Osmanlı Mizah Basınında Batılılaşma Ve Siyaset (1870-1877) - Hamdi Özdiş PDF

LBRA KTAP: 25,
KLTR NCELEMELER: 7
Libra Kitaplk ve Yaynclk
Sayfa Dzeni
Vira Reklam
Editr
erif Eskin
Kapak Fotoraf
Diyojen, 74, 23 Terinisani 1287
Kapak
Utku Lomlu
Dizin
Hamdizdi
l.Bask
500 adet, Haziran 2010
978-605-4326-17-4
Bask ve Cilt
Sena Ofset Ambalaj Matbaaclk San. ve Tic.Ltd.ti.
Litros Yolu, 2. Matbaaclar Sitesi 4 NE 20
Topkap - stanbul
Tel: (0212) 613 38 46
Sertifika No.: 12064
Ebekz Sok. Gnaydn .Apt. No. 9/2,

Libra Kitaplk ve YayncJ...-tc:ttd. ti.
Osmanbey, stanbul
Sertifika No. 15705 ,
Tel: 212-232 99 04/05
Fax: 212-231 11 29
E-posta: info@librakitap.com.tr
www.Iibrakitap.com.tr
Her hakk mahfuzdur. Bu kitabn hibir blm, met!Jbsm, belgeler ve fotoraflar, yazarn yazl izni
olmakszn mekanik ya da elektronik veya.ba.lqjerl'!angi bir yntemle, hibir ekil ve biimde iktibas
edilemez; yeniden sat amacyla fotokopi de dahil olmak zere hibir sistemle oaltlamaz. Dergi,
gazete veya radyo-TV'lerce yaplacak alntlar, kaynak gsterilmesi artyla bu hkmn dndadr.
OSMANLI MZAH BASININDA
BATILILAMA VE SYASET (1870-1877)
DiYOJEN VE AYLAK ,ERiNDE BiR ARATIRMA
HAMD ZD
HAMD zoi.
Ankara' da dodu. 1990'da Hacettepe niversitesi Tarih Blm'ne girdi.
1993'te bir dnemliine 'misafir' renci olarak Viyana niversitesi'nde
bulundu. Viyana niversitesi'ne olan 'tutkusu' yznden biraz gecik
meli olarak Hacettepe niversitesi Tarih Blm'nde nce 2004'te Os
manl mizah basn zerine yksek lisans tezini ve akabinde 2008'de
"Tarada ktidar Mcadelesi: il. Abdlhamid Dnemi'nde Trabzon
Vilayeti'nde Eraf, Siyaset ve Devlet (1876-1909)" balkl tezini ta
mamlayarak doktora derecesini ald. Bir dnem Kbrs Lefke Avrupa
niversitesi'nde Osmanl Tarihi, Metodoloji ve nklap Tarihi gibi ders
leri verdi. Kbrs'n 'havasna' alamadndan ok sevdii rencile
rinden ayrlmak zorunda kald. 2008 ylnda Ankara niversitesi Trk
nklap Tarihi Enstits'nde yar zamanl retim Grevlisi olarak
balad grevini halen ayn sfatla Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi
derslerini vererek srdrmektedir.
. NDEKLER
NSZ................................................................................................................................................ 9
GiRi ................................................................................................................................................... 17
Birinci Blm: MiZAHIN TARiHSEL SERVENL..................................... 21
kinci Blm: BATILILAMA: I SLAHATLARLA BALAYAN

ZORUNLU YOLCULUK ................................................................................................... 33
Tanzimat ve Osmanl Modernlemesi .............................................................. 35
Efkar- Umumiye .....................................:...................................................................... 45
Basn ve Sansr................................................................................................................... 56
nc Blm: DYOJENVE AYLAK................................................................. 78
:;1::A;-1;::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::!
s
Drdnc Blm: DYOJEN VE AYLAKTA

MZAH TEMAT G ........................................................................................................... 107
Mizah ve Siyaset ............................................................................................................. 109
Beinci Blm: MEDENYET: DEGiEN HAYATLAR,

"LLET-i FRENGi" ................... ............................................................................................ 141
Batllama ''Terakki-i Medeniyet" ve
Alafranga Hayat Tarz ................................................................................................. 143
Moda ve Kadn................................................................................................................. 157
Altnc Blm: "AGIR KONULAR": MEMLEKET

MESELELER VE MZAH ................................. ........................................................... 169
ark Meselesi.......................................................................................... .......................... 171
Kapitlasyonlar, Beyazadamn "Uygarlk hrac
Demiryollar, Ttn Rejisi.................................................................... ............. ... 186
D Borlanma, Sarraflar ve Borsa Hareketleri ........................................ 196
Ali Paa'nn Siyasi Vasiyetnamesi....................................................................... 203
SONU........................................................................................................................................ 221
KAYNAKA ............................................................................................................................. 227

EKLER .............................................................................................................................................239
EK-1: rade Dahiliye: 61399 aylak ve Hayal mizah
gazetelerinin isimlerinin tahviline dair belge ............................................ 241
EK-2: Teodor Kasab'n Napoli'de olup olmadna dair
Roma Sefarethanesinden Hariciyeye gnderilen belge......................243
EK-3: Ebzziya'nn Teodor Kasab'n stanbul'a avdeti
ile ilgili olarak 11. Abdlhamit'e yazd mektubun sureti. ................244
EK-4: "Hariciye Nezaretine Roma'dan gelen Teodor Kasab ile
Ali ejkati'ninfiziki tariflerinin yapld belge".......................................245
EK-4: "Birisi Mtaassb ki Zat Beyninde" ..................................................246
EK- 5: Diyojen'de yaymlanan ve Viyana'daki sergiye
gnderilecek olan eyann listesi ..........................................., ..............................249
EK-6: Paris'te 1878 Senesinde Alacak Sergiye aylak
Tarafndan Gnderilecek Eya Listesi .............................................................252
EK-7: aylak'ta yaymlanan "Ahlak- Cedide" balkl yaz...........253
EK-8: Diyojen'in kapak sayfas ............................................................................254
EK-9: aylak'n kapak sayfas .............................................................................255
DZN..............................................................................................................................................257
nsani hassasiyetini
yitirmeyen akademyann
saduyulu emekilerine...
N SZ
Osmanl tarihinin btn dnemleri gibi 19. yzyl Osmanl ta

rihi de ok ynl aratrmalara konu olmaya devam etmektedir.
Bu alanlardan birisi de Osmanl mizahdr. Osmanl mizah, konu
olarak henz tketilmi deildir. Aksine konu, sunduu zengin
malzemeyle aratrmaya ak bakir bir alan grnmndedir. Bu
alma, bu zengin malzemeden yararlanmak amacyla bundan
be yl kadar nce bir yksek lisans tezi olarak hazrlanmt. Ge
en bu sre zarfnda Osmanl mizah basn zerine yeniden odak
lanmak, eitli nedenlerden tr mmkn olamam ve alma
ertelenmiti. 1 imdi alma, kimi yanlaryla gzden geirilerek ya
yma hazrland . Bu yanyla kimi ilavelerle birlikte baz ksmlarn
karlmas da kanlmaz olmutur.2 Elbette bu alanla ilgili (mizah
tarihi) yeni almalar da gzden geirilmitir. 3 Ancak bir tespit
Libra Yaynclk'n sahibi Sayn Rfat Bali'nin giriimi olmasayd alma, hala
'tozlu' raflarda duruyor olacakt. Kendilerine teekkr ederim.
2 Bu anlamda almann, yksek lisans tezinden baz yanlaryla farkllat, kar
latrma yapan okuyucunun gznden kamayacaktr.
3 Yeni yaynlara rnek olarak u almalara baklabilir: Tobias Heinzelmann, Os
manl Karikatrnde Balkan Sorunu 1908-1914, eviren Trkis Noyan, Kitabevi
Yaynlar, stanbul, 2004; Orhan Kololu. Trkiye Karikatr Tarihi, Bileim Ya
ynclk, stanbul, 2005; Necmettin Alkan, Avrupa Karikatrnde il. Abdlha
mid ve Osmanl maj. Selis Yaynlar, stanbul, 2006. Cumhuriyet dnemi mizah
ve karikatr zerine de son dnemde yaplm nitelikli ve zengin almalar
bulunmaktadr. Levent Cantek'in yksek lisans tezi ve almalar, bu anlamda
anlmaya deerdir. Bkz: Levent Cantek, Bir Alt Kltr Alan Olarak Mizah Med
yas: Markopaa rnei, Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yksek Li
sans Tezi, Ankara, 1999. Cantek'in bu almas kitap olarak yaymlanmtr. Bkz:
1 O I Osmanl Mizah Basnnda Batllama ve Siyaset
olarak belirtmek gerekir ki hem 1870-1877 gei dnemi hem de

il. Merutiyet mizah basn zerine hala kapsaml bir alma ya
plmamtr.4
Bu alanda yaplan almalar, literatre son derece nemli
katklar salarken ayn zamanda konunun eksik kalan, zerinde
allmayan yanlarn da aa karmaktadr. Tanzimat dnemi
mizah dergileri zerine yaplan yksek lisans ve doktora alma
lar gzden geirildiinde bu almalarn, Osmanlca tabiriyle
"iktibas"tan teye gitmedikleri fark edilecektir. Oysa bu alma
lar iin harcanan zaman ve emek hi de az deildir.
Levent Cantek, Markopaa: Bir Mizah ve Muhalefet Efsanesi, letiim Yaynlar,

stanbul, 2000. Ayn yazarn Osmanl mzahna dnk bir dier almas da kay
da deerdir. Bkz: Levent Cantek, "k Srecinde Osmanl Mizahnn Kritii",
Gldiken, S. 24, 2001, s. 14-22. Yakn zamanda kan ve Cumhuriyet dnemi ve
zelde Demokrat Parti dnemi zerine yaplan son almalardan biri de zel
likle zengin karikatrleriyle ve ieriiyle anlmaldr. Bkz: Yasin Kay, Demokrat
Parti Dneminde Siyasi Karikatr, Libra Kitaplk ve Yaynclk, stanbul. 2009.
Anlan bu almalar dnda elbette bu dneme ilikin baka almalar da vardr
ancak bunlar, konu ve ele alnan dnem itibariyle bizim almamzdan farklla
t iin daha detayl bir deerlendirmeye gidilmeyecektir.
4 Grlebildii kadaryla 1908 mizah basnna dair en kapsaml eser, bu almann
da yararland Palmira Brummett'e aittir. Bkz: Palmira Brummett, kinci Meru
tiyet Basnnda mge ve Emperyalizm, ev. Ayen Anadol, letiimYaynlar, stan
bul, 2003. Bundan baka bir derleme olarak anlmas gereken alma da Dou'da
Mizah'tr. Bkz: !rene Fenoglio-Franois Georgeon, (hazrlayanlar) Dou'da Mi
zah, ev. Ali Berktay, YKY, stanbul, 2000. Genel olarak belirtmek gerekirse Os
manl mizah basn ve karikatr zerine yaplm en kapsaml almalardan
biri, phesiz Turgut eviker'in almasdr. Ancak eviker'in almas, daha
ok Osmanl ve CumhU9iyet dnemi mizah basnnn ve karikatrnn olduka
zet bir ekilde tantlmasdr. Zaten kapsam olarak dnldnde bu dnemi
btn ynleriyle ele almak ve derinlemesine incelemek, bir kiinin almasnn
snrlarn aacandan kollektifbir almay zorunlu klar. Turgut eviker, Geli
im Srecinde Trk Karikatr, Adam Yaynlar, stanbul, 1986.
nsz l 11
Tespit edilebilen ve ulalabilen5 yksek lisans6 ve doktora7

almalarndan bazlar incelendiinde bu almalarda dneme
dair pek ok nemli noktann, dnemin zgl koullar balamn
da tarihsel, sosyo-kltrel, sosyo-politik ve benzeri zmlemele
rinin/kritiklerinin yaplmad ve almalarn, bu yanlaryla hem
ierik asndan hem de yntem asndan olduka yetersiz kaldk
lar sylenebilir. Bu yanyla mizahn renkli ve elenceli olabilecek
slup ve ieriinin bu almalarda kaybolduu ifade edilebilir.
1870'te ortaya kt kabul edilen mizah basn zerine eitli
almalar yaplm olmakla birlikte bu dnemin mizah gazetele
rinde yukarda bahsedilen noktalarn dnda zellikle Batllama
konusunun ve yaanan alafranga-alaturka ikileminin ok ynl ir
delendii tespit edilememitir. Ayrca bu dnem mizah gazeteleri
zerine yaplm monografik8 almalar da mevcut deildir.
5 Keza artk yaplan yksek lisans ve doktora almalarna ulamak neredeyse
imkanszdr. YK'n web sitesinden, yaplan almalarn ancak knyelerine
ulalabilmektedir. Daha nce YK'te aratrmaclara sunulan tezleri inceleme
hizmeti de artk verilmemektedir. Bu da aratrmaclar bir hayli snrlayan bir
problem olarak karmza kmakta ve bu snrlamann da tesinde bir dizi soru
nu da beraberinde getirmektedir. rnein il. Merutiyet dneminde kan Diken
mizah gazetesi zerine 2005'te yaplan son almalardan birine ulamak mm
kn olamam ve bu nedenle de alma hakknda fikir beyan edilememitir.
6 Tanzimat dnemi mizah gazeteleri zerine yaplan yksek lisans tezlerine rnek
olarak u tezler zikredilebilir: Belkiz Yaman, 1869-1876 Yllar Arasnda Yayn
lanan Mizah Gazetelerinde Tiyatro, stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Ensti
ts, 1994; smail Gndodu, Sultan Abdlaziz Devrinde Mizah Basn Yoluyla
Muhalefet, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Sakarya niversitesi Sosyal Bi
limler Enstits, 1999; Nezihe demen, 1869-1876 Yllar Arasnda Yaynlanan
Mizah Gazetelerinde stanbul Hayat, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, stan
bul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 1994; kran Ouz, Tanzimat Dne
minde Mizah ve Diyojen Gazetesi, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Balkesir
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 1998.
7 Tanzimat dnemi mizah gazeteleri zerine yaplm bir doktora tezi tespit edile
bilmitir. Bkz: kbal zbent, lk Trke Mizah Gazetelerinde Alafranga Tipler ve
Alafranga Hayat, Yaynlanmam Doktora Tezi, stanbul niversitesi Sosyal Bi
limler Enstits, 1987.
8 Bu dnemde km baz mizah dergileri zerine makaleler kaleme alnmsa
da monografi olarak adlandrlabilecek almalar yoktur. Bu anlamda kaleme
alnan ve popler tarih dergilerinde yaymlanan baz almalar zikredilebilir:
12 1 Osmanl Mizah Basnnda Batllama ve Siyaset
Osmanl mizah basn zerine mevcut literatrn nitelii ise

daha ok ansiklopedik bilgi ieren bir zellik arz etmektedir. 1870-
1877 dnemi Osmanl mizah gazetelerini ok ynl, derinleme
sine analiz eden, analitik deerlendirmeler ieren yazlar olduka
azdr. Mizah dergileri zerine kaleme alnan yazlar, ya ansiklopedi
maddeleri ya da ksa tantma yazlar niteliinde olup, bu tr ya
zlar ounluu oluturmaktadr. Bu anlamda da literatr tekrar
nn bir hayli fazla olduu belirtilmelidir. Ancak aznlkta da olsa
mizah basn zerine kaleme aldklar yazlaryla analitik yorum
gc asndan dierlerinden ayrlan aratrmaclarn varl se
vindiricidir.9
Elbette bu alma, yukarda belirtilen eksikliklerin ve eleti
rilerin tamamn giderme iddiasnda deildir. Yukarda belirtilen
noktalar, sadece bir tespit amac tamaktadr. Bu eksikliklerin,
yaplacak daha geni kapsaml almalarda giderilmesi umulur.
1870-1877 dnemi Osmanl mizah basn, bu almada ele
alnd biimiyle imdiye kadar yukarda anlan yazarlarn tematik
incelemeleri dnda analitik bir ekilde allmamtr. zellikle
mizah basnnn oluturduu dergi koleksiyonlarnn btnsel bir
taramas yaplarak ekillenmi bir alma henz mevcut deildir.
Franois Georgeon, "ehrin Aynas Osmanl Mizah Basn", Toplumsal Tarih, S.

49, Ocak 1998, s. 24-28; Kevork Pamukciyan, "Mizahi 'Hayal' Gazetesinin Ermeni
Harfli Trke Basks", Tarih ve Toplum, S. 42, s. 36-40, Haziran 1987; Erol ye
pazarc, "Trk Basnnn ilk Mizah Dergilerinden 'ngrakl Tatar", Mteferrika,
S.21,2002,s. 27-44
9 Bu balamda bata Orhan Kololu olmak zere Uygur Kocabaolu, Turgut evi
ker, Franois Georgeon gibi isimlerin almalar anlmaldr. Orhan Kololu'nun
daha nce zikredilen Trkiye Karikatr Tarihi'ne ilave olarak u almas da
sadece rnek olmak zere zikredilebilir: "Galata Borsas'nda Oyunlar", Tarih ve
Toplum, S. 142, 1995. Uygur Kocabaolu'nun Tarih ve Toplum, S. 46, 1987' de
kan "Hayal Perdesinden Gazete Sayfasna Karagz" balkl almas ve Turgut
eviker'in daha nce de anlan ciltlik Geliim Srecinde Trk Karikatr, adl
almas zikredilebilir. Franois Georgeon'un, "ehrin Aynas Osmanl Mizah
Basn" adl makalesi, burada tekrar hatrlatlmaldr. Bunlarn dnda Osmanl
mizah basn zerine toplu bir deerlendirme ieren nc yazlardan birini de
belirtmek gerekir. Bkz: M. Blent Varlk, "Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Mizah",
Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Ansiklopedisi, C. 1, 1985.
l
Onsz 13
Bu almada ele alnd gibi tek tek temalar ya da anlan dnemin

meseleleri zerinden yrtlen bir alma da yaplmamtr. Di
er bir deyile dneme damgasn vurmu Diyojen, aylak, Hayal,
ngrakl Tatar; Kahkaha gibi mizah gazetelerinin tamamnn ta
ranmas zerinden olgusal malzemeyle dorudan temas kurarak,
tarih literatrnde yer alan "ark meselesi'; "kapitlasyonlar'; "ilk
mebus seimleri'; "Kanun- Esasi'; "moda ve kadn'; "terakki-i me
deniyet (batllama)" gibi memleket meselelerine karikatristlerin
ve yazarlarn bakn merkeze alarak yaplan ilk almalardan bi
ridir. Yani dnemin siyasal, ekonomik, sosyal ve kltrel mesele
lerine karikatr ve mizahn penceresinden panaromik bir ekilde
bakmay deneyen ilk almadr. Dolaysyla bu noktalar, alma
nn zgnl olarak belirtilebilir. Bu anlamda almann nitelii
ya da baarsn, phesiz ki okuyucu takdir edecektir.
Bu almann be yl nceki temel k noktas, yazarn gele
cekteki aratrmalarn il. Abdlhamid dnemi zerine yapmay
hedeflemi olmasyla ilgiliydi. Bu nedenle, "mstebit" olduu be
lirtilen bir hkmdarn mizaha yaklam nasld sorusu, bu ere
vede nem kazanm ve alma, ilham kaynan buradan almt.
Gnmz mizah dergilerinin tarihe atf yaparak oluturduklar
esprilerin etkisi, bu alana olan ilgiyi arttrmtr. Ayrca mizahn
kavrayyla tarihin ana malzemesini oluturan siyasal ve sosyal
konularn glmece ustalarnca nasl ele alnd, sosyal tarih a
sndan nemlidir. nk mizahlar, gncel sorunlardan hareketle
adeta konular damtarak ilerler. Dolaysyla Tanzimat dnemini
bu trden bir kavrayla izlemek, tarih disiplini asndan iyi bir fr
sat olacaktr. Ayrca tarihilik, zellikle sosyal tarihilik asndan
mizah dergilerinin olduka nemli ve zengin bir kaynak zellii
tad vurgulanmaldr. 19. yzyln son eyreinde ortaya kan
mizah dergileri Osmanl toplumunu anlamada, analiz etmede son
derece nemli frsatlar sunar. Toplumda yaanan siyasal, sosyal,
kltrel ve ekonomik olaylar mizah dergilerinden eletirel bir ba
k asyla izlemek arpc ve elencelidir.
Bir baka noktaya da aklk kazandrmak gerekir. Karikatr ve
14 I Osmanl Mizah Basnnda Batllama ve Siyaset
mizah, ele aldklar konuyu kavraylar bakmndan tarihten farkl

bir yaklam tarzn gerektirmektedir. Mizahlarn olaylar algla
mas ve yorumlamas, farkl bir zihinsel sretir. Dolaysyla tarih
formasyonuna uzak olan bylesi bir alanda 'kl kuanma'nn zor
luklar ortadadr. Her eyden nce bir mizahnn imgeleminden,
alglay biiminden uzak olmak, bal bana bir eksiklik olacaktr.
alma sahibinin, bu eksikliin farknda olduu belirtilmelidir.
alma, temelde iki mizah dergisi (aylak ve Diyojen) ze
rinden yrtlmtr. Bu iki derginin seilmesinin nedenleri u
ekilde sralanabilir: Dergilerin hkmete muhalif izgide bulun
malar, ktklar dnemde bu dergilerin en yksek tiraja sahip
olmalar, Diyojen yazar kadrosunun Yeni Osmanllar hareketi
nin nemli isimlerini bnyesinde barndrmas, vb. lave olarak
aylak'n kadrosunda Tanzimat dneminin ilk karikatristinin
(Ali Fuad Bey) yer ald da belirtilmelidir.
Kaynaka hakknda da ksa bir not dmekte yarar var. Olabil
diince geni bir literatr taramas yaplm ve fakat sadece al
mada kullanlanlara yer verilmitir. nk daha nce de belirtildi
i gibi literatrdeki pek ok alma, tekrar niteliindedir. Bunun
dnda Ahmet Rasim ya da Hilmi Yceba, Aziz Nesin gibi mizah,
hiciv ya da karikatr zerine yazlar kaleme alan yazarlarn eserleri
grlm ancak bunlara, gerekmedike yer verilmemitir.
alma, be ana blmden ve eitli alt balklardan olumak
tadr. almann birinci blmnde mizahn tarihsel evreleri ve
geliim izgisi zerinde durulurken Osmanl mizahnn kaynaklar
ve mizah geleneinin kkeni ve geliimi ele alnmtr.
kinci blmde Osmanl'da Batllama hareketlerinin gelii
miyle birlikte bunun mizah basnna yansmas ve bu balamda
mizahn siyasal ve sosyal alanla ilikisi kurularak bu alanlardaki
etkisi irdelenmitir. Bu erevede efkar-, umumiyenin oluturul
masna dnk abalarla birlikte basn ve sansr konularna temas
edilmitir.
nc blm, zellikle iki derginin, Diyojen ve aylak'n ge-
mzJ 15
nel hatlaryla tantmna ayrlmtr. Bu anlamda derginin yazar

kadrosu ve ele alnan konularla birlikte Trke dnda hangi dil
lerde basld gibi noktalara aklk kazandrlmaya allmtr.
Blmn sonuna doru tiraj meselesine deinilirken gazetelerin
tirajlarna "ufack" da olsa bir aklk getirmek amacyla istatistik
sel bir tabloya da yer verilmitir.
Drdnc blmde mizah basnnn siyasetle ilikisi masaya
yatrlrken siyasal ve muhalif duruu, gncel sosyal, ekonomik ve
hukuksal (anayasa balamnda) konulara bak zellikle karika
trler zerinden deerlendirilmeye allmtr.
Beinci blmde zellikle "taklit" dzeyinde gndelik hayata
yansyan Batllama kavram alafranga hayat, moda ve kadn ekse
ninde incelenmitir..Altnc blmde, ark meselesi, kapitlasyon
lar, borsa ve benzeri uluslararas meseleler de tartlmtr.
***
Her alma gibi bu alma da pek ok deerli insann yardm

ve katklaryla gerekleti. Tez aamasnda danmanm ve hocam
Mehmet zden'e katklarndan ve hogrl yaklamndan dola
y teekkr ederim. Osmanlca metinlerin okunmasnda karla
tm glklerde yardmc olan hocam Hulusi Lekesiz'in adn da
teekkrle anmak isterim. Ankara Kebike htisas Ktphanesi'ni
bana aan ve aradm materyalleri bulmamda yardmlarn c
merte sunan Ahmet Yksel'e ve Kebike camiasna kran bor
luyum. Yine ayn camiadan ismini ukranla anacam Kudret
Emirolu yardmlarn esirgemedi. Ariv taramalar esnasnda
gsterdikleri ilgi ve yardmlarndan dolay Babakanlk Osmanl
Arivi alanlarna teekkr ederim. Sleymaniye Ktphanesi
mdr, stanbul' daki kstl zamanmda dergilerin eksik say
larnn tamamlanmas srecinde ilemlerimin hzlandrlma
snda yardmc oldu. Kendisine teekkr ederim. stanbul' daki
almalarm esnasnda evlerini bana aan dostlarm Efe ve Esra
Deirmenci'ye minnettarm.
16 I Osmanl Mizah Basnnda Batllama ve Siya5et
En nihayetinde bu almann her aamasnda yakn ilgisi,

dnceleri ve yorumlaryla ve beyin frtnalaryla almlar sa
layan, scak dostluunu esirgemeden cmerte zaman ayrma in
celiini gsteren hocam Oktay zel'e mteekkirim. Gsterdii
onca emee buradaki kuru bir teekkrn yetersiz kalacann
farkndaym. Ayrca Claire zel de verdii moral destek ve d
ncelerle almaya katkda bulunmutur. Kendisine teekkr
ediyorum. almaya bata teknik konularda olmak zere eitli
ekillerde yardmlarda bulunan veya emei geen benimle alayp
benimle glen ve "kahrm eken" btn dost ve arkadalarma
teekkr etmek de bir vefa borcudur.
Bunca insann emeine ve desteine ramen almann kali
tesi ykselmediyse phesiz sorumlusu almann sahibi olacak
tr. Eer alma, ortaya koymaya alt dncelerle bir nebze
olsun yeni almlar salayabildiyse yazar kendisini amacna ula
m addedecektir.
Tuzluayr, Nisan 2010

GR
"Glmek iin metafizik sebep arayanlar

neeli insanlar deillerdir."
Voltaire I
Son yllarda tarihilikte gelien farkl yaklamlar, farkl kay

naklara ynelme olgusunu da beraberinde getirdi. Bu nedenledir
ki daha nceden edebiyat tarihilerine ve ksmen etnologlara b
raklan mizah aratrmalar artk tarihilerin de ilgi alanna gir
meye balamtr. nk mizah, "kltrel kodlarn ve gemiin
duyarllklarnn anahtar" olarak grlmektedir.2 Dolaysyla mi
zah, tarih aratrmalar asndan vazgeilemez bir kaynak zel
lii niteliindedir. Yazlaryla ve karikatrleriyle Osmanl mizah
basn, dnemi resmeden bir ierie sahiptir. Bu zellik sayesin
dedir ki kimi Osmanl aydnlarnn siyasal ve ekonomik pek ok
olay nasl algladklarn ve yorumladklarn daha sarih bir ekil
de grebiliyoruz. rnein, izilen karikatrlerde Osmanl aydn
larnn "Bat" algs btn plaklyla kendini gsterir.
fade Voltaire'e aittir ve orjinali yledir: "People who seek metaphysical causes
for laughter are not cheerful" Voltaire. Aktaran Jacques le Goff, "Laughter in the
Middle Ages," A Cultural History of Humour, ed: )an Bremmer-Herman Roo
denburg, Blackwell Publishers Ltd.. Cambridge, 1997, s. 40.
2 )an Bremmer, "Jokers and Jokebooks in Ancient Greek Culture," A Cultural His
tory of Humour, ed: )an Bremmer-Herman Roodenburg. Blackwell Publishers
Ltd., Cambridge, 1997, s. xi.
Osmanl tarihine mizah sreli yaynlarnn penceresinden

bakmaya almann saysz yararlar vardr. Glme/mizah ile
toplum arasnda olduka sk bir iliki bulunmaktadr. Ayrca mi
zah, toplumsal yap ve onun hareketlilii hakknda nemli bilgiler
ierir. Kim, kiminle, nelere gler? Bu sorulara yant vermek bir
toplumun kolektif zihniyetlerinin ve toplumsal yaplarnn mer
kezine ulamann gl bir yoludur. 3 Grup ya da snflarn kim
liklerindeki ayrntlar, mizahta sakldr. Gemiten gnmze
aktarlan deerlerin servenini ve srekliliini, mizah periyodik
lerinden izlemek mmkndr. Bu mizah dergilerinin, Osmanl
mizah yazarlar ve izerlerinin, iinde yorulduklar dnemin e
killendirdii hakim mantaliteyi -byk lde stanbul'la snrl
da olsa- yanstt sylenebilir.
Ayrca gndelik hayatn dokularna nfuz eden bir bakla ka
leme alnan yazlarda ve karikatrlerde 'sradan' insann tarz- ha
yat'n bulmak arpcdr. Cemil Meri' in deyimiyle " dergi ve gazete
bir devrin ehresini makyajsz olarak terlik ve sabahl ile tehir
eder.''4 Bu yanyla sosyal tarihin gizli kalm yanlarnn aa kar
tlabilmesi de mmkndr. Le Goff'un da belirttii gibi "mizah ba
sn zerine almalar olduka yenidir. Aysbergin henz ucu bile
grnmemektedir. Geni bir perspektifte mizah basn belki tarih
iler iin pek ok bilinmeyeni aa karacaktr."5 Osmanl'nn sos
yal ve kltrel yapsnda yer alan eitlilik de phesiz bu alandaki
farkl cemaatlerin dillerine ve kltrlerine hakim aratrmaclar
tarafndan aydnlatlacaktr. Zira bu dnemde Ermenice, Rumca,
branice gibi dillerde yaynlanan ok sayda mizah dergisi vardr.
Kuruluundan Tanzimat'a kadar geen yzyllarda Osmanl
mparatorluu, srekli ok ynl ve kkl (sosyo-ekonomik, sosyo
kltrel ve siyasal) deiimleri olduka geni bir corafyada yaa-
3 )an Brernrner, a.g.rn., s. 49.
4 Cemil Meri, Jurnal, C.l, letiim Yaynlar, stanbul, 1992, s. 183; Cemil Meri,
Bu lke, letiim Yaynlar, stanbul, 2000, s. 100.
5 Bremmer, a.g.rn., s. 4
Giri l 19
mtr. Ancak 19. yzyl devlet, toplum ve ekonomi asndan daha

da radikal ve sarsc dnmlerin yaand bir yzyl olmutur.
Bu alma da 19. yzyl Osmanl modernlemesi balamn
daki bu deiimleri, yzyln son eyreinde hz kazanm olan
Osmanl basnndaki mizah gazetelerinin/dergilerinin bakyla
ortaya koymaya alacaktr. almann ana problematii olarak
belirlenen "Batllama, toplumsal ve siyasal eletiri" olgusu, te
melde Diyojen ve aylak gibi dnemlerine damgasn vurmu iki
dergiye dayanarak ele alnacaktr. Ancak ihtiya halinde bu d
nemin (Hayal gibi) farkl mizah dergilerine de bavurulacaktr.
Osmanl modernlemesi asndan bir dier nemli kaynak da az
kullanlmasna ramen Osmanl romandr. 6 Tanzimat dnemi
insannn profilini, zellikle yaanan sosyal dnmler asn
dan etkili bir ekilde izer bu romanlar. Bu erevede Tanzimat
romanndan da yararlanlmaya allacaktr.
Osmanl mparatorluu gibi olduka geni bir corafyaya ya
ylm, ok eitli cemaatleri ve kltrleri bnyesinde toplayan bir
yapnn iinde glmenin hem ok eitli hem de deiken olduu
bir ortamda mizah zerine bir alma yapmann glkleri orta
dadr. Her eyden nce u anda Trkiye snrlar dnda mevcut
pek ok malzemeye ulama glnn yan sra bylesi bir al
ma, imparatorluk bnyesindeki etnik yaplarn dilleri ve kltrleri
gibi birok konuya vakf olmay da gerektirecektir. Bunun gibi bir
dzine sorun sralanabilir. Dolaysyla almann verimlilii a
sndan snrlarn daraltmak kanlmaz olacaktr. Dnem olarak
snrlar Tanzimat'n son yllarndan Il. Abdlhamid devrinin ilk
yllarna kadar olan sreci kapsayacaktr. Bu balamda alma
nn Osmanl mizah ve mizah basnyla ilgili her eyi sylemek
gibi iddial bir hedefi olmad belirtilmelidir. Bu balamda bir di
er nemli snrlama da almann stanbul merkezli kaynaklara
6 erif Mardin, "Westernization in Urban Life in the Ottornan Ernpire in the Last
Quarter of the Nineteenth Century," Turkey Geographic and Social Perspectives,
ed. Peter Benedict, Erol Trntekin, Fatma Mansur, Leiden, 1974, s. 401.
20 1 Osmanl Mizah Basnnda Barl/ama ve Siyaser
(dergilere) dayal olarak yrtlmesi, onlarla snrl kalmasdr.

Dolaysyla Msr ya da Balkanlar gibi corafyalardaki mizah, esas
olarak bu almann kapsam dnda tutulmutur.
almann stanbul merkezli dergilerle snrlanmas bir baka
adan da nemlidir. Bu nem, sz konusu iki derginin, Diyojen
ve aylak'n stanbul' da yaynlanyor olmasndan deil, btn bir
imparatorluun nabznn stanbul'da tutuluyor olmasndan ileri
gelmektedir. stanbul bir bakma imparatorluun 'laboratuar' dr.
Her trl sorunun yaand, lkenin sorunlarna zmlerin
arand, toplumsal yapdaki yeniyle eskinin kaotik grnmyle
stanbul tam bir sorunlar yumadr.
stanbul bu yzylda uluslararas nabz da elinde tutan bir mer
kezdir. 'ark Meselesi' Dvel-i Muazzama'nn temel sorunu gibi
dir. En azndan ngiltere ve Fransa ile, birliini yeni tamamlayan
Almanya'nn smrgelerine giden yollarnn kesitii noktadadr
Osmanl Devleti.Basn ve telgraf gibi iki nemli teknolojik aygt saye
sinde stanbul; Londra, Paris gibi dnya bakentleriyle birlikte moda
gibi sosyo-kltrel ve sosyo-ekonomik faaliyetlerin izlendii canl bir
mekan olmutur. stanbul'da 'konsolid'in ykselip dmesi byk
lde Londra' dan ve Paris'ten gelecek gndelik haberlere balyd.
Bu balamda stanbul'un merkezi bir konumu vardr ve bura
da yaanan aksaklklar, imparatorluun her kesinden hissedil
mektedir. Dolaysyla mizah yazarlarnn stunlarnda iledikleri
konular her ne kadar stanbul lekli grnse de aslnda btn bir
imparatorluu yanstmakta ve etkilemektedir. Anlan dergilerin
sayfalarnda yaynlanan 'varakalar' memalik-i Osmaniyenin ou
vilayetlerindeki okuyuculara aittir.
Alexander Herzen yz yl nce "glmenin tarihini yazmak
inanlmaz elenceli olurdu" derken olduka haklyd.7 Zira elde
ki mevcut mizahi malzemelerde bugn bile anlamn muhafa
za eden, okunduunda insan glmseten ve dndren espri
ler yer alr.
7 Jacques le Golf, a.g.m., s. 41.

BRNC BLM
MZAHIN TARHSEL
SERVEN
Mizahn Tarihsel Serveni l 23
Glmenin/mizahn olduka kkl bir gemnn olduu

hemen her almada vurgulanan bir noktadr. Sistematik an
lamda mizah zerinde ilk olarak antikitede alld. Ancak Jan
Bremmer' den rendiimiz kadaryla doyurucu bir .ekilde onun
izini srmek mmkn deildir. 1 Bat edebiyatnda yazya geirilen
ilk glme ise Homeros'un lyada'snda karmza kar. 2
Mizahn kkl gemii ekillenirken phesiz getii coraf
yalarn kltrlerinden, siyasal yaplarndan, sosyal hayatlarndan
paralar koparm ve her birini birbiriyle yle ya da byle har
manlayarak, 'teki'nde izler brakarak Kahkahann rengini belir
lemitir. Glmenin izleri srldnde grlecektir ki onun yer
almad bir corafya ve homo-sapiens tr yoktur. En 'ilkel'inden
en gelimiine kadar. her toplumda varolmutur. Glme, topluma
ve zamana bal olarak deien kltrel ve sosyal bir fenomendir. 3
Bergson'a gre "eer yalnz iseniz komii duyamazsnz. yle g
rnyor ki glme bir yankya muhtatr. Glmelerimiz daima bir
grupla olur."4 Tabi Bergson'un burada kastettii sosyal ve kltrel
anlamda uyum iinde olan bir gruptur.
Corafyasnn genilii kadar eitlilii de oktur glmenin.
"nsanlarda toplumlarnn sosyal ve dinsel rgtlenmelerine gre
glme, farkllklar gsterir."5 Byle de olsa insan dier canllar
dan ayran en nemli zelliklerden biri olan glme yetisi, Hititler-
)an Bremmer, "Jokers and Jokebooks in Ancient Greek Culture," A Cultural His
tory ofHumour, Edit by: )an Bremmer & Herman Roodenburg, Blackwell Publis
hers Ltd., Cambridge, 1997, s. 4.
2 Barry Sanders, Kahkahann Zaferi Ykc Bir Tarih Olarak Glme, ev: Kemal
Atakay, Ayrnt Yaynlar, stanbul. 2001, s. 86.
3 Jacques le Golf, "Laughter in the Middle Ages," A Culturel History of Humour,
Edit by: )an Bremmer & Herman Roodenburg, Blackwell Publishers Ltd., Camb
ridge, 1997, s. 49.
4 Henri Bergson, Glme Komiin Anlam zerinde Deneme, ev: M. ekip Tun,
stanbul, 1945, s. 6-8.
5 Rasim Adasal'dan aktaran Aziz Nesin, "Mizah=Glmece," Glmenin Kitab, YGS
Yaynlar, stanbul, 2002, s. 66.
den eski Yunan ve Roma'ya, Rnesans'a, erken dnem slam toplu

mundan Ortaa Arap edebiyatna ve Osmanl'ya dek hemen her
uygarlkta ve ada varl tespit edilebilmi bir olgudur. rnein
Eski Roma'nn en byk isimlerinden Juvenal'in mizah ve hiciv
yanyla ilgili aktarlan u satrlar anlmaya deerdir:
Hiciv nce bulank ve amurlu, zamanla szlyor ve durulu
yor, bir ahlak mektebi oluyor. O zamanlar satir kinin veya ks
kanln emrinde deildi. Onun da vazifesi tarihinki gibi fazi
leti yceltmek alaklar damgalamakt. Hiciv alklamasn da
bilirdi, yermesini de. yilerin dostu, ktlerin dmanyd. Hic
vin sesini ykselttii yerde kanunlara ihtiya yoktu, Juvenal'e
gre... Hicvin hrriyeti geni ama adi olmayacak. Okarken de
kamlarken de heybetli olmak balca devi. Romallarda satir
komediyi de kucaklar.6
Roma mizah daarc asndan nde gelen ve edebiyatta isim
yapm olan Cicero'yu da bu balamda anmak gerekir. Cicero'nun
fonksiyonel tanmlamasyla glme, biimsizliin azarlanmas ve
gzden dmeyle, utan verici yolla olmaz. Ona gre biimsizlik
ve rezillik sosyal uyumsuzluktan kaynaklanr. Yani burada gl
me, ahlaki fonksiyona gre tanmlanmaktadr7 Yirminci yzyln
nemli isimlerinden olan Freud "mizahn znn, durumun yol
amas gereken duygulardan bak kalnmas ve insann bir aka
sayesinde bu tr duygusal davurumlarnn stne karabilmesi
olgusunda yattn" belirtir. 8
'Karanlk' olduu sylenen Orta a' da bile mizahn ne denli
gl bir yapya sahip olduu aktr. Mizah, Rnesans'ta bile
6 Cemil Meri.Jurnal, C.l, letiim Yaynlar, stanbul, 1992, s. 364.

7 Fritz Graf, "Cicero, Plautus and Roman Laugter," A Cultural History ofHumour,
Edit by: Jan Bremmer &. Herman Roodenburg, Blackwell Publishers Ltd., Camb
ridge, 1997, s. 31.
8 Franois Georgeon, "Osmanl mparatorluu'nda Glmek mi?," Dou'da Mizah,
ed: Franois Georgeon, !rene Fenoglio, ev: Ali Berktay, Yap Kredi Yaynlar, s
tanbul, 2000, s. 8
Mizahn Tarihsel Serveni l s
ona kar uygulanan ezici baskya ramen gcn muhafaza

edebilmitir. 9 Belirtildii gibi "Rnesans' hazrlayan i gelime
olarak dogmalarn karsndaki zgr dnce eilimi mizah
tan alabildiine yararlanm, yerine gre savamn btnyle
mizah rnleriyle vermitir.''1 Kilise ve ruhani otoriteye kar
zengin bir mizah bu dnemde kendini gstermitir. Zira gl
me, keilerin tembellikle birlikte iki dmanndan biriydi.11 Bu
dnemdeki Delilie Methiye, Don Kiot gibi eserler amzdaki
mizahn temel niteliklerinin belirlenmesinde etkili olmulardr.
Erken dnem slam toplumunda mizah12 zerine almalarn
yapld bilinmekle birlikte bu konudaki bilgilerin snrl olmas bu
alanda yaplacak deerlendirmeyi gletirmektedir. slam mizah
na dair en eski malzemenin bugne kadar ulaamam olmasnn
bu konudaki tarihsel analizi zorlatrd bu alandaki almalaryla
bilinen Franz Rozenthal tarafndan belirtilmitir. Franz Rozenthal'a
gre "slam'n teki dnyacl mizahtan alnan gerek zevki ve onun
edebi beenisini fazla etkilememitir. Tm ciddiyeti ve ilerdeki kya
meti haber vermesine ramen Hz. Muhammed'in kendisi ok neeli
beeriyete sahipti ve yzyllar boyunca onun takipileri esprilere ve
aka oyunlarna her zaman byk bir ak duymulardr." Glmenin
yakksz ve hatta gnah olduunu dnen ilahiyatlar ve zellikle
mutasavvflar olmasna ramen bunlarn aznlkta kald ve etkisiz
olduklar yine Franz Rozenthal tarafndan kaydedilir.13 Ayrca Fran
ois Georgeon'un aktardna gre Pellat, "Kur'an'n birok yerinde
9 Barry Sanders, a.g.e., s. 13.

10 Ferit ngren, Trk Mizah ve Hicvi, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stan
bul, 1998, s. 21.
11 Jacques le Golf, a.g.m., s. 45.
12 slam mizahnn erken gelimesinin slam'n ilk iki veya yzyl iinde aran
mas gerektii belirtilir. Bkz.. Franz Rozenthal, Erken !slam'da Mizah, ev: Ahmet
Arslan, ris Yaynlar, stanbul, 1997, s. 10. Franz Rozenthal'n bu eseri Arap mi
zahs E'eb hakknda bir monografi denemesidir.
13 Franz Rozenthal, a.g.e. s. 6-7.
Cennet'te iyi Mslmanlara vaat edilen glmece ve needen sz

ederken ayn zamanda Allah'n dmanlarna ait mstehzi, dalga ge
ici glmeceyi de mahkum ettiini" belirtir.14
slam mizahnda ad zikredilen bn-el Cevzi (H. 597/M. 1200)
Budalalarn Tarihi (Ahbtr al-Hamka) adl eseriyle anlr. Bu eser
de en kayda deer noktalardan birisi mizahn sosyal ilevine dik
kat ekilmesidir. Mizah, ok ihtiya duyulan 'doal bir rahatlama'
salamas nedeniyle Hz. Muhammed'in ve ilk Mslmanlarn
ifadeleriyle tasvip edilmitir.15 slam'daki mizahn (gerekte genel
olarak mizahn) bir dier ilevi de "treleri glerek dzeltmektir.n
Yani ieriinde ahlak bir eitim amacnn olmasdr.16
Ortaa Arap edebiyatnda dikkat eken bir dier nokta da
Nasreddin Hoca hikayelerinin ncllerinin burada yer almasdr.
Cuha ve Nasreddin Hoca hikayelerinde arpc bir benzerlik var
dr. Gnmzde Cuha ismi zerinde olduka hararetli saylabile
cek bir tartma srmektedir.17
Mizahn yeerip gelitii corafyalardan bahsedilirken
Bat'nn mizahna kaynaklk 18 etmi nemli bir halkann, antik
14 Franois Georgeon, a.g.m., s. 89.
15 Burada Hz. Peygamber'in baz insanlara yapt ne srlen akalar kayda
deerdir. Bkz. Franz Rozenthal, a.g.e., s. 9.
16 Franois Georgeon, a.g.m., s.90.
17 Cuha'nn, Dou'dan Bat'ya pek ok kltrde ad geer. Gerekte onun Yahudi mi,
Arap m, spanyol mu ya da Trk m, Mslman m olduu kesinlik kazanm
deildir. Kesin olan, her kltrde farkl bir kimlie brnm olmasdr. Arap
ve Trk kltrndeki kiilii birbirine ok yakndr. Cuha ve Nasreddin Hoca
benzerlii ve Cuha'nn kimlii zerine ayrntl almalar iin bkz. Marie-Chris
tine Bornes-Varol. "Osmanl mparatorluu'nda Yahudi Cuha." Dou'da Mizah,
Ed: Franois Georgeon, Irene Fenoglio, ev: Ali Berktay, Yap Kredi Yaynlar,
stanbul, 2000; Jean Dejeux, "Cuha ve Nadire." Dou'da Mizah edit: Franois
Georgeon-lrene Fenoglio, ev: Ali Berktay, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 2000;
Bernard Chanfrault, "Tunus'ta Ceha (Cuha) Gelenekten Modernizme." Dou'da
Mizah, ed: Franois Georgeon-Irene Fenoglio, ev: Ali Berktay, Yap Kredi Yayn
lar, stanbul, 2000.
18 Ferit ngren, antik Anadolu mizah motiflerinin Bat'nn mizahna kaynaklk et
tiini belirtirken bunun rneklerini sunar. Bkz. Ferit ngren, a.g.e., s. 41.
l
Mizahn Tarihsel Serveni 21
Anadolu mizahnn anlmas kanlmazdr. Bu dnem miza

hnn daha ok rn karlama trenleri eklinde tezahr ettii
belirtilebilir. Hititler' den Frigyallar'a kadar birok antik kltr
deki mizah unsurlarnn izleri Anadolu topraklarnda mevcuttur.
Bunlardan en bilinenleri tanr Dionysos, Midas, Ezop, Sabaz ve
bu almann younlat mizah dergilerinden birine adn ve
ren Sinoplu Diyojen' dir. Burada ngren' in ne srd bir nok
ta kayda deerdir. Ferit ngren, antik Anadolu mizahnn Bat
mizahna kaynaklk ettiini belirtir ve ardllar olan devletlerden
Seluklular' da bu mizahn motiflerinin izine bile rastlanlmad
tespitinde bulunur.19
Osmanllardan nce Anadolu'nun bir dier sakinleri olan
Seluklular' da mizah balamnda bugne kadar isimleri anlan
Kelolan, Nasreddin Hoca, Bektai fkralarnn ve Dede Kor
kut Hikayelerinin bolca rnei mevcuttur. Kelolan masalla
rnda "krdan-kente" ynelen bir bakn ekillendii belirtilir.
Kelolan'n esprilerinde yerleik dzenin kurumlarna kar bir
isyan vardr. Maruz kald hakszlklar karsnda o da acmasz
dr. Ksasa ksas mantyla hareket eder. (Aslnda o da ardllar
gibi araclarn yamalarna yolsuzluklarna bakaldrr.) Kelolan
saraya btnyle yabanclamtr ve bir gn onu klliyen orta
dan kaldracaktr. Ferit ngren'e gre Kelolan, 'kr' insannn
mevcut ynetime kar cesur sesi olmutur.20
Ouz beylerinn yaantlarn destans bir dille anlatan Dede
Korkut Hikayeleri, airet kltrnn yaam tarzn resmeder.
rnein Deli Dumrul hikayesinde yamalar, ikiler, lenler ve
buralardaki hogr dikkat ekicidir. Deli Dumrul' da iki farkl
kltrn karlamasndan ortaya kan zengin mizah fark edi
lebilir.21
19 Ferit ngren, a.g.e., s. 41.

20 a.g.e., s. 44.
21 a.g.e., s. 44.
28 J Osmanl Mizah Basnnda Barl/ama ve Siyaset
Ancak Seluklular' dan Osmanl'ya, oradan da gnmze ka

dar ulaan Nasreddin Hoca'nn yaad a hakknda bir fikir
birlii olumamtr. O, hem konar-ger toplumun hem de yerle
ik hayatn bir mizahsdr. 22 Hoca'nn zeki ve hazr cevap oluu
ve mizahi slubunun yan sra stlendii rol de gz ard edilemez.
Skldnda gelip akl danlabilen, sorunlara zm reten
akilmend kiiliiyle Hoca, halkn doal danmandr. Medre
se eitimi alm, halka okuma-yazma reten bilge bir kiidir o.
Hoca'nn eei kylln, kavuuysa medreseli olmasnn ifade
sidir. Kavuk, ayn zamanda bu toplumsal yapda sosyal staty
ifade eden bir alamet-i farikadr. At yerine eek kullanmasnn se
bebi anlamldr. At zenginlerin, askerlerin ve beylerin binek hay
vandr. Eek ise 'avam'n masrafsz ucuz bir binek ve yk tama
hayvandr. Yani daha fonksiyoneldir.
Hoca'nn fkralarnn ana temas yine toplumsal sorunlarla
ilintilidir. Nasreddin Hoca "anlatlar toplumsal, siyasal ve yargsal
kokumuluklar eletirmeye yneliktir." Hoca'nn hikayelerinde,
gl ve baskc bir yneticinin -rnein Timur'un- karsnda
gsz bir toplumun kendini koruma ynndeki hicvi unsurlar
yer alr. Glmecesiyle Hoca, bask altndaki halkn tepkilerini dile
getirirken bir anlamda 'emniyet sbab' ilevini grr. Bylece kt
yneticinin yerilerek itibarnn andrlmas amalanmtr. 23
Matbaa ve basn ncesi Osmanl mizahnn szl bir mizah ka
rakteri tad belirtilebilir. Tuluata dayanan Karagz, Ortaoyunu
22 Nasreddin Hoca'nn yaad aa ilikin muhtelif riveyetler sz konusudur.

nein Seyfi Karaba onu 15. yzyln balarna yerletirir. Bkz. Seyfi Karaba;
"Nasreddin Hoca ve Timur, Toplumsal Sorunlara Glmece Tr Tepki," G/d;
ken, stanbul, 1997, s. 84. Ferit ngren, Hoca'y daha erken bir dneme, Seluk
!ular devrine yerletirir. Bkz. Ferit ngren, a.g.e., s. 47-49. Ayn balamda Al
dlbaki Glpnarl ise Hoca'nn yaad an belirsizliine iaret ederken ba,
aratrmaclarn byle bir kiinin yaayp yaamadna dahi pheyle bakt
bilgisini aktarr. Bkz. Abdlbaki Glpnarl, Nasreddin Hoca, nklap Kitabev
Ankara, 1996, s. 9-10
23 Seyfi Karaba, a.g.m., s. 86.
Mizahn Tarihsel Serveni l 29
Meddah'tan baka Bektai ve Nasreddin Hoca fkralar szl miza

hn en nemlileridir. Btn bu szl mizah yzyllar boyu evrilerek
19. yzyla, oradan da gnmze dek ulamtr. Osmanl mizahnn
ana memban oluturan szl mizah Arap, Fars ve Orta Asya kl
trlerinin pek ok unsurunu bnyesinde barndrr.24 ran edebiya
tndan epic'ten kaynan alan meddah ve Msr' dan kaynakland
belirtilen Karagz oyunlar bu dnceyi dorular niteliktedir.25 Do
laysyla slam geleneiyle ekillenmi bir devlet ve ynetim anlay
na benzer bir ekilde glme etik ve estetiinin de Osmanl mizahn
da bu gelenein etkisiyle yerletiini belirtmek mmkndr.
Osmanl mizahnn, balangta lonca rgtlenmeleri iinde ve
tarikatlara bal olarak gdml bir ekilde gelitii Ferit ngren
tarafndan belirtilir.. Buna bal olarak, rnein Karagz oyunlar
nn loncasnn stanbul' da olduu ve Nakibendi tarikatna ba
l bulunduu kaydedilir. Ayn yerde Bektailiin, Snni tarikatlar
karsnda ana muhalefeti temsil ettii ve Bektailerde grlen kes
kin eletirilerin dier Snni tarikatlarda grlmedii vurgulanr.26
Ancak bu noktada eliik bir durumun ortaya kt belirtilmeli
dir. Bilindii gibi Karagz oyunlar neredeyse sonsuz denilebilecek
bir talama ve mizah dokunulmazlna sahiptir ve bu oyunlarda
her dzeyde yneticinin ve hatta padiahn bile taland belirti
lir.27 Bu nedenle Bektailerdeki muhalif bakn dier szl mizah
trlerinde olmadn belirtmek pek mmkn grnmyor. Ayn
ekilde Ferit ngren' in kendisi de ilerleyen sayfalarnda Karagz
oyunlarnn ok geni bir zgrle sahip olduunu belirtir. 28
Osmanl mizahnn balca zellikleri arasnda ak saklk
24 Metin And, Geleneksel Trk Tiyatrosu, nklap Kitabevi, Ankara, 1985, s. 219.
25 Pertev Naili Boratav, "Karagz", Encyclopaedia oflslam, Volume iV. Leiden, 1978,
s. 601-603. Meddah iin bkz. P. N. Boratav, "Maddah", Encyclopaedia of slam,
Volume V. Leiden, 1978, s. 951-953.
26 Ferit ngren, a.g.e., s. 50.
27 And, a.g.e., s. 293.
28 Ferit ngren, a.g.e., s. 56-57.
anlmaya deerdir. Karagz perdesine yanstlan mstehcenliin

snrlar artc boyuttadr. Nasreddin Hoca'ya atfedilen msteh
cen fkralar da hi az deildir. Osmanl mizah ifte bir kltre
dayanmaktadr. Halk edebiyat ve divan edebiyat ayrm, Osman
l mizahnn ana gerilimini tekil etmektedir. "Hacivat ve Karagz
ile Kavuklu ve Piekar tipleri bu iki kltrn temsilcileridir ve mi
zah bu iki kltrn kar karya getirilmesi sonunda salanr." 29
Nasreddin Hoca'nn 'kavuu' Osmanl mizahna gelindiinde
yerini Karagz'e, Hayal-baz'a brakacaktr.30 "Bayburtlu Zihni gibi
glen, Hoca Nasreddin gibi alayan bir halkn ok eski bir seyirlik
oyunu Karagz. Snf fark gzetmeden zenginler, ileri gelenler ve
Padiah konaklarna kadar girmi bir seyirlik oyun."31
Halka 'edeb ve ibret' dersi veren glge oyununun Osmanl top
lumunda ne zaman kullanlmaya baland kesin olarak belli de
ildir. 32 Karagz ok erken dnemlerde de grld belirtilen bir
glmece trdr. Cevdet Kudret'e gre Hayal-baz oyunu Seluk
lular zamanna kadar gtrlebilir. Ancak bu oyun ana hatlaryla
16. yzylda iyice bilinmektedir. 33
Karagz oyunu karmak ehir hayatnn davran zelliklerini
yanstr. Yerleik hayatn btn kurumlar toplumsal yapy belir
lemitir. Karagz' de yer alan temalar da bu sosyo-kltrel yapnn
rnleridir. 34 'Kk burjuva' Hacivad ile her zaman 'cahil ve sefil'
29 Metin And, a.g.e., s. 52.

