UNIVERZITET U TUZLI

Tehnoloki fakultet

Odsjek: Agronomija

Smijer: Biljna proizvodnja

AROMATINO BILJE

( Seminarski rad )

Profesor: Studenti:

Dr.sc. Amel Selimovi, docent Ajla Brki

Fatima Suljkanovi

Tuzla, Mart 2017

 SADRAJ

1. UVOD.................................................................................................................................3
2. LJEKOVITO I AROMATINO BILJE..............................................................................4
2.1. OPIS LJEKOVITOG I AROMATINOG BILJA POGODNOG ZA UZGOJ U BIH
4
2.1.1. Lincura, sranik (Gentiana lutea).........................................................................5
2.1.2. Bijeli sljez ( Althaea officinalis )..........................................................................7
2.1.3. Neven ( Calandula officinalis ).............................................................................9
2.1.4. Kamilica ( Chamomilla Matricaria recutita )...................................................11
2.1.5. Matinjak, melisa, pelinja ljubica ( Melissa officinalis )..................................13
2.1.6. Metvica, nana ( Mentha piperita ).......................................................................15
2.1.7. Bosiljak ( Ocimum basilicum )...........................................................................18
2.1.8. Odoljen, valerijana, macina trava ( Valeriana officinalis )..................................20
2.1.9. Kantarion, gospina trava ( Hypericum perforatum )...........................................22
2.1.10. Smilje ( Helichrysum italicum )......................................................................24
2.2. Upustvo o suenju ljekovitog bilja.............................................................................26
2.3. Standardi i certifikati..................................................................................................26
2.4. Koritenje znaka ekoproizvod...............................................................................27
2.5. Eterina ulja................................................................................................................28
2.5.1. Podjela eterinih ulja...........................................................................................31
3. ZAKLJUAK...................................................................................................................33
4. LITERATURA..................................................................................................................34

2
 1. UVOD

U svakodnevnom ivotu koristimo biljke, neke njihove dijelove ili biljne ekstrakte u
razliite svrhe: u ishrani, medicini, kozmetikoj industriji, za proizvodnju sredstava za
farbanje, deterd enata, parfema i u mnoge druge svrhe. Svjetska zdravstvena organizacija
(eng, World Health Organization - WHO 2002) procjenjuje da se veina svjetske populacije,
naroito one zemalja u razvoju, oslanja na tradicionalan nain brige o zdravlju zasnovanom na
koritenju ljekovitog bilja. Poznato je izmeu 40,000 i 50,000 biljnih vrsta (WHO sainila je
listu od preko 21.000 biljnih vrsta) koje se koriste u tradicionalnoj i savremenoj medicini
irom svijeta. Vie od polovine lijekova koji se koriste u svijetu pravi se od biljaka ili
predstavljaju sintetike kopije biljnih hemikalija (Lange, 1998). Veina ljekovitog bilja
sakuplja se u prirodi. Bogati izvori ljekovitog i aromatinog bilja unutar Evrope su u
mediteranskim zemljama, naroito u zemljama Jugoistone i Ju ne Evrope (ukljuujui
Bosnu i Hercegovinu). Osim prednosti za zdravlje, prikupljanje i uzgoj ljekovitog i
aromatinog bilja ljudima predstavlja veoma va nu alternativu obezbjeenja sredstava za
ivot kao i znaajan izvor prihoda u ruralnim sredinama. Ovo je veoma va an izvor prihoda
inae marginaliziranim, siromanim farmerima koji ne posjeduju zemlju, a posebno enama.

Samoniklo ljekovito i aromatino bilje je takoer usko povezano sa priorodnom biolokom

raznovrsnou i na alost sve vie je pogoeno raznim ekolokim, socioekonomskim i
institucionalnim problemima. Ljekovite biljne vrste jo uvijek se u najveoj mjeri sakupljaju u
prirodi, a njihovo sakupljanje uglavnom se karakterie nekontrolisanim i neodr ivim
koritenjem bioloke raznovrsnosti, ime se ugro ava prirodno nasljee rijetkih vrsta. Baza
podataka pod nazivom Natural Products Alert (NAPRALERT) navodi da je u svijetu najmanje
20% ljekovitog bilja ugro eno (Farnsworth & Soejarto 1991; Leaman 1998). Relativno mali
broj ljekovitog i aromatinog bilja se uzgaja (Kala, C. P. 2000). Stoga je neophodno poeti sa
uzgojem ljekovitog i aromatinog bilja kako bi se obezbijedila sirovinska baza za industriju a
i za ljude koji su vezani za tradicionalan sistem lijeenja. Neke vrste mogle be zauvijek nestati
ukoliko se hitno ne poduzmu neophodni koraci za njihov uzgoj i ouvanje. Konzervativna
procjena vrijednosti ukupne godinje trgovine ljekovitim biljem u svijetu, uraene od strane
Svjetske udruge za ouvanje prirode (eng. The World Conservation Union (IUCN) kree se
izmeu 40 i 60 milijardi dolara. Kina je najvei svjetski proizvoa ljekovitog bilja i
lijekova, a nakon nje odmah slijedi Indija (Lambert 1997). Uz znaajan porast potra nje za
ljekovitim biljem na meunarodnom tr itu, oekuje se da e trgovina ljekovitim biljem
porasti na 5 triliona do 2050. godine (Fondacija za revitalizaciju lokalne tradicije zdravlja
eng. Foundation for revitalisation of Local Health Traditions - FRLHT, 1996). Ovaj sektor u
BiH predstavlja znaajan udio u trgovini ljekovitim biljem u svijetu, a procjenjuje se da oko
8% izvoza ljekovitog i aromatinog bilja potjee sa Balkana.

Vjeruje se da u Bosni i Hercegovini ima preko 700 vrsta ljekovitog i aromatinog bilja, od
ega se eksploatie oko 200 (Gatari, ., 1988). Ova lista sadr i i nekoliko ugro enih vrsta
koje spadaju u one kojima se najvie trguje (Gentiana lutea - lincura, Arnica montana-
branka, Arctostaphyllos uva ursi uva, Orchis spp. kaun itd.).

3
 2. LJEKOVITO I AROMATINO BILJE

2.1. OPIS LJEKOVITOG I AROMATINOG BILJA POGODNOG ZA UZGOJ

U BIH

Ljekovito i aromatino bilje ima potencijal da znaajno doprinese razvoju nacionalne i

lokalne ekonomije u Bosni i Hercegovini. ak i danas, i pored postojeih naprednih
poljoprivrednih sistema, sakupljanje biljaka predstavlja jo uvijek jedan od glavnih ljudskih
aktivnosti u BiH i znaajan je ekonomski faktor u ruralnim podrujima BiH. Trenutno, oko 50
malih i srednjih preduzea u BiH posluju u ovom sektoru. Velika veina bavi se sakupljanjem
i prodajom samoniklog ljekovitog i aromatinog bilja ( tabela 1 ). Mnoge od ovih firmi se
takoe bave sakupljanjem, preradom i prodajom samoniklog jagodiastog voa, gljiva i
ostalih umskih proizvoda.

Tabela 1: Najsakupljanije vrste u BiH:

Narodni naziv Latinski naziv:

Majina duica Thymus serpyllum
Matinjak Melissa officinalis
ipak Rosa canina
Divlji bijeli luk Alium ursinum
Brljan Hedera helix
Divlji kesten Aesculushippocast anum
Imela Viscum album
Islandski liaj Cetraria islandica
Jagorevina Primula veris
Kadulja Salvia officinalis
Kantarion Hypericum perforatum
Kleka Juniperus communis
Kopriva Urtica dioica
Kunica Achillea millefolium
Sranik / lincura Gentiana lutea
Lipa Tilia sp.
Macina trava Nepeta cataria
Maslaak Taraxacum officinale
Iris Iris germanica
Ruzmarin Rosmarinus officinalis
Smilje Helichrysum italicum
Uva Arctostaphylos uva ursi
Zova Sambucus nigra

U narednom poglavlju obraeno je 10 vrsta ljekovitog bilja za koje postoje povoljni klimatski
i zemljini uslovi i koje su karakteristine za BiH. Treba naglasiti da veliki broj tih biljaka
raste i kao samoniklo bilje po okolnim umama, livadama i panjacima, ali ih nema dovoljno

4
da bi se mogle sakupljati i upotrebljavati u veim koliinama. Takve su bijeli sljez, kantarion,
macina trava i dr. Poseban tretman imaju one biljke koje ne uspijevaju samoniklo, a koje se
mogu uspjeno uzgajati na ovom podneblju, upravo zbog odrivosti broja jedinki ovih vrsta u
prirodi, odnosno zatite tih vrsta. U prvom redu to je bosiljak, nairoko koritena i puno
traena ljekovita i zainska biljka, zatim neven, pitoma nana i lincura.

