. Dziki temu laboratoria
policyjne mog uzyska DNA z dawno zaschnitych plam krwi lub nasienia, a
nawet z koci neandertalczykw. Z tego samego powodu duo czasu zajo
naukowcom wyjanienie, dlaczego ta niepozorna - jakby pozbawiona ycia -
substancja stanowi w rzeczywistoci sam esencj ycia.
DNA zosta odkryty znacznie wczeniej, ni si powszechnie sdzi. W
1869 roku Johann Friedrich Miescher, szwajcarski uczony pracujcy na
uniwersytecie w Tybindze w Niemczech, badajc pod mikroskopem rop na
bandaach chirurgicznych, odkry pewn nieznan substancj, ktr nazwa
nuklein7 (poniewa znajdowaa si w jdrach komrek). Miescher ograniczy
si wtedy do odnotowania swego odkrycia, lecz nukleina najwyraniej pozostaa
w krgu jego zainteresowa, poniewa dwadziecia trzy lata pniej, w licie do
swego wuja, poruszy kwesti ewentual-
|DNA (ang.) - Deoxyribonucleic Acid (przyp. tum.). nego zwizku midzy
tymi molekuami i dziedziczeniem. By to zadziwiajcy przebysk intuicji, ale
tak bardzo wyprzedza wczesne tendencje oraz moliwoci nauki, e nie
zwrci niczyjej uwagi.
Przez wiksz cz drugiej poowy dziewitnastego stulecia panowao
powszechne przekonanie, e substancja ta - obecnie zwana kwasem
deoksyrybonukleinowym, czyli DNA - penia w najlepszym razie drugorzdn
funkcj w kwestiach dziedziczenia. Bya zbyt prosta. Skadaa si z zaledwie
czterech elementw zwanych nukleotydami. Ile wart jest alfabet skadajcy si z
czterech liter? Jak napisa histori ycia za pomoc tak prostego kodu?
(Odpowied jest taka, e DNA koduje skomplikowane informacje przy uyciu
tych czterech symboli mniej wicej na tej samej zasadzie, jak koduje si sowa i
zdania za pomoc alfabetu Morsea - czc kropki i kreski w grupy). Wydawao
si, e molekuy DNA nie peni adnej funkcji, w kadym razie nikt nie potrafi
im adnej funkcji przypisa1. Znajdoway si w jdrze komrki, wic sdzono,
e moe wi w jaki sposb chromosomy, kontroluj kwasowo lub
wykonuj jakie inne trywialne zadanie. Panowao przekonanie, e zoono
ycia jest w pewien sposb zakodowana w biakach znajdujcych si w jdrze9.
Negowanie roli DNA napotkao jednak dwa problemy. Po pierwsze, jest
go bardzo duo - prawie dwa metry prawie w kadym jdrze - wic komrki
najwyraniej do czego go potrzebuj. Po drugie, DNA cigle si pojawia,
niczym podejrzany w ledztwie o morderstwo, w rnych eksperymentach. W
szczeglnoci dwie serie eksperymentw, jedna dotyczca bakterii
Pneumonococcus i druga, w ktrej obiekt bada stanowiy bakteriofagi (wirusy,
ktre atakuj bakterie), ujawniy, e DNA odgrywa bardziej istotn rol, ni
powszechnie sdzono. Wyniki dowiadcze wskazyway, e DNA jest w jaki
sposb zamieszany w produkcj biaek. Proces wytwarzania biaek jest
oczywicie bardzo istotny dla funkcjonowania organizmu, lecz z drugiej strony
byo jasne, e biaka s produkowane poza jdrem, daleko od DNA. W takim
razie w jaki sposb DNA mgby kierowa produkcj biaek?
Nikt nie potrafi wyjani, jaki mechanizm pozwala przenosi informacje
od DNA do biaek. Obecnie wiemy, e porednikiem jest RNA, kwas
rybonukleinowy, ktry dziaa jako tumacz. Biaka i DNA nie mwi tym
samym jzykiem, co stanowi godn uwagi osobliwo biologii. Przez prawie
cztery miliardy lat stanowiy dwa filary materii oywionej, lecz stosuj dwa
wzajemnie niekompatybilne kody, tak jakby jedno mwio po hiszpasku, a
drugie w hindi. Aby si porozumiewa, potrzebuj porednika, ktrym jest
RNA. Wykorzystujc pewnego chemicznego porednika, zwanego rybosomem,
RNA tumaczy informacje zawarte w DNA na instrukcje, ktre biaka rozumiej
i potrafi wykona.
Jednak w pocztkach dwudziestego wieku daleko byo nam jeszcze do
zrozumienia tych mechanizmw, a waciwie niemal wszystkiego, co wie si
ze skomplikowanymi kwestiami dziedziczenia.
Nadszed jednak waciwy czas, a take potrzeba wykonania jakich
pomysowych dowiadcze. Tak si szczliwie zoyo, e znalaz si te kto
dostatecznie pracowity i zdolny, aby je zrealizowa. Nazywa si Thomas Hunt
Morgan. W 1904 roku, cztery lata po ponownym odkryciu praw Mendla i
prawie dziesi lat przed pojawieniem si w obiegu sowa gen, Morgan zacz
prowadzi systematyczne badania chromosomw.
Chromosomy zostay przypadkowo odkryte w 1888 roku. Zostay tak
nazwane, poniewa atwo absorbuj barwniki, dziki czemu mona je lepiej
obserwowa pod mikroskopem. Na przeomie dziewitnastego i dwudziestego
wieku istniay ju silne podejrzenia, e chromosomy maj co wsplnego z
dziedzieczeniem cech, lecz nikt nie wiedzia, jaki jest mechanizm.
Jako obiekt swych bada Morgan wybra malekie, delikatne muszki o
aciskiej nazwie Drosophila melanogaster, powszechnie znane jako muszki
owocowe (zwane take muszkami octowymi, bananowymi lub mietnikowymi),
owe natrtne owady, ktre wydaj si mie nieopanowan skonno do topienia
si w naszych napojach. Jako obiekt laboratoryjnych bada muszki Drosophila
maj wiele istotnych zalet: ich utrzymanie i karmienie nie kosztuje niemal nic,
mona je rozmnaa w milionach sztuk na poywce ze zwykego mleka,
dorastaj od fazy jaja do reprodukcyjnej dorosoci w niecae dziesi dni i maj
tylko cztery chromosomy, co znacznie upraszcza spraw.
Pracujc w maym laboratorium (ktre stao si znane jako Pokj
Muszek) w budynku Schermerhorn Hall na Columbia University w Nowym
Jorku, Morgan i jego zesp zaczli zakrojony na szerok skal program
pracowitego rozmnaania i krzyowania milionw muszek 10 (jeden z biografw
pisze o miliardach, ale prawdopodobnie przesadza). Kada z nich musiaa zosta
schwytana szczypczykami i zbadana pod jubilersk lup pod ktem
dziedziczonych zmian. Przez sze lat badacze prbowali stworzy mutacje za
pomoc wszelkich rodkw, jakie przychodziy im do gowy - poddawali
muszki rnym rodzajom promieniowania, cznie z promieniami X, hodowali
je w ciemnoci i w wietle, trzymali je w rozgrzanym piekarniku, w wirwce -
lecz w aden sposb nie mogli si dochowa mutantw. Morgan by ju bliski
rezygnacji, gdy w kocu pojawia si naga, powtarzalna mutacja - muszka z
biaymi oczami zamiast zwykych czerwonych. Od tego momentu badacze byli
ju w stanie wytwarza uyteczne deformacje pozwalajce ledzi pojawianie
si rnych cech w kolejnych pokoleniach, dziki czemu odkryli korelacje
midzy okrelonymi cechami oraz chromosomami. Ostateczne wyniki ich bada
stanowiy przekonujcy dowd, e chromosomy stanowi nonik
dziedzicznoci.
Odkrycia Morgana i jego zespou nie rozwizay oczywicie wszystkich
problemw i nie odpowiedziay na wszystkie pytania. Tajemnicze geny oraz
struktura DNA nadal stanowiy zagadk, ktra okazaa si znacznie trudniejsza
do rozgryzienia. Gdy w 1933 roku Morgan odbiera Nagrod Nobla, wielu
naukowcw nadal nie byo przekonanych, e geny w ogle istniej. Jak
stwierdzi wwczas Morgan, nie istnia konsensus w kwestii czym s geny -
czy s rzeczywiste, czy fikcyjne!,. Moe si wydawa nieco zaskakujce, e
naukowcy mieli trudnoci z zaakceptowaniem fizycznej realnoci czego tak
fundamentalnie istotnego dla aktywnoci komrkowej, lecz - jak pisz Wallace,
King i Sanders w ksice Biology: The Science of Life (rzadka rzecz: ciekawy
podrcznik) - obecnie jestemy w podobnej sytuacji w odniesieniu do
procesw umysowych takich jak mylenie i pami12. Wiemy oczywicie, e
mylenie i pami stanowi atrybuty naszych umysw, lecz nie znamy
fizycznej realizacji tych atrybutw. Nie wiemy nawet, czy maj jakkolwiek
fizyczn realizacj. Podobnie rzecz si miaa z genami. W czasach Morgana
pomys, aby wyj jeden z genw z ciaa i poddawa go badaniom, wielu
naukowcw uwaao za rwnie absurdalny, jak schwytanie wtku myli i
badanie go pod mikroskopem.
Pocztkowo pewne byo tylko to, e co zwizanego z chromosomami
kierowao replikacjkomrek. W 1944 roku, po pitnastu latach wysikw,
zesp badaczy z Rockefeller Institute na Manhattanie, kierowany przez
byskotliwego, lecz bardzo niemiaego i niedostatecznie pewnego siebie
Kanadyjczyka, Oswalda Averyego, zdoa przeprowadzi niezwykle trudny
eksperyment, w ktrym nieszkodliwy szczep bakterii zosta przeksztacony w
zaraliwy przez skrzyowanie z obcym DNA, dostarczajc tym samym dowodu,
e DNA odgrywa znacznie bardziej istotn rol i niemal na pewno stanowi
aktywny czynnik dziedzicznoci. Obraz DNA jako pasywnej molekuy sta si
przeszoci. Erwin Chargaff, biochemik pochodzcy z Austrii, cakiem
powanie twierdzi, e odkrycie Averyego zasuguje na dwie Nagrody Nobla13.
Avery mia niestety przeciwnika w osobie jednego z kolegw we
wasnym instytucie, porywczego i apodyktycznego zwolennika biaek, Alfreda
Mirskyego, ktry uczyni wszystko, co byo w jego mocy, aby zdyskredytowa
odkrycie Averyego - mwi si, e posun si nawet do przekonywania wadz
Karoliska Institute w Sztokholmie, aby nie przyznay Averyemu nagrody 14.
Avery mia wtedy 66 lat. Zniechcony, niezdolny do przeamania stresu oraz
rozstrzygnicia kontrowersji, zrezygnowa z dalszej pracy i nigdy wicej nie
pojawi si w pobliu laboratorium. Jego konkluzje zostay jednak szybko
potwierdzone przez inne eksperymenty i wkrtce potem zacz si wycig o
pierwszestwo w odkryciu struktury DNA.
Gdyby w latach pidziesitych bukmacherzy przyjmowali zakady
0 to, kto zamie kod DNA, najwiksze pienidze stawiano by bez
wtpienia na Linusa Paulinga z Caltechu, czoowego amerykaskiego
biochemika. Pauling by pionierem w dziedzinie zastosowania promieni X w
krystalografii (krystalografia rentgenowska), do badania architektury czsteczek.
Odkry struktur molekularn nieprzeliczonej liczby moleku organicznych
1 nieorganicznych. Jego metoda rentgenografii okazaa si kluczowa przy
zagldaniu do wntrza DNA. W trakcie swej wyjtkowo bogatej kariery
naukowej Pauling zdoby dwie Nagrody Nobla (w 1954 roku w dziedzinie
chemii i w 1962 pokojow), lecz w przypadku DNA by przekonany, e
podstawowy szkielet struktury stanowi potrjna, a nie podwjna helisa i jako
nie mg trafi na waciwy lad. W rezultacie zwycistwo przypado w udziale
do oryginalnej, czteroosobowej grupie naukowcw z Anglii, ktrzy nie
tworzyli zespou - niektrzy z nich nawet nie odzywali si do siebie nawzajem -
i w wikszoci byli nowicjuszami w tej dziedzinie.
 Z tej czwrki najbliszy konwencjonalnemu stereotypowi naukowca by
Maurice Wilkins, ktry spdzi wiksz cz drugiej wojny wiatowej, pracujc
przy amerykaskim projekcie bomby atomowej. W tym czasie Francis Crick
projektowa miny magnetyczne i akustyczne dla brytyj-skicj admiralicji, a
Rosalind Franklin take pracowaa dla brytyjskiego rzdu - badajc struktur
molekularn wgla.
Najbardziej niekonwencjonaln postaci z caej czwrki by James
Watson, amerykaski modociany geniusz, ktry ju jako chopiec wyrni si
w popularnym programie radiowym The Quiz Kids 15 (dziki czemu mg si
przynajmniej w czci uwaa za pierwowzr czonkw rodziny Glassw we
Franny i Zooey i innych dzieach J.D. Salingera). W wieku zaledwie pitnastu
lat Watson rozpocz studia na University of Chicago, a doktorat zrobi, gdy
mia 22 lata. Rok pniej, w 1951 roku, znalaz si w synnym Cavendish
Laboratory w Cambridge. Na fotografiach z tamtego okresu wyglda nieco
gamoniowato, a wosy na jego gowie robi wraenie, jakby przyciga je jaki
potny magnes pooony tu poza ramk fotografii.
Crick, dwanacie lat starszy od Watsona, lecz wci bez doktoratu, mia
nieco mniej spektakularn fryzur i nieco bardziej wielkopaskie maniery. We
wspomnieniach Watsona jest przedstawiony jako niecierpliwy, ktliwy
zawadiaka z wielkim nosem, nieustannie zagroony zwolnieniem z
laboratorium. aden z nich nie mia formalnego wyksztacenia z biochemii.
Crick i Watson zaoyli - jak si okazao, susznie e odkrycie ksztatu
molekuy DNA umoliwi rwnoczenie wytumaczenie, jak ona robi to, co robi.
Wydaje si, e mieli rwnie nadziej, i uda im si osign cel przy
minimalnym nakadzie pracy, nie liczc pracy umysowej, lecz take i tej
ostatniej nie wicej ni to konieczne. Watson radonie przyzna w swojej
autobiograficznej ksice Podwjna helisa: relacja naoczna o wykryciu struktury
DNA: Miaem nadziej, e gen moe zosta zbadany bez koniecznoci
studiowania chemii16. Praca nad DNA nie bya ich oficjalnym zadaniem i w
pewnym momencie otrzymali polecenie, aby jprzerwa. Watson ostentacyjnie
uczy si krystalografii; Crick mia koczy doktorat na temat dyfrakcji
promieni X na duych molekuach.
W popularnych opracowaniach rozwizanie zagadki DNA jest niemal
zawsze przypisywane wycznie Crickowi i Watsonowi, lecz ich sukces w
zasadniczym stopniu zalea od wynikw prac eksperymentalnych
prowadzonych przez ich wspzawodnikw. Dostp do tych wynikw uzyskali
przypadkowo17 - jak taktownie uja to historyk nauki, Lisa Jardine - od
dwojga naukowcw z Kings College w Londynie, Wilkinsa i Franklin, ktrzy
znacznie ich wyprzedzali, przynajmniej na pocztku.
Wilkins, z pochodzenia Nowozelandczyk, by osob niezwykle skromn
niemal niewidoczn. W 1998 roku telewizja PBS nakrcia dokumentalny film
na temat odkrycia struktury DNA - za ktre w 1962 roku Crick, Watson i
Wilkins otrzymali Nagrod Nobla - i zdoaa cakowicie pomin Wilkinsa.
Franklin stanowia najbardziej enigmatyczn osobowo z caej czwrki.
Watson w ksice Podwjna helisa18 skreli bardzo niepochlebny portret
Franklin jako osoby nierozsdnej, tajemniczej, chronicznie niezdolnej do
wsppracy oraz - co chyba najbardziej go irytowao - wiadomie unikajcej
podkrelania swej kobiecoci. Przyzna wprawdzie, e nie bya nieatrakcyjna i
mogaby wywiera zupenie inne wraenie, gdyby cho w niewielkim stopniu
przywizywaa uwag do stroju, lecz pod tym ostatnim wzgldem nie speniaa
nawet najmniej wygrowanych oczekiwa. Watson z zaskoczeniem odnotowa,
e w ogle nie uywaa szminki, a jej styl odzwierciedla wyobrani
przemdrzaej angielskiej nastolatki*.
Franklin miaa jednak przynajmniej jedn bezsporn zalet. Dysponowaa
najlepszymi na wiecie obrazami struktury DNA, uzyskanymi technik
krystalografii doprowadzon do perfekcji przez Linusa Paulinga. Krystalografia
bya stosowana do okrelania pooe atomw w krysztaach (std nazwa), lecz
czsteczki DNA stanowiy znacznie powaniejsze wyzwanie. Tylko Franklin
potrafia uzyska dobre wyniki, tylko e, ku nieustannej irytacji Wilkinsa,
odmawiaa podzielenia si nimi.
Wziwszy pod uwag wszystkie okolicznoci, nie mona jednoznacznie
potpia Franklin za jej brak entuzjazmu do wsppracy. W latach
pidziesitych oficjalny status oraz sposb traktowania kobiet w Kings
College nosi wszelkie cechy administracyjnie usankcjonowanego lekcewaenia,
ktre wykracza daleko poza wspczesne standardy i kci si z nasz dzisiejsz
wraliwoci (a waciwie z jakkolwiek wraliwoci). Niezalenie od swego
wieku i ewentualnych osigni, kobiety nie miay prawa wstpu do sali, w
ktrej spotykali si na posikach stali pracownicy college^, lecz musiay jada
obiady w bardziej utylitarnym pomieszczeniu, ktre nawet Watson okreli jako
obskurne i ciasnawe. Na dodatek do tych administracyjnych upokorze
Franklin bya nieustannie pod presj -
| W 1968 roku Harvard University Press wycofao si z publikacji
Podwjnej helisy po tym, jak Crick i Wilkins oprotestowali zawarte w niej
charakterystyki, ktre Lisa Jardine okrelia jako nieuzasadnione zoliwoci19.
Cytowane powyej opisy pochodz z wersji, w ktrej Watson zagodzi swoje
komentarze. niekiedy graniczc z molestowaniem - ze strony pozostaego trio,
ktre za wszelk cen starao si zdoby lub podejrze jej rezultaty. Ich tsknota
do jej wynikw raczej nie sza w parze z odpowiedni doz szacunku dla niej
samej. Obawiam si, e zawsze mielimy do niej, powiedzmy, protekcjonalne
nastawienie, wspomina pniej Crick. Dwaj spord nich pracowali w
konkurencyjnej instytucji, a trzeci mniej lub bardziej otwarcie bra ich stron,
trudno si wic dziwi, e ukrywaa przed nimi swoje wyniki.
Wydaje si, e Watson i Crick wykorzystali fakt, e wsppraca Wilkinsa
i Franklin nie ukadaa si najlepiej. Mimo e Watson i Crick do bezwstydnie
wdzierali si na teiytorium Wilkinsa, ten ostatni w coraz wikszym stopniu
solidaryzowa si wanie z nimi. Jednak nie naley si temu dziwi, poniewa
Franklin zacza si zachowywa do dwuznacznie. Jej wyniki zdecydowanie
wskazyway, e DNA ma ksztat helisy, ale ona sama upieraa si, e tak nie
jest. Ku konsternacji i zakopotaniu Wilkinsa w lecie 1952 roku umiecia na
wydziale fizyki Kings College notatk nastpujcej treci: Z wielk
przykroci zmuszeni jestemy ogosi mier, w pitek, 18 lipca 1952 roku,
helisy DNA [...] Oczekuje si, e dr M.H.F. Wilkins wygosi mow aobn nad
grobem zmarej helisy20.
W rezultacie tych wszystkich nieporozumie w styczniu 1953 roku
Wilkins pokaza Watsonowi obrazy uzyskane przez Franklin, najwyraniej bez
jej wiedzy i zgody21. Nazwanie tego istotn pomoc byoby jeszcze do
powanym eufemizmem. Wiele lat pniej Watson przyzna, e byo to
kluczowe zdarzenie [...] zmobilizowao nas22. Uzbrojeni w wiedz o ksztacie
oraz pewnych istotnych wymiarach czsteczki DNA Watson i Crick podwoili
swoje wysiki. Wszystko wydawao si im sprzyja. W pewnym momencie
Pauling planowa udzia w konferencji w Anglii. Wedug wszelkiego
prawdopodobiestwa w trakcie konferencji spotkaby Wilkinsa i dowiedziaby
si dostatecznie duo, aby zweryfikowa swoje bdne przekonania, ktre
zaprowadziy go w lep uliczk. Bya to jednak era McCarthyego. Pauling
zosta zatrzymany na lotnisku Idlewild w Nowym Jorku, gdzie odebrano mu
paszport i zakazano wyjazdu za granic pod pozorem, e reprezentuje nazbyt
liberalne pogldy. Crickowi i Watsonowi sprzyja take fakt, i syn Paulinga
pracowa w Cavendish Laboratory i prostodusznie przekazywa im wieci o
postpach i kopotach w domu.
W peni wiadomi, e w kadej chwili mog jednak zosta wyprzedzeni,
Watson i Crick zabrali si z zapaem do pracy. Wiadomo byo, e DNA zawiera
cztery skadniki chemiczne zwane adenin, guanin, cytozyn i tymin ktre
cz si w pary w okrelony sposb. Manipulujc kawakami kartonu
wycitymi w ksztacie moleku, Watson i Crick potrafili zrekonstruowa, w jaki
sposb wszystkie elementy cz si ze sob tworzc helis. Na tej podstawie
sporzdzili model - prawdopodobnie najsynniejszy model wspczesnej nauki -
zbudowany z poczonych bolcami metalowych pytek przypominajcych
elementy zabawek systemu Mecca-no, po czym zaprosili do jego obejrzenia
Wilkinsa, Franklin oraz reszt wiata. Kady w miar wyksztacony widz mg
si natychmiast przekona, e rozwizali problem. By to bez wtpienia kawa
byskotliwej roboty detektywistycznej, niezalenie od przyspieszenia, jakie
naday ich pracy obrazy uzyskane od Franklin.
25 kwietnia 1953 roku w Natur ukaza si liczcy 900 sw artyku
Watsona i Cricka zatytuowany^ Structurefor Deoxyribose Nucleic AcieP*. W
tym samym numerze ukazay si take dwa oddzielne artykuy Wilkinsa i
Franklin. W tym czasie w Anglii i na wiecie zaszo wiele interesujcych
wydarze - Edmund Hillary by ju blisko szczytu Mount Everest, krlow
Anglii miaa niebawem zosta Elbieta II - wic odkrycie sekretu ycia przeszo
niemal niezauwaone, nie liczc niewielkiej wzmianki w News Chronicie24.
Rosalind Franklin nie dostaa Nagrody Nobla. W wieku zaledwie 37 lat
zmara na raka jajnikw w 1958 roku, cztery lata przed przyznaniem nagrody za
DNA. Nagrody Nobla nie przyznaje si pomiertnie. Nowotwr niemal z ca
pewnoci powsta w wyniku nadmiernej dawki promieni X, z ktrymi Franklin
miaa na co dzie do czynienia w pracy. Brenda Mad-dox pisze, w niedawno
wydanej biografii, e Franklin rzadko zakadaa oowiany fartuch i czsto
lekkomylnie przechodzia przez wizk promieniowania 25. Oswald Avery take
nie otrzyma Nagrody Nobla i zosta w zasadzie zapomniany przez potomno,
lecz mia przynajmniej t satysfakcj, e doy czasw, gdy jego odkrycia
zostay potwierdzone. Zmar w 1955 roku.
Odkrycie Watsona i Cricka zostao ostatecznie potwierdzone dopiero w
latach osiemdziesitych. Crick napisa w jednej ze swoich ksiek: Ponad
dwadziecia pi lat zaja naszemu modelowi DNA zmiana statusu od do
prawdopodobnego do bardzo prawdopodobnego [...] i w kocu do niemal
cakowitej pewnoci26.
Odkrycie struktury DNA spowodowao jednak znaczne przyspieszenie i
postp genetyki. W 1968 roku czasopismo Science zamiecio artyku pod
tytuem That Was the Molecular Biology That Was27, sugerujcym - wydaje si
to niemal niemoliwe, ale taki by sens tego tytuu - e ko-niec genetyki jest
bliski.
W rzeczywistoci by to oczywicie dopiero pocztek. Nawet dzisiaj nie
rozumiemy bardzo wielu rzeczy na temat DNA, na przykad, dlaczego tak dua
jego cz wydaje si nie mie adnej funkcji. A 97 procent twojego DNA
skada si z dugich fragmentw bezsensownego bekotu - zwanego potocznie
mieciowym DNA lub niekodujcym DNA, jak mwibio-chemicy. Tylko
gdzieniegdzie midzy tymi fragmentami znajduj si sekcje, ktre kontroluj i
organizuj funkcje yciowe - owe zadziwiajce, tajemnicze, dugo ukrywajce
sw tosamo geny.
Geny s niczym wicej (ani mniej) ni instrukcjami do produkcji biaek.
To i tylko to potrafi robi z pewnego rodzaju lep dokadnoci. W tym sensie
stanowijakby analogi klawiszy pianina, z ktrych kady odtwarza tylko jedn
nut i nic wicej, co oczywicie daoby nieco monotonn melodi28. Wystarczy
jednak poczy geny, podobnie jak czy si dwiki rnych klawiszy pianina,
aby stworzy akordy i melodie o nieskoczonej rnorodnoci. Odpowiednie
zestawienie wszystkich genw tworzy (kontynuujc t muzyczn metafor)
wielk symfoni istnienia zwan ludzkim genomem.
Alternatywn, bardziej rozpowszechnion analogi stanowi postrzeganie
genomu jako pewnego rodzaju podrcznika - instrukcji obsugi organizmu. Z
tego punktu widzenia chromosomy mog by uwaane za rozdziay
podrcznika, a geny za konkretne instrukcje produkcji okrelonych biaek.
Poszczeglne sowa instrukcji stanowi tak zwane kodony, a literami
genetycznego alfabetu s cztery wspomniane ju par stron wczeniej
nukleotydy zbudowane z zasad azotowych: adeniny, tyminy, guaniny i
cytozyny. Mimo swej niezwykle wanej roli molekuy te nie s zbudowane z
niczego niezwykego. Na przykad guanina jest t sam substancj, w ktr
obfituje guano, i od niego bierze nazw29.