30 Cevdet Kudret, Karagz, Bilgi Yaynlar, Ankara, 1968, s. 13.
31 Uygur Kocabaolu, "Hayal Perdesinden Gazete Sayfasna Karagz," Tarih ve
Toplum, 46, (Ekim 1987), s. 34-35.
32 Cevdet Kudret Karagz' kesin olarak 14. yzylla tarihlendirir. Bkz. Cevdet Kud
ret, a.g.e., s. 11. Pertev Naili Boratav da benzer bir ekilde, nce Anadolu Seluklu
dneminde ve daha sonra da Sultan Orhan zamannda Karagz oyununun izinin
srlebildiini kaydeder. Bkz. Pertev Naili Boratav, a.g.e., s. 602.
33 Cevdet Kudret, a.g.e., s. 13.
34 Karagz, artk yerleik hayatn bir kurumu olan lonca tekilatna sahiptir ve onun
etkisinin oyunlarda grld ngeren tarafndan belirtilir. Bkz. Ferit ngren,
a.g.e., s. 50.
Mizahn Tarihsel Serveni 1 31
Karagz, zellikle 18. ve 19. yzyllar iin kullanlan imgelerdir.

Karagz oyunlarndaki karakterlerin, deien alarla birlikte ti
polojileri de farkllklar gsterir. 35
Karagz, okumam bir halk kahramandr. Halk diliyle konu
ur. renim grm kiilerin (Hacivad, elebi Tiryaki) yabanc
szck ve dil kurallaryla ykl szlerini anlamaz, anlayabildikleri
ni de anlamaz grnr. Bu yabanc szleri Trke szcklere ben
zeterek onlara ters anlamlar verir. Bylece toplum iindeki iki ayr
zmrenin dillerinin arpmasndan trl glnlkler doar. 36
Hacivad, Karagz'n tam tersi bir tiptir. renim grmtr.
Medrese diliyle konumaktadr. Her eit bilimden (matematik,
iktisat, istatistik, ahlak, gramer) ve sanattan (edebiyat, musiki) az
buuk anlar. Grg kurallarna uygun davranr. Her zaman kii
sel karlarn gz nnde bulundurur. Bunun sonucu olarak da
kurulu dzeni olduu gibi kabul edip eletirme ve direnme yol
larna sapmaz. Nabza gre erbet verir. Kimi oyunlarda mahalle
muhtardr. Perdeye gelen hemen btn kiileri tanr, onlarn i
lerine araclk eder, hatta kimi zaman patanlk yapar. Biraz af
yon tiryakisidir. Herhangi bir ite alnteriyle alp kazanmaktan
ok araclk yoluyla aktan kazanmay ye sayar. 37
Tuluata dayanan Karagz oyunu, toplumsal yergi nitelii gs
termektedir. Yenierilerden devlet ileri gelenlerine kadar herkes
perdeye getirilir ve yergi yoluyla toplumsal talamalar yapld
grlr. Bu yanyla Karagz, efkar- umfrmiyenin olumasnda
bir ara olarak karmza kar. 38 Snrsz zgrln temsilcisi
olan, sansr ve yasak tanmayan Karagz'n talamalarndan im
paratorlukta kutsal ve dokunulmaz sultandan (istisnas olsa da)
35 rnein Karagz'n karakterlerinden elebi, 18. ve 19. yzyllarn ilk yarlarnda

elinde lale ve gl tarken 19. yzyln ikinci yarsndan itibaren iek demeti,
baston ve eldiven tayacaktr. Bkz. Cevdet Kudret, a.g.e., s. 29.
36 Cevdet Kudret , a.g.e., s. 27.
37 a.g.e., s. 28.
38 lber Ortayl, mparatorluun En Uzun Yzyl, Hil Yaynlar, stanbul, 1987, s. 152.
baka hi kimsenin kurtulamad; Karagz'n, sadrazam dahi

yarglayp Yedikule Zindan'na kapatt; Karadeniz amirallerine,
Krm'n generallerine dil uzatt; halk tarafndan alkland,
hkmet tarafndan da hogryle karland belirtilmektedir.
Karagz'n bu snrsz zgrl, dnemin Batl seyyahlar tara
fndan aknlkla karlanr. 39 'Kollektif glmenin' bir rnei olan
Karagz temsilleri, Ramazan akamlarnn ya da snnet dn
lerinin elencesidir. Ayrca souk k gecelerinin de vazgeilmez
bir glmecesidir.4 Ksacas Karagz, 19. yzylda sarayn ve halk
toplantlarnn gzde elencelerinden birisidir.
19. yzyln dier gzde elenceleri olan meddah ve ortaoyu
nu, kollektif glmenin nemli trleridir. Kahvehanelerde,41 han
larda, meydanlarda, hemen her kesimin ortak glmecesidir med
dah anlats ve ortaoyunu. Meddah da dier glmece trleri gibi
slam'n ilk yzyllarndan bu yana szl Mslman kltrn te
mel bir glmecesidir.42
39 Cevdet Kudret, a.g.e., s. 35-39.

40 Pertev Naili Boratav, a.g.e., s. 601.
41 Kahvehaneler Osmanl toplumunda olduka nemli rollere sahipti. Bu mekanlar
avamn hemen her trl elencesini barndrmaktadr. Meddah gsterileri, Ka
ragz glge oyunu, kukla oynatmak gibi elenceler kahvehanelerde izleyicisiyle
buluurdu. Ayrca kahvehaneler toplumsal muhalefetin, serbest fikir al verii
nin rgtlendii mekanlard. Bkz. Ralph S. Hattoc, Kahve ve Kahvehaneler, Tarih
Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, 1997, s. 92-94, 100-101.
42 Pertev Naili Boratav, "Maddah," Encyclopaedia oflslam, Volume iV, Leiden, 1978,
s. 951.
KNC BLM
BATILILAMA:
ISLAHATLARLA BALAYAN
ZORUNLU YOLCULUK
l
Batllama: slahatlarla Balayan Zorunlu Yolculuk 35
Tanzimat ve Osmanl Modernlemesi

"Bu devlet byle nasl olur?" Bu soru, III. Mustafa'nn hatt-
hmayunlarndan birisi zerinde el yazsyla , kaydedilmitir. 1
Osmanl'nn iinde bulunduu bunalml atmosferi betimleyen
bu szler aslnda yeni deildir. Ondan ok daha nceleri de Bat
karsnda alnan malubiyetler sonucu eitli zm reetelerin
de bu ve benzeri szler gndeme gelmitir.
Osmanl Devleti, 18. yzyla gelindiinde devlet ve toplum ya
psnda meydana gelen zlmeyi daha derinden yaamaya bala
d. 16. yzyln sonu ve 17. yzyln balarnda yaad sarsntlar,
imparatorluun yapsnda ciddi dnmlerin olumasna yol
at. Avrupa' da yaanan askeri ve ekonomik gelimeler bu olu
umda nemli rol oyn'ad.2
Osmanllar, 18. yzyl balarnda eitli nedenlerle (Karlofa ve
Pasarofa bar grmeleri, tartmalar, Avrupa kltr iinde
yetimi diplomatlar, yneticiler ve bunlarn yakn adamlarnn
yllarca Osmanl lkesinde kalmalarndan oluan ilikiler gibi)
Avrupa'yla temasa geerek Avrupallarla ok daha yakndan ilgi
lenir oldular. Onlara yeni bir gzle bakmaya baladlar. Bu bakn
ardnda phesiz Avrupa karsnda alnan askeri yenilgilerin pay
bykt. Karlofa (1699) ve Pasarofa (1718) antlamalarnn, Os
manl Devleti'nin Avrupa cephesindeki ilerleyiinin sonunu ifade
ettii kabul edilir.
Osmanl Devleti'nin Avrupa karsnda giderek artan baar
szlklarnn imparatorlukta hem Avrupa'nn gcnn farkna va
rlmasna hem de kendi devlet ve toplumunun deien yapsnn
alglanlmasna yol at sylenebilir. mparatorluu kurtarma
abas, bu stn gcn tannmasn, anlalmasn ve renilme-
1 Tark Zafer Tunaya, Trkiye'nin Siyasi Hayatnda Batllama Hareketleri, Arba

2 Metin Kunt, "Siyasal Tarih (1600-1789)," Trkiye Tarihi, C. 3, Cem Yaynlar, s
tanbul, 1997, s. 64.
sini gerektiriyordu. 3 18. yzyl balarnda, Avrupa'da Asya top

lumlarna kar ilginin artt bir dnemde4 Osmanl yneticileri
de Avrupa'y kk grmeyi brakp onlarn karsnda tutuna
bilmek iin Avrupallardan daha ok eyler renmeye, Avrupa
kurumlarn kendilerine mal etmeye baladlar.
Osmanl modernlemesinin5 balang tarihini tam olarak sap
tamak zordur ve bu, tarih yazmnn nemli bir problematiidir.6
Ancak Bat'ya yzn e virdii andan itibaren (ki bu tarih genel
likle 18. yzyl olarak belirtilir) Osmanllar, bu uygarln etki ala
nna girmi bulunuyorlard. Balangta askeri ynden, daha sonra
da toplumsal yaamn pek ok alannda ondan yararlanmaya al
mlardr. 18. yzylda Bat'ya sefirlerle alan Osmanl iin Bat'yla
ilk etkilenimlerin de bu zamanda yaanmaya balad kabul gren
bir yaklamdr.7 Bu zaman dilimi ise genellikle Yirmisekiz elebi
Mehmed Efendi'nin Fransa seyahatine denk der.
3 Stanford J. Shaw, Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, C. 1, E Yaynlar,

stanbul, 1982, s. 307.
4 Thirry Hentch, bu yzylda Avrupa'nn 'gizemli' Dou'ya baknn deitiini be
lirtir. Bkz. Thirry Hentch, Hayali Dou, ev: Aysel Bora, Metis Yaynlar, stanbul,
1996, s. 93.
5 Osmanl modernlemesiyle ilgili almasnda Kemal Karpat modernleme olgu
suna farkl bir yaklam sunar ve Osmanl modernlemesinin aslnda 16. yzyl
da Avrupa. Rusya, Japonya ve in'e gre ok daha uygun bir konumda olduunu
kaydeder. Ancak sistemde baz sorunlarn bagstermesi modernlemenin nn
kesmitir. Dolaysyla Kemal Karpat, Osmanl modernlemesinin balang tarihi
olarak 17. yzyl verir. Bkz. Kemal H. Karpat, Osmanl Modernlemesi, ev: Akile
Zorlu Durukan, Kaan Durukan, mge Kitabevi, Ankara, 2002, s. 19, 35.
6 erif Mardin, bu balangc III. Ahmet zamanna kadar, lber Ortayl ise kinci
Viyana Bozgunu'na kadar gtrr. Ancak genel bir yaklamla 18. yzyl, reform
larn balang tarihi olarak kabul edilir. Bkz. erif Mardin, Yeni Osmanl Dn
cesinin Douu, letiim Yaynlar, stanbul, 1998, s. 155; lber Ortayl, mparator
luun En Uzun Yzyl, Hil Yaynlar, stanbul, 1987, s. 22-23.
7 Bu konuda Bkz. Ercment Kuran, Avrupa'da Osmanl kamet Eliliklerinin Kuru
luu ve llk Elilerin Siyasi Faaliyetleri 1793-1821, Trk Kltr Aratrma Enstit
s Yaynlar, Ankara, 1968; lber Ortayl, a.g.e.; M. Alaaddin Yalnkaya, "Osmanl
Zihniyetindeki Deiimin Gstergesi Olarak Sefaretnamelerin Kaynak Defteri."
Osmanl Tarihi Aratrma ve Uygulama Merkezi Dergisi (OTAM), 7, 1996.
Batllama: lslahatlarla Balayan Zorunlu Yolculuk J 37
Fransa'ya Osmanl elisi olarak giden Yirmisekiz elebi Meh

med Efendi, ncelikle Fransa'nn ordusu ve debdebeli saray haya
tyla ve 'zgr' ve 'gs dekolte' elbiseli Fransz kadnlaryla tan
r. Avrupa medeniyetinin baarlar lkeye dnte anlatlr. Bu,
Bat medeniyetinin Dou' da grnnn ilk safhasdr. Ondan
sonra Bat'ya giden her eli (istisnas Halet Efendi'dir') memalik-i
mahrusaya yeni fikirler ve uygulamalarla dnecektir. Avrupa'nn
birok kurum ve kuruluunu yakndan tanyarak kefeden, onlara
vgler dzen9 Osmanl mnevveri, bu kurumlarn kendi lkesin
de uygulanabilirliini test edecektir. Bu yanyla bakldnda artk
Osmanl mnevveri d dnyadan haberdardr ve deiimi yaa
mann kanlmaz olduunun farkndadr. 10
18. yzyldan 19. yzyln balarna kadar Bat'dan aktarlan fi
kirlerin altnda baz kurumsal denemeler, imparatorluun sos
yo-ekonomik ve sosyo-kltrel yapsn dntrerek radikal dene
bilecek admlarn atlmasn salar. Bu admlar giderek bir siyasal
rejim sorununu gndeme getirecektir. 'Mutlakiyeti aydn monari'
olarak nitelendirilen bu rejim, Il. Mahmut dneminde ifadesini bu
lur. il. Mahmut'un 'gavur' padiah olarak anlmas onun geleneksel
anlaya aykr bir tarz gelitirmesinden kaynaklanr. "Batl mo
narklar gibi giyinmesi, kavuunu, krkn, sorgucunu kararak,
sakaln ksaltarak halkn karsna kmas alk olunan davran
biimleri deildir. ada Avrupa monarklar gibi bakentin dna
kan, seyahat eden, buharl gemiye binen, hatta yabanc dil ren
meye merak salan da o olmutur."11 Kendisini Avrupalln 'm-
8 Halet Efendi, Bat'ya giden sefirler ierisinde en muhafazakardr. Onun Bat'ya

bak son derece olumsuzdur. Bkz. Enver Ziya Kara!, Halet Efendi'nin Paris B
yk Elilii (1802-1806), stanbul niversitesi Yaynlar, No: 102, stanbul, 1940.
Ayrca Bkz. Ethem Eldem, "18. Yzyl ve Deiim," Cogito, S. 19.1999.
9 Buna en iyi rneklerden birisi Paris Sefareti Bakatibi Mustafa Sami Efendi' dir.
Bkz. M. Sami Efendi, Avrupa Risalesi, haz: M. Fatih And, Bir Osmanl Brokra
tnn Avrupa zlenimleri, Kitabevi Yaynlar, stanbul, 1996.
10 Bu farkndalk Osmanl sefirlerinin takrirlerinde dikkat ekicidir.
11 Niyazi Berkes, Trkiye'de adalama, haz: Ahmet Kuya, Yap Kredi Yaynlar,
stanbul, 2002, s. 173.
beiri' addeden ve vezirlerine yazd 'hat'larda garp muaeretini

anlatann12 selefi III. Selim olmas belki de onda bir iz brakmtr.
Bu yanlaryla 11. Mahmut, halefi A bdlmecit'e de nclk yapm
oluyordu. A bdlmecit ondan ok daha fazlasn yapacaktr. Piyano
alan, tiyatroyu ve garp musikisini seven, Franszca resimli gazete
lerden holanan bir karakter sergileyecektir.13
11. Mahmut rejiminin portresini belirleyen parametreler
Tanzimat'n alt yapsn oluturur niteliktedir. dare, eitim, ad
liye ve ordu alanlarnda uygulanacak bir hukuk devleti mekaniz
masnn kurulmasna doru atlan admlarn, bu dnemin rengini
belirledii ifade edilebilir. Bu alanlarda gerekletirilmek istenen
lerin ou Tanzimat'n baar hanesine yazlacaktr.
mparatorluk, Tanzimat'a doru yol alrken nemli engeller
den birisi de phesiz, merkezilemenin nnde duran ve uzun
zamandr sknt yaratan Yenierilerin ortadan kaldrlmasdr.
1826' da Vaka-y Hayriye oarak tarihe dlen bir not, bu kuru
mun sonu anlamna geliyordu. Modern askeri bir yap iin adm
lar atlyor ve kurumsal anlamda yeni oluumlar ekilleniyordu.
Mekteb-i Tbbiye ve Mekteb-i Harbiye gibi yeni okullarn almas
hep bu ynde atlm admlard. Genel olarak eitim, merkeziyeti
devletin ihtiya duyduu memur kadrolarn yetitirmeye yne
likti. Dolaysyla ordunun modernizasyonunu amalayan giriim
ler, yeni okullarn almasyla snrl kalmad. Ordu iin gerekli
baz teknikler, bilgi ve nizamla ilgili konularda Avrupa'yla olan
ok ynl ilikiler sayesinde artk ciddi anlamda bir mantalite
deiimine giden yol almtr. Avrupal subaylarn orduda ei
tici olarak grev almas, ordunun sadece Avrupa tarznda yeni bir
eitim almasyla snrl kalmad. Orduyu eitmek iin Avrupa' dan
getirilen Comte de Bonneval ve Mareal Moltke gibi eitmenler
12 Ahmet Hamdi Tanpnar, Ondokuzuncu Asr Trk Edebiyat Tarihi, alayan Ki

tabevi, stanbul. 2001, s. 61.
13 Ahmet Hamdi Tanpnar, a.g.e., s. 132. Abdlmecit'in yenilikleri burada saylan
larla snrl deildir.
l
Batllama: /slahatlarla Balayan Zorunlu Yolculuk 39
araclyla subaylarn yabanc dille (rnein Franszca ve daha

sonra Almanca) ve o kltrle de olan etkileimi artt. te bu ve
benzeri etkileimler, Osmanl brokratna 1839 ncesinden beri
ad anlan nizamat- esasiye'yi Tanzimat Ferman olarak ilan etti
recektir. Ancak ferman ilan ettiren mantaliteyi deerlendirirken
'd etkenleri' gz ard etmemek gerekecektir.
mparatorluk zerinde son derece etkin bir role sahip olmaya
balayan Avrupa'nn gc yadsnamaz grnyor. Dier bir de
yile kapitalist ve emperyalist bir Avrupa'nn Osmanl zerinde
ki 'kollektif kontrol'nn, deiim srecinin niteliini tayin eden
unsurlardan birisi olduu belirtilebilir. Tark Zafer Tunaya'nn
belirttii Bat mdahaleciliine kar, onu nleyici tedbirler almak
endiesinden hareketle retilen politikalardr kastedilen.14
Tanzimat'n ilanyla birlikte Osmanl toplumsal yapsnda
hemen her alanda 'ikilik'ler balayacak ve bu ikilikler, eitli
sorunlara yol aacaktr. Hatt- erifin ikili nitelii hemen her
almada ifade edilir. Eski ile yeniyi ifade eden cmlelere dikkat
ekilir. Bir yandan "Kur'an'n yce hkmleri ile imparatorluk
14 Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de Siyasal Gelimeler (1876-1938), stanbul Bil

gi niversitesi Yaynlar, stanbul, 2001, s. 70. Osmanl modernlemesiyle ilgili
olarak Taner Timur, Batllamann tamamen Avrupa'nn bir dayatmas sonucu
ekillendiini belirtir. Yoksa "Osmanl devlet adamlarnn ve aydnlarnn, kendi
toplumlarnn gereklerinden hareket ederek, zgrlk iinde ve karlatrmal
bir biimde gelitirdikleri bir ..." oluum deildir. Bkz. Taner Timur, "Osmanl
ve Batllama," Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Trkiye Ansiklopedisi C. l, 1985, s.
139. Bu tespitte yer alan "Avrupa'nn dayatmas" noktasnda fazlasyla gereklik
pay olmakla birlikte i dinamiklerin bu sreteki rollerine ilikin bir deerlen
dirme de kanlmazdr ve Batllama srecinde tamamyla 'd' mdahalelerin
belirleyiciliini esas alan bu yaklamn, 'i' dinamikleri Bat'nn politikalarnn
uygulanmasnda arac olarak grmesi tartmaldr. Bkz. Taner Timur, "Osmanl
ve Batllama," Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Trkiye Ansiklopedisi, C. 1., 1985, s.
139-146. Aksi takdirde inasi, Namk Kemal, Ebzziya Tevfik, Ziya Paa, Midhat
Paa gibi Osmanl mnevverleinin modernleme ynndeki taleplerini ve m
cadelesini izah etmek gleecektir. rnein sadece Midhat Paa'nn valilikleri
dneminde vilayetlerde (Tuna' da, Badat'ta) gelitirdii modelleri ve gerekletir
dii yenilikleri ve uygulamalar bu erevede yani sadece Bat'nn basks sonucu
olduunu belirtmek mmkn mdr?
kanunlarnn" gzetilmemesinin gerilemeye neden olduu be

lirtilirken te yandan are olarak da "yeni kurumlar"a ve eski
alkanlklarn deitirilip tamamen yeniletirilmesi"ne nem
atfedilir.s
Fermanda btn uyruklara can, namus ve mal gvenlii salan
mas vaadi ve bunun dini ya da mezhebi ne olursa olsun btn uy
ruklar kapsayaca ibaresi o gne kadar telaffuz edilmi bir dn
ce deildi. Bunun "nihai anlam ise Osmanl uyruundaki herkesin
ok milletli kardeliinin yaratlmas, dolaysyla devlet ve vatan
dalk kavramlarnn gittike Batllap laiklemesiydi."6 Bylece
Bab- Ali brokratlar ok ynl amalarn gerekletirme ynn
de bir adm atm oluyorlard. Hem imparatorluun btnln
ve bamszln muhafaza edecekler hem de zlemini duyduklar
Avrupa yaam ve ynetim tarzn hayata geirmeyi deneyeceklerdi.
Osmanl st tabakas iin Tanzimat, "kul" olmaktan kurtul
ma anlamn tayordu. Tanzimat'n ilan eitli muhalif evre
leri17 harekete geirdiyse de Bat hukuku, karma mahkemeler ve
laik eitim ihtiyatla uygulamaya geirildi. Fermanda sz edilen
eitlik ilkesi askerlikte, eitimde, hukukta, ksacas yaamn her
alannda uygulanmaya alld. Tanzimat, olumlu ya da olumsuz
olarak Anadolu'nun en cra kelerinde bile biliniyordu. Bunun
anlam ise Bab- Ali'nin "Anadolu'da ynetimi hukuk temelinde
glendirme ve kamu dzenini salama abalarnda belli bir et
kinlik saladn" gstermesi olarak ifade edilebilir.s
Osmanl modernlemesinin temel lt ve amacnn devletin
kurtarlmas eklinde formle edilmesi, giriilen reformlarn da
15 Roderic H. Davison, Osmanl mparatorluu'nda Reform 1856-1876, ev: Osman

Aknhay, Papirs Yaynlar, Ankara, 1997, s. 48.
16 Roderic H. Davison, a.g.e., s. 49.
17 eitli muhalif evrelerin tepkileri iin Bkz. Halil nalck, "Tanzirnat'n Uygu
lanmas ve Sosyal Tepkileri," Osmanl mparatorluu Toplum ve Ekonomi, Eren
Yaynlar, stanbul, 1996, s. 361-383.
18 Roderic H. Davison, a.g.e., s. 57.
Barl/ama: Is/ahar/arla Balayan Zorunlu Yolculuk l 41
ayn eksende ekillenmesi sonucuna yol amtr denilebilir. Mo

dernlemenin, devletin en ok nem atfettii alan olan askeriyede
balam olmas giriilen iin hayatiyetine dair anlamlar tar. Zira
Osmanl ordusuna, Osmanl ynetici ve eliti tarafndan merkezi
bir nem verilir. nk k yolu olarak ordunun modernizas
yonu grlr. (rnein giriilen ilk reform alannn askeriye ve
eitim olmas, devletin ihtiya duyduu temel unsurlarn gl
bir ordu ve merkezi brokrasiyi ina edecek kadrolar olduunu
yanstr niteliktedir.)
Osmanl modernlemesi Bat'y kendine model olarak alm
olmasna ramen modernlemeye dair "a priori" bir modelin, pa
ket projesinin tasarlanmas sz konusu deildir.19 Bat'nn tercih
edilmesi sanki bir 'zorunluluk' sonucudur. Osmanl adeta prag
matik20 bir yaklamla Bat'ya ynelmitir. Her ey zaman iinde
srekli yorularak geliip ekillenmitir. Askeri modernizasyon
amal teebbsler zinciri, iin sadece askeriyeyle snrl kalama
yacan gstermekteydi. Askeri cerrah yetitirmek iin tp eiti
mi, istihkam ve yol iin mhendislik eitimi, maliye derken mo
dernizasyon abalar idareye ve hukuk alanna kadar sramtr.
Bir anlamda sorunlarla yz yze gelindike zmler retilmeye
allmtr. Bu nedenle yukarda da belirtildii gibi modernle
menin bir proje dahilinde yrtld dncesi epeyce tartlr
bir husustur.21
19 Cemil Koak, "Yeni Osmanllar ve Birinci Merutiyet," Modern Trkiye'de Siya

si Dnce Tanzimat ve Merutiyetin Birikimi, C. 1, letiim Yaynlar, stanbul,
2001, iinde s. 73.
20 Osmanl modernlemesiyle ilgili olarak ska kullanlan bu pragmatik kavra
m yerine 'aplikasyon' kavram neriliyor. nk pragmatizmin esas olarak bir
felsefi btnlk tad ifade ediliyor. Bkz. Nilgn Toker- S. Tekin, "Batc Siya
si Dncenin Karakteristikleri ve Evreleri," Modern Trkiye'de Siyasi Dnce
Tanzimat ve Merutiyetin Birikim, iinde, s. 106.
21 Taner Timur, Osmanl modernlemesinin 'a primi' bir modelle baladn be
lirtir. Timur'un bu iddiasnn, kendi argman temelinde tutarl grnmesine
karn tamamyla 'd' mdahalelerin belirleyiciliini esas alan ve 'i' dinamikleri
Bat'nn politikalarnn uygulanmasnda arac olarak gren yaklam tartma-
18. yzylda balad kabul edilen Osmanl modernlemesinin

btn bir 19. yzyl boyunca sancl bir seyir gstermesinin neden
leri anlalr niteliktedir. Bat'nn kendine zg geliimi ierisinde
mayalanm ve yorulmu zihniyetiyle ekillenen kurum ve kuru
lularnn bir anda Osmanl' da uygulanmasyla sorunlara zm
bulunmas mmkn deildi. Ancak Osmanl aydnnn ve brok
ratnn bunu fark etmesi de kolay deildi. Osmanl elitinin, bugn
retrospektif bir bakla yaplabildii gibi modernite projesinin b
tnn grmesi, ortaya karaca uzun erimli sonular kestire
rek ve deerlendirerek bir seim yapmas mmkn deildi. Onlar
ancak karlatklar olaylar ve baarszlklar karsnda el yorda
myla dorular bulabilmiler ve o ynde admlar atmlardr.22 Bu
balamda Osmanl modernlemesi "reformdan ok restorasyon"
eklinde gelimitir. Osmanl iin geride kalm bir altn a vard
(...) "Osmanl var olan durumun iyi bir durum olmadnn fazla
syla farkndayd ve bundan kurtulmak iin srekli ura halindey
di. Ancak bu uran z yeni bir ey yaratmak deil eski duruma
dnmenin yolunu aramak eklinde aklanabilir.''23
Bat'nn modern yapsnn olumasndaki temel dinamiklerin
den (Rnesans, Reform, Aydnlama, Endstri Devrimi) ve srele
rinden tamamen farkl bir sre geiren Osmanl Devleti'nin baa
rs bu anlamda zordu. Bat' da modern devleti yaratan merkezile
me sreci, evresel glerle (feodal soylular, iiler, tccarlar, kent
ler, kasabalar) uzlamalar sonucu onlara merkezi otoritedeki yne
timde yer vererek, ynetim erkini paylaarak gerekleti. Bir baka
ifadeyle merkezileme bir dizi ok boyutlu 'kar karya gelmeyle'
ldr. Bkz. Taner T imur, "Osmanl ve Batllama", Tanzimat'tan Cumhuriyet'e

Trkiye Ansiklopedisi C. 1., 1985, s. 139-146.
22 ilhan Tekeli, "Trkiye'de Siyasal Dncenin Geliimi Konusunda Bir st An
lat," Modern Trkiye'de Siyasi Dnce, Modernleme ve Batclk C. 3., letiim
23 Murat Belge, "Batllama: Trkiye ve Rusya," Modern Trkiye'de Siyasi Dnce
Modernleme ve Batclk iinde, s. 46.
l
gerekleti.24 Oysa Osmanl'daki 'kar karya gelme' tek boyutluy

du ve her zaman atmaya yol ayordu. Bu ise ok uzun srecek
bir toplumsal kopuklua neden oluyordu. Bylece kamu otoritesi
nin merkezilemesi mmkn olamyordu. Bu kar karya gelmeler
Bat'nn aksine Osmanl' da ancak 19. yzyln ortalarndan itibaren
mmkn olabilmitir. dari yapda yerel meclislerin gelimesiyle
birlikte erafn, her dzeyde yerel sekinlerin 'pasta' dan daha fazla
pay almak iin kimi zaman merkeze kar bir duru gelitirmesi ve
kimi zaman da merkeze szmas ve yerel burjuvazinin palazlanma
syla mevcut yapda farkllklar ortaya kmaya balamtr.25
Osmanl modernlemesi gerekletirilirken kltrel ve dini
miras veya tebaann eitim ve refah pek nemsenmemi, halka
modernlemenin pratik etkileri anlatlmamtr. Modernleme
srecinde halkn katlmn salayarak maddi iyiletirmeler Os
manl slahatlarna yabancyd. Bu noktada Osmanl brokratla
rnn kendilerini "halkn hizmetkar"26 olarak alglayamamasnn,
24 erif Mardin, Trkiye'de Toplum ve Siyaset, der: Mmtaz'er Trkne-Tuncay n
der, letiim Yaynlar, stanbul, 1990, s. 31.
25 Taradaki yerel sekinlerin idari yapdaki rolleri ve idari yapy kontrol etmeye d
nk mcadeleleri hakknda yaplm bir doktora tezi iin bkz. Hamdi zdi, Ta
rada ktidar Mcadelesi: il. Abdlhamid Dneminde Trabzon Vilayeti'nde Eraf,
Siyaset ve Devlet {1876-1909), Doktora Tezi, Ankara, 2008. Ayrca bu sreci arpc
bir ekilde resmeden bir baka alma iin bkz. Michael E. Meeker, mparatorluk
tan Gelen Bir Ulus, ev. Tutku Vardal, Bilgi nv. Yaynlar, stanbul. 2005.
26 Kemal H. Karpat, Osmanl brokratlarnda "halkn hizmetkar" olma anlaynn
gelimediini dolaysyla bunun, Tanzimat'n bir baarszl olduunu belirtir
ken (Bkz. Kemal H. Karpat, a.g.e., s. 161-162) Somel, Tanzimat reformculuunun
ideolou saylabilecek Sadk Rifat Paa'ya atfla bunun tam tersinin gelitiini be
lirtir: "1839-1875 dneminde Tanzimat modernlemesi ve Osmanlclk ereve
sinde gzlemlenebilen dier bir siyasal zihniyet geliimi devletin ve brokrasinin
din ve milliyet ayrm olmakszn btn Osmanl tebaasnn hizmetinde olduu
anlaydr." Somel' in aktard ekliyle Rifat Paa "memurlarn devlet ve millet
ten maa almalar dolaysyla tebaaya en fedakarane biimlerde hizmet etmeleri
gereinin altn izmektedir." Akin Somel. "Osmanl Reform anda Osman
lclk Dncesi {1839-1913)." Modern Trkiye'de Siyasi Dnce, Tanzimat ve
Merutiyetin Birikimi. iinde, s. 94. Bu noktada belirtilmesi gereken, devletin
"halkn hizmetinde" olmas ilkesi ynnde "siyasal zihniyet geliimi"nin gzlem
lenmesine karn uygulamada bunun gereklememi olmasdr.
- - ----------------
hizmet fikrine yabanc kalmalarnn Osmanl modernlemesi

nin bir zafiyeti olarak ortaya ktn belirtmek mmkndr.27
Bu nedenle modernlemenin hem Mslmanlar hem de Hristi
yanlar nezdinde olumlu sonular dourmad belirtilebilir.28 Bu
erevede, her ne kadar farkl bir balamda sylenmi dahi olsa
aylak mizah dergisinde bir okuyucu mektubunda ifade edilen
cmle anlmaya deerdir. "... Devlet efraddan mretteb bir heyet-i
itimaiyedir. Yine tekrar ederim ki milletsiz devlet devletsiz mil
let olamaz."29 Bu ynde dnce rneklerini mizah dergilerinin
sayfalarnda fazlasyla bulmak mmkndr. Devlete vergi verdii
iin bunun karlnda hizmet alma ve hesap sorma anlay mi
zah yazarlar tarafndan ifade edilen dncelerdir.
Tamamen pratik nedenlerle devleti kurtarmak amacyla Os
manl brokratlarnn balatt Osmanl modernlemesi, aydn
larn olaya mdahil olmasyla nitelik deitirmesine karn devlet
ynetim anlaynda yer edinememi ve topluma yaylamamtr.
Kltrel kimi kurumsal alanlarda (kanunlar, nizamnameler ba
lamnda) Bat'y kendine model olarak alan Osmanl brokratlar,
ynetimsel adan Dou'ya zg geleneksel g ve otorite yn
temlerini tercih ettiler. Devletin bekasn ncelikli hedef olarak
koyan brokratlar, ynetim gcn tekellerinde tuttular. Toplu
mun eitli katmanlarn iine alan Bat' daki katlmc ynetim
anlayn hayata geiremediler. Bu noktada yerel dzeyde Mithad
Paa'nn yerel elitleri ynetime katma almalar olduysa da mer
kezi devletin buna cevaz vermemesiyle sre sekteye uramtr.
Sonu olarak Osmanl Devleti, kendi i dinamikleriyle baara
mad "ter,akki-i medeniyeti" Bat'nn, d dinamiklerin gcyle
gerekletirmeye alt.
27 Kemal H. Karpat, a.g.e., s. 161-162.

28 a.g.e., s. 148-149.
29 aylak, nr. 131, s. 3.
Batllama: slahatlarla Balayan Zorunlu Yolculuk l 45
Efkar- Umumiye (Kamuoyu)

Bu almada efkar- umumiye kavram zerinde durulurken
kavram, almann mizahla ilgili snrlar dahilinde deerlendi
rilmeye allacaktr. Dolaysyla Osmanl' da efkar- umumiye
kavram daha dar bir lekte ele alnmaya allacaktr. rnein
efkar- umumiyeyi/kamuoyunu biimlendiren aralar zerinde
durulurken basn gibi daha belirleyici bir role sahip olan unsurlar
zerinde durulacaktr. Baka bir deyile kamuoyunun olumasn
da30 etkili rolleri olduu bilinen kahvehaneler ve tarikatlar gibi
unsurlar tali kalacaklardr.
Osmanl Devleti'nin kamuoyuna atfettii nem, elbette ki bir
ihtiyatan kaynakland. 19. yzylda Osmanl mparatorluu'nun
durumu pek i ac deildi. Devlet iktisadi, siyasi ve sosyal adan
iinde bulunduu duruma ok ynl zmler aramakta, bunun
iin eitli admlar atmaktayd. kmekte olan bir imparatorluu
kurtarma abalar hz kazanm ve her yol denenmeye balanm
tr. Avrupa'nn, Osmanl mparatorluu zerindeki basks giderek
iddetlenmektedir. Devlet, bir yandan ierideki sorunlarla urar
ken dier yandan kendisine bal eyaletlerle ilgili sorunlardan kay
naklanan d basklara da yant vermek zorunda kalyordu. Gittike
glenen modern Avrupa karsnda Osmanl Devleti bu haliyle
ciddi bir prestij kaybna uramt. Dolaysyla giderek devlette bir
imge (image) sorunu ortaya kyordu. Belki daha da nemlisi Av
rupa merkezli bir adalk anlaynn yerlemi olmas Devlet-i
Aliye'nin de bu erevede harekete gemesini zorunlu kld. 31
Osmanl' da imgeye verilen nemin olduka erken denilebi
lecek bir zamanda kefedildii belirtiliyor. 32 Daha III. Selim za-
30 Kamuoyunun olumasndaki baz aralar iin bkz. lber Ortayl, a.g.e., s. 152-153.
31 Selim Deringil, "il. Abdlhamid Dneminde Osmanl D likilerinde 'maj'
Saplants," il. Abdlhamid ve Devri Semineri, stanbul niversitesi Edebiyat Fa
kltesi Tarih Aratrma Merkezi, stanbul, 1994, s. 149. Bu aratrmasnda Selim
Deringil, Osmanl'daki" imaj saplantsnn" il. Abdlhamid'le baladn belirtir.
32 Roderic H. Davison, "Ottoman Public Relations in the Nineteenth Century: How
mannda gnderilen 'ikamet elilerine' yklenen eitli grevler

vard. 33 A ncak bunlar arasnda zerinde durulan nokta itibaryla
bir tanesi daha ok nem arz eder. lke dna gnderilen el
ilerin grevi, lkesinin konumunu ve bakn yalnzca yne
tim asndan deil 'halk' asndan da temsil etmesidir. Bunun
nedeni ise aktr: Osmanl'nn Avrupa' daki imajnn iyiletiril
mesi. nk Avrupa' da, Osmanl'nn tebaasna, zellikle de H
ristiyanlara baskc davrand ve Trklerin terakki konusunda
baarsz olduklar eklinde bir fikir hakimdi.
Osmanl Devleti, gnderdii elilerine bu kt imajn dei
tirmek iin "halkla ilikiler" grevini vermenin yannda bununla
balantl baka grevler de yklyordu. rnein Avrupa basnn
da tarafl olarak kartlan Osmanl aleyhtar haberleri dzeltmek,
Avrupa efkar- umumiyesinin Osmanl aleyhtar ekillenmesinin
nn kesmek ve yaplan reformlar ve ilerlemelerle ilgili bilgileri
Avrupa basnna iletmek de bu grevler arasndayd. Dier bir de
yile Avrupa efkar- umumiyesini etkilemek, Osmanl Devleti iin
kanlmaz bir eydi.
Bab- Ali'nin, bu "halkla ilikiler" 'oyun'unu ok ciddiye ald
anlalyor. Bunun iin eitli 'kampanya' lara girimesi, iin ciddi
yeti hakknda bilgi veriyor. Kendi diplomatlarna Avrupa basnn
daki olas 'iftiralara' kar hazrlkl olmalar iin haftalk blten
ler sunulmas bu tr bir giriimdi.
maja ynelik bir dier 'propaganda' arac da yurt dnda ya
plan uluslararas etkinliklerde Osmanl'nn en iyi ekilde temsil
edilmesini salamakt. Endstriyel ve tarma dayal rnlere y
nelik uluslararas sergiler de Osmanl Devleti'nin imajn glen
dirmek iin iyi bir frsatt. Osmanl mparatorluu, uluslararas
sergilerin ouna katld. nk bu tr bir yntem yeniydi ve s-
the Sublime Porte Tried to nfluence European Public Opinion," Nineteenth Cen
tury Ottoman Diplomacy and Reforms, Analecta Isisiana XXXIV The !sis Press,
stanbul, 1999, iinde s. 351-359.
33 lk elilerin siyasi faaliyetleri iin Bkz. Ercment Kuran, a.g.e.
manl da en az dier devletler kadar bundan yararlanmak istiyor

du.340smanl Devleti her ne kadar sosyo-ekonomik yapsnda bir
ok zafiyetler tasa da kendini "Dvel-i Muazzama"nn bir yesi
olarak gryordu. Bu ayn zamanda "ben de varm politikas"nn
bir ifadesiydi. Avrupa'ya ne kadar "medeni" olduunu anlatabil
mek iin Osmanl Devleti'nin dini ve dini olmayan sembolleri de
kulland bilinmektedir. Yani Osmanl, "askeri an diploma
siyle ve sembollerle" kapatyordu.35
'maj' meselesine devletin bak bu ekilde seyrederken mi
zahlarn bak hi de onlara uymaz. Osmanl'nn kendini ola
bildiince "medeni" olarak tantma abalarna karn mizah
lar, merkezi iktidarn sylemindeki tutarszl yanstmak adna
onlarn medeniyet olar.ak sunduklarna kar gncel ve yaamsal
sorunlar mizah gazetelerinde ifa ediyorlard. stelik bu gaze
telerden Diyojen'in Franszca yayn yapt da belirtilmelidir.
Hatta ileride de belirtilecei gibi dergi, Ermenice ve Rumca da
baslyordu.
Dolaysyla hkmetin bu denli zerine titredii bir konuyu
glmece ustalar kendilerine mizah malzemesi yapmakta gecik
mediler. Zira gerekten de ortada 'komik' bir durum vard. lke
de ok daha can alc sorunlar dururken sergilere ya da uluslara
ras organizasyonlara nelerin gnderilip nelerin gnderilmeyecei
'hararetli' tartmalara neden oluyordu.36 Nedense mizahlar bu
ii pek ciddiye almamlard. Speklatif olarak denilebilir ki mi
zah yazarlar bu iin Avrupa'y etkilemek iin yapldnn farkn
daydlar. Hem Diyojen' de hem de aylak'ta bu sergiler hep 'espri'
34 Roderic H. Davison, "Ottoman Public Relations..." s. 351-353.

35 Selim Deringil, a.g.m., s. 151-155.
36 Osmanl imajnn hangi sembollerle vaz' edileceine ynelik tartmalara rnek
olarak 1893'teki Chicago sergisinde Yenieri modellerinin tehir edilip edilme
mesi konusu verilebilir. Selim Deringil almasnda bu konuyla ilgili olarak bir
ok rnek sunar. Bkz. Selim Deringil, a.g.m., s. 156-157 vd.
konusu olmay srdrmtr. 37 Her iki dergi de bu konuya stun

larnda hicivsel bir bakla yer vermilerdir. 38
Sergilerle ilgili ilk espri Diyojen'den gelir. 1872' de Viyana' da ya
placak olan "sergi-i umumi"ye "tuhaf ve nefis baz eya vaz'" oluna
can ve "gayret ve muhabbet-i vataniyye icabnca sergi-i mezbO.ra
vaz' ve tehire seza" eyay(!) bildirir, listeyi sunar Diyojen. 39 Bu sergi
meselesi okuyucularn da bir hayli ilgisini ekmi olmal ki Diyojen
bu konuda ok sayda okuyucu mektubu aldn belirtir. Okuyu
culardan da eitli neriler gelmitir.40 Diyojen bunlarn arasndan
uygun olanlar seip gndereceini belirtir. Diyojen bu konuya za
man zaman satr aralarnda da temas etmi, son kez 177. saysnda
deinmitir; yani kapanmasna alt say kala.41
Diyojen' den drt yl sonra 1876' da bu kez aylak, 1878' de
Paris'te alacak olan sergiye gnderilmek zere 'eya' listesini
okuyucularna duyurur.42 Onun yaklam da Diyojen'inkinden
farkl deildir. O da sergide sergilenecek 'eyalar' maddeler halin
de sralar. Ancak aylak'taki buruk mizah duygusunun havas bu
listeye de yansmtr.
Bu dergilerin konularn gncel, daha can alc sorunlar zerin
de oluturduu dnlrse hkmetin bu kadar zaman ve para
sarf ettii sergi konusuna kendilerince mizahi bir slupla yakla-
37 Osmanllarn Paris Londra gibi Avrupa bakentlerindeki sergilere ilgi gsterme

sini Palmira Brummett, Avrupa'nn refahla ve ilerlemeyle e tutulmasna bal
yor. Palmira Brummett, a.g.e., s. 247. Bu balamda Avrupa'y taklit eden Osmanl
st tabakas, mizahlar iin kullanlacak zengin ve cazib malzeme merkezi ol
may srdrd. Diyojen ve aylak'taki bu listelerde yer alan konular, medeniyet
lafznn bolca yer ald bu dnemde Paris ve Londra gibi Avrupa ehirlerindeki
sergilere ynelen Osmanl elitine de bir talamadr.
38 Osmanl Devleti'nin bu anlamda katld ilk sergi, Londra'da The Crystal Pala-
ce'daki sergiydi. Bkz. Roderic H. Davison, "Ottoman Public Relations...", s. 353.
39 Diyojen, nr. 98, s. 1-2.
40 Diyojen, nr. 101, s. 2.
41 Diyojen, nr. 177, s. 3.
42 aylak, nr. 83, s. 3.
Barl/ama: Is/ahar/arla Balayan Zorunlu Yolculuk l 49
malarnda hakl olduklar belirtilebilir. rnein Diyojen tramva

yn43 ezerek sakat brakt veya ldrd insanlardan, koleradan
len insanlardan, kazlm sokaklar ve bu kazlan ukurlara den
insanlardan, su vb. sorunlardan o kadar ok sklkla bahseder ki bu
konularla birlikte ekonomik ve sosyal meseleler srekli ilenen ko
nular haline gelmitir. Bylesi gndelik yaamsal sorunlarla bou
ulurken uluslararas sergilerin halkn yaamnda ne trden 'pratik'
bir yarar salayaca sorusu onlar iin anlaml olmaldr. Dolaysy
la onlar, bu sergilere katlma ve nelerin gnderilip nelerin gnde
rilmeyecei konusundaki tartmay anlamsz bulmu olmallar ki
bu durumu bu ekilde kendilerine mizah malzemesi yapmlar ve
eletirilerini de bu ekilde iletmeyi uygun grmlerdir.
Talamalarla dolu .'eya' listelerine 44 bakldnda grlecek
tir ki bu listede yer alan maddeler tamamyla dnemin sosyo
ekonomik ve kltrel sorunlarn yanstr niteliktedir. rnein
stanbul' da vapur seferleri bu dnemin en "can alc"45 sorunla
rndan biri olmutur ve bu konuya deinmeyen mizah dergisi
yoktur denilebilir. Vapur seferleri ya ok ar yaplmaktadr (yle
ki sandallarn vapurlar getii karikatrler izilir) 46 ya da vapur
lar bozulmakta ve yolcular kimi zaman sekiz buuk saat denizin
ortasnda bekletilmektedir. aylak'ta bu konu u ekilde mezkur
'eya' listesine yerletirilir:
Makinesi tamir kabul itmiyecek bir hale geldiine mdirinden
macsna kadar bihaber olan ve sonra yolda makinesi krlub
mterileri sekiz buuk saat deniz ortasnda brakan irket-i
Hayriye skdar vapurlarndan biri...47
Yine benzer bir ekilde Diyojen, aylak'tan 4 yl nce ayn
43 Tramvayn yol at kazalar Diyojen"in mtemadiyen iledii konulardandr.

44 Bu listelerin tamam iin bkz. almann ek ksm.
45 Kelimenin tam anlamyla dergilerdeki yazlar bu dnceyi yanstr niteliktedir. Bu
konuyla ilgili saysz rnek mevcuttur. arpc bir rnek iin bkz. Diyojen, nr. 64
.......
46 Bkz. <,ngrakl Tatar, nr. 9, s. 3 ve ngrakl Tatar, nr. 27, s. 3.
47 aylak. nr. 83, s. 3.
SO I Osmanl Mizah Basnnda Batllama ve Siyaset
konuyu 'eya' listesine ekleyecektir. "Temizliin numunesi olmak

zere Eyp vapurlarndan birisini..." ekleyecektir.48
Bu listede yer alan bir baka rnek de 1870'lerin basn sans-
rne49 dairdir:
Trkistan' da serbesti-i matbuatn derecesini gstermek iin
Basiret'in iki ve Ararat gazetesi ile Phare du Bosphore'nin er
ve Makedonya ile Esprit'nin drder ay mddetle ta'tillerine mu
cib olan nshalarndan birer tane ...50
Her iki mizah dergisinde liste bu ekilde uzayp gider. Bu eya
listeleri gndelik sorunlara bak fevkalade yanstan rneklerdir.
Dolaysyla devlet, uluslararas alanda itibarn arttrmak isterken
ierideki mizah ustalar da efkar- umumiyeye meseledeki komii
gsterirler.
Aslnda Osmanl mizahlarnn ya da mnevverlerinin efkar-
umumiyeyi bilgilendirme ya da mobilize etme abalar yeni deil
dir. Bu erevede efkar- umumiyeyle balantl baka bir nokta
zerinde durmak yararl olacaktr. Osmanl toplumunda efkar-
umumiyenin (yani kamuoyunun) mimar olarak inasi gsterilir.
"Halkn ykmllklerinin bir uzants olarak 'haklar' olduu
fikri" inasi'yle birlikte 1860' larda geliti. inasi'nin Avrupa' dan
alarak gelitirdii ve aktard edebi, siyasi ve sosyal dnceler51
sayesinde bir kamuoyunun, efkar- umumiyenin tesis edilebilmesi
mmkn olabilmitir. Efkar- umumiye gibi birok kavram Os
manl toplumuna inasi'nin kazandrd Niyazi Berkes tarafn
dan belirtilir. 52
"Halkn ne olup bittiini bilme hakk", inasi'nin sayesinde gn
cellemi ve bu sayede "aklk ve kolay anlalrlk"la birletirilmi-
48 Diyojen, nr. 98, s. 1-2.

49 Basn sansr zerinde ayrca durulacaktr.
50 Diyojen, nr. 98, s. 2.
51 erif Mardin, Yeni Osmanl Dncesinin... , s. 293.
52 Niyazi Berkes, a.g.e., s. 263.
l
Batllama: slahatlarla Balayan Zorunlu Yolculuk s1
tir.53 Baka bir deyile inasi'nin nclk ettii "dilde sadeleme

hareketi"yle yaz dilindeki Trke'nin anlalabilirlii salanm, by
lece anlama ve iletiimde yeni bir dnem balamtr.
Efkar- umlmiyenin olumasyla ilgili zerinde durulmas ge
reken bir baka boyut da mizah dergilerinin de dier basn or
ganlaryla birlikte devreye girmesidir. nk mizah dergilerinin
(tirajlar hakknda elimizde kesin bilgiler olmasa da) tirajlarnn
ok yksek olduunu biliyoruz. 54 Ayrca mizahn etkileme gc
dier gazetelere gre ok daha yksek olduuna ve de ok gl
kalemlere sahip 'edip'ler de bu dergilerde yer aldna gre efkar-
umlmiyenin olumasnda ve ekillenmesinde mizah dergilerinin
rol daha iyi anlalabilir. Zira bu dergilerin "halkn ne olup bitti
ini bilme hakk"n, glmece faktrn de iin iine katarak ken
dilerine grev edindiklerini belirtmek mmkndr. Dergisinde
yeri geldike Teodor Kasab, mizah gazetelerinin "daima hakikati
latife tarznda tasavvur" ettiini belirtir. 55
Dilde sadeleme, aklk ve anlalabilirlik ilkesi halka ynelik
atlm bir admdr. Mnevverin kendisini halka anlatabilme ve
efkar- umumiye oluturma kaygsndan hareketle gerekletiril
mitir. inasi'nin nclk ettii dilde sadeleme hareketi siyasal
ve toplumsal anlamlar tar. Burada dikkat eken, dilde sadeleme
hareketinin mnevver/aydn kimliinde bir 'misyon'la ne k
masdr. Kastedilen, "halk retmenlii" kavramdr. Topluma yol
gsterme, toplumu bilgilendirme, aydnlatma grevini stlenerek
terakki salamak, halk 'derin uykusundan' uyandrmak temel
53 erif Mardin, a.g.e., s. 295.

54 Diyojen'in Mahmut Nedim Paa'y ta'riz ettii "Kedi Mersiyesi" nin olduu nsha
(Namk Kemal yazmtr) yaklak on bin adet satlmtr. Ayrca bu saynn ikin
ci basks da yaplmtr. Diyojen'in belirttiine gre Kedi Mersiyesi'nin olduu
say, ilk baskdan sonra ikinci baskda drt bin be yz ve nc baskda iki
bin be yz baslm ve tkenmitir. Bundan baka baz saylarn da tekrar tekrar
basld belirtilm
. ektedir. Bkz. Diyojen, nr. 134, s. 1. Tekrar basklar iin bkz.
Diyojen, nr. 135, 136.
55 Diyojen, nr. 19, s..
amatr. rnein bu erevede Diyojen'in, kylnn gazete ve ki

tap okuma isteini okuyucularna aktarmas anlamldr.56 aylak
da Diyojen'e paralel dnceler ortaya koyar. Halkn derin uykuda
olduu belirtilir ve uyanmas umut edilir. "...bu millet bir daha uy
kuya yatmaz yatarsa kalkmaz"57 szleri aylak yazar tarafndan
byk bir istekle sylenmi olmal. Bu ve benzeri szleri aylak
yazar satr aralarnda defalarca kullanr. Beklentisi halkn gzle
rini amas ve etrafnda olan bitenden haberdar olmas ynnde
dir. Bir baka rnek yine aylak'ta yer alr. Kanun- Esasi'yle ilgili
bir muhaverede u satrlar gze arpar:
- Cenab- Hak milletin dahi gznden perde-i gafleti kaldrp

badema tarik-i say ve gayrete ve meslek-i ilm ve maarifte hidayet
buyursun.
- Amin karnda amin. Zira bu millet byle okuyub yazmakdan
geri kaldka gazetecilerin hali yaman. 58
Benzer bir ekilde halkn uykuda olduu ve Jntrkler'in bu
halk uyandrarak kamuoyu oluturduu Ebzziya Tevfik tarafn
dan belirtilir. 59
Kamuoyunu etkileme ve kazanma balamnda dilde sadeleme,
aklk ve anlalabilirlik ilkesine anlan dergilerin uymaya gayret
ettikleri grlyor. Diyojen'de ve aylak'ta zaman zaman ar ve
adal bir dille kaleme alnm yazlara hatta Arapa ksa pasajlara
rastlanmasna ramen yazlarda kullanlan dilin sadeliine, anla
labilirliine ve de Trke olmasna zen gsterildii dergilerin ge
nel havasndan anlalmaktadr. Kimi yazlarda bu dnce aka
56 Diyojen, nr. 109, s. 1-2.