2.1.1. Lincura, sranik (Gentiana lutea)

2.1.1.1. Krakteristike i stanite

Lincura je planinska biljka koja naraste i do 1.5 m u visinu. Ima debeo, dug,
razgranjen i mesnat korijen, koji moe biti star i do 50 god. Listovi su plaviastozeleni,
naspram poredanih na stabljici. Cvjetovi su uti, veliki, skupljeni na vrhu stabljike. Samoniklo
raste na visokim planinama na panjacima i livadama, od 1500 do 1800 m nadmorske visine.
Moe lako da se zamjeni sa otrovnim emernikom (Veratrum album), naroito kada biljka jo
nije u cvijetu ( slika 1 ).

Slika 1: Stanite i morfologija Lincure.

2.1.1.2. Gajenje

Moe da se uzgaja u onim podrujima gdje samoniklo raste ili samo neznatno nie. To
su planinske i brdsko planinske livade iznad 1000 m nadmorske visine, sa dosta krenjaka i
dovoljno vlage, kakvih ima dosta na podruju BiH. Dobro podnosi gnojenje sa pregorijelim
stajskim ubrivom. Lincura je viegodinja kultura, kojoj treba 58 godina da u korijenu

5
razvije dovoljno hranjivih materija da procvjeta. Ve nakon 4 godine moe se uspijeno
vaditi, a moe se saekati da procvjeta pa da se onda vadi. Najbolji prinos ostvaruje
gnojenjem prirodnim ubrivom i kompostom u manjim koliinama.

Lincura se u prirodi razmnoava sjemenom i vegetativno preko pupova na korijenu. Sadnju je

najbolje vriti iz proizvedenog rasada (hladna klijalita).

Sjeme se poslije stavlja u rasadnike, esto se navodnjava, a kada se pojavi ponik, klijanci se
uvaju od direktnog uticaja sunca (mreama, najlonima, plastikom i sl.). U drugoj godini,
tokom ranog proljea, biljke se vade iz rasada i sade na stalno mjesto u jamice na razmak od
50x50 cm u dobro pripremljeno zemljite. Njega usjeva se sastoji u zatiti od korova i
prihranjivanja svakog ili svakog drugog proljea. Lincura je izuzetno skupa i cijenjena na
meunarodnom tritu i izvozni je proizvod.

2.1.1.3. Berba, prinosi i pakovanje

Vaenje se obavlja u petoj ili etoj godini vegetacije, kad korijen dostigne duinu od
40 do 50 cm i kada je teak preko 400g. Treba se paljivo kopati da se ne oteti ili da dno ne
ostane u zemlji. Kvalitet korijena bolji je kod starijih biljaka. Nakon 10 god. duina korijena
je 80 100 cm, a teina i iznad 5 kg. Vaenje se obavlja runo ili specijalnim vadilicama
nakon ega se isti od zemlje i opere u protonoj vodi, ree se na rezance prenika 0.5 cm i
sui u suarama ili prirodnim putem na prozranom mjestu u tankom sloju. Sa jednog hektara
dobije se 3000 5000 kg sirovog korijena lincure. Za 1kg suhog potrebno je 5kg sirovog
korijenja.

Pakovanje se vri najee u velike i male vree od papira, od viestrukog debljeg papira,
kartonske kutije i slino. Ambalaa treba da sauva sastav od nepogodnih uticaja sredine, kao
to su vlaga, kisik iz vazduha koji nepovoljno djeluje u kombinaciji sa visokom temperaturom
i sunevim zracima (slika 2).

6
 Slika 2: Pakovanje korijena Lincure.

2.1.2. Bijeli sljez ( Althaea officinalis )

2.1.2.1. Karakteristike stanita

Bijeli sljez je do dva metra visoka biljka sa jakim i razgranatim, mesnatim korjenom,
koji je spolja ut, a iznutra bijel. Listovi su sivozeleni i trouglasti. Cvjetovi se nalaze u
pazusima gornjih listova i imaju bijelu ili bijeloruiastu boju. Raste samoniklo pored veih
rijeka, pored puteva i po nasipima te na vlanim livadama. Ima ga na podruju BiH, ali nije
est pa se preporuuje uzgajanje ( slika 3 ).

Slika 3: Izgled Bijelog sljeza.

2.1.2.2. Gajenje

Bijeli sljez je biljka koja najbolje uspijeva na rijenim nanosima. esto se preporuuje
da se gaji na periodino plavljenim zemljitima i poeljno je da se podzemna voda nalazi u
zoni korijena. Moe da bude i pod vodom 20 do 30 dana bez oteanja. Dobro podnosi niske
temperature i tokom zime moe izdrati i do 30C.

Najbolje ga je saditi na zemljitima gdje se prethodnih godina uzgajala neka druga kultura.
Zajedno sa sljezom treba gajiti i druge kulture i redove pomjerati svake godine tako da se na
isto zemljite vrati tek poslije 45 godina. Zemljite se ore u jesen i to to ranije. Dubina
oranja ne smije biti manja od 35 do 40 cm. Ako se sadnja obavlja u proljee poorana parcela
se ostavi da prezimi u otvorenim brazdama. Sadi se direktnom sjetvom sjemena i izvodi se u

7
novembru ili poetkom decembra, da posijano sjeme ne moe isklijati prije snijega. Ako se taj
rok propusti, sjetva se moe obaviti i krajem februara. Prije sjetve sjeme se pomijea sa lugom
ili pijeskom radi ravnomjernog rasturanja. Najblii sljedei red mora biti oko 50 cm udaljen.
Sije se na dubinu od 1 do 2 cm. Za jedan hektar potrebno je 6 do 8 kg sjemena. Sjeme sporo
klija i za etiri sedmice nikne 5060 % posijanog sjemena. Prvo okopavanje i plijevljenje se
vri kada niknu prvi redovi. Poeljno je istovremeno i prihraniti zasad sa 100150 kg/ha
azotnog ubriva i prorijediti zasad tako to se, na primjer, ostave na rastojanju od 20 do 30
cm. Drugo okopavanje je 34 sedmice kasnije kada su biljke ve 2030 cm visoke i tada se
vri ponovno prihranjivanje istom koliinom ubriva kao i prvi put. Kasnije sljez jako brzo
raste, grana se i sam se bori protiv korova pa ga vie i ne treba okopavati niti plijeviti. Gaji se
jednu ili dvije godine.

2.1.2.3. Berba, prinosi i pakovanje

Beru se list, cvijet i korijen. List se bere dva do tri puta godinje, prije i za vrijeme
cvjetanja i to samo jedro i zdravo lie. Prve godine se vodi rauna da se ne bere vie od jedne
treine listova, kako se ne bi ugrozio razvoj biljke. Druge godine moe se brati i vie od
polovine listova. Listovi se sue u tankom sloju u hladu i na jakoj promaji. Od 6kg svjeeg
lista dobije se kg suvih listova. Cvjetovi se beru prve i druge godine gajenja i sue na suncu.
Od 6 do 7 kg svjeih dobija se 1 kg suvih. Korijen se vadi u jesen, u oktobru ili novembru, ili
u proljee u februaru. Vadi se prve i druge godine gajenja. Tree godine slabo dobija na teini,
a znatno gubi na kvalitetu. Najbolji nain vaenja je izoravanje plugom sa kojeg je skinuta
pluna daska. Tako plug potkopava korijenje, ali ga ne izbacuje i onda se lako izvue rukom.
Sa korijenja se odstranjuju glave sa svim drvenastim dijelovima te slabe i oteene ile pa se
onda pere u hladnoj vodi. Oprani materijal se prenosi u upe, gdje se ostavi neko vrijeme da
provene, a zatim se oljuti. Oljuten korjen sjee se uzduno na etiri dijela i sui u suarama
na temperaturi 50 60C. Moe se suiti i prirodnim putem, ali se esto ubuavi. Od 4kg
svjeeg dobije se 1kg suvog korijena. Osueni tapii se kasnije sijeku u kockice.

Sa jednog hektara moe se dobiti 12002000kg suvog korijena, 500600 kg lista i oko 150 kg
cvijetova.

Najee se pakuje u vieslojni papir ili karton da bi sauvao svojstva, mada je

najefikasnije uvati svojstava u staklenim posudama koje su hermetiki zatvorene. Na taj
nain, rok upotrebe se produava 3 do 4 puta. Ako se pravi sirup od bijelog sljeza, on se
pakuje iskljuivo u staklene flaice koje se uvaju na temperaturi do 25 C ( slika 4).

8
 Slika 4: Preparati od Bijelog sljeza.

2.1.3. Neven ( Calandula officinalis )

2.1.3.1. Karakteristike i stanite

Neven je jednogodinja biljka, visoka do 60 cm. Cijelom duinom je pokrivena

bjeliastim dlakama. Cvjetna glavica je velika, narandastoute boje. Kod nas uspijeva samo
kao kultivisana biljka po batama. Samoniklo raste u zemljama oko Sredozemnog mora ( slika
5 ).