Wszyscy znamy ksztat czsteczki DNA - synn podwjn helis,
przypominajc spiralne schody lub skrcon drabink sznurow. Pionowe
elementy tej struktury s zrobione z cukru zwanego deoksyryboz, a cao jest
kwasem nukleinowym - std nazwa kwas deoksyrobonu-kleinowy. Szczeble
s zbudowane z dwch poczonych ze sob zasad azotowych rozcignitych w
poprzek od jednej pionowej nici do drugiej. Cztery zasady mog si czy w
pary tylko na dwa sposoby: guanina jest zawsze poczona z cytozyn, a tymina
zawsze z adenin. Kolejno uoenia tych par stanowi kod DNA; tematem
Projektu Sekwencjonowania Ludzkiego Genomu byo wanie odczytanie tej
kolejnoci.
Genialna pomysowo kodu DNA polega na jego sposobie replikacji.
Gdy zachodzi potrzeba wyprodukowania nowej czsteczki DNA, obie nici
rozdzielaj si wzdu rodka, jak zamek byskawiczny, po czym kada poowa
udaje si w swoj stron, aby utworzy now kompletnczsteczk. Kady
nukleotyd czy si w par tylko z jednym spord pozostaych trzech, wic
kada z dwu nici stanowi jednoznaczny wzorzec do produkcji drugiej nici.
Gdyby posiada tylko jedn ni swojego wasnego DNA, mgby bez trudu
zrekonstruowa drug, dobierajc odpowiednio pary: jeeli na przykad
pierwszy szczebel pierwszej nici jest zrobiony z guaniny, to pierwszy szczebel
drugiej nici musi by z cytozyny. Odtwarzajc w ten sposb wszystkie pary
nukleotydw wzdu caej drabiny, otrzymaby w kocu kod dla nowej
czsteczki. Tak wanie dzieje si w naturze, z t rnic e natura radzi sobie z
tym szybciej - w cigu zaledwie kilku sekund.
DNA zazwyczaj replikuje si idealnie dokadnie, lecz od czasu do czasu -
mniej wicej raz na milion - jaka litera pojawia si w niewaciwym miejscu.
Takie zdarzenie nosi nazw polimorfizmu punktowego, czyli polimorfizmu
pojedynczego nukleotydu, w skrcie SNP (od ang. single nucleotide
polymorphism), przez biochemikw zwanego potocznie snip. Sw/pjnajczciej
zdarzajsi w odcinkach niekodujcego DNA, w zwizku z czym nie maj
adnych wykrywalnych konsekwencji dla organizmu. Od czasu do czasu
zdarzaj si jednak przypadki, gdy bdy replikacji wywouj jakie
dostrzegalne zmiany - mog zwikszy predyspozycje do jakiej choroby, lecz
rwnie dobrze mog wywoa pewn korzystn zmian, na przykad ochronn
pigmentacj skry lub zwikszon produkcj czerwonych krwinek u kogo
yjcego na duej wysokoci. W miar upywu czasu te drobne modyfikacje
akumuluj si zarwno u pojedynczych osobnikw, jak i w caych populacjach,
przyczyniajc si do rnicowania jednych i drugich.
Rwnowaga midzy dokadnoci i bdami replikacji musi by bardzo
precyzyjnie dobrana. Zbyt duo bdw moe zaburzy funkcjonowanie
organizmw, natomiast zbyt mao - zmniejsza zdolnoci adaptacyjne populacji.
Jeeli dana osoba lub grupa yje na duej wysokoci, wiksza liczba
czerwonych ciaek krwi moe uatwi im oddychanie i poruszanie si, poniewa
wicej krwinek moe przetransportowa wicej tlenu. Lecz czerwone krwinki
powoduj take gstnienie krwi, co zmusza serce do pracy niczym pompa
oleju - jak mwi antropolog z Tempie University, Charles Weitz. Darwinowski
dobr naturalny dba o nas w ten sposb, e osoby yjce na duych
wysokociach zyskuj na wikszej wydajnoci oddychania, lecz pac za to
podwyszonym ryzykiem zwizanym z niedomagania-mi i chorobami serca. Na
podobnej zasadzie mona wytumaczy, dlaczego jestemy wszyscy tak
podobni. Ewolucja po prostu nie pozwoli nikomu zanadto si rni -
przynajmniej w obrbie jednego gatunku.
Rnica 0,1 procent midzy twoimi i moimi genami wynika z naszych
snipw. Gdyby porwna swoje geny z trzeci osob, stopie podobiestwa
take wynisby okoo 99,9 procent, lecz snipy na og byyby w innych
miejscach. Przy wikszej liczbie ludzi byoby jeszcze wicej snipw w coraz to
innych miejscach. Dla kadego z twoich 3,2 miliarda nukleotydw gdzie na
planecie istnieje osoba lub grupa osb, ktrych kod jest inny w tym wanie
miejscu. Tak wic nie tylko nie mamy jednego, wsplnego ludzkiego genomu,
lecz mamy 6 miliardw rnych genomw. Jestemy w 99,9 procent identyczni,
lecz, jak mwi biochemik David Cox, mona powiedzie, e wszyscy ludzie
nie maj ze sob nic wsplnego, i to take bdzie prawdziwe stwierdzenie30.
Pozostaje jeszcze do wyjanienia, dlaczego tak niewielka cz DNA
posiada jakikolwiek widoczny powd czy cel istnienia. To zaczyna by
irytujce, lecz naprawd wydaje si, e pytanie naley odwrci, a odpowied
brzmi: Cel istnienia ycia stanowi uniemiertelnienie DNA. Owe 97 procent
naszego DNA, powszechnie nazywane mieciowym, zdaniem Matta Ridleya
istnieje wycznie z tego prostego powodu, e potrafi si skutecznie
replikowa*31. Innymi sowy, twoje DNA nie suy tobie,
* mieciowe DNA posiada jedno interesujce zastosowanie. Suy do
identyfikacji. Jego praktyczn uyteczno przypadkowo odkry A lec Jeffreys z
University of Leicester. W 1986 roku Jeffreys bada sekwencje DNA pod ktem
genetycznych markerw zwizanych z chorobami dziedzicznymi, gdy policja
poprosia go o pomoc przy znalezieniu gwaciciela i mordercy dwch
nastolatek. Jeffreys zda sobie spraw, e jego technika powinna si idealnie
nadawa do rozwizywania kryminalnych zagadek - i dokadnie tak si stao.
Mody piekarz o nieprawdopodobnie brzmicym nazwisku Colin Pitchfork [ang-
pitchfork - widy (przyp. tum.)] zosta skazany na dwukrotne doywocie. By to
pierwszy w historii proces, w ktrym wykorzystano dowody oparte na DNA 12.
lecz wycznie sobie. Jeste jedynie maszyn, ktra zostaa stworzona przez
DNA na uytek DNA, a nie na odwrt. ycie, jak pamitasz, po prostu chce
by, a tym, co je do tego zmusza, jest DNA.
Aczkolwiek DNA zawiera instrukcje do produkowania biaek gdy je, jak
mwi naukowcy, koduje - niekoniecznie robi to z myl o sprawnym
funkcjonowaniu organizmu. Jeden z najbardziej rozpowszechnionych genw
koduje biako zwane odwrotn transkryptaz, nieposiadajce adnej znanej nam
funkcji, ktra byaby poyteczna dla ludzkich istot W przypadku retrowirusw
jedyna funkcja, jak realizuje, ich odwrotna transkryptaza polega na tym, e
retrowirusy mog niezauwaone zadomowi si we wntrzu ludzkiego
organizmu.
Innymi sowy, nasze ciaa powicaj sporo energii na produkowanie
biaka, ktre nie spenia adnej poytecznej funkcji, a niekiedy wrcz przynosi
szkody. Nasze organizmy nie maj wyboru i musz je produkowa, poniewa to
geny decyduj o tym, co ma by, a co nie ma by wytwarzane. My jestemy
tylko nonikami dla ich zachcianek. cznie prawie poowa ludzkich genw -
najwiksza proporcja wrd wszystkich znanych organizmw iii nie robi
absolutnie nic (w kadym razie nic, o czym bymy wiedzieli) z wyjtkiem
reprodukowania si33.
Wszystkie organizmy s w jakim sensie niewolnikami swoich genw.
Dlatego ososie, pajki oraz rne inne istoty s gotowe umrze w procesie
rozmnaania. Denie do rozmnaania, do rozprzestrzeniania wasnych genw
stanowi najsilniejszy popd w przyrodzie. Jak uj to Sherwin B. Nuland:
Imperia upadaj, popdy eksploduj, wielkie symfonie powstaj, a za tym
wszystkim kryje si jeden jedyny instynkt ktry domaga si spenienia 34. Z
ewolucyjnego punktu widzenia seks jest tylko mechanizmem, za pomoc
ktrego nasze geny zachcaj nas do przekazywania naszego materiau
genetycznego.
Naukowcy jeszcze nie oswoili si z zaskakujc informacj, e wikszo
naszego DNA nic nie robi, gdy zaczy si pojawia jeszcze bardziej
nieoczekiwane wieci. Najpierw w Niemczech, a nastpnie w Szwajcarii
badacze przeprowadzili do dziwaczne eksperymenty, po ktrych spodziewali
si dziwacznych wynikw, lecz z zaskoczeniem przekonali si, e wyniki
bynajmniej nie okazay si dziwaczne. W jednym z eksperymentw gen
kontrolujcy rozwj oka u myszy zosta przeniesiony do larwy muszki
owocowej. Naukowcy sdzili, e w rezultacie powstanie co interesujco
groteskowego. W rzeczywistoci mysi gen nic tylko wyprodukowa j u muszki
dziaajce oko, ale wyprodukowa oko muszki. Mamy tu dwie istoty, ktre
nic miay wsplnego przodka od 500 milionw lat, lecz mog I wymienia si
materiaem genetycznym, jakby byy siostrami39.
Taka sama historia powtarzaa si w prawie kadym kolejnym
eksperymencie. Naukowcy stwierdzili, e gdy wstawi ludzkie DNA do
pewnych komrek muszek, muszki przyjm je jak wasne. Okazuje si, e ponad
60 procent ludzkich genw jest w zasadzie identyczne z genami muszek
owocowych. Co najmniej 90 procent koreluje na pewnym poziomie z genami
myszy36(mamy nawet wsplne z myszami geny kodujce ogon, tylko u nas nie
s one wczane37). Na kadym kolejnym polu badacze przekonywali si, e
badane przez nich organizmy - czy byy to nicienie, czy istoty ludzkie - maj w
zasadzie takie same geny. Okazao si, e ycie zostao zrobione wedug
jednego wsplnego wzorca.
Dalsze badania ujawniy istnienie grupy kontrolnych genw, ktre steruj
rozwojem poszczeglnych czci ciaa. Te geny regulatorowe nazwano genami
homeotycznymi (od greckiego sowa oznaczajcego podobny)38. Geny
regulatorowe stanowiy odpowied na kopotliwe pytanie, skd miliardy
embrionalnych komrek, pochodzcych z jednego zapodnionego jaja i
nioscych identyczny garnitur DNA, wiedz, dokd maj si uda i co robi - e
ta komrka ma zosta komrk wtroby, ta neuronem, ta krwink, a ta czci
byszczcej powierzchni skrzyda. To wanie geny regulatorowe instruuj
komrki i decyduj o ich przeznaczeniu. We wszystkich organizmach odbywa
si to mniej wicej w taki sam sposb.
Rwnie ciekawe jest to, e ilo materiau genetycznego oraz sposb jego
organizacji niekoniecznie odzwierciedla poziom zoonoci danej istoty.
Czowiek posiada 46 chromosomw, natomiast niektre paprocie maj ich
ponad 60039. Ryba pucodyszna, jedno z najsabiej ewolucyjnie
zaawansowanych zwierzt, posiada czterdzieci razy wicej DNA ni
czowiek40. Nawet zwyka traszka jest obficiej zaopatrzona genetycznie ni ty, i
to a piciokrotnie.
Ewidentnie liczy si nie tyle liczba genw, lecz to, co z nimi zrobisz.
Skdind to bardzo pomylna okoliczno, poniewa liczba genw u ludzi
ulega niedawno powanej redukcji. Jeszcze do niedawna sdzono, e czowiek
posiada wicej ni 100 000 genw, moe nawet znacznie wicej, lecz pierwsze
rezultaty Projektu Sekwencjonowania Ludzkiego Genomu dowiody, e jest ich
znacznie mniej - 35 000 do 40 000, czyli mniej wicej tyle samo genw, ile
posiada zwyka trawa. Bya to zarwno niespodzianka, jak i powd do pewnego
rozczarowania.
Z pewnoci zauwaye, e genom wielokrotnie przypisywano win za
rozmaite ludzkie niedomagania. Naukowcy niejednokrotnie z triumfem
deklarowali, e znaleli geny odpowiedzialne za otyo, schizofreni,
homoseksualizm, przestpczo, przemoc, alkoholizm, a nawet za kradziee
sklepowe i bezdomno. Apogeum (lub raczej nadir) tej wiary w biodeter-
minizm stanowio zapewne studium opublikowane w czasopimie Science 41 w
1980 roku, w ktrym stwierdzono, e kobiety s genetycznie sabsze z
matematyki. Obecnie wiemy, e genetyczne uwarunkowania niemal wszystkich
ludzkich cech s znacznie bardziej zoone.
W pewnym sensie ta zoono moe zosta uznana za niepodan
poniewa gdyby pojedynczy gen okrela pewne cechy, na przykad wzrost,
skonno do cukrzycy, ysienia lub jakkolwiek wyranie zdefiniowan cech,
atwo - w kadym razie wzgldnie atwo - byoby go wyizolowa i nim
manipulowa. Niestety, 35 000 niezalenie funkcjonujcych genw to o wiele za
mao, aby wyprodukowa tego rodzaju fizyczn zoono, ktra skada si na
istot ludzk. Geny musz ze sob wsppracowa. Przyczyn zaledwie kilku
schorze - na przykad hemofilii, choroby Parkinsona, plsawicy Huntingtona,
mukowiscydozy - s dysfunkcje pojedynczych genw. Dobr naturalny zwykle
odsiewa takie kopotliwe geny na dugo przed tym, zanim stan si szkodliwe
dla caej populacji. Nasz los, nasze cechy - nawet kolor naszych oczu -
determinuj nie pojedyncze geny, lecz zespoy genw, pracujcych wsplnie i
oddziaujcych na siebie nawzajem. To dlatego tak trudno jest odkry, w jaki
sposb to wszystko pasuje do siebie nawzajem. 1 dlatego nieprdko bdziemy
mogli projektowa swoje potomstwo.
Im wicej dowiedzielimy si w ostatnich latach, tym bardziej sprawy
staway si skomplikowane. Okazuje si, e nawet mylenie wpywa na
dziaanie genw. Na przykad tempo wzrostu mskiej brody czciowo zaley
od tego, jak czsto dany osobnik myli o seksie42 (poniewa mylenie
0 seksie powoduje wzrost produkcji testosteronu). Na pocztku lat
dziewidziesitych naukowcy dokonali istotnego odkrycia. Stwierdzili, e gdy
u embrionw myszy wyczy si pewne bardzo wane geny, myszy nie tylko
rodz si zdrowe, lecz niekiedy nawet w lepszej formie ni ich bracia
1 siostry, u ktrych nie dokonywano adnych manipulacji. Okazao si, e
gdy zniszczy si niektre wane geny, zastpujje inne. To doskonaa
wiadomo dla nas jako organizmw, cho mniej pomylna z punktu widzenia
naszych prb zrozumienia, jak dziaaj komrki, poniewa pojawi si kolejny
poziom zoonoci w dziedzinie, w ktrej i tak dopiero zaczlimy raczkowa.
Z powodu tych dodatkowych czynnikw zoonoci oraz innych
komplikacji odczytanie ludzkiego genomu niemal od razu byo postrzegane
raczej jako pocztek, a nie koniec bada. Jak uj to Erie Lander z MIT, genom
stanowi jedynie list czci zamiennych ludzkiego organizmu - pokazuje nam, z
czego jestemy zbudowani, lecz nie mwi nic na temat tego, jak funkcjonujemy.
Obecnie potrzebujemy czego w rodzaju podrcznika dla uytkownika -
instrukcji, ktre mwi, co i jak dziaa. Ten etap jest jeszcze wci przed nami.
Nastpne zadanie polega zatem na odczytaniu ludzkiego proteomu.
Pojcie to powstao cakiem niedawno - jeszcze dziesi lat temu nie istniao
nawet sowo proteom*, ktre oznacza zbir informacji o biakach. Niestety -
odnotowa Scientific American na wiosn 2002 roku - proteom jest znacznie
bardziej skomplikowany ni genom43.
 Powysze stwierdzenie to jeszcze eufemizm. Biaka, jak pamitasz, s
komi pocigowymi wszystkich ywych systemw. W dowolnym momencie w
pojedynczej komrce moe rwnoczenie znajdowa si nawet 100 milionw
aktywnych biaek. Do duo, jeeli mamy zamiar zrozumie ich dziaanie. Co
gorsza, funkcje oraz zachowania biaek wynikaj nie tylko z ich chemii, jak w
przypadku genw, lecz take z ich ksztatw. Biako musi nie tylko mie
odpowiednie chemiczne elementy, uoone w odpowiedniej kolejnoci, ale musi
take by sfadowane w cile okrelony ksztat. Okrelenie sfadowane jest
nieco mylce, poniewa sugeruje pewnego rodzaju geometryczny porzdek,
ktry w rzeczywistoci nie istnieje. Biaka zwijaj si, skrcaj i wyginaj w
ksztaty, ktre s zarazem ekstrawaganckie i niezwykle zoone - bardziej
przypominaj dziko poskrcane druciane wieszaki ni porzdnie poskadane
rczniki.
Co wicej, biaka s (jeeli wolno mi uy tego porcznego okrelenia)
swingersami biologicznego wiata. Zalenie od nastroju i metabolicznych
okolicznoci pozwalaj si fosforylowa, glikozylowa, acetylowa, ubi-
kwitynowa, farnezylowa, geranylowa, sulfonowa, przycza kotwic
glikozylofosfatydyloinozytolow44, eby wymieni tylko niewielk prbk ich
moliwoci. Wydaje si, e na og niewiele potrzeba, eby puci je w taniec.
Jak pisze Scientific American, kieliszek wina wystarczy, eby wyranie
zmieni liczb i rodzaje biaek w twoim organizmie 45. To moe by przyjemne
dla twojego organizmu, lecz przyprawia o bl gowy genetykw, ktrzy prbuj
zrozumie, co si dzieje.
Wszystko to zaczyna robi wraenie niemoliwych do rozwikania
komplikacji. W jakim sensie to jest niemoliwie skomplikowane, lecz istnieje
take czca wszystko prostota wynikajca z pewnej fundamentalnej jednoci,
bdcej podstaw funkcjonowania wszelkiego ycia. Wszystkie te drobne,
zgrabne procesy chemiczne, ktre stanowi o yciu komrek i animuj je -
wspdziaanie nukleotydw, transkrypcja z DNA na RNA - wyewoluoway
tylko raz i od tego czasu pozostaj w zasadzie niezmienne w caej materii
oywionej. Jak uj to nieyjcy ju francuski genetyk, Jacques Monod, tylko po
czci artobliwie: Cokolwiek jest prawd
0 E. coli, musi by rwnie prawdo soniach, tylko jeszcze bardziej46.
Kada ywa istota stanowi rozwinicie jednego, oryginalnego planu. Jako
gatunek jestemy jedynie kolejn wersj wci zmieniajcego si planu, a kady
z nas stanowi indywidualne wcielenie przykurzonego archiwum poprawek,
adaptacji, modyfikacji i innych opatrznociowych manipulacji sigajcych 3,8
miliarda lat wstecz. W tym sensie jestemy spokrewnieni,
1 to cakiem blisko, z owocami i warzywami. Okoo poowy chemicznych
reakcji, ktre zachodz w bananie, to s te same reakcje, ktre zachodz w tobie.
Wszelkie ycie stanowi jedno. To stwierdzenie jest - i podejrzewam, e
zawsze bdzie - najgbszym ze wszystkich prawdziwych stwierdze.
Potomkowie map! Miejmy nadziej, e to nie jest prawda, a jeeli jest, to
mdlmy si, aby nie staa si ona powszechnie znana.
Uwaga przypisywana onie biskupa Worcesteru, gdy wyjaniono jej
teori ewolucji Darwina
 Rozdzia 27

EPOKA LODOWCOWA

Miaem dziwny sen, moe i nie cakiem senny.

Zdao mi si, e nagle zagasn blask dzienny, A gwiazdy, w
nieskoczono biorc lot niezwyky, Zbkawszy si...
Byron, Ciemno*
W 1815 roku na wyspie Sumbawa w Indonezji eksplodowaa pikna i
spokojna gra, zwana Tambora. Spektakularny wybuch oraz towarszy-szce mu
tsunami zabiy 100 000 ludzi. Nikt z obecnie yjcych mieszkacw Ziemi nie
widzia takiej furii. Eksplozja wulkanu Tambora bya znacznie silniejsza ni
jakikolwiek kataklizm, ktrego dowiadczy jakikolwiek wspczesny czowiek.
Bya to najpotniejsza eksplozja wulkaniczna w cigu ostatnich 10 000 lat -
stanowia odpowiednik 60 000 bomb o energii rwnej bombie zrzuconej na
Hiroszim i bya 150 razy silniejsza od wybuchu Mount St Helens.
W owych czasach wiadomoci nie rozchodziy si tak szybko jak dzisiaj.
W Londynie The Times opublikowa niewielk wzmiank1 - a waciwie list
od kupca - siedem miesicy pniej. Do tego czasu efekty wybuchu zdyy ju
si rozprzestrzeni na ca planet; 240 kilometrw szeciennych popiou i pyu
rozeszo si w atmosferze, osabiajc wiato soneczne i powodujc ochodzenie
Ziemi. Zachody Soca stay si niezwykle kolorowe, lecz zarazem przymione,
co piknie uwieczni J.M.W. Turner. Dla malarza pejzaysty by to zapewne
powd do estetycznych uniesie, lecz reszta wiata ya pod uciliwym,
ciemnym caunem, ktry zainspirowa Byrona do napisania cytowanego
powyej wiersza.
| G. Byron, Wiersze i poematy, PIW, Warszawa 1961, wybra i opracowa
Juliusz uawski, s. 152 (przyp. tum.).
 5
7
Wiosna nie nadesza. Lato nie dopisao - rok 1816 sta si znany jako rok
bez lata2. Zbiory byy fatalne. W Irlandii na skutek godu oraz zwizanej z nim
epidemii tyfusu zmaro 65 000 ludzi. W Nowej Anglii rok 1816 sta si znany
jako tysic osiemset i zamarz na mier. Poranne przymrozki trway do
czerwca, niszczc wikszo zasieww. Brak paszy zdziesitkowa ywy
inwentarz. Zwierzta zdychay z godu lub byy przedwczenie zabijane. By to
pod kadym wzgldem fatalny rok - dla rolnictwa niemal na pewno jeden z
najgorszych przypadkw nowoytnej ery - mimo e globalny spadek
temperatury by mniejszy ni 1 stopie Celsjusza. Naturalny termostat Ziemi,
jak naukowcy niebawem mieli si przekona, to wyjtkowo delikatny
instrument.
Dziewitnasty wiek i bez tego by chodny. Od dwustu lat Europa i
Ameryka Pnocna dowiadczay tak zwanej maej epoki lodowcowej, dziki
ktrej moliwe byy najrozmaitsze imprezy - zimowe targi na lodzie
skuwajcym Tamiz, wycigi na ywach wzdu kanaw w Holandii ktre
dzisiaj s raczej nie do pomylenia. By to do mrony okres, wic mona
wybaczy dziewitnastowiecznym geologom, i do powoli uwiadamiali
sobie, e wiat, w ktrym yli, by w rzeczywistoci cakiem agodny w
porwnaniu z poprzednimi epokami, a otaczajcy ich krajobraz zosta po
wikszej czci uksztatowany przez nacisk lodowcw oraz temperatury, przy
ktrych adne targi nie miayby zbyt licznej klienteli.
Wiedzieli, e przeszo kryje jakie dziwne zagadki. Europejski
krajobraz by peen niewytumaczalnych anomalii - koci arktycznych reniferw
na poudniu Francji, olbrzymich ska porzuconych w najbardziej
nieprawdopodobnych miejscach - dla ktrych wymylali pomysowe, lecz
niezbyt prawdopodobne wyjanienia. Pewien francuski przyrodnik, o nazwisku
de Luc, prbujc wyjani, w jaki sposb granitowe gazy znalazy si wysoko
na wapiennych zboczach gr Jury, zasugerowa, e zostay wystrzelone przez
powietrze sprone w jaskiniach, niczym korki z dziecice-* go karabinu 3. W
jzyku angielskim gaz narzutowy okrela si terminem erratic boulder; rwnie
dobrze mona by uy tego okrelenia w odniesieniu do
dziewitnastowiecznych teorii opisujcych pochodzenie gazw*.
Wielki brytyjski geolog, Arthur Hallam, zasugerowa, e gdyby James
Hutton, osiemnastowieczny ojciec geologii, odwiedzi Szwajcari, natychmiast
dostrzegby znaczenie gboko powycinanych wwozw o poryso-
* Gra sw: ang. erratic oznacza te kapryny, niekonsekwentny
(przyp. tum.). wanym dnie, wymownych, usianych skaami linii moren, oraz
innych licznych ladw wskazujcych na przemieszczajce si lodowce 4.
Niestety, Hutton nie by typem podrnika. Lecz nawet nie majc pod rk
innych dowodw ni relacje podrnikw, Hutton z miejsca odrzuci pomys,
jakoby potne gazy zostay zaniesione 1000 metrw w gr przez powodzie -
zwracajc uwag, e adna woda na Ziemi nie zmusi kamienia, by pywa - i sta
si jednym z pierwszych geologw, ktrzy sugerowali powszechne
zlodowacenia jako czynnik sprawczy tych wszystkich anomalii. Jego idee
niestety umkny uwagi kolejnego pokolenia i przez nastpne pwiecze
wikszo przyrodnikw nadal si upieraa, e wyobienia w przydronych
gazach mona przypisa przejedajcym zaprzgom lub nawet podkutym
butom.