57 aylak, nr. 100, s. 3. Bu say aylak'n birinci yln kutlad zel saysdr.
58 aylak, nr. 89, s. 3.
59 Ebuzziya Tevfik, Yeni Osmanllar Tarihi, eviren: emsettin Kutlu, Hrriyet
Yaynlar, stanbul, 1973, s. 139-140. Bu almada Yeni Osmanllar Tarihi'ne
yaplan btn atflar, Hrriyet Yaynlar'ndan kan emsettin Kutlu'nun tran
skribe ettii edisyona aittir. Karlatrma asndan Ziyad Ebzziya'nn derledii
dier edisyona da zaman zaman bavurulduu iin kaynakada yer verilmitir.
Batllama: slahatlarla Balayan Zorunlu Yolculuk 1 53
ifade edilir. Buna bal olarak mizah basnnn, bu bilinle de efkar-

umlmiyenin gelimesine katkda bulunduu belirtilebilir.60
Diyojen ve aylak yazarlarnn dil sadelemesine atfettikleri
nemi, Diyojen'in dilin sadelemesiyle ilgili kaleme ald "Ga
zeteler Mneat" balkl u yazda izlemek mmkndr. Bu ko
nunun neminin alt izilerken inasi'den izler tand gzden
kamayacaktr:
Malumunuzdur ki her gazete fnun ve maarife olan hidematn
dan bahseder. (...) Gazetelerin fnun ve maarife olacak hizmet
leri halka edebiyatn etrakkiyat hakknda bir nmune gster
mek olacaktr. Zira baka bir mana veremedim. nk imdiye
kadar bu gazetelerin "Yahu! Vatandalar! Bilen bilsin bilmeyen
agah olsun. ki kere iki drt eder " dediini ve fnun ve marifin
intiarna yle bir hizmet ettiini ne grdm ne iittim. Fakat "
Lisanmz bir millet-i mtemeddine lisanna benzemiyor. Yaz
lan eyleri be on kiiden baka kimse anlamyor. Biz orta snf
ve belki en aa derece halkn (1)61 dahi anlayabilecei bir lisan
yapmaz isek terakki edemeyiz dediklerini" hem grdm hem
iittim. Hatta lisann sadeliini iltizam edip de ol babda i'mal ve
itab- efkar eden baz gazetecilerin birtakm kavaid nerettikleri
dahi vardr.62
Yaznn devamnda yazar, eitli gazetelerden setii ar ve
adal bir dille kaleme alnm rnekleri sunar ve dilde sadeleme-
60 Mizah dergilerinde bu dnceyi destekleyebilecek nitelikte cmleler ve yazlar

mevcuttur. Ayrca efkar- umumiye lafznn ok kullanld da belirtilebilir. Ka
muoyunun gcnn gzard edilemeyeceine dair dorudan bir yaz Diyojen' de
yer almaktadr. Paragraf kendi iinde elikili grnse de o elikinin nedeni
yaznn tamam okunduunda anlalabilmektedir. "Bizim Sokrates akirdleri
derler ki 'hi kimse sz sylemekle veyahud yaz yazmayla umumda efkar hasl
edemez. Olsa olsa umumun efkarna terceman olabilir'. imdiki eshab- diray
ette 'her hkmet efkar- umimiyeyi bilmeye muhtatr' diyorlar". Yaznn
devamnda gazetelerin ise bu efkar- umimiyeyi hkmete iletmede bir ara
olduu belirtiliyor. Bkz. Diyojen, nr. 130, s. 2.
61 Yaznn orjinalinde burada yle bir dipnot vardr: "Bence halkn aa snf ol
maz ama gazeteler yle sylyor".
62 Diyojen, nr. 174, s. 1-2.
54 j Osmanl Mizah Basnnda Batllama ve Siyaser
yi savunanlarn, gazetelerinde bu denli ar yazlar yazmalarn

eletirir.
19. yzyl aydnlar edebiyatn sosyal ve aydnlatc ilevini n
plana karmaya urayorlard. Aydnlar, bakentteki orta ve st
tabakann mmkn olduunca byk bir blmne hitap ede
bilmek iin mevcut gelenekleri uyarlayp baskn zevklerle uzla
trmaya hazrlad. Her eyden nce roman veya tiyatro gibi yeni
trleri kullanmaktaki ama ou zaman edebiyat yapmak deil,
ok eliliin kaldrlmas veya her iki ein de rzasyla yaplan ev
lilik gibi yeni konulara geerlilik kazandrmakt."63
'Toplum retmenliine" ynelen Tanzimat dnr,64 ken
dini bununla snrlandrmam, toplumsal ve siyasal bir misyon
da stlenmitir. Bu misyon ve retici tarz, edebiyatta grld
gibi mizahta da grlr. zellikle mizah dergilerindeki muhavere
tr yazlarda bunu gzlemlemek mmkndr. Karagz oyunla
rndaki Hacivad'n 'retici' konumas, mizah dergilerinde ok
sk kullanlan bir yntemdir.65 rnein aylak yazar, anlatmak
ya da mesaj vermek istedii konularn ounu bu tr bir slupla
okuyucuya ulatrmay tercih eder. Burada konuyu, kimi zaman
bir ocua anlatyormuasna basitletirerek sunar. Mizahnn
kaygs hem retmektir hem de okura mesaj iletmek. Makale
tr yazlarda da bu, rahatlkla grlebilir. Felsefi ve tartma
tr yazlardaysa bylesi kayglar grlmez. Zira hitap ettii oku
yucu kitlesi deimitir. "Halk retmenlii" tarz ayn ekilde
Diyojen' de de mevcuttur. Ancak Diyojen'in muhavere yerine daha
63 Suraiya Faroqhi, Osmanl Kltr ve Gndelik Yaam, ev: Elif Kl, Tarih Vakf
Yurt Yaynlar, stanbul, 1997, s. 271.
64 Tanzimat devri Trk edebiyatnda ne kan inasi, N. Kemal, Ahmet Mithat
gibi isimlerin eserlerinde gze arpan bu "halk retmenlii" slubu, Tanzimat
edebiyatnn geirdii ierik deiiminin niteliinden kaynaklanmaktadr. lber
Ortayl, a.g.e., s. 201.
65 Mizah basnn inasi, Recaizade Mahmut Ekrem, Ahmet Mithat Efendi gibi Tan
zimat dneminin nemli isimlerinde yaygn olan retme, okurla konuma, hi
kayeden ders karma slubuna paralel bir yol izledii belirtilebilir.
- - - -- ----------------------
Batllama: slahatlarla Balayan Zorunlu Yolculuk 1 55
ok dzyazlar tercih ettii yukarda verilen rnekten de fark edi

lebilir.
Dilde sadeleme, halk retmenlii gibi konular mizah basnnn
halka dnk yayn politikasn yanstan kavramlardr. Mizahlar,
Avrupa' da drdnc kuvvet tabiriyle oktan yerlemi olan kamuo
yu gcnn farknda olmalarna ramen onu iktidar zerinde snr
layc bir bask arac haline dntrememilerdir. Dntrmeleri
de son derece zordu. Her eyden te memleket, bunun iin gerekli
okuryazar tabanndan yoksundu. Ancak bu, mizah basnnn tame
men etkisiz olduu anlamna da gelmiyor. Mizah basnnn, iktidarn
ya da stanbul Belediyesi'nin kimi uygulamalarn hicvetmesi ya da
uyarmasnn da zaman zaman etkili olduu, kk lekli de olsa
iyiletirmelere yol at belirtilmelidir. Dolaysyla clz da olsa hk
met ve belediye zerinde bir bask kurduu sylenebilir.
Sonu olarak matbaa ve basn sayesinde glmecenin gc kat
kat artmtr. Ragon'un deyiiyle "bireysel glmeyi yaygn glme
ye, kalabalklarn glmesine dntren, matbaa oldu". 66 Bu de
erlendirme, hiciv ve mizahn artk yalnzca kapal mekanlarla s
nrl kalmayacan ifade eder. nceden kahvehanelerde, hanlar
da ve meydanlarda snrl sayda kiiye ulaan Karagz ve Meddah
oyunlarndaki glmece, basn yoluyla on binlere ulamaktadr.
Bu ise ciddi bir kamuoyunun olumasn salamakta, devleti de
zaman zaman g duruma sokmaktadr. 1870 ylnda yayn ha
yatna balayan Diyojen kimi zaman tek bana on binleri bulan
bir tiraja sahiptir.67 Bu ciddiye alnacak bir rakamdr. Tanpnar,
inasi'nin Tasvir-i Ejkar'ndan bahsederken bu gazetenin tirajn
verir ve u deerlendirmeyi yapar: "bu rakam hakiki bir miting
66 M. Ragon'dan aktaran Franois Georgeon, "Osmanl mparatorluu'nda Glmek
mi?," Dou'da Mizah, Edit: Franois Georgeon, Irene Fenoglio, ev: Ali Berktay,
Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 2000, s. 91.
67 Diyojen dergisinin tirajna ynelik olarak elimizde net bilgiler bulunmamakla bir
likte dergide verilen bilgilerden yaklak rakamlar elde edilebilmektedir. rnein
Mahmut Nedim Paa'ya ithafen Namk Kemal tarafndan kaleme alnan 'Kedi
Mersiyesi'nin bulunduu say on binin zerinde satmtr.
kalabaldr."68 Dolaysyla Diyojen'in ve genel olarak mizahn et

kisi kmsenemeyecek bir boyuttadr. Mizah, kamuoyu zerin
de ok etkili bir silahtr.
"Kamuoyu nemli bir mcadele alanyd. Gerek padiah
ve gerekse dergiler ite bu alan fethetmeye ve ellerinde tut
maya alyorlard."69 Kamuoyunun geliip ykselmesi Yeni
Osmanllar'n arzuladklar bir eydir. Kurmak istedikleri meruti
sistemi bu kamuoyunun desteiyle barcl bir ekilde, ounluu
salayarak gerekletireceklerine inanmlardr.7 Dolaysyla yay
gn olarak basna ve dier alanlara uygulanan sansr, oluan bu
kamuoyunun sonucudur denilebilir.
Basn ve Sansr
Osmanl' da basn, Avrupa' da kinden farkl bir karakterde or
taya kt. Avrupa' da basn, "ynetime ortakln ilan eden bir
snfn, burjuvalarn arac olarak ortaya kmtr. 1450'lerden
itibaren gelien basm teknikleri lSOO'lerde Avrupa'nn her ya
nna yaylm durumdadr. 1700' lerde Avrupa'da gnlk gaze
te deneyimi gelimi ve 1800'lerde kapitalizmin doruuna eri
ilmekte olduu srada yeni teknik bulularla yksek tirajlara
ulamtr."71
Osmanl'da ise basn yine "Doulu" bir karakterle, bizzat dev
let eliyle hayata geirilmitir. Baka bir ifadeyle Osmanl' da basn,
"ticari kapitalizmin bir sonucu olarak deil de ge kalm Osmanl
modernlemesinin kendinden ok ey beklenen sihirli bir arac ola-
68 Ahmet Hamdi Tanpnar, Ondokuzuncu Asr Trk Edebiyat Tarihi, alayan Ki-
tabevi, stanbul, 2001, s. 251.
69 Palmira Brummet, a.g.e., s. 20.
70 Ebuzziya, a.g.e., s. 229.
71 Orhan Kololu, "Osmanl Basn: erii ve Rejimi." Tanzimat'tan Cumhuriyet'e
Ansiklopedisi,C. 1., 1985, s. 68.
Batllama: slahatlarla Balayan Zorunlu Yolculuk l s1
rak domu, daha dorusu dourtulmutur."72 Balangta devletin

"ali menfaatleri" iin II. Mahmut zamannda karlmaya balanlan
Takvim-i Vekdyi'nin amac, Osmanl Devleti'nin ideolojisini ve icra
atn hem tebaaya hem de d lkelere anlatmakt. Devletin tebaas
zerinde denetim gcn artrmak iin Batl bir yntem olan basn
dan istifade etmek II. Mahmut iin cazip bir yoldu. Bu ayn zaman
da devletin, bir basn organ sayesinde tebaasyla iliki kurmasn da
salayacaktr.73 Basnn gcnn farknda olan Sultan yle diyordu:
"Bu gazete kutsal eriate ve devlet dzenine dokunmama artyla
benim iktidarma ok yardmc olacaktr."74 Sultan eliyle balatlan
basn hayat beklentilere yant veremeyince ayn ekilde ayn otorite
tarafndan sansre uratlacaktr. Takvim-i Vekayf5 devletin resmi
gazetesi olarak ancak ieride etkili olmaya alm fakat bask sa
ys ve Osmanl corafyasnda konuulan Trke dndaki dillerde
dzenli kamamas gibi nedenlerden dolay etkisi snrl kalmtr.76
inasi'yle birlikte gazetenin halkn anlayaca dili kullanma
ya balamas,77 basnn sosyal ileviyle kamuoyunun olumasn
salamtr. Ondan beklenen "tenvir ve terbiye" zamanla yerine
getirilmektedir. 1869' da kan bir vilayet gazetesinde amalanan
gayet aktr:
Ahalisi vukuf-u ma'lumat ve hsn- ahlak ve adat ile yolunu d
zeltmi olan memlekette efrad- nas hukuk-u meruiyesini temin
eden btn nizama riayet iin vesait-i muhabereye muhta ola
rak vazifesini ifa ve idare eder. Binaenaleyh, halkn ve bir mem
leketin emniyet ve mamuriyet ve saadet-i hali iin iptida en lazm
72 Uygur Kocabaolu -Ali Birinci, "Osmanl Vilayet Gazete ve Matbaalar zerine

Gzlemler," Kehike, Say 2, 1995, s. 101.
73 lber Ortayl, a.g.e., s. 38.
74 A. D. Jeltyakov, Trkiye'nin Sosyo-Politik ve Kltrel Hayatnda Basn, Ankara,
1979, s. 46.
75 Orhan Kololu, Takvim-i Vekayi, Ankara, tarihsiz, s. 76, 168. Ayrca bkz. Kololu,
"Osmanl Basn: erii ve Rejimi", s. 70.
76 Niyazi Berkes, a.g.e., s. 261.
77 Uygur Kocabaolu-Ali Birinci, a.g.e., s. 101-102.
ve vacib olan tedbir, izale-i cehalet hsn- terbiyet kaziyeleri olup

bunun usul dahi bir taraftan eshabnn tamim ve teshili. ..78
Bu amalar dorultusunda basn, 1876'ya gelindiinde hayli
gelimi bir basndr. Olumaya balayan kamuoyu, padiah ve
brokratlar iin phesiz rahatsz edici olacaktr. Bu rahatszlk,
il. Abdlhamid zamannda doruk noktasna ulaacak ve ilk etki
sini mizah gazetelerinde gstererek bu gazetelerin klliyen kapa
tlmalarna yol aacaktr.
Takvim-i Vek:iyi'yle balayan Osmanl basn hayatnn,
1850'lere kadar bask altnda olmayan bir seyir izledii belirtile
bilir. Bu dnemde basn zerindeki kontroln ok sk olmad
bilinir. Zira gazete says olduka snrldr. Ancak 1860'lara doru
gazete saysnn artmas hkmeti harekete geirmi ve 1857' de
ilk Matbuat Nizamnamesi'nin kartlmas sonucunu dourur. Bu
nizamname ayn zamanda ilk sansr anlayn yanstan maddeyi
de ierir. Ancak bu sansr, "ktp ve resail" zerinedir.79
Tercm:in- Ahv:il'le Osmanl basn hayatnda farkl bakla
rn ortaya kmas, beraberinde ilk "tatil"i de getirir. Ardndan
inasi'nin Tercm:in- Ahval' den ayrlarak Tasvir-i Efk:ir' kur
mas ve burada zgrlk bir izgi izlemesi dzeyli bir okuyu
cu kitlesi oluturmu, bunun akabinde Osmanl toplumunda
dnsel anlamda bir hareketlilik balamtr. Artk hkmete
ynelik eletiriler ykselmeye balamtr. Bab- Ali, eletirilere
kar rahatszln 1864'te kartt, bu kez ok daha ciddi san
sr maddeleri ieren Matbuat Nizamnamesi'nde gstermitir. Bu
nizamnamede gazetelerin yayn yasaklaryla ilgili ereve olduk
a geni tutulmu ve nizamname, gazetelerin istenildii an ka
patlmalarna olanak salayacak ekilde oluturulmutur. 80 Bu
nunla da yetinilmeyerek 1867'de Sadaret'e getirilen Ali Paa, Ali
78 Server skit, Trkiye'de Matbuat dareleri ve Politikalar, Bavekalet Basn Yayn
Umum Mdrl, stanbul, 1943, s. 10-14.
79 Server skit, a.g.e., s. 17.
80 a.g.e., s. 24.
Batllama: slahatlarla Balayan Zorunlu Yolculuk I 59
Kararname'yi yrrle sokmutur. Muhbir'in ve Namk Kemal

ynetimindeki Tasvir-i Efkarn hkmete ynelik sert eletirileri
bunu kanlmaz klmtr. Bu gazetelerin halk zerindeki etki
si ve "merutiyet", "milliyet" gibi szcklerin kullanlmas Bab-
Ali'yi ve Ali ve Fuat Paalar olduka rahatsz etmiti. Bab- Ali,
Muhbir ve Tasvir-i Ejkar'n sert eletirilerine yant vermekte ge
cikmedi ve gazeteleri cezalandrd. Muhbir bir mddetliine tatil
edildi. Tasvir-i Efkar yazar Namk Kemal ise muharrirlikten men
edildi. 81
1870'lere gelindiinde imparatorluktaki gazete says artm ve
bu gazeteler farkllaan nitelikleriyle farkl okuyucu kesimlerine
hitap etmeye balamtr. Gazetecilik faaliyetlerinin artmasyla
birlikte sosyo-kltrel gelimeler artk mizah gazetelerinin orta
ya kmasna frsat salayacak denli deimitir. Mizah gazetele
ri/dergileri artk bir ihtiyatr. Deien ada szl mizah yerini
giderek basl mizaha brakmak zorunda kalacaktr. Mizah gaze
teleri ard ardna kmaya balayacaktr. Ancak mizah dergileri,
Ali Kararname yznden okuyucusuyla istedii gibi buluama
yacaktr.
Ali Kararname'yle hkmet, bundan byle basn zerinde
istedii gibi sansr uygulama yetkisini kullanmaya balam ve
muhalif her gazete bundan nasibini almtr. Bunlara mizah gaze
teleri de dahildir. Hatta onlara sansrn ok daha acmasz uygu
land sylenebilir. Ali Kararname, Diyojen'i tam drt kez "tatil"
etmitir. Her seferinde gerekesi hazrdr: "Diyojen gazetesi miza
ha mahsus bir gazete olduunu bahane ederek adab- umumiye ve
kaide-i hkmetin cevaz gsteremeyecei bir yolda idare-i lisan
81 Burada sansrle ilgili olarak belirtilmesi gereken bir husus nemlidir. Saldrgan
kelimeler; hkmet-i seniyyeye ynelik eletiriler; halkn ahlak duygularna, ge
leneklere ya da imparatorluktaki dinlerden birine satama; Padiah'a, ailesine (bu
nedenle Abdlaziz'in tahttan inidirilii, Murat'n tahta k ve hastal gibi ko
nulara deinilmez), devlet byklerine, Osmanl mttefiklerine, (rnein Diyojen
bu yzden kapatlmt) hakaret etme ya da haklarnda mstehzi bir yaz yazma
para cezas veya ksa sreli kapatmalara neden olabilirdi.
etmei itiyat etmi[tir] ..." Ancak Diyojen bu gerekeleri bir tr

l anlamak istemez. Yayn politikasn hi deitirmeksizin ayn
slupta yayn hayat sona erene kadar devam etmitir. 82 Diyojen
bu kararnameyle ilgili uygulamalara yant vermekten de ekin
memi, 'sivri dili'yle her "tatil"i bir espri konusu haline getirmitir.
Diyojen, nizamname konusunu ilk olarak 36. saysnda "Mat
buat" balkl makalede ele alr. Yazar konuyu bir hayli can yakc
bulur nk pek ok gazete ard ardna kapanmakta ve ekonomik
anlamda ciddi skntlara dmektedir. Diyojen'e gre hkmet
bir taraftan gazetelere imtiyaz hakk vermekte, te yandan gaze
teleri kapatmaktadr. Burada basnn, siyasal iktidarla traji-komik
olan ilikisi ifade edilirken kastl olarak ortaya konulan bu tavrn
"mugayir-i akl u dirayet" [akl d] olduu belirtilir. Ayrca mes
leini doru icra edenlerle etmeyenleri ayrt etmeksizin cezalar
uygulanmaktadr. rnein borsay uydurulmu haberlerle alt st
eden Levant Times cezay fazlasyla hak ederken ve herhangi bir
cezaya arptrlmazken Diyojen'in Badat'taki Acem ah'nn at
larnn kuyruunu kulan sayd iin iki ay tatil edilmesi kabul
edilebilir bir ey deildir. Cezalarn amac ayn zamanda eitmek,
doru yola getirmek olmaldr. Yazar, burada neride de bulunur:
Bir tenbih ile iktifa ve kusurunun tekerrr surette tahamml ve
iktidar nisbette ufak bir ceza-y nakdi ile tercim [cezalandrma]
olunduu halde gazetecinin tamamyla mtenebbih ve mtenas
sh olaca [uyarlm ve nasihat edilmi] vareste-i itibahtr.
Gazete kez daha uyarld halde ayn crm iler ve sz
dinlemezse bu takdirde kapatma cezasnn uygulanmas kanl
mazdr. Dolaysyla ceza uygulanrken etraflca mtalaa edilme
lidir.83
Diyojen konunun takipisidir. Bundan sonra birok saysnda
82 Diyojen, nr. 36, s. 1-3.

83 Bu yaznn Namk Kemal tarafndan yazld belirtilir. Bkz. kran Ouz, Tanzi
mat Dneminde Mizah ve Diyojen Gazetesi, (Yaynlanmam Yksek Lisan Tezi),
Balkesir niversitesi, Balkesir, 1998, s. 39.
Batllama: slahatlarla Balayan Zorunlu Yolculuk J 61
kimi zaman satr aralarnda kimi zaman da meseleyi dorudan

yaznn balna tayarak nizamnameye atfta bulunmay ihmal
etmez. 130. saydaki "Matbuat Nizamnamesi" balkl yazda Di
yojen yazar84 konuyu tekrar etkili ve esprili bir ekilde masaya ya
trr. Yazar, gazetelerin neden "tatil " edildiklerini kavrayamam
gibi bir tavr taknr. Yani kapatlma kriterlerinin neye gre be
lirlendii noktasnda tutarsz davranldndan yaknr grnr.
Mesaj, Ali Kararname'nin keyfi uygulamasna yneliktir. En ok
da muhakemesiz "tatil" edilmekten muzdariptir yazar. "Girit ca
nileri, katilleri, haydutlar bile yarglanrken" kendilerinin 'yarg
sz infaz'a kurban gittiinden zlerek serzenite bulunur. Ayrca
kararnamelerin, "evamir-i seniyyenin cereyan- hkmn" nasl
devre d brakabileceine akl erdiremez. Yazarn bu konudaki
ifadesi anlmaya deerdir:
...Lakin it'ab- efkar vesim derecesine gtrdm halde unu
idrak edemiyorum ki Matbuat Nizamnamesi namyla hkm
daim'I cereyan olmak zere sudur eden evamir-i seniyyenin
cereyan- hkmn daimi suretle kararnameler nasl tatil ede
bilir?
Vekilin re'yi asilin iradesini icradan skat edebileceine dair Yu
nan sofistiyesinden bile bir kaide iitmemitim.
Ama biz bu nizamnameden memnunmuyuz? Dorusu aranrsa
pek de memnun deiliz denilemez. Nizamname memleketimiz
de hi bir gazeteyi lav etmedi. Hatta tatil eylemedi. (...)Vaka
Vkela-y Saltanat- Seniyye'ye dokunur sz yazmayacaz. (yaz
mak da istemeyiz) Lakin "Filan zat filan memuriyette iken filan
fi'liyle filan nizam ihlal eyledi" demeye muktedir olacaz ya.
Vaka hasm-ane ve mtearrz-ane lisan kullanamayacaz. (Kul
lanmay da kim dnr) Ancak hadd edeb dahilinde olarak
her eyden bahsetmeye mezunuz ya.
Kararnameler ise ana nisbet "Zerkay Arab"85 denilmeye ayestedir.
84 Kapanma nedenleri almann Diyojen ve aylak balkl ksmnda ele alnacaktr.

85 '"NuhCsettte [uursuzlukta] darb- mesel olmu bir kardr." (Bu dipnot met-
Hatta tevelld ettii gn stanbul'da gazete birden mahv oldu.

Hele biz bir ka kere kapandk. Buna ekser tatillerimizin veya zu
hurlarmzn 4 adedli bir numaraya tesadf etmesinin eametin
den baka bir sebeb tasavvur edememi idik.
nk kulak kuyruktan86 bahs ettik. Kapandk. Burundan ku
laktan bahs ettik bir ey demediler. "Hazine Fare" dedik kapan
dk "Hazine muambas" fare otu dedik bir ey demediler. Ga
zetemizin nihayetine iki resim koyduk kapandk. st tarafnda
altmbir ve yetmibir numrolu nshada dahi uzun kulakl birer
resim nereyledik. Bir ey demediler.
te Matbuat Nizamnamesi'nin hali. Baka kararnamelerin tesi
ri.. .. imdi umar msnz ki kararnameler bundan sonra da beka
bulsun? Heyhat biz birtakm biareleriz. Kpte oturmaya aa
yaprandan esvab giymeye kabahatimiz olduu vakit her trl
cezaya kailiz. Fakat Allah iin olsun hibir sebep gsterilmeden
dilimizi kesmeye beynimizi ezmeye hele alktan midemizi hare
ketsiz brakmaya ikdamn faidesi var m?...
. . .hsan filan lazm deil. u stmzdeki glgeyi kaldrsnlar da
biz de biraz snalm. Biz de biraz nefes alalm. Canileri katilleri
Girit asilerini Yunan haydutlarn mahkeme nne ektiler. Hala
da ekiyorlar. Muhakemesiz nefyolunmak muhakemesiz a bra
klmak yalnz bi-are memurlarla gazetecilere mahsus bir bela
mdr?
Ama idarenin adaletine emniyetimiz yok mu ? Eer olmamak la
zm gelseydi hi bir vakit efkarmz bu kadar serbest sylemeye
cesaret edemezdik.87
Diyojen'de sansr uygulamasyla ilgili olarak kaleme alnan
nin orijinalinde vardr ve uursuzluuyla tannm bir Arap kadnnn adndan

kinaye olarak kullanlr)
86 Diyojen, nr. 130, s. 1-2.
87 Diyojen kapatlmalarla ilgili olarak yargsz yarglanmaktan ikayet ederken
aslnda Tanzimat Ferman'na atfta bulunuyordu. Referans noktas, fermanda
ki kii hak ve zgrlkleri erevesinde kimsenin yargsz idam edilmemesi ve
cezalandrlmamasdr. Suna Kili-eref Gzbyk, Trk Anayasa Metinleri,
Trkiye Bankas Yaynlar, 2000, s. 21.
her yaz, sorunun farkl ynlerini irdelemeye alr. Fakat gazete,

sansre kar slubunu da giderek sertletirir. 149. sayda yazar
"Biraz da undan Bundan" balkl yazda sansr uygulamasnn
adilane yaplmasn srarla savunur. Yabanc gazetecilere ynelik
farkl tutum hakl olarak Diyojen' i rahatsz eder. Kendi memle
ketinde ikinci snf vatanda konumuna dmek kabul edilir bir
durum deildir. Trk gazetelerin muhakeme88 edilmeden "ceza ve
tekdir" edilmesi, kapatlmas, buna mukabil yabanclarn nce ih
tar edilmesi, daha sonra yarglanmalar iin mahkemelerin kurul
mas bugnn deyimiyle 'ifte standart' olarak deerlendirilmek
tedir.89 180. sayda ayn balamda "ecnebi" gazeteler istediklerini
dorudan doruya syleme zgrlne sahipken, "Trke ga
zetelere hibir ey sylememenin mahsus olduu" belirtilmitir.
Yazarn "taaccb ettii nokta ortada bizim hi bir iradatmzn"
olmaydr. Ama, "daima Avrupal dostlarmzn hatrn yap
maya" almaktr.90 Yazar, Avrupa'nn Osmanl zerindeki bas
ksnn fazlasyla farkndadr. Bu farkndalk aylak Tevfik'te
de ayn ekildedir. "Avrupal dostlarn gnlnn ho tutulmas"
onun iin de rahatsz edicidir.
Abdlaziz dneminde basna ynelik uygulanan sansr 11.
Abdlhamid zamannda iddetini daha da arttracak ve Abdl
hamid basn rejiminin ad tek kelimeyle "istibdat" olacaktr. Ab
dlhamid mutlak otoritesini kurmak iin vakit kaybetmez. Sul
tan haksz deildir; mutlak denetimi engelleyen ve ona muhalif
olabilecek her ey kontrol altna alnmaldr. Sultana gre mizah
basn bu kontrol fazlasyla hak etmektedir. Aslnda mizah ba
snna ynelik sansr yukarda da deinildii gibi yeni deildir.
Abdlaziz zamannda da fazlasyla uygulanmtr. Ancak il. Ab
dlhamid dneminde bu sansr, mizah basnnn yayn hayatna
son verecektir. 11. Abdlhamid'in, zellikle mizah gazetelerine
88 Diyojen, nr. 149, s. 1-2
89 Diyojen, nr. 180, s. 1.
64 1 Osmanl Mizah Basnnda Barl/ama ve Siyaset
tahammlszlnn had safhada olduu bilinmektedir. Abdl

hamid, hazrlanan Matbuat Nizamnamesi projesine mizah gaze
telerinin kmasn nleyici maddeler koydurmak isteyecek ancak
bu mmkn olmayacaktr.91
Matbuatla ilgili proje daha mzakere aamasnda hararetli tar
tmalar balatm ve ilk mecliste ciddi gerginlikler yaanmasna
neden olmutur. Zira bu glmece tr artk devlet iin ykc bir
nitelik tamaktadr. Karagz ve Meddah gibi halk glmecelerinden
olduka farkldr.92 Bnyesinde siyasi hicvi barndrmakta ve kari
katrleriyle daha alayc bir slup taknmaktadr. stelik karikatr
ler daha somut ifadeler tadklar iin etkileri bir o kadar fazladr.
'Sivri dil'leriyle ynetimi dillerine dolamakta ve eletirmektedirler.
1877' de alan ilk meclisteki Matbuat Nizamnamesi'yle ilgi
li tartmalar hem Abdlhamid'in konuya yaklamn yanstr
nitelikte olmasndan hem de dnemin siyasal iklimini anlamak
asndan kayda deerdir. Nizamnamenin sekizinci maddesi, mi
zah gazetelerinin yasaklanmasyla ilgilidir. Madde okunduktan
sonra meclisten muhalif sesler ykselir ve olduka hararetli ge
tii anlalan mzakereler balar. Tartma temel olarak iki ek
sende cereyan eder: "Mizah gazetelerinin memalik-i mahrusaya
"muhassenat" m vardr, yoksa "mazarrat" m?"
lk sz Edirne Mebusu Rasim Bey alr ve bu gazetelerin
"Londra' da, Paris'te, Bedin'de hasl her yerde var olduunu ve
bu gazetelerin hisse alacak bir yolda nkteli eyler yazarak halk
terbiye ettiini belirtir.93
Rasim Bey'e mstehzi yant Astarclar Kethdas Ahmet Efendi' den
gelir: "Bizim terbiyemiz gazetelere kaldysa, vay halimize!.. Biz gazete

92 Franois Georgeon, "Osmanl mparatorluu'nda Glmek mi?", Dou'da Mizah,
Editr: Franois Georgeon, !rene Fenoglio, ev: Ali Berktay, Yap Kredi Yaynlar,
stanbul, 2000, s. 90-91.
93 Hakk Tark Us, Meclis-i Mebusan 1293 = 1877 Zabt Ceridesi, stanbul, 1939, s.
212-227. Burada konumalarn tamam burada anlan Hakk Tark Us'un Zabt
Ceridesi'nden alnmtr.
l
terbiyesi istemeyiz." Bu ateli tartmada Abdlhamid'in Matbuat M

dr Macit Bey zor anlar yaayacaktr. Macit Bey, muhalif kanad elin
den geldiince iknaya alsa da baarl olamaz. Macit Bey mizah gaze
telerinin "mazarratlarn" ispata kalkar:
Efendim, mizah gazeteleri lzumsuz ve faidesiz olduu gibi,
bunlarn mazarrat da vardr. Keyfiyeti isbat edeyim.
Malum olduu vechile gazetelerin vazifesi iki trl olacak:
Birincisi muhafaza-i hukuk ve ikincisi mrebbilik vazifesidir.
Muhafaza-i hukuk aksamn nazar- itibare almal. Birincisi
hukuk- ahsiye ve ikincisi hukuk- umumiye ve ncs
hukuk- siyasiyedir ki bir milletin ve devletin milel- dvel-i
saireye kar olan hukukudur.
Hukuk mes'eleleri mesail-i msbetedendir. Hukuk- ahsiye
tle ve hukuk- umumiyetle kanunlar ve hukuk- siyasiyede
muahedeler vardr ki mesail-i mezkurede bunlar esastr. Bu
misill mesail- mhimmede yaveguluun hi lzumu yoktur.
Hukuk- ahsiye metanete mtevakkf ise hukuk- umumiye
ve siyasiye daha ziyade metanete mtevakkfdr.
Bu ilerde teeddb ederim amma adeta soytarln hi lzu
mu yoktur. Terbiye bahsine gelince: Bunun da drt snf var
dr ki; terbiye-i zatiye, terbiye-i beytiye ve terbiye-i umumiye
ve terbiye-i siyasiyedir.
Bunlarn cmlesi vezaif-i mhimmedendir. Bunlarda dahi
yaveguluun, soytarln lzumu yoktur. Vaka baz faidesiz ey
ler vardr, amma zarar yoktur. Bunlarn ise mazarrat da vardr.
Vaka Avrupa' da mizah gazeteleri var, diyorlar. Biz onlar
taklide mecbur deiliz Biz Avrupa'nn tecaribinden istifade
etmeliyiz. Bakalm Avrupa'nn ukalas, hkemas bu mizah
gazetelerinden memnun mudur? Benim acizane biliime gre
memnun deillerdir. Mizah gazeteleri resimden ari olamaz
lar.94 Resim denilen eyi bir kere tefekkr etmeli. Resimin in
sana olan tesiratna bakmal.
94 Bu noktada Macit Bey ya bilinli olarak ya da farknda olmadan Diyojen'in "re

simsiz" karikatrsz ktn unutmu gzkyor. Toplam 183 say km olan
Diyojen'de yalnzca tane karikatr vardr.
(Karikatr 1)
"nanmak istemeyen inanmayabilir."
Hayal, 343, 21 Nisan 1293/ 3 Mays 1877.
Resim insann havass-i maddiyesine hitab edermi. Resim hsn

engiz ve fazilet-amiz bir vak'a irae ederse havass-i zahireyi teskin
eder. Bu yolda resimler asar- ilahiyenin ulviyetini gstermilerse
faideden hali kalmazlar. Bunlar faideli olduu gibi aksi halinde
olan resimler havassi zahiresi isyan eder. Akln cisim zerine
olan hkm gider. Sultan- ak! malub olur.
Genlerin msinlerin iradesi elden gider. Bir iki misal ile isbat
edeyim: Avrupa'da birtakm deniz hamamlar falanlar vardr
ki, o misilli mahallerin vukuatndan olarak birtakm ak sak
resimler yaparlar. Hkema bundan mtekidir. Irz u edeb sahi
bi olan familya babalar bunlarn adn bile sylemezler. te bu
suret terbiye-i beytiyeye aittir. Gelelim terbiyeyi siyasiyeye: Dev
letlerden birisi bir byk hezimete urad ki, neticede hanedann
inkrazn mucib oldu. O esnada ben kendi gzmle grdm ki
galib olan devletin askeri eklinde bir kocaman askeri yapm
lar, malub olan devletin askeri onun bacaklar arasndan geip o
devlet-i galibenin payitahtna kadar gidecekleri davasnda bulu
nuyorlar. Byle eyler terbiye-yi siyasiyeyi bozar. Geenlerde bir
gazete95 kanadl bir merkeb yazp uurmutu (Bkz. Karikatr 1).

yle kanadl ve uar gibi grnen resimlere herkes baka mana
verir. Baz dinler de sahib-i ecniha mahlukat anlar.
Macit Bey'in bu, 'isbat'a dayal konumas dikkatle okunduunda
elikili szleri hemen gze arpacaktr. Avrupa'nn ukalas mizah
gazetelerinden memnun 'olmad halde onu yasaklamaz. Zira bu
nokta daha sonra dncelerini ifade eden dnemin nemli isim
lerinden ve oturuma bakanlk eden Ahmet Vefik Paa'nn dikka
tinden kamayacaktr. Moliere evirileriyle mizaha ve tiyatroya ok
deerli katklarda bulunan Paa, yle der: "Macid Bey' den iittik
ki Firengistan' da kan mizah gazetelerinden memalik-i mezklre
ukalas memnun deildirler. yle ise acaba bu devletler niin men
etmiyorlar?" Ayrca Macit Bey'e gre mizah gazetelerinin yararlar
olsa da mazarrat daha ar basmaktadr. Dolaysyla klliyen ka
patlmaldrlar. Resimlerle (karikatrler kastediliyor) ilgili syledii
szler ise inandrclktan son derece uzaktr.
Macit Bey' i n bu konumasna yant stanbul Mebusu Ha
san Fehmi Efendi' den gelecektir. Hasan Fehmi, matbuatn
'serbestisi'ndeki yararlara da vurgu yaparak mizahn yararlar ve
terakkiye katklar ve en nemlisi mizahn sosyal ilevini belirt
mekle sze balar:
Verilen u izahattan mes'elenin asl muhta olduu nokta anla
ld, diyemem. Baz fena resimler olabilir. Lakin zat'i mes'ele,
byle bir mizah gazetesi nerinde ne mazarrat olduunu bilmek
tir. Terbiye bahsine gelince: Bir gazete resimlerinden ve mnde
ricatndan mes'ul olacak. Hukuk- hkmete, hrriyete dokunur
ise cezasn ekecek. Kanun, gazetelere bu terbiyeyi vermek iin
yapld. Ve illa kanunun zevk kalmazd. imdiye kadar nero
lunan mizah gazetelerini nazar- tedkike alalm: Bunlardan ne
mazarrat hasl oldu? Amma birisi bir ka defa yolsuz bir madde
yazm, o da cezasn ekmitir.
95 Bahsi geen gazete Teodor Kasab'n Hayal adl mizah gazetesidir. Burada kan
bir karikatre atf yaplmaktadr. Bkz. Karikatr 1.
nsan bir tfek atarsa birisini ldrebilir, amma byle bir mah
zuru olduu iin tfein vcudunu kaldramayz. Pek ok zevat
vardr ki, ciddi gazete okumaz da mizah gazetesi okur. Eer mi
zah gazeteleri baka memalikte bulunmasalar bile bunlar biz
kendimiz yapmalyz. Bunlarn ocuklar iin dahi faidesi var
dr. Her vakit ciddiyat ile uramaktan tabiata yorgunluk gelir.
Bunlarn tuhaf tuhaf fkralar ocuklara talim-i huruf iin me
dar olur. Hasl mizah gazetelerinin nerinde bir glna mazarrat
olup olmad anlalamad. Bazlarnn yolsuzluuna bakp da
cmlesini fena grmek lazm gelmez. Bunlar devlete, millete
muzr m deil mi bunu anlamal. Bana kalrsa mazarratlar ola
maz. Matlub olan ey terakki olup bunlarn kasr ve mahv de
ildir. terakki-i maarif mltezem mi deil mi? Her halde kanun
dairesinde hareket artyle matbuat tevsi olunursa, maarif dahi o
derece tevessu eder. Maarrif tevessu ettike servet-i sairece dahi
terakki hasl olur. Matbuat ne kadar serbest olursa o kadar faide
hasl edeceine hi phe etmemelidir. Yirmi sene evvelki ha
limiz ile imdiki halimiz kyas edilirse, imdiki halimiz pek ala
grlr. Vaka elyevm Avrupa'ya nisbetle gerideyiz. Lakin eski
halimize nisbetle pek ok terakki ettik. Bu da matbuat sayesin
dedir; binaenaleyh, ben mizah gazetelerini bir glna mazarrat
gremem.
Hararetli tartma devam ederken arada baka mebuslar da
sz alarak konuurlar. Bunlardan bazlar mizah gazeteleriyle il
gili madde iin "rey'inde bitaraf" olacaklarn beyan ederler. Ha
san Fehmi'yi destekleyen dnceleriyle stanbul Mebusu Solidi
Efendi, mizahn bir baka sosyal ilevine ve tarihselliine dikkat
eker ki kayda deerdir:
Mizah gazetelerinin lzumu malumdur, msellemdir. Ciddi
gazeteler icad olunmakszn mizah gazeteleri icad olunmutur.
Dnya da komedya ile mizah kalkarsa, fenal tepelemek iin
elimizde bir silah kalmaz. (Bunlarn lzumu yoktur) diyenle
re taaccb olunur. Ciddi gazetelerin yapamadklar eyi mizah
gazeteleri yapar. Mesala hasislik zerine birka bend yazar ise
maraz- hissete dar olan adamalar bu bendler slah eder. ah-
siyata dair olur ise, nizam vardr. Yolunda ve nizamnda gitmek

artiyle hizmeti byktr.
Muhalif kanat, mizah kart bu yasaya olanca gcyle kar
koymak iin art arda sz alr. Birbirini destekleyen dnceler
daha ok duyulur Meclis-i Mebusan'da. te onlardan stanbul
Mebusu Hdaverdi Efendi, Hasan Fehmi'yi destekleyerek "iki bin
seneden beri iir ve inada ileri giden milletler, hep komedya ile
ileri gitmilerdir. Mizah dahi bir nevi komedyadr" der.
Konuya slami bak yanstan szler Kozan Mebusu Mustafa
Efendi'den gelir. Aslnda mebusun "er'an memnudur" szleri s
lam'daki mizah anlayn yanstmaz.96 Mebusun bu szlerini Mat
buat Mdr Macit Bey'i desteklemek iin sylemi olmas kuv
vetle muhtemeldir. Zira Mustafa Efendi, szlerinin sonunda "er'an
deil aklen" derken eriat konuya dahil etmekten imtina etmi ol
maldr. Mebusun elikiler ieren kar dncesi yledir:
Bizim eriatmzda bunlara dair bahis vardr. Bunlar er'an
memnudur; amma denilecek ki bu memnuiyet hocaca memnu
dur; fakat ite Macid Bey'in dediine baklrsa, bunlarn mem
nuiyeti lzumunu ukala dahi isbat ediyor. Birtakmlar bunun
menafi.inden bahsediyorlarsa da ben er'an deil aklen diyorum
ki, bunlarn lzumu yoktur.
Mizah gazetelerinin yasaklanmasna ilikin bu maddeyi geirme
ye kararl olan Macit Bey tekrar sz alr ve mizahn soytarlk demek
olduunu ve ocuklarn bundan istifade etmekten ziyade kt etki
lendiini belirtir ve son olarak bir rnekle szlerini tamamlar:
... dn ehibbamdan birisinin elinde Franszca bir resimli gazete gr
dm. Haya ederim, amma isbat- mddea iin yine sylemeliyim: Bir
ocuk eline bir tenkye marpucu alm, valdesinin sualine cevaben:
muzika alyorum, diyor. Bu resim bi-edebeanedir. Bir szm daha
var: Baz eyler vardr ki, dorudan doruya sylenemez. Bu eyler
vakt-i istibdadn ahvalidir. Vaktiyle birtakm mecnunlar varm ki
96 Bu almann giri ksmnda slam'n mizaha yaklamnn nasl olduu belirtil

miti.
70 1 Osmanl Mizah 8a5nnda Batllama ve Siyaset
cinnet nikab altnda hakikatler beyan ederlermi. Byle eyler vakt-i

istibdad' da muvafk olabilir. Hamdolsun, imdi adalet-i padiah
var, kanun var, hrriyet var. yle vesait-i habiseye hacet yoktur.
Mizahn soytarlk olarak nitelendirilmesi tepkilere yol aar.
Buna kar gelitirilen argman, "o halde Karagz de kaldrlsn.
Komedyalar var, gazinolar var, saire enva-i ll'biyyat var ki haki
katen ahlak bozarlar onlar da defetmeli" eklindedir. Btn bu
tartmalardan sonra mizah kart olan madde ounluka red
dedilir ve maddenin "tashih"ine karar verilir.
Mecliste mizahla ilgili madde tartlrken mizah basnnn
konuya ilgisiz kalmas beklenemezdi. aylak, konuya el atar ve
meclisteki tartmalar deerlendirmeyi ihmal etmez. Meclisteki
tartmalardan bir gn sonra konuyu sca scana gazetesinde
ki muhaverede u ekilde ele alr:
(...)
--- Efendim yeni Matbuat Nizamnamesi dn Meclis-i
Mebusan' da kraat olunmu.
--- yi ya bundan sana ne?97
--- Sana ne dimek! Hep bana hem adeta gavga bizim yorgann
bana sebeb?
--- Sebeb?
---Sebebi bizim vcudumuzu mazarr grmler yuvamz bo-
zub kanadlarmz kracaklar bizi dnya yzn grmekten
mahrum edeceklermi.
--- Acayib!
--- Acayibi garayibi yok. lnz diyorlar bundan sonra sizin
iin yaamak caiz deildir, izale-i vcudunuza lzum grnd
diyorlar.
--- Pekala! Lakin bu derece cezaya neden mstahak oldunuz?
---Bilmem.
97 Yaz olduu gibi aktarlm noktalama ve harf yanllarna mdahalede

bulunulmamtr.
Barl/ama: slahatlarla Balayan Zorunlu Yolculuk l 11
--- Bilmem olmaz a elbette bir kabahatiniz olmal? Kim bilir

kimin nesini kaptnz, tehi yere bir adama ceza vermezler.
--- imdi yle fes kapdracak ocuk kalmad imdiki ocuklar
bizden kapyor.
--- Herhalde bir sebeb olmal kendi halinde olana kimse bir
ey dimez.
--- Hakikat bu mkl! O halde bu kadar gailen var anlarn
hali nasl olacak!
--- Ah Kellecik srm srm srnecek. Sefil olacak biliyo
rum ancak Farsicede bir deyim vardr yavru kuun yuvasn
Allah yapar <lirler annla mteselli oluyorum.
--- Bu yalnz sizin hakknzda m? Sairlere bir ey yok mu?
--- Anlara da var lakin bizimki gibi deil biz mahv oluyoruz.
--- Birader bu sylediklerine aklm irmiyor ayb deil a fikrini
anlayamadm?
--- nanmak istemiyorum. nk iki seneden beri bu kadar hid
met itdik mkafat bu ----- Byle ey olmaz yanl anlam ol
malsn.
---Yanlm yok heman artk eksik helal idin ne yapalm kader
byle imi.
---Sair arkadalar ne diyor?
---Ne disnler. Kazaya rzadan baka ne yaplr.
--- Efendim istirham itmeli.
---Bir yadname tanzim itdik ama Allah tesirini halk eyleye.98
Mehmet Tevfik bundan sonra da konuya deinmeye devam
eder. 145. sayda Tevfik, zellikle mizah gazetelerine ynelik san
srn nedenini olduka doru tespit eder. Bunu yine yazd bir
muhaverede u soruyla vurgular: "Acaba mizah gazetelerinin tesi
ri ciddi gazetelerden ziyade mi?" sorusunun yant da bir o kadar
esprilidir:
98 aylak, nr. 142, s. 2.

I
72 Osmanl Mizah Basnnda Batllama ve Siyaset
Orasn bilemem ancak u kadarn bilirim ki bugne kadar hi

bir mizah gazetesinin piyasay alt-st ettiini99 grmedim mn
dericatndan hibiri sened ittihaz olunarak gerek mnasebat-
dveliyeye ve gerek diplomatlar beyninde bir mesele hud'.sune
sebebiyet virdiini iitmedim.
Hatta mizah tarikiyle beyan ittiim baz hakaykn bile nazar-
ehemmiyete alnarak tesirini mahade itdim. Bununla beraber
yine de mazarratmzdan bahs olunur...100
aylak'ta hemen her sayda satr aralarnda, sansre ilikin birka
sz mutlaka bulunur. Uygulanan sansrn nedeni aktr: "Otoriteyi
korumak iin, kii ya da makama duyulan saygy ayakta tutmak gerekir
( ...) glmenin kontroll bir biimde neye yneldiini bilerek gerekle
mesi ykc ve tahrip edicidir." 101
Hemen belirtilmelidir ki sansrden muzdarip olan yalnzca aylak
deildir. Bu dnemin hem mizah gazeteleri hem de Basiret, stikbal,
Vakit gibi dier gnlk gazeteleri sansrden paylarna deni fazlasy
la alrlar. Ancak mizahn ve karikatrn gc farkldr. Cezas da bir
hayli fazladr. rnein Hayal mizah gazetesinin mehur karikatr
Karagz'n "kanun dairesinde serbesti" eklindeki esprisi, sahibi Teo
dor Kasab'a 3 yl hapse mal olmutur. Elleri ve ayaklar zincire vurulmu
Karagz'e Hacivat sorar: "Nedir bu hal Karagz?" Karagz'n yant:
99 Burada atf La Turquie, Levant Herald, Levant Tim es gibi yabanc gazeteleredir.
100 aylak, nr. 145, s. 2.
101 Levent Cantek, "Bir Alt Kltr Alan Olarak Mizah Medyas: Markopaa r
nei," Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yksek Lisans Tezi, An
kara, 1999, s. 26. Ayn sayfada Levent Cantek, Umberto Eco'dan u anlaml
satrlar aktarr: "bir Yunan filozofu bize kar kanlarn ciddiliini glerek
datmalyz; glmeye de ciddilikle kar kmalyz diyor(... ) Halkn gln
incelterek, kendisini sonsuz yaama gtrmesi ve onu etin, cinselliin, yiyip
imenin ve irkin isteklerin kkrtclndan kurtarmas gereken obanlarn
ciddiliine kar bir araca dntrecek silahlar yoktur. Ama gnn birinde
biri kp (...) kendisi de filozofluk taslayarak glme sanatn ince bir silah yeri
ne getirecek, ikna sanatnn yerine alay sanatn, kefaretin sabrl ve kurtarc
imgelerinin yaps yerine, tm kutsal ve saygn imgelerin sabrszca yklmasn
koyacak olursa- ah o gn sen ve senin tm bilgilerin alt st olacak."
(Karikatr 2)
-- "Nedir bu hal Karagz ?
--"Kanun dairesinde serbesti Hacivat"
Hayal, 319, 8 ubat 1292/ 15 ubat 1877.
"Kanun dairesinde serbesti 102 Hacivad" olur103 (Bkz. Karikatr 2). Bu ka

rikatrden dolay Teodor Kasab'n ald 3 yl cezay yakn dostu Namk
Kemal alayc slupla yazd mektupta tebrik eder. 104
aylak'ta ok ilenen bir baka konu, gazetelere uygulanma
ya balad gnden itibaren gazetelerin 'belini bken' pul (gazete
pulu) vergisidir. aylak yazarnn pul vergisini "mezarta"na ben-
102 Kanun- Esasi'nin 12. maddesi ayn ifadeyi tar.

103 Hayal, nr. 319, 8 ubat 1292/15 ubat 1877.
104 Fevziye Abdullah Tansel, Namk Kemal'in Hususi Mektuplar, TTK. Ankara,
1969, s. 23-24.
74 J Osmanl Mizah Basnnda Batllama ve Siyaset
(Karikatr 3)
aylak-Amann koun yetiirse bizi de havadakiler gibi boynuz ile tutub
atar."aylak, 126, 4Rebilevvel 1294/29 Mart 1877.
zetmesi olduka manidardr. 105 nk pul vergisi ekonomik adan

pek ok gazetenin kapanmasna neden olmutur. Pul vergisine kar
olan sadece aylak deildir elbette. Pul vergisinin, ayrt etmeksizin
her gazeteye uygulanmasn 126. saydaki arpc karikatrle oku
yucularna aktarr: Azgn bir boa nne geleni boynuzlamaktadr.
Boann nnde kaanlar (Hayal, aylak, Basiret, Vakit),
yere serdikleri (yani kapanan gazeteler olan Sadakat ve Msavat)
ve havada uuanlar (ttihad ve Latife) yer alr. Boann zerinde
"pul vergisi" yazmaktadr106 (Bkz. Karikatr 3). Burada yer alan
gazetelerin Trk gazeteleri olmas dikkat ekicidir. "Gazete pulu"
zerine aylak'ta karikatrler ve yazlar pe pee kar. Ali Fuat
105 aylak, nr. 132, s. 3.

106 aylak, nr. 126. 4 Rebilevvel 1294/29 Mart 1877.
l
Batllama: slahatlarla Balayan Zorunlu Yolculuk 1s
Bey'in kaleminden kan karikatrler Mehmet Tevfik'in yazlary

la birletiinde ok daha gl bir etki yaratr.
Meselenin ne denli 'can yakc' olduu her karikatrde arp
c temalarla ilenir. rnein bir karikatrde kadnlar (buradaki
kadnlardan biri aylak', dieri Karagz' yani Hayal mizah
gazetesini sembolize eder nk birinin ba aylak'tr, die
rininki Karagz) kundaktaki bir ocuu "Millet Meclisi" yazl
kapnn nne brakmlardr. ocuun zerinde "gazete pulu"
yazmaktadr. Kapdaki devleti temsil eden grevli sorar: "kadn
lar o ocua ne brakyorsunuz." Kadnlar yant verir: "ne yapa
lm besleyemiyoruz." 107 (Bkz. Karikatr 4) Bu kez hedef alnan yer
"Millet Meclisi" dir. Hatrlanaca gibi mecliste mizah gazeteleri
zerine hararetli tarmalar yaanmt.
yle anlalyor ki aylak, "gazete pulu" bal altnda bir ver
ginin getirilmesinin sorumlusu olarak meclisi grmektedir. Ka
rikatr, cami avlusuna braklan ocuk temasn hatrlatmakta ve
"Bu ocua biz bakamyoruz buyrun siz bakn" dncesini yan
stmaktadr. Bu noktada pul vergisi, sansr, rvet ve yolsuzluk,
haksz kazan gibi toplumsal yapdaki huzursuzluklar ve olum
suzluklar (mizah unsurunu iin iine katarak) kendine meslek
edinen mizah dergilerinin genel izgileriyle bir deerlendirmesini
yapmak yararl olacaktr.
Bu dnem mizah gazetelerinin izledikleri yayn politikalar,
gndelik gazetelerden aktarlan mizah unsuru tayabilecek haber
ler zerinden bir yorum ve talama denemesi eklindedir. La Tur
quie, Levant Times, Ceride-i Havadis gibi yerli ve yabanc gazete
lerin haberleri tercih edilmektedir. Bu nokta aslnda sadece mizah
gazeteleri iin deil, Osmanl basnnn geneli iin geerlidir.108
107 aylak, nr. 124.