Slika 5: Izgled nevena.

9
 2.1.3.2. Gajenje

Neven uspijeva u razliitim klimatskim uslovima. Ne podnosi teka i vlana zemljita,

a na ostalim prilino dobro uspijeva. Zahtijeva visoke temperature tokom vegetacije i puno
sunanih sati. Dobro podnosi suu.

Uzgaja se uz promjenu mjesta zasada, a na istu povrinu moe doi za 45 godina. Dobro ga
je saditi na mjestima gdje su se prije kultivisali graak, pasulj, djetelina i sl. Vrlo je pogodan
kao predusjev za druge kulture, naroito one koje se sade u jesen. Dobro podnosi ubrenje.
Proizvodi se direktnom sjetvom iz sjemena. Sije se u redove, na dubini oko 3 cm, sijaicama
ili runo poput bijelog sljeza, a zatim treba blago utabati zemlju. Razmak izmeu redova mora
biti 4060 cm. Treba ga sijati u vrijeme prvih proljetnih radova tj. krajem marta i poetkom
aprila. Za sjetvu na jednom hektaru potrebno je 68 kg sjemena. U naim klimatskim
uslovima sjeme nie za 1015 dana, zavisno od temperature zemljita. Okopavanje se vri
redovno, zajedno sa prihranjivanjem, kako bi se sprijeila pojava korova i zemljite odralo u
rastresitom stanju.

Za prihranjivanje je potrebno 100200kg/ha azotnog ubriva. Prvo prihranjivanje se obavlja

kada biljke razviju 23 stalna lista, a drugo 1520 dana kasnije. Navodnjavanje se primjenjuje
samo u sluajevima dugotrajne i jake sue. Utvreno je da navodnjavanjem krajem jula i
poetkom avgusta neven produava sezonu cvijetanja.

2.1.3.3. Berba, prinos i pakovanje

Berbu nevena treba poeti kada biljke imaju dovoljno otvorenih cvjetova tako to se
beru samo cvjetovi do aice, bez drke. Cvjetanje poinje jo u toku juna, a sa berbom ce
poinje krajem juna. S obzirom da neven cvjeta neprekidno, berba se obavlja 45 puta,
odnosno u intervalima svakih 1015 dana. Cvjetovi nevena se mogu suiti prirodno ili u
suarama. Prirodno suenje se mora obaviti u sasvim tankom sloju u hladu na propuhu.
Ukoliko se nau 23 cvjeta jedan preko drugog, moe lako doi do kvarenja. Zato suenje
treba obaviti to bre. Suenje u termikim uslovima se obavlja na temperaturi od 50C. Za
jedan kg suvih potrebno je 56 kg svjeih cvjetova.

Sa jednog hektara moe se dobiti 1000 2000 kg suvih cvjetova.

aj od nevena se najee pakuje u vieslojnu papirnu ampalau, a moe se pakovati i u

platnene vreice. Ulje, odnosno mast od nevena, se pakuje u staklenu ambalau i rok upotrebe
je oko 12 mjeseci ako se uva na tamnom mjestu i na sobnoj temperaturi ( slika 6 ).

10
 Slika 6: Preparati od Nevena.

2.1.4. Kamilica ( Chamomilla Matricaria recutita )

2.1.4.1. Karakteristika i stanite

Kamilica je jednogodinja biljka sa razgranatom stabljikom do 50 cm visine. Listovi

su jako uski i gusto obrastaju stabljiku. Listovi su smjeteni na vrhu stabljike i vrhovima
grana, slini su cvjetovima tratinice. Raste uz puteve i jarke u blizini naselja i kao korov po
itaricama. Zastupljena je u nizinskom, brdskom i pretplaninskom podruju, a uspijeva
naroito na ilovastom humoznom tlu koje je siromano krenjakom ( slika 7).

Slika 7: Graa i stanite kamilice.

11
 2.1.4.2. Gajenje

Kamilica nije zahtjevna prema zemljitu, moe da se gaji i na plodnim i na ekstremno

neplodnim zemljitima.

Kao jako skromna u pogledu zemljita moe da se gaji na istom zasadu vie godina, to ima
prednosti ako se zna da je sjetva pojedinih godina nesigurna, pa ako se pusti da se zasad
zalivadi dobije se svake godine sigurna kultura. Dovoljno je da se poslije svake berbe
preostali cvjetovi ostave da dozru. Poslije zrenja cvati se ne beru, nego se parcela jednom ili
dva puta protrlja tekom drljaom. Drljaa omlati preostalo sjeme, rasturi ga po njivi i
pomijea sa zemljom. Kada je ovo uraeno, ako u meuvremenu nije bilo kie, parcelu treba
jednom ili dva puta navodnjavati. To sve treba uraditi tokom ljeta, a najkasnije do kraja
septembra. Do jeseni, na istom polju, nii e nova kamilica, koja u proljee naredne godine
redovno donosi cvat. Dubina oranja je oko 25 cm. Na plodnim i dubljim zemljitima ne treba
je ubriti, dok se na siromanim ubri sa 300kg/ha mineralnim ubrivom. Kamilica moe da
se sije u jesen i u proljee. Jesenja sjetva je pouzdanija i vri se krajem avgusta i tokom
septembra. Nedostatak moe biti ako je septembar izrazito suan i tada parcelu treba ee
zalivati. Ako sjeme dobije dovoljno vlage, poinje klijati za 810 dana. Mlade biljke do zime
ojaaju i takve prezime. im snijeg otopi, kamilica intenzivno poinje da raste. Obino se
sije u redove tako to se sjeme ostavlja na povrini, jer je sitno i klija iskljuivo na svjetlu.

Rastojanje izmeu redova treba da iznosi 2030 cm. Sije se pomijeano sa pijeskom ili
kukuruznom prekrupom i valja se lakim valjkom, da bi se sjeme priljubilo za zemljite.
Koliina sjemena potrebna za sjetvu na jednom hektaru je 12 kg. S obzirom da kamilica za
berbu pristie rano, dok korovi jo nisu krenuli (od poetka do kraja maja), eventualno
pljevljenje zasada sredinom aprila bila bi cjelokupna njega to se tie borbe protiv korova.
Poeljno je da se u rano proljee prihrani niskom dozom azotnog ubriva (oko 100kg/ha).

2.1.4.3. Berba, prinos i pakovnje

Beru se cvjetne glavice u fazi punog cvjetanja i to specijalnim eljevima ( slika 8).
Poto kamilica ne cvjeta istovremeno etva se produava na dui period. Najbolje je da se
beru cvjetovi u stadiju kada se potpuno otvori, od zore pa dok dan ne otopli. Obrani cvjetovi
se sue prirodnim putem ili u suarama. Ako se sue po tavanima, rasprostiru se u to tanjem
sloju i ne prevru, da se glavice ne bi izdrobile. Takvo suenje traje 710 dana. U suarama se
sui na temperaturi od 40 do 45C i suenje traje mnogo krae. Odnos svjeeg i suenog
cvijeta je 5:1 do 7:1.

Prinos kamilice na naim prostorima obino je oko 500800 kg/ha.

Dobro osuena kamilica pakuje se u limene kutije ili drvene sanduke koji su sa unutranje
strane obloeni papirom (slika 8). Ovako upakovana uva se na suvom, hladnom i
promajnom mjestu.

12
 Slika 8: Berba i pakovanje kamilice.

2.1.5. Matinjak, melisa, pelinja ljubica ( Melissa

officinalis )

2.1.5.1. Karakteristike i stanite

Matinjak ima razgranatu i etverouglastu stabljiku, visoku do 70 cm. Listovi su

naspramni, nalik listovima mrtve koprive, sa jakim mirisom na limun, naroito kada se malo
protrlja. Cvjetovi su sitni, bijeli ili ukasti ( slika 9). Raste uz naselja, ivice i ograde, meu
grmljem i drugdje. nalazi se u vrtovima gdje se uzgaja kao kulturna biljka, ili kao samonikla,
nedaleko od naselja, uz ograde, ivice a esto i pored puteva na zagaenim mjestima ( slika
9). Matinjak je jedna od rijetkih biljaka koja je istovremeno ljekovita, mirisna, ukrasna,
zainska, aromatina, medonosna i industrijska.

Slika 9: Oblik i stanite matinjaka.

13
 2.1.5.2. Gajenje

Matinjak se moe uzgajati svuda ispod 1000 m nadmorske visine na zemljitima koja
nisu puno teka i vlana. Zbog sklonosti da lako obolijeva od nekih bolesti lista preporuuju
se pozicije sa dobrom cirkulacijom vazduha. Cvjeta od juna do septembra, a razmnoava se
sjemenom, ali se bolji uspijeh postie dijeljenjem busenova i rasaivanjem. Veoma lako se
gaji.