Okazuje si, e okoliczni wieniacy, nieskaeni naukow ortodoksj
wiedzieli lepiej. Przyrodnik Jean de Charpentier opowiedzia histori 5, ktra
przydarzya mu si w 1834 roku, gdy wdrowa poln drog wraz ze
szwajcarskim drwalem. Gdy rozmowa zesza na przydrone gazy, drwal
rzeczowo stwierdzi, e zostay przyniesione z Grimsel - do odlegej przeczy
w Alpach Berneskich. Gdy zapytaem go, w jaki sposb te gazy si tu
znalazy, odpowiedzia bez wahania: Do obu stron wwozu przynis je
lodowiec Grimsel, poniewa w przeszoci lodowiec rozciga si a do
Bema.
Charpentier by zachwycony, poniewa sam doszed do podobnego
wniosku; gdy jednak porusza t kwesti na posiedzeniach naukowych, jego idea
bya ignorowana. Jeden z bliskich przyjaci Charpentiera, Louis Agassiz,
pocztkowo take by nastawiony sceptycznie, lecz ostatecznie zaakceptowa, a
nawet do pewnego stopnia zaanektowa teori Charpentiera.
Agassiz studiowa u Cuviera w Paryu, a pniej obj katedr historii
naturalnej na Universite de Neuchatel w Szwajcarii. Przyjaciel Agassiza,
botanik o nazwisku Karl Schimper, by pierwszym uczonym, ktry uy
okrelenia epoka lodowcowa (po niemiecku Eiszeit) i stwierdzi, e istniej
wyrane dowody wskazujce, i ld pokrywa niegdy nie tylko Alpy
Szwajcarskie, lecz take wiksz cz Europy, Azji i Ameryki Pnocnej. Bya
to do radykalna sugestia. Schimper wypoyczy Agassizowi swoje notatki6 -
czego pniej aowa, gdy Agassizowi zaczto przypisywa teori, co do ktrej
Schimper mia pewne podstawy, aby uwaa j raczej za swoj. Z tego samego
powodu Charpentier sta si w kocu zaciekym wrogiem swego
niegdysiejszego przyjaciela. Alexander von Humboldt, kolejny przyjaciel
Agassiza, mg mie wanie jego na myli, gdy stwier-I dzi, e istniej trzy
etapy odkrycia naukowego: w pierwszym ludzie zaprzeczaj, e jest prawdziwe;
w drugim zaprzeczaj, e jest istotne; ostatecznie przypisuj je niewaciwej
osobie7.
Tak czy inaczej, Agassiz zawaszczy ca dziedzin. W swoich prbach
zrozumienia dynamiki zlodowace dotar wszdzie 8 - schodzi na samo dno
niebezpiecznych kanionw, wspina si na niedostpne alpejskie szczyty, czsto
nie majc wiadomoci, e on i jego zesp weszli tam pierwsi. Niemal wszdzie
spotyka si z nieugitym oporem wobec swoich teorii. Humboldt nakania go,
aby wrci do skamielin ryb - dziedziny, w ktrej by prawdziwym ekspertem - i
da sobie spokj z szalon fascynacj zlodowaceniami, lecz Agassiz by
czowiekiem, ktrego ta idea pochaniaa bez reszty.
 Teoria Agassiza napotkaa jeszcze silniejszy opr w Anglii, gdzie
wikszo przyrodnikw nigdy nie widziaa lodowca i nie doceniaa potnych,
miadcych si wywieranych przez masy lodu. Czy wyobienia i gadka
powierzchnia mogyby pochodzi od lodu?, zapyta drwicym tonem Roderick
Murchison w trakcie jednego ze spotka, ewidentnie wyobraajc sobie, e
gazy byy pokryte cienk warstewk szklistego szronu. Murchison cae ycie z
pobaaniem traktowa tych szalonych na punkcie lodu geologw, ktrzy
sdzili, e lodowcom mona przypisa tak wiele. William Hopkins, profesor
Cambridge i jeden z czoowych czonkw Geological Society, zgadza si z tym
pogldem, argumentujc, i idea przenoszenia gazw przez ld prowadzi do
tak oczywistych absurdw mechanicznych9, e nie zasuguje na uwag
szacownego gremium.
Niezraony Agassiz nadal wytrwale podrowa, propagujc swojteo-ri.
W 1840 roku wygosi referat na posiedzeniu British Association for the
Advancement of Science w Glasgow, gdzie zosta otwarcie skrytykowany przez
Charlesa Lyella. W nastpnym roku Geological Society w Edynburgu przyjo
uchwa, w ktrej przyznao, e teoria moe mie pewne merytoryczne
podstawy, lecz z pewnoci nie ma zastosowania do Szkocji.
Lyell jednak si nawrci, za spraw kilku gazw morenowych w pobliu
swego rodzinnego domu. Widywa je setki razy, zanim w kocu uwiadomi
sobie, e ich obecno w tym miejscu mona zrozumie, jeeli si zaakceptuje
teori, zgodnie z ktr gazy przynis lodowiec. Nawrceniu Lyella nie
towarzyszy jednak odpowiedni entuzjazm wobec publicz
434 nego poparcia idei zlodowace. Dla Agassiza by to bardzo
frustrujcy okres. Rozpadao si jego maestwo, Schimper zaciekle oskara
go o kradzie swoich idei, Charpentier nie chcia z nim rozmawia, a
najwybitniejszy wczesny geolog oferowa wyjtkowo chwiejne poparcie.
W 1846 roku Agassiz uda si z seri wykadw do Ameryki i dopiero
tam doczeka si uznania. Harvard da mu profesur i zbudowa dla niego
pierwszorzdne Muzeum Zoologii Porwnawczej. Akceptacji dla jego teorii
zapewne sprzyja fakt, e dugie zimy w Nowej Anglii bez wtpienia wywouj
pewne zrozumienie dla idei dugotrwaych okresw chodu. Nie bez znaczenia
byy te wyniki pierwszej naukowej ekspedycji na Grenlandi, ktra wrcia
sze lat po przybyciu Agassiza do Ameryki i ogosia, e prawie caa
powierzchnia tego quasi-kontynentu jest pokryta warstw lodu, dokadnie tak,
jak przewidywaa teoria zlodowace Agassiza. W kocu jego hipotezy zaczy
znajdowa potwierdzenie i uznanie, lecz wci pozostawa do rozwizania jeden
zasadniczy problem - postulowane przez Agassiza zlodowacenia nie miay
przyczyny. Pomoc miaa jednak niebawem nadej z do nieoczekiwanej
strony.
W latach szedziesitych dziewitnastego wieku czasopisma naukowe w
Wielkiej Brytanii zaczy otrzymywa rkopisy publikacji na temat hy-
drostatyki, elektrycznoci oraz innych zagadnie, ktrych autorem by James
Croll z Andersons University w Glasgow. Jeden z tych rkopisw, dotyczcy
wpywu zmian orbity Ziemi na zlodowacenia, opublikowany przez
Philosophical Magazine w 1864 roku, zosta natychmiast uznany za prac
najwyszej jakoci. Wkrtce potem niejakie zdziwienie i zapewne-take
zakopotanie wywoa fakt, e James Croll pracowa wprawdzie na
uniwersytecie, lecz jako portier.
Urodzony w 1821 roku Croll wychowa si w ubogiej rodzinie i jego
formalna edukacja zakoczya si w wieku trzynastu lat. Ima si wielu zaj -
by stolarzem, agentem ubezpieczeniowym, kierownikiem hotelu - zanim przyj
posad portiera na Andersons University (obecnie University of Strathclyde) w
Glasgow. W jaki sposb zdoa nakoni swojego brata, aby zastpowa go w
pracy, dziki czemu mia mnstwo wolnego czasu i spdza dugie, ciche
wieczory w uniwersyteckiej bibliotece, studiujc fizyk, mechanik, astronomi,
hydrostatyk oraz inne modne dziedziny nauki. W wyniku tych studiw napisa
seri publikacji, gwnie na temat ruchw Ziemi oraz ich wpywu na klimat.
 Croll pierwszy wysun sugesti, e cykliczne zmiany ksztatu orbity
Ziemi, od eliptycznej do prawie koowej i z powrotem do eliptycznej, mog
wyjani pojawianie si i zanikanie zlodowace. Wczeniej nikt nie rozwaa
astronomicznego wyjanienia zmiennoci klimatu na Ziemi. Niemal wyczn
zasug przekonujcej teorii Crolla bya zmiana nastawienia Brytyjczykw
wobec idei, zgodnie z ktr we wczeniejszych epokach znaczne obszary Ziemi
znalazy si we wadaniu lodowcw. Uzdolnienia i pomysowo Crolla w peni
doceniono - zosta zatrudniony przez Geological Survey of Scotland, a take
uhonorowany czonkostwem Royal Society, New York Academy of Science,
honorowym doktoratem University of St Andrews oraz innymi wyrnieniami.
Gdy teoria Agassiza zacza w kocu znajdowa zwolennikw w Europie,
on sam by w Ameryce zajty rozprzestrzenianiem jej na jeszcze bardziej
egzotycznych terytoriach. Zacz znajdowa dowody istnienia lodowcw niemal
wszdzie, gdzie si obrci, cznie z okolicami rwnika10. W kocu doszed do
przekonania, e w przeszoci ld pokrywa ca powierzchni Ziemi,
cakowicie unicestwiajc ycie, ktre nastpnie Bg odtworzy. Znalezione
przez niego dowody nie potwierdzay wprawdzie a tak radykalnych pogldw,
lecz jego status w przybranej ojczynie nieustannie si umacnia. Pod koniec
ycia by niekwestionowanym autorytetem w swojej dziedzinie. Gdy zmar w
1873 roku, Harvard na jego miejsce zatrudni a trzech profesorw12.
Jego teorie do szybko jednak wyszy z mody, co niekiedy si zdarza.
Nie mino nawet dziesi lat od mierci Agassiza, gdy jego nastpca na
katedrze geologii Harvardu napisa, e tak zwana epoka glacjalna [...] kilka lat
temu bardzo popularna wrd geologw glacjalnych, moe obecnie zosta bez
wahania odrzucona13.
Problem polega czciowo na tym, e z oblicze Crolla wynikao, i od
ostatniego zlodowacenia mino 80 000 lat, natomiast coraz wicej dowodw
geologicznych wskazywao, e na Ziemi znacznie pniej doszo do jakich
gwatownych perturbacji klimatycznych. Pozbawiona wiarygodnego
 wyjanienia tych pniejszych zlodowace teoria popadaby zapewne w
zapomnienie, gdyby nie uratowa jej Milutin Milankovi, serbski naukowiec,
ktry nie mia wprawdzie teoretycznego przygotowania do badania ruchw cia
niebieskich - z wyksztacenia by inynierem - lecz na pocztku dwudziestego
wieku zainteresowa si tym zagadnieniem i od kry, i problem polega nie na
tym, e teoria Crolla jest bdna, lecz e jest jedynie niekompletna.
Ruch obrotowy Ziemi wok Soca podlega wahaniom nie tylko w
sensie zmian ksztatu i rozmiarw orbity woksonecznej. Zmienia si take
nachylenie osi wirowania Ziemi wzgldem paszczyzny orbity. Na ilo i
natenie wiata sonecznego padajcego na dany fragment powierzchni
planety maj wpyw trzy cykliczne procesy: precesja punktw rwnonocy,
zmiany nachylenia osi wirowania Ziemi wzgldem paszczyzny orbity
woksonecznej oraz zmiany tak zwanej ekscentrycznoci orbity. Milankovi
zastanawia si, czy istnieje zwizek midzy tymi cyklicznymi zmianami orbity
a okresami lodowcowymi. Problem polega na tym, e cykle miay rne
dugoci - 23 000 lat, 41 000 lat oraz 95 000 lat - co oznaczao, e wyznaczenie
punktw ich przecicia wymagao przeprowadzenia bardzo dugich i niezwykle
mudnych rachunkw. W zasadzie Milankovi musia obliczy kt oraz czas
trwania promieniowania sonecznego dla kadej szerokoci geograficznej, dla
kadego roku w okresie miliona lat, z uwzgldnieniem trzech nieustannie
zmieniajcych si parametrw.
Na szczcie byo to dokadnie tego rodzaju zajcie, ktre odpowiadao
temperamentowi Milankovicia. Przez dwadziecia lat, nawet w trakcie wakacji,
pracowa niezmordowanie, wyliczajc tabele cykli za pomoc owka i
suwaka14. Obecnie te same rachunki zajyby nie wicej ni dzie lub dwa dni
pracy na komputerze. Pocztkowo wszystkie obliczenia Milankovi wykonywa
po godzinach pracy, lecz od 1914 roku mia znacznie wicej wolnego czasu,
poniewa na pocztku pierwszej wojny wiatowej zosta aresztowany, jako
rezerwista serbskiej armii. Ca wojn spdzi w areszcie domowym w
Budapeszcie. Raz na tydzie musia si meldowa na policji, a reszt czasu
spdza w bibliotece Wgierskiej Akademii Nauk. Prawdopodobnie by
najszczliwszym jecem wojennym w historii.
Rezultat pracowitych rachunkw Milankovicia stanowia wydana w 1930
roku ksika Mathematical Climatology and the Astronomical Theory of
Climatic Changes. Milankovi mia racj, e istnieje zwizek midzy okresami
lodowcowymi i cyklicznymi zmianami orbity oraz wahaniami osi Ziemi,
aczkolwiek - jak wikszo ludzi - zaoy, i za zlodowacenia odpowiedzialne
s coraz surowsze zimy. Dopiero rosyjsko-niemiecki meteorolog, Wadimir
Kppen - te Alfreda Wegenera, znanego nam ju odkrywcy tektoniki pyt -
spostrzeg, e proces jest w istocie znacznie bardziej subtelny i raczej do
niepokojcy.
Kppen stwierdzi, e przyczyn zlodowace s nie cikie zimy, lecz
chodne lata15. Jeeli w lecie jest zbyt zimno, aby stopi cay nieg na danym
obszarze, wicej wiata sonecznego ulega odbiciu od pokrytej niegiem
powierzchni, wzmacniajc efekt chodzenia i zarazem zwikszajc kolejne
opady niegu. W rezultacie pojawia si samonapdzajcy si proces akumulacji
niegu na powoce lodowej wywoujcy obnienie temperatury, ktre z kolei
wzmacnia akumulacj niegu i tak dalej. Jak pisze glacjolog Gwen Schultz:
Przyczyn powstawania powoki lodu niekoniecznie s silne opady niegu, lecz
to, e nieg, nawet w maych ilociach, pozostaje16. Przypuszcza si, e epoka
lodowcowa moe si zacz od jednej rocznej anomalii pogodowej. Pozostay
przez lato nieg odbija wiato i wzmacnia efekt chodzenia. Proces sam siebie
wzmacnia, jest niepowstrzymany, a gdy masa lodu przekroczy krytyczne
minimum, zaczyna si rozprzestrzenia17 - mwi McPhee. Wraz z ruchem
lodowcw nadchodzi zlodowacenie.
W latach pidziesitych techniki datowania nie byy jeszcze tak
precyzyjne, aby naukowcy mogli powiza starannie obliczone cykle
Milankovicia z prawdopodobnymi datami zlodowace. W rezultacie rachunki
Milankovicia zostay w zasadzie zapomniane, a on sam zmar w 1958 roku, nie
udowodniwszy, e jego wyniki s poprawne. W tym czasie miaby powane
trudnoci ze znalezieniem geologa lub meteorologa, ktry uwaaby w model
za co wicej ni historycznciekawostk18, jak uj to jeden z historykw tego
okresu. Dopiero w latach siedemdziesitych, wraz z udoskonaleniem potasowo-
argonowej metody datowania osadw na dnie dawnych mrz, teorie
Milankovicia zostay ostatecznie potwierdzone.
Same cykle Milankovicia wci jednak nie wystarczaj do wytumaczenia
cykli zlodowace. Konieczne jest uwzgldnienie wielu innych czynnikw - w
szczeglnoci pooenia kontynentw, a zwaszcza obecnoci ldw na
biegunach - lecz szczegy nie s zbyt dobrze zbadane. Istniej sugestie, e
przesunicie Ameryki Pnocnej, Eurazji i Grenlandii zaledwie o 500
kilometrw na pnoc spowodowaoby nieuniknion i permanentn epok
lodow. Jak si okazuje, mamy szczcie i tylko szczliwemu przypadkowi
zawdziczamy, e w ogle miewamy jako tak pogod. Jeszcze sabiej zbadane
s cykle wzgldnie ciepych okresw w trakcie zlodowace, zwane
interglacjaami. Nieco niepokojca jest konkluzja, e caa spisana ludzka
historia - rozkwit rolnictwa, powstanie miast, pismo, matematyka, nauka i caa
reszta - zdarzya si w trakcie raczej nietypowej
438 fazy dobrej pogody. Poprzednie interglacjay trway nic duej ni
8000 lat. Naszemu ju mino 10 000.
Faktem jest, e waciwie nadal jestemy w epoce lodowcowej 19. Lodu
jest wprawdzie nieco mniej, lecz nie a tak mao, jak mogoby si wydawa. W
szczytowym momencie ostatniego zlodowacenia, okoo 20 000 lat temu, mniej
wicej 30 procent ziemskich ldw znajdowao si pod lodem. Obecnie 10
procent nadal jest pod lodem (a dalsze 14 procent znajduje si w stanie wiecznej
zmarzliny). Nawet dzisiaj trzy czwarte sodkiej wody na Ziemi istnieje w postaci
lodu. Oba bieguny znajdujsi pod lodowymi czapami, co prawdopodobnie
stanowi rzadko w historii naszej planety20. niene zimy w wielu czciach
wiata oraz stae lodowce nawet w miejscach o tak umiarkowanym klimacie jak
Nowa Zelandia mog nam si wydawa czym naturalnym, lecz w
rzeczywistoci stanowi najbardziej niezwyke zjawisko na Ziemi.
Przez wiksz cz istnienia Ziemi klimat by na og gorcy, a
caoroczny ld nie wystpowa w zasadzie nigdzie. Obecna era lodowcowa - a
waciwie epoka - zacza si okoo 40 milionw lat temu, a w czasie jej trwania
warunki zmieniay si od morderczo mronych do umiarkowanych. My yjemy
w trakcie jednej z nielicznych faz wzgldnie agodnego klimatu. Kolejne okresy
lodowcowe na og niszcz lady poprzednich, wic im bardziej wstecz
sigamy, tym mniej wyrany obraz si rysuje, lecz wydaje si, e mielimy co
najmniej siedemnacie powanych zlodowace w cigu ostatnich 2,5 miliona
lat21 - w okresie pokrywajcym si z pojawieniem si w Afryce gatunku Homo
ereclus, po ktrym nastpi Homo sapiens. Dwie najczciej wymieniane
przyczyny obecnej epoki to wypitrzenie Himalajw oraz powstanie Przesmyku
Panamskiego. Himalaje przerway cigi powietrzne, Przesmyk Panamski - prdy
morskie. Indie, niegdysiejsza wyspa, w cigu ostatnich 45 milionw lat wdary
si na 2000 kilometrw w gb Azji, wynoszc do gry nie tylko Himalaje, lecz
take pooon za nimi olbrzymi Wyyn Tybetask. Istnieje hipoteza, e
wysoki ld nie tylko sta si chodniejszy, lecz take zmieni kierunki wiatrw,
zmuszajc je do mchu na pnoc, w kierunku Ameryki Pnocnej, co z kolei
sprowadzio na ten kontynent dugotrwae okresy chodu. Potem, okoo 5
milionw lat temu, Panama wynurzya si z morza, zamykajc cienin midzy
Ameryk Poudniow i Pnocn przerwaa ruch ciepych prdw midzy
Pacyfikiem i Atlantykiem, a w konsekwencji zmienia struktur opadw na
obszarze co najmniej poowy caej planety. Jedn z wtrnych
439 konsekwencji byo wysychanie Afryki, co skonio mapy do zejcia z
drzew i do poszukiwania nowych rodowisk oraz sposobw ycia na
rozszerzajcych si sawannach.
Tak czy inaczej, wydaje si, e przy obecnym ukadzie oceanw i
kontynentw jestemy skazani na obecno lodu w do dugiej perspektywie
czasowej. Zdaniem Johna McPhee naley oczekiwa okoo 50 kolejnych
epizodw zlodowace, z ktrych kady bdzie trwa mniej wicej 100 000 lat,
zanim doczekamy si porzdnej odwily22.
W okresie poprzedzajcym ostatnie 50 milionw lat epoki lodowcowe nie
pojawiay si regularnie, lecz gdy ju si zdarzay, to na og w kolosalnej
skali23. Potne zlodowacenie zdarzyo si okoo 2,2 miliarda lat temu, po nim
przyszed ciepy okres trwajcy okoo miliarda lat, a pniej znowu nastpio
zlodowacenie, jeszcze wiksze ni uprzednio - tak due, e niektrzy naukowcy
nazywaj je er kriogeniczn lub ersuperlo-dowcow24. W popularnych
opracowaniach uywa si okrelenia Zie-mia-nieka.
Sowo nieka nie w peni oddaje mordercze warunki, jakie wwczas
panoway na Ziemi. Teoria mwi, e na skutek spadku promieniowania
sonecznego o okoo 6 procent oraz zmniejszenia produkcji (lub akumulacji)
gazw cieplarnianych planeta w zasadzie stracia zdolno utrzymywania ciepa.
Powierzchnia Ziemi staa si jedn wielk Antarktyd. Temperatury spady a o
45 stopni Celsjusza. Prawdopodobnie caa powierzchnia planety zamarza,
grubo skorupy lodu na oceanach sigaa 800 metrw na duych szerokociach
geograficznych i dziesitkw metrw w tropikach25.
Istnieje do dua rozbieno midzy dowodami geologicznymi, ktre
wskazuj e ld by wszdzie, take na rwniku, a dowodami biologicznymi,
ktre rwnie przekonujco sugeruj, e gdzie musiaa istnie otwarta
powierzchnia wody. Gwny argument stanowi cyjanobakterie, ktre nie tylko
przeyy to dowiadczenie, ale take kontynuoway fotosyntez, a do tego
potrzebne jest wiato soneczne. Kady, kto kiedykolwiek prbowa co
zobaczy przez warstw lodu, doskonale wie, e ld bardzo szybko staje si
nieprzezroczysty i ju przy kilku metrach gruboci w ogle nie przepuszcza
wiata. Wysunito dwa moliwe rozwizania. By moe istnia jaki niewielki
obszar odkrytego oceanu (na przykad wok jakiego zlokalizowanego rda
ciepa). Druga moliwo jest taka, e ld mg si tworzy w taki Sposb, i
pozosta przezroczysty - to si czasem zdarza w naturalnych warunkach.
Jeeli Ziemia rzeczywicie zamarza w caoci, to powstaje bardzo trudne
pytanie, w jaki sposb zdoaa pniej rozmarzn. Pokryta lodem planeta
odbija tak du cz ciepa, e powinna na zawsze pozosta zamarznita.
Okazuje si, e ratunek mg nadej ze strony stopionego wntrza Ziemi. By
moe raz jeszcze zawdziczamy nasze istnienie tektonice. Zgodnie z t hipotez
ocieplenie nastpio za spraw wulkanw, ktre przebiy si przez warstw lodu,
emitujc ciepo i wyrzucajc na zewntrz gazy, ktre stopiy nieg i przywrciy
atmosfer. Zapewne nie jest dzieem przypadku, e koniec tego
superzlodowacenia zbieg si w czasie z eksplozj kambryjsk - wiosn w
historii ycia na Ziemi, aczkolwiek panujce wwczas warunki zapewne nie
przypominay wspczesnej wiosny. W miar ocieplania si Ziemia
przechodzia prawdopodobnie faz najburzliwszej pogody, z huraganami
wywoujcymi fale wysokie jak drapacze chmur i deszczami o nieopisanej
intensywnoci26.
W tym czasie robaki, miczaki i inne istoty, ktrych rodowiskiem byy
otwory w dnie oceanu, zapewne nawet nie zauwayy, e na powierzchni co si
dzieje, lecz pozostae formy ycia na Ziemi najprawdopodobniej stany na
krawdzi cakowitej zagady. Nasza obecna wiedza na temat tych odlegych
zdarze jest jednak zbyt nika, aby mona cokolwiek stwierdzi z cakowit
pewnoci.
W porwnaniu ze zlodowaceniem ery kriogenicznej ostatnie,
czwartorzdowe okresy lodowcowe wydaj si cakiem niepozorne, cho
wedug dzisiejszych standardw byy to jednak niezmiernie potne masy lodu.
Lodowiec Wisconsin, ktry pokrywa wiksz cz Europy i Ameryki
Pnocnej, mia ponad trzy kilometry gruboci w niektrych miejscach i
posuwa si naprzd w tempie 120 metrw na rok. C to musia by za widok!
Nawet na samej krawdzi grubo lodu moga siga 800 metrw. Wyobra
sobie cian lodu o takiej wysokoci. Poza krawdzi na obszarze milionw
kilometrw kwadratowych nie byo nic oprcz lodu oraz nielicznych szczytw
najwyszych gr przebijajcych si tu i wdzie przez powierzchni. Cae
kontynenty ugiy si pod t mas lodu i nawet dzisiaj, 12 000 lat po jego
ustpieniu, wci podnosz si do pierwotnej wysokoci. Lodowce nie tylko
porozrzucay gazy i uformoway dugie linie wirowatych form morenowych,
lecz cierpliwie przenosiy cae masy ldowe - utworzyy midzy innymi Long
Island, Cape Cod i Nantucket.
Trudno si dziwi, e geolodzy przed Agassizem mieli trudnoci z
wyobraeniem sobie monumentalnej zdolnoci lodowcw do przeksztacania
krajobrazw.
Odyby lodowce zaczy ponownie naciera, nic mielibymy adnych
moliwoci powstrzymania ich. W 1964 roku jeden z najwikszych lodowcw
w Ameryce Pnocnej, pooony w Zatoce Ksicia Williama na Alasce, uleg
najsilniejszemu trzsieniu ziemi, jakie kiedykolwiek zanotowano na kontynencie
- 9,2 w skali Richtera. Wzdu uskoku ld unii si o sze metrw. Wstrzs
by tak silny, e wody wystpiy z jezior nawet w Teksasie. A jaki skutek
wywar na lodowcach pokrywajcych Zatok Ksicia Williama? adnego. Lody
zniosy wszystko bez szwanku.
Bardzo dugo panowao przekonanie, e okresy lodowcowe nadchodziy i
wycofyway si stopniowo, w cigu setek tysicy lat. Obecnie wiemy, e zmiany
byy znacznie szybsze. Dziki rdzeniom lodowym z Grenlandii posiadamy
dokadny zapis zmian klimatu w cigu ostatnich 100 000 lat. Obraz, ktry si
wyania z tego zapisu, wcale nie jest pocieszajcy. Przez wiksz cz swojej
niedawnej historii Ziemia nie bya bynajmniej stabilnym i spokojnym
rodowiskiem, jakiego dowiadczya nasza cywilizacja, lecz raczej szamotaa si
gwatownie midzy okresami ciepa oraz brutalnego chodu.