108 Bu alma leinde yaplan Osmanl basnna ait Hakayk'l-Vekayi, Basiret
gibi gazetelerin taranmas esnasnda fark edilmitir ki izlenen habercilik yn
temi La Turquie, Levant Times, Levant Herald benzeri yabanc gazetelerden
alnan haberleri aktararak onlar zerinden bir yorum yaplmas eklindedir.
(Karikatr 4)
-- "Kadnlar o ocuu ne brakyorsunuz?"
-- "Ne yapalm besleyemiyoruz. aylak, 124, 29 Safer 1294/ 15 Mart 1877.
lk bakta, grnen ehir hayat ve onun yaratt sorunlar al

glanr. A ncak gerekte yazlarn ierii, toplumsal hayatn birok
ynn yanstr niteliktedir. Bat etkisi ve onun yaratt ikili ha
yatn arpklklar/komiklikleri hicvedilir. Gerekte Avrupa gibi
gelimi, medeni ve gl olmak kabul edilir bir dnce tarzdr
ancak Avrupa'nn yzeysel alglanmas ve modernlemenin top
lumsal yaama uygulanmaya kalklmas ok ciddi eletirilere
neden olmaktadr. Farkl bir sos yal ve kltrel dokuya sahip olan
Osmanl toplumunda Avrupa' dan gelen veya getirilen yeniliklerin
ortaya kard tuhaflklarn, uygulamada karlalan zorlukla
rn inceden inceye hicvedildii fark edilebilir.
Osmanl mizah basn, deien ala birlikte deien sosyo-eko
nomik ve toplumsal sorunlar yanstan bir karakter sergiler. Mi
zah basn Avrupa' daki hemen her trl gelimeden haberdardr ve
Batllama: slahatlarla Balayan Zorunlu Yolculuk l n
bunlar dergi stunlarnda zaman zaman yanstr. Siyasal, ekono

mik ve sosyal olaylardan, bilimsel gelimelerden, yeni bululardan
rnekleri bu dergilerde izlemek mmkndr. rnein aylak ya
zar Tevfik, buzdolabnn kefini aknlkla haber verir.
Osmanl mizah basn kaynan nelerden ve kimlerden al
yordu? Bu dnemin mizah anlay Karagz hayal-baznn, med
dahn, Nasreddin Hoca ve Bektai fkralarnn etkisi altndadr.
Bunu dergilere verilen isimlerden de gzlemlemek mmkndr.
Dergi isimleri Karagz oyun kahramanlarndan mteekkildir.
Hayal, Beberuhi, ncili avu, Baba Himmet vb. zellikle Ka
ragz etkisi, muhavere tr yazlarda gze arpar. Bu yazlarda
Karagz ile Hacivat, mizah yazarnn iledii konu ekseninde kar
lkl konuturulur. Gnn 'mens' Karagz ile Hacivat'n kar
lkl atmasndan meydana gelir.
Basnla birlikte halk arasndaki Nasreddin Hoca ve Bektai fkra
lar, meddahn ve Karagz oyunlarnn nkteleri halkn sylencele
rinden mizah gazetelerine, yazl bir kltre geile yeni bir aamaya
gelecektir. Tuluata dayal szl mizah bundan byle snrsz zgr
lnden yoksun kalarak sansrle yz yze gelecektir. Mizah artk
daha sk kontrol altna alnacaktr. Gazete ve dergilerdeki yazlarn
birer nshas Matbuat Mdrl'ne gnderilecektir. Tiyatrodaki
oyunlarn metinlerine kadar sansr kurumu iletilecektir.
NC BLM
(/
DYOJEN
VE
AYLAK
Oiyojen ve aylak l s
Diyojen (1870-1873)
12 Terin-i san 1286, (24 Kasm 18701) mizah basn tarihi a
sndan nemli bir tarihtir. lk siyasi mizah dergisi2 olarak kan bir
gazete, dierlerinden ok farkldr. Osmanl'nn ilk siyasi hiciv ve
mizah gazetesi, Diyojen adyla basn hayatnda yeni bir sayfa aacak
tr. Ondan sonra Asr, Geveze, Beberuhi, ngrakl Tatar, Kahkaha,
Hayal, aylak gibi mizah gazeteleri/dergileri Osmanl basnnda yer
alacaklardr. Bu almada anlan dergilerden bazlar kullanlmakla
birlikte Diyojen ve aylak dergileri arlkl olarak ele alnmtr.
Diyojen'in imtiyaz sahibi, Kayserili bir Rum olan Teodor Kasab
Efendi' dir. Kasab Efendi'nin dergisi 183 say kabilmi ve daha
sonra imtiyaz hakk iptal edilerek yayn hayatna son verilmitir
(29 Kanun-u evvel 1288/10 Ocak 1873). Dergi balangta haf
tada bir defa karken ilginin artmas zerine nce haftada iki,
daha sonra da defa kmaya balamtr. Trke Diyojen k
maya baladnda Diyojen'in Franszca ve Rumca nshalarnn
bir sreden beri yaynlanmakta olduu, Teodor Kasab'n kaleme
ald mukaddime yazsndan anlalmaktadr. 3 Daha sonraki bir
yazsnda Kasab, derginin Ermenice de ktn belirtmektedir.4
Dergi ayrca ilave de karmaktadr ancak bu ilaveler dergi kolek
siyonlarnda gnmze kadar muhafaza edilememitir.
Adn Sinop'ta yaam Yunanl filozof Diogenes'ten alan Diyo
jen5 dergisi, filozofun felsefesini zetleyen nl deyiini kapana
1 Bu tarih, Diyojen'in ilk kez Trke olarak yaynlanmaya balad tarihtir.

2 Bu tarihe kadar Osmanl' da siyasi mizah gazetesi yoktu. Daha nceleri 1867 ' de Terak-
ki gazetesi bir elence ilavesi vermekteydi. Ancak bu ilave, mizah ieriinden uzakt.
3 Diyojen, nr. 1, s. l.
5 Diyojen, bilindii gibi Latince bir szck ve Dionysos tanrsndandan geliyor.
kiyi, arab bulup insanlarn elenmelerine, glmelerine olanak salayan Dio
nysos bir Anadolu tanrsdr. Bkz. i. Zeki Eybolu, Glen Anadolu, Pencere Ya
ynlar, stanbul, 1977, s. 17. Dionysos, ayn zamanda mizahn atalarndan biri
olarak zikredilmektedir. Bkz. ngren, age, s. 41.
tayarak temel dsturunu da ilan etmitir: "Glge etme baka ih

san istemem." Logosunda da ayn dstura uygun olarak bir arap
fs ve o fnn iinde ak sakall, ak sal, 'bir lokma bir hrka'
halindeki ihtiyar, nnden geen Romal komutana (skender) yu
kardaki szlerle seslenmektedir. Asl Franszca "Otte-toi de mon
soleil" olan bu ifadeyi, Direktr Ali Bey'in Trke'ye evirdii, Ne
cip Asm'n basn anlarnda belirtilmektedir. 6
Diyojen dergisinin detaylarna gemeden nce derginin sahibi
Teodor Kasab zerinde ksaca duralm. Teodor Kasab ocuk yata
geldii stanbul' da bir kuma maazasnda akrabasnn yannda a
lrken maazada bir Fransz zabitiyle tanr ve ona kk bir iyilik
yapar. Zabite, fiyattan dolay aldatlmak istendiini fsldar. Bu, zabi
tin houna gider. Zekas ve drstl sayesinde bu zabit tarafndan
Paris'e gtrlr. Onu gtren kii Alexandre Dumas Pere'in yeeni
dir. Dumas, bu Rum gencini ok sever ve onu okutur. Dumas'yla ba
layan bu iliki, Teodor Kasab iin tam bir dnm noktasdr. Kasab,
Dumas'nn hem yakn dostu hem de zel sekreteridir artk.7
Kasab Efendi'nin, Dumas gibi sekin isimlerin olduu Fran
sz yazar-izer evrelerinde yetimesi, onun gazetecilik ve mizah
kltrn gelitirmitir. Ayrca 13 yl Alexandre Dumas'nn zel
sekreterliini yapm olmas, onda belli bir mizahi slup da ekil
lendirmi olmaldr.
Diyojen kt andan itibaren youn bir ilgiyle okunmu ve
tiraj yksek bir mizah gazetesi olmann tesinde siyasi hiciv yaz
laryla ksa zamanda hkmet-i seniyyenin dikkatini celb etmi
tir. Daha 4. saysnda ay sreyle kapatma cezasna arptrlarak
'tatil' edilmitir. Tatile sebebiyet veren yaznn konusu ise Badat'
ziyaret eden ran ah'n mahiyetiyle birlikte alayc bir dille yer
mesidir. Bundan sonra Diyojen yayn hakk iptal edilene dek drt
6 kdam yazar Necip Asm'n basn anlarndan aktaran Ziver ktem, "Basn Ta
rihine likin Anlar, Tanklklar" Mteferrika, S. 34, Gz 2008, s. 133-186, 185.
7 Mithat Cemal Kuntay, Namk Kemal Devrinin nsanlar ve Olaylar Arasnda,
Maarif Matbaas, stanbul. 1941, s. 586.
Diyojen ve aylak l s3
defa daha "tatil" edilmitir. 8 Diyojen, ehir hayat etrafnda e

killenen bir mizah anlay sergiler gibi grnrse de gerekte o,
imparatorluun btn sorunlarn hicvederek efkar- umumiyeyi,
Yeni Osmanllar'a da yakn olan kendi perspektifi dorultusunda
etkilemeyi baarmtr. Varaka adyla dergide yaynlanan okuyu
cu mektuplarndan bu izlenimi edinmek mmkn.
Diyojen'in yazar kadrosuna bakldnda efkar- umumiyeyi ne
denli etkiledii anlalabilir. Zira kadrosunda dnemin en etkili ka
lemlerine sahip 'edib'leri yer almaktadr.9 Teodor Kasab Paris'tey
ken Namk Kemal'le ve Yeni Osmanllar'la tanr. Namk Kemal'le
aralarnda ok abuk bir dostluk geliir. Kasab stanbul'a dnd
nde Diyojen'i karacak ve Namk Kemal de burada yazlar ya
zacaktr. Sadece Namk Kemal deil Ebzziya Tevfik, Direktr Ali
Bey, Menapirzade Nuri Bey ve Kayazade Read Bey gibi dnemin
nde gelen isimleri Diyojen'in yazar kadrosunda yer alan ve tespit
edilebilenlerdir.10 imdiye kadar tespit edilenlere 11 ilave olarak bu
alma erevesinde saptanabilen bir dier isim Basireti Ali'dir.
ok ksa bir sreliine Diyojen'de yazlar kaleme almtr. Basireti
Ali Efendi'nin12 dergide bir sre alt bizzat Teodor Kasab tara-
8 Gazetelerin 'tatil edilmesi' deyimi mizah gazetelerinde bir yergi biimidir

9 Teodor Kasab 14. sayda Diyojen'in maal yazarlarnn olduundan bahseder.
Bkz. Diyojen, nr. 14.
10 Ebuzziya Tevfik, a.g.e., s. 479-480.
11 Bkz. Ziyad Ebzziya, "Diyojen," Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C. 9., 1994, s. 479-
480. Ayrca Bkz. kran Ouz, "Tanzimat Dneminde Mizah ve Diyojen Gazetesi,"
(Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), Balkesir niversitesi, Balkesir, 1998, s. 39-40.
12 Burada Basireti Ali Efendi'nin hayat hakknda bilinmeyen bir noktann belirtil
mesi yararl olacaktr. nk onunla ilgili yaplan almalarda bu nokta zerin
de bir bilgi mevcut deildir. Basireti Ali Efendi'nin Diyojen dnda daha sonra
Teodor Kasab'n Hayal ve stikbal adl gazetelerinde de yazdn aylak Tevfik,
31 numaral aylak'ta belirtiyor. Bu yazya gre Basireti Ali Efendi Diyojen'de
alrken bamuharrir olan Teodor Kasab ondan bir yaz kaleme almasn ister.
Ali Efendi de Gll Agop'un oyuncularna Trke dersi verdii iin bunu yerine
getirmez ve bundan sonra Kasab ile Ali Efendi'nin aras alr. Ancak daha sonra
tekrar her naslsa aralarndaki dargnlk ortadan kalkar ve bundan sonra Basi
reti Ali Efendi stikbal' de ve Hayal'de yazlar yazar. Fakat bir sre sonra yollar
fndan 14. say ve 168. sayda da belirtiliyor.13 Bunu bir baka kay
naktan daha tespit etmek mmkndr. Mehmet Tevfk'in kard
aylak mizah gazetesinin 31. saysnda da bu nokta belirtiliyor. 14
Bunlara ilave olarak Ziya Paa'nn da dergide yazlarnn yer ald
erif Mardin tarafndan belirtilmektedir. 15
Diyojen ilk ktnda anlalan mizahn gc etkisini abuk
gstermi ve efkar- umumiyeden beklenmedik bir ekilde youn
ilgi grmtr. Daha ilk sayda Diyojen kap kap alnm, mat
baa ikinci basky yapmak zorunda kalmtr. Teodor Kasab bunu,
Diyojen'in ikinci nshasnda "Vecibe" bal altnda aknlkla
u ekilde belirtir:
Diyojen ammenin hsn-i kabulne mazhar oldu. Hatta birin
ci nshasndan bir tane kalmad iin bir tertib daha tabna
mecburiyet grnd. Bu kadar rabet ve kabule seza deilken
gsterilen hsn-i nazar mesleki esleminde devama evk ve gay
ret verdiinden borlu olduu teekkr vecibesini nail olduu
tevecchat- ammeyi zail etmemeye almakta ifa edecektir.16
Teodor Kasab, Diyojen'in aleyhine yrtlen 'kampanya'la
ra da bir fkrayla yant vermeyi ihmal etmez. "Hazret-i Cebrail
Hakk ile Hased'e hitaben 'Cenab- Hakk birinizin arzu ettii e
yin iki mislini dierine verecek' demesi zerine hased cevapta
msaraatla 'bir gzmn kr olmasn isterim' demitir.'' 17
Diyojen teekkr yazsnda da belirttii gibi yayn hayat bo
yunca 'amme'nin tevecchatn hi kaybetmemitir. Baz saylar
tekrar ayrlr. Bkz. aylak, nr. 31, s. 3.
13 Diyojen, nr. 14, s. 1, Bu sayda Teodor Kasab, Basireti Ali 'nin artk dergide al
madn okuyucularna duyuruyor. Diyojen, nr. 168, s. l. Burada ise Kasab, Basi
reti Ali'nin "Osmanl Tiyatrosu" balkl yazy kaleme aldn belirtiyor. Bu yaz
Diyojen'in 2. saysnda yaynlanmtr. Bkz. Diyojen, nr. 2, s. 4.
14 aylak, nr. 31. s. 3.
15 Ziya Paa'nn Diyojen' de yazlar yazdn erif Mardin kaydeder. Ancak erif Mar
din kaynak zikretmez. Bkz. erif Mardin, Yeni Osmanl Dncesinin..., s. 77.
16 Diyojen, nr. 2, s. 1
Oiyojen ve aylak l ss
ikinci ve hatta nc bask yapmtr. Bunun anlamn, derginin

efkar- umumiye tarafndan kabul grmesinden baka, lkedeki
mevcut yapya kar muhalif bakn halk18 tarafndan kabuldr
eklinde okumak da mmkn. Diyojen kaleme ald 'zehir zem
berek' yazlarla siyasal, sosyal ve kltrel yaamn her alanna
ynelik dncelerini aklamaktan kanmamtr. Basna kar
uygulanan sansre ramen Teodor Kasab, ayn muhalif izgisini
yayn imtiyaz elinden alncaya kadar srdrmtr. lk saydaki
mukaddimesinde Teodor Kasab, amacn u ekilde aklar:
.. . Diyojen end-i mahdan beri Franszca ve Rumca ner olun
makta olub maksad ise efkar umumiye ve hkmet-i seniyyeye
tercemanlk ve ahlak u terbiye ve vatanmza ecnebi olan eyler
hakknda ta'riz istihza ile terze-banlk olduundan...byle ga
yet mkil ve nazik bir vazifeyi iltizam eylemitir.19
Derginin yazlar, yukarda belirtilen yazar kadrosu tarafn
dan yazlmsa da makale ve fkralarda imza olmadndan baz
yazlar dnda hangilerinin kime ait olduu bilinmemektedir.
inasi'nin lm haberini veren tek imzal yaz Ebzziya Tevfik'e
aittir.
Diyojen bir mizah dergisi olmasna karn sadece 20 karika
tr yaynlamtr. Bunun nedeni zerine Diyojen'le ilgili yaplan
almalarda durulmam ve soru yantsz kalmtr. Diyojen' de
ki karikatrler 74. 121. ve 123. saylarda kmtr. Karikatrlerin
konusu Diyojen'in en youn talamalarda bulunduu temayla
18 Burada "halk"la kastedilen, daha ok payitahtn okumu yazm kesimidir.

20 Diyojen koleksiyonunda yaplan taramada karikatr tespit edilebilmitir. An
cak 130. sayda "Matbuat Nizamnamesi" balkl yazda dergide 4 karikatrn
ktn artran bir ifade yer alr: "...Gazetemizin nihayetine iki resim koyduk
kapandk. st tarafnda altm bir ve yetmi bir numerolu nshada dahi uzun
kulakl birer resim nereyledik. Bir ey demediler... Diyojen, 130, s. 1-2. Bu ifadeye
gre 61. ve 71. saylarda karikatr olmas gerekir ancak bu saylarda karikatr
yoktur. Ancak belirtildii gibi sadece 74. 121. ve 123. saylarda olmak zere
toplam karikatr bulunmaktadr.
(Karikatr 5)
"Gya payitaht ile hava/isi beyninde intikalat kolay/andrmak pek elzem
imi de" Diyojen, 121, 13 Mays 1288 / 25 Mays 1872.
ilgilidir: Atl tramvay, Sadaret ve hkmet, Ermeni harfleriyle ya

ynlanan Trke Manzume-i Efkar gazetesinin sahibi Ahbar Pa
nosyan ve burnu. (Bkz. Karikatr 5, 6, 7)
Atl tramvay iin kullanlan "tekerlekli abanlar"21 benzetme
si, Diyojen iin ok verimli bir mizah malzemesi olmutur. Daha
dorusu traji-komik bir durumdur bu Diyojen iin. Bir yanyla
komik, glnesi olaylar yaanrken dier yandan i burkan, dra
matik sahneleri okuyucunun gzleri nne serer. Kopmu kol
lardan, bacaklardan, sakat kalan ve len insanlardan sz ederken
21 Diyojen, bu ilk atl tramvaylar "tekerlekli abanlar" olarak nitelendirmektedir.

rnek iin bkz. Diyojen, nr. 19, s. 3.
Diyojen ve aylak l s1
(Karikatr 6)
"Girenlere gnlk ttss, kanlara na burun
Kapnn zerinde "Bab- ali" yazl. Kadnn zerinde sada "La Turque
solda "Gnlk" yazl. Diyojen 123, 20 Mays 1288 / 1 Haziran 1872.
tramvayn iletme sahibi22 "Kara Panos Efendi"ye duyulan fke de

dillendirilir. 23
lk ehirii kamu tamacl24 yapan "tekerlekli abanlar" bal
bana bir sosyal fenomendir. stenilirse tramvay etrafnda dne
min sosyo-kltrel portresi bile izilebilir. nk konu, Diyojen' de
22 stanbul'da 1869'da kurulan Dersaadet Tramvay irketi'nin ilk tramvay atlyd ve

sahibi Konstantin Karapano Efendi'ydi. Bkz. Kudret Emirolu, Gndelik Hayat
mzn Tarihi, Dost Yaynlar, Ankara, 2001, s. 446.
23 Diyojen yazar, tramvayla ilgili her bahiste sahibinin adn bu ekilde anard:
"Kara Panos Efendi".
24 Mizah dergilerine dayal olarak yaplan stanbul' daki ulam ve sorunlaryla ilgili
bir alma iin bkz. Mehmet Yavuz Erler, "Mizah Dergilerinin Inda 1870-
1875 Tarihleri Arasnda stanbul'da Kara Tamacl," Tarih ve Toplum, Say
204, Aralk 2000, s. 25-30.
her ynyle irdelenir ve ilenir. Bu

balamda dergideki yazlar hukuk,
cinayet, insaniyet, gelenek-grenek,
ekonomi ve hatta hayvan sevgisine
kadar eitli balklarla rengarenk
bir grnm sunar buradaki yaz
lar. 25 zellikle "hicab perdesi" gibi
toplumsal deerlerin zlmesine
ynelik talama, yeni teknolojile
rin geleneksel yapda zlmelere
yol amasna arpc bir rnek te
kil eder.26 Bu konuya, almann
"Moda ve Kadn" balkl ksmnda
deinilecektir.
Sadaret ve hkmete ynelik
hicivsel yazlar, sansre ramen
dergi sayfalarndaki en etkili tr
(Karikatr 7) olarak zikredilebilir. Kalemi gl
Diyojen 74, 23 Terinisani ediplerin amalar dnldn
1287/ 5 Aralk 1871. Yazsz.
de konunun hayatiyeti de anlalr
olmaktadr. 163. sayda satr ara
snda Diyojen yazar u cmleyi kullanr: "Maksadm halka asl
hrriyet-i insaniyenin ne olduunu gstermek."27 Bu amac tad
ve "hakikati latife eklinde tasavvur ettii" iin hkmet-i se
niyyenin taltifiyle karlamas da kanlmaz olmutur.
Diyojen'in, hkmet icraatna ve suistimallerine dair fkra ve ma
kalelerinin, halk "uyandracak" ve hkmeti "kzdracak" mahiyet
te olmas huzursuzlua yol aacak dzeydedir. Zira 123. saydaki bu
karikatr Diyojen'in bir sreliine "tatil"e girmesine yol aar. Kari-
25 statistiksel bir bilgi vermek gerekirse Diyojen'in toplam 183 saysnda tramvayla
ilgili 25' in zerinde yaz vardr.
26 Diyojen, nr. 120, s. 3. "Aynen Varakadr" balkl okuyucu mektubu.
27 Diyojen, nr. 163, s. 3-4.
l
Diyojen ve aylak a9
katrdeki mesaj, gazetelerin iktidardan uzaklatrlanlar (Mahmut

Nedim Paa Kabinesi} yermesi ve onlarn yerine gelenlere (Mithat
Paa ve Kabinesi} vgler dzmesi adetini knamaya yneliktir.
Son karikatr Panosyan'la ilgili grnrse de tam bir toplum
sal eletiri nitelii tar. Konu sadece Panosyan'n burnu ya da
kula deildir. Panosyan'la ilgili Diyojen' deki yazlarn hepsinde
onun ya burnundan ya da kulandan teet geilir. Ancak bu ka
rikatrde konu "uyumsuzluk"tur. Tuhaf grnml bu "yaratk",
eski ile yeninin bark olmayan elikisini yanstr niteliktedir.28.
alvar stne giyilen ceket, ceketin iindeki papyonlu "frenk"
gmlei ve medeniyeti simgeleyen ve boyuna taklan kravat, gele
neksellik ile modernliin ereti bir grnmdr. Karikatre ili
kin Diyojen'in kendi aklamas yledir:
Dnyada her uzun ve sivri kulakl zi-rlhun Panoszade olmas m
lazm gelir? Hem de resmin yalnz kulaklarna m dikkat etmeli?
Ama diyeceksiniz ki dikkate hacet yok. ptida gze arpan kulak
lardr. Varsn olsun! Biraz da kyafetine bakmal deil mi? Baksa
nza resimdeki kyafet ve alvar ile entarinin zerine bir palto ve
daha yenice medeniyet n grmeye balad anlalmak iin
acele bir de frenk gmlei giymi ve insana benzemek iin her ne
lazm ise yapm ise de henz benzeyememi bir ekl-i acaib ve
heykel-i garibdir.29
Diyojen' de bu karikatrn dnda derginin son sayfa
snda eitli ilanlar ve "varakalar" yer alr. Diyojen' de okuyucu
mektuplar "Aynen Varakadr" balyla yaynlanr. Okuyucu
mektuplar dergi ile okur arasndaki ilikiyi yanstmas asn
dan nemlidir. Ancak burada akla yle bir soru gelebilir: Bu va
rakalar gerekten okuyuculardan m geliyordu? eitli kayglar-
28 Bu karikatrn hemen zerinde Diyojen'in bir baka aklamas daha vardr. Bu
"acayip" yaratn ne olduunu bilenlere bu sayya yani 74. sayya kadar Diyojen
dergilerinin "meccanen" yani parasz verilecei belirtilir. Aklama yledir: " u
acayib mahlukun ne idn bilene Diyojen'in ilk nshasndan bu nshasna ka
dar olan numerolar meccanen virilecektir." Diyojen, S. 74, s. 4.
dan tr dergi yazarlarnn bunlar kaleme alm olma olasl

da vardr. 3 Fakat bu sadece bir sorudur ve bu sorunun yantn
vermek olduka zordur. Sadece baz yazlarn genel havasndan
dergi yazar kadrosundan birilerinin kimi yazlar kaleme alm
olduklar ne srlebilir. 31
Dergiye gelen varakalara bakldnda (eer bunlarn dorulu
unu kabul edersek) hemen her kesimden (hamallardan bile) oku
yucunun yazsn bulmak mmkndr. Varakalardan anlald
kadaryla okur, dergisinden memnundur. Zaman zaman memnun
olmayanlarn varakalar da dergide yaynlansa da hava ounluk
la olumludur. Memnun olmayanlardan bazlarnn dergiyi bastk
lar dahi grlr. Hakknda kan bir yazy beenmeyen imam,
dergiye gelerek tepkisini fkeyle da vurur. Fakat Diyojen, onu
sakinletirerek olay kapatr.
Diyojen' de ilenen konular dnemin siyasi, sosyal ve ekono
mik olaylarnn canl bir grntsn sunar niteliktedir. Kalem
rler, konulara son derece vakftrlar. D politika, uluslararas
ilikiler, i politika, tiyatro, moda ve kadn, matbuat ve sansr,
ekonomi, demiryollar, irket-i Hayriye ve vapur seferleri, Rasat
hane Mdr Kombari, Bulgar ve Rum kiliseleri, Ermenilerin
Hasonist ve Antihasonist diye ikiye ayrlmalar, Msr Hidivi
smail Paa, Courrier d'Orient gazetesi ve muharriri Gianpiet
ri/Giampietri, 32 Paris Komn gibi konular dergide yer alr. Bu
30 Byle bir pheyi, il. Merutiyet dnemi mizahyla ilgili yapt almada Palmi
ra Brummett de ifade eder. Bkz. Palmira Brummett, a.g.e., s. 106
31 Bu konuyla ilgili bir rnek iin bkz. Diyojen, nr. 135, s. l.
32 Bu gazete ve sahibi Yeni Osmanllar hareketinde ok nemli bir role sahiptir.
Ebzziya Tevfik, bu gazeteden bol bol bahseder. Gazete matbaas ve gazete sa
hibi Jean Pietry'nin evi adeta Yeni Osmanllar hareketinin bir "karargah"gibidir.
ou buluma bu mekanda gerekleir ve kararlar yine burada alnr. Yeni
Osmanllar'n ou isminin yurt dna kamasnda Jean Pietry'nin ad geer.
Bkz. Ebzziya Tevfik, a.g.e., s. 111 vd. Gazetenin sahibinin ad Diyojen'de Os
manlca harflerle "Can Piyetri" olarak yazlmtr. Ebzziya Tevfik, Yeni Osman
llar Tarihi'nde bu ismi "Giampietry" olarak zikreder. erif Mardin, gerek yazl
mn "Jean Pietry" olduunu belirtir. Bkz. erif Mardin, a.g.e., s. 43.
Diyojen ve aylak l 91
konular zerinde, alma erevesinde durulacandan burada

sadece balklar vermekle yetinilecektir.
Dergide Ahmet Vefik Paa tarafndan tercme edilen Hikaye-i
Hikemiye-i Mikromega33 ve Teodor Kasab'n tercme ettii Ale
xandre Dumas'nn Monte Kristo'su tefrika halinde bir sre yayn
lanm ve daha sonra bundan vazgeilmitir.
aylak (1876-1877)
Osmanl mizah basn tarihinde adn, sahibine lakap olarak
brakan tek mizah dergisi aylal<tr.34 Sahibi Mehmed Tevfik, hemen
her referansta aylak Tevfik olarak anlr. Dier bir lakab da geirdii
iek hastalnn brakt izlerden dolay opur Tevfik'tir.35 kiye
dknl ve iek hastal fizyolojisini bir hayli etkilemi, kara
kuru bir profil ortaya karrutr. Arcak bu d grnnn altnda
son derece ho szler syleyen latife dolu bir miza vardr.36
aylak Tevfik, halk tabakasndan bir ailenin ocuudur. Baba
s Yenieri Oca'nn eski bir askeridir ve bir sre yksek rtbeli
33 Diyojen'de 62. ve 66. saylarda yaynlanmtr.

34 Mehmet Tevfik'in dergisine aylak adn veriinin yksn Necdet Rd Efe
u ekilde sunar: "Duyduumuza gre, henz iki yanda iken, giydii kpkrmz
fistanla bahede oynad srada, bu renge musallat bir aylan hcmuyla elbi
sesi yrtlm. Bu hatra uur altnda o kadar yer brakm olacak ki ilk Trk mizah
gazetesi olarak karmaya balad mecmuaya aylak ismini semitir". Necdet
Rt Efe, Trk Nkteci/eri, stanbul, 1967, s. 87. Efe, burada ilk Trk mizah ga
zetesi derken yanlr. lk Trk mizah gazetesi Terakki gazetesinin bir eki eklinde
kmtr. lk mstakil mizah gazetesi ise Diyojen' dir.
35 rnein Yeni Osmanllar Tarihi'nde Ebzziya Tevfik ondan opur Tevfik diye
bahseder. Ancak ok ksa bir deinmedir bu ve ona dair hi bir bilgi aktarmaz.
opur Tevfik, dnemin nde gelen gazetecilerinden ve dnrlerinden biri ol
masna karn Ebzziya'nn ondan "iki satr" bahsetmesi onu kayda deer bir
kiilik grmemesi gibi bir dnceyi de akla getiriyor. nk Ebzziya opur
Tevfik'le karlat mekandaki kiiler hakknda fazlasyla bilgi aktard halde
onun kiilii ve dncelerine dair bir tek sz bile etmez. Bkz. Ebzziya Tevfik,
1973. lll vd.
36 Ahmet Rasim, Muharrir, air, Edib, haz: Kazm Yeti, Tercman 1001 Temel
Eser, stanbul, 1980, s. 55.
92 1 Osmanl Mizah Basnnda Barl/ama ve Siyaser
(Karikatr B)
"Hokkabaz aylak: Efendiler bir ecnebi kafas. Sa [dece] bir iki
lisan syler. Baz kere gler. Baz kere alar bir vakit kaar. Bir vakit
gelir. te efendiler byle bir kafadr."
aylak 112, 1 Safer 1294 / 15 ubat 1877.
vezirlerin kap uhadarl hizmetinde bulunmutur. Babas bun

dan baka, Mahrnutpaa' da dnemin edip ve airlerinden oluan
sekin kiilerin urak yeri olan kahvehane ya da berber dkkan
iletmitir (bu nokta hakknda kesin bir bilgi yoktur). Bu temel
bilgiler Mehmet Tevfi.k'in yetitii ortam itibaryla edindii halk
kltrn ve eski adet ve geleneklere olan dknln gster
mesi asndan nemlidir.37 Onun mizah anlaynda birebir g
rlebilcek unsurlarn ana kayna bu atmosfer olmaldr.
37 mer Faruk Akn, "aylak Tevfik." Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C. 3., 1993,
s. 240.
aylak Tevfik'in tahsiline ilikin sicilinde sadece Beyazd

Rdiyesi'nde okunan drt yl kaytldr. Bab- Seraskeri Niza
miye Kalemi ve Hazine-i Hassa Mektubi Kalemi dnda eitli
memurluklar yapm ve daha sonra airlik ve gazetecilie merak
salmtr. Daha yirmi yandayken 1863'te inasi'nin tertipledi
i Fatin Tezkiresi'nde, tarih tarznda yazlar da bulunan bir air
olarak yer alr. Muhbirle balayan basn hayat onun ile dolu
gazeteciliinin de balangcn oluturacaktr. Vilayet resmi ga
zetesi Hdavendigar' karmasnn ardndan gnlk siyasi gaze
teler olan Asr (1870) ve Osmanl (1877) gazetelerini karmtr.
Bundan baka Letaif-i Asar (1868), Geveze (1875) gibi mizah der
gilerinin sahipliini ve yazarln yapmtr. Dnemin nem
li isimlerinden Ahmet Mithat, Ali Suavi, Namk Kemal gibi Jn
Trk yazar kadrolarnn yer ald gazetelerde yazlar yazmtr. 38
Terakki, Basiret, Vakit, Tercman- Hakikat, Tarik gazetelerinde
alm, ok sayda folklorik eser vermitir. 39 Verdii eserlerden
38 Mehmet Tevfik'in Basiret'te yazd yllarda yukarda isimleri zikredilen yazarlar

dnda ok sayda baka yazarlar da yer almaktadr. Tevfik, Basiret gazetesinde
yazlar yazd gibi gazeteye muhabirlik de yapmtr. Bkz. Basireti Ali Efendi,
stanbul Mektuplar, haz: Nuri Salam, Kitabevi Yaynlar, stanbul, 2001, s. XVII
("takdim" yazsnda).
39 Cemal Kutay, Mehmet Tevfik'in alt dergiler arasnda Diyojen'i de zikreder.
Cemal Kutay, Nelere Glerlerdi?, Gemiten Gnmze Trk Kitapl, stanbul,
1970, s. 65. Oysa Mehmet Tevfik, Diyojen'in sahibi Teodor Kasab'la deyimin tam
anlamyla kanl bakldr. Deil onun dergisinde almak Teodor Kasab'n ad
bile onun iin fke nedenidir. Mehmet Tevfik, 162 say karabildii aylak'ta,
hemen her sayda Kasab'n adn nefretle anar. Teodor Kasab' kimi zaman "va
tan hainlii", "moskof uakl"yla bile sular. Dolaysyla Cemal Kutay'n verdii
bu bilginin yanll ortadadr. lave etmek gerekir ki Cemal Kutay'n bu al
masnn hemen her satr yanllarla doludur. Cemal Kutay, dnemin aylak ve
Diyojen gibi mizah dergilerinde olmayan muhavereler bile retmi, muhavereler
arasna kendi dncelerini orijinalinde varm gibi yanstmtr. Cemal Kutay,
a.g.e., s. 103-104'de aylak'la Karabatak'n muhaveresi u adan arpc bir r
nektir. Byle bir muhavereye aylak'n 162 saydan oluan koleksiyonunda yap
tmz taramada biz rastlayamadk. Baka arpc ve karlatrmas kolay bir
rnek sayfa 77'deki karikatrn altndaki yazdr. Bu alt yazya Cemal Kutay iki
paragrafa varacak kadar bir ilavede bulunarak derginin orijinalinde varm gibi
aktarmtr. Oysa byle bir yaz mevcut deildir. Bkz. Karikatr 8. Kr: aylak,
bazlar zerine nl Trkolog Theodor Menzel'in almalar

bulunmaktadr. Daha da nemlisi Tevfik'in stanbul'da Bir Sene
adl eseri zerine Menzel bir doktora almas yapmtr.40
aylak mizah dergisi neredilmeye balandnda (20 Kanun-
sani 1292/1 ubat 1876) tpk Diyojen gibi o da "ammenin hsn-
kabulne mazhar" olur. Matbuat dnyasna girmesiyle ilgili ok
sayda "tebrik" mektubu alr ve bunlardan bazlarn dergide
yaynlar. vg mektuplarndan birisi Basireti Ali Efendi'ye
ait olmaldr. Zira Basireti Ali Efendi, aylak kmadan nce
gazetesinde aylak'n reklamn (Basiret gazetesinde ilan vererek)
yapar.4 1 ktktan sonra da "ehir Mektuplar"nda42 ilk iki nshay
okuduunu ve ok beendiini belirtir.43
Mehmet Tevfik, derginin ilk saysnda yayn politikas hakkn
da bilgi vermeyi ihmal etmez. Kimlerle ne ekilde uraacann
iaretlerini verir ve ikinci sayda bunlar ak bir ekilde beyan
eder. rnein Teodor Kasab'n sahibi olduu stikbal gazetesinin
'abonesi' olacan belirtir. Bu sznde de durur opur Tevfik.
162 say kard dergisinde stikbal'siz ve Teodor Kasab'sz gn
nr. 112, s. 4. Sylemeye gerek yok ki btn bu yanllar baka almalara da ay

nen tanmtr. Bkz. Turgut eviker, Geliim Srecinde Trk Karikatr, Adam
Yaynlar, stanbul, 1986, s. 243. Bu konunun detaylaryla birlikte Cemal Kutay"n
mizah anlay zerine bkz. Hamdi zdi, "Cemal Kutay ve Osmanl Mizah: Ce
mal Kutay"n Gizli Kalm Mizah Yetenei" Kebike, s. 17, 2004.
40 aylak Tevfik hakknda zengin bir biyografi., mer Faruk Akn tarafndan ka
leme alnmtr. Daha fazla bilgi iin bkz. mer Faruk Akn, a .g.m., s. 240-244.
Tevfi.k'in burada anlan stanbul'da Bir Sene adl eserinden baka Meyhane Yahut
stanbul Akamlar, Helva Sohbetleri gibi eserleri bulunmaktadr. Bkz. M. Tevfik,
lstanbuliia Bir Sene, haz: Nuri Akbayar, letiim Yaynlar, stanbul, 1991; Mey
hane Yahut stanbul Akamlar, Mahmut Bey Matbaas, stanbul, 1300.
41 Bkz. Hayal, nr. 238, s. l. Teodor Kasab, buradaki bir muhaveresinde aylak 'n
kmadan nce Basiret'te ilann okuduundan sz eder.
42 "ehir Mektuplar", Basireti Ali Efendi'nin Basiret gazetesinde dnemin nemli
sorunlar zerinde durduu bir ke zellii gsterir. Bu yazlar evrimyaz ola
rak Nuri Salam stanbul Mektuplar adyla bir kitap halinde yaynlamtr. Bkz.
B asireti Ali Efendi, a.g.e.
43 Bkz. Basireti Ali Efendi, a.g.e., s. 472.
l
Diyojen ve aylak 95
yoktur neredeyse. stikbal'deki baz yazlar alayc bir slupla der

gisinde ilemeyi bir zevk haline getirir. Oysa stikbal de dnemin
nemli gazetelerindendir.
Bunun dnda Tevfik'in altn izdii konular belirgindir.
Matbuat ve sansr zerinde durulacaktr, Gll Agop'un tiyatro
su nemlidir. stanbul'un gaz fenerleri, kpr, tnel vb. meseleleri
mutlaka temas edilmesi gerekli gncel konularn banda gelir.
Konsolid, borsa olaylar, akenin durumu ekonomik meselelerdir
ve mutlaka bunlar hakknda da bir eyler sylemek, fakir halkn
sorunlarna deinmek kanlmaz bir grevdir Tevfik iin. Yani
Mehmet Tevfik, bir mnevver edasyla her ie el atacaktr. Onun
ii, halk bu konularda gldrrken ayn zamanda bilgilendirmek
ve dnmeye sevk .etmek, halkn gzn amak (bunu bizzat
kendisi temenni etmektedir) belki de halk harekete geirmektir.
Fakat bunlardan da te aylak Tevfik'in hi bir zaman vazge
emeyecei bir konu vardr ki bu konu, onun hayata bakn be
lirler. Kaleme ald ok saydaki eserin nitelii hep bu yndedir:
Osmanl'nn ve Anadolu'nun sahip olduu folklorik renk cm
b, eski adet ve gelenekler. Bunlar onun iin ne olursa olsun
muhafaza edilmesi ve gelecek nesillre aktarlmas gereken vaz
geilmezlerdir. "Vukuat- maziden bahs ve beyan" onun iin her
daim gereklidir. Dergideki muhaverelerde, makalelerde bu nokta
sklkla dile getirilir. 44
Mehmet Tevfik, aylak'tan nce yaynlad dergi ve gazete
ler sayesinde bir hayli tecrbe sahibi olmu bir gazeteciydi. Onun
bu tecrbesi aylak dergisinin mrn de uzatm olmaldr.
Zira dergisi, Abdlaziz dneminin son aylarn iine alan ve V.
Murat'n tahta geirilii ile il. Abdlhamid'in tahta k gibi
44 Mehmet Tevfik, geleneklere ballk konusuna deinirken her seferinde farkl bir
temayla konuyu dergiye tar. rnein alafranga gfteye alaturka beste yapmann
"abes" olacan muhaverede ilerken eski ark, trk usllerinin renilmesi ge
rektii mesajn verir. Bkz. aylak, nr. 135. Konuyla ilgili rnekler iin Bkz. ay
lak, nr. 61 ve 132.
olaylarn yaand 'kritik' bir dnemde yayn hayatna balam

ve fazla "tatil"lerle karlamadan bu bir buuk yl geirmitir.
Toplam 162 say km olan dergi (son say 13 Haziran 1293/25
Haziran 1877) bir kez kapatlmtr. 45 Bunun dnda aylak, bir
kez de "umumun ahlakna aykr" yayn politikas izledii iin
uyar {ihtar) alr.46 Ayrca aylak, kendi isteiyle 15 gn yayn
hayatna ara vermitir. Bunun sebebini aylak'n 156. saysnda
Mehmet Tevfik, Macaristan Seyahatnamesi'nin yazlmas olarak
aklyor.
aylak'n kapan nedeni "93 Harbi"dir. Osmanl-Rus Sava
, Nisan 1877' de balamt. Dergi, yayn hayatn 25 Haziran
1877'ye yani sava baladktan ay sonrasna kadar devam et
tirebilmitir. Kapatlan yalnzca aylak deildir. Ondan bir sre
nce yabanc dilde yayn yapan dier mizah dergileri de kapatl
mtr.
Anlalan savan hassas ortamnda hkmet-i seniyye mizaha
kar pek de hogrl deildir. Ayrca il. Abdlhamid'in, mizah
dergisi karmak isteyecek olanlarn nn kestii, mevcut olanla
r da tahdit etmeyi tasarlad, skit tarafndan belirtilmektedir.47
aylak'la ayn anda kapatlan bir baka dergi, Teodor Kasab'n
nl Hayal'idir. Bu birbirine rakip iki derginin ayn zamanda
kapatlmas hkmet-i seniyyenin arzusu gereidir. Hkmet-i
seniyye, "umum in daha faideli" olacaklarna inandndan iki
dergiyi "evrak- havadise" (gnlk gazeteye) evirmeye, derginin
sahipleriyle de grerek onlarn isimlerinin "tahviline" karar
45 aylak 21. saysndan sonra ay tatil edilir. Bunu 22. sayda Mehmet Tevfik,
"aylak'n Birka Satr Ciddi fadesi" balyla okuruna duyurur ancak bu tatilin
nedenini aklamaz. Bkz. aylak. nr. 22, s. 1. Nedeni dnemin tabiriyle "ahsiyat
la uramak" olmaldr. nk Matbuat Nizamnamesine gre ahsiyatla ura
mak bir su tekil ediyordu. aylak'n 20. ve 21. numaralarnda Mehmet Tevfik
Teodor Kasab'a fazla yklenir.
46 aylak, nr.124, s. 1.
47 Server skit, Trkiye'de Matbuat dareleri ve Politikalar, Bavekalet Basn Yayn
Umum Mdrl, stanbul. 1943, s. 54.
l
Diyojen ve aylak 97
verir. Buna gre aylak, Osmanl'ya; Hayal de Naire dnp

gnlk gazete olarak yayn hayatlarn srdreceklerdir. Bunun
iin dergi sahiplerine 10 biner kuru yardm da yaplmtr.48
aylak, Osmanl'ya dntkten sonra ilk saysn 29 Tem
muz 1293/10 Austos 1877' de karr. Toplam 157 say karak 11
Muharrem 1295/16 Ocak 1878'e kadar yayn hayatn srdrr.49
Gazetede Mehmet Tevfik, Osmanllk ve smrgecilik gibi gncel
konulara temas eder.
Teodor Kasab'n Hayatinin ad Naire dntrldk
ten sonra akbeti hakknda yeterli bilgiye sahip deiliz. Ancak
Kasab'n Napoli'ye katn ve orada stikbal adl gazetesini yeni
den neretmeye baladn Hariciye Nezareti'ne hitaben yazlan
bir tezkire-i hususiyeden tespit edebiliyoruz. 1296 tarihli bu tezki
reden Teodor Kasab'n Raid Efendizade Ali Bey'le birlikte olduu
anlalyor. 50 Belgede ad geen iki kiinin Napoli' deki "matbaalar
da bir varaka-i fesadenin" iinde olup olmadnn aratrlmas
istenmitir. Yine ayn dosya ierisinde Ebzziya Tevfik'e ait Sul
tan Il. Abdlhamid 'e hitaben yazlm bir mektupta Napoli'de
Teodor Kasab tarafndan karlmakta olunan stikbal gazetesi
nin bir an evvel kapatlaca belirtilmekte ancak bunun iin Te
odor Kasab'n stanbul'a "avdetine" izin verilmesi talep edilmek
tedir. Belgede, entrikalarn kimlerin eseri olacann da akla
kavuturulaca ifade ediliyor.
aylak mizah dergisi 21. sayya kadar sal ve cumartesi gn
leri, ondan sonra da pazartesi, perembe, cumartesi gnleri ne
rolunurdu. Derginin nshas bir kurutur. Dergi Basireti Ali
Efendi'nin matbaasnda baslyordu. aylak, drt sayfadan m
teekkil olup son sayfasnda Ali Fuad Bey'in karikatr yer alr
d. lanlar da bu son sayfada bulunurdu. lanlar genellikle ciddi
48 Babakanlk Osmanl Arivi (BOA), rade Dahiliye, nr. 61399.

49 Bkz. Osmanl, S. 1-157.
50 BOA.Yldz Esas Evrak (YEE), 15/84.
98 \ Osmanl Mizah Basnnda Batllama ve Siyaset
olmakla birlikte alafranga tipleri hicvetmeye ynelik ierikte de

olurdu. 51 Dergide ayrca dnemin yaygn elence anlayna uygun
olarak bilmecelere de yer verilirdi. Palmira Brummett bunu, ge
limekte olan Osmanl sreli yayn sektrnn kendini ve okur
larn ifade etmesinin nemli bir temsili olarak deerlendirir. 52
Bilmeceleri, bu dnemin mizah dergilerinde olduu gibi gnlk
gazetelerinde de bulmak mmkndr. Bu bilmeceleri bilenlere
ounlukla hediye verilirdi. Hediye de ya aylk ya da alt aylk
dergi abonelii olurdu.
Derginin yazar kadrosu hakknda fazla bir bilgiye ne yazk ki
sahip deiliz. Dergide Mehmet Tevfik'in imzasnn dnda bir
imzaya rastlanlamamtr. Fakat Mehmet Tevfik dnda dergide
baka isimlere ait yazlarn da bulunduu bilinmektedir. rnein
Basireti Ali Efendi aylak'a "askeri iane taksimiyle" ilgili bir yaz
gndereceinden bahseder. 53 Bundan baka aylak, 92. saysnda
Basireti Ali'nin Esad Efendi hakkndaki bir yazsn yaymlar. 54
Ayrca Basireti Ali'yle Mehmet Tevfik'in ok sk dostluklar var
dr. Bu itibarla Basireti Ali'nin srekli olmasa da arada bir yaz
gndererek derginin yazar kadrosunda yer ald ne srlebilir.
Derginin yazar kadrosu okuyucular tarafndan da merak edil
mektedir. Okuyucu mektuplaryla aylak'a yneltilen sorular,
baz saylardaki yazlar kimin yazd eklindedir.55 Mehmet
Tevfik bu tr sorulara rumuz kullanarak yant verir ve bu balam
da dergide "ser-muharrir" (bayazar) olmadn da belirtir. Tak
ma isimlerle dergiye ok sayda yaz ve haber gnderen gnll
muhabirler vardr. Baz yazlarda, "muhabirimizden gelen varaka
da ..." eklindeki ibareler dergide muhabirlerin olduu izlenimini
51 aylak, nr. 60.

52 Palmira Brummett, a.g.e., s. 95.
53 Basireti Ali Efendi, a.g.e., 562.
54 aylak, nr. 92, s. 3.
55 Bununla ilgili bir rnek iin bkz. aylak 131, s. 4.
yaratyor. 56 Ayrca baz "mtalea gzarlar" da dergiye eviri yap

yordu. 57 Bu muhabirlerin ya da okuyucularn evirerek gnder
dikleri yazlar dergide yaynlanr ancak bunlarn hibirinde ak
imza yoktur. mza yerine "ark Blbl", "Tlti", "Anka", "Sivri Si
nek" gibi rumuzlar kullanlr. Dergide en ok rastlanan rumuz/
isim Ferid Andelib58 (aylak'ta Ferid Acayib olarak geiyor) ve
Murat Garip'tir. 59 Bu kiinin, zamann nl airi Mehmet Esat ol
duu Fuat Sreyya Oral tarafndan belirtilmektedir. Yine Oral bu
derginin, zamann nde gelen air ve yazarlarn da kadrosunda
topladn kaydeder.60 Ancak bizim yaptmz kaynak ve litera
tr taramalarnda bu yazar kadrosuna dair bir bilgiye rastlaya
madk. Bunlara ilaveten Mehmet Tevfik, Macaristan'a gittiinde
dergisini bir arkadana emanet etmitir. Bunu hem dergideki bir
yazdan61 hem de Tevfik Macaristan' dayken derginin yaynnn
srmesinden anlyoruz.62 Ancak aylak Tevfik yurt dndayken
56 aylak, nr. 75.

57 aylak, nr. 23.
58 Burada Ferid Andelip olarak anlan kii Faik Esat Andelip olmaldr. Faik Esat An
delip, dnemin basnnda air ve yazar olarak anlan nemli isimlerden birisidir.
O da aylak Tevfik gibi ikiye dkn, deli dolu ve ok drst bir kiiliktir.
Ahmet Rasim onu "bal bana bir tip, ocuk tabiatl ve yalan dolan " bilmeyen
biri olarak tanmlar. Bkz. Ahmet Rasim, Muharrir, air, Edip..., s. 1 45-147. Ayrca
bkz. ktem, a.g.e., s. 176 .
59 aylak'ta Murat Garib imzal ok sayda varaka vardr. aylak, Murat Garib'i
"Matbuatn ve muharrirlerin piri" olarak niteliyor. Bkz. aylak nr. 125, s. 2. Mu
rat Garib bir varakasnda Basiret ve Vakit gazetelerine de yaz gnderdiini fakat
yazlarna mdahale edildiini belirtiyor. Belli ki bu zat- muhterem dnemin
kalem ehillerinden biridir.
60 Ancak buraya bir erh dmek gerekir ki Oral'n eseri yanllarla doludur.
rnein aylak'la ilgili verdii ksack bilgilerin daha banda gazetenin gn
ar ve toplam 1 12 say ktn belirtirken yanlr. Ayrca verilen bilgilerin hi
birinde referans yoktur. Bkz. Fuat Sreyya Oral, Trk Basn Tarihi, C. . Ankara,
1967, s. 122.
61 aylak, nr. 152, s. 3.
62 Akn, aylak Tevlik'in 1877 Nisan-Mays ay iinde Macaristan'a milettvekilleri
ve talebelerden oluan bir heyetle i!itesinin muhabiri olarak gittiini ve
oradan dergisine seyahatle ilgili'fizilar yazdn belirtiyor. Akn, a.g.m., s. 241 .
dergisini brakt bu kiinin kimlii bilinmemektedir. Akla en

yakn gelen isim, derginin karikatristi Ali Fuad Bey' dir. Bunun
dnda bu kiinin dergiye ok sk yaz gnderen Ferid Andelib
olabilmesi de mmkndr. nk bu isimle Tevfik, meyhanede
'terik-i mesai' yapmaktadr.
aylak'ta, Diyojen' den farkl olarak her saysnn son say
fasnda yaynlanan karikatrlerin konusu ayn sayda ilenen ko
nulara paralel olabildii gibi bu konulardan farkl da olabiliyordu.
Konular, dnemin en nemli sorunlarndan oluuyordu. (Buras
zorunlu bir tekrar oluyor) Hakknda en ok karikatrn izildii
Srbistan-Karada meselesi, Rusya'nn bu ynde maniplasyonu,
Bulgaristan olaylar gibi bu dnemde ivme kazanan olaylar ilk s
rada yer alr. ark Meselesi ve bu erevede ngiltere ve Rusya'nn
Osmanl zerindeki oyunlar, politika, diplomasi, gazetecilik ve
sansr, kadn ve moda, alafranga hayat, stanbul'un su, kpr, va
pur, sokak fenerleri gibi gndelik sorunlar yannda borsa ve para
hareketleri, dilenciler, ttn ve Reji, Msr Hidivi smail Paa gibi
konular da temel olarak karikatrlerde ilenir.
aylak'taki karikatrleri izen karikatrist, ayn zamanda
Tanzimat dnemi mizah gazetelerinde izen ilk Trk karikatr
cs Ali Fuat Bey' dir. Bunu, derginin kapandaki 'musavviri'
ifadesinin altndaki "A, F" harflerinden anlayabiliyoruz. Keza ka
rikatrlerdeki Fuat ismi aylak'ta ilk kez 83. sayda ak olarak
grlr. Ali Fuat'n imzas bazen Latin harfleriyle bazen de Arap
harfleriyledir. Kimi karikatrlerde klieci olduu belirtilen Tng
hr ismi ile (o da ayn zamanda bir karikatristtir) Ali Fuat Bey'in
imzas birlikte grlr. Turgut eviker'e gre Fuat Bey'in izgile
ri daha ok resim izgisinde olmasna karn karikatr zelliine
ulamtr. Karikatrlerde iletilmek istenen mesajn okura rahat
ulat belirtilebilir. nk okurlardan gelen varakalar bunu
yanstr mahiyettedir.
Ali Fuat Bey hakkndaki bilgiler olduka snrldr. Ebzziya

Oiyojen ve aylak l 01
Tevfik, Ali Fuat Bey'in babasnn akir Efendi olduunu belirtir.

akir Efendi, yurtsever bir kiilie sahiptir ve Yeni Osmanllar
hareketiyle balants olduu gerekesiyle tutuklanmtr. akir
Efendi vilayetlerin, sadrazamlkla ilgili ilerini yrtp izlemek
le grevli memurlardan olduu gibi ayn zamanda mer Ltfi
Paa'nn da divan katipliini yapmtr.63
Ali Fuat Bey' in, babasnn izinden gittii anlalyor. Jn
Trkler'le ilikisini gsteren ekilmi bir fotoraf bu yndeki d
nceyi destekliyor. Fakat ne yazk ki bu resim dnda Ali Fuat
Bey64 hakknda fazla bir bilgi mevcut deildir. Bu fotoraf, Ahmet
Rza'nn Paris'teki evinde ekilmi ve iinde Mustafa Fazl Paa'nn
da olduu be ya da alt kiiyi gstermektedir. (Turgut eviker,
fotoraftaki isimleri zikrederken alt kiinin adn sayar ancak fo
torafta be kii vardr.) Bunun dnda Ali Fuat Bey'in Basiret ga
zetesinde muhabirlik ve Il. Abdlhamid dneminde Bahriye mat
buat mdrl yaptn Turgut eviker kaydediyor. Basireti Ali
Efendi'nin kard Kahkaha65 mizah dergisinde de onun ismine
rastlyoruz. Ayrca Turgut eviker, Hayal dergisindeki kimi karika
trlerin Ali Fuat Bey'e atfedilebileceini belirtiyor.66 Ancak Ali Fuat
Bey'in, Hayal dergisinin sahibi Teodor Kasab'la yakn ilikisini gs
teren yeterli bilgiler henz mevcut deildir ve bu alma esnasn
da da bu ynde bir bilgiye ulalamamtr. Ayrca aylak'n kt
esnada Hayal mizah dergisi de kyordu ve bu iki dergi birbirlerine
rakiptiler. aylak yazar Tevfik, Hayal'e ve sahibi Teo dor Kasab'a
63 Ebzziya Tevfik, a.g.e., s. 69.