Na istom zemljitu gaji se 56 godina, obino na zemljitima na kojima se ranije gajio

krompir ili neka druga kultura koja je ubrena stajnjakom (nikako kukuruz, zbog herbicida).
Nema nekih posebnih zahtjeva prema nainu oranja, osim da zemljite mora biti dobro
usitnjeno kao preventiva protiv ukorjenjenih korova. Sije se u hladnim lijehama 70 90 dana,
poslije ega se rasauje na parcelu za gajenje. U lijehe se sije u 1520 cm razmaknute redove
pa se posijano sjeme pokrije 12 cm debelim slojem sitne zemlje pomijeane sa dobro
pregorijelim stajnjakom. Za sjetvu jednog kvadratnog metra potrebno je 12 grama sjemena.
Sjeme nie za 1529 dana, a za to vrijeme lijehe se moraju redovno zalijevati. Kada biljke
porastu 1012 cm u visinu, vri se rasaivanje. Na parceli za uzgoj rasauje se u jesen ili rano
proljee, na 50 cm izmeu redova i 30 cm izmeu biljaka. Okopava se 23 puta godinje. Prvo
okopavanje se obavlja im se pojave neto jai korovi, a drugo 1520 dana nakon toga.
Posljednji put se okopava pred samu berbu, kako bi dobijena biljka bila bez korovskih biljaka.
Zasad se prihranjuje u dva navrata, neposredno prije prvog okopavanja sa 150 200 kg/ha
stajnjaka te nakon prve etve duplo veom koliinom.

2.1.5.3. Berba, prinos i pakovanje

Matinjak se kosi dva puta tokom godine, a pri dobroj prihrani i vie ( slika 10). Kosi
se prije nego to biljka procvjeta, po lijepom i suvom vremenu na 510 cm iznad zemlje. Sui
se u termikim suarama na temperaturi 35 do 40C. List dobrog kvaliteta treba da sauva
prirodnu zelenu boju te prijatan miris na limun, koji je osnov dobrog kvaliteta ljekovitosti.
List ne smije da se sitni niti da ima korovske primjese.

Prinos suvog lista sa jednog hektara zavisi od puno faktora i uslova pod kojim se gaji. U prvoj
godini prinos se kree 600800 kg/ha, dok se narednih godina poveava i iznos 20003000 kg
suvog lista po hektaru. Sve se ee na tritu trai cijeli nadzemni dio biljke (herba), pri
emu je prinos prve godine 10002000 kg/ha, a narednih godina 30006000 kg/ha.

Matinjak se pakuje u limene ili drvene kutije obloene papirom. esto se pakuje u vakumske
plastine ili papirne vreice kako se ne bi izgubila aroma ( slika 10 ). U staklenim posudama
zadrava aromu due.

14
 Slika 10: Berba i pakovanje matinjaka.

2.1.6. Metvica, nana ( Mentha piperita )

2.1.6.1. Karakteristike i stanite

Paprena metvica je razgranata biljka, visoka do 80 cm, koja raste na vlanim

stanitima. Stabljika i listovi su pomalo crvenkasti. Cvjetovi su duguljasti, smjeteni na vrhu
stabljike, sastavljene od sitnih roskasto ljubiastih cvjetia ( slika 11). Paprena metvica je
ljekovita biljka nastala ukrtanjem vrsta Mentha aquatica i M. spicata., a kod nas se sree
samo kao gajena po vrtovima i batama. Uzgaja se na plantaama, a voli bogata humusna tla
sa dosta vlage, polusjenovitog poloaja, sa glavom u hladu i nogama u vlazi. Izrazito je
invazivna i bez pardona, sa lakoom i hitro osvaja prostor oko sebe. Kod nas u prirodi raste
veliki broj razliitih vrsta metvica i uglavnom se sve koriste kao ljekovito bilje. Dugolisna
nana Mentha logifolia i vodena nana Mentha aquatica jako su este u naim krajevima,
ali se uglavnom ne otkupljuju i nisu posebno cijenjene. Rastu esto u velikom broju uz
tokove rijeka.

15
Slika 11: Karakteristike i stanite nane.

16
 2.1.6.2. Gajenje

Iako vodi porijeklo iz vlanijih klimata, paprena metvica dobro podnosi i nae uslove,
uz napomenu da niske temperature u doba vegetacije slabo podnosi. Mlade biljke mnogo
bolje podnose mrazeve od starijih biljaka pa zasadi bolje podnose kasne proljene nego rane
jesenje mrazeve. Moe da uspijeva i na veoj nadmorskoj visini, ali je ne bi trebalo gajiti
iznad 800 m nadmorske visine. Najbolje uspijeva na rijenim nanosima i zemljitima bogatim
pijeskom a esto se sadi u veim saksijama kao zainsko i aromatino bilje.

Paprena metvica se obavezno gaji u plodoredu i na istom zemljitu moe ostati najvie do 3
godine. Obraivanje ima naroitu vanost, jer metvica ima njene podzemne dijelove biljke
za koje je potrebno stvoriti rastresit povrinski sloj. Pore toga treba obezbjediti to vee zalihe
vlage i to potpunije unitenje korova. Dubina oranja ne treba biti manja od 30 cm. Sadi se
pomou podzemnih dijelova (vrijea, stolona)4, koji se prve godine nabavljaju, a narednih
godina se proizvode. Za zasad se planiraju najbujniji buseni, koji imaju dosta lia i koji nisu
napadnuti rom tokom vegetacije. Sakupljene stolone sa tih busena se razmnoava na
posebnoj parceli i mogu da daju masu stolona za zasad trostruko vee povrine. S obzirom da
se razvijaju na nekoliko centimetara ispod povrine i na samoj povrini, sakupljanje stolona
obavlja se runo. Najbolje ih je vaditi pred samu sadnju i ne treba ih izlagati suncu i vjetru, jer
to dovodi do suenja.

Sadnja se obavlja u jesen, u drugoj polovini oktobra ili u novembru i to u dovoljno vlano
zemljite (nikako suvo). Sadi se u brazdama dubokim oko 10 cm i to odmah pri okopavanju,
da bi se sauvalo to vie vlage. Stoloni se polau uzduno po dnu brazde i to u neprekidnom
nizu i brazda se odmah zakopava. Razmak izmeu brazda treba biti 6070 cm. Za jedan hektar
potrebno je oko 1500 kg stolona. Okopavanje i plijevljenje su obavezne mjere borbe protiv
korova i sprovode se po potrebi. Prihranjivanje se vri azotnim ubrivom, 23 puta u toku
vegetacije 100 200 kg/ha. Obavezno je navodnjavanje, naroito za vrijeme sunih mjeseci.

2.1.6.3. Berba, prinosi i pakovanje

etva metvice se obavlja kada se otvore cvjetovi u donjoj polovini cvati. U toj fazi
listovi sadre najvie eterinih ulja, a usjev daje najveu masu. etva se vri kosaicama ili
runom kosom na visini 5 cm od zemlje po lijepom i sunanom vremenu ( slika 12). Tako
pokoena, metvica se ostavlja 3 do 5 sati da svene, poslije ega se odnosi na suenje. Suenje
se odvija prirodnim putem ili u suarama da se zadri karakteristian miris i prirodna boja
nane. Za jedan kilogram suvog lista potrebno je oko 5 kg sirovog.

Paprena metvica daje 1500 2000 kg/ha suvih listova ili 3000 5000 suvih nadzemnih
dijelova stabljike (herba).

17
Svjei listovi metvice paljivo se zamotaju u vlaan kuhinjski papir i stave se u lagano
zatvorenu plastinu vreicu. uvaju se u friideru gdje se moe uvati nekoliko dana, a moe
i due ako se cijeli ili narezani listii zalede u posudicama za led. Suena metvica se pakuje i
uva u vrsto zatvorenim staklenim posudama na hladnom, tamnom i suhom mjestu od 912
mjeseci.

Slika 12: Koenje i pakovanje nane.

2.1.7. Bosiljak ( Ocimum basilicum )

2.1.7.1. Karakteristike i stanite

Bosiljak je jednogodinja biljka, grmasto razgranata, visine 4060 cm. Listovi su na

dugim drkama. Cvjetovi su viebojni, od bijele do purpurne i razvijaju se u velikom broju u
gornjem dijelu stabljike ( slika 13). Biljka je porijeklom iz zemalja oko Sredozemnog mora, a
u srednju Evropu je doneena u dvanaestom vijeku. Sve se ee gaji i sve vie uvodi u
proizvodnju.