Pod koniec ostatniego duego zlodowacenia, okoo 12 000 lat temu,
Ziemia zacza si ociepla, i to do gwatownie, po czym raptownie wrcia
ostra zima trwajca kolejne 1000 lat. Okres ten zwany jest przez naukowcw
dryasem modszym27 (nazwa pochodzi od arktycznej roliny, dbika, ktra jako
jedna z pierwszych zrekolonizowaa ld po ustpieniu ldolodu; by take okres
zwany dryasem starszym, lecz nie tak wyrany). Pod koniec tego tysicletniego
mrozu rednie temperatury ponownie si podniosy, i to o 4 stopnie Celsjusza w
cigu dwudziestu lat. To moe si wydawa niewiele, lecz w istocie oznacza
zmian klimatu od skandynawskiego do rdziemnomorskiego w cigu zaledwie
dwudziestu lat. Lokalne zmiany byy jeszcze bardziej dramatyczne.
Grenlandzkie rdzenie lodowe wskazuj e temperatury wzrosy a o 8 stopni w
cigu dziesiciu lat, drastycznie zmieniajc struktur opadw oraz warunki
wegetacji. Nawet na sabo zaludnionej planecie takie zmiany musiay wywrze
potny skutek. Dzisiaj konsekwencje czego takiego trudno sobie w ogle
wyobrazi.
442
Najbardziej niepokojcy jest fakt, c nic mamy najmniejszego pojcia,
jakie naturalne zjawisko potrafi tak szybko zmienia wskazania ziemskiego
termometru. Jak zauwaya Elizabeth Kolbcrt w New Yorkerze: adna znana
ani nawet hipotetyczna zewntrzna sia nic wydaje si zdolna do spowodowania
tak silnych i tak raptownych zmian temperatury, na jakie wskazuj tc rdzenie.
Wydaje si, e dziaa tu, jaka potna i straszliwa ptla sprzenia zwrotnego,
pisze dalej Kolbcrt. Gwn rol odgrywaj prawdopodobnie oceany, a
waciwie zmiany oceanicznych prdw, lecz daleko nam jeszcze do penego
zrozumienia tych zjawisk.
Wedug jednej z teorii spywajce do mrz olbrzymie iloci wody z
topniejcych lodw spowodoway zmniejszenie zasolenia (i zarazem gstoci)
pnocnych stref oceanw, co zmusio prd zatokowy - Golfsztrom - do zmiany
kierunku na poudnic, niczym prbujcego unikn kolizji kierowc. Bez
dostarczanego przez prd ciepa na pnocnych szerokociach geograficznych
powrciy niskie temperatury. To jednak nie wyjania, dlaczego 1000 lat
pniej, gdy Ziemia ponownie zacza si ociepla, Golfsztrom nie skrci
ponownie na poudnie, lecz przynis nam okres niezwykego spokoju, zwany
holocencm, ktry trwa do dzi.
Nie ma powodw do przypuszcze, e ten okres klimatycznej stabilnoci
powinien trwa bardzo dugo. W rzeczywistoci niektre autorytety sdz, e
wkrtce czeka nas co znacznie gorszego. Moe si wprawdzie wydawa, e
globalne ocieplenie powinno dziaa jako poyteczna przeciwwaga dla tendencji
Ziemi do powrotu do warunkw waciwych dla zlodowace, jednak, jak zwraca
uwag Kolbert, w obliczu fluktuujcego, nieprzewidywalnego klimatu ostatni
rzecz, jak chciaby zrobi, jest potny, niekontrolowany eksperyment 21.
Istniej nawet sugestie, mimo pozornej sprzecznoci nie pozbawione podstaw,
e epoka lodowcowa moe zosta wywoana przez wzrost temperatury. Opiera
si ona na zaoeniu, e niewielkie ocieplenie przypiesza parowanie, a tym
samym zwiksza pokryw chmur, co prowadzi do wzrostu akumulacji niegu na
wysokich szerokociach geograficznych29. W rzeczywistoci globalne ocieplenie
moe, paradoksalnie, prowadzi do potnego ochodzenia Ameryki Pnocnej
oraz pnocnej czci Europy.
Klimat jest rezultatem tak wielu czynnikw - wzrostu i spadku stenia
dwutlenku wgla, przesuni kontynentw, aktywnoci Soca, statecznych
waha cykli Milankovicia - e rwnie trudno jest poj przesze zdarzenia, jak
przewidywa przysze. Wikszo z nich przekracza nasze obecne moliwoci.
Wemy jako przykad Antarktyd. Przez ponad 20 milionw lat od usadowienia
na biegunie poudniowym Antarktyda bya pokryta rolinnoci i wolna od lodu.
To po prostu nie powinno by moliwe.
Nie mniej intrygujce s zasigi niektrych pnych gatunkw
dinozaurw30. Brytyjski geolog Stephen Drury zwraca uwag, e lasy w obrbie
10 stopni szerokoci geograficznej od bieguna pnocnego byy siedliskiem
wielkich bestii, cznie z tyranozaurem. To zadziwiajce - pisze Drury -
poniewa na tych szerokociach co roku jest ciemno przez trzy miesice. Co
wicej, istniej obecnie dowody, e panoway tam ostre zimy. Badania
izotopowe wskazuj, e pod koniec okresu kredowego wok Fairbanks na
Alasce panowa taki sam klimat jak dzisiaj. Co zatem robi tam Tyrannosaurus
rex? Albo dokonywa sezonowych migracji na olbrzymie odlegoci, albo
spdza znaczn cz ycia po ciemku w zaspach nienych. W Australii -
ktra znajdowaa si wwczas bliej bieguna ni obecnie - migracja do
cieplejszej strefy nie bya moliwa31. Pozostaje zagadk, w jaki sposb
dinozaury zdoay przetrwa takie warunki.
Naley pamita, e gdyby lodowce zaczy si ponownie formowa
(niezalenie od przyczyn), to tym razem maj do dyspozycji znacznie wicej
wody32. Wielkie Jeziora, Zatoka Hudsona, niezliczone jeziora Kanady nie
zasilay poprzednich zlodowace. Zostay przez nie utworzone.
Moe si jednak zdarzy, e w nastpnej fazie naszej historii bdziemy
raczej topi ld, a nie produkowa go. Gdyby wszystkie lodowce na Ziemi
ulegy stopieniu, poziom mrz wzrsby o 60 metrw - na wysoko
dwudziestopitrowego wieowca - i kade nadmorskie miasto zostaoby
zatopione. Bardziej prawdopodobny, przynajmniej na krtk met, jest rozpad
lodowca Antarktydy Zachodniej. W cigu ostatnich 50 lat temperatura wody
wok niego wzrosa o 2,5 stopnia Celsjusza, powodujc dramatyczne
przyspieszenie topnienia lodowca. Ze wzgldu na geologi okolicznych mrz
cakiem moliwy jest raptowny rozpad caego lodowca. Gdyby tak si stao,
redni globalny poziom mrz wzrsby bardzo szybko o cztery i p do szeciu
metrw33.
Zadziwiajce, lecz prawdziwe jest to, e nie wiemy, ktry scenariusz
przyszoci jest bardziej prawdopodobny: eony paraliujcego mrozu czy rwnie
dugotrwaa epoka wilgotnych upaw. Jedno jest pewne: yjemy na ostrzu
noa.
Tak si skada, e na dusz met okresy lodowcowe wcale nie s takie
ze dla planety. Lodowce krusz skay, zostawiajc nowe warstwy bogatej
gleby, obi i zasilaj w wie wod jeziora, stwarzajc rodowiska obfitujce
w skadniki odywcze dla setek gatunkw ywych istot. Wymuszaj migracje i
podtrzymuj dynamik planety. Jak zauway Tim Flannery: Wystarczy zada
kontynentowi tylko jedno pytanie, aby pozna los jego mieszkacw: Czy
miae dobry okres lodowcowy?M Pamitajc o tym, zajmijmy si teraz
gatunkiem map, ktre miay za sob takie dowiadczenie.
 Rozdzia 28

TAJEMNICZE DWUNONE ISTOTY

Tu przed Boym Narodzeniem 1887 roku mody holenderski lekarz

0 raczej nieholenderskim nazwisku Marie Eugene Franois Thomas
Dubois* przyby na Sumatr, nalec wwczas do Holenderskich Indii
Wschodnich, z zamiarem znalezienia szcztkw najwczeniejszych ludzi na
Ziemi1.
Byo to do niezwyke przedsiwzicie, i to z kilku powodw. Po
pierwsze, nikt wczeniej nie szuka koci dawnych ludzi. Wszystko, co
dotychczas znaleziono, byo dzieem przypadku. Po drugie, edukacja Dubois nie
wskazywaa, e jest on idealnym kandydatem. By z wyksztacenia anatomem i
nie mia przygotowania paleontologicznego. Nie istnia aden szczeglny
powd do przypuszcze, e poszukiwania naley prowadzi akurat w Indiach
Wschodnich. Logika wydawaa si wskazywa, e jeeli w ogle co uda si
znale, to raczej na duym i dugo zaludnionym ldzie, a nie na wzgldnie
maym obszarze archipelagu. Dubois wybra Indie Wschodnie ze wzgldu na
moliwo zatrudnienia, natomiast w kontekcie poszukiwa kierowa si raczej
przeczuciem, aczkolwiek wiedzia take, e na Sumatrze jest mnstwo jaski.
Wikszo uprzednio odkrytych szcztkw hominidw znaleziono wanie w
jaskiniach**. Najbar
* Dubois pochodzi z miejscowoci Eijsden pooonej w pobliu granicy
z francuskojzyczn czci Belgii.
Czowiek naley do rodziny Hominidae. Do hominidw zalicza si
wszystkie istoty (cznie z wymarymi), ktre s z nami spokrewnione bliej ni
wspczesne szympansy. Natomiast mapy tworz rodzin zwan Pongidae.
Wielu naukowcw uwaa, e szympansy, goryle i orangutany powinny zosta
wczone do rodziny Hominidae, a ludzie
1 szympansy powinny tworzy podrodzin zwan Homininae. W
rezultacie istoty zwane hominidami w tym nowym ukadzie stayby si
homininami (Leakey i inni badacze upieraj si przy tych okreleniach).
Hominoidea jest nadrodzin, do ktrej nale mapy i my. dziej niezwykym - w
istocie graniczcym z cudem - aspektem caej tej historii jest fakt, e Dubois
znalaz to, czego szuka.
W momencie, gdy Dubois powzi plan poszukiwa brakujcego ogniwa,
dane wykopaliskowe dotyczce ludzi byy bardzo nieliczne. Skadao si na nie:
pi niekompletnych szkieletw neandertalczykw, jedna ko szczkowa
niepewnego pochodzenia oraz p tuzina osobnikw z okresu lodowcowego,
znalezionych przez pracownikw kolei w jaskini pooonej w klifie zwanym
Cro-Magnon2, w pobliu Les Eyzies we Francji. Najlepiej zachowany szkielet
neandertalczyka spoczywa nierozpoznany na pce w Londynie. Zosta
przypadkowo znaleziony w 1848 roku w Gibraltarze, w wyniku odstrzelenia
skay w kamienioomie (wic fakt, e si zachowa, take naley uzna za
przypadek), lecz nikt, niestety, nie zorientowa si, co reprezentowa. Po
pobienej prezentacji na posiedzeniu Gibraltar Scientific Society zosta
przekazany do Hunterian Museum, gdzie przebywa nie niepokojony przez
ponad p wieku. Jego pierwszy formalny opis sporzdzi dopiero w 1907 roku
niejaki William Sollas, geolog niezbyt kompetentny w anatomii3.
W rezultacie palma pierwszestwa oraz prawo nadania nazwy przypady
w udziale dolinie Neander4 w Niemczech. Niesamowity zbieg okolicznoci
sprawi, e lokalizacja znaleziska doskonale pasowaa do nazwy - neander
znaczy po grecku nowy czowiek. W 1856 roku pracownicy innego
kamienioomu, tym razem w klifie nad rzek Diissel, znaleli dziwnie
wygldajce koci, ktre przekazali nauczycielowi lokalnej szkoy, znanemu z
zainteresowania zjawiskami wystpujcymi w naturze. Nauczyciel, Johann Karl
Fuhlrott, zorientowa si, e ma do czynienia z nowym typem czowieka,
aczkolwiek przez duszy czas trwaa dysputa, czym waciwie by ten czowiek.
Wielu nie wierzyo, e koci neandertalczyka byy rzeczywicie bardzo
stare. August Mayer, wpywowy profesor uniwersytetu w Bonn, twierdzi, e
naleay do kozackiego onierza, ktry zosta ranny w czasie walk w
Niemczech w 1814 roku, po czym przeczoga si do jaskini, w ktrej dokona
ywota. Gdy sugestia Mayera dotara do Anglii, T.H. Huxley zwrci uwag, e
miertelnie ranny onierz wspi si 20 metrw w gr klifu, rozebra si,
pozby ubrania oraz rzeczy osobistych, zamkn wejcie do jaskini, po czym
sam siebie pochowa pod pmetrow warstw ziemi 5. Inny antropolog,
zastanawiajc si nad masywnym ksztatem ukw brwiowych neandertalczyka,
zasugerowa, e przyczyn mg by dugotrway grymas twarzy wynikajcy z
blu w le zronitym przedramieniu. (Prbujc zdyskredytowa ide
wczesnych ludzi, niektre autorytety byy skonne dopuci najbardziej
osobliwe wyjanienia. Mniej wicej w tym samym czasie, gdy Dubois wyrusza
na Sumatr, w Prigueux znaleziono szkielet, ktry uznano za szcztki
Eskimosa. Nigdy nie zostaa jednak w zadowalajcy sposb wyjaniona kwestia,
skd waciwie wzi si Eskimos w poudniowej Francji. W rzeczywistoci by
to wczesny kromanioczyk).
W takich mniej wicej okolicznociach Dubois zacz swoje
poszukiwania koci dawnych ludzi. Do prac wykopaliskowych wykorzystywa
pidziesiciu skazacw, ktrych wypoyczyy mu holenderskie wadze 6.
Najpierw pracowali na Sumatrze, aby po roku przenie si na Jaw. W 1891
roku Dubois - a raczej jego ludzie, bo on sam rzadko odwiedza stanowiska
wykopaliskowe jr-znalaz kalot (sklepienie) czaszki, obecnie znanej jako
czaszka z Trinil. Znaleziony fragment posiada wyrane cechy wskazujce, e
jego waciciel wprawdzie rni si od czowieka, lecz mia znacznie wikszy
mzg ni mapa. Dubois nazwa go Anthropithecus erectus (pniej z przyczyn
technicznych zmieniono nazw na Pithecanthropus erectus) i uzna za brakujce
ogniwo midzy mapami i ludmi. Znalezisko szybko stao si znane jako
czowiek jawajski. Obecnie nazywamy go Homo erectus.
W nastpnym roku poszukiwacze Dubois znaleli prawie kompletn ko
udow ktra bya zadziwiajco podobna do koci wspczesnego czowieka.
Wielu antropologw sdzio, e to rzeczywicie jest wspczesna ko i e nie
ma nic wsplnego z czowiekiem jawajskim7. Jeeli istotnie naleaa do Homo
erectus, to nie przypominaa adnej innej koci znalezionej w pniejszym
okresie8. Niemniej Dubois na jej podstawie wydedukowa - jak si okazao,
poprawnie - e Pithecanthropus by dwunony. Dubois stworzy take -
dysponujc wycznie fragmentem mzgoczaszki oraz jednym zbem -
kompletny model czaszki, ktry rwnie okaza si niesamowicie dokadny9.
W 1895 roku Dubois wrci do Europy, oczekujc entuzjastycznego
przyjcia. W rzeczywistoci spotka si z dokadnie odwrotn reakcj
Wikszoci naukowcw nie spodobay si ani jego konkluzje, ani arogancki
sposb ich prezentowania. Ich zdaniem znaleziona przez Dubois czaszka
naleaa do mapy, prawdopodobnie gibona, a nie do adnego wczesnego
czowieka. Aby zdoby poparcie, w 1897 roku Dubois zaprosi wybitnego
anatoma z uniwersytetu w Strasburgu, Gustava Schwalbego, aby wykona odlew
znalezionego fragmentu czaszki. W rezultacie Schwalbe wyda monografi,
ktra spotkaa si ze znacznie przychylniejsz reakcj ni cokolwiek, co napisa
sam Dubois10. Nastpnie Schwalbe wygosi seri objazdowych wykadw, w
trakcie ktrych publiczno przyjmowaa go tak pozytywnie, jakby to on sam
dokona odkrycia. Zaskoczony i rozgoryczony Dubois wycofa si cakowicie.
Obj posad profesora geologii na uniwersytecie w Amsterdamie i przez
nastpne dwadziecia lat nie pozwoli nikomu dotkn swoich cennych
znalezisk. Zmar w 1940 roku, do koca nie pogodziwszy si z porak.
Mniej wicej w tym samym czasie, lecz na drugim kocu wiata,
dokonano kolejnego znaleziska. Pod koniec 1924 roku Raymondowi Dartowi,
pochodzcemu z Australii specjalicie od anatomii, pracujcemu na
uniwersytecie Witwatersrand w Johannesburgu, przysano ma lecz prawie
kompletn czaszk dziecka, z nienaruszon twarz doln szczk oraz mzgiem
- a raczej jego naturalnym odlewem w postaci skamieliny wypeniajcej pustk
po tkance mzgowej - pochodzc z kamienioomu pooonego na granicy
pustyni Kalahari, w miejscu zwanym Taung. Dart natychmiast si zorientowa,
e czaszka z Taung nie naley do gatunku Homo erectus, jak koci czowieka
jawajskiego znalezione przez Dubois, lecz do istoty wczeniejszej, bardziej
zblionej do map. Dart okreli jej wiek na dwa miliony lat i nazwa j
Australopithecus africanus, czyli poudniowy mapolud z Afryki. W raporcie
wysanym do Natur Dart okreli szcztki z Taung jako zaskakujco
ludzkie i zasugerowa potrzeb stworzenia cakiem nowej rodziny, Homo
simiadae (mapo-ludzie), do ktrej naleaoby przypisa waciciela
znalezionej czaszki.
Autorytety okazay si jeszcze mniej przychylnie nastawione do Darta ni
uprzednio do Dubois. Ekspertw irytowao niemal wszystko w jego teorii - a
raczej niemal wszystko, co miao zwizek z samym Dartem. Po pierwsze, okaza
godn ubolewania zarozumiao, wykonujc analiz osobicie, zamiast zwrci
si o pomoc do wiatowych ekspertw. Nawet wybrana przez niego nazwa,
Australopithecus, dowodzia braku wyksztacenia, gdy czya greckie i
aciskie korzenie. Przede wszystkim jednak jego wnioski byy jawnie
sprzeczne z powszechnie akceptowan wiedz. Panowao przekonanie, e ludzie
oddzielili si od map co najmniej 15 milionw lat temu w Azji. Gdyby
pierwszy czowiek narodzi si w Afryce, to bylibymy negroidalnym
gatunkiem, na lito bosk! Dla wczesnych badaczy twierdzenia Darta
brzmiay mniej wicej tak, jakby dzisiaj kto ogosi, e znalaz koci ludzkich
przodkw na przykad w Missouri. Nie pasoway do wczesnej wiedzy.
Jedynym zwolennikiem Darta by Robert Broom, pochodzcy ze Szkocji
lekarz i paleontolog, osobnik o wybitnym intelekcie i wyjtkowo ekscentrycznej
naturze. Kiedy tylko pozwalaa na to pogoda, Broom mia zwyczaj prowadzi
prace polowe nago, co czsto mu si zdarzao. By take znany z dokonywania
problematycznych eksperymentw na swoich uboszych i bardziej ulegych
pacjentach. Gdy pacjenci umierali, co take czsto si zdarzao, ciaa niektrych
z nich chowa w swoim ogrodzie, aby pniej wykopywa je do prowadzenia
bada12.
Broom by take uznanym paleontologiem i kiedy mieszka w Afryce
Poudniowej, mia okazj osobicie zbada czaszk z Taung. Natychmiast
zorientowa si, e byo to wane odkrycie, tak jak sdzi sam Dart, i energicznie
opowiedzia si po jego stronie. Nie przynioso to jednak adnego skutku. Przez
nastpne pidziesit lat panowao przekonanie, e dziecko z Taung byo map
i niczym wicej. W wikszoci podrcznikw nie byo o nim nawet wzmianki.
Dart spdzi pi lat na pisaniu monografii, lecz nie mg znale nikogo, kto
chciaby j opublikowa13. W kocu da sobie spokj z publikacj (lecz nadal
zajmowa si poszukiwaniem wykopalisk). Przez cae lata czaszka z Taung -
dzisiaj uwaana za jeden z najcenniejszych skarbw antropologii - penia
funkcj przycisku do papieru na biurku kolegi14.
Gdy w 1924 roku Dart ogosi swe odkrycie, znane byy tylko cztery
kategorie dawnych hominidw - Homo heidelbergetisis, Homo rhodesien-sis,
neandertalczyk oraz czowiek jawajski odkryty przez Dubois - lecz niebawem
miay w tej kwestii zaj due zmiany.
Zaczo si w Chinach, gdzie utalentowany kanadyjski amator, Davidson
Black, zacz si rozglda w okolicy miejscowoci Zhoukoudian, na wzgrzu
zwanym Gr Smokw, ktre byo znane i czsto odwiedzane przez
poszukiwaczy starych koci. Chiczycy niestety nie szukali tam koci, aby
poddawa je badaniom paleontologicznym, lecz meli je na proszek, z ktrego
sporzdzali lekarstwa. Moemy tylko zgadywa, ile bezcennych szcztkw
Homo erectus skoczyo jako chiskie medykamenty. W momencie gdy przyby
tam Black, miejsce to byo ju do ogoocone, lecz zdoa znale pojedynczy
zb trzonowy, na podstawie ktrego ogosi odkrycie Sinanthropus pekinensis,
ktry szybko sta si znany jako czowiek pekiski15.
 W wyniku stara Blacka podjto bardziej szczegowe prace
wykopaliskowe i znaleziono wicej koci. Niestety, wszystkie przepady dzie
po japoskim ataku na Pearl Harbor w 1941 roku, gdy oddzia amerykaskiej
piechoty morskiej, prbujc przerzuci znalezione (a take wasne) koci poza
granice kraju, zosta schwytany i uwiziony przez Japoczykw. Widzc, e
skrzynie nie zawieraj niczego oprcz koci, japoscy onierze zostawili je
przy drodze. Wtedy ostatni raz je widziano.
Tymczasem na Jawie, dawnym terenie Dubois, zesp poszukiwaczy
kierowany przez Ralpha von Koenigswalda znalaz kolejn grup wczesnych
ludzi, nazwan ludmi znad rzeki Solo, od miejsca, w ktrym znaleziono
szcztki w Ngandong. Odkrycia Koenigswalda byyby jeszcze bardziej
imponujce, gdyby nie pewien taktyczny bd, z ktrego zbyt pno zda sobie
spraw. Ofiarowa on tubylcom dziesi centw za kad dostarczon ko
hominida, po czym z przeraeniem odkry, e poszukiwacze z entuzjazmem tn
due koci na mae kawaki, aby zmaksymalizowa swoje dochody16.
W nastpnych latach znajdowano i identyfikowano coraz wicej koci, a
wraz z nimi pojawi si zalew nowych nazw - Homo aurignacensis,
Australopithecus transvaalensis, Paranthropus crassidens, Zinjanthropus boisei i
wiele innych. Niemal w kadym przypadku wraz z nownazwpojawia si
zarwno nowy rodzaj, jak i nowy gatunek. W latach pidziesitych liczba
nazwanych typw hominidw wyranie przekroczya setk. Zamieszanie
dodatkowo powiksza fakt, e poszczeglne formy sukcesywnie zmieniay
nazwy, w miar jak paleoantropolodzy przeksztacali, udoskonalali i spierali si
o klasyfikacje. Ludzie znad rzeki Solo byli w rnych momentach znani jako
Homo soloensis, Homo primigenius asiaticus, Homo neanderthalensis soloensis,
Homo sapiens soloensis, Homo erectus erectus i ostatecznie Homo erectus,7.
Prbujc zaprowadzi jaki porzdek, w 1960 roku F. Clark Howell z
University of Chicago, kierujc si ogoszonymi dziesi lat wczeniej
sugestiami Ernsta Mayra i innych badaczy, zaproponowa zmniejszenie liczby
rodzajw do zaledwie dwch - Australopithecus oraz Homo - i uzgodnienie
niektrych nazw gatunkowych18. Czowiek jawajski oraz czowiek pekiski
zostali sklasyfikowani wsplnie jako Homo erectus. W wiecie hominidw na
pewien czas zapanowa porzdek, lecz nie trwa dugo.
Po upywie dekady wzgldnego spokoju paleoantropologia wesza w
kolejn faz szybkich i licznych odkry, ktra na razie wydaje si nie mie
koca. Lata szedziesite day wiatu gatunek Homo habilis, przez niektrych
uwaany za brakujce ogniwo midzy ludmi i mapami, lecz przez innych w
ogle nie traktowany jako oddzielny gatunek. Nastpnie przyszy (midzy
innymi) Homo ergaster, Homo louisleakeyi, Homo rudolfensis, Homo
microcranus oraz Homo antecessor, a take horda australopitekw: A. afarensis,
A. praegens, A. ramidus, A. walkeri, A. anamensis i wiele innych. W dzisiejszej
literaturze rozpoznawane jest dwadziecia typw hominidw. Niestety, niemal
adna para ekspertw nie uznaje tej samej dwudziestki.
Niektrzy nadal uwaaj, e istniej dwa rodzaje hominidw
zasugerowane przez Howella w 1960 roku. Inni umieszczaj niektre gatunki
australopitekw w oddzielnym rodzaju, zwanym Paranthropus, a jeszcze inni
dodaj wczeniejsz grup zwan Ardipithecus. Niektrzy doczaj praegens
do Australopithecus, inni umieszczaj go w oddzielnej kategorii, Homo
antiguus, lecz wikszo w ogle nie uznaje praegens za odrbny gatunek.
adna nadrzdna wadza nie administruje tymi sprawami. Akceptacja kadej
nazwy nastpuje przez konsensus, ktrego czsto brakuje.
Paradoksalnie problem w znacznej czci wynika z niedostatku dowodw.