64 Ali Fuat Bey hakknda daha geni bilgi iin bkz. Turgut, eviker, "Ali Fuad Bey,"
Yaamlar ve Yaptlaryla Osmanllar Ansiklopedisi, C. 1., 1999.
65 Kahkaha dergisi toplam 26 say kmtr. Bir nolu nsha 22 Mar t 1291 (3 Nisan
1875), son say ise 9 Eyll 1291 (21 Eyll 1875) tarihlidir. Yani dergi yaklak alt
ay yaym hayatn devam ettirmitir. Derginin "muharriri" ksmnda-(mim) ve
musavviri ksmnda ise (ayn) e,ve (f) harfleri yer almaktadr. Toplam drt sayfa
olarak kmakta, genellikle son sayfada karikatr yer almaktadr. Bkz. Kahkaha,
s. 1-26.
66 Turgut eviker, Geliim Srecindt Trk Karikatr... s. 112-113.
son derece dmanca bir tavr ierisindedir. Daha nce de belirtil

dii gibi hemen her sayda Kasab'n adn nefretle anar. Hayal'de de
aylak Tevfik'e ynelik tarizler bulunmaktadr. Kimi zaman o, Ba
sireti Ali'nin ra olarak zikredilirken alayc bir slup kullanlr.67
Bundan baka aylak, 95. sayda kendi musavvirinin Hayal'i pro
testo ettiini belirtir. "Protesto" nedeni ise aylak'n bir hafta nce
nerettii bir karikatr fikrini bir hafta sonra Haya.l'in ilemesidir.
Yani ortada bir "fikir hrszl" vardr ve Ali Fuat Bey bunu protesto
etmitir.68 Ancak protestonun ekli hakknda bir bilgi aktarlmyor.
Bu cmleden olarak Ali Fuat Bey' in ayn zamanda Hayal'de karika
tr izmesi pek mmkn grnmyor.
Ksa bir karlatrma yapmak gerekirse aylak da Diyojen gibi
dnemin olaylarna istihza ve tarizlerde bulunmaktadr. Ancak
aylak'n -yazlar asndan- siyasi hiciv ve espri gc Diyo
jen kadar etkili deildir. Birincisi Diyojen'in yazar kadrosu ok
daha kalemr bir nitelie sahiptir. kincisi aylak yazar oun
lukla muhaverelerde konular ilemeyi tercih eder ve bu muha
verlerde Srbistan-Karada meselesini konu edinir. Byle olun
ca dergide 'kukla' Srp prensi Milan ve aylak'n deyimiyle Rus
Cezzal arnayif'e69 ynelik alayc ve aalayc ksa ksa muha
vereler ve yazlar sklkla grlr. Bu ise ifadede belli bir rutinlik
salad iin kimi zaman skc grnmektedir. Ancak aylak'n
Diyojen'den gl olan yan karikatrleridir. Karikatrleri ylesi
ne gldr ki fazla sze gerek brakmaz.
Karikatrlerde sosyal, siyasal ve kltrel hemen her konu i
zilmi, mesajlar ilgili mercilere iletilmitir. Palmira Brummett,
karikatrn ieriiyle ilgili olarak Charles Press'ten aktararak
yapt deerlendirmede karikatrn unsurlarnn; akl, vicdan
ve duygular etkilemek olmak zere e ayrldn belirtir: "1)
Gerekliin resmi, gerein zn gsterme abas, 2) Mesaj, bir
67 Haydi, nr. 238.

68 aylak, nr. 95, s. 3.
69 aylak'n "arnayif" olarak adn sklkla and Rus Generali ernayev'dir.
l
Diyojen ve aylak 103
tavsiye, 3) Ruh haleti, karikatre bakann ne hissedebileceine

dair bir iaret. Bu unsurlar karikatrn ieriiyle (karakterler, gi
yim-kuam, ortam, beden diliyle) ilikilidir ve karikatrcnn (ya
da gazete sahibinin) hangi taraf tuttuuna, gayelerine, yntem
lerine ya da btn bunlarn bir eye bakmasn okura nasl syle
diine baldr." 70 Bu unsurlar dikkate alndnda aylak'n kari
katrlerinin bu ilkelerden her birine uyan bir izgide bulunduu
belirgin bir biimde ortaya kar. rnein Osmanl'nn srekli
kan kaybetmesi, baka bir deyile Belgrad Kalesi gibi Srbistan'a
terk edilen kalelerin her geen gn artmas halk arasnda belli bir
demoralizasyona yol amakta ve lkede bu durumu ortadan kal
dracak moral kaynaklar arasna Namk Kemal'in Vatan Yahut
Silistre gibi tiyatro oyunlar girmektedir. te aylak' da bu mo
ral kaynaklarndan biri olarak grmek mmkndr. aylak'taki
yazlardan ziyade Ali Fuat Bey'in kaleminden kan her karikatr
"dman ypratan bir kiilikle" boy gstermi, halka byk bir
moral vermitir. Vatan Yahut Silistre, Gll Agop'un Osman
l Tiyatrosu'nda oynand yllarda ne kadar ok ses getirmi ve
halka moral vermise aylak da ayn ilevi karikatrleriyle yerine
getirmitir. Vatan Yahut Silistre'deki cokun anlatmyla Namk
Kemal, vatana ve onun "her kar topra"na vurgu yaparken ti
yatro salonunu dolduran seyircileri ve dardaki halk galeyana
getirmesini bilmiti. Namk Kemal'deki "vatan" ve "toprak" duy
gusu ne ise Mehmet Tevfik'te de odur denilebilir.
Namk Kemal, Tuna'nn yitirilmesini vatann elden gitmesi
olarak deerlendirirken aylak da benzer bir duygu ierisindedir.
Tuna'yla ilgili izilen ok sayda karikatr ve yazlan ok saydaki
yaz bunun ak bir gstergesidir.71 Dolaysyla karikatrdeki "ger-

71 Tuna ile ilgili karikatrlere rnek iin bkz. aylak, nr. 80, karikatrde Tuna yazyor.
Nehrin bir ucunda kurulu bir ehir var (Muhtemelen Bulgaristan). ehrin hemen
arkasnda dalar ykseliyor. Nehrin te yakasnda Aylar (Rusya) grnmekte. Alt
yaz yle: Ay-Hi olmazsa yirmi senede bir kere olsun bu aylar bu nehrin ze
rinde grnmeli." Ayrca Tuna'yla ilgili bir dier rnek iin bkz. aylak, S. 134.
ekliin resmi, mesaj ve ruh haleti" unsurlar bu rnekte grle

bilmekte ve sosyal ilevini yerine getirmektedir. Palmira Brum
mett bu noktay yle teorize etmektedir: "Baarl bir karikatr
bildik simgeleri kullanarak halkn kendini tanmlayabilecei bir
gereklik resmi yaratr. Sonra da bu zgl toplumun "kayg nok
talar" zerine odaklanarak mesajn iletir ve uygun bir ruh haleti
nerir..."72 aylak'n bunu baaryla gerekletirdii belirtilebilir.
aylak'ta da okuyucu mektuplar Diyojen' de olduu gibi "Va
raka" balyla yaynlanrd. Bu uygulama dnemin, Hayal gibi
dier mizah dergilerinde ayn ekilde grlr. Fakat aylak'taki
bu uygulamann bazen bir 'tartma krss'ne dnt olur
du. Buna en gzel rnek, Ferid Acayib ile Murad Garib rumuzlu
iki kiinin karlkl dergi sayfalarnda kimi zaman hakaret bo
yutuna varan yazmalar, tartmalardr. Okuyucular tarafndan
bu atmalar skc bulunsa da Mehmet Tevfik bu varakalar so
nuna kadar dergisinde yaynlar. Konular deikendir; kimi zaman
muhtemel Osmanl-Rus sava kimi zaman da kiisel atmalardr.
Varakalar, halkn olaylar ve sorunlar karsnda tepkisini gster
dii belgeler olarak okumak da mmkndr. Varakalardaki konu e
itlilii okuryazar kesimin yaanan sorunlar karsnda fikir rettii
ni ve tarttn gsterir niteliktedir. Ayrca bu yazlar okuryazar elit
kesimin tepkisi olarak deerlendirmenin yannda "halkn sesi" olarak
grmek de olasdr. nk bu yazlardan bazlar sradan halkn kay
glarn, rahatszlklarn, fkelerini yanstr niteliktedir (Diyojen' deki
matbaaya gelen zat gibi Basireti Ali de bundan bahseder.73 aylak'ta
da buna benzer bolca rnek bulmak mmkndr.)
aylak'n tiraj hakknda fazla bir bilgi olmasa da yaplan
deerlendirmeler74 onun, dnemin en yksek tiraja sahip dergi-

73 Basireti Ali Efendi, a.g.e., s. 58.
74 Mnir Sleyman apanolu, Basn Tarihimizde lave, Yeni Dergah Matbaas,
stanbul, 1960; Fuat Sreyya Oral, Trk Basn Tarihi, C. l, Ankara, 1967; Selim
Nzhet Gerek, "Jn Trk Gazeteleri," Akam, 19 Mart 1941.
lerinden biri olduu ynndedir. Ancak bu almalarn hibiri

kaynak gstermedii iin tirajn boyutlar hakknda bir fikir edin
mek mmkn olamad. Sadece aylak, 138. saysnda kendisiyle
birlikte dnemim baz gazetelerinin tirajlar hakknda esprili bir
ekilde bilgi verir. Bu bilginin verili amac, Avrupa gazeteleri ile
memalik-i ahanedeki gazetelerin "iler acs" durumunu karla
trarak gstermektir.75 Bu verilen bilgiler mbalaal bile verilmi
olsa bir gereklii yanstyor olmaldr. rnein burada Basiret'in
tiraj 5675 olarak grnyor ki daha nceki bir nshasnda ay
lak bunu 4000 olarak verir.76 aylak'n esprili olarak verdii bu
listede dikkat ekici bir nokta da aylak'n, kendisinden baka bir
mizah gazetesinin adn zikretmemesidir.
Esami. Esnaf Adedi

Basiret Paac 5675
Vakit Bakkal 2922
Ceride Tabak 1823
aylak Oyuncak 2300
Takvim Erbab- mtalaa 5000
Baka bir deyile dnemin nemli mizah gazetelerinden Hayal' i
bu listeye dahil etmez. Ayrca belli bir seme yapld da grlmek
tedir. Zira stanbul'da bu dnemde Diyojen' in belirttiine gre 36,77
bir baka almaya gre ise 4078 gazete vardr. Bir baka istatistie
75 Gerekten de Osmanl basnnn "iler acs" durumu tiraj asndan Avrupa'yla mu

kayese edilemeyecek dzeydedir. ngiltere ve Fransa'da 183l'lerde (yani Osmanl
basn daha ilk admlarn atarken) gnlk gazete satlar bir milyona yaklayordu.
Baka bir ifadeyle 19. yzyln son eyreine gelindiinde basn "drdnc kuvvet"
olarak oktan yerini almt. Bkz. Orhan Kololu, "Osmanllarda Basn ve Kamuoyu,"
Osmanl Ansiklopedisi, C. 6., Aa Yaynlar, stanbul, 1995, s. 151.
76 aylak, nr. 31, s. l.
78 1872 ylnda sadece stanbul'da gnlk 16, toplam 40 gazetenin olduu belirtilir.
Bkz. Roderic H. Davison, "The Question of Ali Paa's Political Testament", Ninetee
enth Century Ottoman Diplomacy and Reforms,The !sis Press, stanbul, 1999, s. 62.
ngrakl Tatar adl mizah dergisinde rastlyoruz. Bu istatistikte

nfus bana den gazete says verilir. Gazete tirajlar hakknda
bilgi verilmez. statistik u ekilde dergide yer alr:
Bir eyin klleti [azl] halinde fiyatnn tezayid itmesi tabii ol
duu gibi bu aralkta piyasada gazetelerin adedi eksilmekte ol
duundan elde alanlarn fiyatlarna zam olunaca istihbar k
lnmtr.79
Ufack Bir istatistik
--- --
Gazete Mikdar- Nfus
8 Rum 200.000
8 Ermeni 200.000
7 Fransz 30.000
3 Trk 800.000
3 Bulgar 8.000
3 Yahudi 50.000
2 ngiliz 1.000
o Acem 15.000
1 Arap 00000
Bu istatistie gre stanbul leinde 800.000 Trk'e 3 gaze
te hizmet vermektedir. Fakat bu gazetelerin isimleri verilmez.
Unutulmamas gereken nokta, bu dneme ait dergiler iin tira
ja ynelik bilgiler ve gerek okur kitlesi gibi istatistiksel bilgiler
hakkndaki yaplacak deerlendirmelerin speklasyondan teye
geemeyeceidir.
79 ngrakl Tatar, nr. 13, s. 1.

DRDNC BLM
DiYOJEN VE AYLAKTA
MZAH TEMATG
l
Oiyojen ve aylak'ta Mizah Tematii t 09
Mizah ve Siyaset
Bu balk altnda tartlacak ana temalar aylak ve Diyojen
mizah dergilerinin Tanzimat ideolojilerinden hangisine dahil
edilebilecekleri, bu erevede izledikleri yayn politikalar, bu
dergilerin toplumsal ve siyasal olaylara bak arasndaki benzer
likler ve farkllklardr. Ayrca aralarnda giritikleri polemiin
nedenleri zerinde sorular sorulacak ve yantlar aranacaktr. Bu
iki derginin sahipleri arasndaki polemik irdelenirken ayn zaman
diliminde kan Hayal dergisine bavurulacaktr. Zira Diyojen
1873'te kapatld iin aylak'n yayn hayatn srdrd yl
larda basn dnyasnda artk yer almyordu. 1 Onun yerine bu yl
larda (1873-1877) Teodor Kasab, Hayal dergisini karyordu.
Mizah ve siyaset' ilikisi, aratrma literatrnde ou zaman
ayrlmaz bir btn olarak ele alnr. Mizahn hemen her trne
siyaset bir ekilde bulamtr. Karagz'n hayal-bazna, medda
hn anlatsna, Nasreddin Hoca ve Bektai fkralarna bir hiciv ya
da mizah unsuru elik eder.
19. yzyl basnnda mizah-siyaset ilikisi geleneksel gld
rlerin izleriyle varln srdrmtr. Karagz, gazetelerdeki
varln srdrrken muhaverelerde avam temsil eden cahil bir
kiilii, aydnlatlmas gereken, srekli soru soran bir eyden an
lamayan bir karakteri simgeler. Bu yanyla da sradan halkn gaze
tedeki yansyan sesi olur. Mizah dergilerindeki yazlarda, muha
verelerde ve en etkin olarak karikatrlerde siyaset dorudan ken
dini gsterir. rnein kimi zaman "ark Meselesi"nin yakcl
ilenirken kimi zaman da "Kapitlasyonlar" devletin zafiyetini ve
amazn gsteren bir unsur olarak arpc bir ekilde okuyucuya
aktarlr. Burada Hacivat "reten-aydnlatan" kimliine brne
rek, konuyu akla kavuturarak boy gsterir.
1 Teodor Kasab, Diyojen'den sonra basn dnyasnda farkl gazetelerle yer alma
ya devam etti. nce ngrakl Tatar' (24 Mart 1289/6 Nisan 1873) ardndan
da Hayal dergisini karmaya balad (18 Ekim 1873). Teodor Kasab, Hayal'i
kartt yllarda istikbal adl gnlk bir siyasi gazeteyi de karyordu.
11 O I Osmanl Mizah Basnnda Barl/ama ve Siyaset
Siyasi duru olarak bakldnda mizah dergileri de bu dne

min siyasal anlaylarn yanstr niteliktedirler. 1870-1878 yllar
itibaryla memalik-i ahanede hakim olan ve bilinen ideolojiler
Osmanlclk, Medeniyetilik ve slamclktr.2
Osmanlclk, Osmanl'daki "millet sistemi" eksenli bir anlay
n rn olarak ortaya km, k srecini tersine evirmeye
alm ve il. Merutiyet'e kadar srmtr. Temelde pragmatik
denilebilecek bir yaklam sergileyen Osmanlclk, imparatorluk
taki dini ve etnik unsurlarn ayrlk hareketlerini engelleyerek
bir "Osmanllk" st kimlii altnda birleme ideali tayordu. 3
Osmanlclk, balangc olan 1830'lardan etkinliini yitirmeye
balad yllara kadar farkl srelerde farkl anlamlar kazanm
tr. Akin Somel bunu drt evrede inceler: "1) 1830'lardan 1875'e
kadar sren dnemde arlkl olarak Bab- Ali'nin otoriter merke
ziyeti siyaseti (Otoriter Merkeziyeti Osmanlclk) 2) 1868-1878
devresinde Yeni Osmanllar muhalefeti ve Merutiyeti prag
matizm erevesinde Osmanlclk yaklam, 3) il. Abdlhamid
mutlakiyetine kar Jn Trk muhalefetinde grlen Osmanlc
lk ve 4) il. Merutiyet dneminde Osmanlclk dncesi."4 Bu
almada ad geen dergileri, bunlarn sahiplerini ve yazarlarn
"Merutiyeti Osmanlclk" dncesi etrafnda deerlendir
meye almak daha doru bir yaklam olacaktr. Bu balamda
Diyojen, Hayal ve aylak mizah dergilerinin politik baklarn
"1868-1878 Devresinde Merutiyeti Osmanlclk" balamnda
2 Hilmi Ziya lken, Tanzimat dneminde ortaya kan bu siyasi dnceleri

aktarrken slamclk'n bu dnemden sonra (il.Abdlhamid zamannda) orta
ya ktn belirtir. Bkz. Hilmi Ziya lken, Trkiye'de ada Dnce Tarihi,
lken Yaynlar, stanbul, 2001, s. 64. Tanpnar ise slamclk' bu dneme dahil
eder. Bkz. Ahmet Hamdi Tanpnar, Ondokuzuncu Asr Trk Edebiyat Tarihi,
alayan Kitabevi, stanbul, 2001, s. 152.
3 "Osmanlclk" hakknda daha detayl bilgi iin bkz. kr Haniolu, "Osmanl
clk," Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Ansiklopedisi C. 5, 1985, s. 1389-1393.
4 Akin Somel, "Osmanl Reform anda Osmanlclk Dncesi (1839-1913),"
Modern Trkiye'de Siyasi Dnce, Tanzimat ve Merutiyetin Birikimi iinde,
Cilt 1, s. 88- 116.
Oiyojen ve aylak'ra Mizah Temarii l 111
ele almak mmkndr. Dergilerde, baskn anlamda slamc bir

izginin ideoloji olarak varlndan ise sz etmek zordur.
Medeniyetilikle ilgili olarak ise tepkisel bir tavrn varl gze
arpar. Medeniyetilik, taklitilikle e anlaml olarak deerlendi
rildiinden ve toplumsal yapya aykr bulunduundan ounluk
la alayc ve aalayc bir tarzla eletirilir. Toplumun geleneksel
dokusunu siyasal ve sosyal anlamda tahrifata uratan Batl de
erler; rnein moda uruna kadnn geleneksel deerlerden ko
parak giyimini deitirmesi, zevk ve sefahatin gsteri boyutunda
ayyuka kmas, gndelik sosyal yaamda ekilsel davranlar gibi
noktalarda gzlemlenen deiimler talanr. Bu konular zerin
de almann "Moda ve Kadn" bal blmnde durulacaktr.
Siyasi harekete yaknlk asndan deerlendirmek gerekirse
Diyojen'in yazar kadrosu ve yazlaryla daha ok Yeni Osmanllar
hareketine yakn durduu bilinmektedir. Yeni Osmanllar hare
ketinin merutiyeti ve Osmanlc siyasi ideolojik izgisi dnl
dnde Diyojen' deki yazlar onunla paralel bir ekilde seyreder.
Nelerdir bu yazlar ve en ok hangi konular zerinde dururlar ve
neleri hedef alrlar? Bu sorunun yant ayn zamanda Diyojen'in
siyasi duruunu da gsterir.
Her eyden nce Diyojen de Yeni Osmanllar gibi muhalif bir
bak asna sahiptir. Tanzimat'la birlikte balayan modernle
meye eletirel bir perspektiften bakarken zaman zaman elikiye
de der fakat bu, dualizm anda kanlmazdr. Bu, modernle
meci Osmanl ynetici elitinin ortak paydasn oluturan bir e
likidir. 5 Bir yandan gelenee sahip klrken dier yandan onun
yaanlan aa uymayan ksmlarnn terk edilmesi zorunluluu
onlar bir amaza sokmaktadr.
Diyojen'in muhaliflii siyasi ve toplumsal dzenle ilgilidir. Bu
noktadaki honutsuzluklara hemen her sayda deinilir. Fakat son
5 Cemil Koak, "Yeni Osmanllar ve Birinci Merutiyet," Modern Trkiye'de Siyasi

Dnce Tanzimat ve Merutiyet'in Birikimi, iinde, s. 74.
saysnda deindii konu, pek ok olumsuzluun da kayna olarak

grd "gelecee dair bir programn olmamas" dr. Kendi deyimiy
le belli bir "istikamet" yoktur Osmanl toplumunda. "Bilir misiniz
imdiye kadar bizi bu halde brakan eylerin en byklerinden biri
si nedir? Bizde istikamet yoktur" derken gelecee dair bir istikame
tin yoksunluunu kasteder Diyojen. stikamet olarak da Avrupa'y
pek tercih etmez ve "ben kendi memleketime bakarm" der. Zaten
orada da istikamet yoktur. Her ey bu istikametsizlik yzndendir.
ikayet edilecek mesele budur ona gre.6 Bu nokta bir anlamda Yeni
Osmanllar'n fikriyatndaki dankl da ifade ediyor. Keza bilindi
i gibi Yeni Osmanllar, homojen bir siyasi ideolojik anlaytan yok
sundular. Dier bir deyile batan belirlenmi bir siyasi iktidar hedef
leri yoktur.7 Bunun anlam ise tam da Diyojen yazarnn ifade ettii
ekliyle belli bir istikamete -plana programa- sahip olamamaktr.
Diyojen yazar burada hkmeti, toplumu ya da kendi mensubu ol
duu hareketi hedef alm olabilir. Diyojen yazarnn gerekte burada
kimi hedef ald mulak olsa da mesaj nettir.
Abdlaziz devrindeki Osmanl intelijensiyasnn en ok yakn
d konulardan birisi de "adalet" di. Yeni Osmanllarn k nok
tas da zaten mevcut adaletsizliklere, yolsuzluklara son vermek,
meruti adaleti gerekletirmekti. "Osmanl milletinin btn
fertlerinin her alandaki hak eitlii[ni]", kurmay hedefledikleri
merutiyet sistemiyle gerekletireceklerdi. "Adalet gibi kutsal bir
amac bugnk gnde en akla yakn ve en lml bir yoldan gide
rek elde etmek" iin Yeni Osmanllar mizah hi kmsemediler,
tam tersine Diyojen sayfalarn daha fazla insana ulamak ve iste
dikleri kamuoyunu 8 oluturmak iin bulunmaz bir nimet olarak
grdler. Adalet, Diyojen sayfalarnda kimi zaman Machiavelli ile

7 Cemil Koak, a.g.m., s. 72.
8 Ebzziya'nn Yeni Osmanllar Tarihi'nde de yaynlad, Hrriyet'in ilk
saysndaki bir yazda kamuoyu oluturmak onlar iin hedeflerine ulamann bir
yolu olarak zikredilir. Bkz. Ebzziya Tevfik, a.g.e., s. 229.
l
Diyojen ve ay/ak'ta Mizah Tematii 113
Diyojen'in karlkl konumalarnda, kimi zaman da dorudan

"Yolsuzluk ve Nizamszlk" bal altndaki yazlarda ifadesini
buldu. Bu yazlarn hibirisinde Padiah'9 hedef alan, ondan kay
naklandn ne sren adaletsizliklerden sz edilmez. Bu, ancak
il. Merutiyet'te il. Abdlhamid'in tahttan indirilmesiyle gerek
leecektir. Hedef aldklar en kayda deer isim Mahmut Nedim
Paa'dr. Diyojen'deki "Kedi Mersiyesi" ona ithafen yazlm ve bu
yzden dergi bir sreliine kapatlmtr.
Adalet kavramna yklenen anlam an gerektirdii gibi
Fransz Devrimi'nden etkilenerek yeniden ekillenmeye balad.
Fakat Yeni Osmanllar'n adalet kavramnda Sultan yine adaletin
banda yer alyordu. Adaleti Padiah'tan istiyorlard. 10 Adaletsiz
lii yaratanlar onun etrafndakilerdi. 11 Onlar etraftan temizlenir
se iler yoluna girecekti.12 Yeni Osmanllarn Padiah'tan istedik
leri adalet, erif Mardin'in belirttii ekliyle kklerini eriattan
alyor gibi grnse de "liberalizmin esaslarna yaplan bir refe
ransla ekilleniyordu ve geleneksel Osmanl formlnden baka
bir nitelikteydi."13
Diyojen'deki adalet ve hukuka ynelik yazlarda "isyankarla"
9 Osmanl'da Padiah imgesi gl bir fiziki gereklie sahipti. "Padiah hem

hkmdar hem de devletin simgesiydi. Osmanl hanedanmn ei grlmedik
srekliliinden dolay, Osmanllar iin (Merutiyeti retorie ramen) devleti
Padiah'tan ayrt etmek son derece zordu...Osmanl hanedan, hep varolan bir
devletin simgesi olarak Osmanl bilincine kaznmt". Bu imge il. Merutiyet'e
kadar deimedi. Abdlhamid tahttan indirilene kadar gcn muhafaza etti.
Palmira Brummett, a.g.e., s. 198-224.
10 Burada hemen Diyojen'in 130. saysndaki "Kanun nedir? Nizam nedir?" sorusuna
verdii yant anmakta yarar var: "Kanun ve nizam daimi-l cereyan olan evamir-i
seniyye-i padiahiden ibarettir nk dstur yle diyor" Bkz. Diyojen, nr. 130, s. 1.
11 Diyojen asndan buna zamann en iyi rnei, yapt yolsuzluklarla Mahmut
Nedim Paa olsa gerektir.
12 Cemil Koak, a.g.m., s. 79.
13 erif Mardin, "Yeni Osmanl Dncesi," Modern Trkiye'de Siyasi Dnce,
Tanzimat ve Merutiyetin Birikimi, iinde, s. 47.
varan ifadeler dikkat ekicidir. 14 Diyojen' de adalete yaplan vurgu,

aslnda devlet ve ynetim anlayndan kaynaklanan toplumsal
yapdaki huzursuzluklar ifade eder bir tarzdadr. Dolaysyla ol
duka geni bir yelpazede dnldnde bu yndeki eletiri
ler; ttn rejisiyle ilgili yolsuzluklar, tramvayn ezdii insanlarn
hukuksal haklar, 15 sorgusuz sualsiz gazete kapatmalar ve bu ko
nuda ifte standarda varan uygulamalar, memur atamalar (kura
ile memur almak, haksz yere cezalandrmak amal tayin etmek
vb.), haksz vergi uygulamalar, 16 halk aldatan yabanclarn ce
zasz kalmas, 17 borsa oyunlaryla haksz kazan elde etmek gibi
balklar altnda toplanabilir.
Diyojen ekibinin (bir anlamda Yeni Osmanllar'n) 'adalet' an
layn yanstmas asndan konu zerinde birka yaz etrafn
da durmak yararl olacaktr. Bu noktada bu yazlardan bazlarn
Yeni Osmanllarn Namk Kemal, Ebzziya Tevfik gibi nemli
isimlerinin bizzat18 kaleme aldn hatrlatmak zorunlu bir tekrar
olacaktr. rnein "Cehennemde Bir Muhavere" balkl yaznn
Namk Kemal'e ait olduu belirtilmektedir. 19
Bu yazda Machiavelli ile Diyojen devlet ve ynetim anlay ko
nusunda karlkl konuurlar. Yazarn, Machiavelli'yi tercih etme
si olduka manidardr. Yazar muhtemelen Niccolo Machiavelli'nin
Prens adl kitabndan bahseder. nk Machiavelli'nin Prens'te,
hkmdara ahlakn siyasete feda edilmesini, hak ve adalet sorun
larnn daha geri planda kalmasn salk verdii, bir devlet ada
mnn ya da hkmdarn zellikle d ilikilerde kendi lkesinin
14 Kimi durumlarda sultann hkmlerinin nne geen uygulamalara aknlk
belirtilir. Bkz. almann Matbuat Nizamnamesi'yle ilgili ksm.
15 Diyojen, nr. 170.
18 Ebzziya Tevfik, Namk. Kemal'le birlikte Diyojen'in yazlarn birlikte kaleme
aldklarn belirtir. Bkz. Ziyad Ebzziya, inasi, haz: Hseyin elik, letiim Ya
ynlar, stanbul, 1997, s. 303.
19 kran Ouz, "Tanzimat Dneminde Mizah ve Diyojen Gazetesi," (Yaynlanma
m Yksek Lisans Tezi) Balkesir niversitesi, Balkesir, 1998, s. 39.
Oiyojen ve aylak'ta Mizah Tematii l s
birlik bamszlk ve gvenlii iin yararl her trl hareketi yapa

bileceini ne srd belirtilir.20
Muhaverede kitabn ieriine ksaca deindikten sonra dn
yada ondan sonra "ne Machiaveller peyda olduu"nun ve "icadna
muvaffak olduu fenn-i muhteremin" ne kadar ilerlediinin alt
izilir. "cadna muvaffak olunan fenn-i muhterem" ahlakn siya
sete feda edilmesi ve hak ve adaletin yerini "zulmn" almasdr.
Muhaverede dnemin mahkemelerine yaplan arpc atflar gz
den kamayacaktr. Diyojen sorar, Machiavelli yantlar:
Diyojen "----Pekala hem dinle hem de syle mesela sen bir adam
bandan def etmek istesen ne yaparsn?
Machiavelli yantlar:
---- "Bulunduun yerde cellad yok mu? Zindan yok mu? Papaz
yok mu? Mfteri [iftira atan] yok mu? Birinden birinin eline ve
ririm kar gider".
D ---- "Her yer talya mlk her vakit "Borgia" zaman deil? O
kadar becerikli adam da bulamazsan elinden ne gelir?
M---- "Hi bir are kalmadysa mahkeme de mi yok? Elbette ba
na bir mesele karr herifi bir suretle itham ederim.
D----"Ben demez miydim ki dnyada akil geinenlerin hepsi deli
dir! Sen siyaset eytanlklarnda allame geinirken hala an bilmi
yorsun ki zulmyeya lazm olan kendi hasmlarn bile mahkeme
ye cesaret etmemektir. cra-y garaza adaleti vasta etmeye gelmez
sonra o vastay insann kendi aleyhinde de istimal ederler.21
Muhaverenin devamnda Diyojen'in syledikleri karsnda a
kna dnen Machiavelli, "ben yle celladsz, zindansz, papazsz,
mfterisiz muhakemeye cesaretsiz bir i grmeye muktedir de
ilim" dedikten sonra szlerini yle srdrr: "bendeniz o ka
dar kan hararetiyle i grmek tarafdar deilim ..."22
20 Mete Tunay, Bat'da Siyasal Dnceler Tarihi C. 2., Ankara nv. Yaynlar, An
kara, 1969, s.4.
Yeni Osmanllar'n fkesini zerine eken bir baka nokta,

tayin edilmek iin gereken nfuzu bulunan fakat memuriyet
konusunda gerekli vasflar tamayan gen insanlara 'slam
hukuku uzman' gibi unvanlarn rahata verilmesidir. Me
muriyete ykselite zenginlere tannan frsatlar, liyakat esasl
memur seimini ortadan kaldrmtr. yle ki 'slam hukuku
uzman' "namzedinin rencisi olarak bile nitelenemeyecek
cahiller ve ayak takm unvanlar ve memuriyetler elde" etmi
lerdir. 23
Diyojen'in fkesi ve isyan tam da bu nokta-i nazardan kay
naklanr. Memuriyetler hem ehil olmayan kiilere verilmi hem
de yntem itibariyle geleneksel anlamda liyakata gre semek ye
rine "kur'alar keidesiyle" memur almak usl tercih edilmitir.
"ktidar- liyakat- dirayete" ne olmutur peki? Onun yerini artk
kur'alar almtr.24
Bununla balantl olarak memuriyet tayinleri25 de pek yle hu
kuka, adalete sacak trde deildir. stelik bunlar Glhane Hatt-
Hmayunu'na da aykr uygulamalardr. Hatt- Hmayun' da be
lirtildii ekilde kii hak ve zgrlkleri gvence altna alnmas
na ramen ortada ak bir ihlal vardr. Bu ihlal ya da su-i istimal
ortadan kaldrlmaldr. Bu erevede yazar "zihnine dokunan" iki
meseleyi aktarr:
Muhakemesiz adam nefyetmek ve ferman- ali ile azilden masun
olarak Divan- Ahkam azalna "tasarruflar" temin olunmu
birtakm zevat fermanlarda merut olduu zere rzalaryla
baka bir memuriyete tayin etmeden bi'l-muhakeme thmet
leri sabit olmadan hizmetlerinden ihrac eylemek hususlardr.
23 erif Mardin, Yeni Osmanl Dncesinin..., s. 140-147.

25 Bu tayinlerle ilgili olarak Namk Kemal, bret gazetesinde sadrazam Mahmut
Nedim'i, memurlarn yerini abuk deitirmesi konusunda eletirir. Aktaran:
Roderic H. Davison, Osmanl mparatorluu'nda Reform 1856-1876, ev: Osman
Aknhay, Papirs Yaynlar, Ankara, 1997, s. 57.
Oiyojen ve aylak'ta Mizah Tematii l 117
Bunun birincisi cezasz kalr ise emniyet-i ahsiye gitmi veya

tabir-i ahirle Glhane Hatt- Hmayun'u zulm ile pamal edil
mi demek olur.
kincisi cezasz kalr ise Memalik-i Devlet-i Aliye'de serbest mu
hakimin vcuduna ve o suretle adaletin cereyanna imkan kal
maz.26
Adalet kavramna bakn bu ekilde seyrettii yllarda (1873-
74-75) gerekten de Osmanl Devleti. ve toplumu ciddi bir bunalm
yaamaktadr. Ekonomik sefaletten dolay nfusun geni kesimle
ri arasnda Abdlaziz ynetimine duyulan honutsuzluk yeniden
kabard. 1874 ylnn sert k ve selleri sonucunda kt hasattan
dolay kyller sefalet iindeydi. ok ciddi anlamda alkla yz
yze gelmilerdi. leli krk gn olmu bir deve a insanlar ta
rafndan paralanmt. Yiyeceklerin pahallamas payitahttaki
fakir insanlar daha da skntya sokmutu.
1875'te Hazine'nin mali felakete yaklamas, Abdlaziz'in
msriflii, Mahmut Nedim Paa'nn Rusya Elisi gnatyev'le27 ya
kn ilikisi ve halk zerinde olumsuz etki uyandran uygulama
lar, Balkan Sorunu ve giderek ykselen slamc duygular, Yeni
Osmanllar'n muhalefeti Abdlaziz rejiminin sonunu getiren ve
siyasal alt-st olua temel hazrlayan olaylar olarak kaydedilir.28
1876 Kanun- Esasi'si bu koullarda ilan edildi. Uzun sreden beri
meruti bir ynetim biimini savunanlar geici bir sreliine de
olsa iktidar ele almlard.
Yeni Osmanllar, imparatorluu 'Osmanllk' retisiyle bir
arada tutmaya alan Tanzimat yneticileri gibi bu harcn imen
tosunun yetersizliini fark edememilerdi. Merutiyeti bir kimli
e brnm ve muhalif bir konuma gemi olan Yeni Osmanl
lar eitliki bir anayasann sorunu zeceini sanarak yanldlar.
26 Diyojen, nr. 127, s. 1.
27 Mehmet Tevfik, gnatyev zerine saysz yaz kaleme almtr. Onun Mahmut
Nedim Paa'yla olan ilikisini srekli hicvetmitir.
28 Roderic H. Davison, Osmanl mparatorluu'nda Reform..., s. 70-76.
Ali ve Fuat Paalarn ynetimine tepki olarak doan Merutiyeti

hareket, adalet ve hrriyet iaryla bymt. Ne var ki Abdl
hamid istibdat bu muhalif ve merutiyeti Yeni Osmanllar ha
reketinin nn kesmeyi baard. 93 Harbi bahanesiyle Kanun-
Esasi, Abdlhamid tarafndan askya alnd.
Bab- Ali'nin merkeziyeti politikalarna kar tepki olarak ge
lien "Merutiyeti Osmanlclk" temelde anayasal ve eitliki bir
syleme sahipti. Ancak bu, liberal anlamda bir eitlik deildi. Bat
kurumlarnn taklit edilerek imparatorlua uygulanmasna tep
kiyle baklyordu. Adaletin her iin ba olduu sk sk vurgulanan
bir noktayd.29 Yolsu.lluklar, ehil olmayan memurlarn yksek ma
alarla atanmas, Hazine'den "hortumlanan" paralar gibi pek ok
sorun bu adaletle zlecekti. Bunu da uruna mcadele verdik
leri Kanun- Esasi gerekletirecekti.
Kanun- Esasi, 1876' da ilan edildiinde toplumda ve basnda g
rece bir rahatlk salad. Mizah dergilerinde "merutiyet" bakn
yanstan hicvi30 yazlar ve karikatrler ounlukla Kanun- Esasi'yle
birlikte Hayal ve aylak'ta yer alr. Kanun- Esasi aylak'ta, ilan
ediliinden iki gn nce byk bir sevinle ele alnr. aylak ilan
ediliiyle Kanun- Esasi'nin neler getireceini, bir anlamda beklen
tilerini muhaverelerde ksa ksa belirtir. Umutludur aylak Tevfik.
Kanun- Esasi'yi cokuyla/hararetle karlayarak ona vgler dzer.
Ona gre bu "iftihar olunacak eydir. nk herkes idare-i keyfi.ye
nin harekat- kahharanesi altnda ve korku iinde adeta hall-i zille
te gelmi idi..." Nizamat- Esasi'ye ilan olunursa iler dzelecektir.
rnein Matbuat dare-i Behiyyesi yle kafasna estii gibi gazete
tatil edemeyecektir. Her ey bir nizam dahilinde olacaktr. Kendisi
29 Hrriyet gazetesinin ilk saysnda yaynlanan yazda adalete yaplan vurgu dikkat
ekicidir. Aktaran: Ebzziya Tevfik, a.g.e., s. 229.
30 Bu hicvi yazlara Ahmet Mithat Efendi'nin bak pek olumlu deildir. Zaten
ona gre Osmanl toplumu bu anayasa iin henz hazr da deildir. Server skit,
Trkiye'de Matbuat dareleri ve Politikalar, Bavekalet Basn Yayn Umum M
drl, stanbul, 1943, s. 54.
Diyojen ve aylak'ta Mizah Tematii J 119
de bu nizama harfiyen uyacak

tr.3 Eski rejimi istibdat olarak
adlandrp eletiren aylak'n
yeni rejimden beklentisi bir
hayli fazladr. Ancak ok ge
meden yeni rejim de "istibdat"
yaftasn yemekte gecikmeye
cektir.
Kanun- Esasi'nin ilan edi
lecei gn bu ekilde bek
leyen aylak onu "kfe do
lusu" sorunla kapda karlar.
Kanun- Esasi'nin ila,n edildii
gnk aylak nshasnda Ali
Fuad Bey'in karikatrnde ::,..:,,,-f.. .:.....),J.r."",. ('J,,/t..:.,-;JS,.Jr:.,,...('J:'6
J
.:-'" "-..'c..:..V-.},. ,..:,r.,,..,. a..,.;. ...,.,,-1 1
.t .,
"kfe dolusu" sorunla kar (Karikatr 9)

laan "adaletin" akn ifadesi "Bu kapunun nnde bir ok vakitler
vardr. 1870'lerin ikonogra dir sizi bekliyordum. Daha ok varsa
fisinde adalet uzun boylu-bi da birden bire rahatsz olma[ya]sun
linli bir tercihtir, bu adaletin diye imdilik bu kadarck getirdim.
Bunlar sizden baka slah idecek
yceliini simgeler-banda yoktur." Sepetten dklenler: ltimas,
her zaman ta bulunan ve ta Hakszlk, stikrazat, Rvet, Ehliyet
cn zerinde bazen yldz ba sizlik, Mdahale,
zen de hilal bulunan bir kadn Tramvay, Demir Kprs. aylak 90,
6 Zilhicce 1293 / 23 Aralk 1876.
vardr. 32 aylak izeri Ali Fuat
Bey, ngiliz Punch dergisindeki
gibi bir adalet ikonunu tercih etmemitir. Punch'taki adaletle ilgili
bir karikatrde yine uzun elbiseli heybetli bir kadn sembol var
dr. Bir elinde kl dier elinde kalkan vardr ve kalkann zerin-
31 aylak, nr. 89, s. 3.

32 Kr. aylak, nr. 90 ve 96. Bu iki nshada adaleti semboliz:e eden kadn iko
nunun bandaki talardan birinde hilal dierinde ise yldz bulunmaktadr. Hilal
bulunann elbisesinin yakasnda yldz: gze arpmaktadr.
120 1 Q5manl Mizah Ba5nnda Batllama ve Siya5et
de terazi resmi grnmektedir. aylak, adaletin (meruti adaletin)

gelmesini ok beklemitir (Bkz Karikatr 9).33 zlmesi gereken
ynla sorun vardr ve aylak onu kapda karlar. Kapnn zerin
de "Adalet Kapusu" yazar. "Bab- Adalet Kaps" aldnda oradan
kan ve adaleti temsil eden, tal ve gzel yzl bir kadn aknlk
la aylak'n nne onun kfeden boalttklarna bakar.
Katlarda yazlanlar aylak'n imdiye kadar yazamadklarnn
bir ksmn yanstan bir zettir adeta: "ltimas, Hakszlk, stikrazat,
Rvet, Ehliyetsizlik, Mdahale, Tramvay, Demir Kprs..." Alt yaz
ise yledir : "Bu kapnn nnde birok vakitlerdir sizi bekliyordum.
Daha ok varsa da birdenbire rahatsz olma[ya]sn diye imdilik bu
kadarck getirdim. Bunlar sizden baka slah edecek yoktur."34
Burada adalete yaplan vurgu Yeni Osmanllar'n adalet anlay
ndan farkszdr. Adaletle her eyin zme kavuacan d
nen Yeni Osmanllar gibi Mehmet Tevfik de birikmi sorunlarn
zmn "meruti adalet"te grr. Bu karikatr ayn zamanda
baka bir noktann da akla kavumasna yardmc oluyor. Bu
gn teorik dzlemde yaplan, Kanun- Esasi'nin d bask sonucu
gelinen bir nokta m yoksa giderek artan huzursuzluun, ykselen
kamuoyunun bir sonucu olarak "ihsan- ahane" mi olduu tart
masna k tutuyor. aylak yazarnn "bu kapunun nnde bir
ok vakitlerdir sizi bekliyordum" ifadesi Sir Henry Elliot'un "artk
her kahvede anayasa konuuluyor ve anayasa beklenir hale geldi"35
eklindeki szlerini destekler mahiyettedir. Ayrca Osmanl bas
nnda da millet meclisinin alp-almamas, mazarrat ve yarar
lar ekseninde ehl-i slam'n bu yndeki dnceleri zerine tart
malar yrtlmektedir. 36 Dolaysyla aylak'n ifadesini Kanun-
33 aylak, nr. 90.

34 aylak, nr. 90.
35 Aktaran: Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de Siyasal Gelimeler (1876-1938), stanbul
Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, 2001, s. 30.
36 Hayal mizah dergisinin 308 numaral saysnda Basiret gazetesinden aktard
bir yazda bu yndeki tartmalar yer almaktadr. Burada Basireti Ali, millet
meclisinin almasna ve almamasna taraf olanlarn dncelerini aktarrken
l
Diyojen ve ayfak'ra Mizah Tematii 121
Esasi'nin toplumda uzun zamandr beklendiinin bir gstergesi

olarak okumak da mmkndr. Ayrca lber Ortayl'nn da d
basklar azaltmak balamnda belirttii gibi "Osmanl anayasa
snn ilan kimseyi ilgilendirmiyor. Kimse byle bir ey de talep
etmiyor zaten."37
Bu almann bak asna gre ise Kanun- Esasi, ne sadece
"tepeden inme" bir ihsan- ahane olarak ne Osmanl brokratla
rnn padiahla ekimesiyle ne de d basklar sonucu olumu
tur. Kanun- Esasi hem ykselen kamuoyu38 hem d politika ge
rei (Rusya'y Avrupa' da anayasasz tek devlet olarak gstermek
ve d mdahaleyi ortadan kaldrmak iin) hem de kmekte olan
"devlet binasn"39 kurtarmak iin ilan edilmitir.40 Ayn zaman
da, elbette ki halk hareketi eklinde tezahr etmemitir fakat
halk desteinden detamamen yoksun deildir.41 aylak Kanun-
taraflardan birinin "her nevi dahili fesadelerden ve ecnebinin mdahalatndan

vareste olmak" ynnde fikir beyan ettiinden sz eder. Bkz. Hayal, nr. 308, s. 2.
37 lber Ortayl'nn Kanun- Esasi'yle ilgili dnceleri iin bkz. Tark Zafer Tunaya,
a.g.e., s. 39.
38 Bu dneme ilikin kaleme alnan pek ok hatratta Sultan Abdlaziz'in msrifliine
ve ynetimine kar artan huzursuzluk belirtilir. Ayrca bu huzursuzluu ynlen
diren Mithat Paa gibi brokrat ve mnevverlerden de bahsedilir. Bkz. Sir Edwin
Pears, Forty Years in Constantinople, Herbert Jenkins Limited, London, 1915, s. 103.
Ayrca konuyla ilgili tartmalar iin bkz. Tark Zafer Tunaya, a.g.e., s. 29-48, 75-81.
39 Mithat Paa, azlinden sonra Abdlhamid'e yazd bir yazda, ilan edilen Kanun-
Esasi'nin yalnzca ark Meselesi'ni ve Avrupa'nn mdahalesini nlemek iin ya
plmadn belirtirken Kanun- Esasi'yi ayn zamanda "devlet binasn" yklmak
tan kurtaracak bir ara olarak grr. Bkz. Osman Nuri, Abdlhamid-i Sani ve
Devri Saltanat, C. 1-2-3, stanbul, 1327, s. 188-189.
40 aylak'n 94. saysnda Rusya'y hedef alan bir karikatr vardr. Rusya'y
Avrupa'da anayasasz tek devlet olarak gstermek isteyen Osmanl Devleti'nin
politikas karikatre konu edilir. Karikatrde Tuna'nn te yannda bulunan Rus
askeri (aylak'taki karikatrlerde Rusya ounlukla 'ay'yla sembolize edilir) a
kn bir ekilde zerine gelen mermiye bakar. Merminin zerinde "Kanun- Esasi"
yazmaktadr. Mermi "koca Balkan" yazan dalarn ardndan doan gnein y
nnden, yani doudan gelmektedir. Karede yere den bir de glle vardr. Onun
da zerinde "istibdat" yazldr. Rus askeri yle der: "Ay ay ay yere den glle bir
ey deil ama beni bitiren gelen". Bkz. Karikatr 10, aylak, nr. 94.
41 Tark Zafer Tunaya, a.g.e., s. 81.
(Karikatr 10)
''Ay ay ay yere den glle bir ey deil ama beni bitiren
gelen". Merminin zerinde "Kanun- Esasi': dalarn zerinde "Koca
Balkan", nehrin zerinde uTuna", yere den gllenin zerindeyse
'1stibdad" yazldr. aylak 94, 18 Zilhicce 129314 Ocak 1877.
Esasi'yle ilgili olarak bir dizi karikatr ve yaz yaynlar. Yukarda

ki karikatr daha henz bir balangtr. Daha sonralar, ortamn
grece rahatlndan olsa gerek daha da serbest karikatrler ay
lak sayfalarnda boy gsterir. Yazlar da "hrriyet ve serbestiyet"in
ne olduu sorularn yantlamaya yneliktir.
91. sayda aylak, istibdat 'uurlar'. Henz Abdlhamid ger
ek yzn gstermemi ve Mehmet Tevfik de henz farkna
varamamtr. (Fakat bu ksa srecektir.) Bu saydaki karikatr
Tevfik'in bir baka dncesini ifade eder. Karikatr, merutiyet
ve istibdat temalarn ilemektedir.
"Hkmet-i adliye-i meruta"nn gelmesiyle eski rejime yol g-
Oiyojen ve aylak'ta Mizah Tematii l 123
(Karikatr 11)
uBaksana ! Afyon kutusunu unutdun ! Al belki halka tesir ider de yine
uyudur" Kapnn zerinde "Hkmet-i adliye-i Meruta", levhadaki ok
ynnde "stibdad" yazldr.
aylak, 91, 11 Zilhicce 1293 / 28 Aralk 1876.
rnmtr. stibdata giden yolda ihtiyar bastonlu ve elbisesi yamal

bir adam (eski rejim) omzundaki bohasyla yol almaktadr. Yani
istibdat yalanm, her taraf lime lime olmu yamalarla doludur
ve tutunacak bir taraf kalmamtr. Ta giymi gen ve gzel bir
kadn "hkmet-i adliye-i merutiye"yi ifade etmektedir. Yani ya
l ve gen (eski ve yeni) imgeleri burada gze arpyor. Merutiyet
yeni, din ve daha gzel bir eydir. stibdat ise yalanm kambu-
ru km bir ihtiyar
dr, "miad" dolmutur.
Hkmet-i meruta eski
rejimi uurlarken y
le der: "Baksana! Afyon
kutusunu unuttun! Al
belki halka tesir ider de
yine uyutur" (Bkz. Kari
katr 11).42
Yani yllardr uyu
makta olan halk uyan
mtr ve artk afyona
ihtiya yoktur, halk
,,_.,,.... a.,,r.,..,:....-w .,.,;,.::, .;;;-:,...,.r..,.., ..... artk afyonla uyutmak
(Karikatr l2)
mmkn deildir. Af-
" Vak-a cemalini grdk pek gzel lakin im- yon ve istibdatn birlikte
di nazikane haremini grmek arzusundayz." anlmas, afyonla uyutu
aylak 96, 22 Zilhicce 1293 18 Ocak 1877. lan insanlarn istibdata
tahamml edebilecekleri, istibdatm onlarn katlanabilecei bir y
netim tarz olmas anlamna geliyor. Uyanm ve "adalet"e kavu
mu olan halkn artk afyon kutusuna ihtiyac kalmamtr.
Kanun- Esasi'nin ilan ediliinden sonra aylak, onun hayata
geiriliini de grmek arzusundadr. Onunla ilgili yazlanlar sy
lenenler iyidir hotur da artk ieriinin topluma gsterilmesi ge
rekir. Kanun- Esasi'nin ilan ediliinden 16 gn sonra aylak gzel
yzl, bandan etrafa nur dolu klar saan adalet-i meruta'nm
"nazikane haremini" merak etmektedir. Yani ieriini anlamaya
ve nasl uygulanacana bakmaktadr. Karsna geerek, adaleti
ve merutiyeti temsil eden heykele seslenir : "Vaka cemalini gr
dk pek gzel lakin imdi nazikane haremini grmek arzusunda
yz." (Bkz. Karikatr 12)43
42 aylak, nr. 91.

43 aylak, nr. 96.
l
Diyojen ve aylak'ra Mizah Tematii 125
Fakat aylak'n bu
neeli selamlamas,
umut dolu beklentileri
Abdlhamid'in sans
ryle birlikte yerini f
keye brakr. Yazlardaki
slubu giderek sertleir
ve karikatrlerde duru
mu ac ve alayc bir e
kilde ilemeye balar. 97.
sayda "Resme Smayan ,
Zuhurat" balyla "acil"
sorunlar ksa ksa birer
satrla tekrar hatrlatr.
Gerekten de sorunlar
bir karikatre (resme)
(Karikatr 13)
smayacak kadar oktur.
"aylak--- Koun koun istibdat kumbaras
Bunlar kamuoyunun patlad bakn iinden ne paralar kyor"
gndeminde olan ve ra
hatsz eden problemlerdir. Kaimenin deerinin altnda bozulmas,
memurlarn maalarn dzenli alamamas, verilen imtiyazlar (ma
den, ttn rejisi, tramvay vapur gibi) ve bunlarn kullanm hakk,
iki yz milyon istikraz ve bu istikrazda ad yz milyonla yolsuzlua
karan Andel Hasabyan bunlardan bazlardr.
aylak ayn sayda "istibdat" yazl 'bombay; (bunu bir sonraki
sayda "istibdat kumbaras" olarak anacaktr) patlatr. Aslnda bu
'bomba'y "kumbara" olarak isimlendirmesi Mehmet Tevfik'in
ince espri anlayn yanstr. Sorunlar birikmi birikmi ve en
nihayetinde tazyie dayanamyarak patlamtr. "Kumbara"dan
etrafa salan paralar zerinde yazlanlar yledir: "Valilik,
mutasarrflk, mezadda aldrd iki yz milyon istikraz, yz
milyonu mahali hizmeti, bycek bir burun, sandktan arlan
892 lira meselesi, Avrupa bankalarnda bulunan mesrud bir ok
maden imtiyazlar, bil-cenheri? nakillerin emri''. Karikatrn

lejandnda ise "aylak--- Koun koun istibdat kumbaras patlad
bakn iinden ne paralar kyor" yazldr (Bkz. Karikatr 13).44
Kanun- Esasi adalet, hukuk ve eitlik getirecek ve bylece be
leiler, yolsuzluk yapanlar ve bu yolsuzluklara karan brokrat
lar yarglanacaktr. Basky gittike arttran Abdlhamid rejimine
kar aylak yazar ve izeri de sessiz kalmaz. Yazlaryla Mehmet
Tevfik, karikatrleriyle Ali Fuat Bey kamuoyunun dncelerini et
kilemeye devam ederler (ya da kamuoyunun dncelerine terc
man olurlar). Mizah dergilerinde, yaanlan sorunlara tepki gster
menin yolu sadece karikatr ve dzyaz deildi. Sesini duyurmak
iin aylak'a gre her yol mbaht.
Karikatr ve dzyaz dnda "manzume"lerle ve "lgate" k
eleriyle de muhalif fikirler dergi sayfalarnda yer alrd. Buna hi
civ ieren u manzumedeki satrlar iyi bir rnek tekil eder:
Edemez hi karar istibdat
Cihanda oalmad zarif
eme banda kalacaktr
Glmeyecek mstebid herif 45
Bu satrlarn, istibdat hedef ald sarih bir ekilde fark edil
mekle birlikte "mstebid herif" ibaresiyle Sultan Abdlhamid'i
kastediyor olmas, zor bir olaslk gibi grnyor. nk bu ka
dar cretkar szleri Sultan Abdlhamid'e yneltmek derginin ka
panmasna yol aacak kadar tehlikelidir. Ayrca Abdlhamid'in
bu szleri hogryle karlamayaca da aktr. Abdlhamid'in
bu hogrszln en ak rneklerinden biri, iktidarna dnk
bir eletirel bak da ihtiva eden Hkmet-i Meruta risalesinin
yazar Esad Efendi'yi srgne yollamas olmutur.
Bu dnem, kimi mizah dergilerinde bulunan "lgate" ke
lerinde ise hicvedilmek istenen meseleler, konuyla ilgili en arp-
44 aylak, nr. 97. 25 Zilhicce 1293 / 11 Ocak 1877.