18
 Slika 13: Morfologij bosiljka.

2.1.7.2. Gajenje

Gaji se poslije uobiajenih ubrenih kultura, u plodoredima, na istom zemljitu tek

nakon 23 godine. Zemljite se obrauje u jesen tako to se ore na 3035 cm dubine i ostavi
da prezimi u brazdama. Obino se rasauje iz rasada u toplim lijehama, jer na taj nain daje
dvije etve godinje. Gajenje u toplim lijehama vri se standardno, kao i kod povrtlarskih
kultura, krajem februara ili poetkom marta, da bi rasad bio spreman za rasaivanje u period
od 1. do 10. Maja.

Temperature u toplim lijehama ne smiju biti ispod 15C. Pri takvim uslovima sjeme proklija
za 56 dana, a za 1015 dana prije rasaivanja lijehe se otkrivaju danju, da bi se biljke privikle
na spoljanje uslove. Najpovoljnije doba za sadnju bosiljka je poetak maja, odnosno vrijeme
kada ne postoji opasnost od kasnih proljenih mrazeva i slana. Rasauje se kada rasad ima 34
para listia i dostigne visinu od 1012 cm, jer se u tom stadiju najbolje prima. Sadi se u
redovima, na rastojanju od 3040 cm biljka od biljke i oko 50 cm red od reda. Rasaivanje se
obavlja po vlanom i oblanom vremenu, a ako je sunano vrijeme onda u kasno popodne ili
uvee i poslije toga se parcela odmah zalije. Okopavanje bosiljka je obavezno. Vri se dvatri
puta godinje i osnovna je borba protiv korova. Prvo okopavanje se vri 10 12 dana nakon
rasaivanja, a drugo 1025 dana nakon prvog. Ostala okopavanja se vre po potrebi.
Prihranjuje se dva puta godinje, azotnim ubrivom, koliinom oko 150 kg/ha. Prvo
prihranjivanje dolazi sa prvim okopavanjem, a drugo obavezno poslije prve etve.
Navodnjavanje se vri redovno, naroito u doba sua, ali nikada jako hladnom vodom.

19
 2.1.7.3. Berba, prinos i pakovanje

Bosiljak se kosi kada je u punom cvatu i kada je najvie listova na stabljikama, jer tada
ima najvie eterinih ulja i daje najvei prinos. U naim prilikama, bosiljak stie za prvi otkos
tokom jula, a za drugi krajem septembra. Kosi se kosaicom na visini 810 cm iznad zemlje
po suvom i sunanom vremenu. Pokoeni materijal se ostavi na njivi 46 sati, a onda se nosi u
suare na suenje ili se destilie aparatima za izdvajanje eterinih ulja.

Prinosi sa jednog hektara dobije se oko 8000 do 10000kg sirovine ili 2000 do 3000kg suve
mase bosiljka.

Bosiljak se pakuje u staklene posude ( slika 14), vieslojne papirne i kartonske vreice i
kutije, a mogue ga je pakovati i u najlonske vreice. Najbolja svojstva zadri u staklenoj
ambalai. Svjei listovi bosiljka se stave u veu plastinu vreicu, lie se poprska vodom ili
omota vlanim kuhinjskim papirom, zatvori se u vreicu i stavi u friider. Listovi se mogu i
konzervirati ako se posole, stave u staklenku i zaliju maslinovim uljem.

Slika 14: Berba i pakovanje bosiljka u staklenu posudu.

2.1.8. Odoljen, valerijana, macina trava ( Valeriana

officinalis )

2.1.8.1. Karakteristike i stanite

Odoljen je biljka visoka i do 150 cm, sa perasto razdijeljenim listovima. Cvjetovi su

sitni, bijeli ili ruiasti, skupljeni u guste cvati na vrhovima stabljika. Raste esto po vlanim
livadama, uz grmlje i ikare te uz rubove uma (slika 15). Na planinama se sree na sunanim
i suvim, kamenitim mjestima, gdje je biljka neto manja, ali korijen tih biljaka ima daleko jai
20
miris, pa je cjenjeniji. Odoljen je biljka koja je rairena po cijeloj Evropi. Kod nas ga ima u
dovoljnim koliinama za potrebe domainstava. U narodu je poznat i kao macina trava zbog
toga to make u dodiru sa odoljenom, omamljene mirisom padaju u trans. Zbog stalne
potranje za korijenom ove biljke, nalazita u prirodi ne mogu podmiriti potrebe pa se zbog
toga, naroito u posljednje vrijeme, biljka sve vie sadi na oraninim povrinama.

Slika 15:Odoljen, karakteristike i stanite.

2.1.8.2. Gajenje

Odoljen dobro podnosi niske temperature, ali je na ostale klimatske uslove dosta
osjetljiv. Trai dosta padavina godinje i kvalitetniji je to se uzgaja na veim nadmorskim
visinama. Zemljite u doba vaenja korijena ne smije biti zbijeno i tvrdo, jer tada veliki dio
korijena ne moe da se izvadi, to znatno umanjuje prinos. U sluaju kada je zemljite suvie
raskvaeno, estice zemlje se prilijepe za korijen, pa ih je skoro nemogue oprati.

Odoljen obavezno treba gajiti u plodoredu. Iako je viegodinja biljka, na istom zemljitu gaji
se samo godinu dana i to iza ubrenih kultura kao to su graak, itarice ili druge okopavine
koje se rano vade. Ne smije se gajiti iza kultura za iji su razvoj i uzgoj koriteni herbicidi.
Zemljite se ore na dubini od 20 do 30 cm. Sadi se rasaivanjem iz hladnih lijeha, koje moraju
biti dobro pripremljene i naubrene. U lijehe se sadi krajem jula (od 25. do 30.) i to
razbacivanjem sjemena. Mora se redovno zalivati da bi sjeme to bre niklo i kada biljke
dobiju 12 listia lijehe se okopavaju. Na parcelu za gajenje sadi se krajem oktobra ili
poetkom novembra na rastojanju 6070 cm red od reda i 2530 cm izmeu biljaka u redu,
dok u planinskom podruju razmaci mogu biti i neto manji. Rasaivanje se obavlja na dubinu
od 6 do 8 cm, pri emu se zemljite obavezno pritisne ili pogazi da bi se to bolje priljubilo uz
korijen, jer se tako znatno poveava postotak primljenih biljaka. Okopavanje i plijevljenje se
obavlja prema potrebi. Okopavanje ne treba vriti u julu i avgustu, jer se lako moe ozlijediti
korijen. Zasad se treba prihraniti odmah poslije nicanja sa 100kg/ha azotnog ubriva.

21
 2.1.8.3. Berba, prinosi i pakovanje

Korijen se vadi krajem oktobra ili poetkom novembra, runo ili vadilicom za
krompir. Izvaeno korijenje se otrese od zemlje, noem mu se odstrane svi zeleni dijelovi i
isjee se na 4 do 8 komada. Tako isjeen korijen potrebno je dobro i temeljno oprati
malzevima vode ili runo u protonoj vodi. Sui se na temperaturi od 40C, jer se pri viim
temperaturama gube eterina ulja.

Prinosi se kreu u intervalu od 15003000 kg/ha suvog korijena.

Odoljen se pakuje u papirnu natron, PVC ( slika 16), drvenu i staklenu ambalau.

Slika 16: Pakovanje odoljena u plastinoj vreici.

2.1.9. Kantarion, gospina trava ( Hypericum perforatum

)

2.1.9.1. Karakteristike i stanite

Kantarion je viegodinja zeljasta biljka, visoka od 50 do 100 cm. Ima vrlo vrstu,
uglastu, razgranatu stabljiku, uspravnu, sa naspramnim granama. Listovi su sjedei, protkani
mnotvom providnih takica. To su lijezde napunjene eterinim uljem tako da list izgleda
fino izbuen. Cvjetovi su smjeteni na vrhu stabljike, a ute su boje. uti cvjetovi od pet latica
s donje strane imaju crne take. Imaju mnogo pranika i jednu plodnicu. Kantarion raste po

22
suvim breuljcima, na osunanim livadama, pustom i neobraenom zemljitu, krevinama i
rubovima uma ( slika 17).

Slika 17: Graa kantariona.

2.1.9.2. Gajenje

Kantarion je viegodinja biljka i ne uvodi se u klasini plodored, ali je neophodno

paziti nakon kojih kultura se sadi. Najbolji su predusjevi vrste koje ostavljaju zemljite bez
korova. Znaajnija pojava korova u prvoj godini moe predstavljati smetnju za uspjeno
zasnivanje zasada. Kantarion ostaje na istoj parceli vie godina, tako da obradu zemljita treba
obaviti to dublje, oranje je na dubini 3040 cm, a zatim tanjiranje i fina priprema zemljita.
Zemljite treba da bude pripremljeno za jesenju sadnju. Najbolje podnosi stajnjak koji se
stavlja pri pripremi zemljita u koliini od 30 do 50 t/ha, a mineralna ubriva se stavljaju
neposredno pred sadnju. Gaji se na skoro svim tipovima zemljita osim na vlanim i
movarnim. Ima velike zahtjeve za toplotom, pa zbog toga treba ga gajiti na osunanim i
prozranim parcelama.