Od pocztku czasu kilka miliardw ludzkich (lub czekopodobnych) istot yo
na Ziemi i dodao swoj czstk genetycznej zmiennoci do oglnoludzkich
zasobw. Mimo tej ogromnej liczby caa wiedza na temat ludzkiej prehistorii
opiera si na szcztkach, niekiedy niezwykle fragmentarycznych, okoo 5000
osobnikw19. Mgby ich wszystkich pomieci w takswce bagaowej,
gdyby ich upcha z odpowiednim brakiem szacunku 20 - odpowiedzia an
Tattersall, brodaty i przyjazny kustosz American Museum of Natural History w
Nowym Jorku, gdy zapytaem go o rozmiary wiatowego archiwum hominidw
i wczesnych ludzi.
Niedostatek nie byby tak dotkliwy, gdyby koci byy rwnomiernie
rozoone w czasie i przestrzeni, lecz oczywicie tak nie jest. Odkrycia s
przypadkowe i nierzadko zwodnicze. Homo erectus mieszka na Ziemi przez
ponad milion lat na obszarze sigajcym od atlantyckiego brzegu Europy po
pacyficzn granic Chin, lecz gdybymy przywrcili do ycia wszystkich
osobnikw z gatunku Homo erectus, ktrych niegdysiejsze istnienie
potwierdzaj obecnie istniejce dowody, nie wypeniliby nawet jednego
autobusu. Homo habilis pozostawi jeszcze mniej ladw: zaledwie dwa
niekompletne szkielety oraz troch koci koczyn. Co tak krtkotrwaego jak
nasza cywilizacja niemal z ca pewnoci nie zostaoby w ogle rozpoznane na
podstawie wykopalisk.
W Europie - opisuje dla ilustracji Tattersall - masz czaszki hominidw w
Gruzji, datowane na okoo 1,7 milionw lat temu, lecz pniej przez prawie
milion lat nie ma nic, po czym pojawiaj si szcztki w Hiszpanii, na drugim
kocu kontynentu, nastpnie znowu jest przerwa trwajca kolejne 300 000 lat i
pojawia si Homo heidelbergensis w Niemczech, a aden z nich wygldem nie
przypomina pozostaych. - Tattersall si umiecha. - I z takich
fragmentarycznych dowodw prbujemy odtworzy historie tych wszystkich
gatunkw. To do ambitny zamiar. W rzeczywistoci bardzo niewiele wiemy o
zwizkach midzy rnymi dawnymi gatunkami - ktre prowadziy do nas, a
ktre stanowiy ewolucyjne lepe uliczki. Niektre prawdopodobnie w ogle nie
powinny by uwaane za odrbne gatunki.
To wanie ze wzgldu na szczupo danych wykopaliskowych kade
nowe odkrycie wyglda tak odmiennie od pozostaych. Gdybymy mieli
dziesitki tysicy szkieletw rwnomiernie rozoonych w regularnych
odstpach czasu moglibymy obserwowa wicej porednich etapw. Nowe
gatunki nie pojawiaj si natychmiastowo, jak wydaj si sugerowa obecnie
istniejce dane wykopaliskowe, lecz stanowi rezultat stopniowych
przeksztace innych istniejcych gatunkw. Im bliej punktu dywergencji, tym
wiksze podobiestwa, co powoduje, e odrnienie pnego Homo erectus od
wczesnego Homo sapiens staje si wyjtkowo trudne, a niekiedy wrcz
niemoliwe, poniewa dany okaz moe by rwnoczenie jednym i drugim albo
adnym z nich. Podobne wtpliwoci pojawiaj si czsto w przypadkach
identyfikacji niekompletnych szcztkw - na przykad przy decyzji, czy dana
ko reprezentuje samic Australopithecus boisei czy samca Homo habilis.
Przy tak duej niepewnoci naukowcy czsto musz wyciga wnioski na
podstawie innych obiektw znalezionych w pobliu, aczkolwiek niewiele si to
rni od zgadywania. Jak zauwayli Alan Walker i Pat Shipman, jeeli skoreluje
si odkrycia dawnych narzdzi z gatunkami istot najczciej znajdowanych w
pobliu, nasuwa si nieodparty wniosek, e pierwotne narzdzia stanowiy w
przewaajcej wikszoci dzieo antylop21.
Prawdopodobnie nic nie ilustruje lepiej caego tego zamieszania ni liczne
sprzecznoci dotyczce Homo habilis. Najkrcej rzecz ujmujc, koci Homo
habilis nie skadaj si w adn sensown cao. Gdy uoy si je w
chronologicznej kolejnoci, okazuje si, e samce i samice ewoluoway w innym
tempie i w przeciwnych kierunkach: wraz z upywem czasu samce staway si
mniej podobne do map, a bardziej do czowieka, natomiast samice z tego
samego okresu zmieniay si - w sensie podobiestwa - od czowieka do
mapy22. Niektrzy eksperci w ogle nie traktuj Homo habilis jako powanej
kategorii. Tattersall oraz jego kolega Jeffrey Schwartz uwaaj go za
midzygatunkowy kosz na mieci23, do ktrego wszystkie niepasujce koci
mogby wygodnie zmiecione. Nawet ci naukowcy, ktrzy uznaj/fomo
habilis za niezaleny gatunek, nie s zgodni co do tego, czy naley on do tego
samego rodzaju co my, czy raczej do bocznej gazi, ktra wymara.
Ostatni, lecz zapewne najwaniejszy czynnik stanowi ludzka natura.
Naukowcy maj naturaln tendencj do interpretowania swoich odkry w taki
sposb, jaki najbardziej sprzyja ich zawodowej pozycji. Niezwykle rzadko si
zdarza, aby paleontolog ogosi, e odkry stanowisko pene koci, lecz nie ma
wrd nich niczego, czym warto by si ekscytowa. Jak skromnie zauway
John Reader w ksice MissingLint To zadziwiajce, jak czsto pierwsza
interpretacja nowych dowodw potwierdza uprzedzenia ich odkrywcy24.
To wszystko zostawia oczywicie mnstwo miejsca dla sporw, a adna
grupa ludzi nie lubi si bardziej spiera ni paleoantropolodzy.,A ze wszystkich
dziedzin nauki paleoantropologia prawdopodobnie moe si pochwali
najwikszym przydziaem wybujaego ego25 - mwi autor niedawno wydanej
ksiki Java Man, ktrej dugie, nieco bezkrytyczne fragmenty stanowi ze
szczerego serca pync krytyk kolegw po fachu, w szczeglnoci Donalda
Johansona, byego bliskiego wsppracownika autora.
Tak wic, nie liczc tego, e z pewnoci mielimy jak prehistori,
niewiele mona powiedzie o ludzkiej prehistorii, nie ryzykujc, e kto gdzie
to podway. Biorc pod uwag powysze zastrzeenie, podsumujmy wszystko,
co wiemy i uwaamy za pewne w kwestii tego, czym jestemy i skd
pochodzimy. Wyglda to mniej wicej tak.
Przez pierwsze 99,99999 procent naszej historii bylimy w tej samej linii
genealogicznej co szympansy26. Niemal nic nie wiadomo o prehistoni
szympansw, lecz czymkolwiek byli ich przodkowie, byli take naszymi
przodkami. Rozstalimy si okoo 7 milionw lat temu. Grupa nowych istot
wyonia si z tropikalnych lasw Afryki i zacza si przemieszcza na otwarte
sawanny.
Byy to australopiteki, ktre przez nastpne 5 milionw lat stanowiy
dominujcy na wiecie gatunek hominidw (australis oznacza po acinie
poudniowy i w tym kontekcie nie ma nic wsplnego z Australi).
Australopiteki miay kilka odmian. Niektre byy smuke i drobne, jak odkryte
przez Raymonda Darta dziecko z Taung, inne byy nieco mocniej zbudowane,
wszystkie jednak potrafiy porusza si na dwch koczynach. Niektre z tych
gatunkw istniay ponad milion lat, inne zaledwie kilkaset tysicy, lecz warto
pamita, e nawet te, ktre przetrway najkrcej, miay historie wielokrotnie
dusze od tego, co my dotychczas osignlimy.
Najsynniejszy na wiecie hominid zosta odkryty w 1974 roku w
formacji skalnej Hadar w Etiopii przez zesp Donalda Johansona. Liczcy 3,18
miliona lat szkielet australopiteka, formalnie nazwany AL 288-1 (od Afar
Locality - zapadlisko Afar w Etiopii), jest lepiej znany jako Lucy, od tytuu
piosenki Beatlesw Lucy in the Sky with Diamonds. Johanson, ktry nigdy nie
wtpi, e Lucy stanowia wane odkrycie, stwierdzi, e ona jest naszym
najdawniejszym przodkiem, brakujcym ogniwem midzy map i
czowiekiem27.
Lucy bya niewysoka - mierzya zaledwie okoo metra. Umiaa chodzi na
dwch koczynach, aczkolwiek jej sprawno w dwunonym poruszaniu si
stanowi kwesti sporn. Niewtpliwie umiaa take si wspina. Poza tym nie
wiemy o niej niemal nic. Znaleziono tylko niewielkie fragmenty jej czaszki,
wic niewiele mona powiedzie o rozmiarach mzgu, aczkolwiek zachowane
fragmenty wydaj si sugerowa, e by may. Wikszo ksiek opisuje
szkielet Lucy jako kompletny w 40 procentach, niektre mwi o poowie, a
publikacja American Museum of Natural History o dwch trzecich. W serialu
telewizji BBC Ape Man okrelono go nawet jako kompletny szkielet, mimo
e rwnoczenie pokazano na wizji co, co mogo udawa wszystko, tylko nie
kompletny szkielet.
Ludzki szkielet skada si z 206 koci, lecz wiele z nich wystpuje w
dwch egzemplarzach. Jeeli znajdziesz lew ko udow, to nie musisz szuka
prawej, aby pozna jej rozmiary i ksztat. Po odrzuceniu wszystkich
nadmiarowych koci zostaje 120 - tak zwany pszkielet. Uwzgldniajc taki
system liczenia - i przy zaoeniu, e nawet najmniejszy fragment potraktuje si
jako pen ko - Lucy stanowi zaledwie 28 procent pszkieletu (i tylko 20
procent penego szkieletu).
W ksice Wisdom of the Bones Alan Walker wspomina, jak niegdy
zapyta Johansona, skd wzio si to 40 procent. Johanson rezolutnie
odpowiedzia, e odj 106 koci rk i stp28 - ktre stanowi ponad poow
cakowitej liczby, i to bardzo istotn poow, jak mona sdzi, skoro gwnym,
definiujcym atrybutem Lucy byo uycie tych rk i stp w zmieniajcym si
rodowisku. Tak czy inaczej, wiemy znacznie mniej na temat Lucy, ni si
powszechnie sdzi. Nie jest pewne nawet, czy bya samic. Jej pe okrelono
wycznie na podstawie jej niewielkiego wzrostu.
Dwa lata po odkryciu Lucy Mary Leakey odkrya w Laetoli w Tanzanii
lady stp pozostawione przez dwa osobniki nalece - w kadym razie takie s
przypuszczenia - do tej samej rodziny hominidw. Siady powstay, gdy dwoje
australopitekw przeszo przez warstw mikkiego tufu mulistego popiou,
ktry pozosta po erupcji wulkanu. Popi stwardnia, zachowujc odciski stp
na odcinku ponad 23 metrw.
W American Museum of Natural History w Nowym Jorku znajduje si
intrygujca diorama przedstawiajca moment, w ktrym powstay te lady;
naturalnych rozmiarw samca oraz samic idcych obok siebie przez afrykaski
paskowy. S owosione i ksztatem przypominaj szympansy, lecz z ich
postawy i sposobu chodzenia emanuje co ludzkiego. Najbardziej uderzajce w
tym obrazie jest to, e samiec obejmuje samic ochronnym gestem lewej rki,
sugerujcym silny zwizek emocjonalny.
Obraz jest tak przekonujcy, e atwo przeoczy fakt, i wszystko oprcz
samych ladw stp stanowi wytwr wyobrani. Niemal kady aspekt tych
dwch postaci - stopie owosienia, ksztat twarzy (czy mieli nosy jak u
szympansa czy bardziej zblione do nosa czowieka), wyraz twarzy, kolor skry,
rozmiar i ksztat piersi u samicy - jest z koniecznoci oparty na
przypuszczeniach. Nie moemy nawet stwierdzi, e byli par. lady, ktre
przypisujemy samicy, mogo w rzeczywistoci pozostawi dziecko. Nie mamy
pewnoci, czy byli australopitekami. Zakadamy, e byy to australopiteki,
poniewa nie mamy adnych innych kandydatw.
Syszaem, e zostali ustawieni w taki sposb, poniewa w trakcie
konstruowania dioramy figura samicy cigle si przewracaa, lecz an Tattersall
ze miechem zaprzecza. Nie wiemy oczywicie, czy samiec obejmowa samic,
czy nie, lecz na podstawie pomiarw odlegoci ladw wiemy, e szli obok
siebie i to do blisko - na tyle blisko, e mogli si dotyka. Znajdowali si na
odkrytym obszarze, wic mogli czu si niepewnie. Dlatego prbowalimy da
im nieco przestraszony wyraz twarzy.
Zapytaem go, czy nie uwaa, e autorzy rekonstrukcji pozwolili sobie na
nieco zbyt duy margines dowolnoci. To zawsze jest problemem przy
wszelkich prbach odtworzenia przeszoci - zgodzi si skwapliwie. - Nie masz
pojcia, ile dyskusji potrafi wywoa kwestia, czy neandertalczycy mieli uki
brwiowe czy nie. Tak samo byo z figurami istot z Laetoli. Nie znamy
oczywicie zbyt wielu szczegw, lecz moemy pokaza ich rozmiary,
postaw, a take przyj pewne rozsdne zaoenia na temat ich wygldu.
Gdybym mia to robi od nowa, prawdopodobnie nadabym im nieco bardziej
mapi, a mniej ludzki wygld. Te istoty nie byy ludmi. To byy dwunone
mapy.
Jeszcze do niedawna panowao przekonanie, e jestemy potomkami
Lucy oraz istot z Laetoli, lecz obecnie wielu ekspertw zaczyna mie
wtpliwoci. Pewne cechy fizyczne (na przykad zby) sugeruj wprawdzie
moliwo istnienia zwizku midzy nimi i nami, lecz inne elementy anatomii
australopiteka s bardziej kopotliwe. W ksice Extinct Humans Tattersall i
Schwartz zwracaj uwag, e grna cz koci udowej czowieka jest bardziej
podobna do koci udowej mapy ni australopiteka. Jeeli Lucy stanowi ogniwo
czce mapy i ludzi, to znaczy, e przez milion lat mielimy ko udow
australopiteka, po czym w nastpnej fazie naszej ewolucji ko wrcia do
mapiego ksztatu. Autorzy ksiki sdz, e Lucy nie tylko nie bya naszym
przodkiem, ale take nie bya typem wdrowca.
Sposb poruszania si Lucy i jej krewniakw w niczym nie przypomina
lokomocji wspczesnego czowieka29 - twierdzi Tattersall. Tylko wtedy, gdy
musiay przemieszcza si midzy nadrzewnymi rodowiskami, hominidy
poruszay si na dwch koczynach, zmuszone do tego przez ich wasn
anatomi30. Johanson nie zgadza si z tym pogldem. Ze wzgldu na ksztat
bioder Lucy oraz ukad mini miednicy wspinanie si na drzewa byo dla niej
rwnie trudne jak dla wspczesnego czowieka3 - - napisa.
Sprawy jeszcze bardziej si skomplikoway w latach 2001 i 2002, gdy
odkryto cztery nowe, niezwyke okazy. Jednego z nich Meave Leakey, czonkini
synnej rodziny poszukiwaczy wykopalisk, znalaza nad jeziorem Turkana w
Kenii i nazwaa go Kenyanthropus platyops32 (kenijsk pask twarz).
Pochodzi on mniej wicej z tego samego okresu co Lucy. Wraz z jego
odkryciem pojawia si hipoteza, e to on moe by naszym przodkiem, a Lucy
jedynie boczn wymar gazi. W 2001 roku zosta take odkryty Ardipithecus
ramidus kadabba, datowany na okoo 5,2 do 5,8 miliona lat, oraz Orrorin
tugenensis, liczcy 6 milionw lat. Przez krtk chwil by to najstarszy znany
hominid33. W lecie 2002 roku francuski zesp pracujcy na pustyni Djurab w
Czadzie (na terenie, gdzie dotychczas nie odkryto adnych archaicznych koci)
znalaz hominida liczcego prawie 7 milionw lat34. Odkrywcy nazwali go
Sahelanthropus tchadensis (niektrzy krytycy sdz, e nie by to hominid, lecz
wczesna mapa, i powinien zosta nazwany Sahelpithecus3S). Byy to wczesne,
do prymitywne istoty, jednak chodziy w wyprostowanej postawie i robiy to
znacznie dawniej, ni do tej pory sdzono.
Dwunono stanowi wymagajc i ryzykown strategi. Wie si z
przeksztaceniem miednicy w taki sposb, aby moga unie cay ciar gmej
czci ciaa. Aby zachowa odpowiedni wytrzymao, kana rodny u samicy
musi by do wski, co powoduje dwie istotne, natychmiastowe konsekwencje
oraz jedn dugofalow. Po pierwsze, oznacza to silne ble porodowe u kadej
rodzcej matki oraz znaczne zwikszenie miertelnoci matek i noworodkw. Po
drugie, jeeli gowa noworodka ma si przecisn przez wski kana rodny,
dziecko musi si rodzi wtedy, gdy jego mzg jest wci niewielki, co oznacza,
e w momencie narodzin jest cakowicie bezradne. Oznacza to dugi okres
opieki matki nad dzieckiem i w konsekwencji take silne, dugotrwae zwizki
midzy samcami i samicami.
To wszystko jest dostatecznie trudne do zrealizowania, gdy jeste
intelektualnym prymusem caej planety. Dla maego, sabego australopiteka, z
mzgiem wielkoci pomaraczy*, ryzyko musiao by ogromne36.
Dlaczego zatem Lucy i jej krewniacy zeszli z drzew i wyszli z lasu?
Prawdopodobnie nie mieli wyboru. Stopniowe wynurzenie Przesmyku
Panamskiego odcio przepyw wody z Pacyfiku na Atlantyk, zawracajc
* Bezwzgldne rozmiary mzgu nie s jedynym, a moe nawet nie
najwaniejszym wyrnikiem inteligencji. Sonie i wieloryby maj mzgi
wiksze od naszych, lecz nie miaby trudnoci z przechytrzeniem ich przy grze
w bryda. Bardziej znaczce s wzgldne rozmiary mzgu, o czym nierzadko
si zapomina. Jak pisze Gould, A. africanus mia mzg o objtoci zaledwie 450
centymetrw szeciennych, mniejszy od mzgu goryla, lecz przecitny africanus
way mniej ni 45 kilogramw, a samica jeszcze mniej, podczas gdy goryle
nierzadko wa ponad 150 kilogramw 37. pynce do Arktyki ciepe prdy
wodne i wywoujc wyjtkowo ostre zlodowacenia na pnocnych
szerokociach geograficznych. W Afryce spowodowao to okresy suszy i
chodu, ktre stopniowo przeksztacay dungle w sawanny. To nie Lucy i jej
krewniacy opucili lasy - napisa John Gribbin - to lasy opuciy ich38.
Wyjcie na otwarte sawanny spowodowao oczywicie, e wczesne
hominidy wystawiy si na znacznie wiksze ryzyko zdemaskowania.
Wyprostowany hominid widzi dalej i lepiej, lecz i on sam jest take lepiej
widoczny. Nawet obecnie nasz gatunek jest niemal niedorzecznie bezbronny.
Prawie kade due zwierz jest silniejsze, szybsze i ma lepsze uzbienie ni
czowiek. W konfrontacji z drapienikami mamy tylko dwie zalety, ktre daj
nam szanse przeycia. Mamy sprawny, duy mzg, dziki ktremu moemy
obmyla strategie przetrwania; i mamy rce, dziki ktrym moemy rzuca lub
macha niebezpiecznymi przedmiotami. Jestemy jedynymi istotami na
planecie, ktre potrafi walczy na odlego, dlatego moemy sobie pozwoli
na fizyczn sabo.
Wydaje si, e wszystko byo przygotowane na raptown ewolucj
potnego mzgu, lecz najwyraniej taki scenariusz nie zosta zrealizowany.
Przez ponad 3 miliony lat Lucy i jej krewniacy nie ulegli niemal adnym
ewolucyjnym zmianom39. Ich mzg si nie zwikszy. Nie ma adnych znakw,
ktre wskazywayby, e uywali choby najprostszych narzdzi. Co najbardziej
dziwne, wiemy obecnie, e przez okoo milion lat australopiteki yy rwnolegle
z innymi hominidami, ktre uyway narzdzi. Mimo to nigdy nie skorzystay z
tej uytecznej technologii, ktr miay do dyspozycji40.
Wydaje si, e w pewnym momencie, w okresie midzy 3 i 2 milionami
lat temu, w Afryce mogo wspistnie a sze typw hominidw. Tylko
jednemu przeznaczenie pozwolio istnie duej - Homo, ktry wyoni si z
mgy okoo 2 milionw lat temu. Nie wiadomo, czy i jaki by zwizek midzy
australopitekami a Homo, lecz wiadomo, e wspistniay przez ponad milion
lat, zanim wszystkie australopiteki, zarwno Australopithecus robustus, jak i
Australopithecus gracile, znikny tajemniczo, i chyba do raptownie, ponad
milion lat temu. Nie znamy przyczyn ich wyginicia. Moliwe, e je
zjedlimy, sugeruje Matt Ridley41.
Wedug powszechnie przyjtej nomenklatury linia Homo zaczyna si od
Homo habilis, istoty, o ktrej nie wiemy niemal niczego, a koczy na nas, Homo
sapiens (dosownie czowiek mylcy). Nazwy okoo p tuzina gatunkw,
ktre istniay midzy tymi dwoma skrajnymi gatunkami, zale troch od tego,
czyjej opinii jeste skonny da ucha: Homo ergaster, Homo neandert ha lensis,
Homo rudolfensis, Homo heidelbergensis, Homo erectus i Homo antecessor.
 Homo habilis (czowiek zrczny) zosta tak nazwany przez Louisa
Leakeya i jego wsppracownikw w 1964 roku, poniewa by to pierwszy
hominid, ktry uywa narzdzi. Narzdzia byy oczywicie bardzo proste, a ich
uytkownik by do prymitywn istot, bardziej przypominajc szympansa ni
czowieka, lecz jego mzg by okoo 50 procent wikszy od mzgu Lucy, liczc
w liczbach bezwzgldnych. W proporcji do masy ciaa by wikszy prawie w
takim samym stopniu, wic by to Einstein owej epoki. Nie istnieje aden
przekonujcy powd, dla ktrego 2 miliony lat temu mzgi hominidw zaczy
nagle rosn. Bardzo dugo panowao przekonanie, e istnieje zwizek midzy
duym mzgiem i dwunon postaw - wyjcie z lasw wymusio potrzeb
wymylania nowych strategii przeycia, ktra z kolei napdzaa lub
faworyzowaa mzgowcw - wic pewn niespodziank stanowiy liczne
odkrycia dwunonych tpakw, ktre przecz istnieniu tego zwizku.
Nie znamy adnego przekonujcego powodu, ktry wyjaniaby,
dlaczego ludzkie mzgi s due, mwi Tattersall. Mzg jest wymagajcym
narzdem - stanowi zaledwie 2 procent masy ciaa u czowieka, lecz pochania
20 procent energii42. Jest take do wybredny. Moesz do koca ycia nie je
nic tustego, a twj mzg nie bdzie protestowa, poniewa nie znosi tuszczu,
natomiast przepada za glukoz, i to w duych ilociach, nawet jeeli oznacza to
oszukiwanie innych narzdw. Jak pisze Guy Brown: Organizm jest
nieustannie wystawiony na niebezpieczestwo pozbawienia poywienia przez
chciwy mzg, lecz organizm nie moe sobie pozwoli na godzenie mzgu,
gdy prowadzi to do szybkiej mierci41. Wikszy mzg potrzebuje wicej
poywienia, a wicej poywienia oznacza wiksze ryzyko. an Tattersall sdzi,
e powstanie duego mzgu mogo by po prostu konsekwencj ewolucyjnego
przypadku. Podobnie jak Stephen Gould, Tattersall uwaa, e gdyby cofn
tam ycia - nawet do wzgldnie niedawnej epoki, gdy powstay hominidy - i
puci j od nowa, szanse, e czowiek lub podobna do istota istniaaby teraz
na Ziemi s raczej znikome.
 Dla czowieka jedn z najtrudniejszych do zaakceptowania rzeczy jest
fakt, e nie jestemy zwieczeniem niczego - mwi Tattersall. - W naszym
istnieniu nie ma nic nieuniknionego. Nasza ludzka prno kae nam myle o
ewolucji jako o procesie, ktry by efektywnie zaprogramowany, aby nas
wyprodukowa. Nawet antropolodzy mieli skonno do takiego mylenia
jeszcze w latach siedemdziesitych. W wydanym w 1991 roku popularnym
podrczniku The Stages of Evolution C. Loring Bra-ce trzyma si uporczywie
linearnej koncepcji, wspominajc tylko jedn ewolucyjn lep uliczk,
australopiteka z gatunku Australopithecus robustus44. Wszystkie inne hominidy
reprezentoway bezporedni postp - kady gatunek nis paeczk rozwoju, po
czym przekazywa j nowej, modszej generacji. Obecnie jednak wydaje si
pewne, e wiele z tych wczesnych form podao bocznymi torami, ktre nie
doprowadziy do niczego.
Szczliwym dla nas zbiegiem okolicznoci jedna z form - grupa
uytkownikw narzdzi, ktra pojawia si jakby znikd i istniaa rwnolegle z
tajemniczymi, kontrowersyjnymi Homo habilis - trafia na tor, ktry
doprowadzi do nas. By to Homo erectus, gatunek odkryty w 1891 roku na
Jawie przez Eugenea Dubois. Rne rda podaj rne daty, lecz wydaje si,
e Homo erectus pojawi si przed okoo 1,8 miliona laty, a wymar bardzo
niedawno, moe nawet 20 000 lat temu.