45 aylak, nr. 105.
Oiyojen ve aylak'ta Mizah Temarii l 127
(Karikatr 14)
"yle bir eya-y gayr- menkuleye malik olan adamn mebus olmak in
baka mlke ne ihtiyac olabilir?" stte "Mklat- ntihabiye" yazldr.
Hayal, 316, 22 Kanun- sani 1292.
c szckler seilerek yaplrd. Artan basklar karsnda aylak

da dilini keskinletirip lgatesiyle sesini ykselterek yant verir.
aylak'n lgatesindeki baz szckler rejimin i yzn gsterir
niteliktedirler. Ayn zamanda bu lgate, gelecekteki Abdlhamid
rejiminin de bir portresini izer. aylak yapt bir "cedvel"le sz
cklerin anlamn iki kategoride aklar: "hkm- istibdata gre"
ve "hkm- Kanun- Esasi'ye gre." Lgate herhangi bir yoruma
yer brakmayacak kadar ak olduundan aynen aktarmakta yarar
var:
Kelimeler Hkm- istibdata gre Hkm- Kanun- Esasi'):'.e

gre
Vkela Kanuna kar asla mesul Kanun karsnda
olmayan imtiyazl bir ilediinden edideden
snf mesul olur bir snf
Hrriyet Azl- neti mucib bir lafz Hatt- Hmayunlar
tevhi-i bah tezyin eyleyen bir lafz -
mukaddes
Millet Evamir-i mstebidane Devleti terkib eden okumak
barkirann hamal efradna amil nvan
Meclis-i Has Rey-i mstebidi alklamaa ttihad yahud karar ittihadna
mahsus cemiyet mahsus heyet-i aliye
Rtbe Na-ehillerin dev aynas stihkaka bi-hak bakaca
yahud istihak sermayesi meziyet yahud eshab-
ehliyete fazilet-i izafiye.
stikaraz Memnuiyyet-i kuvviyeyi stikraz, lzumu kati ve
aktan aa ihlal iden mecbur zerine mracaat
komisyon olunacak bir sermaye.
Mnasib Adam kayrma iin bir tarik grmek iin ehliyetli
adam tayin olunur vazife
Valilik Kad havalecilii Bizzat her umura nezaret
eder mesul olur vasta-
icraat
Mutasarrflk kinci derecede kezalik_ Keza
Kaim- Daire-i emekdarnn nc derecede vasta-i
makamlk kdemlerine mahsus dua icraat
hevarilik
Mdirlik Daire emekdarlarna Drdnc derecede vasta-i
mahsus daire icraat
Zabita ve Hrriyet ve serbesti Hrriyet ve serbestinin
Mfettiler dman muhafz
Tenzifat Kbera dairelerinin ocak Beldenin tenzifat
sprcs umimiyesine nezaret eder
bir snf olacak
i
Diyojen ve aylak'ta Mizah Tematii 129
Karaku eme gibi sulak yerden Kanad dk sngs krk

hazzeder kabus- bala Arab'dan mahalli merfu bir
nevi hayvan
aylak Fesh ve ilga kurunundan Canavar dman ay
rkm aya dam esarete muhibbi Karaku'un dostu
tutulmu aznda bakla bala pervaz [yksekten
stikbale muntezr bir uan] bi ihtiraz bir kucaz
tair-i sahur [ok sabrl
bir ku ]
irtikab Sorgusuz ticaret Bil azim
ltimas Ne ehle yar ne nedim Lafzen ve manen ve
mutad- kadim klliyen fesh ve lga edilmi
dman- ehil bir
Arzuhal Kelam kelam la enfi' Halden vkela ve Meclisi
haberdar eden varaka-i
hakikat hali ve ihtiyacat-
asriye-yi aleme bildiren vasta
Gazete Matbuat mazlumu Hakikat hali ve ihtiyacat-
meddahane dellali asriyeyi aleme bildiren vasta
Rvet Culub kulub eder bir Dnya ve ahirette bir
mahcub. mezmun
Kaynak: aylak, 106, 17 Muharrem 1294/1 ubat 1877. aylak'n 105. saysnda da
"lglte"den bir blm bulunmaktadr.
aylak, gerekten de toplumun nabzn elinde tutan bir yayn

politikas izler. Adm adm sanki her yolsuzluun ve olumsuzlu
un peindedir Mehmet Tevfik. Gemi ile yaad gn arasnda
srekli gidip gelir.46 Hakszlklara tank olduunda o da Diyojen
gibi Glhane Hatt- Hmayunu'nu hatrlatarak "....imdi Tanzi
mat icra olunuyor mu olunmuyor mu? Kimse kimsenin hakkn
yiyor mu yemiyor mu? Buna bakmal ..." diyerek 'uyankln' da
ima gsterecektir.47
46 Mehmet Tevfik iin Osmanl'nn ihtiaml gaziler gemii, Fatihler, Yavuz Sult
anlar, Kanuniler, onurlu bir mirastr. Bkz. Osmanl, nr. l, s. l.
47 aylak, nr. 106.
Dier taraftan aylak'n rakibi Teodor Kasab'n dergisi

Hayal, Kanun- Esasi ilan edildiinde "tatil"dedir. an- Devlet-i
Aliye'ye dokunur bir resim yaynladndan 18 Eyll 1292 tarihli
bir emirnameyle ay kapatma cezasna arptrlr. 301 numaral
Hayal' de Kasab bunu "Son Tatilimiz" bal altnda duyururken,
ilan edilmi olan Kanun- Esasi'nin bir nebze rahatlyla bu bal
atarak onu karlar. Zaten yaznn en banda bunu gsteren iki
dizelik bir iir vardr:
Ta-be-ebed-devletten istibdat ilga etdiler.
Zulm idam etdiler dnyay ihya etdiler"48
Bu ekilde ay gecikmeli olan karlamadan sonra Hayal
mizah dergisinde de Kanun- Esasi'yle ilgili yazlar art arda gele
cektir. Mebus seimi, meclisin oluturulmas, vekil olma koullar
gibi konulara temas edecektir Hayal. Hatta Teodor Kasab, vekil
olmaya bile soyunacaktr.49
1876'daki mebus seimleri mizah basnna kullanacak bol
malzeme salamt. zerinde durulan meselelerden birisi me
buslarn nasl seilecei ve mebus seilmenin kriterlerinin neler
olaca eklindeydi. Mebuslarn brokratlarca seilmesi gnde
me getirildiinde Teodor Kasab buna son derece sert bir yazyla
karlk verdi. Gemiteki baz uygulamalar da hatrlatarak halka
48 Hayal, nr. 301.

49 Teodor Kasab'la ilgili yaplan biyografik almalarda onun 1876'daki miletvekili
seimlerinde milletvekillie aday olduu belirtilmemitir. Kasab, Hayil'in 307
numaral nshasndaki bir muhaveresinde bu ie soyunduunu belirtir. Tabii ki
bunun bir espri olmas da muhtemeldir. Bkz. Hayal, nr. 307, s. 2. Fakat bu nok
tayla ilgili olarak Hayil'le aralarnda rekabet ve husumet olan aylak bize daha
farkl ve nemli bir bilgiyi sunar. Eer onun syledikleri de bir espriden ibaret
deilse Teodor Kasab mebus olmutur. "Kasab Efendi Tarafndan htar" balkl
yazda aylak onun mebus seilmi olmasndan dolay ok megul olduunu
belirterek hicveder. Bkz. aylak, nr. 114, s. 2. Ancak bu bilgilerin doruluunu
test etmek mmkn olamad. Hakk Tark Us'un 1876 Meclis-i Mebusan'yla ilgili
almasnda milletvekillerinin olduu isim listesinde Teodor Kasab'n ad ge
mez.. Bkz. Hakk Tark Us, Meclis-i Mebusan 1293 = 1877 Zabt Ceridesi, stan
bul, 1939.
Diyojen ve aylak'ta Mizah Tematii l 131
gvensizliin faturasnn arlndan bahsederken bunun, byk

adamlarn yok olmasna neden olduunu belirtti. Kasab, hakl
olarak sorar: "...madem bu brokratlar bu kadar mtefennin ve
sadk idiler bizi niin bu hale getirmiler?" Bu duruma fkesini u
ekilde ifade eder Kasab:
...Milletimiz uykuda mdr? Yoksa zulm altnda ses karam
yor mu? Meclis-i umumi kad olunduunda anlalabilir. Bizde
niin byk adamlar yetitirilmedi denilmesin, bizde de byk
adamlar zuhur etti, lakin tutulup hapsedildi: Her trl tazyik al
tnda ezildi.
Kasab u ekilde devam eder:
.... Msaade buyurulan usl-i meverette, meveret, hkumet
ile yani padiahm mlkn idaresine tayin buyurduu memurin
ile padiah beyninde bir meveret deildir.... Krk milyon aha
linin iinde hal-i hazrmzn slahna dair birka sz syleyip
bir-iki yol gsterip, birka ey beyan edecek drt yz kii de
mi bulunamaz? ktidar ve malumat ve kaffe-i ulum ve fnfnda
maharet-i tamme yalnz memurin efendilerimize mi kalm?
Haydi yle diyelim, ya memurin hazerat bu kadar alim ve m
tefennin ve sadk imiler de bizi niin u hale getirmiler?50
aylak da meclis yelerinin seilmesiyle ilgili konuda Kasab'n
syledii szlere paralel fikirleri aktarr. Halk temsil edecek ni
telikte mebuslarn parlamentoda yer alacan mit etmektedir.
"Milletin halini gzelce anlamak iin azas milletten alnmak
zere bir millet meclisi yaplyor"51 derken aylak'n beklentisi,
"adilane" bir seimle her yerden eit sayda mebusun meclise gir
mesi ynndedir. Ancak ne yazk ki baz beklenen "mahallerden"
hi kimse meclise girmemitir. 52
Teodor Kasab, sahib-i imtiyaz olduu mizah gazetesi Hayal' de
milletvekili seilmenin belli bir mal varl gerektirmesi kouluna
50 Tark Zafer Tunaya, a.g.e., s. 77.

51 aylak, nr. 106.
52 aylak, nr. 111.
da deinerek Kanun- Esasi'nin ilgili maddesini eletirir. Kvrak

zekasnn rn szckler ksa ve z olarak meseledeki komii
ortaya koyar: "... mecliste lakrdy mlk m syleyecek ben mi?"53
Milletvekili seimleri aylak'tan ziyade Hayal' de konu edilir.
aylak birka yaz ile konuyu snrlarken Hayal, karikatrlerle de
konunun mizahi boyutlarn tespit etmeye devam eder. Bu yanyla
Hayal' deki yaz ve karikatr zenginlii aylak'ta yoktur. Mebus
seileceklerde aranan "mal-mlk" sahibi olma koulu Hayal' de
"Mklat- ntiha.biye" balkl karikatrlerde ilenir (Bkz. Kari
katr 15). 54
Tanzimat dneminin sona erdii (1871-72) ve Abdlhamid re
jiminin balad 1876 yllarnda mizah ve siyaset ilikisine dahil
edilecek konular yukarda bahsi geenlerle snrl deildi. Bu b
lmde deinilecek son iki konu mizahlarn birbirleriyle pole
mikleri ve mizah-din ilikisi olacaktr. Mizahlarn aralarnda
giritikleri polemie burada yer vermek hem bu polemiklerin der
gilerde oluturduu yazlarn klliyat asndan hem de yaplan
polemiklerin nedenini sorgulamak asndan kanlmaz olmu
tur. Olduka alkantl bir dnem iinde bile mizahlarn (yalnz
ca mizahlar deil aslnda basnda yer alan ou gazetelerin ve
yazarlarn) birbirleriyle polemie girmekten geri durmamalarnn
izah edilebilir nedenleri olmaldr. Grnrde, yazarlarn "teki"
hakknda ifa ettikleri nedenler ikna edici olmasa da tamamen
anlalmaz da deildir.
Dergilerin, aralarnda giritikleri polemiin akla gelen neden
lerinden birisi tiraj kaygsndan hareketle rekabet iinde olmala
rdr. Az saydaki okuyucu kitlesini kapmak iin aslnda yalnzca
dergiler deil btn bir basn rekabet halindedir. Okuryazar ora
nnn %4-5 gibi ok dk olduu Osmanl toplumunda tiraj, s
nrl saydaki okuru kendi gazetesinin mdavimi yapmak iin ga-
53 Hayal, nr. 307.

54 Hayal, nr. 316.
Diyojen ve aylak'ta Mizah Tematii J 133
zete sahiplerini harekete

geiren bir faktrdr.
il. Merutiyet'e gelin
diinde bile gazetelerin
tiraj ok dkt. 55 Ti
raj dk olan gazetenin
mali adan sknt e
kecei aktr. Tiraj ayn
zamanda reklam verecek
olanlar tevik edici bir
role sahip olduundan da
nemlidir.56 2000 satan
bir gazete yerine 5000
satan bir gazeteyi se
mek reklam verecek kii
asndan tercih nede (Karikatr 15)
nidir. Tiraj sorunu baz uModa ilerledike kadnlarn ne halegelece
gazetelerin kapanmasna gine baz kefi.yat." aylak, 5, 19 Muharrem
da neden oluyordu. Bu 1293 / 15 ubat 1876.
sorunu yaayan en iyi
rneklerden birisi Basireti Ali Efendi'dir. Ali Efendi, 1870'lerde
yakalad trendi (Basiret gazetesi il. Abdlhamid dneminde ka
patlmt) 1908'de yakalayamayacak ve gazeteyi tekrar kapatmak
zorunda kalacaktr. 57
Gazeteler, tiraj skntsn atlatmak iin 1870'lerde ilave
karyorlard. Bu ilaveler olduka karlyd. Ancak bu da dnemin
gazetecileri arasnda tartmalara58 neden olduundan kesin bir

56 A.g.e., s. 86.
57 Nuri Salam, Basireti Ali Efendi'nin il. Merutiyet'teki neriyat furyas iin
de Basiret'i kurtaramadn belirtir. Bkz. stanbul Mektuplar, s. XIX. (Nuri
Salam'n nsznde)
58 aylak 27. saysnda bu tartmalara yer verir. Bkz. aylak, nr. 27, s. 1.
zm olmuyordu. Bu nedenle zm, rakip grlen gazeteye

"amur atarak" onun sahibini ve gazetesini karalamakt. Bu du
rum, btn gazeteler iin deilse de bazlar iin geerli olmaldr.
rnein Basiret, stikbal ve Vakit gazetelerinin birbirlerine d
melerinden rahatsz olan bir okuyucu, mektubunda bunun nede
nini sorduunda aylak, bu problemin kaynan Basiret'in 4000
satmasyla aklar.59 Yine Mehmet Tevfik, Hayal'Ie olan rekabet
sonucu kendi tirajnn dtn Hayal'inkinin ise ykseldiini
belirtiyor. Byle giderse o da Hayal'in "stne yryeceini" ilan
ediyor.60
Mizah dergilerindeki polemiin bir dier izah belki de lber
Ortayl'nn baka bir balamda syledii "mcadele ve muhalefet
biimlerinde eski brokrasinin kalnts olan kiisel ekime ve
entrikann" bulunmasdr.61 Kiisel ekime ya da atma mizah
dergilerinde "ahsiyatla urama" olarak ifade ediliyordu ve bu
nun cezas da gazetenin ya da derginin kapatlmas oluyordu. Bu
nedenden tr aylak, 62 Diyojen, Hayal en az birer kez kapatl
mlard.
Yazarlarn birbirleriyle yaptklar polemiin dzeyi ise olduk
a ardr. Kfr dzeyinde olmasa da ona yakn olduu belirti
lebilir. rnein aylak yazar Mehmet Tevfik'in Teodor Kasab
hakknda syledikleri yle yenilir yutulur trden szler deildir.
aylak Tevfik, Kasab'n sahibi olduu btn dergi ve gazetelerle
(Diyojen, stikbal) uramay kendine i edinmitir. Zorunlu bir
tekrar olarak belirtilmelidir ki Tevfik, Kasab' "Rus vatanda",
"Rus ajan", "Moskof ua", "Srp ibirlikisi", "vatan haini" ilan
59 aylak, nr. 31. s. l.

60 aylak, nr. 50, s. 3.
62 aylak, Teodor Kasab'la urat iin, Diyojen Msr Hidivi smail'e satat
iin, Hayal de Basireti Ali'yi diline dolad iin kapatlmt.
eder. Bazen de onun iin 'manzumeler' bile yazar.63 Ali Fuat Bey
de karikatrleriyle Tevfik'e destek verir. Eer Teodor Kasab'n,
Namk Kemal'in en yakn dostu olduu dnlrse "vatan" a
irinin bir 'vatan haini' ile dostluunu srdrmesi kolay aklanr
bir durum deildir. Geri aylak Tevfik, Namk Kemal'e de atfla
onun Ebzziya Tevfik'le Karagz' n64 eitli komikliklere yol aa
can sylerken slup olarak son derece hassas davranr.65
Dier taraftan Teodor Kasab da gerek Diyojen' de gerekse
Hayal' de aylak Tevfik'e satamalarda bulunmay ihmal etmez.
Kasab, Diyojen zamannda da Terakki gazetesine srekli tarizler
de bulunur. zet olarak belirtilebilir ki bu dnemdeki gazetelerin
ounda bylesi polemiklere girmek bir tr 'zorunluluktur.'
Polemik yaplari konular nelerdir ve 'rakip' nasl ypratlmaya
allr? Bu konulara bakldnda aslnda pek de incir ekirde
ini doldurur trden olmadklar kolayca anlalr. Yukarda da
belirtildii gibi aylak Tevfik, Kasab' "Rus ajanlyla" ya da "Srp
ibirlikiliiyle" sularken gndemde Balkanlar'daki Srbistan
Karada meseleleri ve Rusya'nn bu ie mdahil olmas vardr.
Bosna-Hersek meselesi de bir dier gndem maddesidir. Osmanl
mparatorluu'nun dalmas srecinde Balkanlar, devlet katnda
olduu kadar aylak Tevfik gibi dier mnevverler katnda da
hassas bir konudur. te bylesine hassasiyet ieren ve kamuo
yunun gndeminde nemli bir yer igal eden konularda aylak,
Kasab' ve dergisi Hayati srekli 'keye sktrmaya' alr. r
nein aylak Tevfik, "Kasab Gazetecidir" balkl yazsnda Teo
dor Kasab', stikbal gazetesinde Srp prensinden bahseden bir ha
beri Srp yanls vermekle sular. Bu yazda aylak Tevfik' in kz-
63 aylak, nr. 62, s. 3.

64 Mehmet Tevfik, Teodor Kasab'a "Karagz' lakabn takmtr. Yazlarnda onu Ka
ragz olarak anar. nk Teodor Kasab Karagz simgesini hem yazlarda hem de
karikatrlerde kullanr.
65 aylak, nr. 44, s. 1.
<l nokta, haberde Srp prensinin diplomatlndan sz edilerek

bir ekilde onun yceltilmesidir. Bir baka yazda Tevfik, Hayal' de
yaynlanan ve erkezleri "zebunkelikle" sulayan bir yaklama
tepki gsterir.66 erkezlerin "oluk ocua, kadnlara zebunkelik"
yaptna inanmadn belirtir Mehmet Tevfik.
Mehmet Tevfik, "Rus yanls" yayn yapmakla sulad Hayal
ve stikbal gazetelerinin "Asker-i ahane"nin kumandanlarn "eh
liyetsiz" lanse etmesine ve onlar yznden Osmanl'nn Hersek'te
" bozguna uramasna" ve bunun nedeni olarak da "zahirenin ned
reti ve yollarn muntazam olmamas"nn gsterilmesine fkelidir.67
Fakat Tevfik'in tersine Namk Kemal, yakn dostu Teodor Kasab'
"Trk dostu" bir gazeteci olarak zikrederken ondan vg dolu sz
lerle bahseder.68 Gerekten de Namk Kemal'in "liberal ideallerinin
timsali olan''69 Teodor Kasab, Hayal' de izledii yayn hayat boyun
ca hem Balkanlar'n durumunu hem de Rus ya'nn "ayak oyunlarn"
olduka arpc yaz ve karikatrlerle verirken yle pek de Mehmet
Tevfik'in syledii biimiyle "vatan haini" bir tavr ierisinde de
ildir. O halde Mehmet Tevfik'in Kasab'la srdrd polemiin
nedeninin biraz kiisel, biraz da yukarda kendisinin de aklkla
ifade ettii gibi Hayal'in "daha revata" olmasyla bir lde de olsa
izah etmek mmkndr. Unutulmamaldr ki bu dnemin pek ok
mnevveri kiisel nedenlerden tr birbirlerine kar naho dav
ranlar ierisindedir. rnek olarak Mithat Paa ile Cevdet Paa'nn
66 aylak, nr. 39, s. 2.

67 aylak, nr. 46, s. 3. Burada aylak Akmescid'den gelen bir mektuptan (okuyu
cu?) bahseder. Akmescid, Rusya'ya ait bir yerleimin addr. aylak burada Rus
askerinin Haya/ve istikbal okuduunu ve bu gazetelerin buraya girmesinin yasak
olmasna ramen nasl girdiklerini sorgular.
68 Aktaran: Mustafa Nihat zn, Namk Kemal ve bret Gazetesi, Remzi Kitabevi,
Ankara, 1938, s. 67; Ahmet Hamdi Tanpnar, Ondokuzuncu Asr Trk Edebiyat
Tarihi, alayan Kitabevi, stanbul, 2001, s. 351.
69 fade, erif Mardin'e aittir. erif Mardin, Osmanl Dncesinin Douu, letiim
kiisel ekimeleri verilebilir. Siyasal anlamdaki farkllklardan ba

ka lber Ortayl, Mithat Paa'nn Cevdet Paa'yla "sen ilk nce Fran
szca ren diye" alay ettiini belirtir.7
Gazeteciler arasndaki polemiin yalnzca yukarda deini
len konularla snrl olmad belirtilmelidir. Dini motifler de
polemik konusu yaplabilmektedir. Bu noktada amacn, gerek
ten dini unsurlar kullanarak kardakini ypratmak m yoksa
gerek bir tepkiyi da vurmak m olduunu kestirmenin g ol
duu belirtilmelidir. Sz edilen dini unsur, aylak'a gelen bir
okuyucu mektubunda geer. "Eek kulaklarnn", "milyonlarca
Mslmann mukaddes sayd cami minaresine" benzetilme
sidir konu. Aslnda Hayal yazar "arslan postuna brnm bir
eek" hikayesini 'kssadan hisse karmak' kaygsndan hareketle
anlatr. "Matbuat- Osmani zerinde esen salim rzgar" ifade et
mektir meram. Cmle yledir: "... bugnlerde matbuat- Osmani
zerinde yle salim bir rzgar esmektedir zira birka gnden beri
sahra-y vasi't-tahibbe [?] matbuatta minare gibi uzun uzun sivri
sivri zuhur iden kulaklar gnden gne oalmaktadr."71 Bu satr
lar Mehmet Tevfik'e Teodor Kasab' eletirme frsat verir. Hem
kaleme ald ksa bir yazyla hem de karikatrle Kasab' hicveder.
Onu Mslmanlarn kutsal deerlerine saldrmakla itham eder.72
Dini unsurlarn polemiklerde bu ekilde yer almasnn dnda
mizah-din ilikisi, ounlukla son derece hogrl bir bakla
konu edilir. zellikle Diyojen'in dini motiflerle yapt espriler
kayda deerdir. Gnmzdeki hogr snrlarn bile zorlaya
cak espriler vardr Diyojen'de. Bunlar ierisinde "cennet ve huri"
temalarn tayanlarda cinsellik dikkat ekicidir. "Efendi ile Ha
nm" arasndaki konuma buna iyi bir rnektir:
70 Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de Siyasal Gelimeler (1876-1938), lstanbul Bilgi ni

versitesi Yaynlar, stanbul, 2001, s. 39 (lber Ortayl'nn konumas.)
71 Hayal, nr. 279, s. 1.
72 Bkz. aylak, nr. 44, 45.
-Hanm bugn camide olmal idin ki?

-Ne oldu efendi?
-Ne olacak cennette erkeklere drt dnya hatunuyla sekiz dane
huri ve sekiz yz dane glman var imi.
-O sizin eyh cenneti de benim bama cehennem mi edecek?73
Ayn saydaki "ki Cariye Beyninde" balkl espri de benzer bir
ieriktedir:
-Kalfa kz. Cennette beylere efendilere huriler vereceklermi.
-yle kardeim yle. Ben dikkat ettim. Odalk vermeyecekler
imi.
-Biz ne yaparz?
-Baba glmanlar da efendilere beylere imi{74
Mizahn dine bakn yine Diyojen yanstr bize. Bir mnev
verin gzyle 1870'lerin dindeki taassuba bakn yanstmas ve
eletirisini ynelttii nokta itibaryla nemli olan yaznn bal
"Birisi Mtaassb ki Zat Beyninde" dir ve bir muhavere eklinde
yazlmtr. Yazda Tanzimat' la birlikte ekillenen laik anlayn
hakim olduu perspektif, btn boyutlaryla kendini gsterir.
Dinsel tutuculuu hedef alan yazar, slubuyla son derece etkilidir.
Deprem ile din arasnda balant kuran tutucu kiilie kar yazar
son derece acmaszdr. Onun cahilliini sergilemek niyetindedir.
talya'nn nerede olduunu bilmeyen cahil kii, cahil olduu kadar
da insani duygulardan yoksun ve dini yanl yorumlayarak ken
dine uyarlayan, bakalarn "dinsiz ve imansz" olarak niteleyen
bir portre izer. Mutaassb kii tarafndan "dinsizlikle" sulanan
mnevver kii ise olaylar birbirinden ayrdetmesini bilen, insani
kayglarla hareket eden bir profile sahiptir. Muhavereden bir kesit
konuyu daha da anlalr klacaktr:

74 Diyojen, nr. 159, s. 4.
Diyojen ve aylak'ra Mizah Temarii l 139
- Canm Efendim bu felaketler nedir? Geen gn yine talya' da

bir volkan patlam hayli yerleri harab etmi.
- talya nerededir?
- Efendim talya Avrupa memleketlerinden birisidir.
- Adam sende gavur memleketi deil mi? Anlar bu imanszlkta
kaldka balarna daha ok eyler gelecek.
- Aman efendim inayet ediniz byle ey sylemeyiniz.
Antakya' da da oldu memleket yere batt birok can telef oldu
- Acaib Antakya' da ne olmu?
- Haberininz yok mu? Bir byk zelzele ile memleket yere bat-
mad m?
- Ne vakit olmu?
- Hemen bir aya yaklat. Gazeteler kyameti koparyor dnya-
nn her tarafnda ianeler toplanyor sizin hala haberdar olmama
nz tuhaf ey?
- Ben sana bir ey diyeyim mi? Ben byle eylere sarf- zihn bile
etmem. Zira insann hep ektii kendi kusurudur.
- Canm bu bi-arelerde ne kusur olabilir? te bir zelzele geldi
memleketlerini evlerini kylerini harab etti herifler ne yapsnlar?
Mesela stanbul'un da yangn stanbul ahalisini az m mutazar
rr ediyor? Bu kadar mal bu kadar can telef ediyor her gn gz
mzle gryoruz? Ey elimizden ne geliyor?
- Sanki stanbul ahalisi Antakya'dan iyi mi? Anlar da fena. Aca
ba bana yz kiide dinini diyanetini bilir bir kii bulabilir misin?
Her ne ise dedim ya herkesin ektii kendi kusurudur. nsanda
kusur olmasa Cenab- Hakk hi felakete duar etmez. Antakya
ahalisi de kim bilir ne kadar dinsizlik imanszlk ile vakitlerini
geiriyorlard da Cenab- Hakk da anlar byle bir yolda musab
etti. imdi kime ne demeye haklar var hep kendi cezalardr var
snlar eksinler.
- Acaib! imdi bunlarn uradklar felaket kendi seyyielerinden

mi ileri gelmi?
- Ana ne phe. Bir memleket ahalisi ki Cenab- Hakk'n emrini
tutup nehyinden ictinab etmez ise elbette byle bir bela ile te' dib
olunur.
- Tuhaf ey sen talya'nn nerde olduunu bilmediin halde bu
gibi esrar- ilahiyeyi kefediyorsun ha?"75
BENC BLM
MEDENYET:
DEGEN HAYATLAR,
"LLET-i FRENG"
Medeniyet: Deien Hayatlar, "l/et-i Frengi" l 143
"Alem-i medeniyet'e ihtida duhul esbab

ve eraitinin en birincisi bol alvar ka
rp dar pantolon giymektir ... " 1
Batllama, "Terakki-i Medeniyet" ve Alafranga Hayat Tarz

19. yzyla damgasn vuran siyasal ve sosyal fenomen Bat
llamann mizahtaki izdmleri neydi? En ok hangi konular
mizaha malzeme yaplmt ve onun eletirilerine maruz kalm
t? Bu ve benzeri sorularn yant, dnemin mnevverinin bak
n yanstr niteliktedir. Bu adan devletin ve toplumun yeniden
ekillendii 19. yzylda Batllamayla ilgili ilk tartmalarn ve
eletirilerin mizah dergilerindeki tezahrn/yansmalarn izle
mek olduka arpcdr.
Gnmz tarih yazclnda ska kullanlan Batllama, mo
dernleme kavramnn 1870'lerin mizah dergilerinde kullanm
doal olarak mevcut deildir. "Batllama henz ad konmam
bir sretir."2 Bunun yerine ok sk kullanlan 'terakki-i medeni
yet' kavram revatadr. Mizahlar terakki ve medeniyet kavram
larna hemen her konuda bavururlar. Bu kavram istedikleri gibi
evirip evirirler. Diyojen yazarna gre "...medeniyet ne demek?
Medeni olanlar ilimde sahib-i yed'i tfla [tam, ok geni bilgi] ve
maharette kamil-i bi-baha"dr. 3 Aslnda Diyojen yazarnn baka
bir balamda syledii bu szler, genel bir bak ifade eden sz
lerdir. Medeniyeti bu ekilde tanmlayan Diyojen yazar bir baka
yazda "terakki"yle ilgili olarak da unlar kaydeder: "Terakki bir
eyin bymesi ve ileri gitmesi demektir. Fakat eski hali zere b
ymesi ve ileri gitmesi demektir."4 Bu birbirini tamamlayan satr-

2 lber Ortayl, "Batllama Sorunu", Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Ansiklopedisi,
C.3. 1985, s. 137.
!arda dikkati eken nokta, bilimin Osmanl dncesindeki yeri

dir. lme ve maharete yaplan vurgu yeni deildir. Hatrlanaca
gibi daha 18. yzylda Yirmisekiz elebi Mehmet Efendi Fransa'ya
eli olarak giderken kendisinden "ulum ve fnun"a dair gzlemler
de bulunmas da istenmiti. 18. yzyl sefaretnamelerinde ve daha
sonralar Mustafa Sami Efendi'nin Avrupa Risalesi'nde ve Sadk
Rifat Paa'nn Avrupa'nn Ahvaline Dair Risale'sinde ve bunlar
gibi birok eserde "ulum ve fnun"a yaplan atf, Osmanl'nn
Avrupa'ya hangi ayla baktn yanstr. "Osmanl Devleti ile ilgili
yaplan kyaslamalarn hepsinde gerilik ve Bat'nn stnlk nede
ni 'ulum ve fnun' kelimeleriyle ifade edilmeye balanmtr." 5 Bu
balamda belirtilebilecek iki nokta daha vardr. Birincisi, yukar
daki satrlarda 18. yzyl Osmanl mnevverlerinde ve elitinde yer
etmeye balayan "ulum ve fnun"a dair anlayn izlerini srmek,
19. yzyln son eyreinde de mmkndr. Bu dnce devamla
20. yzyla da sarkacaktr. kincisi, Diyojen ve aylak "ilim ve ma
harete" kar olmad gibi "terakki"ye de kar deildir. Diyojen ve
aylak yazarlarnn terakkiden anladklar Avrupa'nn yzeysel,
kimliksiz ve Osmanl toplumunun bnyesine aykr deerlerinin
kabul edilmesi deildir.
aylak ve Diyojen' de geleneksel deerlerin deformasyonu
na kar ciddi bir eletiri vardr. Medeniyetin nimetlerinden in
sanlk yararlanmaldr ama bu yeni medeniyetin ekillendirdii
toplumsal yap onlara uymaz. Onlar iin gemiin yce deerleri
(bu nokta zellikle aylak Tevfik iin geerlidir) muhafaza edil
melidir. Geleneklerin deierek yerine "Frenk" usl anlaylarn
ve yaam tarzlarnn yerlemesi 'yozlamann' bir gstergesidir.
Her ey tersine dnmektedir. Yani Diyojen yazarna gre bunun
ad "tersine terakki" <lir. Frenk etkisinden nce Trkler, bnyele
rine aykr bulduklar eyleri ya gnah ya da ayp sayarlard. Oysa
imdi durum tersine dnmtr. Frenk meta kullanlmakta ve
5 kr Haniolu, Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti ve Jn Trklk, letiim Ya

ynlar, stanbul, 1985, s. 17.
Medeniyer: Deien Hayarlar, "iller-i Frengi" l 145
onlara imrenilmektedir. "Kendi memleketleri mahsuln istimal

etmek" ise Bat'y taklit edenlerce aypla karlanmaktadr.6
Toplumsal ve ekonomik yapnn ne denli Bat etkisi altna gir
dii "Ahbar- Gaybiyye" balkl yazda da ifade edilir. lkenin
Fransz, ngiliz ve Alman isteklerine ve deerlerine gre ekillen
mesini son derece rahatsz edici bulur yazar. Fransz berberinin,
Paris kunduracsnn, Alman kahvesinin talep ediliyor olmas
bu etkinin boyutlarn yanstr ona gre. Fakat yazar, gelecekten
umutludur ve okuyucularna da ayn umutla yle seslenir: "Baz
dkkanlarn zerinde grlmekte olan 'Fransz Berberi - Paris
Kunduracs - Almanya Kahvesi - ngiliz Lokantas' diye yazl
tahtalar kaldrlp yerine 'Mslman Berberi, Trk Kundurac
s, Osmanl Terzisi, memalik-i mahrusa mahsulat satlr ark
Ticaretgah' diye levhalar talik olunacak ve bu srada Tophane' de
ki nalbant dkkan sahibi Trk ive-i lisanna gre tashih-i iba
reye mecbur edilecek."7 Bu yaznn btnne Bat smrgecilii
ne, (dnemin yazlarnda "smrgecilik" kavram kullanlyordu)
Bat'nn sosyo-kltrel etkisine ve ekonomik smrsne duyu
lan gl bir fke sinmitir.
Mizah dergilerinde sklkla kullanlan terakki ve medeniyet kav
ramlar adeta bir istihza ve ta'rizi ifade eder duruma gelmilerdir.
Gndelik hayatn her yerinde bu kavramalara atfta bulunmak san
ki bir zorunluluk olmutur. Gndemin en st sralarnda yer alan
bir fenomendir terakki ve medeniyet. Vapurda, iskelede, Pera'nn
kazlan ukurlarnda, d ve i politikada, matbuatta, ksacas ya
amn her alannda bu kavramlar telaffuz edilir olmutur. Eer k
beylerin arabasna, kadnlarn feracelerine ve incelen yamaklar
na veya aksayan belediye ilerine ta'riz ya da istihza sz konusuysa
btn bu olumsuzluklarn terakki ve medeniyetten kaynakland
hicvedilir. Gerekte ise mizahlar, yukarda da belirtildii gibi
6 Diyojen, nr. 12, s. 1-2.

asla terakki ve medeniyete kar deildirler. Osmanl toplumunun

bnyesine denk den yeniliklere aktrlar. rnein tiyatro onlara
gre yerli olmaldr, Fransz deil. Fransz adet ve geleneklerine gre
yazlm olan tiyatro oyunlar Osmanl halk iin bir anlam ifade
etmezler. Fransz tiyatro oyunlarnn aynen evirilerek Avrupa' dan
tamamen farkl sosyo-kltrel bir yapya sahip Trk izleyicilere su
nulmasnn hibir yarar getirmeyeceine inanlr.8
Osmanl mizahlar hem Bat'nn etkisinin topluma fazlasyla
nfuz etmesinden, Batllamann yzeysel alglanmasndan ve
taklit edilmesinden ikayetidirler hem de terakki ve medeniyet
yanlsdrlar. Geleneklerin kimi yanlarnn muhafaza edilerek
terakki ve medeniyetin nasl gerekletirileceine dair nerdik
leri reeteler birbiriyle elikili grnr. Siyasal k noktalarn
da baz yanlaryla rnek alnan Avrupa hem gvenilmezdir hem
de bu corafyaya ve topluma uymaz. Ayrca Osmanl'nn zm
retecek siyasal k yapacak gc de yoktur. Yazarlar bunu da
fazlasyla idrak etmilerdir. Bu dnceye dayanak tekil edebi
lecek bir yaz aylak'ta yer alr. Yaz (muhavere), biraz fantastik
grnse de nemli noktalar zerinde odaklayor. Burada yazar,
can skntsn giderecek bir oyun aray iindedir. Arkadalarna
eitli oyunlar zerine fikirlerini sormaktadr. "Top atmak", "ke
kapmaca", "esir almaca" gibi oyunlar zerine konutuktan sonra
yazar arkadalarna sorar:
8 Bu dnem Osmanl tiyatrosunun temel sorunlarndan biri oyun seimi noktasnda

yaanyordu. Osmanl-Mslman geleneklerinde aile kutsal sayld iin aile
ilikilerini anlatan oyunlar eletiriye hedef olaca dncesiyle kabul edilmezdi.
Bkz. Suraiya Faroqhi, a.g.e., s. 280. Siyasi oyunlar hkmet-i seniyyece "muzr"
bulunur ve devlet karna aykr olmalar nedeniyle yasak edilirdi. Buna en iyi
rnek Namk Kemal'in oyunu Vatan Yahut Silistre'dir. Oyun, isyana yol at
gerekesiyle sahneden kaldrlmt. Geriye sadece eviri metinler kalyordu ki
bu oyunlar da mizah yazarlarna gre Osmanl kltrne yabanc kalyorlard.
Diyojen'de Osmanl tiyatrosu zerinde hassasiyetle durulurdu. "Osmanl Ti
:atrosu" balkl yazda Diyojen, neden yerli tiyatro yaplmadn soruyor ve ekli
yor: "Yerli mahsulne iane etseler yani adap ve terbiyemize muvafk surette baz
oyunlar terceme ve tertip ederek iane eyleseler ne olur". Diyojen, nr. 2, s. 3.
Medeniyet: Deien Hayatlar, "/let-i Frengi" l 147
-Frenk gadna9 ne dersiniz?

-O ok hurdeli bir oyun ne vakit oynadk ise gaib etdik yle de-
il mi?
-Hepsi birden evet evet yledir o da olmaz.
-Osmanl gadna diyecek yok ya
-Onda da adam kapusuz mars oluyor. 10
Avrupa'ya ynelen Osmanl, her admnda (Tanzimat Ferman,
Islahat Ferman, Kanun- Esasi) olumsuzlukla karlam, s orun
larn zememi, "Osmanl gad"nda ise "mars" olmutur. Bu
rada atf, Osmanl Devleti'nin kendi kaderini tayin edecek askeri
ve siyasi gce sahip olmamasnadr. Baka bir deyile Osmanl,
sorunlarn ne Avrupa'yla ne de kendi gcyle zebilmitir.
Avrupa'nn hemen her alandaki stnlnn (aile ve dini
inanca ynelik sosyal ve kltrel deerler gibi yanlar hari) ka
bul edildii bir dnemde mizah yazarlarnn Avrupa'ya kar bir
hayranlklar var mdr ya da Avrupa hayranl nasl karlan
maktadr?
aylak Tevfik asndan bu iki sorunun iki dnemde iki ayr
cevab vardr. lk dnemde aylak Tevfik, Avrupa'y grmemitir.
Avrupa hakkndaki fikirleri son derece snrl ve olumsuzdur ve
ona gre "btn Avrupallar zevzektir".12 Yine bu dnemde Avrupa
hayranl da ayn nitelemeye maruz kalr. kinci dnemde ise (ki o
artk Avrupa'y grmtr) aylak Tevfik farkl dncelere sahip-
9 Gad, bir eit tavla oyunudur. Yazar, "Frenk gad" derken Avrupa'nn "ayak
oyunlarn" kastediyor olmal.
10 aylak, nr. 30, s. 3.
11 Bu dnceyi Ahmet Mithat Efendi yle izah eder" Osmanllar Avrupa'nn ma
nevi ilerlemesini arzu etmemelidirler, nk bizim iin Avrupa'nn terakkiyat-
maneviyesini arzu eylemek medeniyet-i kadimemizin ve diyaneti slamiyemizin
bizde peyda eyledii maneviyat feda eylemektir." Ahmet Mithat Efendi'den
aktaran: V. Carter Findley, Ahmet Mithat Efendi Avrupa'da, eviren Ayen Ana
dol, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, 1999, s. 54.
12 aylak, nr. 4, s. 2.
tir. Nedeni ise milletvekilleri ve talebelerden oluan bir Trk heyet

le Basiret gazetesinin muhabiri olarak katld Macaristan, talya,
Yunanistan gibi Avrupa ehirlerini kapsayan bir gezidir. 13 Tevfik
bu ziyaretten son derece etkilenmi olarak yurda dner ve bunu
aka dergide ifade eder. Avrupa'ya kar olan dncelerinde ciddi
deiiklikler gereklemitir. Bundan dolaydr ki iki say st ste
Avrupa'ya dair gzlemlerini aktarr. Avrupa ile Osmanl karla
trmas yaparken Avrupa' dan vg dolu szlerle bahseder. Bu vg
dolu szlerin ardndan ayn yerde Osmanl'ya atfta bulunurken ise
utangalk ve eziklik vardr. aylak Tevfik'in tarihi zaferlerle14 dolu
olan bellei hasar almtr. Gezdii yerlerin gz alcl onu ak
na evirmitir. Szlerinde aknln ve hayranln (bu hayranlk
kafe antonlarda gezen, redingot giyen, Avrupa'y yzeysel anlayan
ve taklit eden k beylerinkinden ok farkldr) etkisi farkedilir d
zeydedir. Baz konular vurgulamak iin bilerek abartr. rnein
okuma-yazma oranna deindii srada "gzl-gzsz" herkesin
okul tahsil ettiini, artk hayvanlara bile okuma-yazma retilece
ini sylerken amac, iin hangi raddeye geldiinin altn izmektir.
aylak Tevfik, Avrupa'daki yaamn gzelliine temas ederken
burada modas gemeyen temel eyleri aktarmay da ihmal et
mez: "...akl, fikir, ittihad, sa'y gayret, vatana bi'l-fiil hizmet, aci
zeye muavenet, tahsili marifet. te bunlar husule geldikten son
ra elenceye dahi edep dahilinde istenildii kadar msaade ..."15
aylak Tevfik 'in Avrupa'ya bak bu ekilde seyrederken
Diyojen'in sahibi Teodor Kasab ve yazarlarnn Avrupa ve Avrupa
13 aylak, nr. 153, s. 2. Burada Tevfik, Basireti Ali'nin vekili olarak bu seyehate
katldn ve gezdii Avrupa ehirlerini anlatr. Ayrca bkz. mer Faruk Akn,
"aylak Tevfik," Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C. 3., 1993, s. 241. Bu gezi
sonrasnda Tevfik, Avrupa'daki gzlemlerini yanstan Yadigar- Macaristan adl
eserini kaleme alacaktr. Bkz. Mehmet Tevfik, Yadigar- Macaristan, stanbul,
Ramazan 1294.
14 Mehmet Tevfik, kard Osmanl gazetesindeki ilk yazsnda Osmanl'nn zaf
erlerle dolu tarihinden; Fatihlerden, Yavuzlardan, Kanunilerden gururla sz eder.
Bkz. Osmanl, nr. 1, s. 1.
15 aylak, nr. 154, s. 2.
Medeniyet: Deien Hayatlar, "illet-i Frengi" l 49
hayranlna baklar aylak'nkinden hi de farkl deildir. Onla

rn fark, Avrupa'y daha nceden grm ve yakndan tanyor ol
malardr. Her iki dergi yazarlar da Avrupa'nn "taklit" dzeyinde
ve yzeysel olarak, zihinsel sreten ve ierikten yoksun, tamamy
la gsterie dnk bir tarz eklinde telakki edilmesine fkelidirler
ve bu durumu olabildiince ar bir ekilde hem yaz hem de kari
katrlerle talarlar. Tpk Yeni Osmanllar'n her trl taklitilie
iddetle kar olmalar gibi onlar da bu konu zerinde srar ederler.
Onlar rahatsz eden, Osmanl modernlemesinin Tanzimat'tan bu
yana taklitilik ekseninde ekillenmesidir. erif Mardin'in belirt
tii gibi Tanzimat brokratlarna yneltilen sulamalardan biri de
onlarn, Avrupa kltrn yzeysel olarak alglamalaryd. Bu ise
Yeni Osmanllar'ca "ahlakszlk" olarak addediliyordu.16
Diyojen yazar ise bu "ahlakszl" gzel bir analojiyle aklyor.
"llet-i Frengi" olarak tehis koyuyor ve hastal tanmlyor. Bu
yle bir "illet"tir ki "sekte-i saika", verem, "ayak nasr", "zat'l-cenb"
gibi kolayca tehis edilebilen bir hastalk deildir. "Nabz ve karure
[gz bebeine bakarak] ile tehis olunmaz. Vcuta alamet-i ma
raz mahade edilmez ve esas illet ta insann beyninde zuhur" et
tii iin "tehisi kabil-i imkan" olmamaktadr. Bu "illet", memalik-i
mahrusenin her yerinde ba gstermektedir. Yazara gre frengi
illeti ecnebi doktorlardan sirayet etmitir. Eer vakit geirmeden
tedbir ve ilac alnmazsa "rk ve a'saba sirayet" edeceinden endie
duyulmaktadr. Hastal "ukala pek kolay tehis edebilir." 17
"Taklit"in gndelik hayattaki karl ise "alafranga" hayat
tarzdr. Alafranga hayat tarz, bu gei dnemi mizahnn temel
malzemelerinden biri olarak zikredilebilir. Aslnda yalnzca miza
hn deil Osmanl romannn da konusudur alafranga hayat tar
z. Recaizade Mahmut Ekrem'in Araba Sevdas adl eseri, bunun
en sekin rneklerinden birisidir. Bir mirasyedi olan Bihruz Bey,
16 Mardin, Yeni Osmanl Dncesinin...s. 132.

dnemin 'k' beyini fevkalade rnekler. Bastonu, eldivenleri, mt

hi arabasyla ve Franszca konuma saplantsyla alafranga hayat
bunlardan ibaret gren s bir anlayn temsilcisidir o. Babasnn
aksine Bihruz Bey, Osmanl adab- muaeretinden bi-haber yaar.
Kathane mesire yerleri ve amlca tepeleri vazgeilmez urak
yerleridir Bihruz Bey'in. Pera ise onun alveri merkezidir.
Dnemin alafranga tipolojisini hatrlamak asndan Recaizade
Mahmut Ekrem'in Araba Sevdas'nda geen aadaki pasaj ak
tarmak yararl olacaktr. nk burada tanmlanan alafranga tip
ile mizah dergilerindeki "k beyler" ayn kiilerdir:
u hikayeyi tekil eden vakayi ve ahvalin zaman cereyan olan
bundan yirmi be otuz sene mukaddemleri Avrupa grm baz
genlerden ihtida zerafetperveran kibar-zadegana ve sonralar hal
ve vakitleri ikinci derecede bulunan rical evladnn kabileyetleri
ne sirayet eden alafrangalk illetine hasbel-istidat Kefi Bey dahi
dar olmu ve pederinin msade-i kudret ve mevki-i dairesinde
olmak zere frengane ssl gezmek, Franszca okumak, "Bonjour"!
"Bonsuvar vuzalle biyen" demek iin Beyolu'nda adam aramak
Trke lakrd ederken araya Franszca lafzlar katmak, koltuu
nun altnda roman tamak, israf ve sefahate bor etmeye zen
mek ve Trke'yi edebiyatsz, kaba bir lisan addedip bu lisannn
cahili bulunmakla iftihar etmek gibi alafrangaln o zamanca ve
belki hala bile merasim ve levazmndan madut olan efkar ve evza
ve malumatta velhasl eayiri milliyetten mmkn olduu kadar
syrlmak hususunda bu da akran- mertebesine yetimi idi. 18
Recaizade Mahmut Ekrem'in betimledii alafranga (a la/alla
franca), Osmanl bakentinde byk bir yaygnlk gstermektey
di. Ancak bir sre sonra ilk dnemlerin aksine en kart kimseler
bile yaamlarnn belli kesimlerinde bu tr davranlar ierisine
girmek zorunda kalmlard.19 Bunlardan ok tannm bir sima,
18 Recaizade Mahmut Ekrem, Araba Sevdas, Arba Yaynlar, Ankara, 1986, s.

140-141.
19 kr Haniolu burada Ahmet Mithat Efendi'ye atfta bulunmaktdr. Bkz.:
kr Haniolu, a.g.e., 1985, s. 35.
Medeniyet: Deien Hayatlar, "illet-i Frengi" l s
Hariciye terifatlarndan, "Frenk mukallidi" olarak bilinen, Fuat

Paa'nn bacana Kamil Paa' dr. Franszca'y az bildii halde
Franszca deyimler kullanmaya alt ve gln evirileriyle n
kazand bilinmektedir. 20
Taklit yle bir raddeye gelmitir ki bu uurda insanlar her
eyi gze alabilirler. Geleneksel deerler, gz krpmakszn feda
edilebilirler. Dardan bir bakasnn gzyle nasl grndk
leri, nasl alglandklar, ne kadar komik duruma dtkleri
Avrupa'y taklit edenleri hi etkilemez. Mizah yazarlar da bu
duruma bir o kadar fkelidirler. Geleneksel deerlerin bylesine
rahat bir ekilde feda edilmesi ve giderek kaybolmas yazarlar
endielendirir. Onlarn (taklitilerin) bu "pervaszl" yazar
larn sabrn tanr. Bu nedenle onlar acmaszca eletirirler.
rnein aylak, memalik-i ahaneye [Osmanl corafyas] yeni
girmi olan "dans ilmini talim eder bir mektebin gad olun
masna" pek kzmtr. Kendince haksz da deildir Mehmet
Tevfik. Srbistan' da, Karada' da, Bosna-Hersek 'te Osmanl as
keri savarken ve lrken insanlarn "dans ilmiyle" uramalar
hogryle karlanacak bir tavr deildir. aylak bu konudaki
dncelerini u ekilde ifade eder:
Ez cmle cihan medeniyetin ta ortasnda yaar bir millet ol
duumuz ve medeniyet hazre-i iinde yaamak in ihtiyacat-
zaruriyeden dansa pek ziyade muhta bulunduumuz halde
mlkmzde henz dans ilmini talim eder bir mektebin gad
olunmamas teessfolunacak halattandr.
Hele hamd olsun Avrupa'da ikmal-i tahsil eden erbab- fnun
dan bir zat bu ihtiyacmzn dahi ikmaline muvaffak olarak Me
deniyet nam gazetenin matbaas civarnda mkemmel bir dans
mektebi gadn dn akam gece saat te nerolunan efkar ga
zetesinde ner etmitir.21
Bu yazdan bir gn sonra bir okuyucu da tepkisini gstererek
21 aylak, nr. 7, s. 2.
gnderdii mektupla aylak'la hemfikir olduunu u veciz cm

leyle zetler: "...her iimiz bitti de iimiz oynamaya kald."22
Mizah dergileri gerekte sosyal ve sanatsal aktivitelere kar
deildirler. Onlarn kar olduklar, iin yapl ekli ve niteliidir.
Tamamen gsterie ynelik her trl sosyal aktivite onlarn tep
kisini eker. aylak bunu ksaca "ulum ve fnun kitaplar yerine
tiyatroda mrn tketen zavalllar" eklinde tanmlarken sadece
gsteri iin tiyatroya gidenleri kasteder. 23 Yoksa Diyojen yazar
nn nerdii yzme gibi sportif faaliyetler yediden yetmie herkes
iin yararl bir uratr. Diyojen yazar son derece ciddi bir sy
lemle bunu savunurken sosyal mesajlarn vermeyi de ihmal et
mez. Hatta okullarda bir ders konulmasn da nererek kadnlar
dahi yzmeyi renmeye davet ederken tabii ki veliler de ocuk
larn yzme renmeye sevk etmelidirler. Yazar, Avrupa'y rnek
gstererek szlerini yle srdrr:
Paris ve Londra ehirlerinde bulunan enhar- sagirenin zerle
rinde mteaddit kprler mevcut olup kaykla gemek zaruri
deil iken daha rde vasl olmayan ocuklarda bile yzme bil
meyen hi yoktur. Yzmek bilmeden kaya binmek nefsini gz
gre gre muharaya ilka demek olup bu ise byk gnah ve are
si kabil-i bi-itibah iken biz Avrupallarn sefahate dair olan ey
lerini maa'l-iftihar ahz ve telakki edip duruyoruz da byle faideli
adetlerini almakdan amaz ediyoruz .. .Vaka peder ve maderleri
ocuklarna yzme retmeye icbar edi taht- imkannda deil
dir. Lakin mekteblerde buna dair bir ders olsun bulunmak la
zm deil midir?(...) Acaba kadnlar niin yzmek renmezler?
Rza- Allah una bir yeni madde ss vererek heves ve tahsilini
aksayi mltemis ettirecek hayr sahibi kimse yok mu?24
Diyojen toplumu, yzmenin yararlar ve gereklilii konu
sunda bu ekilde bilgilendirdikten 11 gn sonra "Tamim-i Sa-
22 aylak, nr. 72, s. 3.