Nema nikakvih posebnih zahtjeva i moe da se kultivie na istom zemljitu vie godina.
Najvei problem mu predstavljaju korovi, naroito u prvoj godini gajenja. U prvoj godini
gajenja treba obezbjediti to dublji i rastersitiji sloj zemljita, kako bi se mlade biljke to bre
razvijale i to bolje ukorijenile. Povoljno reaguje na sve vrste ubriva. Moe se primjenjivati i
stajnjak u uobiajenim koliinama. Obino se sije u rasadniku u hladnim lejama i to u toku
jula, ne pokriva se, jer bolje klija na svijetlosti i blago se pritiska. Mlade se biljke plijeve u
toku ljeta, prihranjuju i zalivaju. Presauju se u jesen ili rano proljee i ve prve godine daje

23
zadovoljavajuu koliinu cvati. Za zasad jednog kvadratnog metra treba oko 0,5g sjemena,
pri emu se dobije 300400 sadnica. Za jedan hektar treba oko 60.000 sadnica. Presaivanje
se vri u redovima, na razmaku redova 5070cm te 3040cm izmeu biljaka. Moe se
obavljati i direktna sjetva, ali se ona ne preporuuje zbog obilja korova i tekog pljevljenja.
Mlade biljke kantariona se razvijaju dosta sporo tako da ih korov moe skoro unititi.
Pljevljenje se mora vriti po nekoliko puta u toku prve godine, a kasnije, kad biljke stasaju,
sve rjee.

2.1.9.3. Berba, prinos i pakovanje

Branje kantariona se obavlja u dva navrata i to koenjem, a stari ostaci stabljika se

odstranjuju. To treba initi nakon svakog koenja kako bi se novi nadzemni izdanci mogli
normalno razvijati. Poslije prvog koenja obavezno je navodnjavanje, koje pomae brem
razvoju mladih stabljika. Biljke za prvo koenje sazrijevaju jo u julu, a za drugo u avgustu i
to za 3550 dana. Na viim terenima, iznad 800 m nadmorske visine, dobija se jedan otkos
godinje. Jako je bitno napomenuti da kantarion lako obolijeva od bolesti uvenua'', koja
negdje zna biti takvog intenziteta da potpuno ugrozi gajenje. Manje koliine kantariona se
mogu suiti prirodnim putem na tamnom i promajnom mjestu u sloju koji ne smije biti deblji
od 10cm. Suenje u suarama se obavlja na temperaturi 50C. Osuene biljke moraju sauvati
prirodnu boju i karakteristian miris. Od 4 do 5kg svjeih biljaka dobije se 1kg suve mase.

Prve godine gajenja, moe se dobiti do 2000kg/ha suvog kantariona. U drugoj godini prinos je
od 4000 do 5000kg/ha suvog kantariona. Od 4kg sirove herbe dobije se 1kg suvog kantariona.

Sakupljaju se list, cvijet, pupovi, sjeme. Sabiraju se gornji vrhovi biljke u duini 1520 cm, te
se mogu vezati u snopievezice i suiti u hladu. Osuenu biljku rukama izmrviti i pohraniti
u hermetiki zatvorenu ambalau od vieslojnog papira, kartona, drvene kutije obloene
kuhinjskim papirom, te limene i satklene posude. Od pupoljaka kantariona dobija se ulje koje
se pakuje u staklene posude ( slika 18).

24
 Slika 18: Kantarionovo ulje.

2.1.10. Smilje ( Helichrysum italicum )

2.1.10.1. Karakteristike i stanite

Smilju najvie odgovaraju topla i lako propustljiva zemljita. Uspijeva na plodnim,

dubokim zemljitima sa dovoljnim koliinama krenjaka. Teka, vlana, hladna
i kisela zemljita ne odgovaraju smilju. To je biljka suhog i toplog
podneblja. Uspijeva na terenima sa malo vlage i otrim zimama ( slika 19). Nedostatak
svjetla i toplote se negativno odraava na kvalitet smilja.

Slika 19: Smilje.

25
 2.1.10.2. Gajenje

Smilje se kao viegodinja vrsta ne gaji u plodoredu. Na istoj parceli ostaje pet do
osam godina. Najbolje je zasad smilja podignuti nakon kultura koje ostavljaju zemljite
slobodno od korova. Zemljite za podizanje zasada smilja treba uzorati krajem ljeta ili
najkasnije poetkom jeseni, na dubinu ne manju od 30 cm. Ako se sadi u jesen, zemljite se
priprema za sadnju odmah nakon oranja. Ako se sadi u proljee, uzorana parcela se ostavlja
da smrzne u toku zime. Nakon toga se pristupa povrinskoj obradi da bi se dobilo to finije i
rahlije zemljite. Poto se radi o viegodinjoj vrsti, ubrenju treba posvetiti panju. Prilikom
osnovne obrade u zemljite se unosi NPK ubrivo u koliinama koje se odreuju na osnovu
hemijske analize zemljita.

Smilje se razmnoava sjemenom preko proizvodnje rasada. Na manjim parcelama mogue je

razmnoavati smilje i dijeljenjem starih busenova, ali ovaj nain se ne moe primijeniti na
veim povrinama. Rasad se proizvodi u hladnim lejama u toku ljeta. Zemljite za leje se
prvo treba dobro poubriti prosijanim pregorjelim stajnjakom, kompostom ili glistenjakom.
Sa ubrenjem se u zemljite ne smije unijeti sjeme korovskih biljaka. Hladna leja treba
maksimalno da se usitni i poravna, na kraju povalja runim valjkom. Sjetva se obavlja runo,
pazei da se sjeme rasporedi ravnomjerno po povrini zemljita. Nakon sjetve leje se
zasjenjuju da bi sjeme bilo zatieno od direktnog uticaja sunevih zraka, a zemljite od
prekomjernog isuivanja. Za ovu namjenu, mogu se koristiti trska ili slama. Sjeme treba da
bude posijano do kraja juna ili najkasnije u prvoj dekadi jula. Za 1m potrebno je oko 0,5 g
sjemena da bi se dobilo 300400 sadnica smilja. Za sadnju 1 ha smilja treba od 120 do 150 m
leja, odnosno 4060 g sjemena. Leje treba redovno zalijevati tako da povrina zemljita
nikako ne ostane suva. Sjeme smilja nie za 1015 dana. Nakon nicanja zasjena se uklanja da
bi klijanci dobili to vie svjetlosti. Zalijevanje se nastavlja i nakon uklanjanja zasjene, a leja
se plijevljenjem odrava istom od korova. Rasad smilja se presauje na stalno mjesto u
oktobru ili eventualno u proljee u toku marta. Sadi se u redove sa meurednim rastojanjem
od 5070 cm, dok je u redu rastojanje izmeu biljaka 3040 cm. Sadnja se obavlja runo na
manjim povrinama, a na veim pomou sadilica. Okopavanje i kultivisanje se radi vie puta
u toku godine, u zavisnosti od koliine korova. Naroito je vano zasad tititi od korova i
pokorice u toku prve godine gajenja kada su mlade biljke smilja jo njene i sporo se
razvijaju. Unitavanje korova u rednom prostoru se obavlja runo. Smilje nema izraenu
potrebu za hranjivima, tako da se prihranjuje najee jednom u toku vegetacije i to sa 100
200 kg/ha KANa. Prihranjuje se u aprilu, prije cvjetanja koje poinje u maju.

2.1.10.3. Berba, prinos i pakovanje

Smilje se bere u momentu pune tehnoloke zrelosti, a to je faza kada je najvei broj
biljaka u punom cvjetanju. Bere se tako to se odsijecaju cvati iznad prvih listova, tj. na
duinu 1520 cm. Za proizvodnju osuenog cvijeta bere se kad je jedna treina cvjetova u
cvatu otvorena i to je momenat kada cvjetovi imaju najintenzivniju zlatnoutu boju. Nakon
26
berbe, cvjetovi se odnose na suenje. Cvjetovi smilja se sue na temperaturi od 4045 C.
Cvijet smilja se veoma lako sui, a za jedan kilogram suhog cvijeta potrebno je 3 kg svjeeg.
Za dobijanje eterinog ulja, sakupljena masa se prvo treba ostaviti da malo provene. Ulje se
dobija destilacijom pomou vodene pare.

Sa jednog hektara moe se dobiti od 3.500 do 4.000 kg suhih cvijetova smilja. Prinos ulja
varira od 810 kg/ha.