Homo erectus, zdaniem autorw ksiki Java Man, stanowi lini
graniczn - wszystkie wczeniejsze gatunki hominidw byy bardziej zblione
do map, wszystkie pniejsze do ludzi45. Homo erectus by pierwszym owc,
pierwszy uywa ognia, produkowa pierwsze zoone narzdzia, pozostawi
najstarsze lady obozowisk, pierwszy opiekowa si chorymi i sabymi. W
porwnaniu z wszystkimi poprzednimi gatunkami Homo erectus by wyjtkowo
zbliony do czowieka, zarwno pod wzgldem budowy, jak i zachowania. Mia
dugie koczyny, by szczupy, bardzo silny (znacznie silniejszy od
wspczesnego czowieka), dysponowa energi i inteligencj, ktre pozwoliy
mu si rozprzestrzeni na olbrzymich obszarach. Na innych hominidach Homo
erectus niewtpliwie robi wraenie osobnika duego, gronego, szybkiego i
bystrego. Jego mzg by o wiele bardziej zaawansowany ni cokolwiek, co
wiat widzia uprzednio.
Wedug Alana Walkera z Penn State University, jednego z czoowych
ekspertw, erectus by velociraptorem swoich czasw. Gdyby spojrza
ktremu z nich w oczy, mgby zrobi na tobie zadziwiajco ludzkie wraenie,
lecz nie nawizaby kontaktu. Byby upem. Zdaniem Walkera Homo
erectus mia ciao dorosego czowieka, ale mzg niemowlcia.
Homo erectus by wprawdzie znany prawie od stu lat, lecz wycznie na
podstawie nielicznych fragmentw, w adnym stopniu niewystarczajcych do
skompletowania penego szkieletu. Dopiero dziki nieoczekiwanemu odkryciu,
jakiego dokonano w latach osiemdziesitych w Afryce, doceniono jego rol -
lub przynajmniej moliw rol - jako ewentualnego prekursora wspczesnych
ludzi. Odlegy wwz jeziora Turkana (uprzednio Jeziora Rudolfa) w Kenii
stanowi obecnie jedno z najbardziej produktywnych stanowisk
wykopaliskowych wczesnych ludzi, mimo e przez dugie lata nikt nie sdzi, e
warto tam kopa. Dopiero gdy samolot, ktrym lecia Richard Leakey, musia
zmieni kurs i przelecia nad wwozem, Leakey zda sobie spraw, e by moe
jest to bardziej obiecujcy teren, ni sdzono. Wysano zesp badawczy, ktry
pocztkowo nie znalaz niczego. Pewnego pnego popoudnia Kamoya Kimeu,
najsynniejszy owca wykopalisk w grupie Leakeya, znalaz may fragment
czoa hominida na wzgrzu pooonym do daleko od jeziora. Takie miejsce
raczej nie wydawao si sprzyja wykopaliskom, lecz z szacunku dla Kimeu
oraz jego instynktu zaczli kopa i - ku swemu zdumieniu - znaleli prawie
kompletny szkielet osobnika z gatunku Homo erectus. By to chopiec w wieku
okoo dziewiciu do dwunastu lat, ktry y 1,54 miliona lat temu46. Szkielet
mia cakowicie wspczesn struktur ciaa, mwi Tattersall, co stanowio
odkrycie bez precedensu. Chopiec z Turkana by zdecydowanie jednym z
nas47.
Kimeu znalaz take nad jeziorem Turkana liczcy 1,7 miliona lat szkielet
samicy, oznaczony KNM-ER 1808, ktry wyranie wskazywa, e Homo
erectus by w istocie bardziej interesujcy i godny uwagi, ni uprzednio
sdzono. Koci byy zdeformowane i pokryte grubymi kostnia-kami, ktre
stanowi rezultat powanej choroby zwanej hiperwitaminozA, wywoanej
przez spoywanie wtroby misoernych zwierzt. To wiadczyo przede
wszystkim o tym, e Homo erectus jad miso. Jeszcze bardziej zaskakujcy by
stopie zaawansowania narostw, ktry wskazywa, e choroba trwaa wiele
tygodni, a moe nawet miesicy. W tym czasie kto si t istot musia
opiekowa48. By to pierwszy dowd zachowa opiekuczych w ewolucji
hominidw.
Odkryto take, e czaszki Homo erectus zawieray (lub, w opinii innych
badaczy, prawdopodobnie zawieray) tak zwane pole Broki, pooone w pacie
czoowym i odpowiedzialne za mow. Szympansy nie posiadaj pola Broki.
Alan Walker sdzi, e krta nie miaa wystarczajcych rozmiarw oraz
zoonoci umoliwiajcej uywanie mowy i e erectus prawdopodobnie
komunikowa si werbalnie mniej wicej na takim poziomie jak wspczesne
szympansy. Inni, zwaszcza Richard Leakey, byli przekonani, e erectus uywa
mowy.
Wydaje si, e w owym czasie Homo erectus by jedynym gatunkiem
hominidw. By niezmiernie przedsibiorczy - rozprzestrzeni si na planecie z
zapierajc dech prdkoci49. Dowody wykopaliskowe, gdyby potraktowa je
dosownie, sugeruj e niektrzy przedstawiciele gatunku pojawili si na Jawie
mniej wicej w tym samym czasie (a nawet nieco wczeniej), gdy opucili
Afryk. Niektrzy naukowcy wycignli std wniosek, e pierwsi przodkowie
wspczesnych ludw nie pojawili si w Afryce, lecz w Azji - co byoby godne
uwagi, a waciwie graniczyoby z cudem, poniewa aden poprzedzajcy
gatunek nie zosta nigdy znaleziony poza Afryk. Azjatyckie hominidy
musiayby zatem pojawi si spontanicznie. Zreszt nawet gdyby tak byo,
azjatyckie pochodzenie nie rozwizaoby problemu, a jedynie odwrcio go -
nadal pozostaaby do wyjanienia kwestia, w jaki sposb przedostay si tak
szybko z Jawy do Afryki.
Istnieje kilka bardziej prawdopodobnych, alternatywnych wyjanie tego,
jak Homo erectus zdoa znale si w Azji tak szybko po tym, jak pojawi si
po raz pierwszy w Afryce. Po pierwsze, datowanie szcztkw wczesnych ludzi
jest obarczone do znaczn niepewnoci. Jeeli rzeczywisty wiek
afrykaskich koci jest bliszy grnej granicy oszacowa, a wiek koci
jawajskich - bliszy dolnej granicy, lub ewentualnie zachodzi jedno i drugie, to
afrykaski erectus miaby mnstwo czasu na dojcie do Azji. Po drugie, jest
cakiem moliwe, e starsze koci gatunku erectus wci czekaj na odkrycie w
Afryce. Po trzecie, jawjskie daty mog by cakowicie bdne.
Pewne jest tylko to, e ponad milion lat temu jakie nowe, do zblione
do wspczesnych ludzi dwunone istoty opuciy Afryk i miao rozeszy si
po wikszej czci globu. Wszystko wskazuje na to, e dokonay tego bardzo
szybko. rednie tempo ich rozprzestrzeniania si wynosio a 40 kilometrw na
rok. Trzeba przy tym pamita, e musiay przekracza gry, pokonywa rzeki,
pustynie oraz inne przeszkody i rwnoczenie adaptowa si do nowych
warunkw klimatycznych oraz nowych rde poywienia. Szczeglnie
intrygujce jest pytanie, w jaki sposb przedostay si wzdu zachodniego
brzegu Morza Czerwonego. Nawet dzisiaj jest to obszar znany z wyjtkowej
jaowoci, a w przeszoci by jeszcze bardziej suchy. Zadziwiajcy paradoks
sprawi, e te same warunki, ktre skoniy wychodcw do opuszczenia Afryki,
uczyniy exodus jeszcze trudniejszym. Jako zdoali jednak pokona wszystkie
przeszkody i rozkwitn na wszystkich ldach, do ktrych dotarli.
Obawiam si, e na tym koczy si zasb informacji, co do ktrych
panuje zgoda wrd naukowcw. Jak zobaczymy w kolejnym rozdziale,
nastpne fazy ludzkiej historii stanowi przedmiot dugiej i zawzitej debaty.
 Zanim do niego przejdziemy, warto zwrci uwag, e wszystkie te
trwajce 5 milionw lat ewolucyjne przepychanki, od najdawniejszego,
zagadkowego australopiteka a do w peni uksztatowanego czowieka
wspczesnego, wyprodukoway istot, ktra wci jest w 98,4 procent
nieodrnialna od wspczesnego szympansa. Wiksza rnica dzieli zebr od
konia lub delfina od morwina ni ciebie od wochatych istot, ktre twoi dawni
przodkowie pozostawili za sob, gdy wyruszyli na podbj wszechwiata.
 Rozdzia 29

NIESFORNA MAPA

Okoo ptora miliona lat temu jaki nieznany nam geniusz wiata hominidw
zrobi co nieoczekiwanego. Wzi (lub, co jest bardzo prawdopodobne, wzia)
do rki kamie, aby za jego pomoc ociosa inny kamie. W rezultacie powstao
proste kamienne ostrze - pierwszy wiatowy produkt zaawansowanej
technologii.
Ten wynalazek mia tak wyran przewag nad dotychczas stosowanymi
narzdziami, e niebawem znalazo si wielu jego wytwrcw. Niektrzy z nich
oddawali si temu zajciu z takim zapaem, e niekiedy odnosimy wraenie,
jakby cae spoecznoci nie zajmoway si niczym innym. Produkowali je
tysicami1 - mwi an Tattersall. - S takie miejsca w Afryce, gdzie dosownie
nie da si przej, aby si o nie nie potkn. To troch dziwne, poniewa s to
przedmioty wymagajce sporo pracy. Wyglda na to, e robili je dla samej
przyjemnoci.
Z pki w swoim sonecznym biurze Tattersall zdj i poda mi olbrzymi
odlew, dugoci okoo p metra, liczcy dwadziecia centymetrw w
najszerszym miejscu. Odlew ma ksztat ostrza wczni, lecz rozmiary pyty
chodnikowej. Jest bardzo lekki, way zaledwie kilka uncji, cho orygina, ktry
znaleziono w Tanzanii, mia jedenacie kilogramw. By kompletnie
bezuyteczny jako narzdzie - powiedzia Tattersall. - Dwch ludzi potrzeba,
eby go podnie, ale uderzenie czegokolwiek przy jego uyciu byoby do
problematyczne.
W takim razie do czego suy?
Tatersall wzruszy ramionami, wyranie rozbawiony. Nie mam pojcia.
Zapewne mia jakie symboliczne znaczenie, ale moemy tylko zgadywa
jakie.
Ostrza stay si znane jako piciaki aszelskie, od St Acheul,
przedmiecia Anuens w pnocnej Francji, gdzie w dziewitnastym wieku po
raz pierwszy je odkryto. Odmienny ksztat miay starsze, prostsze narzdzia,
[zwane olduwajskimi, ktrych pierwsze egzemplarze znaleziono w wwozie
01duvai w Tanzanii. W starszych podrcznikach narzdzia olduwajskie s
zwykle przedstawiane jako tpe, okrge kamienie wielkoci pici. Obecnie
paleoantropolodzy sdz, e funkcj narzdzi peniy fragmenty odupane z tych
wikszych kamieni, ktre mogy potem zosta uyte do cicia.
I tu mamy pewn zagadk. Gdy wczeni ludzie - nasi przodkowie -
zaczli wdrwk z Afryki ponad 100 000 lat temu, narzdzia aszelskie
stanowiy gwny produkt ich technologii. Wczesny Homo sapiens by bardzo
przywizany do swoich narzdzi. Nosi je ze sob na olbrzymie dystanse.
Niekiedy zabiera nawet nieuksztatowane kamienie, aby pniej uczyni z nich
narzdzia. Krtko mwic, by mionikiem zaawansowanych technologii. W
takim razie jak wytumaczy fakt, e znajdujemy narzdzia aszelskie wszdzie
w Afryce, Europie, zachodniej i rodkowej Azji, lecz niemal nigdzie na Dalekim
Wschodzie? To wyjtkowo intrygujca zagadka.
W latach czterdziestych ubiegego wieku Hallum Movius, paleontolog z
Harvardu, narysowa tak zwan lini Moviusa oddzielajc obszar, na ktrym
wystpuj narzdzia aszelskie, od reszty wiata. Biegnie ona na ukos przez
Europ w kierunku poudniowo-wschodnim, dalej przez rodkowy Wschd i
koczy si w okolicach wspczesnej Kalkuty i Bangladeszu. Na wschd od linii
Moviusa, w caej Azji Poudniowo-Wschodniej i w czci Chin znane s tylko
starsze, prostsze narzdzia olduwajskie. Wiemy, e Homo sapiens dotar daleko
poza t lini, dlaczego wic donis swoj zaawansowan, wysoce cenion
technologi jedynie do granic Dalekiego Wschodu, a nastpnie j porzuci.
To mnie bardzo dugo intrygowao - wspomina Alan Thome z Australian
National University w Canberze. - Caa wspczesna antropologia jest oparta na
idei, e ludzie wyszli z Afryki dwiema falami - jako Homo erectus, ktry
midzy innymi spodzi czowieka jawajskiego i czowieka pekiskiego, oraz
jako bardziej zaawansowany Homo sapiens, ktry zastpi swego poprzednika.
Zaakceptowanie tej teorii wymaga jednak przyznania, e Homo sapiens dotar
tak daleko ze swoj bardziej nowoczesn technologi, a nastpnie z jakiego
powodu j porzuci. To byo, ogldnie mwic, bardzo zagadkowe.
Jak si okazao, antropologw czekao znacznie wicej takich zagadek, a
jedna z najbardziej intrygujcych pochodzi z tej samej czci wiata, w ktrej
mieszka Thorne - z Australii. W 1968 roku geolog Jim Bowler I bada dno
dawno wyschnitego jeziora Mungo w pustynnej, odludnej czI ci zachodniej
Nowej Poudniowej Walii, gdy co bardzo nieoczekiwanego wpado mu w oko -
ludzkie koci wystajce ze zbocza piaszczystej, pokrgej wydmy, tworzcej
form terenow zwan lunet. W owych czasach sdzono, e ludzie byli w
Australii przez nie wicej ni 8000 lat, lecz jezioro Mungo byo wyschnite od
12 000 lat. W takim razie co w tak niegocinnym otoczeniu robi ten osobnik?
Dziki datowaniu wglowemu okazao si, e waciciel znalezionych
przez Bowlera koci y w czasach, gdy jezioro Mungo byo znacznie bardziej
gocinnym miejscem - dugim na 20 kilometrw zbiornikiem wodnym, penym
ryb, otoczonym przez lasy i kpy drzew o nazwie kazuaryna. Ku zaskoczeniu
wszystkich, koci miay 23 000 lat. Inne znalezione w pobliu koci miay a 60
000 lat. Byo to wyjtkowo nieoczekiwane odkrycie, niemale graniczce z
niemoliwoci. Przez cay okres egzystencji hominidw na Ziemi Australia
bya wysp. Wszelkie ludzkie istoty, ktre si tam znalazy, musiay dopyn,
pokonawszy 100 lub wicej kilometrw otwartego oceanu, nie majc adnej
moliwoci sprawdzenia, czy za horyzontem kryje si gocinny ld. Musiao ich
by wystarczajco duo, aby stworzy rozwijajc si populacj. Po
wyldowaniu lud Mungo musia jeszcze pokona 3000 kilometrw
australijskiego interioru, od pnocnego wybrzea - domniemanego miejsca
ldowania - - co sugeruje, wedug raportu opublikowanego w Proceedings of
the National Academy of Sciences, e ludzie mogli dotrze po raz pierwszy
do Australii znacznie wczeniej ni 60 000 lat temu2.
Dlaczego i jakim sposobem tam dotarli - to pytania, na ktre nie znamy
odpowiedzi. Wedug wikszoci antropologw nie ma nawet dowodw, e 60
000 lat temu ludzie potrafili mwi, nie wspominajc ju o tego rodzaju
zbiorowych dziaaniach, jakie trzeba by przedsiwzi, aby budowa statki
oceaniczne oraz kolonizowa wyspy i zamorskie kontynenty.
Nie wiemy wielu rzeczy na temat migracji ludzi przed faz spisanej
historii3 - powiedzia mi Alan Thorne podczas spotkania w Canberze. - Czy
wiesz, e gdy dziewitnastowieczni antropolodzy dotarli do Papui - - Nowej
Gwinei, odkryli ludy hodujce sodkie ziemniaki w interiorze, w grach, w
najbardziej niedostpnych miejscach na Ziemi? Sodkie ziemniaki pochodz z
Ameryki Poudniowej. Skd zatem wziy si w Papui-Nowej Gwinei? Nie
wiemy. Nie mamy najmniejszego pojcia. Lecz jest pewne, e ludzie
przemieszczali si ze znacznie wiksz pewnoci i znacznie duej, ni si
zwykle sdzi. I niemal na pewno wymieniali zarwno geny, jak i informacje.
Problem, jak zwykle, ley w danych wykopaliskowych. Na wiecie jest
bardzo niewiele miejsc, gdzie istniej naturalne warunki choby czciowo
sprzyjajce przetrwaniu ludzkich szcztkw - ~ mwi Thome, sympatyczny typ
naukowca z kozi brdk. - Gdyby nie kilka produktywnych obszarw, takich
jak Hadar i 01duvai we wschodniej Afryce, wiedzielibymy niepokojco mao.
A gdy szukasz gdzie indziej, czsto okazuje si, e naprawd wiemy
niepokojco mao. Na caym obszarze Indii znaleziono dokadnie jedn ludzk
skamieniao, sprzed okoo 300 000 lat. Midzy Irakiem i Wietnamem, a jest to
odlego okoo 5000 kilometrw, dwie: t z Indii oraz neandertalczyka w
Uzbekistanie. - Skrzywi si. - To niezbyt wiele jak na materia do badania
migracji. W rezultacie mamy tylko kilka produktywnych obszarw do
poszukiwa ludzkich skamielin, jak Wielki Rw Afrykaski, Mungo, tu, w
Australii, oraz bardzo niewiele pomidzy nimi. Nic dziwnego, e paleontolodzy
maj trudnoci z poczeniem tych punktw na mapie.
Tradycyjna teoria ludzkich migracji, nadal akceptowana przez wikszo
fachowcw z tej dziedziny, mwi o dwch fazach rozprzestrzeniania si ludzi w
Eurazji. W pierwszej fali by Homo erectus, ktry opuci Afiyk zadziwiajco
szybko - niemal natychmiast po tym, jak pojawi si jako gatunek - okoo 2
milionw lat temu. W pniejszym czasie, gdy osiedla si w rnych rejonach,
Homo erectus ewoluowa i tworzy inne gatunki - czowieka jawajskiego i
czowieka pekiskiego w Azji oraz Homo heidelbergensis i Homo
neanderthalensis w Europie.
Nastpnie, okoo 100 000 lat temu, na afrykaskim paskowyu pojawiy
si istoty tworzce nowy gatunek - przodkowie wszystkich ludzi yjcych
obecnie na Ziemi - i zaczy si rozchodzi po wiecie jako druga fala: Homo
sapiens. Gdziekolwiek doszy, wypieray swoich mniej bystrych poprzednikw.
Ewentualne metody tej eksterminacji do dzisiaj s kwesti sporn. Nigdy nie
znaleziono adnych ladw uycia siy, wic wikszo fachowcw uwaa, e
nowe hominidy po prostu wygray w ewolucyjnej konkurencji, cho inne
czynniki mogy take wchodzi w gr. Moe zarazilimy ich osp - sugeruje
Tattersall. - Nie mamy sposobu, eby to zbada. Pewne jest tylko to, e my
jestemy tu i teraz, a oni nie.
Pierwsi przedstawiciele naszego gatunku s zaskakujco tajemniczjM To
dziwne, ale wiemy o nich mniej ni o jakiejkolwiek innej linii hominfl dw. Jak
zauway Tattersall, to naprawd zadziwiajce, e najbardziej niedawny etap w
ludzkiej ewolucji - powstanie naszego wasnego gatunku - jest prawdopodobnie
najmniej poznany4. Nie ma nawet penej zgody co do tego, kiedy wspczesny
czowiek po raz pierwszy pojawi si w danych wykopaliskowych. Wiele
ksiek za jego debiut uznaje szcztki znalezione w pobliu ujcia rzeki Klasies
w Republice Poudniowej Afiyki, liczce okoo 120 000 lat. Nie wszyscy
badacze zgadzaj si co do tego, czy byli to w peni uksztatowani
przedstawiciele naszego gatunku. Tattersall i Schwartz uwaaj e nadal
potrzebne jest definitywne wyjanienie, czy ktrykolwiek z nich lub ewentualnie
wszyscy reprezentuj nasz gatunek5.
Pierwsze niekwestionowane ujawnienie si Homo sapiens odnotowano
we wschodniej czci Morza rdziemnego, w okolicach dzisiejszego Izraela,
gdzie zaczli si pojawia okoo 100 000 lat temu - lecz nawet tam s oni
okrelani (przez Trinkausa i Shipmana) jako dziwni, trudni do sklasyfikowania
i sabo poznani6. Neandertalczycy, ktrzy byli ju wtedy obecni w tym rejonie,
uywali zestawu narzdzi zwanego mustierskim. wczeni przedstawiciele
nowoczesnych ludzi ewidentnie uznali ten zestaw za dostatecznie uyteczny,
aby go sobie przyswoi. W pnocnej Afryce nigdy nie znaleziono adnych
szcztkw neandertalczykw, lecz wszdzie pojawiaj si ich zestawy narzdzi,
nasuwa si wic wniosek, e kto musia je tam dostarczy 7. Jedynym
kandydatem jest Homo sapiens. Wiadomo take, e neandertalczycy i ludzie
wspistnieli przez dziesitki lat na Bliskim Wschodzie. Nie wiemy, czy tylko
istnieli w tym samym czasie, czy faktycznie mieszkali obok siebie, mwi
Tattersall, ale ludzie nadal chtnie uywali narzdzi neandertalczykw, co raczej
nie wiadczy o cakowitej wyszoci Homo sapiens. Rwnie dziwny jest fakt, e
narzdzia aszelskie byy uywane na Bliskim Wschodzie przez ponad milion lat,
lecz niemal nie wystpuj one w Europie a do okoo 300 000 lat temu.
Pozostaje zagadk dlaczego ludzie, ktrzy dysponowali t technologi nie
zabrali jej ze sob.
Dugo sdzono, e kromanioczycy, jak nazywani s pierwsi ludzie w
Europie, wypierali neandertalczykw, przemieszczajc si ze wschodu na
zachd, a w kocu zapdzili ich na zachodnie krace kontynentu, gdzie
zostawili im wybr midzy ucieczk do morza lub wymarciem. wjj^H Obecnie
wiemy, e kromanioczycy byli obecni na zachodnich kracach Europy mniej
wicej w tym samym czasie, gdy nadchodzili ze wschodu. Europa bya do
pustawym miejscem w tych czasach - mwi Tattersall. - By moe nie spotykali
si tak czsto, nawet uwzgldniajc wszystkie te migracje. Jednym z
interesujcych aspektw migracji kromanioczykw jest fakt, e ich nadejcie
zbiego si w czasie z okresem znanym w paleoklimatologii jako interwa
Boutelliera8, gdy po okresie wzgldnie agodnej pogody w Europie nastpia
kolejna, duga faza ostrej zimy. Cokolwiek skonio ich do zaludnienia Europy, z
pewnoci nie bya to sprzyjajca pogoda.Tak czy inaczej, hipoteza, zgodnie z
ktr neandertalczycy zaamali si w obliczu konkurencji ze strony nowo
przybyych kromanioczykw, wydaje si nieco nacigana w wietle obecnie
dostpnych dowodw. Neandertalczycy bynajmniej nie byli sabeuszami.
Przetrwali dziesitki tysicy lat w warunkach, ktrych nie dowiadczy aden
wspczesny czowiek, nie liczc paru polarnikw i odkrywcw. W najgorszych
fazach zlodowacenia powszechne byy zamiecie niene o sile huraganw.
Temperatury czsto spaday do minus 45 stopni Celsjusza. Onieone doliny
poudniowej Anglii nawiedzay niedwiedzie polarne. Neandertalczycy
niewtpliwie wycofywali si z najbardziej niegocinnych obszarw, lecz nawet
w bardziej sprzyjajcych warunkach dowiadczali pogody co najmniej tak
gronej jak dzisiejsza syberyjska zima. Z pewnoci nie byo to atwe ycie -
neandertalczyk, ktry znacznie przekroczy trzydziestk, mg si uwaa za
szczliwca - lecz jako gatunek byli niezwykle odporni i waciwie
niezniszczalni. Przetrwali co najmniej 100 000 lat, a by moe nawet
dwukrotnie wicej, na obszarze rozcigajcym si od Gibraltaru po Uzbekistan,
co jak na gatunek zaawansowanych istot stanowi cakiem niezy wyczyn9.
Pytanie, kim byli i jak wygldali, pozostaje wci kwesti, co do ktrej
nie ma zgody wrd antropologw, natomiast jest mnstwo niepewnoci. A do
poowy dwudziestego wieku wrd antropologw panowa do powszechnie
przyjty pogld, e neandertalczyk by tpawym, przygarbionym, powczcym
nogami mapoludem - kwintesencj jaskiniowca. Do zmiany tego przekonania
przyczyni si bolesny wypadek, jaki przydarzy si w 1947 roku Camilleowi
Arambourgowi, francusko-algierskiemu paleontologowi10. Pewnego dnia, w
trakcie prac wykopaliskowych na Saharze, Arambourg schroni si przed
upalnym socem pod skrzydem swego
470 lekkiego samolotu, lecz wybra wyjtkowo pechowy moment,
poniewa I opona samolotu eksplodowaa od gorca i samolot uderzy go w
gmcz - | ciaa. Po powrocie do Parya zrobiono mu przewietlenie szyi.
Ku swemu zdumieniu paleontolog stwierdzi, e jego krgi s uoone dokadnie
tak samo jak u przygarbionego, niezgrabnego neandertalczyka. Z dwch
moliwych wyjanie - albo Arambourg jest fizjologicznie prymitywnym
organizmem, albo postura neandertalczyka zostaa bdnie opisana w literaturze
- prawdziwe okazao si to drugie. Ukad krgowy neandertalczyka wcale nie
mia mapich cech. Odkrycie to cakowicie zmienio sposb postrzegania
neandertalczykw - przynajmniej przez pewien czas.
Wci jednak panuje do powszechne przekonanie11, e pod wzgldem
inteligencji i charakteru neandertalczyk nie dorwnywa swemu szczuplejszemu,
bystrzejszemu krewniakowi, wieo przybyemu z Afryki przedstawicielowi
Homo sapiens. Oto typowy cytat z niedawno wydanej ksiki: Wspczeni
ludzie zneutralizowali t przewag [wyranie silniejsz budow ciaa
neandertalczykw] lepsz odzie, lepszym ogniskiem i lepszym schronieniem;
natomiast neandertalczycy utknli ze swoim zbyt duym ciaem, ktrego
utrzymanie wymagao wicej ywnoci12. Innymi sowy, te same czynniki,
dziki ktrym pomylnie przetrwali 100 000 lat, nagle stay si niemoliwdo
przezwycienia przeszkod.