23 aylak, nr. 61.
Medeniyet: Deien Hayatlar, "illet-i Frengi" l 1 s3
nat" balkl yazda bu kez "resim sanatna" dair dncelerini

aktarr. Fakat bu kez konuyu mstehzi bir ekilde ele alr. Bu
nun nedeni ise resim sanatnn yine "taklit" ierikli olmas, "k "
beylerin gsteri amacyla bu ie ynelmesidir. Bu tavr eliik
grnse de yazar tutarldr. "Binlerce guru vererek zengin efen
dilerin bunlara rabet" etmesi yazara gre yaplan iin niteliini
yanstr. Resim sanatyla ilgilenenler yine bu 'israf merakls' elit
kesimdir.
Yazar "sivilizasyon"a da atfta bulunur:
Hah! Hele kr. Medeniyette eksiimiz kalmyor. Artk b
tn btn sivilizeleiyoruz. Her noksan ikmal ettik yalnz bir
resim salonu kalmt. ok kr ki onu da yapacakmz. Ni
in yapmayalm efendim? te esbab hazr ve mheyya imdi
den Avrupa'nn en muntazam mekteplerinde okuyup renmi
mehur ressammz var bize her nevi resimler yapacaklar ve
retecekler ( ... ) Zengin efendiler gidip binlerce guru vererek
bunlardan itiraya rabet edecek. Salonlara asacak...25
Diyojen'in resim sanat ve yzme sporu gibi iki sosyal faaliyeti
hangi ltleri esas alarak deerlendirdii, bunlar kimlerin (han
gi kesimlerin) nasl icra ettiiyle ilikili olmaldr. Diyojen'in bu iki
sosyal ve kltrel faaliyet alanndaki deerlendirmesinden " halk
" bir anlayn izlerini srmek mmkndr. Benzer bir yakla
m aylak'ta da gzlemlemek olasdr.
"Alafrangalk laik eitimin ve laik brokrasinin derece derece
benimsedii bir hayat tarzyd. Eski devirde ince yaam, ulema s
nfnn byklerine zgyd, imdi ise sivil brokrasi modern ve
pahal yaam biimine nclk ediyordu."26 Bu erevede Diyojen
ve aylak dergilerinin hicvettikleri alafranga tiplerin, bu "sivil b
rokratlar" olduklar ne srlebilir. Ancak onlarla snrl deildir.
nk dergi sayfalarndaki yaz ve karikatrlerde, aslnda sefalet

26 lber Ortayl, a.g.e., s. 193.
iinde yaayan "ser-sefil"27 beylerin de alafrangalklar talamaya

maruz kalr. 28
Alafranga hayat tarzna ynelik eletirilerin, aslnda biraz daha
farkl bir boyutta evveliyat da vard. Daha Ill. Ahmet zamann
da Yenieriler, sosyal ikayetleri yannda Osmanl memurlarnn
ban ektii lks hayata ve zellikle lksn alm olduu Batl
biimlere kar nefretlerini dile getirmilerdi. Payitahtn sradan
insanlar lale zevki ile kendi gndelik problemlerinin zm
arasnda bir ba kuramamlard.29 Dolaysyla 1870'lerin mizah
larnn hicivleri de benzer ekilde alafranga tiplere ve onlarn
tarz- hayatlarna ynelmitir.
Alafrangalara ynelik eletirilerin karikatr ve yazlardaki
odak noktas, ounlukla "kafe antanlar"a, tiyatrolara, operalara
giden, "redingotlu, bastonlu, eldivenli, Frenk gmlekli" tiplerdir.
Bunlar, kimi zaman karikatrlerde ellerinde ieler kafelerde sz
m30 kalm ekilde, kimi zaman da bir kadn peinde koarken
ya da kadna 'laf atarken' boy gsterirler. 31 Kathane gibi mesire
yerlerinde lks arabalar iinde kadnlara gsteri amal gezinti
yapanlar da ounlukla Bihruz Bey gibi babadan zengin miras
yedi olabiliyordu.
Farkedilecei gibi mizah yazarlar, iinde bulunduklar "taklit
i medeniyetten" memnun deildirler. Toplumu, yneldii bu Bat
27 aylak'ta kan bir karikatrde zengin bir "madama" ile parasz bir alafranga
erkein bir balodaki dans hicvedilir. Kadn zengindir ve elbisesinin fiyat 50
lira' dr. "k" bey, kadnn elbisesine yanllklla basarak yrtar. Matmazel sy
lenir "Msy bu fistana elli liray daha dn verdim siz bu gece yrttnz." Msy
yant verir: " Matmazel benim cebimde topu topu elli para var." Dardan onlar
izleyen ihtiyar, msyye yle seslenir: " Msy elli parayla baloda oynanmaz
kumda oynanr." Bkz. aylak, nr. 9.
28 aylak, nr. 9.
29 erif Mardin, Yeni Osmanl Dncesinin ... , s. 157-158.
30 aylak, nr. 6. Karikatrde bir kafe antanda masa etrafnda szm kalm ve
muhtemelen orada gecelemi erkeklerin, ellerinde ielerle grnts vardr.
31 aylak, nr. 83.
l
Medeniyet: Deien Hayatlar, "illet-i Frengi' 1 ss
kltr yrngesinden karmak iin onlar, her konuda dncele

rini aka ifade etmekten ekinmezler. Kaleme alnan her yaz bu
dncenin rndr. rnein aylak Tevfik kaleme ald ksa
bir yazda (muhaverede) "bu medeniyeti" beenmediini ve de
itireceini belirtir. 32 Yaanan sreci "gaflet" olarak nitelendirir
Tevfik. Gaflettir nk okuyup yazmakla uramak yerine alaf
ranga hayatn gereklerini yerine getirmekle megul olunmaktadr:
.. .Yaz dimeyb k dimeyb seyirlere gitmek, balolarda raks et
mek, kafe antolarda vakf ma-melek meddah dinlemek, tiyatro
ve operalara, ince kaln saze, arb algsna meftun olmak, ku
lbleri, kumarhaneleri, canbazhaneleri, kule kapusunda zmirli
Dudu'nun kahvesindeki ingenleri ve' lhasl birok haneleri ken
dine beytl mezak klmak. Nihayet-ili emr, ilan iflasla huzur
bulmak. Okuyup yazmamak netice-i kelam her drl sefahate
koyulmak gaflet deil midir?33
Bu alafranga hayat tarzna kar mizahlar ne nerirler? Alaf
ranga usle kar Trke usul. Baka bir deyile onlarn nerdik
leri, Osmanl kltr ve deerlerine sahip klmasdr. aylak,
alafranga gfteye alaturka (alla turca) beste yapmaya kardr ama
aresizdir. Gnn birinde yeni neslin bunu anlayacan mit
ederek onlara yardmc olmay da srdrr. Yani aylak Tevfik,
alafranga merakls genleri knamakla birlikte onlar kazanmay
da hedefler. 34
srafn ve safahatn abartld, alafranga hayat tarznn geer
liliini koruduu bu srete toplumdaki sosyal yapya ve toplu
mun bir dier kesitine bak yanstmas asndan "dilencilie" te
mas etmek yararl olabilir. Karikatrlerde ve yazlarda (sadece mi
zah dergilerinde deil gnlk gazeteler de dahil) dilencilik, na
sl bir grnme sahiptir? Yzyllardr sregelen bu 'meslek', 19.
yzyln da bir sosyal problemi olarak varln korumutur. Ab-
32 aylak, nr. 130, s. 3-4.

33 aylak, nr. 5.
34 aylak, nr. 135.
dlhamid rejimi, ilerleyen yllarnda bu sorunla birlikte hayr i

leri ve sosyal yardm alanyla yakndan ilgilenmi ve iktidarnn
meruiyetini glendiren siyasal bir ara olarak ondan yararlan
ma yoluna gitmitir. Abdlhamid'in gnll yardm faaliyetleri
ve hayr ilerini bastrma yoluna gitmemesi, bilakis hayr kurum
larn faaliyete geirmesi Padiah'n yoksullarn yegane koruyucu
su olarak sunulmasn mmkn klmtr. 35
Mizah dergilerinin taranmas srasnda gze arpan bir nokta,
dilencilerin zellikle Galata kprs36 zerinde naho bir grn
t sergiledikleri ve gelen geenleri rahatsz ettikleri eklindedir.
Dergilerde, dilencilerin maruz kaldklar talama ounlukla on
larn insanlar taciz edecek ekilde rahatsz etmeleri ve hi de di
lenmeye muhta olmadklar noktasndadr. Diyojen ve aylak'ta
konuya ilikin pek ok rnek bulmak mmkndr. Dilencilik ka
rikatre dahi konu olmutur. 37
Dergiler, dilenciliin nnn alnmas gerektiini tekrar tek
rar vurgularlar. Diyojen' de bu ynde kan bir yaz baz tespitlerle
meseleyi ortaya koyar. Yazara gre dilencilerin "ekserisi" zengin
dir, ayrca "ou da gen ve din, ta sksa suyunu aktr, ekmeini
tatan kartr." Gsterdikleri suni sakatlklar ile insanlarn "y
reklerinin tahamml etmeyecei" davranlarda bulunarak etkili
35 Bu konuda yaplan bir alma, bu siyasal aracn nasl ilerlik kazandn detayla
ryla sunar. Bkz. Nadir zbek, Osmanl mparatorluu'nda Sosyal Devlet, letiim
Yaynlar, stanbul. 2002, s. 42-43 ve 199. A bdlhamid dneminde Darlaceze
gibi sosyal refah kurumlarnn artmas Osmanl ve Avrupa kamuoylarn etkile
meye ynelik planlamalar olarak deerlendirilir. Dilenciler, isizler ve serseriler
gibi kesimlerin sorunlaryla ilgili sosyal politikalarn ilerlik kazanmas, moder
nitenin ve modern devletin bir ifadesi saylmaktadr fakat Sultan Abdlhamid'in
tp ve salk gibi 19. yzyl modernlemesi, bilim ve teknolojisinin en nemli ku
rumlarna nem vermesinin Osmanl Devleti'nin, modern Avrupa'nn bir yesi
olarak alglanmasna ynelik abalardan kaynakland ifade edilmektedir.
36 Nadir zbek, a.g.e., s. 80. Galata kprs zerinde dilenmek Osmanl'nn yurt
dndaki imajn zedelediinden 1905'te bir nizamname kartlarak bu duruma
son verilmek istenmitir.
37 aylak, nr. 13. Karikatrde dilencinin zengilii ve rahatl hicvedilir.
Medeniyet: Deien Hayatlar, "llet-i Frengi' l 1 s1
szler sarf ederler. Bunlardan bazlar ocuklar zorla dilendirerek

akama kadar topladklar paralar ellerinden alrlar. Ayrca yazar,
bu ocuklarn eitimi konusunda da endielidir; iin eitim boyu
tu da nemlidir. Ona gre bu ocuklar "bir sanat ucu tutmaktan
ve okuyup yazmaktan da geri kalrlar." 38
Dilencilik mizah basn dnda dier gazetelerde de konu edi
lir. rnein Basiret gazetesi ve Sabah gazetesi konuya ciddiyetle
eilir. nk dilencilik, Osmanl mnevveri tarafndan hem sos
yal bir problem olarak alglanmakta hem de Osmanl Devleti'nin
dardaki imajn zedelemektedir. 39 Konunun mnevverlerce sos
yal refah asndan hassasiyetle incelenmesi Osmanl elitinde ve
dnrnde mantalite deiimini yanstmaktadr. Ayrca yok
sullara ilikin kam-sal sylem ve politikalardaki deiimler, Os
manl tarihinde modern devletin ortaya knn somut ifadeleri
olarak deerlendirilmektedir.40
Moda ve Kadn
"Kadnlarca glmek pek ok kere lzum zerine
dir zaruri veyahut tabii deildir. Yani glmek ken
dince lazmsa gler yoksa glecek bir ey olduu
iin deil." 41
Osmanl toplumunda kadn konusu zerine yaplan son al
malarda konuyla ilgili farkl boyutlar gn na karlmaktadr.
Bu ynde yaplan almalar belirtildii ekliyle ok yeni ve dar
kapsaml grnse de Osmanl kadnlar hi de yle sylenegeldii
gibi toplumdan yaltlm deillerdi. Tam tersine 16. yzyln ikin
ci yarsnda vakflara mtevelli atanabilecek ve tmar sahibi olabi-

39 Nadir zbek, a.g.e., s. 79-84.
40 Nadir zbek, a.g.e., s. 66.
lecek kadar kamusal hayatta yer almaktaydlar.4217. ve 18. yzylda

hane reisi olan ve para kazananlar dahi vard.43
19. yzyln sonunda Osmanl toplum hayatnda yerini alan "mu
allime hanm" 1870'lerin mizah dergilerinde, modaya ve lkse olan
dknlyle karikatrlere konu olur. Artk onlar da Tanzimat'n
yaratt atmosferle sosyal hayatn pek ok alannda grnmeye
balarlar. zellikle kamuya ak alanlarda daha ok gze arparlar.
Kadnlar Kathane,44 Gksu, Sada.had, amlca gibi mesire yerle
rinin yan sra Grand Rue de Pera (Beyolu) gibi kafe antanlary
la ne kan elence ve alveri merkezlerinde de boy gsterirler.
nk 19. yzyl sonlarnda Pera'da alan yabanc moda salon
larna uramak da gndelik yaamn bir paras haline gelmitir.
Hanmlarn uradklar, gezdikleri semtler ili, Boaz kyleri ve
Beyolu' dur.45 Ancak aylak, Beyolu ve emsali mekanlar sefahat
mahalleri olarak niteler ve oraya gideceklere halisane tavsiyelerde
bulunarak "icra-y rezaletten bi-gayet ictinab" etmelerini nerir.46
19. yzylda dnya leinde modann merkezi Londra ve Pa
ris ise Osmanl leinde modann izlendii merkez Galata47 ve
Pera' dr.48 Modaya nclk edenlerin, yeni akmlar karanlarn,
42 Suraiya Faroqhi, a.g.e., s. 126.

43 Suraiya Faroqhi, a.g.e., s. 126; Suraiya Faroqhi, "18.Yzyl Anadolu Krsalnda Su,
Kadnlar ve Servet." Modernlemenin Eiinde Osmanl Kadnlar, ed: Madeline
C. Zilli, ev: Necmiye Alpay, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, 2000, s. 9-10.
44 aylak'taki bir karikatr Kathane mesire yerini betimler. Seyir halindeki bir
arabada kadnlar etraf szerken arabann arkasnda atlarla gelen iki "k bey" de
kadnlar takip etmektedirler. Simiti de akn baklarla kadnlar izlemektedir.
Ortamda bir elence havas yanstlmaya allmtr. Bkz. aylak, 133, s. 4.
45 Suraiya Faroqhi, Osmanl Kltr ve ..., s. 76.
46 aylak, nr. 17.
47 Nancy Micklewright modann merkezini Quataert'ten farkl olarak Galata'y da
zikreder. Bkz. Nancy Micklewright, "London, Paris, stanbul and Cairo, Fashion
and International Trade in The Nineteenth Century", New Perspectives on Turkey,
No. 7, Spring, 1992, s. 131.
48 Donald Quataert, Osmanl mparatorluu 1700-1922, ev: Aye Berktay, letiim
Medeniyet: Deien Hayatlar, "illet-i Frengi" l 1 s9
k ve modaya uygun giyinenlerin urak yeri olan Pera, ayn za

manda Paris ve Londra' dan getirtilen son moda giysilerin de al
veri merkezidir.49
Modann ekonomik ve sosyal gelimelerle balantl olmas
onu yksek tabakann bir ura haline getirmitir. Ekonomik ve
sosyal adan rahat bir statye sahip kesimlerin Avrupa'daki mo
day izlemeleri ok daha kolaydr. "Sosyal statye, finansal gce
ve politik ve dini inanca bal olarak giyim tercihleri ortaya
kar. Kadn giyimi zel bir staty ya da ailesel bir kimlii yans
tr niteliktedir."50
16. yzyldan 20. yzyla kadar kadnlarn giyiminin nasl ol
mas gerektiine dair fermanlar51 karan Osmanl Devleti, Paris
ve Londra kadn modasnn stanbul'a szmasna nasl msaade
etmitir? stelik Osmanl kadnlar, zellikle elit kesime dahil
olanlar 1860 ve 70'lerin son Paris modasn nasl takip ediyor
lard? Sorunun yant yine Tanzimat'n yaratt mantalite dei
imindedir. Kendi memurlarna stanbulin olarak bilinen yksek
yakal ve batan aa dmeli siyah ceketi, fesi ve redingotu ni
forma52 olarak giydiren devlet, Avrupallamay hedeflerken ayn
ekilde saraydaki kadnlar da son moda kyafetlerle stanbul'a
49 Nancy Micklewright, a.g.m., s. 130.
50 Nancy Micklewright, a.g.m., s. 125-126.
51 Kanuni dneminde balayan klk kyafet dzenlemeleri Lale Devri'nde hz kaza
nr. 1792' de kadnlarn zerlerine aldklar feracelerin efffaf denecek kadar incel
mesinden dolay giyilmesi yasaklanr. Donald Quataert, a.g.e., s. 218. 1880'lerde
ve 1890'larda da kadnn giyimine ve sokaktaki dolamna dair Yldz'dan irade
ler kacak, "slam kadnlarndan bazlarnn adeta ferace ve yama terk ile H
ristiyan kadnlar" gibi davrandklar ikayet konusu olacaktr". Bkz. BOA, .DH.
95618. Ayrca tiyatro vb. mahallerde "slama mugayir"dolamalar konu edilecek
ve zellikle Ramazan' da arabalaryla veya yaya olarak gezmelerinin nne geil
mek istenecektir. Bkz. BOA, .DH.75560.
52 1829' da il. Mahmut yeni bir dzenlemeyle fes takmay zorunlu bir hale getirdi.
Ardndan redingot ve pantalon devlet grevlilerinin resmi kyafeti oldu. Bylece
giysilerde rtbe veya dini gsteren hibir ey kalmayacak ve insanlarn, hkm
darn huzurunda ve kendi aralarnda eitlik salanm olacakt. Donald Quataert.
a.g.e., s. 219-221.
yaylan modann ncs olurlar. "Saray ve devlet, ehirli kadn

ve erkein giyimindeki evrimin temelindedirler."53 Fakat Nancy
Micklewright'e gre Avrupa modasnn stanbul' daki kadnlar
arasnda yaygnlamasnda en etkili kanal, stanbul' da yaayan
Avrupal kadnlar olmutur. Avrupa'yla olan diplomatik ilikiler
gerei Avrupal kadnlarn burada ikametgah kanlmaz olmu
tur. Bu ikametgahn Trk kadnlar ile Avrupal kadnlar, ilk
balardaki dil engeline ramen eitli vesilelerle bir araya getir
mesi sosyal bir etkileim yaratt. Karlkl meraklarn giderilme
si esnasnda moda, kolay olmasa da Trk kadnna ulat. Ayrca
1828'den itibaren buharl gemilerle stanbul'a dzenli olarak ya
plan seyahatlerde Avrupal kadn turistlerin saysnda ciddi bir
art gzlemlenir. Osmanl kadnlar, Avrupa modasn bu kadn
larn getirdikleri dergilerden ve bu dergilerdeki modellerden
reniyorlard. 54
renilen bu modelleri kadnlar, ncelikle zel olarak terzilere
diktirirler, evlerinde denerler, ardndan darya tarlard. Cevdet
Paa'nn kz Fatma Aliye Hanm evlerde yaplan "defileler"den
bahseder. Bu defilelerde Doulu ve Batl kadnlarn giydii elbi
selerin karlatrmasn yaparken hangi elbisenin daha "modern"
olduunu da belirtir. 55
Toplumsal farkllklarn, sosyal kimliklerini ve modernlikle
rini giysilerinde aa vuran kadnlar, son moda elbiselerle mi
zahlarn "konu mankeni" oldular. Mizah dergilerinde boy boy
karikatrleri kar. Kadnlara ynelik eletiri, giyilen kabark ve
gs dekolteli elbiselerde odaklar. 18. ve 19. yzyl balarnda
Osmanl kadnlar evlerinde alvar ve etek giyerler, sokakta ise
53 Nora eni, "19. Yzyl Sonu stanbul Basnnda Moda ve Kadn Kyafetleri",
1980'ler Trkiye'sinde Kadn Bak Asndan Kadnlar, letiim Yaynlar, stan
bul, 1993, s. 59.
54 Kadn modas ve bu modaya ilikin bilgilerin Osmanl toplumuna ve dnyaya nasl
yayldna dair daha detayl bilgi iin bkz. Nancy Micklewright, a.g.m., s. 130-134.
55 Aktaran Nora eni, a.g.e., s. 53, 60.
Medeniyet: Deien Hayatlar, 'llet-i Frengi' l 161
siyah araf ya da feraceyle dolarlard. Geleneksel kyafetlerin

den karak ince belli grnmek iin korse takmaya ve salarn
topuz yapmaya balayan Osmanl kadnlarnn bedenlerini rten
etekli araf giderek effaflat ve zamanla ortadan kalkt. 56 Bu du
ruma ilk tepki de yazar ve izerlerden geldi. 57 Aslnda kadnn mo
dernlemesini ve zgrlemesini savunan Osmanl mnevverleri
"taklit" merkezli bir anlay sonuna kadar eletirdiler.
Osmanl kadn modasnda Paris rzgarlarnn esmesiyle orta
ya kan kadn grnts, 58 mizahlarn sert ifadelerini ve ne
rilerini(!) aa kard. "Gs ak fistan giyip de reftar" eden
kadnlara dair Diyojen yazarnn fke dolu szleri ilgin bir ba
k yanstr: "Dorusunu syleyeyim mi? Eer vaz' kanuna bir
hak ve selahiyetim olsa idi yar plak yar kapal gezen kadnlar
grdm anda evba delikanllara ne yaparsanz yapn der ve
me'zuniyet-i kamile verirdim ki hak ve insaf benim yedimde kalr
idi."59 Mehmet Tevfik'in ifadesiyle "piyasa eden kadnlarn" oal
mas geleneksel deerleri muhafaza etmeye alan mizah ustala
rnca ancak bu ekilde ifade edilebilirdi. Onlara gre "piyasa eden
kadnlar" buna mstahaktlar. Yolda giden bir kadnn peine
20-30 erkek "taklyorsa" kadn bu davran hak ediyor demektir.
aylak bu durumu 59. sayda yazyla, 83. sayda ise bir karikatrle
(Bkz. Karikatr 16) mstehzi bir ekilde iler. 60
56 Donald Quataert, a.g.e., s. 223-224.

57 aylak eitli karikatrlerle konuyu esprili bir ekilde yanstr. Kadnlarn moda
uruna giritikleri lgnlklarn onlar ne kadar komik bir duruma soktuunu
hicveder. Moda ilerledike kadnlarn ne hale geleceine dair izilen karikatr
de kadn elbisesi adeta bir 'hrdavat' dkkanna dnmtr. Bkz. Karikatr 15,
aylak, nr. 5.
58 Modaya uygun giyinen kadnlarn d grnn, yeni topuzlu sa biimine ta
klan tl ya da geni yuvarlak bir apka, ellere taklan eldiven ve elbiseye uyumlu
tanan emsiye, bedeni saran bir ferace ya da arkas kabark etek ve iine giyilen
korse ki bu kadnlar iin gzel grnmenin biricik kouldur. ayaklarda ise yksek
keli potinler belirler.
59 Diyojen, nr. 50, s. 2-3. Benzer eletiriler iin bkz. Diyojen, nr. 100, Diyojen, nr. 155.
60 aylak, nr. 59, s. 83.
Daha nce de belirtildii gibi mizahlar, Frenklemeye kar

her zaman geleneksel deerlerin savunucusu oldular. te bu nokta
da Osmanl mnevverleri, geleneksellik ile modernlik arasnda gi
dip gelen, ok da tutarl olmayan bir izgi sergilediler. Kadnn eski
toplumsal statsnde kalmasndan yana tavr koydular. Kadnlarn
"bol alvar" karmalar onlar iin "hicap perdesinin" yrtlmas,
dolaysyla toplumsal deerlerin zlmesi anlamn tad.61 Os
manl toplumunda "moda madama"larnn saylarnn giderek art
mas onlar iin "namus ve itibara" halel gelmesi olarak yorumland.
Mizahlarn dekolte ve hatlar belli eden (omuzlar ak g
s dekolte) elbiselere kar olmalarnn kendilerine gre bir baka
anlaml gerekesi daha vardr. Diyojen yazar meselenin "nokta-i
esasiye"sini ele alarak izah eder:
...imdi baknz ( ...) Kendisini mzeyyenattan tahliye eden
bir kadn aynen soyulmu elmaya benzer. Halbuki elmann
letafeti ve manzarasnn holuu hal-i tabiisindedir.
Elmay soyduunuz gibi ann o gzel gl penbesi rengini ve
nazara verdii letafeti mahv zail etmi olursunuz. Soyulmu
elma havayic-i ruz-merreyi[gnlk ihtiyac] tesviye eden me
vadd hkmnde demektir...
Yazar, yaznn devamnda kadnn ruh gzelliine de temas
ederek d gzel grnen elmann iinin "salam olmayub rk
bulunmas dahi melhuzdur" demekte ve tercihinin, soyulmam
elmadan yana olduunu belirtmektedir.62 Mizah dergilerinde o
unlukla modaya bal olarak konu edinilen kadn, bu dergilerde
geleneksel bak yanstan yazlarda da yer alr. Ancak bundan
baka Osmanl kadn, bu dergilere yazd eletirel mektuplarla
da mizah dergilerinin stunlarnda boy gsterir.
61 Diyojen, tramvayda yolculuk esnasnda kadnlar ile erkekleri birbirinden ayran

"perde-i hicab"n kaldrlmasna tepki gsteren bir okuyucu mektubuna verdii
yantta bu ifadeleri kullanr. Bkz. Diyojen, nr. 120, s. 3. Ayrca benzer bir ifade iin
bkz. Diyojen, nr. 12, "Tersine Terakki" balkl yaz.
Medeniyet: Deien Hayatlar, "l/et-i Frengi" l 63
Osmanl toplumun
daki okuryazar kadnla
rn oranndaki dklk
gz nne alndnda bu
kadn okuyucu mektupla
r son derece anlamldr.
Avrupallamann etkile
rini gzlemlemek mm
kndr bu mektuplarda.
Osmanl kadnlar
eitli nedenlerle mizah
dergilerine yazarlar. r
negn urad haksz
bir davran karsnda
kaleme sarlan Osmanl
kadn Diyojen'e yazd ;;,f' ...;,' .:J: ". f.-J.I .:,!;I tr J.1, -k _: ,.;:,_;
r;,.;;.,s..T f ,J" p;,,

imzasz mektubun-
da "Diyojen Baba' dan" (Karikatr 16)
"aylak--Madmazel hi lfet itmiyorsunuz.
yardm umarak konuya Ben Beyolu'nda gezen centilmenler gibi
aklk getirmesini ister. deilim adam gaga/arm" aylak, 83, 20
Frtnal bir gnde vapu- Zilkade 1293 / 7 Aralk 1876.
ra binen kadnn karlat durum pek cann skmtr.
Vapurda kadnlara ait ksmda63 (vapurun st taraf) frtna ne
deniyle brandas bile utuundan durulacak gibi deildir. Durula
cak baka bir yer olmadndan birka kadn bir araya gelerek aa
dan erkeklere ait bir kamaraya girmek isterler ancak bu istekleri
grevli tarafndan reddedilir. Ancak biraz tartmadan sonra g
bela yer bulurlar.
Burada ne kan nokta, kadnlarn vapurda maruz kaldkla
r davrantan ziyade Diyojen'e mektup yazan kadn okuyucunun
63 Vapurda kadnlara ait ksm daha sonra kaldrlm ve aylak Tevfik bunu bir
yazsnda eletirmitir. Tevfik, slam kadnlar aleyhine yaplan bir davran ola
rak niteler bu uygulamay. Bkz. aylak, nr. 44.
ifadeleri ve buna Diyojen'in verdii yanttr. Kadn okuyucu, mek

tubunda Trklerin de Frenkler gibi medeniletiini, yakn vakitte
Trkiye'nin de Frenkler gibi drt ba ma'mur olacaan, kimsesiz
kzlarn talim ve terbiyeleri iin Dar'l-muallimat64 namyla bir
binann yaplmakta olduunu memnuniyetle karladn belir
tirken kendisi gibi aciz kadnlarn evvelki hal-i tahkirden kur
tularak insanca muamele greceklerini umut etmektedir. Kadn
okuyucu, ayrca Frenklerin kadnlara pek ok riayet ettiklerini de
szlerine ekler.
"Diyojen Baba" kadn okuyucunun bekledii yanttan ok ken
di dncelerini aktarr ki bu "haksz mym Diyojen Baba" di
yen okuyucunun talebinden ok uzaktr. Bilakis "Diyojen Baba",
kadn okuyucuyu Frenklemek istemesinden dolay bir gzel
paylar. "Duar olunan bu tr belalarn" kadnlarn kendilerinden
kaynaklandn, "Avrupa medeniyetini iktisab etme emelinin,
Frenklemenin, buna neden olduunu belirterek Osmanl kadn
larn, Frenklerin kadnlara gsterdii apkalara, inivenlere, cici
lere bicilere zenmekten vazgeerek eski hallerinde kalmaya raz
olmalarn salk veren "Diyojen Baba", "mtalaa-i mahsusasn"
Frenklemek yerine insanlamak cihetini iltizam etmenin gerei
ni vurgulayarak noktalar.65
Mizah periyodiklerinde mizahn en temel ana menban
dan66 biri olan cinsellik, ak ve mek zerine espriler de bulmak
mmkndr. Ancak bunlar "adaba mugayir" deildirler. Msteh
cen bir ierikten ve sluptan kanld, fark edilebilir bir dzey
dedir. Ancak hkmet, genellikle olduu gibi Diyojen'le hemfikir
64 Darlmuallimat yani kz retmen okulu 1870'te stanbul'da ald. Bkz. Bayram

Kodaman, Abdlhamid Devri Eitim Sistemi, TTK, Ankara, 1988, s. 27. Burada
sz edilen bina yapm, okul iin yeni ina edilen bir yap olmaldr. Keza Darl
muallimat ald gnden sonra birok bina deitirmitir.
65 Diyojen, nr. 176, s. 3-4.
66 Mizah temelde ayr kaynaktan beslenir. Argo, yeme ime ve cinsellik. Bkz.
Levent Cantek, "Bir Alt Kltr Alan Olarak Mizah Medyas ...", s. 26.
Medeniyet: Deien Hayatlar, "llet-i Frengi' l 165
deildir. Fransa'da sevdii erkekle evlendirilmeyen gen bir kzn

"kazkl" intiharnn dergide yaynlanmas adaba mugayir bulun
mu ve dergi tatil edilmitir.67
stanbul' da deien tarz- hayatla birlikte cinsellik, romantizm,
ak ve mek konularna mizahn bak nasldr sorusu da yant
lanmaldr. 1840'lardan beri stanbul' da yaanan sosyo- kltrel
deiim yalnzca mobilyayla, alafranga adab- muaeretle snrl
deildi. Cevdet Paa'nn Maruzat'ta betimledii gibi Osmanl eli
ti, cinsellik ve ak ilikilerinde de kkl bir deiim geiriyordu. 68
Peki, bu durumu 1870'lerin Diyojen'i nasl alglamaktadr? rf ve
adetlerde yaanan deiim, kadn ve aile konusu nasl ileniyordu
ve "referans erevesi" ne kadar genilemiti? Kadn-erkek iliki
lerinde yaanan deiikliklere kar ne trden tepkiler verilirdi?
Diyojen sayfalarnda kadn ve kadn-erkek ilikileri zerine bir
hayli kalem oynatlmtr. yle anlalyor ki bu konulara eilmek
Diyojen yazarlar iin kanlmaz olmutur. nk okuyucu mek
tuplarndaki dnceler, Diyojen'in bakna hi uymaz. Okuyu
culardan gelen varakalarla konu, birka ynyle mizahi olarak
deil ciddi olarak ele alnr. zellikle "nedamet" ve "kz ile erkein
evvelce yekdierini grerek ve severek almalar" mevzusu, zerin
de fazlaca durulan ana temalardr.
1870'lere gelindiinde Osmanl toplumunda poligami yaygn
bir eilim olmaktan kmt ve erkekler genellikle tek bir kadn
la evleniyorlard. Evlilik, Osmanl romanlarnda ilenildii bii
miyle iki ekilde oluyordu. lki geleneksel ve yaygn yntem olan,
erkeklerin grmedikleri bir kadnla "grc" uslyle evlenmesi,
ikincisi ise seerek satn alnan ve eitilen cariyelerle yaplan evli
liktir. Bilindii gibi bu iki tr evlilik, pek ok romanda ilenmitir.
67 Diyojen, nr. 121, s. 1-2.

68 Cevdet Paa'nn Maruzat'ta betimledii stanbul'daki sosyal ve kltrel yaam
canl ve arpc ifadelerle doludur. Deien ak-mek ilikileri iin bkz. Cevdet
Paa, Maruzat, haz: Yusuf Halaolu, ar Yaynlar, stanbul, 1980, s. 8-9.
inasi'nin air Evlenmesi69 (1869) isimli ilk Trke tiyatro eseri de

grc uslyle evlenmenin olumsuzluu zerine bir ders verir.
Cariyelik kurumu ve cariye aklarn konu edinen Ahmet Mit
hat Efendi'nin Felatun Bey ile Rakm Efendi'si (1876) ve Namk
Kemal'in ntibah' (1876) cariyelik kurumu, ilikileri ve onlarla ya
plan evlilikleri konu edinen eserlere rnek tekil eder.
Askeri ve teknolojik nedenlerle Bat'y kendine rnek alan,
onun stnln kabul eden Osmanllar, kadn-erkek iliki
lerinde ayn yaklam sergilemezler. Osmanl mnevveri, Bat
uygarln ahlaken yozlam, aile kurumu km ve tm ka
dnlarnn ballk duygusunu yitirdii bir uygarlk eklinde g
ryordu. Evlilik d ak ve alafranga gereklik, Osmanl aydnn
kolaylkla kabullenecei bir olgu deildi.7 Cevdet Paa'nn szn
ettii 1840'l yllarn zerinden 30 yl gemi olsa bile kadn-er
kek ilikilerinde durum abuk deimez. Diyojen' deki yazlar, bu
gerein altn kalnca izer. Bu konuda kan yazlar geleneksel
izgiyi muhafaza eder niteliktedir.
inasi'nin air Evlenmesi'nde nerdii tanarak evlenme d
ncesi pek kabul grmez Diyojen yazarnca. Bir kadn okuyucu
"nedamet" etrafnda dnen bir tartmayla balantl olarak mek
tubunda "Hrstiyanlardaki kz ile erkein yekdierini grerek ve
severek almalar" hususunda bir soru yneltir. Hatta bu duruma
ilikin olarak "eriat- garraya dahi mugayir deil imi" der. Yazar,
verdii yantta grerek ve severek evlenmenin Osmanl adet ve ge
leneklerine ters dtn, Avrupa ahlak ve adatnn buna msait
olduunu belirtir:
Frenklerin sevip teehhl etmeleriyle bizim sevip teehhl etmek
liimiz birbirine asla tebih kabul etmez.
Anlar birbirini yalnz tanmakla sevmeyip uzun uzadya tecarib-
69 brahim inasi, air Evlenmesi, haz: Fevziye Abdullah Tansel. Dn-Bugn Yay
nevi, Ankara, 1960,
70 Taner Tirnur, Osmanl-Trk Romannda Tarih, Toplum ve Kimlik, mge Yaynla
r, Ankara, 2002, s. 31-33.
Medeniyet: Deien Hayatlar, "llet-i Frengi" l 167
le dakayk- ahval ve ahlaklarna varncaya kadar tahkik ederler.

nk Avrupa adat ve ahlak bu tahkike msaiddir. Yani orada
bir kzn bir erkei sevmesi ayb olmadndan birbirini istedik
leri gibi lp biebilirler. Bizde ise bu suret muay yebatdan ve bi
naberin memnuatdan sayld cihetle birbirini sevenler yalnz
zahir halde bir muhabbetle severler ve yekdieriyle izdivac edib
krk gn kadar getikten sonra sarmsan kokusunu karma
ya balarlar..... "71
Ne var ki Diyojen yazar (ayn yazar olup-olmad anlala
myor) ya 83. saydaki yazy grmezden gelir ya da yazarn d
nceleri deimitir. 83. sayda yazar, "Diyojen'in Bir Kadnla
Musahabeti" balkl yazda evli bir erkein, zevcesi hayattayken
baka kadnlara meyl-i muhabbet etmesini knamakta ve zevceleri
stne ettikleri hyanetleri taacble karlamaktadr. Devamla u
satrlar not der:
... Beni terbiye edenlere binlerce teekkrler ederim ki bu gibi
eylerden beni mteneffir etmiler. Ben evleneceim vakit gzel
ve tab'a muvafk bir kz nerede var ise arayacam kendisini g
receim seveceim kendisine kendimi sevdireceim sonra ken
disiyle izdivac edeceim ...72
Diyojen'in kadn-erkek ilikileriyle ilgili dnceleri bunlarla
snrl deildir. Muhtelif saylarda yapt ksa ve mstehzi dein
melerle konuya 'derinlik' kazandrr. Bunlardan birka rnek zik
retmek yararl olacaktr. "htiraattaki ki Trl Menfaat" balkl
yazda "karlar ak ve alakay ihtira etmilerdir ki hem kendileri
hem de erkei mashara bir hale kor" denilmektedir.73 "Mmteni
at" [olmamas imkansz eyler] balkl bir baka yazda ise "hovar
dalk etmemi adamn zevcesine mecl1b ve mahkum olmamas"
ve "zevcenin zevci aldatmamas" eklinde iki not grlmektedir.
71 Diyojen, nr. 179, s. 3-4.

72 Diyojen, nr. 83, s. 1-2.
73 Buradaki ksa ksa cmleler bir eit yazdr ki birbiriyle alakal olmayan konular
bir araya getirilerek bir kompozisyon oluturulur.
aylak'ta ise Mehmet Tevfik kadn, ak-mek, cinsellik konu

larna ok ender temas eder. O da tabii ki talamak iindir. Temas
ettiklerinin ierisindeki bir yaz zellikle kayda deerdir. Tevfik,
Revue Britannique'ten tercme edildiini belirttii bir yazyla
dnemin ak-mek ilikilerinin ne denli sokaa tandn, hay
vanlar aleminden kurduu bir analojiyle aklar. stanbul sokak
larnda ciddi bir sorun haline gelen kpeklerin kendi aralarnda
ki muaakasna atfla talamasn yapar. "stanbul sokaklarnda
dolaan mahluka her ne kadar kpek deniyorsa da bunlar akala
karib yani o familyadan olmala ahlaka adete dahi onlara mu
tabk ve muvaffaktrlar..." Yaznn devamnda Tevfik, stanbul'da
muaakann hangi boyutlara vardnn altn ise u ekilde izer:
Muaaka bahsinde Avrupalnn serbestleri kadar hrdrler. Zira
kendilerini byle bir eyden yani gzel kzlarla kadnlarla sokak
larda muhabbetten hibir kanun men etmez. Alakay pek sever
ler. Bir tanesi gnde be kza alaka itmez ise rahat idemez.74
Bu yaz dnda Mehmet Tevfik, ak-mek konularna pek te
mas etmez. Muhtemeldir ki opur Tevfik'e bu konular pek can
skc gelmi ve bu konular temas etmeye deer de bulmamtr.
Sadece birka saysnda alayc bir dille "zppeleri" ve "kokonalar"
ieren ksa ksa mstehzi ilanlar verir. rnein zengin, hali vakti
yerinde bir kadn, kendisini memnun edecek gen ve yakkl er
kek bir aday aramaktadr. "stek edenlerin honudi nvanyla ..." 75
74 aylak, nr. 23, s. 3.

75 aylak, nr. 60, s. 2.
ALTINCI BLM
"AGIR KONULAR":
MEMLEKET
MESELELER VE MZAH
'Ar Konular": Memlelet Meseleleri ve Mizah l 111
ark Meselesi
Uluslararas ilikilerin smrgecilik ekseninde biimlendii
bir zaman diliminde, zayflam bir imparatorluun yaam izgi
sinin ynn kestirmek her zaman kolay olmayabilir. Sz konusu
imparatorluk drt ktaya yaylm bir toprak ktlesine sahipse ve
eitli dillerdeki ve dinlerdeki cemaatleri bnyesinde barndryor
ve onlarn geleceinde hayati bir rol oynuyorsa bu tahmin daha
da gleir. Osmanl mparatorluu daldnda nasl bir sonula
karlalacan kestiremeyen Dvel-i Muazzama, byk devlet
ler gemiin de tecrbesiyle admlarn salam atmak durumun
dayd. Bu nedenledir ki Sanayi Devrimi'yle dnyay kendisine bir
pazar ve hammadde kayna olarak grmeye balayan Avrupa'nn
byk gleri, Osmanl mparatorluu'nu aralarnda kolayca
blememi1 ve bu sayede imparatorluk, mrn uzatmtr.
Uluslararas sistemdeki g dengelerinin Osmanl mparatorluu
aleyhine deimesi sonucu Osmanl diplomasisi denge politika
larna ynelmi, bylece imparatorluun Dvel-i Muazzama'yla
pazarlk ans artmtr.
Uluslararas dzen iinde siyasal bir sistemin yerinin ekono
mi, siyaset ve nfus gibi faktrlere bal olduu belirtilir. Ekonomi
ve siyaset birbirine paralel gittiinde bir devlet iin zirvenin yolu
daha kolay bulunmaktadr.2 Oysa Osmanl mparatorluu'nda du
rum ok farkldr. Hem siyasal hem de ekonomik olarak Avrupa
karsnda zayf dm bir imparatorluk vardr artk. 15. yzyl
da bir dnya devleti olan Osmanl mparatorluu, 19. yzylda
"Hasta Adam"a dnmtr. 3
Avrupa ve Rusya'nn Osmanl zerineki basksn ve ayn zamanda imparator

luun dalmas durumunda kendilerine zarar gelebileceini belirten karikatr.
Bkz. aylak, nr. 62.
2 Donald Quataert, age, s. 124.
3 "Hasta adam" karakteri, Avrupa karikatrnde olduka sk ilenen bir konudur.
Viyana'da, Mnih'te, Paris'te, Londra'da ve Moskova' da kan ou mizah dergi
sinde Osmanl mparatorluu ya lm deine dm ve baz organlar kesile-
J
., ""-
- ..
-
(Karikatr 17)
Bir zamanlarn korkulan devleti d dnyada karikatrlere konu
olmaya balamtr. Shout adl bir Rus dergisinde kan karikatr
durumu olanca aklyla yanstr. Karikatrn siletinde cami
rek iyiletirilmeye allan bir hastadr; ya da le kargalar, akbabalar tarafndan

lmesi beklenen bir hastadr. Bkz. Alkan, a.g.e., s. 93, 99, 101. Akbabalar iin bkz.
Karikatr 17. lke iinde ise aylak'ta, Haya/'de Avrupa'daki bu "hasta adam"
profiline karlk olarak imparatorluun gl olduu imgesi ilenir. aylak'n 14
Muharrem 1294 tarihli 105. saysnda "hasta adam" karakteri byle bir imaj izer.
Avrupal meslektalarnn aksine aylak izeri, yataktaki "hasta adam" karsn
dakine tehditkar tavrlaryla meydan okuyan bir imajla izer. "Nasrn" kesmeye
gelen cerraha "buyrun cesaret idb de kesebilirsen kes" diyecektir aylak izeri.
Bkz. aylak, nr. 105.
l
"Ar Konular": Memlelet Meseleleri ve Mizah 173
vardr. Yerde srtst Mslman kyafetli (banda takke belinde

kuak, altnda alvar, ayanda ark vardr) Osmanl'y artran
yal bir adam yatmakta ve banda akbabalar dnmektedir. Ba
zlar ihtiyarn zerine konmu lmesini beklemektedir. Srtst
yere serilmi adama hasta ya da sarho grnts verilmitir. Ba
ucuna yakn mesafede arap iesini andrr bir ie vardr. ark
Meselesi'ni Rus karikatrist bu ekilde tanmlamaktadr.4 Daha
erken bir tarih olan 1853'te ngiliz mizah dergisi Punch, "lme
benzer bir hindiyi (Trkiye) Rus aysnn penesinde" tasvir ederek
imparatorluun zayf konumunu vurgular.5
Dvel-i Muazzama tarafndan "Hasta Adam" olarak tanm
lansa da Osmanl mparatorluu kendisini Dvel-i Muazama'nn
bir yesi saymakta ve bu ynde bir diplomasi izlemekteydi. Sultan
11. Abdlhamid, lkesinin modern olduunu d dnyaya gster
mek iin her trl arac seferber etmekteydi.6
Osmanl mparatorluu, 19. yzylda emperyalist lkeler aras
rekabetin en youn yaand blgelerden biri olmutur. mpara
toluk; ngiltere, Almanya, Avusturya-Macaristan, Fransa ve talya
gibi baat glerin smrgelerine giden yollarn kesitii noktada
olduu iin tam bir atma alanna dnmt. Her devlet, kendi
smrgelerine giden yolu gvence altna almak istiyor ve dierleri
nin buralara mdahalesini engellemeye alyordu. Bu nedenle Af
rika, Hindistan ve Dou Asya gibi blgeler zerinde ngiltere'nin,
Almanya'nn ve Fransa'nn hakimiyet mcadeleleri iddetli bir
ekilde srmekteydi. Avrupa'nn "kskacnda" olan Osmanl m
paratorluu, 1853-1875 aras Balkanlar' da ba gsteren milliyeti
hareketlerle urayordu. zellikle Rusya'nn, stanbul' daki Rus
bykeli gnatyev'in de desteiyle yrtt "Panislav" politika-
4 Bkz. Orhan Kololu, Avrupa'nn Kskacnda Abdlhamid, letiim Yaynlar, s

tanbul, 1998, kitap kapandaki karikatr. Bkz. Karikatr 17.
6 Bu konuda detayl bilgi iin bkz. Selim Deringil, ktidarn Sembolleri ve deoloji,
ev: Gl aal Gven, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 2002.
syla birleen milliyeti hareketler, Bosna ve Hersek'te Karadallar

ve Srplar tarafndan da krklenince Balkanlar'a yayld. 1876'dan
itibaren de Bulgaristan'da Hristiyan kyllerin ayaklanmalar ba
gsterecek ve Rusya bu olaylara da mdahil olacaktr. Rusya; Srbis
tan, Karada ve Bulgaristan' daki faaliyet alann genileterek Os
manl aleyhtar bir siyaset izleyecektir. 7
1876 ylnn Nisan ayna gelindiinde imparatorluun Balkan
eyaletlerindeki mevcut honutsuzluk giderek artt. Bunun nedeni
1873 ve 1874 yllarnda Anadolu' da ba gsteren ktlk felaketinden
dolay artan vergilerdi. Bosna-Hersek ve Bulgaristan'daki olaylar
bir isyana dnt ve 12.000 ila 15.000 arasnda Bulgar ldrle
rek isyan bastrld. Bu rakam Avrupa basn tarafndan abartld
ve Mslmanlarn da Bulgaristan' daki Hristiyanlar tarafndan
ldrldnden habersizmi gibi davranld. Dolaysyla Avrupa
kamuoyunda "Barbar Trk" 8 imaj hakim klnmaya alld.
Kendi stnlnn farknda olan Bat iin "beyaz adam-barbar"
ilikisinin kurulmas hem kendi politik sylemlerine hem de i ve d
kamuoyunu inandrmaya yarayacak dayanak tekil etmesi asndan
bir zorunluluktu. Kendisinden ekonomik olarak geride kalm olan
lkeleri "adam etme" devini stlenen Bat, "uygarlk" ihra etme
sylemi altnda iktisadi smrsn temellendirerek el att lkeleri
ya smrge ya da yar smrge bir hale getirmitir. Bu adan Os
manl Devleti "yar smrge" olarak nitelendirilmektedir.9
Milliyeti bir syleme sahip olan emperyalizm, yksek mede
niyet adna insaniyetperver bir hareketi savunuyordu. Geri kal
m halklara dzenin nimetlerini, salk artlarn, okul eitimi
ni, bilimi ve maddi "ilerleme"yi getirmek, ksacas insanl yk
seltmek beyaz adamn "vazife"siydi. Bu noktada zellikle ngiliz-
7 Avrupa'nn Bulgarlar k krtmasn ve Bulgaristan'n pimanln yanstan bir

karikatr iin bkz. aylak, nr. 113.
8 Orhan Kololu, a.g.e., s. 23.
9 Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de Siyasal Gelimeler (1876-1938), stanbul Bilgi ni
versitesi Yaynlar, stanbul. 2001, s. 70.
"Ar Konular': Memleler Meseleleri ve Mizah l 115
ler, emperyal hkmranlklarnn ba amalarnn, yerli halkla

rn kendilerini ynetecekleri bir hale getirilmesi, en sonunda bel
ki de milli bamszlk iin eitilmesi olduunu iddia ediyorlard.10
Oysa Disraeli, 1871' de Kristal Palas'ta yapt konumada libe
ralleri, smrgelere ynelik politikalar nedeniyle sularken kendi
gerek niyetlerini de tm plaklyla gzler nne seriyordu. Dis
raeli, izleyecekleri emperyal politikalarndan nasl kazanlar sala
yacaklarn arpc bir ekilde ifade etmekteydi. Ona gre ngiltere,
ocuklarnn zengin ve ayrcalkl bir pozisyona sahip olabilmesi
nin tesinde dnyann itaat edecei byk bir lke olabilirdi.11
Byk glerin "uygarlk ihrac"nn ne anlama geldiini
Avrupa'y yakndan takip2 eden mizahlar oktan deifre etmi
lerdir. Diyojen, Levant Times gazetesine atfla bu gazetenin "Os
manllar eh-rah- medeniyete sevk etmek niyetiyle mlkmze
gelmi olduundan .." istihzayla sz ederken smrgeciliin me
hur iarn telaffuz ettiinin farkndadr. Yaz, yazarn ayn alayc
slubla birleen ve biraz da burukluk tayan u paragrafyla sona
erer: "Acaba ngiliz milleti bize talim-i medeniyet iin seip seip de
en alim en fazllarn m gnderiyorlar yohsa en cahilerini mi?... Ya
zk! Yazk ki gazeteci olduu halde hukuk- milel de bilmiyor. Hayf
sad hayf bize de ki bu ve bu gibi heriflerden nezaket, insaniyet, ter
biye, medeniyet me'mul ediyoruz." 3 Burada ksaca Dou Sorunu'nu
hatrlamakta fayda vardr. Zrcher meseleyi yle zetler:
"Dou Sorunu" olarak bilinen siyaset ve diplomasi kalb esas iti
baryla aynyd. mparatorlukta (ou Hristiyan olan) cemaat
lerin honutsuzluu, ksmen kt ynetimin ksmen de o srada
10 J. H. Carlton Hayes, Milliyetilik: Bir Din, ev: Murat iftkaya, z Yaynclk, s

tanbul, 1995, s. 140-141.
11 Richard Pipes, Europe Since 1815, American Heritage Publishing Co. ine. New
York, 1970, s.274.
12 Mizah dergilerinde Avrupa'yla ilgili hemen hergn bir yorum ya da haber k
maktadr.
13 Diyojen, nr. 107, s.2.
yaylmakta olan milliyetilik hareketlerinin yol at blgesel

ayaklanmalar halinde patlak veriyordu. Sonra byk glerden
biri, yerel Hiristiyanlarn kaderiyle ilgilenmek iin diplomatik ya
da askeri yoldan araya giriyor ve bu da gler arasnda hkm
sren genel rekabet koullarnda teki byk glerin "g den
gesini" yeniden kurmak iin mdahalede bulunmalarna yol a
yordu. Sonu ok kere Osmanl merkez ynetiminin hakimiyet
kayb oluyordu.4
Erik Jan Zrcher'in sunduu, "Dou Sorunu"yla ilgili bu kalba
ve buna uygun politikalara aylak, Tevfik ya da Teodor Kasab nasl
bakmaktadr? Dier bir deyile ark Meselesi'nde Avrupa'nn izle
dii politikann ve diplomasinin Osmanl mizahndaki yansmalar
nelerdir? Yukarda ana hatlaryla izilen "ark Meselesi" ablonu
nun her aamasn karikatrleri izleyerek test etmek mmkndr.
Mizahlara gre ark Meselesi ok boyutlu bir problemdir.
Meseleye "el atann" eli yanar. Can yakc bir meseledir.15 Mese
le zerine her devlet farkl bir senaryo gelitirmektedir. rnein
Rusya, "Panislavist" bir rya grmektedir. Kucanda Balkanlar'n
iaretli olduu "kre-i arz"la uyurken mutlu bir hayal iinde
dir. 6 ark Meselesi ayn zamanda zor bir bilmecedir. zm
nn kolay olmadnn Avrupa kadar Osmanl mizahlar da
farkndadr. A rd ardna gelen ifade gc yksek karikatrler bu
dnceyi teyid eder niteliktedir. Mesele ylesine iie gemitir
ki tam bir sorunlar "yuma" olmutur. Bu sorunlar yumann
ucu yle kolay bulunacak trden de deildir. Hayal karikatristi,
ark Meselesi'ni bir "yn yuma"yla somutlar. Ortada bir masa ve
14 Erik )an Zrcher, Modernleen Trkiye'nin Tarihi, ev. Yasemin Saner Gnen,
letiim Yaynlar, stanbul, 1995, s. 85-87.
15 aylak, nr. 114. Karikatrde zerinde "Trkistan ve Asya" yazan kreden kakla
orbay tatmaya alan bir kiinin az yanyor. Dieri (Osmanl) uyaryor: "Msy
ben sana syledim ol tarafa dokunma azn yakarsn!" Benzer bir karikatr iin
bkz. Haydi, nr. 342. Bu karikatrde de ortada bir mangal yer almakta ve zerinde
"ark Meselesi" yazmaktadr. Buraya elini uzatan Avustur ya elini yakmtr. Os
manl uyarr: "Efendi dokunma diye bin kere syledim. Sz dinlemezsin ki!
16 Haydi, nr. 360. Karikatrn altnda "Panslavist ryas" yazldr. Bkz. Karikatr 18.
"Ar Konular": Memlelet Meseleleri ve Mizah l 117
\! \'

. , ... '
,.:,;: .- ::-=--
--,:;, ;.:.f3::-- iiiiil,;

(Karikatr 18)
"Panslavist ryas" Hayal, 360, 31 Mays 1293 ! 12 Haziran 1877
etrafnda ark Meselesi'nin "aktrleri" bulunmaktadr. Masann

bir ucunda Osmanl'y temsilen ba kavuklu Mslman yal bir
ihtiyar yer almaktadr. Masann zerinde de bir "yumak" bulun
maktadr. Fakat yuman ucu grnmemektedir. Alt yaz durumu
zetler: "te kuzum ark Meselesi denilen ey. yi baknz belki
ucunu bulabilirsiniz" (Bkz. Karikatr 19).17
ark Meselesi, karikatristlerin izgilerinde eitli ekillerde
ifadesini bulurdu. Olaylar bazen byk glerin Balkanlar ze
rindeki oyunlar (rnein ngiltere'nin Srbistan'a silah salama
s) bazen de Rusya'nm Srbistan, Karada ve Bulgaristan'a ynelik
maniplasyonu ya da onlardan birini korumas18 biiminde izgi-
17 Hayal, nr. 346.