Cvijet smilja se najee pakuje u vieslojnu papirnu ili kartonsku ambalau, dok se ulje
iskljuivo pakuje u staklene flaice ili teglice.

2.2. Upustvo o suenju ljekovitog bilja

Uz uzgoj ljekovitog i aromatinoga bilja usko se vee i njegovo suenje. Taj postupak
je reguliran Pravilnikom o oznaavanju hrane i hrane za ivotinje u ekolokoj proizvodnji
(NN 25/11.). Pravilno suenje ljekovitog i aromatinoga bilja katkad je tee nego li njegova
proizvodnja. Radi postizanja kvalitetnih proizvoda i ouvanja esencijalnih svojstava suenog
ljekovitog i aromatinoga bilja, vrlo je vano nakon branja bilje to prije staviti na suenje.
Temperatura suenja toga bilja ovisi o sadraju i sastavu eterinog ulja. Zaini koji sadre
eterino ulje sue se na temperaturi nioj od 40 C. Ljekovito i zainsko bilje s glikozidima,
alkaloidima i bilje sa sluzima sue se na temperaturi vioj od 40 C. Aromatine i ljekovite
biljke koje pri suenju utjeu jedna na drugu ne smiju se istovremeno suiti u istim
suionicama.

Slika 20: Razliiti naini suenja ljekovitog bilja

2.3. Standardi i certifikati

Standardi i/ili certifikacije kojima bi firme u BiH trebale da se prilagode su sljedei:

Mikrobioloko i hemijsko testiranje i analize,

Zahtjevi organske certifikacije (IMO, KRAV, OK ( slika 21), NOP, BIOSUISSE,
ECO-CERT, Fair Wild, itd.) i
HACCP, ISO, HALAL, Global Gap standardi.

27
 Slika 21: primjer certifikata Organske kontrole ( OK).

Svrha certifikacijske eme je dvojaka; s jedne strane to je potvrda da poizvod udovoljava

odreenim standardima, a s druge strane omoguava proizvoau da bude adekvatno
plaen za takav proizvod. Zahtjevi se postavljaju od strane kupaca, tr ita (uglavnom za
izvoz) ili su zakonski regulisani. Skoro 80% proizvodnih organizacija sa kojima je
obavljen razgovor posjeduju organski certifikat za svoje proizvode. U proteklom periodu
firme nisu imale znaajnih problema u ispunjavanju uvjeta standarda za certificiranje.
Meutim, veina proizvodnih organizacija sa kojima je obavljen razgovor napominje da
je ove godine te e dobiti certifikate zbog visokih trokova, koji su esto viestruko
uveani, pa je u tom pogledu neophodno dodatno finansiranje8 . Takoer je va no
napraviti odreene analize kako bi se obezbijedila kontrola kvaliteta proizvoda. S
obzirom da u BiH ne postoji ovlatena i specijalizovana institucija za kontrolu kvaliteta,
firme koriste usluge/savjete koje pru aju postojee institucije/organizacije kao to su:
poljoprivredni zavodi, strune slu be, meunarodne organizacije, NVO, certifikacijska
tijela, koriste iskustva ostalih firmi koje su prole ove procedure te savjete iz literature.

2.4. Koritenje znaka ekoproizvod

Postupak dobivanja potvrdnice preduvjet je za koritenje znaka ekoproizvod. Prema

Pravilniku o oznaavanju hrane i hrane za ivotinje u ekolokoj proizvodnji (NN 25/11.)
ekoloki poljoprivredni proizvoa nakon dobivanja potvrdnice stjee uvjete i pravo na
upotrebu znaka ekoproizvod za jednu proizvodnu godinu. Nanoenjem znaka
"ekoproizvod" jami se da je proizvod bio struno nadziran i da je potvren na propisan nain

28
te da je za njega izdana potvrdnica o sukladnosti s temeljnim zahtjevima za ekoloku
proizvodnju.

Znak "ekoproizvod" nanosi se na prednju naljepnicu ili neposredno iznad prednje naljepnice
proizvoda tako da je vidljiv, itljiv i neizbrisiv, a nanosi se utiskivanjem, otiskivanjem bojom
koja se ne moe izbrisati, naljepnicom ili privjesnicom ( slika 22). Ako proizvoa koristi i
privjesnicu, znak se mora nanijeti na nju. Znak ekoproizvod okruglog je oblika, zelene boje,
otisnut na bijeloj podlozi. Veliina znaka na proizvodima varira ovisno o veliini ekolokih
proizvoda. Ekoznak se moe koristiti u crno bijeloj varijanti samo u sluaju kada uporaba
znaka u boji nije praktino izvediva. Ako je boja pozadine na ambalai ili deklaraciji tamna,
znakovi se mogu uporabiti u negativu koristei boju pozadine na ambalai ili deklaraciji. Ako
se koristi znak u boji na obojenoj pozadini, zbog ega je teko vidljiv, moe se koristiti
vanjska linija razgranienja oko znaka, kako bi se poboljao kontrast s bojama pozadine.
Vano je promovirati ekoznak da bi bio prepoznatljiv irem krugu potroaa.

Slika 22: Znak ekoproizvoda.

2.5. Eterina ulja

Eterina, esencijalna, etarska ulja ili esencije visoko su koncentrovane smese velikog
broja razliitih organskih spojeva dobijenih iz odreenih delova biljaka. Najee su to
ugljovodonici, terpeni, benzenski derivati, alkoholi, aldehidi, esteri ali i mnogi drugi koji
pojedino ulje ine specifinim. Neka ulja mogu sadrati i do 250 razliitih vrsta spojeva (npr.
eterino ulje eukaliptusa).

29
Eterina ulja su lako isparljive tecnosti, veinom bezbojne, ukaste ili tamnosmee, neke
mogu imati vrlo karakteristine boje poput nemake kamilice ije ulje je plave boje.
Konzistencija veine eterinih ulja slina je vodi ili alkoholu, ali neke mogu biti ljepljive i
viskozne dok je recimo eterino ulje rue gotovo kruto na sobnoj temperaturi. Iako su nazvana
uljima, nijedno eterino ulje ne sadri masti ni ulja.

Ime esencijalna i eterina ulja nazivi su temeljeni na srednjovjekovnom alhemijskom

shvatanju njihovog dobijanja destilacije kao postupka razdvajanja eterinog i esencijalnog
od vrstog i neesencijalnog uz pomo vatre. Ovaj alhemijski proces izdvajanja ivotne
snage, sri i biti same biljke odraava se i u teoriji velikog i poznatog vajcarskog lekara
Theophrastusa Bombastusa Paracelzusa von Hohenheima (1493-1541). On je smatrao da je
posljednji mogui i najsublimiraniji ekstrakt, tzv. Quinta essentia (kvintesencija), ono to
predstavlja delotvorni deo svakog leka i da je to cilj bilo kakve pripreme leka. Ta osnova
sastojka u najkoncentrisanijem obliku povezivana je s eterom, petim elementom, duhovnim
komponentom sastojaka. Pridev eterina kojim ih mi dajemo u svom jeziku pripisuje ovim
zanosnim tecnostima misticne osobine.

Eterina ulja se dobijaju iskljuivo iz biljaka koje ih stvaraju u specijalizovanim tkivima. Iako
veina tih spojeva od kojih su sainjena eterina ulja ne ucestvuje direktno u primarnom
metabolizmu biljke ustanovljeno je da su eterina ulja kao sekundarni metaboliti itekako
vani za opstanak biljke. Biljke ih koriste za sledee namjene: privlaenje insekata koji
pomau u opraivanju, zatita od mikroorganizama i bolesti, odbijanje grabljivaca, a najnovija
istraivanja ispituju njihovu vanost u meusobnoj komunikaciji izmeu samih biljaka.

Ex oriente lux sa istoka svetlo- simboliki ova stara izreka govori o Istoku kao kolevki
civilizacije. Na Istoku je zapoela i istorija eterinih ulja. Proces destilacije zaet je u starim
civilizacijama Orijenta: Egipta, Indije i Persije, ipak, kao to je to sluaj u mnogim
podrujima,tek je na Zapadu taj proces doiveo svoj potpuni razvoj. Podaci o metodama i
ciljevima tih prvih postupaka su zamagljeni i neodreeni. Iako su se u Antici koristile brojne
mirisne pomasti dobivene uranjanjem mirisnih delova biljaka u ulja i masti, sve do srednjeg
veka umee destilacije bilo je koriceno iskljuivo za pripremu hidrolata (vodica) gde se je
razdvajanje etericnog ulja na povrini vjerovatno pre smatralo neeljenim nusproduktom nego
neim novim i upotrebljivim. Prvi autentini opis destilacije pravih eterinih ulja pripisuje se
katalonskom lekaru, Arnaldu de Villanova (1235-1311). Proces je nakon toga usavren u
Grasseu, dananjem sreditu industrije parfema na jugu Francuske, Ipak, tek je u drugoj
polovini 16 veka proizvodnja i upotreba eterinih ulja postala rairena.