Przede wszystkim jednak pozostaje do wyjanienia kwestia, ktrej niemal
nigdy si nie porusza, mianowicie rozmiar mzgu-Mzg neandertalczyka by
znacznie wikszy od mzgu wspczesnego czowieka - 1,8 litra u
neandertalczyka wobec 1,4 u czowieka, wedug jednego z opracowa 13. To
wicej, ni wynosi rnica midzy wspczesnym Homo sapiens i pnym
Homo erectus, gatunkiem, ktry zwykle traktujemy jako nie cakiem ludzki.
Argument, ktry zazwyczaj si wysuwa, polega na tym, e nasze mzgi byy
wprawdzie mniejsze, lecz w jakim sensie bardziej wydajne. Nie sdz, abym
si myli, jeeli stwierdz, e taki argument nie jest formuowany na adnym
innym etapie ludzkiej ewolucji.
Kto mgby jednak zada pytanie: Skoro neandertalczycy byli tacy
dzielni, zdolni do adaptacji i mieli tak potne mzgi, to dlaczego ju ich nie ma
wrd nas? Jedna z moliwoci (ostro krytykowana) jest taka, e by moe oni
jednak s wrd nas. Alan Thorne jest jednym z czoowych proponentw
alternatywnej teorii, znanej jako hipoteza multiregionalna, zgodnie z ktr
ludzka ewolucja miaa charakter cigy - podobnie jak australopiteki
ewoluoway i przeksztaciy si w Homo habilis, a Homo hei-
471 delbergensis sta si z czasem Homo neanderthalensis, take Homo
sapiens po prostu wyoni si z wczeniejszych form Homo. Zgodnie z tym
punktem widzenia Homo erectus nie jest oddzielnym gatunkiem, lecz jedynie
form przejciow. Na tej samej zasadzie wspczeni Chiczycy s potomkami
dawnych Homo erectus yjcych niegdy w Chinach, wspczeni Europejczycy
pochodz od dawnych Homo erectus yjcych w Europie i tak dalej. Z tym
wyjtkiem, e wedug mnie nie ma czego takiego jak Homo erectus - mwi
Thome. - Sdz, e to pojcie przestao by uyteczne. Moim zdaniem Homo
erectus jest po prostu wczeniejsz faz nas. Uwaam, e tylko jeden gatunek
ludzi kiedykolwiek opuci Afryk i e by to Homo sapiens.
Przeciwnicy teorii multiregionanej odrzucajj przede wszystkim z tego
powodu, e wymagaaby ona mao prawdopodobnej, zblionej, rwnolegej
ewolucji hominidw na caym obszarze Starego wiata - w Afryce, Chinach,
Europie, na najdalszych wyspach Indonezji - wszdzie, gdzie si tylko pojawili.
Niektrzy formuuj take zarzut, e multiregionalizm stanowi poywk dla
rasizmu, od ktrego antropologia bardzo dawno si odcia. Na pocztku lat
szedziesitych Carleton Coon, synny antropolog z University of
Pennsylvania, wysun sugesti, e niektre wspczesne rasy maj rne
pochodzenie, co mogoby oznacza, e niektrzy z nas przewyszaj innych.
By to powrt do wczeniejszych, niesawnych koncepcji, wedug ktrych
niektre wspczesne rasy, takie jak afrykascy Buszmeni (a waciwie Kalahari
San) oraz australijscy Aborygeni, s bardziej prymitywne ni pozostae.
Cokolwiek Coon mia na myli, dla wielu ludzi jego hipoteza bya
rwnoznaczna z sugesti, e niektre rasy s bardziej zaawansowane lub e
jaka cz ludzkoci w zasadzie stanowi odrbny gatunek. Pogld ten, ktry
obecnie zostaby niemal instynktownie uznany za niestosowny, jeszcze
niedawno by do popularny w wielu szacownych instytucjach i
opracowaniach. Mam przed sob popularn ksik, zatytuowan The Epic of
Man, wydan w 1961 roku przez Time-Life Publications i opart na serii
artykuw opublikowanych w czasopimie Life. Mona w niej znale na
przykad taki komentarz: Czowiek z Rodezji [...] y jeszcze 25 000 lat temu i
mg by przodkiem afrykaskich Murzynw. Rozmiary jego mzgu byy
zblione do Homo sapiens1*. Innymi sowy, czarni Afrykanie s potomkami
niedawno yjcych istot, ktre byy jedynie zblione do Homo sapiens.
Thome zdecydowanie (i wydaje mi si, e szczerze) odrzuca zarzut, e
jego teoria jest w jakimkolwiek stopniu rasistowska, a jednorodno ludzkiej
ewolucji tumaczy, odwoujc si do sugestii, e midzy rnymi kulturami i
regionami istniaa nieustanna wymiana: Nie ma powodu do przypuszcze, e
ludy wdroway tylko w jednym kierunku. W rzeczywistoci migracje
zachodziy wszdzie, a wszystkim spotkaniom niemal na pewno towarzyszya
wymiana materiau genetycznego. Nowo przybyli nie zastpowali tubylczych
populacji, lecz doczali do nich. Ostatecznie stawali si nimi. Thome
porwnuje to do sytuacji, gdy podrnicy, tacy jak Magellan lub Cook, po raz
pierwszy napotykali tubylcze ludy. To nie byy spotkania rnych gatunkw,
lecz przedstawicieli tego samego gatunku nieco rnicych si fizycznie.
Thome twierdzi, e obraz, ktry wyania si z danych wykopaliskowych,
dowodzi gadkiego, cigego przejcia. Istnieje synna czaszka z Pe-tralony w
Grecji, datowana na okoo 300 000 lat, ktra bya przedmiotem sporu wrd
tradycjonalistw, poniewa pod pewnymi wzgldami przypomina Homo
erectus, a pod innymi Homo sapiens. No c, naszym zdaniem, tego wanie
naleaoby si spodziewa po gatunku, ktry nie jest wypierany, lecz ktry
ewoluuje.
Kontrowersj rozwizayby dowody wskazujce na krzyowanie, tylko e
na podstawie wykopalisk nie jest to atwe ani do udowodnienia, ani do obalenia.
W 1999 roku archeolodzy znaleli w Portugalii szkielet czteroletniego dziecka,
ktre zmaro okoo 24 500 lat temu. Szkielet oglnie przypomina kociec
wspczesnego czowieka, lecz mia te pewne charakterystyczne, archaiczne
cechy, wskazujce na neandertalczyka: niezwykle mocne koci ng, szerokie
zby oraz uskok na tylnej czci czaszki zwany suprainiac fossa (w tej ostatniej
kwestii nie byo penej zgody), cech typow dla neandertalczykw. Erik
Trinkaus z Washington University w St Louis, czoowy ekspert od
neandertalczykw, ogosi, e dziecko byo hybryd - dowodem na krzyowanie
naszych przodkw i neandertalczykw. Inni naukowcy mieli jednak wtpliwoci
zwizane z faktem, e domniemany efekt krzyowania neandertalczykw i ludzi
nie mia troch bardziej jednorodnych cech. Jak uj to jeden z krytykw:.Jeeli
patrzysz na mua, nie widzisz z przodu osa, a z tyu konia 15. an Tattersall
uzna je za grubokociste, krpe wspczesne dziecko. Jego zdaniem, midzy
neandertalczykami i naszymi przodkami mogy zdarza si okazjonalne
przypadki krzyowania, lecz ich wynikiem nie byoby zdolne do reprodukcji
potomstwo*. Nie znam adnych dwch organizmw z adnej dziedziny
biologii, ktre rniyby si w takim stopniu i nadal naleay do tego samego
gatunku, mwi Tattersall.
Nie mogc si oprze na danych wykopaliskowych, naukowcy coraz
czciej wykorzystuj badania genetyczne, w szczeglnoci analizy tak zwanego
mitochondrialnego DNA. Mitochondrialne DNA zostao odkryte dopiero w
1964 roku, lecz w latach osiemdziesitych jaki bystry osobnik z University of
California w Berkeley zda sobie spraw, e posiada ono dwie cechy, ktre
czyni z niego bardzo poyteczny molekularny zegar: jest przekazywane
wycznie wzdu linii eskiej, wic nie jest mieszane z ojcowskim DNA w
adnym pokoleniu; mutuje okoo dwudziestu razy szybciej ni zwyke DNA,
uatwiajc wykrycie i ledzenie genetycznych zmian w funkcji czasu. Badajc
tempo zmian genetycznych, mona bada genetyczne historie oraz zwizki
czce rne grupy ludzkie.
W 1987 roku zesp z Berkeley, kierowany przez nieyjcego ju Allana
Wilsona, przeprowadzi analiz mitochondrialnego DNA u 174 osobnikw i na
tej podstawie stwierdzi, e ludzie anatomicznie identyczni z nami po raz
pierwszy pojawili si w Afryce w cigu ostatnich 140 000 lat i e wszyscy
wspczeni ludzie spotomkami tamtej populacji16. Dla multi-regionalistw
by to powany cios, lecz wkrtce zaczli uwaniej przyglda si wynikom 17.
Okazao si, e jednym z najbardziej niezwykych aspektw bada grupy
Wilsona - tak niezwykym, e raczej nie warto si nim chwali - by fakt, e
wszyscy Afrykanie, ktrych DNA byo analizowane i porwnywane, byli w
rzeczywistoci amerykaskimi Murzynami. Ich geny niewtpliwie podlegay
znaczcemu mieszaniu w cigu ostatnich kilkuset lat. Pojawiy si take
wtpliwoci co do tempa mutacji, jakie przyja grupa z Berkeley.
Do 1992 roku badania grupy Wilsona zostay w zasadzie
zdyskredytowane. Tymczasem techniki analizy genetycznej byy nieustannie
udoskonalane i w 1997 roku naukowcy z uniwersytetu w Monachium zdoali
uzyska
* Istnieje take moliwo, e neandertalczycy i kromanioczycy mieli
inn liczb chromosomw. Taka komplikacja jest do czsta, gdy kojarz si
zblione, lecz nie identyczne gatunki. Jeden z przykadw stanowi konie, ktre
maj 64 chromosomy, oraz osy z 62 chromosomami. Potomstwo konia i osa
posiada - bezuyteczne z reprodukcyjnego punktu widzenia - 63 chromosomy.
Krtko mwic, muy s bezpodne. i podda analizie prbk DNA z koci
pierwszego odkrytego neandertal-I czyka18. Tym razem wyniki okazay si
bezdyskusyjne. DNA neandertalczyka nie byo podobne do DNA adnego z
obecnie yjcych Ziemian, co dowodzio, e nie istnieje genetyczny zwizek
midzy nami i nimi. Dla multiregionalizmu to ju by powany cios.
Nastpnie, pod koniec roku 2000, Natur oraz inne czasopisma
nagoniy raport szwedzkiej grupy badaczy, ktrzy przeanalizowali
mitochondrialny DNA 53 osb. Ich wyniki sugeroway, e wszyscy wspczeni
ludzie stanowi potomstwo co najwyej 10 000 osobnikw, ktrzy wywodz si
z Afryki i yli tam nie wicej ni 100 000 lat temu 19. Wkrtce potem Erie
Lander, dyrektor Whitehead Institute/Massachusetts Institute of Technology
Center for Genome Research, ogosi, e wspczeni Europejczycy, i zapewne
take inne ludy, s potomkami co najwyej kilkuset Afrykanw, ktrzy
opucili swoj ojczyzn nie wicej ni 25 000 lat temu.
Jak ju wspomnielimy w innym miejscu w tej ksice, wspczeni
ludzie wykazuj zadziwiajco ma zmienno genetyczn - zrnicowanie
genetyczne jest wiksze w spoecznej grupie 55 szympansw ni w caej
ludzkiej populacji20, jak uj to jeden z autorytetw. Odkrycie Landera
wyjaniaoby przyczyny takiego stanu rzeczy. Skoro jestemy wszyscy
potomkami stosunkowo niedawnej, maej populacji wyjciowej, byo zbyt mao
czasu i zbyt mao procesw krzyowania, aby zapewni rdo znaczcej
zmiennoci. Wydawao si, e jest to kolejny, potny cios dla
multiregionalizmu. Po tym odkryciu ludzie nie bd sobie zaprzta gowy
teori multiregionaln, ktra nie ma zbyt wiele dowodw na swoje poparcie -
powiedzia w wywiadzie dla Washington Post ekspert z Penn State
University.
Niebawem okazao si jednak, e przeoczy niemal nieskoczon
zdolno do zaskakiwania i stwarzania zagadek, jak zdaje si wykazywa
tajemniczy, antyczny lud Mungo z Nowej Poudniowej Walii. W pocztkach
roku 2001 Thorne i jego koledzy z Australian National University opublikowali
raport, w ktrym ogosili, e DNA najstarszych przedstawicieli Mungo -
datowanych na 60 000 lat - jest genetycznie odmienne21.
 Zgodnie z tym raportem osobnik Mungo by anatomicznie identyczny ze
wspczesnym czowiekiem 7 - z tob lub ze mn - lecz jego linia genetyczna
wymara. Jego mitochondrialny DNA nie pasuje do DNA wspczesnych ludzi,
a powinno, skoro - jak wszyscy wspczeni ludzie - pochodzi od osobnikw,
ktrzy niedawno opucili Afryk.
Wszystko zostao ponownie postawione na gowie - mwi Thorne z
nieukrywan satysfakcj.
Wkrtce potem pojawiy si nowe, jeszcze bardziej zadziwiajce
anomalie. Rosalind Harding, genetyk populacyjny z Institute of Biological
Anthropology w Oksfordzie, studiujc geny betaglobiny u wspczesnych ludzi,
odkrya dwie odmiany, ktre s powszechne u Azjatw oraz u pierwotnych
ludw Australii, lecz prawie nie wystpuj w Afryce. Harding jest przekonana,
e te odmiany pojawiy si ponad 200 000 lat temu, ale nie w Afryce, tylko w
Azji - na dugo przed tym, zanim dotar tam wspczesny Homo sapiens. Jedyny
sposb wytumaczenia obecnoci tych odmian sprowadza si do stwierdzenia, e
wrd przodkw obecnych mieszkacw Azji byli hominidzi - czowiek
jawajski i jego krewniacy. Jeszcze bardziej interesujcy jest fakt, e ta sama
odmiana genu - nazwij-my j genem czowieka jawajskiego - wystpuje u
wspczesnych mieszkacw Oxfordshire.
Nieco zdezorientowany poszedem porozmawia z pani Harding. Jej
instytut mieci si w starej, ceglanej willi na Banbury Road w Oksfordzie.
Harding, niewysoka, pogodna Australijka z Brisbane, posiada rzadk
umiejtno - potrafi rwnoczenie si umiecha i mwi powanie.
Nie wiem - odpowiedziaa natychmiast z szerokim umiechem, gdy
zapytaem, w jaki sposb mieszkacy Oxfordshire odziedziczyli sekwencje
betaglobiny, ktrych nie powinni byli posiada. - Dane genetyczne
rozpatrywane w caoci podtrzymujhipotez wyjcia z Afiyki 22 - kontynuowaa
w bardziej powanej tonacji. - Ale teraz mamy te anomalne klastery, o ktrych
wikszo genetykw woli nie rozmawia. Dysponowalibymy olbrzymimi
ilociami informacji, gdybymy potrafili je zrozumie, ale na razie nie
potrafimy. Dopiero zaczlimy. Nie daa si wcign w dyskusj na temat
konsekwencji obecnoci azjatyckich genw w Oxfordshire, nie liczc
stwierdzenia, e sytuacja jest ewidentnie skomplikowana. W tym momencie
moemy jedynie powiedzie, e mamy do czynienia z zamieszaniem, ktrego
przyczyn nie znamy.
Mniej wicej w tym samym czasie, na pocztku roku 2002, inny
naukowiec z Oksfordu, Bryan Sykes, opublikowa ksik zatytuowan Siedem
matek Europy, w ktrej - na podstawie bada mitochondrialnego DNA -
stwierdzi, e prawie wszyscy obecnie yjcy Europejczycy s potomkami
jednej grupy, skadajcej si z zaledwie siedmiu kobiet, owych tytuowych* cr
Ewy, ktre yy w paleolicie, w okresie midzy 10 000 i 45 000 lat temu. Sykes
nada im wszystkim imiona - Ursula, Xenia, Ja-smine i tak dalej - a take
przypisa kadej z nich osobist histori (Ursula bya drugim dzieckiem swojej
matki. Pierwsze, gdy miao zaledwie dwa lata, porwa lampart [...]).
Gdy zapytaem Harding o ksik Sykesa, umiechna si szeroko, lecz
ostronie, jakby nie bya pewna, co odpowiedzie. No c, sdz, e moesz
mu przypisa pewne zasugi w popularyzowaniu trudnego tematu - dodaa i
popada w duszy namys. - Zapewne istnieje jakie niewielkie
prawdopodobiestwo, e ma racj - umiechna si, po czym kontynuowaa z
jeszcze wikszym namysem: - Nie mona wyciga tak definitywnych
wnioskw z danych dotyczcych pojedynczego genu. Jeeli przeledzisz losy
mitochondrialnego genu wstecz w czasie, doprowadzi ci do jakiego miejsca,
do Ursuli, Tary lub gdziekolwiek. Ale jeeli wemiesz jakikolwiek inny
fragment DNA, inny gen, i przeledzisz jego histori, zaprowadzi ci zupenie
gdzie indziej.
Jak zrozumiaem, przypomina to troch jazd wzdu przypadkowo
wybranej drogi z Londynu, ktra koczy si na przykad w John 0*Groats. Nie
naley std wyciga wniosku, e wszyscy mieszkacy Londynu pochodzz
pnocnej Szkocji. Niektrzy z nich mog oczywicie stamtd pochodzi, lecz
rwnie prawdopodobne s setki innych miejsc. Zdaniem Harding w tym sensie
kady gen jest inn autostrad, a my dopiero zaczlimy tworzy mapy
wszystkich tych drg. aden pojedyczy gen nigdy nie opowie ci caej historii,
podsumowaa.
Czy w takim razie naley ufa badaniom genetycznym?
Och, w oglnoci mona im w peni zaufa. Nie naley ufa
uoglniajcym konkluzjom, ktre niekiedy si wyciga na podstawie danych
genetycznych.
Harding sdzi, e hipoteza wyjcia z Afryki jest prawdopodobnie w 95
procentach poprawna, lecz dodaje: Sdz, e obie strony wyrzdziy nauce
niedwiedzi przysug, upierajc si, e jest tylko jedna moliwo. Jest do
prawdopodobne, e prawda okae si nie tak prosta, jak chcieliby
przedstawiciele obu obozw. Zaczynaj si ewidentnie pojawia dowody
sugerujce liczne migracje i radiacje, w rnych kierunkach
* Dosowne tumaczenie angielskiego tytuu brzmi Siedem cr Ewy
(przyp. tum.). i w rnych czciach wiata, ktre bez wtpienia powodoway
mieszanie I zasobw genetycznych. To nie bdzie atwe do uporzdkowania.
W tym samym czasie pojawiy si take raporty kwestionujce
wiarygodno bada dotyczcych bardzo starych prbek DNA. W artykule
opublikowanym w Natur opisano przypadek paleontologa, ktry zosta
zapytany, czy czaszka, ktr trzyma w rce, zostaa pokryta werniksem.
Paleontolog poliza czaszk i odpowiedzia twierdzco. W ten sposb -
skomentowa autor artykuu - na czaszce znalaza si znaczna ilo
wspczesnego, ludzkiego DNA23, czynic j bezuyteczn z punktu widzenia
bada genetycznych. Zapytaem o to Harding. Och, z pewnoci bya ju
uprzednio zanieczyszczona - odpowiedziaa. - Wystarczy wzi ko do rki,
aby j zanieczyci. Mona j zanieczyci oddechem. Albo wod z wikszoci
naszych laboratoriw. Wszyscy pywamy w obcym DNA. Aby uzyska w miar
czysty okaz, trzeba go wykopa w sterylnych warunkach i wykona testy na
miejscu. Zdobycie niezanieczyszczonego okazu to najtrudniejsza sztuka pod
socem.
Czy zatem takie stwierdzenia powinny by traktowane jako niepewne?,
zapytaem.
Pani Harding przytakna z powag Z ca pewnoci, odpowiedziaa.
Jest takie miejsce na Ziemi, w ktrym mona w jednej chwili zrozumie,
dlaczego wiemy tak niewiele na temat ludzkich pocztkw i naszego
pochodzenia. Znajduje si tu za krawdzi wzgrz Ngong w Kenii, na
poudniowy zachd od Nairobi. Jeeli wyjedziesz z miasta autostrad w
kierunku Ugandy, w pewnej chwili dojedziesz do miejsca, gdzie teren raptownie
si obnia, odsaniajc spektakularny widok nieskoczonej, bladozielonej,
olepiajcej afrykaskiej rwniny.
Jest to Wielki Rw Afrykaski, rozcigajca si na 3000 mil dolina we
wschodniej Afiyce, znaczca tektoniczn niecigo oddzielajc Afryk od
Azji. Tutaj, jakie 65 kilometrw od Nairobi, na dnie skpanego w promieniach
sonecznych wwozu, znajduje si stanowisko wykopaliskowe zwane
Olorgesailie. Niegdy byo tu due jezioro. W 1919 roku, dugo po tym, jak
jezioro znikno, geolog o nazwisku J.W. Gregory, ktry bada teren w
poszukiwaniu z mineralnych, natkn si na otwartej przestrzeni na dziwne,
ciemne kamienie, ewidentnie uksztatowane ludzk rk. Znalaz jedno z miejsc
produkcji narzdzi aszelskich, o ktrych mwi mi an Tattersall.
Cakiem nieoczekiwany zbieg okolicznoci sprawi, e jesieni 2002 roku
miaem okazj osobicie odwiedzi to wyjtkowe miejsce. Byem w Kenii z
zupenie innego powodu, w ramach pewnego projektu organizacji humanitarnej
CARE International, lecz moi gospodarze, znajc moje zainteresowanie
pochodzeniem czowieka, zwizane z niniejsz ksik uwzgldnili w
programie wizyt w Olorgesailie24.
Po odkryciu przez Gregoryego Olorgesailie pozostawao nietknite przez
dwadziecia lat, zanim Louis i Mary Leakey, synny maeski zesp
archeologw, zaczli prowadzi prace wykopaliskowe, ktre trwaj do dzisiaj.
Leakeyowie stwierdzili, e na obszarze mniej wicej czterech hektarw
wyprodukowano niezliczon liczb narzdzi w okresie prawie miliona lat,
poczynajc od okoo 1,2 miliona lat temu a do 200 000 lat temu. Obecnie
stanowiska archeologiczne s osonite przed dziaaniem czynnikw
atmosferycznych przez due, cynowe daszki oraz otoczone drutem kolczastym,
aby odstraszy ewentualnych nieproszonych archeologw amatorw. Nie liczc
jednak tych oson, narzdzia s pozostawione tam, gdzie porzucili je ich twrcy
i gdzie znaleli je Leakeyowie.
Jillani Ngalli, mody czowiek z Kenijskiego Muzeum Narodowego, ktry
zosta mi przydzielony jako przewodnik, powiedzia, e kwarcowe i
obsydianowe skay, z ktrych wykonano ostrza, nie wystpuj na dnie kanionu.
Musieli je przynosi stamtd, wskaza par wzgrz pooonych w dwch
przeciwlegych kierunkach: Olorgesailie oraz Ol Esakut. Kade z nich znajduje
si w odlegoci okoo dziesiciu kilometrw - spory dystans dla kogo, kto
dwiga pene narcze kamieni.
Moemy tylko zgadywa, dlaczego dawni mieszkacy Olorgesailie
zadawali sobie tyle trudu. Nie tylko dwigali cikie kamienie z duej
odlegoci nad brzeg jeziora, lecz, co jeszcze bardziej godne uwagi,
zorganizowali take sam proces produkcji. Badania Leakeyw wykazay, e
cay obszar by podzielony na strefy - w jednych produkowano nowe ostrza, do
innych dostarczano zuyte narzdzia w celu ich naostrzenia. Krtko mwic,
Olorgesailie byo pewnego rodzaju fabryk ktra funkcjonowaa przez milion
lat.
Rozmaite prby wykonania kopii wykazay, e wyprodukowanie jednego
ostrza nie jest proste i wymaga wielu godzin intensywnej pracy. Jednak ostrza te
nie s szczeglnie przydatne do cicia, siekania, drapania lub jakiejkolwiek
innej funkcji, do ktrej zapewne zostay przeznaczone. W rezultacie
dochodzimy do wniosku, e przez milion lat - znacznie, znacznie duej, ni
istnieje nasz gatunek, nie mwic ju o organizacji i wsppracy niezbdnej przy
realizacji procesw cigej produkcji - dawni ludzie zjawiali si w duej liczbie
w tym konkretnym miejscu, aby wytwarza olbrzymi liczb narzdzi, ktre
okazuj si zadziwiajco bezuyteczne.
Kim byli ci ludzie? Nie wiemy. Zakadamy, e naleeli do gatunku Homo
erectus, poniewa nie mamy adnych innych kandydatw. Oznacza to, e w
szczytowym momencie swej dziaalnoci rzemielnicy z Olorgesailie mieliby
mzgi wspczesnego dziecka. Nie ma jednak adnych materialnych dowodw,
na ktrych mona by oprze jakiekolwiek konkluzje. Mimo szedziesiciu lat
prowadzenia wykopalisk ani w Olorgesailie, ani w okolicy nie znaleziono ani
jednej koci hominida. Twrcy narzdzi powicali swej pracy mnstwo czasu,
lecz umierali gdzie indziej.
Wszystko tutaj jest zagadk, powiedzia z promiennym umiechem
Jilani Ngalli.
Lud Olorgesailie znikn ze sceny 200 000 lat temu, gdy jezioro wyscho,
a Wielki Rw Afrykaski przeksztaci si w gorce i trudne do przetrwania
miejsce, ktrym pozosta do dzisiaj. Lecz w owym czasie jego dni byy ju i tak
policzone. Niebawem mia si pojawi pierwszy gatunek, ktrego
przeznaczeniem byo panowanie nad wiatem - Homo sapiens. Nic nie bdzie
ju takie jak dawniej.