Danas poznajemo nekoliko naina dobijanja eterinih ulja:

Destilacija najei oblik dobijanja eterinih ulja. Naelo metode se sastoji u tome
da vodena para prolaskom kroz biljni materijal izvlai i prenosi komponente eterinih
ulja. Smesa se zatim hladi i kao rezultat dobijamo aromatinu vodicu (hidrolat) na
ijoj povrini se skuplja eterino ulje ( slika 23).

30
 Slika 23 : Destilacija eterinih ulja.

Hladno presovanje koristi se najee za dobijanje eterinih ulja iz kore citrusnog

voa.
Enfleurage metoda ekstrakcije ulja esto se koristila u industriji parfema kako bi
se izolovala eterina ulja i mirisi rue i jasmina. Princip je da se biljni materijal uroni u
biljnu ili ivotinjsku mast i ostavi da stoji. Mirisne supstance izdvajaju se zatim iz
masti pomou odreenih rastvaraca.
Ekstrakcija pomou hladnih rastvaraca eterina ulja se ovom metodom ekstrakuju
pomou organskih rastvaraca

Ekstrakcija pomou tecnog ugljen dioksida CO2- u ovoj metodi umesto vodene pare koristi se
ugljen dioksid pod visokim pritiskom kako bi se izvukla eterina ulja.

Fitoniki proces najnovija metoda ekstrakcije eterinih ulja upotrebom posebnih

novih rastvaraca koji se nazivaju fitosoli

Metoda i tehnologija dobijanja ulja zavisi naravno o vrsti ulja ali i namjeni za koju se to ulje
koristi. Sastav i kvalitet ulja moe varirati u zavisnosti od podneblja i tla na kojem je rasla
biljka kao i o genetikom materijalu varijeteta biljke.

U dananje vreme prisutna su na tritu i sinteticka, vestacka eterina ulja sastavljena

meanjem sinteticki dobijenih komponenti. Ipak, miris i delovanje prirodnog eterinog ulja
nije mogue u potpunosti reprodukovati. Naime, mnoge supstance koje doprinose celovitom
uinku i mirisu prirodnih eterinih ulja su prisutne u tragovima i nije ih mogue detektovati
nikakvim analitikim metodama. Takoe, sintetskim putem nije mogue dobiti potpuno istu
hemikaliju bez malog postotka neeljenih primesa koje prirodno eterino ulje nema, a koje
onda iz istih razloga itekako utiu na miris i uinke.

31
 2.5.1. Podjela eterinih ulja

Da bismo se lake snali u tom bogatom svetu eterinih ulja, moemo ih podeliti u
grupe, to ce nam olakati razumevanje njihovog delovanja i osobina. To je podela na tzv.
gornju, srednju i donju grupu eterinih ulja.

Gornja grupa sadri ulja agruma (citrusna ulja) te eukaliptus. To su ulja visoke frekvencije,
reskog mirisa, vrlo isparljiva, koja prepoznajemo po tome to se miris osea odmah po
otvaranju boice. Izuzetno su antiseptika i najizrazitije delovanje pokazuju na podruju
glave: glavobolja, koncentracija, prehlade Tu pripadaju eterina ulja mandarine, limuna
( slika 24), pomorande, bergamota, eukaliptusa

Slika 24: Primjer eterinog ulja od limuna.

Srednja grupa su ulja srednje frekvencije, ijem mirisu treba neto vie vremena da stigne do
naih nozdrva. Umereno su isparljiva, to znaci da ce u mirisnoj lampi delovati neto due
nego ulja gornje grupe. Po svome delovanju posebno su namenjena srednjem delu tela: pluca,
eludac, probavni organi. Umiruju ili stimuliu probavu, smanjuju napetost u elucu, izuzetni
su antiseptici za plua i bronhije Toj grupi pripada veina mediteranskih eterinih ulja:
menta, ruzmarin, alfija, lavanda, melisa, ajevac, timijan ( slika 25). Ovde treba posebno
naglasiti sva cvetna ulja, kao pripadnike iste grupe, no sa posebnim antistresnim i psihiki
stabilizirajuim delovanjem. To su ulja rue, jasmina, nerolija, ylang-ylanga, geranijuma.

Slika 25 : Eterino ulje od lavande i ruzmarina.

32
Donja grupa eterinih ulja najsporije isparava, to znai da njihov miris najsporije prodire u
nozdrve, do naih mirisnih receptora. U meavinama eterinih ulja ili mirisnim meavinama
koristi se kao fiksativ to znai da usporava isparavanje drugih ulja iz viih grupa. Tu
pripadaju mirisi dobijeni iz drvea, kore, korena, bobica..
Najceci su predstavnici: bor, jela, kleka, empres, kedar, cimet, biber, klinic, djumbir,
pauli, sandal ( slika 26 ) Njihovo se delovanje ogleda u umanjenju problema u donjem
delu tela, npr. bolovi u ledjima i krstima, osetljiva beika i bubrezi, reproduktivni organi

Slika 26: Najei predstavnici od kojih se dobijaju eterina ulja iz donje grupe.

Ovu podelu treba imati na umu prilikom pripremanja mirisnih meavina. Meanje ulja iz
gornje grupe sa uljima iz donje grupe moe da uspori njihovo isparavanje. U mirisnoj
meavini treba uvek da postoji i mala koliina ulja iz srednje grupe jer ona povezuju ulja iz
druge dve grupe ( Iz pera Sae Radulovia, potvrenog strunjaka iz oblasti
fitoaromaterapije).

33
 3. ZAKLJUAK

Ljekovite, aromatine i zainske biljke su biljke koje svojim hemijskim sastavom utiu
na ljeenje pojedinih bolesti, poboljavaju ukus i miris jela i ljekova, a svojim eterinim
uljima esto ulaze u sastav proizvoda kozmetike industrije i parfimerija. Zauzimaju veoma
znaajno mjesto kako u ishrani tako i ljeenju. Svaki trei ljekoviti preparat koji se koristi u
savremenoj medicini je izdvojen iz biljne sirovine ili uz uee produkata biljnog porijekla.

Meutim, ljekovito bilje, osim svojim ljekovitim supstancama, djeluje blagotvorno na

duevno i emotivno stanje, a njegova primjena u obliku eterinih ulja, tinktura i ajeva rjeava
i mnoge tjelesne probleme. udesno i suptilno, moemo nazvati djelovanje bilja koja svojim
specifinim bojama i mirisom doprinosi psiholokom oporavku to je potvreno brojnim
znanstvenim istraivanjima.

Posljednjih godina kako se vraa tradicionalna ishrana i proizvodnja prirodnih lijekova tako
raste i interesovanje za ljekovito, aromatino i zainsko bilje. Konstantnim poveanjem
tranje ovih sirovina poveava se i potreba za razvoj uzgoja ljekovitog i zainskog bilja na
oraninim povrinama.

Domae tr ite ljekovitog i aromatinog bilja u BiH jo uvijek je u razvoju; potreba

educiranja svih uesnika u lancu vrijednosti i potroaa je jako izra ena. Tendencija je da se
sektor sve vie razvija, uprkos injenici da domae tr ite jo uvijek nije dovoljno sna no.
Pogodan je trenutak da se zapone sa popularizacijom ljekovitog i aromatinog bilja na
domaem tri tu; imajui u vidu trend popularnosti aromaterapije i wellness tretmana kako u
inostranstvu tako i u zemlji, naroito je potrebno intenzivirati promoviranje eterinih ulja u
malim pakovanjima. Finalni proizvodi koji se prodaju na domaem tr itu su uglavnom
monokomponentni ajevi, ajne mjeavine, kozmetika, tinkture, kapi, kapsule itd. ini se da
je proizvodnja monokomponentnih ajeva i ajnih mjeavina najprofitabilnija za pojedine5
firme koje se bave proizvodnjom ljekovitog i aromatinog bilja, i pored toga to je ovu vrstu
proizvoda, za sada, mogue prodati samo na domaem tr itu.

34
 4. LITERATURA

http://zelena-mreza.org/index.php/ljekobilje

http://zelena-mreza.org/dokumenti/vodic-za-uzgajanje-ljekovitog-i-aromaticnog-bilja.pdf

http://www.ras.hr/media/ljekovito_bilje.pdf

http://zelena-mreza.org/dokumenti/ljekovito-i-aromaticno-bilje-u-bih.pdf

http://www.savjetodavna.hr/adminmax/publikacije/KORACI_ZA_LJEKOVITO_I_AROMAT
ICNO_BILJE.pdf

35