 Rozdzia 30

POEGNANIE

Na pocztku lat osiemdziesitych siedemnastego wieku, mniej wicej w tym

samym czasie, gdy Edmond Halley oraz jego przyjaciele Christopher Wren i
Robert Hooke zasiedli w londyskiej kawiarni, aby uzgodni warunki zakadu,
ktry mia ostatecznie da wiatu Principia Newtona, gdy Henry Cavendish
way Ziemi, gdy podjto wiele innych natchnionych i chwalebnych
przedsiwzi, ktrym powicilimy ostatnie czterysta stron tej ksiki,
znacznie mniej budujce wydarzenie zaszo na wyspie Mauritius, daleko na
Oceanie Indyjskim, okoo 1300 kilometrw od wschodniego wybrzea
Madagaskaru.
Jaki nieznany nam z imienia eglarz, lub moe pies eglarza, ciga
ostatniego ptaka dodo, synnego nielota, ktrego ufna natura i brak pary w
nogach spowodoway, e sta si atwym celem dla znudzonych majtkw.
Miliony lat spokojnej egzystencji nie przygotoway go na spotkanie z
kaprynymi i wyjtkowo niebezpiecznymi istotami ludzkimi.
Nie znamy dokadnych okolicznoci ani nawet roku, w ktrym ostatni
dodo dokona swego ywota, wic nie wiemy, co byo pierwsze - wiat, ktry
stworzy Principia, czy wiat, ktry unicestwi dodo - lecz wiemy, e oba te
wiaty zaistniay mniej wicej w tym samym czasie. Omiel si stwierdzi, e
miaby trudnoci ze znalezieniem lepszej pary zdarze ilustrujcych
rwnoczenie bosk i zbrodnicz natur istot ludzkich - gatunku, ktry jest
zdolny do odkrycia najgbszych tajemnic nieba i zarazem potrafi bez adnej
przyczyny wy tuc co do jednego bezbronne stworzenia, ktre nigdy nie
uczyniy nam nic zego i nie byy w najmniejszym stopniu zdolne do
zrozumienia, co im uczynilimy ani dlaczego uczynilimy to, co uczynilimy.
Dodo byy tak spektakularnie pozbawione zdolnoci przewidywania, e -
wedug jednego z raportw - wystarczyo zapa jednego i skoni go do
skrzeczenia, aby zleciay si wszystkie inne w zasigu gosu.
Niegodziwoci wobec biednego dodo nie skoczyy si bynajmniej wraz
ze mierci ostatniego osobnika. W 1755 roku, jakie siedemdziesit lat po
wytpieniu tego gatunku, dyrektor Ashmolean Museum w Oksfordzie poczu
zapach stchlizny i zdecydowa, eby spali wypchany egzemplarz dodo. Bya
to zaskakujca decyzja, poniewa - wypchany czy nie - by to wwczas jedyny
istniejcy dodo. Skonsternowany pracownik muzeum prbowa uratowa ptaka,
lecz zdoa ocali jedynie gow oraz fragment jednej koczyny.
W rezultacie tych i innych wykrocze przeciwko zdrowemu rozsdkowi
nie jestemy obecnie pewni nawet tego, jak wyglda ywy dodo. Dysponujemy
skromniejszym zbiorem informacji, ni mogoby si wydawa - par pobienych
opisw wykonanych przez niewyksztaconych podrnikw, trzy czy cztery
obrazy oraz kilka fragmentw koci1, wedug cokolwiek zgryliwego
podsumowania dziewitnastowiecznego przyrodnika H.E. Stricklanda. Jak
smutno skonstatowa Strickland, mamy wicej fizycznych dowodw istnienia
dawnych potworw morskich i niezdarnych zauropodw ni ptaka, ktry
dotrwa do wspczesnych czasw i nie potrzebowa do przeycia niczego
oprcz naszej nieobecnoci.
Oto co wiemy na temat dodo: y na Mauritiusie, by tusty, lecz
niesmaczny; by najwikszym przedstawicielem rzdu gobiowatych,
aczkolwiek nie wiadomo, ile dokadnie way, poniewa nikt nigdy tego nie
zapisa. Oszacowania dokonane na podstawie fragmentw koci Stricklanda
oraz skromnych szcztkw uratowanych z ogniska w Ashmolean Museum
wskazuj, e mia nieco wicej ni dwie i p stopy wysokoci i mniej wicej
tyle samo od koca dzioba do ogona. Bdc nielotem, skada jaja na ziemi, co
czynio je nad wyraz atwym upem dla wi, psw oraz map, ktre pojawiy
si na wyspie wraz z czowiekiem. W 1683 roku prawdopodobnie, a w 1693
niemal na pewno by ju gatunkiem wymarym. Nie wiemy o nim niemal nic
wicej, oprcz tego, e nigdy go ju nie zobaczymy. Nie znamy jego zachowa
reprodukcyjnych, jego diety, zasigu, dwikw, ktre wydawa w chwilach
spokoju lub w niebezpieczestwie. Nie mamy ani jednego jaja dodo.
Nasza znajomo z ywymi dodo trwaa zaledwie siedemdziesit lat.
Wytpilimy je z zapierajc dech w piersi szybkoci, aczkolwiek trzeba
przyzna, e w tym momencie naszej historii mielimy ju za sob tysice lat
praktyki w dziedzinie nieodwracalnych eksterminacji. Nikt nie wie dokadnie,
jak bardzo ludzkie istoty s skuteczne w destrukcji, lecz pozostaje faktem, e
gdziekolwiek si udalimy w cigu ostatnich 50 000 lat, zwierzta zaczynay
znika, czsto w zdumiewajco duych ilociach..
W Ameryce trzydzieci rodzajw duych zwierzt - niektre byy
naprawd bardzo due - znikno niemale od jednego uderzenia, gdy
wspczeni ludzie wkroczyli na kontynent 10 000 do 20 000 lat temu. Ameryka
Pnocna i Poudniowa cznie utraciy okoo trzech czwartych duych zwierzt,
gdy zjawi si czowiek owca z wczni i umiejtnoci organizowania
zbiorowych polowa. Europa i Azja, gdzie zwierzta miay wicej czasu na
wyksztacenie niezbdnej ostronoci przed czowiekiem, utraciy nie mniej ni
jedn trzeci i nie wicej ni poow swoich duych stworze. Australia, z
dokadnie przeciwnych powodw, stracia nie mniej ni 95 procent2.
Populacje tych owcw byy stosunkowo niewielkie, a populacje zwierzt
prawdziwie monstrualne - naukowcy szacuj, e tylko w tundrze pnocnej
Syberii znajduje si 10 milionw martwych, zamarznitych cia mamutw -
wic niektre autorytety sdz, e musi istnie jakie inne wyjanienie,
uwzgldniajce na przykad zmiany klimatu lub pandemie. Jak uj to Ross
MacPhee z American Museum of Natural History: Nie ma adnych
materialnych korzyci z polowania na niebezpieczne zwierzta czciej ni to
konieczne - moesz zje tylko tyle stekw z mamuta 3. Inni sdz, e
chwytanie i zabijanie niektrych zwierzt mogo by niemal haniebnie atwe.
W Australii i obu Amerykach - mwi Tim Flannery - zwierzta
prawdopodobnie nie wiedziay, e trzeba ucieka.
Niektre z wytpionych istot byy wyjtkowo spektakularne i
wymagayby nieco ostronoci z naszej strony, gdyby nadal yy. Wyobra
sobie yjcego na ziemi leniwca, ktry moe zaglda przez okno na pitrze,
wia o rozmiarach maego fiata lub dug na sze metrw jaszczurk
wygrzewajc si na pustynnej autostradzie Australii Zachodniej. Niestety,
adnego z tych zwierzt ju nie ma. yjemy na spustoszonej planecie. Do dzisiaj
przeyy tylko cztery rodzaje naprawd cikich (liczcych wicej ni ton)
zwierzt ldowych: sonie, nosoroce, hipopotamy i yrafy 4. Przez dziesitki
milionw lat ycie na Ziemi nie byo tak drobne i tak oswojone jak obecnie.
Powstaje pytanie, czy zjawiska wymierania epoki kamiennej oraz
pniejsze stanowi w istocie elementy tego samego, pojedynczego epizodu
wymierania. Inaczej mwic, czy ludzie nieuchronnie stanowi z wiadomo
dla innych istot ywych. Istnieje przykra ewentualno, e tak jest w istocie.
Zdaniem Davida Raupa, paleontologa z University of Chicago, rednie tempo
wymierania w cigu caej biologicznej historii Ziemi to jeden gatunek na cztery
lata. Richard Leakey oraz Roger Lewin pisz w The Extinction, e wywoane
przez czowieka tempo wymierania moe by nawet 120 000 razy szybsze5.
W poowie lat dziewidziesitych Tima Flanneryego, ktry obecnie jest
dyrektorem Australian Museum w Adelaide, uderzyo, jak mao wiemy o wielu
epizodach wymierania, cznie z cakiem niedawnymi. Gdziekolwiek si
obrcie, wszdzie byy luki w danych - brakowao fragmentw, jak z dodo,
albo w ogle nie byo adnych informacji - powiedzia mi w Melbourne na
pocztku roku 2002.
Flannery zaangaowa swego rodaka, artyst Petera Schoutena, i wsplnie
wyruszyli w nieco obsesyjn podr po wszystkich gwnych wiatowych
zbiorach, w celu zbadania, co zostao, co zagino, a co nigdy nie byo w ogle
znane. Spdzili cztery lata, przegldajc wyschnite, stare skry, stche okazy,
stare rysunki i opisy - wszystko, co jest dostpne. Schouten namalowa
naturalnej wielkoci obrazy wszystkich zwierzt, ktre potrafili odtworzy, a
Flannery sporzdzi opisy. W rezultacie powstaa wyjtkowa ksiga,
zatytuowana A Gap in Natur, bdca najbardziej kompletnym - i trzeba
przyzna, e poruszajcym - katalogiem wymierania zwierzt w cigu ostatnich
trzystu lat.
Dane dotyczce niektrych zwierzt byy cakiem obszerne, lecz przez
cae lata nikt z nich nie korzysta. W niektrych przypadkach zachowane dane
nigdy nie zostay wykorzystane w adnej publikacji. Krowa morska Stellera,
podobne do morsa stworzenie spokrewnione z diugoniem, bya jednym z
ostatnich naprawd duych zwierzt, ktre niedawno wymary. Bya
rzeczywicie olbrzymia - dorose osobniki osigay prawie dziewi metrw
dugoci i wayy dziesi ton - lecz znamy j tylko dlatego, e w 1741 roku
rosyjska ekspedycja utkna w jedynym miejscu, gdzie te istoty wci
egzystoway, na odlegych, mglistych Wyspach Komandorskich na Morzu
Beringa.
Tak si szczliwie zoyo, e czonkiem ekspedycji by przyrodnik,
Georg Steller, zafascynowany tym olbrzymim zwierzciem. Sporzdzi
niezwykle obszerne notatki - mwi Flannery. - Zmierzy nawet rednic ich
wsw. Jedyn rzecz, ktrej nie opisa, byy genitalia samca, aczkolwiek nie
mia oporw przed opisaniem eskich narzdw pciowych. Zachowa nawet
kawaek skry, dziki czemu do dobrze znamy jej tekstur. Nie zawsze
mielimy tyle szczcia.
Jedyn rzecz, ktrej Steller nie mg uczyni, byo uratowanie krowy
morskiej. Ju wtedy doprowadzony do granicy wymarcia gatunek znikn
cakowicie w cigu dwudziestu siedmiu lat od odkrycia Stellera. Wielu innych
zwierzt nie mona byo uwzgldni, poniewa zbyt mao jest danych na ich
temat. Skaczca mysz z Darling Downs, abd z wysp Chatham, nielotny
chrucielak atlantycki z Wyspy Wniebowstpienia, przynajmniej pi gatunkw
duych wi oraz wiele innych zwierzt przepado na zawsze i pozostay po
nich tylko nazwy.
Flannery i Schouten odkryli, e znaczna cz wymiera bya
spowodowana nie bezmylnym okruciestwem, tylko pewnego rodzaju
majestatyczn gupot. Gdy w 1894 roku zbudowano latarni morsk na
samotnej skale zwanej Stephens Island, na burzliwych wodach cieniny midzy
Pnocn i Poudniow Wysp Nowej Zelandii, kot latarnika apa i przynosi
dziwne mae ptaszki. Latarnik sumiennie wysa kilka okazw do muzeum w
Wellington. Kustosz wielce si uradowa, poniewa ptaszek by reliktowym
gatunkiem nielotnych strzyykw - jedynym przykadem nielotnych
wrblowatych na caym globie - i natychmiast wyruszy na wysp, lecz zanim
na ni dotar, kot zdy zabi wszystkie ptaki6. Obecnie istnieje dwanacie
wypchanych okazw nielotnego strzyyka ze Stephens Island.
W tym przypadku mamy przynajmniej tyle. Okazuje si, e znacznie
czciej rwnie kiepsko troszczymy si o gatunki, ktre wymary, jak
troszczylimy si o nie, zanim wymary. Wemy jako przykad pikn papug
karolisk. Szmaragdowozielona, ze zot gow bya jednym z
najpikniejszych ptakw, jakie yy kiedykolwiek w Ameryce Pnocnej -
papugi zwykle nie docieraj tak daleko na pnoc. W pewnym momencie
populacja papug bya mniejsza tylko od populacji gobia wdrownego.
Farmerzy jednak uwaali papugi za szkodniki. Polowanie na nie byo bardzo
atwe, poniewa yy w licznych gromadach i miay dziwny zwyczaj
wzlatywania w gr na odgos strzau (jak mona by oczekiwa), lecz niemal
natychmiast wracay w poblie padych towarzyszy.
W swej klasycznej ksice American Ornithology, napisanej na pocztku
dziewitnastego wieku, Charles Willson Peale opisuje sytuacj, w ktrej
wielokrotnie oprnia magazynek dubeltwki w stron drzewa, na ktrym
siedziay papugi:
Po kadym strzale spada deszcz martwych cia, lecz przywizanie I tych,
ktre przeyy, wydawao si raczej wzrasta, poniewa po kilkukrotnym
okreniu tego miejsca ponownie obsiaday drzewo, spogldajc w d na
swoich zabitych towarzyszy z tak widocznymi objawami wspczucia i
niepokoju, e cakowicie mnie rozbroiy7.
Papugi karoliskie byy tpione z tak nieustpliwoci, e w drugiej
dekadzie dwudziestego wieku pozostao ju tylko kilka ywych egzemplarzy w
ogrodach zoologicznych. Ostami, o imieniu Inca, zakoczy ycie w zoo w
Cincinnati w 1918 roku (niecae cztery lata po mierci ostatniego gobia
wdrownego w tym samym zoo) i zosta z szacunkiem wypchany. Gdzie mona
dzisiaj zobaczy biednego Inc? Nikt nie wie. Zagin8.
W tej historii najbardziej intrygujce i zagadkowe jest zachowanie Pea-
Iea, ktry by mionikiem ptakw, lecz nie mia zahamowa przed zabijaniem
ich tylko z tego powodu, e ciekawia go ich reakcja. Prawdziwie zdumiewajce
jest to, e przez bardzo dugi czas ludzie, ktrzy byli najbardziej zainteresowani
ywymi istotami zamieszkujcymi nasz planet, w najwikszym stopniu
przyczynili si do wytpienia niektrych z tych istot.
Nikt nie reprezentuje tej kategorii przyrodnikw na wiksz skal (w
kadym znaczeniu tego sowa) ni Lionel Walter Rothschild, drugi baron
Rothschild. Czonek wielkiej rodziny bankierw by dziwakiem i samotnikiem.
Cae ycie mieszka w dziecicym pokoju swojego domu w Tring, w hrabstwie
Buckinghamshire, wrd tych samych mebli, jakich uywa w dziecistwie -
spa w swoim dziecicym ku nawet wtedy, gdy way 135 kilogramw.
Jego pasj bya historia naturalna. By niezwykle zaangaowanym
kolekcjonerem. Wysya cae hordy wyszkolonych ludzi - niekiedy a czterystu
naraz - do wszystkich zaktkw globu, aby wspinali si na gry i przetrzsali
dungle w poszukiwaniu nowych okazw, w szczeglnoci latajcych, ktre
najbardziej go interesoway. Schwytane okazy byy pakowane w skrzynie i
wysyane do posiadoci Rothschilda w Tring, gdzie on sam oraz batalion jego
asystentw niestrudzenie analizowali i spisywali wszystko, co przechodzio
przez ich rce, produkujc cigy strumie ksiek, publikacji i monografii - w
sumie okoo 1200 pozycji. cznie
486 przez fabryk historii naturalnej Rothschilda przeszo ponad 2
miliony okazw, w wyniku czego do wiatowego archiwum nauki dodaa ona
5000 gatunkw.
Dziaalno Rothschilda nie bya jednak ani najbardziej rozlegym, ani
najhojniej finansowanym przedsiwziciem kolekcjonerskim dziewitnastego
wieku. Tytu ten niemal z ca pewnoci naley przyzna nieco starszemu, lecz
rwnie bardzo bogatemu brytyjskiemu kolekcjonerowi, Hugh Cumingowi,
ktry z takim zapaem oddawa si temu zajciu, e zbudowa duy oceaniczny
statek, zaangaowa zaog i zorganizowa ekspedycj, ktrej jedynym zadaniem
byo chwytanie i zbieranie wszystkiego, co wpado im w rce - ptakw, rolin,
wszelkich typw zwierzt - lecz przede wszystkim muszli 9. To wanie jego
niezrwnana kolekcja bernikli trafia do Darwina i posuya za podstaw do
przeomowego studium.
Rothschild mia jednak zdecydowanie bardziej naukowe podejcie do
swej kolekcjonerskiej pasji. Okazao si, niestety, e stanowi zarazem
miertelne zagroenie dla obiektw swego zainteresowania. W latach
dziewidziesitych dziewitnastego wieku zainteresowa si Hawajami,
jednym z najbardziej wraliwych rodowisk, jakie stworzya Ziemia. W cigu
milionw lat ewolucji we wzgldnej izolacji od reszty wiata na Hawajach
pojawio si 8800 unikatowych gatunkw zwierzt i rolin10. Rothschild
szczeglnie interesowa si charakterystycznymi, kolorowymi, hawajskimi
ptakami, czsto wystpujcymi w bardzo maych populacjach zamieszkujcych
cile okrelone obszary.
Tragedia hawajskich ptakw wynikaa nie tylko z tego, e byy
charakterystyczne, podane i rzadkie - niebezpieczna kombinacja cech nawet w
najbardziej sprzyjajcych okolicznociach - lecz take dlatego, e
charakteryzowa je wzruszajcy brak nieufnoci. Hawajka zotogowa,
cakowicie nieszkodliwy czonek rodziny hawajek, krya si niemiao w
koronach drzew koa, ale wystarczyo imitowa jej pie, aby natychmiast
porzucia sw kryjwk, sfruna na ziemi i rozpocza powitalny pokaz.
Ostatni egzemplarz znikn w 1896 roku, zabity przez asa kolekcjonerw
Rothschilda, Harryego Palmera. Pi lat wczeniej znikna jej kuzynka,
hawajka tawa, ptak tak rzadki, e tylko jeden egzemplarz by kiedykolwiek
widziany - ten, ktry trafi do kolekcji Rothschilda 12. W cigu dziesiciu lat
najbardziej intensywnych dziaa Rothschilda znikno co najmniej dziewi
gatunkw hawajskich ptakw.
Rothschild nie by bynajmniej osamotniony w gorliwoci, z jak chwy-
487 i ta ptaki, nie liczc si prawie w ogle z kosztami i
konsekwencjami. Inni zbieracze byli jeszcze bardziej bezwzgldni. W 1907
roku, gdy znany kolekcjoner Alanson Bryan zorientowa si, e ustrzeli trzy
ostatnie okazy hawajki czarnej, gatunku lenych ptakw, ktry zosta odkryty
zaledwie dziesi lat wczeniej, napisa, e wiadomo ta napenia go
radoci.
Bya to dziwna, z dzisiejszej perspektywy trudna do zrozumienia epoka,
w ktrej niemal kade zwierz byo przeladowane, jeeli choby w
najmniejszym stopniu uwaano je za szkodnika. W 1890 roku stan Nowy Jork
wypaci ponad sto nagrd za zowione egzemplarze pumy, chocia byo jasne,
e wytrwale nkany gatunek znajdowa si na granicy wymarcia. A do lat
czterdziestych dwudziestego wieku wiele stanw wci wypacao nagrody
niemal za wszystkie rodzaje drapienych zwierzt. Wirginia Zachodnia
przyznawaa roczne stypendium studentowi, ktry zlikwidowa najwiksz
liczb szkodnikw, przy czym okrelenie szkodnik byo interpretowane jako
niemal wszystko, co nie byo zwierzciem domowym lub rolin uprawn.
Zapewne nic lepiej nie ilustruje tych dziwnych czasw ni los uroczej,
maej laswki tej Bachmana, yjcej na poudniu Stanw Zjednoczonych.
Gatunek ten by znany z wyjtkowo piknych pieni, lecz jego populacja, ktra
nigdy nie bya liczna, stopniowo si zmniejszaa i w latach trzydziestych ptak
znikn cakowicie. Nie widziano go nigdzie przez kilka lat, a w 1939 roku
szczliwy zbieg okolicznoci sprawi, e dwaj entuzjaci ptakw, w okresie
zaledwie dwch dni, cho cakowicie niezalenie i w duej odlegoci od siebie,
napotkali dwa samotne, pozostae przy yciu okazy. Obaj je zastrzelili.
Ten niesamowity pd do eksterminacji w adnym razie nie dotyczy
wycznie Ameryki. W Australii wypacano nagrody za wilka tasmaskiego
(niekiedy zwanego tygrysem workowatym, formalna nazwa brzmi Thy-lacinus
cynocephalus), podobne do psa stworzenie z charakterystycznymi tygrysimi
prgami na grzbiecie. Nagroda obowizywaa niemal do dnia mierci ostatniego
przedstawiciela gatunku, ktry zdech, samotny i bezimienny, w 1936 roku w
prywatnym zoo w Hobart. Gdy bdziesz w Ta-smanian Museum and Art
Gallery, zapytaj o ten gatunek - jedynego duego misoernego torbacza, ktry
przetrwa do naszych czasw. Wszystko, co bd mogli ci pokaza, to par
fotografii oraz 61 sekund starego filmu. Gdy ostatni przedstawiciel tego gatunku
zdech, zosta wyrzucony na mietnik.
Opisuj to wszystko po to, eby uzasadni tez, e gdyby kto projekto-1
wa organizm, ktrego zadaniem byaby opieka nad yciem w naszym
pustawym kosmosie, ledzenie jego migracji oraz rejestrowanie miejsc, w
ktrych si pojawio, zapewne nie powierzyby tej funkcji czowiekowi.
Tak si jednak zoyo - zrzdzeniem losu lub decyzj Opatrznoci,
jakkolwiek to nazwiemy - e wanie my zostalimy wybrani. O ile nam
wiadomo, to wanie my jestemy najlepsi. W kadym razie nie ma lepszych
kandydatw, a by moe w ogle nie ma innych kandydatw. Nieco
niepokojca jest myl, e moemy by najwikszym osigniciem wszechwiata
i zarazem jego najgorszym koszmarem.
Jestemy tak zadziwiajco nieostroni i bezmylni w obchodzeniu si z
innymi istotami, zarwno wtedy, gdy jeszcze yj jak i wtedy, gdy s martwe,
e nie mamy pojcia - absolutnie adnego - ile z nich wymaro cakowicie, ile
wymrze niebawem, ile zdoa przetrwa; nie wiemy, czy i jak rol odegralimy
w wikszoci procesw wymierania innych gatunkw. W 1979 roku, w ksice
The Sin king Ark, Norman Myers wysun sugesti, e z powodu dziaalnoci
czowieka na naszej planecie ginie okoo dwch gatunkw na tydzie. Na
pocztku lat dziewidziesitych podwyszy swoje oszacowania do 600
gatunkw tygodniowo11 (ta liczba uwzgldnia wszystkie ywe istoty - roliny,
zwierzta, grzyby i ca reszt drzewa ycia). Inni eksperci sdz e skala
zagady moe nawet przewysza 1000 gatunkw tygodniowo. Z kolei w
raporcie ONZ z 1995 roku stwierdzono, e w cigu ostatnich 400 lat wymaro
nieco mniej ni 500 gatunkw zwierzt i nieco wicej ni 650 gatunkw rolin,
dodajc przy tym, e s to prawie na pewno zanione 14 liczby, zwaszcza w
odniesieniu do gatunkw tropikalnych. Pewna niewielka grupa ekspertw
uwaa, e wikszo danych dotyczcych wymiera jest znacznie zawyona.
Pozostaje faktem, e nie wiemy. Nie mamy najmniejszego pojcia. Nie
wiemy, od kiedy obecno naszego gatunku na planecie zacza w istotny
sposb przyczynia si do wymierania innych gatunkw. Nie wiemy, jak jest
obecnie. Nie wiemy, jakie bd przysze skutki naszej obecnej dziaalnoci.
Wiemy na pewno jedynie to, e jest tylko jedna planeta, a na niej tylko jeden
gatunek, ktry jest zdolny do wiadomej zmiany kierunku swoich dziaa.
Edward O. Wilson wyrazi to z niezrwnan zwizoci w ksice
Rnorodno ycia: Jedna planeta, jeden eksperyment15.
Jeeli ta ksika zawiera jakie przesanie, to brzmi ono nastpujco:
Skoro jestemy tutaj, to znaczy, c mielimy bardzo duo szczcia To
stwierdzenie obejmuje wszystkie ywe istoty. Wydaje si, e zaistnienie w
postaci jakiejkolwiek formy ycia stanowi nie lada osignicie w tym
wszechwiecie. My, ludzie, mielimy oczywicie jeszcze wiksze szwcie ni
caa reszta. Mamy nie tylko przywilej istnienia, lecz take zdolno
zrozumienia, a nawet - na wiele rnych sposobw - do polepszenia go. T
wyjtkow wrd ywych istot zdolno dopiero cakiem niedawno zaczlimy
pojmowa.
Osignlimy t wybitn pozycj w uderzajco krtkim czasic.
behawioralnie wspczeni ludzie istnieli nic duej ni okoo 0,0001 procent
historii Ziemi - czyli naprawd znikomo mao, niemal wcale lecz nawet tak
krtkie istnienie wymagao niemal nieskoczonego acucha szczliwych
przypadkw.
Jestemy dopiero na samym pocztku tego wszystkiego. Sztuczka polega
oczywicie na tyra, aby nigdy nie znale koca. A to niemal na pewno bdzie
wymagao znacznie wicej ni serii szczliwych przypadkw.