18 Avrupa'nn mdahalesini vurgulayan bir karikatr iin bkz. Hayal, nr. 344. Alt
yaz yledir: "Gya Hristyanlar himaye edecek imi de.."
(Karikatr 19)
"ite kuzum ark meseleesi denilen ey. iyi baknz. Belki ucunu bulabilirsi
niz." Hayal, 346, 28 Nisan 1293 / 10 Mays 1877.
lere yansrd. Fakat bu karikatrlerin muhtemelen en makbulleri

moral deeri yksek olan ve "iplerin" Osmanl Devleti'nin elinde
olduunu gsterenlerdi.
Balkanlar' konu edinen bir karikatrde bu dnce v urgula
nr. Karikatrde drt atla koulan bir araba grlmekte ve araba
nn zerinde "ark Meselesi" yazmaktadr. Atlarn zerinde s
rasyla Srbistan, Karada, Bulgaristan, Hersek yazldr. Arabay
sren aylak (Osmanl Devleti) atlara yle seslenir: "te bakn
dizginler elimde nafile yere sramayn sonra kamlarn." "Hasta
Adam" dahi olsa kontrol yine Osmanl Devleti'nin elindedir (Bkz.
Karikatr 20). 19
ark Meselesi'nde byk glerin roln betimleyen karika-
19 aylak, nr. 115.
- - -- ----- ----
(Karikatr 20)
aylak-- "te bakn dizginler elimde nafile yere sramayn sonra kam
/arm." Arabann zerinde "ark Meselesi" yazmaktadr. Atlarn zerinde
sadan sola srasyla, Srbistan, Karada, Bulgaristan, Hersek yazldr.
aylak, 115, 8 Safer, 1294 / 22 ubat 1877.
trlerde kullanlan ikonlar ounlukla hayvanlardan seilmitir.

rnein Rusya hemen her karikatrde "ay"yla sembolize edilmi
tir. Muhaverelerde ise "karaku" olarak anlr. ngiltere iin uy
gun grlen hayvan, uluslararas politikadaki baat rol ve gl
olmasndan olsa gerek "arslan"dr. Bazen kralie ya da "Msy
Cunbul"20 olarak sembolize edildii de olmutur. Avusturya iin
"kartal" adlandrmas kullanlm ancak karikatrlerde omuzla
r apoletli, sivri miferli ve zerinde ift bal kartal figr olan
bir niformal kayzer yer almtr...? Bulgaristan'n temsilcisi ise
"horoz" dur. Srbistan ve Karada ise deiken sembollere sahiptir.
Bazen bir armut aacnda olgunlaan ve zerinde Srbistan, Ka-
20 "Msy Cunbul" iin Bkz. aylak, nr. 142.

rada yazan "iki armut"tur21 bazen de zayf, korkak ve kiiliksiz

bir askerdir. Birbirine rakip iki dergi aylak ve Hayal Balkanlar
meselesiyle yakndan ilgilenirlerken Osmanl kamuoyunu bu yn
de bilgilendirmeye alarak moral asndan da ciddi destek ver
milerdir.
Konuyla ilgili izilen her karikatr ayn temay (ark Meselesi)
ilese de kendini tekrar eden izgilere pek rastlanmaz. Dolaysyla
okuyucu iin bir rutinliin olumas da engellenmi olur. Bu nok
tada Trk kltrndeki unsurlarn22 (kukla oyunu gibi) mizahla
birleerek devreye girmesi ise ifadeyi gl klmaktadr. 1876 y
lnn mizah sreli yaynlarnda Srbistan ve Karada sorunu zel
bir yer igal eder. Karikatr ve yazlar arlkl olarak bu konu ze
rinedir. lkelerinin sorunlaryla yakndan ilgilenen mizahlar
konuya eilmek zorundadr.
Mizah dergilerinde Srp Prensi Milan, Rusya'nn ynlendirdii
aresiz, beceriksiz, srekli taht sahibi olmay dleyen23 bir kuk
la olarak yanstlr. Milan'a Osmanl aleyhtar izleyecei politika
karlnda krallk vaat edilmektedir. 24 Burada ernayev'e biilen
rol ise Milan' srekli oyalayan, diplomasiyi iyi bilen, "ikiyzl"
bir diplomat olmak tr. Milan ve General ernayev'i zellikle ay
lak dilinden hi drmez. Mizah dergileri bu sreci Rusya'nn
Srbis tan'a ynelik politikalar ve General ernayev temalaryla
karikatrize ederler.
21 Bkz. aylak, nr. 24. Karikatrde olmu armutlara bir el (Avrupa) uzanmakadr.
Armutlarn zerinde Srp ve Karada yazldr. Bu olmu iki armuda Rus "ays"
dadanmdan byk gler el atmak ister. Karikatrn alt yazsndaki ifadeler bu
ana fikri iler.
22 Osmanl karikatrclerinin Avrupa karikatrlerinden etkilendii ve onlar taklit et
tii ancak onlarn iir, hat sanat ve Karagz gibi yerli unsurlarla kendi sluplarn
yaratt Palmira Brummett tarafndan belirtilir. Palmira Brummett, a.g.e., s. 80-81.
23 Bkz. Hayal, nr. 299. Milan mezarlkta bir tahta oturmu kendi kendine konu
maktadr. "Murad krallk deil mi? Srbistan olmaz ise kabristan olsun."
24 aylak, nr. 157. Karikatrde Rusya (banda Avusturya kayzerinin kartall elik
bal olan ay) Srp kral Milan'a tacn giydiriyor.
l
''Ar Konular": Memlelet Meseleleri ve Mizah 1 s
Avusturya ve Rusya'nn Balkanlar' kendi karlar dorultu

sunda yeniden yaplandrarak Osmanl'y bu blgeden karmak
gibi bir amalar vard. stelik bunu aralarnda yaptklar Re
ichstadt anlamasyla da25 belgelemilerdi. Ardndan Rusya ve
Avusturya tarafndan tevik edilen Karada ve Srbistan, Os
manl Devleti'ne ltimatom verdi. Srp ordusuna Rus generali
ernayev komuta ediyordu. Ancak yaplan sava Osmanl zafe
riyle sonuland. Beklenen ekilde Rusya, konuya tekrar mda
hale ederek Osmanl Devleti'ni anlamaya zorlad. Ancak araya
ngiltere girerek uluslararas bir konferansn stanbul' da yapl
masn nerdi.
23 Aralk'ta stanbul' da toplanan konferans daha ilk gnnde
olayl gemiti. Kan,n- Esasi'nin ilan edilii konferansn ilk g
nne denk getirilmiti. 26 Ancak konferans organize eden Avrupa
bu iten hi honut deildi. Avrupa'nn bu oldu-bittiye fkesini
Hayal etkili bir ekilde karikatrletirir.
Uzunca boylu "modern" grnml bir kadnn elbisesinin
zerinde "Europe" yazldr. Kadnn karsnda ise kk bir o
cuk ona bakmaktadr. Bandaki fesiyle ve giyimiyle Osmanly
temsil eden ocuk yrmeyi yeni renmekte ve "yrtge" kul
lanmaktadr. Kadn (Avrupa) ona seslenir: "Ne? Artk yrmek[yi]
rendinde kmak m istiyorsun?... karsn ama senin ayakla
rn krarm."27
Karikatrde dikkat eken bir nokta ocua (Osmanl) gre ka
dnn olduka heybetli bir grtsnn olmasdr. Benzer figr
leri tayan bir karikatr bir buuk ay sonra yine Hayal' de kar.
Fakat bu kez "ocuk" yrmeyi renmitir ve yrtgeci kadna
25 Sina Akin, "Siyasal Tarih," Trkiye Tarihi, C. 3, Cem Yaynlar, stanbul, 1997, s. 154.
26 Kanun- Esasi'nin ilanyla btn tebaaya meruti haklar verilmi olduundan H
ristiyan blgelerindeki btn slahat tartmalar gereksiz hale gelmi oluyordu.
Bu ekilde Bab- Ali, Avrupa tarafndan devletin iilerine mdahale edilmesini
nlemeyi hedefliyordu.
27 Hayal, nr. 304.
(Karikatr 21)
"Yrmek [yi} renmi olduumu anlamak istersin yle mi?... " Hayal,
319, 31 Kanun- evvel 1292 / 12 Ocak 1877.
doru frlatmaktadr. Kadna yle seslenir: "yrmeyi renmi

olduumu anlamak istersin yle mi? ..." (Bkz. Karikatr 21)28
Bu karikatr konferansn sonucunu da anlatr. Tersane
Konferans'nn sonular ne Avrupa'y memnun etmitir ne de Os
manl Devleti'ni. Uluslararas diplomasi Donald Quataert'in belirt
tii29 biimde "karlkllk ve eit egemenlik ilkelerine" dayanma
m, zayf devlet konumunda olan Osmanl Devleti aleyhine karar
lar alnmak istenmitir. Alnan kararlar Osmanl Devleti'nin red
detmesiyle de byk gler lkelerine geri dnmlerdir. Mizah
da yine meselenin elenceli yann yakalayarak (bir anlamda moral
28 Hayal, nr. 319.

29 Donald Quataert, a.g.e., s. 129.
'Ar Konular': Memlelet Meseleleri ve Mizah l 1 e3
de vererek) meseledeki komii gsterir. Konferans salonunu gste

ren bir karede, bir masa etrafnda Avrupal ve Osmanl delegeler
mzakere etmektedirler. Avrupal bir delege kalkm gitmek zere
hareket etmitir. Karikatrist bir Osmanl delegesini yle konu
turur: "Efendim giderlerse Allah selamet versin. Bu kadar elendik
ya oluverir!" Zaten mizahlar konferans yaplrken konferanstan
olumlu bir sonu kacandan umutlu deillerdir. aylak "bouna
mzakere ediyorlar" derken sonucu nceden syler.30
Kanun- Esasi ilan edilmesine ramen Osmanl Devleti'nin
parlamento ve slahatlar konusunda baarl olacana Avrupa'nn
pek inanc yoktu. 31 Dolaysyla fazla zaman da kaybetmek isteme
yen Avrupa, alt ay gibi bir srede Osmanl Devleti'nin Kanun-
Esasi'de belirtilen grekli slahat yapmasn koul olarak koydu. 32
Fakat Rusya, Nisan 1877' de Osmanl Devleti'ne sava at ve sre
sekteye urayarak Meclis-i Mebusan sava gerekesiyle Sultan 11.
Abdlhamid tarafndan kapatld. Rusya'nn Osmanl Devleti'ne
sava ilan etmesiyle birlikte mizah dergileri Rusya'y hedef alan
karikatr ve yazlara yneldiler. Ayn zamanda Osmanl askerinin
baarlarndan ve gcnden sz ederlerken karikatrlerde Rus as
keri, korkak ve sarho benzeri tiplemelerde izildi.
Byle bir srete dergiler Osmanl askeri iin seferber oldular.
Onlar iin "iane kampanyalar" balattlar. rnein aylak, bir sa
ysndan elde ettii 800 kuru geliri ianeye balad ve iane konu
sunda kamuoyunu srekli bir biimde duyarl olmaya davet etti. Bu
erevede devletin, "k beylerin" arabalarna ve atlarna el koyma
sn alklad. Hatta atlarn ve arabalarn saklayacak olanlar ihbar
30 aylak, nr. 99, s. 2.

31 Parlamentonun baarl olup olamayaca Osmanl kamuoyunda da tartma ko
nusuydu. Bkz. Hayal, nr. 308
32 Konuya ilgili bir yaz aylak'ta yer alr. Bu yazy aylak bir yabanc gazeteden
aktardn belirtir. Yazar makalede Trkiye'ye tannan srenin alt ayla snrlan
drlmasn anlamsz bularak yetersizliinden yaknr ve srenin birka yla yayl
mas gerektiini vurgular. Bkz. aylak, nr. 108, s. 3.
edeceini dahi belirtmitir. 33 Mehmet Tevfik bu durumu onlarn

duyarszlklarnn bir cezas olarak deerlendirmektedir.
ark Meselesi'nde ve uluslararas ilikilerin analizinde karika
tristler hi zorlanmazlar. ngiltere'nin amac, tek bana hareket
etmek isteyen Rusya'y "dizginleyerek" dengeleri kendi lehine e
virmektir. Avusturya, Rusya'yla birlikte hareket etse de temelde
Balkanlar' da karlar olan Rusya'yla elimektedir. Kimi zaman
da ngiltere-Rusya ibirlii ve ufak bir seyahat teklifi karikatrde
yansr (Bkz. Karikatr 22). 34
Avrupa'nn ne kadar bar olduunu gsteren karikatr
lere de rastlanlmaktadr. 35 Avrupa bir taraftan "sulh" derken
dier taraftan da Balkanlar' silahlandrmaktadr. ark Mese
lesi ok ynl bir ekilde ele alnarak karikatr ve yazlara yan
stlrken yazarlar ve izerlerin kendilerinin de itiraf ettikleri
gibi meselenin zmne dair somut nerileri yoktur. Baka
bir ifadeyle meselenin zmne dair bir karikatr gze arp
maz. aylak'ta ve Hayal'de kan ok saydaki yazda Osmanl
ordusunun bu ii zecei dncesi hakimdir. Yani gndeme
yine geleneksel yntemle sorunu zme anlay gelir. 18. yz
ylda hakim olan dnce askeri alanda yaplacak slahatlarla
glendirilecek olan orduyla sorunlarn zlecei ynnde
dir. Mizahlar da bu balamda "Asker-i ahane"nin Ruslar,
yaplacak bir savata rahatlkla yenerek meseleyi bir anlamda
33 aylak, nr. 155,156.

34 aylak, nr. 85. 24 Zilkade 1293/11 Aralk 1876. yn levhalar zerinde sada
"Tarik-i garbi" solda "Tarik-i imal" yazldr. Karikatrn altnda yer alan "resmin
tarifi" eklindeki ifade yledir:
"---Sizde bir hazrlk gryorum.
---Evet. Niyetim ufak bir seyehat.
---Pekala
---sterseniz birlikde gidebilrz.
---Pekala ama bu tarafa
--- yok ben garb- imaliye gidiyorum.
---yle devam ider iseniz birlikde yolculuk idemeyeceiz zannederim."
35 aylak, nr. 65.
'Ar Konu lor': Memlelet Meseleleri ve Mizah l ss
(Karikatr 22)
aylak, 85, 24 Zilkade 1293111 Aralk 1876.
zeceini dnrler. Fakat sonu bekledikleri gibi olmaya

caktr.
Kapitlasyonlar, Beyaz Adamn "Uygarlk ihrac'

Demiryollar, Ttn Rejisi
Osmanllarn uluslararas ilikilerinde kapitlasyonlar nemli
bir yere sahipti. Memalik-i ahanede ikamet eden yabanclara nasl
davranlacann hukuksal erevesini belirleyen kapitlasyonlarn
ilk olarak Kanuni tarafndan Franszlara verildii genel kabul
grmektedir. Fakat Halil nalck tarafndan ilk kapitlasyonlarn
ok daha evvel 1352 gibi bir tarihte Cenova'ya verildii belirtilir. 36
Kanuni zamannda, sultann bir ihsan olarak Osmanl
topraklarnda seyahat eden Kral l. Franois'nn tebasnn kendi
krallarnn yasasna tabi olmasna izin verildi. Baka bir ifadey
le yabanc bir kraln tebaasnn baka bir lkede kapitlasyon
niteliindeki bir ayrcaln tannmasyla birlikte yalnzca kendi
kral ve cumhuriyetlerinin yasalarna tabi olmas anlamna gelme
kteydi. 37 Kapitlasyonlar sayesinde yabanclar Osmanl vergilerin
den ve gmrk resimlerinden btnyle muaftlar. Franszlarla
(ya da Cenova'yla) balayan kapitlasyonlar 18. yzyldan itibar
en38 Osmanl maliyesine ar ykler getirmeye balad. 1881' de
Dyln-u Umumiye daresi'nin kurulmasyla Avrupa, en ileri se
viyede Osmanl mparatorluu zerinde mali ve ekonomik kon
troln gerekletirdi.
Kapitlasyonlarla ilgili olarak, bu alma erevesindeki
dergiler olan aylak, Hayal, Diyojen, ngrakl Tatar gibi
dnemin mizah dergilerine bakldnda dikkat ekici olan
nokta, konuyla ilikilendirilebilecek karikatrlerin dergilerde
36 Halil nalck, Osmanl mparatorluu'nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi C. l, ev:

Halil Berktay, Eren Yaynlar, stanbul. 1997, s. 243.
'Ar Konular': Memlelet Meeleleri ve Mizah ! 1 e7
(Karikatr 23)
"aylak-- Nafile efendi o gidie yetiemezsin ona imendifer gidii derler".
aylak 130, 14 Rebilevvel 1294 / 29 Mart 1877.
yer almamasdr. 39 Bununla birlikte demiryollar, tramvay, va

pur, ttn rejisi gibi yabanclarn imtiyaznda olan konularda
karikatrler bu lunmakta fakat ierik olarak, verilen hizmetler
in yavalndan ya da her trl olumsuzluklardan daha ok
ikayeti olunmaktadr.
Bu alanlarda gayrimslim zenginlerin ve yabanclarn hakim
iyetinin olmasndan duyulan rahatszla ramen karikatrlerde
kapitlasyonlar artran imgeye rastlanamaz. Bu balamda bu
almann tespit edebildii tek istisna aylak'ta kan demiryolu
temal karikatrdr.
39 Bu dnemin tersine 1908' de il. Merutiyet'te kapitlasyonlarla ilgili ok sayda

karikatr yer alr. Bkz. Palmira Brummett, a.g.e.,
Karikatr baka bir almada farkl yorumlanmtr.40 Bu

karikatrde kapitlasyonlar temasna ynelik bir atftan sz edi
lebilir. Lokomotifin nnde bir kafa bulunmaktadr.41 Bu kafann
imtiyaz sahibi yabanc sermayeyi temsil ettii dnlebilir.
Bu dnemde tren ve vapur seferleri gibi ulam hizmetlerinin
yaval sk ilenen bir temadr. Dolaysyla karikatrdeki "istih
za", demiryolu imtiyazn kullanan yabanc sermayeye ve sunulan
ulam hizmetinin yavalna olmaldr.
''Tren o denli yava gitmektedir ki adam koarak dahi treni ge
ebilir" esprisinin verilmi olmas kuvvetle muhtemeldir. Benzer
bir talama ngrakl Tatar' da yer alr. Orada bir atl, trenin ya
nndan gemekteyken makinist tarafndan yakalanmaktadr. Atl
barr: "Brak be benim iim aceledir!" Bir baka benzer kare yine
ngrakl Tatar' da kar.42 Karikatrist bu kez vapur seferlerini
talar. Karikatrde bir sandal, buharl vapurun nnde gitmekte
dir. Vapurun kaptan sandalcya nnden kamas iin megafon
tarz bir aletle seslenir. Sandalc: "Ne baryorsun be! Yetiebili
yorsan yeti de ine."43 Bu tr rnekleri oaltmak mmkndr.
Mizah sreli yaynlarnda kapitlasyonlara ynelik eletirel
yazlar ttn rejisi, tramvay, vapur ve demiryolu imtiyaz gibi ana
konularda younlar. Sunulan hizmetlerin kalitesizlii yannda
pahal ve gayr- insani olmas ok rahatsz edici bulunur. rne-
40 Cemal Kutay, karikatrdeki alt yaznn asln aynen aktarmak yerine kendi yo
rumunu alt yaz olarak karikatrn orjinal ifadesiymi gibi sunmaktadr. Dola
ysyla yorum da farkllamakatadr. Bir cmle olan asl alt yaz Cemal Kutay'da
cmle olarak sunulmutur. Bkz. Cemal Kutay, Nelere Glerlerdi?, Gemiten
Gnmze Trk Kitapl, stanbul, 1970, s. 102-103. Cemal Kutay buradaki ka
rikatr "imendifere yetimeye ve gemeye alan 'gerici' adam" motifi olarak
yorumlamtr. Karlatrma iin bkz. Karikatr 23, aylak, nr. 130, s. 4.
41 Bu kafa figr Fransz sermayedar Baron Hirsch'i sembolize edebilecei gibi daha
nce demiryolu imtiyaz alan ngiliz sermayesine ya da 1870'lerden itibaren Os
manl'daki demiryolu iine ynelen Alman sermayesine de bir yergi niteliinde
olabilir. lerleyen sayfalarda konuyla ilgili bilgiye yer verilecektir.
42 ngrakl Tatar, nr. 7.
43 ngrakl Tatar, nr. 9.
"Ar Konular Memlelet Meseleleri ve Mizah l 1 e9
in vapurda fazla yolcu alnmasndan dolay insanlarn "tk t

k", "st ste" gitmeleri tahamml snrlarn zorlayacak dzey
dedir. Bu tr ulam alanlarnda yabanclara verilen imtiyaz kul
lanm hakkndan dolay neredeyse imtiyaz sahiplerinin dokunul
mazlklar vardr. Vuku bulan kazalarda iletmeciliini yabanc
larn yapt bu irketlerde, hukuksal sre gerektii gibi ileti
lemediinden bu hizmetlerden yararlanan insanlarn maduriye
ti gndeme gelmektedir.44 len, yaralanan pek ok insann hu
kuksal haklar zerinde hkmetin gereken cezai ilemleri yap
mamas/yapamamas mizahlar iin fke nedenidir. Ayca kendi
memleketlerinde "ikinci snf insan"45 muamelesi grmek de kabul
edilir gibi deildir.46.
Kapitlasyonlar.konusuna "Osmanllk nazarnda bir ehemmi
yet" verilmesi ise meselenin siyasi boyutu hakknda bir fikir edi
nilmesini salamaktadr. Bu "dava umumi bir davadr. Osmanl
olup da bu davada bulunmayan olamaz." Bu erevede rahatszlk
duyulan temel nokta ynetim zafiyetinin ortaya kmasdr. Yaza
rn kendi ifadesiyle "bir memlekette iki hkmet bulunmak gibi
bir mkil gsterdii" <lir. Yabanclarn Osmanl mahkemeleri
44 zellikle tramvay ve vapur seferlerinde yolcularn maduriyetiyle ok sk kar

lalmaktadr. Tramvayn ezerek ldrd ya da yaralayarak sakat brakt ok
sayda insann ikayetinin hkmet tarafndan yantsz brakld Diyojen' de
defalarca dile getirilmitir. Bu anlamda Diyojen bu insanlarn "sesi" olmutur.
Birka rnek iin Bkz. Diyojen 75, 76, Tramvay ve irket-i Hayriye (vapur) inhi
sarnn keyfi hareketeleri zerine Diyojen bu irketlerin "inhisar insanlara eziyet
etmek" eklinde algladklarn belirtiyor. Diyojen, nr. 48, s. 1.
45 Bir tren yolcusu ile Fransz bir memur arasnda geen bir muhaverede (diyalogta)
memur, Osmanl vatandana kar hakir davranr. Bekleme salonunda Franszlar
ve "k" giyimli bayanlar ieride otururak treni beklerlerken yal bir kadn "hem
gzel hem de dost olmad" iin ieride bekleyemez. Fransz memur, demiryo
lundaki yasaklar kendilerinin koyduunu belirtir ve "Canm burann yasan biz
ederiz. Daha bilmiyor musunuz?" diyerek yolcunun ieriye dahi bakmasna izin
vermez. Bkz. Diyojen, nr. 108, s. 2.
46 Diyojen'in 125 ve 126. saylarnda demiryoluyla ilgili Osmanllk balamnda
eletirel yazlar mevcuttur. Burada Diyojen yazar, bir bileti ile yolcu arasnda
yaanan anekdotu aktararak eletiride bulunur. Bkz. Diyojen. nr. 126, s. 1.
yerine kendi mahkemelerinde yarglanmalar ortaya bir ift ba

llk karmaktadr. (Yabanclar, Osmanl mahkemelerinin kendi
hukuklarn koruyacaklarna inanmyorlard.)
Yazar, kanunlarn srekli deimesinin ve mahkemelerin ta
rafszlnn salanamamasnn kapitlasyonlarn kaldrlmasna
engel tekil ettiini belirtiyor. Ayrca yazara gre "bir memlekette
imtiyaza ayan bir halk var ise o da memleket-i mezkurenin yer
li ahalisi olmak lazm gelip haricden o memlekete gelerek ticaret
edecek olanlar daha ziyade bir imtiyaza mazhar olmak yle dur
sun belki memleket-i mezkureden edecekleri istifadeye mukabil
kendi taraflarndan bir fedakarlk " gstermeleri lazm gelmekte
dir ve "behemahal lav" gereklidir.47
Yabanclara tannan en arpc imtiyazlardan birisi bilindii
gibi "demiryolu imtiyaz"dr. Demiryolu yapma ve iletme imti
yazn alan irketler olduka karl yatrmlar yapm oluyorlard.
nk kilometre gvencesi olarak denen parann dnda (ki bu
mebla da olduka ykldr ve km bana 15.000 franktr) demir
yolunun getii gzergahta yolun iki tarafnda 20 km'lik bir alan
da tm maden ocaklarn iletme hakkn, demiryolu hattnn do
laylarnda bulunan ormanlar kesme, maazalar ve depolar yap
ma ya da tula ve kiremit fabrikalar kurma tekelini veriyordu.48
Bu tr imtiyazlara sahip olan yabanc iletmeciler ayrca yer alt
ve yer st zenginlii olmayan ve ticari adan yarar salamayan
yerlerden demiryolunu geirmiyorlard.
Memleket meselelerini yakndan takip eden ve bu bilgilere sa
hip olan Diyojen yazar, demiryoluyla ilgili sorunlar ve demir
yolu imtiyaz konularn birka yazda ele alr. nk demiryolu
zerinde mteahhitlerin (yabanc sermaye) eitli "hileleri" gn
deme gelmektedir. Bunun en nemli nedenlerinden biri yukarda

48 A. D. Noviev, Osmanl mparatorluu'nun Yar Smrgelemesi, ev: Nabi Din
er, Onur Yaynlar, Ankara, 1979, s. 25-26.
''Ar Konular": Memlelet Meseleleri ve Mizah l 191
da belirtilen kilometre gvencesidir. Kilometre gvencesi, demir

yolunun getii gzergahtaki halktan toplanan aar vergisiyle, o
karlamad takdirde d borlanmayla denmekteydi.
Demiryolu gzergah ne kada.r uzatlrsa demiryolu gvencesi
de (ve tabii ki paras da) dorusal bir ekilde artacakt. Diyojen ya
zar, bunu gzel bir tebihle aklar: "te dalanmadan aly dolan
mas iyidir." Aslnda ksa olan bir yolun szde corafi gerekelerle
uzatlmasn pek anlamsz bulur yazar. Dalar delmek ok zor
deildir ona gre nk nnde iki arpc rnek vardr: Svey
Kanal ve Alp Dalar. Edirne'ye giden Rumeli Demiryolu'ndaki
dalar bu iki rnekten daha m zordur! "Hatt- mstakim denilen
ey iki nokta beyninde [arasndaki] bulunan en ksa mesafe" oldu
una gre Edirne' den stanbul'a bir ip tutulacak olur ise da, gl,
dere tepe demeyip dorudan doruya gelir." Meseleyi bu ekilde
zetleyen yazar, bu iten mteahhitlerin ne denli karl ktklarn
belirterek yazy sonlandrrken demiryollarnn corafi engel d
nda neden "kvrla kvrla" gittii konusuna da aklk getirmi
oluyordu.49
Demiryolu imtiyaz bir baka yazda yine farkl bir perspektif
ten yanstlr. Burada konu "iki arz- hal"le hicvedilerek ilenir. Bu
"arz- hal"lerden biri Fransz sermayedar Baron Hirsch'e, 50 dieri
ise Rumeli yre halkna aittir. Bu yazlar konuya iki farkl kesi
min bak asn sunmas yanyla kayda deerdir. Yazlar, Diyojen
yazarnn 'hayal' rndr fakat varolan durumu birebir yanst
maktadr.
49 Diyoien, nr. 92, s. 1.

50 Dou Demiryollar olarak bilinen demiryolu hattnn yapm ve iletme imtiyaz
1871' de Fransz sermayesinin nde gelen ismi olan Baron Hirsch'e verilmiti. An
cak zamanla Osmanl topraklarnda Almanya'nn politik manevralarnn artma
s sonucunda Alman sermayesi Dou'ya doru faaliyet alann geniletti. Badat
Demiryollar projesi erevesinde Dou Demiryollar, Almanlarn eline geti.
Bkz.: A. D. Noviev, a.g.e., s. 16. Ayrca 11. Abdlhamid dneminde Osmanl m
paratorluu zerinde Almanya'nn etkinlii younlaacaktr. Bkz. lber Ortayl,
Osmanl mparatorluu'nda Alman Nfuzu, letiim Yaynlar, stanbul, 1998.
lk "arz- hal" Baron Hirsch'e aittir. Nafa Nezareti Celilesi'ne

sunduu(!) yazda Baron, "bir mlkte timuryolu inaasndan
maksat o mlkn vasait-i nakliyesini teshil [kolaylatrma] ve bu
shuletle [kullanl, paraca kolaylk] gzergahnn maksada uy
gun muamelaat ticariyesine tehvin [ucuzlatma] ve tevfr [artr
ma] etmek olup bu da derun-i mlkte olan ehir ve kasabalar ve
karyelerin ekseriyet zerine demiryolu gzergahnda bulunmas"
eklinde belirtir. Yaznn devamnda Baron, bu balamda demir
yollarnn hizmetinden memalik-i sairenin bu gzergah nedeniy
le yeterince istifade edilemediinden "mezkur demiryoluna bu' d
[uzak] kalm olan ehir ve kasabalar ile karyelerin gzergaha
nakledilmesi"ni gerekirse "kuvve-i cebriye"yle arzu etmektedir. 51
kinci "arz- hal" "Rumeli Ahalisi Tarafndan Nafa Nezaret-i
Celilesi'ne" balkldr. Arz- halde Rumeli ahalisinin mezkur de
miryollar gzergahna nakledilmeyi kabul etikleri ancak Baron'un
buradan memnun olmamas durumunda daha uzak bir mahalle
gtrlmeyeceklerine dair kendisinden "sened-i kuvvi ahz olun
masn" istemektedirler. 52 Buradaki istihzada yazar, "demiryolu
gerei"nin sadece bir boyutunu yanstyor. Yazar, memalik-i a
hane tebasnn yabanc sermayenin isteine gre yer deitirme
siyle bir anlamda pek ok eyin artk "byk glerin" kontroln
de olduu mesajn kamuoyuna veriyor.
Byk glerin Osmanl mparatorluu zerinde kurduu
ekonomik ve siyasal basklar en ak ekliyle verilen imtiyazlarda
kendisini gsterdiinden mizah gndelik yaama dorudan etki
eden alanlardaki imtiyazlara temas etmeyi yelemitir. Ttn re
jisi bunlardan yalnzca biridir.
Osmanl toplumuna 17. yzyln balarndan itibaren giren
ttn, Osmanl kltrnn bir paras haline geldi ve konukse
verliin ve toplumsallamann bir gstergesi oldu. Kahve ve ay
51 Diyojer, nr. 145, s. 1.

52 Diyojer, nr. 146, s. 1.
'Ar Konular": Memlelet Meseleleri ve Mizah l 193
ikramlarnda sunulur oldu. Yallar tiryakilikten, genler ise zera

fetten dolay ttn imeye baladlar. Kahveyle birlikte ttn, Os
manllarn ilk tketim metalar olarak tarihe geti. Kahvehaneler
bu iki keyif nesnesinin mekan oldu. zellikle erkek kimliiyle
zdeleen ttn doal olarak en ok bu kesim tarafndan tke
tildi. 53 Fakat ttn, zellikle kaliteli ttn bulmak her zaman
mmkn deildi. nk ttn inhisar (tekeli) Osmanl tketici
lerine her zaman kaliteli ttn satmyordu. Bunun nedeni akt.
Kaliteli ttn pahalya mal oluyor ve az kar brakyordu. "nhisar",
dk kalitedeki ttnden yksek karlar elde edebiliyordu.
Ttn rejisinin mizaha malzeme olmaya balamas 1872
Mays'na tekabl eder. Birok ilke imza atan Teodor Kasab, t
tn rejisi konusunu talamada da ba eker. Diyojen, eitli sa
ylarnda meseleye dikkat ekmeye alrken ttn rejisinin
Hristaki Efendi'ye verildiini belirtir. 54 Hatta halk ttn reji
sinin imtiyaz snrlar konusunda bilgilendirmek iin Reji Kum
panyas daresi'nin dokuz maddeden oluan ttn satyla ilgili
nizamnamesinden baz maddeleri sayfasnda yaynlar. Burada
maddeleri tek tek ele alarak hicveder ve ne anlama geldikleri ze
rinde durur. 55
Ttn rejisine ve genel olarak verilen imtiyazlara kar bir
duru gelitiren mizahlar, tiryakilerin haklarn savunur gr
nrken aslnda Reji daresi'nin Osmanl lkesinde nasl bir gce
sahip olduunu gsterir. Yneltilen eletirilerin ardnda Osmanl
Devleti'nin imtiyazlar karsnda ne denli aresiz kald gerei
aa kar. Reji'nin kalitesiz ttn satmasna ramen hkmet
Reji daresi'ne mdahale edemez. Kendi bana buyruk hareket
eden ttn rejisinin ttn fiyatn kendisinin belirlemesi, ttnn
ok dk kalitede ve paket halinde satlmas temelde rahatsz-

54 Diyojen, nr. 121, s. 2. Ttn rejisiyle ilgili olarak ayrca bkz. Diyojen, nr. 138, 153, 176.
55 Diyojen, nr. 143, s. 2.
!k duyulan noktalardr. Reji'nin bu hareket serbestisi Diyojen'de

farkl armlara yol aar. Buna bal olarak Diyojen, ttn im
tiyazndan hareketle baka rejilerin de kurulabileceini mstehzi
bir ifadeyle yle izah eder:
Mesela yarn ekmek rejisi, et rejisi, su rejisi olacak hatta sokakta
gezmek ve uyku uyumak bile reji tahtnda bulunulacaktr. Eer
me'kulata (yiyecekler) mteallik eyler olur ama herkesin hrri
yetine ait eyler nasl olur diyeceksin? Ya seni sokaklarda been
diin yerlerde enine boyuna gezdirmezler ya! Selatin cevami'i i
lerinde ahamlara kadar uyutmazlar ya! Ela kuzum sabahleyin
konakan ktn m bir de bakarsn ki kapnn nnde bir memur
efendim terif ne tarafa filan yere denildi mi orann mesafesine
mahsus biletlerden bir adedini sirke flarna yaptrld gibi
alnna yaptracak ve tarifesi mucibince senden para alacak ite
uyku da buna makis tutulacaktr. Mesela le namazndan son
ra hac babaya bir miskinlik kt de camide uyumak istedi de
il mi? Ka saat uyuyacak ise bilet alp alnna yaptracak andan
sonra uykuya varacak. 56
Ttn tekeline Diyojen' den yl sonra 1876' da pek ok kez
deinen aylak Tevfik de eletirel yazlarla konuya dair dn
celerini aktarrken Diyojen'in izgisinden ok uzak deildir. O da
insanlarn "keyifli" bir ekilde ttn iemediklerinden yaknr.
Bunun sorumlusu da tiryakilere kt ttn satt iin "tekel" <lir.
Ttn zerinde "tekel" olmasndan dolay Reji daresi, istedii t
tn piyasaya sunmakta ve ttnn fiyatn da yine kendi belir
lemektedir. 57
aylak Tevfik'in yakn dostu olan Basireti Ali, 1873'te yazd
bir yazda ttnn fiyatn, asakir-i ahanenin yirmi be kuru
aylyla karlatrmal bir ekilde verir. Ali, burada yapt kk
bir hesapla ttnn ne denli pahal olduunu gstermeye alr.
Yirmi be kuru aylk alan bir Osmanl askeri yirmi kuruunu si-
56 Diyojen, nr. 142, s. 2.

57 aylak, nr. 81, s. 3.
':Ar Konular": Memlelet Meseleleri ve Mizah l 195
(Karikatr 24)
"Kraathane mterileri-Kahveci? Kavheci? Marsuk kokuyor of..!"
Kahveci-Hayr efendim Marsuk deil bakdk birisi Baltac'nn ttnn
iiyor. aylak, 120, 19 Safer 1294 / S Mart 1877.
garaya vermekte, geriye kalan be kurula da "hamam ve tra ve

kahve paras vesair masarifi" karlamaktadr. 58
Askerler dnda ok daha geni kesimler tarafndan iilen t
tnn fiyatnn yksek olmasnn yannda paket halinde satlmaya
balanmas da tketiciler asndan ho karlanmaz. Grmeden
alnan ttn, tiryakiler iin makbul deildir. Onlar, iecekleri tt
n grmek ve koklamak isterler. Paketin, zerinde yazan gramdan
eksik olmas, herkesin kesesine gre paket ttn bulundurulma
mas da bir dier rahatszlk kaynadr. nhisar tarafndan sat
lan kalitesiz ttn, etrafa yayd kt kokusuyla (gbre kokusuna
benzetilir) aylak'ta bir karikatre de konu olmutur. Karikatrde
kahvehanedeki kiilerin hepsinin elleri burnundadr ve koku daya-
58 Basireti Ali Efendi, age. s. 10.
nlacak gibi deildir! nsanlarn yz ifadeleri ierideki ttnn "ko

kusu" hakknda bir fikir vermektedir. ildii mekanda dayanlmaz
bir koku brakan bu ttn, mehur "baltac" ttndr. Bu ttn,
kalitesi en dk olan ttnlerden birisidir (Bkz. Karikatr 24). 59
eitli tarihlerde ttn zerinde birka defa kurulan ve kaldr
lan ttn rejisi60 1884'te bu kez d borlara karlk olarak kurula
rak ok daha etkin bir ekilde lkedeki ttn kontrol eder olmu
tur. D borlar nedeniyle byk glerce 1881' de kurulan Dyun-u
Umumiye daresi'nin, lkenin her trl yer alt ve yer st zenginlik
lerini kendi denetimine almasndan sonra ttn retimi de 1884'te
Avrupa sermayesi tarafndan kurulan Ttn Rejisi irketi'ne verildi.61
D Borlanma, Sarraflar ve Borsa Hareketleri

1854 Krm Sava'na kadar yabanc sermayeye bilinli olarak
kar koyan Sultan Abdlmecit, Avrupa pazarlarndan bor alma
nn siyasal bamllk yaratacann farkndayd.62 Fakat sonunda
Krm Sava'nn giderleri i kaynaklarla denemeyecek boyutla
ra varnca Osmanl Devleti, Avrupa borsalarnda tahvil satarak
borlanmaya balad.63 ok hzl bir ekilde ve yksek faizlerle
borlanan Osmanl Devleti, 1876 ylna gelindiinde bor deme-
59 aylak, nr. 120.
60 Ttn rejisi, 1872'de nce Hristaki Efendi'ye imtiyaz olarak verilmi ve ardn
dan 1873'te Hristaki Efendi tarafndan lavedilmitir. 1876 ylna gelindiinde
reji tekrar kurulmu ve yine 1877'de lavolmutur. Bkz. Diyojen, nr. 120 ve 121.
Ttn rejisi zerinde yaplm bir yksek lisans tezi iin bkz. Muhsin Alt un, "Os
manl Ttn Tekeli", Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara niversitesi
Sosyal Bilimler Enstits, Ankara, 1995.
61 evket Pamuk, Osmanl Ekonomisinde Bamllk ve Byme, Tarih Vakf Yurt
Yaynlar, stanbul, 1994, s. 58-59.
62 Cevdet Paa, Maruzat, haz: Yusuf Halaolu, ar Yaynlar, stanbul, 1980, s. 7.
63 Londra ve Paris bankerleriyle yaplan bor anlamalaryla Osmanl Devleti ilk kez
d sermayeye bavurmu ve elli ve elli be milyon franklk borlanma gereklemi
tir. Bkz. Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de Siyasal Gelimeler (1876-1938), stanbul Bilgi
niversitesi Yaynlar, stanbul, 2001, s. 72; Reat Kasaba, Osmanl mparatorluu ve
Dnya Ekonomisi, ev: Kudret Emirolu, Belge Yaynlar, stanbul, 1993, s. 49.
)erini srdremez olmu ve iflasn ilan etmiti. Ayrca Osmanl

snrlar dahilinde Avrupa sermayesi tarafndan kurulan demir
yollar, liman iletmeleri, bankalar, maden iletmeleri, ticaretev
leri, su, gaz ve elektrik irketleri gibi iletmelere yaplan yaban
c yatrmlar araclyla bir borlanma gereklemi ve Avrupa
sermayesinin bu iletmeler zerinde dorudan kontrol sayesinde
devlet, idari anlamda da skntlar yaamaya balamt.
Osmanl Devleti'nin Avrupa para piyasalarnda tahvil satarak
borlanmaya balamas Avrupa sermayesinin eitli kesimlerine
yararlar salyordu. Osmanl borlarndan kar salayanlar tah
villeri alp satan, sattka da kazanan bankaclar ile speklatrler
oluyordu. Osmanl borlar zerinden srdrlen speklasyon
lar, Galata Borsas'nda da sarraflar, bankerler gibi eitli kesimle
rin yksek karlar elde etmelerini salyordu. Hem d piyasalarda
hem i piyasalarda borsa, eitli yalan haberlerle maniple edi
lerek harekete geiriliyordu. Bu ynlendirmelerde en etkili ara,
yerli ve yabanc gazetelerdi. Bab- Ali' den ve eliliklerden basna
szdrlan doru veya yanl bilgiler yannda "byk gler" in sa
tn aldklar gazeteler araclyla yaylan Osmanl'yla ilgili sava
haberleri bir anda borsay hareketlendirir ve tahvillerin deerini
de geirirdi. Buna iyi bir rnek 1870'te Neologos64 gazetesi
nin, Memleketeyn Beyi'nin "telef edildii"ni bir "ilave-i mahsus"
ile neretmesi zerine konsolitin altm para dmesidir. Bu ha
ber zerine Galata ve Beyolu'nda karklklar km ve Neolo
gos'taki bu haberin "kizb-i sarih" (aka yalan) olduu anlalm
fakat pek ok kii bu haber yznden "zarar dide" olmutur. Daha
sonra Neologos matbaas kapatlmtr.65
Osmanl i piyasasndaki Galata Borsas'n ynlendirenler, ya
banclar ve mizah dergilerinde bolca ad geen Galata sarraflardr.
64 Basireti Ali Efendi'ye gre Neologos, "devlet ve millet aleyhine aklna gelen heze
yan" etmekte olan bir Rum gazetesidir. Bkz. Basireti Ali Efendi, a.g.e., s. 532.
65 Diyojen, nr. 28, s. 4. Benzer bir ekilde aylak Kasm 1877'de borsann aslsz
haberlerle ykselip dtn belirtir. Bkz. aylak, nr. 10, s. 3.
Girenler
(Karikatr 25)
Pencerelerin stndeki Osmanlca yaz: "Galata Borsas". Hayal, 1874.
rnein ngiliz sermayesinin temsilcisi Levant Times nerettii Os

manl aleyhtar uydurma bir telgrafla borsay hem "tenzil" eder hem
de "tezyid" eyler. te yandan Galata sarraflarnn sesi Stamboul da
kendi karlar dorultusunda Osmanl yanls haberler yazyordu.66
Galata Borsas'nda oynanan oyunlar gren gzler yine mizah
lara aittir. Bu "oyunlar" ifa etmek onlarn grevidir. Diyojen
yazar halkn aldatlmasna, "soyulup soana evirilmesine" seyir
ci kalmayarak "umur-i maliye ve sarrafiye hakknda halka bir fikr-i
sahih" verip bilgilendirir. Bankalarn nasl birer soygun makinesi
ne dntn olabildiince ak bir ekilde anlatr. Yabancla
rn kurduu bankalarn "hisse senedi diye birtakm katlar verip,
o katlar yerine bizim sandktaki altnlar" almalarnn ok ak
bir aldatmaca olduunun altn izer.
66 Orhan Kololu, "Galata Borsas'nda Oyunlar," Tarih ve Toplum, 142, Ekim 1995,
s. 57-60.
ngiliz sermayesinin kurduu Esham ve Kambiyo irketi'nin

ne tr yolsuzluklara bavurduunu aklarken Diyojen, Courrier
d'Orient'tan aktard bir haberle halk "uyank olmaya" davet
eder. Aktarlan yazda bankann, aslnda iinin (kasasnn) bo ol
duu, Osmanl vatandalarna sataca tahvillerle bankann kasa
sn dolduraca, dolaysyla bankann beyan ettii ekliyle serma
yesinin alt yz bin ngiliz liras olmad belirtilir. Olay bir m
fetti titizliiyle irdeleyen yazar, bankay kiinin kurduunu67
ve bankann btn ynetim mekanizmasnn yani meclis-i idare
azasnn dahi bu kiiden mteekkil olduunu, oysa yneticile
rin "banka hissedarlar ve mdirlerinin" yapaca bir seimle be
lirlenmesi gerektiini ve btn bu ilerin "aleni ve aikare" olmas
gerektiini vurgulayarak teminat olarak gsterilen alt bin hisse
nin yetersizlii zerinde durur. Yazar sorar:
Efendiler! Siz altm bin hissenizden elli be bini[nin] satlm ol
duunu ilan ederek satlacak yalnz be bin hisseniz kaldn der
miyan etmi idiniz. Bu hale gre siz elli be bin hissenin ilk taksitli
yz on bin ngiliz lirasn der-dest etmisiniz demektir. yle ise
hani ya sizin kasalarnz? Merkez idareniz nerede? Siz mezkur be
bin hisseyi Credit General Ottoman'a da satm idiniz ...
Eer bu elli be bin hisse satlm bitmi idiyse satn alanlarn
esamisini mbeyyin niin bir levha tazim ederek ilan etmedi
niz? O halde halk kimlerle ortak olduklarn grr ve daha ziya
de emniyet eder idi...
Yazsn yine bir uyaryla noktalayan yazar, insanlarn akele
rini "yle her rastgeldikleri" kiilere vermemelerini ve hatta kendi
bankalarn kurarak "adam olmalarn" salk verir. 68
Borsada tahvilleri satn alan kk lekli tasarruf sahipleri
faiz geliri salamak amacndayd. Demiryollar, irket-i Hayriye,
Tramvay idaresi gibi kurulular vastasyla ulam sektrn el-
67 Yazar burada "Osmanllk"a vur(ti y; p?rat bu kiinin iinde bir tane bile Ms
lman ve hatta Osmanl dahi olmadJ'belirtir.
68 Diyojen, nr. 165, s. 2.
!erinde bulunduran yabanc yatrmclar, hisse senetlerini satla

karyorlar ve bu senetlerden satn alanlarn yksek kazan elde
edebileceklerini ilan ediyorlard. Bu ilanlarn etkisiyle halktan,
ellerindeki paray hisse senetlerine yatranlar olduu gibi btn
maln mlkn satarak bu ie ynelenler de ounluktayd. Fakat
irket, eitli borsa oyunlaryla olay kendi lehine eviriyor ve karl
kyordu. Bu erevede belirtilmesi gereken bir nokta, borsada
oynayan ve en ok para kaybeden kesimlerden birisinin memurlar
olduudur.69
Galata Borsas'nda zarar eden insanlara dair 1870 senesinin
"Takvim"ine dt notta Diyojen, iin sosyolojik boyutuna dik
kat eker ve bir "aile facias"ndan bahseder. Konsolitin fiyatnn be
lirsizliinin, 54'den 42'ye dmesinin "ok familyalarn diar- fakr
olmasna" sebep olduunu ve "Kadkyl bir delikanlnn sermaye-i
yesarn gaib ettii cihetle kendini denize atm ise de tutulup
karld"n belirtir.7 Karikatrlerde de durum, yazlarda oldu
undan farkszdr. Benzer bir ekilde borsadan dolay tabancayla
intihar edenler, kendilerini asanlar, borsadan kta baylanlar tra
ji-komik bir ekilde karikatrlere konu olurlar (Bkz. Karikatr 25
ve 26).71 aylak'ta ise borsadaki aslsz haberlerle ya da Srbistan
veya Bulgaristan olaylarnda yaanan gerginliklerle konsolitin nasl
ykselip dt karikatrize edilir. Telgraf direinin bir tarafnda
Osmanl dier tarafnda Rusya (?) vardr. Telgraf tellerinde gidip
gelen haberler, konsolit rakamlarn belirler. aylak borsay ufack
bir eyle bozulur bir ocuk oyuncana benzetir.72
stanbul' da borsa ve para hareketleriyle balantl olarak farkl
mekanlarn ad anlmaktadr. stanbul'un ilk borsas olan Havyar
Han, Filib'in Kahvehanesi, Beyolu, Galata Borsas bunlardan
69 aylak, nr. 94, s. 3. Mehmet Tevfik memurlarn sanki yalnzca borsa iin altk
larn ve maalarn srekli borsaya kaptrdklarn belirtir.
70 Diyojen. nr. 35. s. 3.
(Karikatr 26, Hayal, 15 Haziran 1874)
bazlardr. Zamann Havyar Han'nn "konsolitilerin sabahtan

ahama kadar barp armalar"yla yanklanmasna dair Diyo
jen' deki ifadeler, bugnn Tahtakalesi'ni andrr.73
Tedavldeki para olan kaimenin ya da mecidiyenin kullan
mnda ortaya kan farkl rakamlar da sklkla mizaha konu edilir.
irket-i Hayriye ya da Tramvay bir mecidiyeyi veya liray kendi
belirledikleri rayi zerinden bozarlard. Bu durum ise zaman
zaman mteriler ile esnaf arasnda tartmalara hatta kavgala
ra yol amaktayd. Hatta bir mecidiyesini istedii fiyatn altnda
bozmak isteyen Beyolu Komisyon Bahesi'ndeki garsonlar, m
teriye "terbiye nev'inden olarak bir ufack ders" vermilerdi.74 Aa-

74 Diyojen, nr. 33.
daki 1871 ylna ait "Mecidiye Fiyat Cedveli" parann "keyfiyete"

gre bozdurulmasndan kaynaklanan ikayetlerin, tartmalarn
ve kavgalarn, zetle halktaki para konusundaki mevcut huzur
suzluun nedenini bir lde aklayabilir.
"Mecidiye Fiyat Cetveli" 75
20 Kesildii
21 Maliyece
22 Komisyon Bahesi ve Filib'in Kahvesi
24 Yzde krk eksiine maazalarda
-- irketinde yirmi ten yirmiye tenzili perkal ile muallak
23 Raici
23 Lira hesabnda
Ali Paa'nn Siyasi Vasiyetnamesi76

Bu son alt balkta Ali Paa'nn siyasi vasiyetnamesine de
inilmesinin birka nedeni vardr. Bunlardan en nemlisi bu
vasiyetnamenin Diyojen'in sayfalarnda yer alm olmasdr. Bu
nunla birlikte Tanzimat dneminin siyasal olaylarna yn veren
" byk mimar"ndan ikisi olan Ali ve Fuat Paalarn, ldkle
rinde arkalarnda siyasi vasiyetnameler brakp brakmadklar o
75 Diyojen, nr. 33.
76 Ali Paa'nn burada konu edilen vasiyetnamesi, hemen hemen ayn zaman dili
minde bir baka aratrmac Nergiz Ylmaz Aydodu tarafndan da ele alnarak
nemli katklarla Divan dergisinde yaymlanmtr. Bkz. Nergiz Ylmaz Aydo
du, "Ali Paa Vasiyetnamesine Dair Birka Yeni Bilgi", Divan, S. 15, 2003/2. Bu
alma kitap haline getirilmeden nce (Ocak 2004'te) Hacettepe niversi
tesi Tarih Blm'nde Yksek Lisans Tezi olarak hazrlanm ve Ali Paa'nn
vasiyetnamesine de bu nedenle deinilmiti. alma, vard sonular itibariyle
Aydodu'yla benzer dnceleri paylamakla birlikte ilave edilmesi gerekli nok
talar olduu kanaatini tamaktadr. Bu nedenle kimi yanlaryla tekrar da gze
alarak Aydodu'nun yaklamndan farkllaan noktalarn da ortaya konulmas
gereklidir. Ayrca hem bu farkllama hem almann btnsenlliini bozmamak
kaygsyla konuya burada yer verilmitir. Farkl noktalar zerinde ilgili yerlerde
durulacaktr.
l
''Ar Konular": Memlelet Meseleleri ve Mizah 203
dnemde olduu gibi bugn de tartmal bir konudur. Gnm

zn tarihileri ve yazarlar tarafndan konu zerine pek ok yaz
kaleme alnm olmasna ramen vasiyetnamelerin ieriinin, Ali
ve Fuat Paalarn dnceleriyle rtp rtmedikleri, dolay
syla gerek yazarlarnn kendileri olup olmad, Trke gazete
lerde yaynlanp yaynlanmadklar gibi temel noktalar zerinde
henz ortak bir fikre varlabilmi deildir.
Tanzimat dneminin bu zm bekleyen meselesine dair ya
zlan makalelerde verilen yantlar, aratrmaclarn77 kendilerinin
de belirttii gibi ok tatmin edici deildir. Bu almada bu yant
lara ksmen bir yenisi eklenmeye allarak imdiye kadar kulla
nlmam kaynaklar nda problematik zerinde durulacaktr.
Bu almada daha ziyade Ali Paa'ya ait olduu kabul edilen siyasi
vasiyetname zerinde durularak bugne kadar belirsizliini mu
hafaza eden baz yanlarna (bu almann tespit edilebildii veri
ler etrafnda) aklk kazandrlmaya allacaktr.
Siyasi vasiyetname yazmak, Osmanl devlet adamlar arasnda
alldk bir tarz olmasa da alt-st oluun yaand, yeni deerlerin ve
yaam tarznn toplumda yerlemeye balad Tanzimat dnemin
de, bu ekilde padiaha ve topluma mesaj iletmek de yeni bir metot
olarak tasarlanm olabilir.78 Vasiyetnameleri yazann/yazanlarn bu
trden niyetler tayp tamadklar bilinmese de meselenin bili
nen bir boyutu vardr. Vasiyetnameler, yaynlandklar tarihten ok
sonralar dahi 1896' da tartma konusu olmu ve yine Jn Trklerin
gazetesi Meveret'in sayfalarnda tartmal bir ekilde yer alarak ay-
77 Roderic H. Davison, "The Question of Ali Paa's Political Testament", Nineteenth

Century Ottoman Diplomacy and Reforms, 1999 iinde. Engin Deniz Akarl,
Belgelerle Tanzimat: Osmanl Sadraamlarndan Ali ve Fuat Paalarn Siyasi
Vasiyetnameleri, Boazii niversitesi Yaynlar, stanbul. 1978; Cemil Meri,
Umrandan Uygarla, iletiimYaynlar, stanbul, 1996; Fuat And-Sphan An
d, Sadrazam Ali Paa Hayat, Zaman ve Siyasi Vasiyetnamesi, Eren Yaynlar,
stanbul, 2000.
78 Bilindii gibi padiaha mesaj iletmenin bir baka yolu da "rya"lardr.
I
204 Osmanl Mizah Basnnda Barl/ama ve Siyaser
dnlar arasnda elden ele dolam ve zerinde durulmutur.79

Vasiyetnameler zerine en yaygn bavurulan yaz, Mehmet
Galip'in80 Tarih-i Osmani Encmeni Mecmuas'ndaki makalesi
dir ve yazar her iki vasiyetnameye de deinir. Mehmet Galip'ten
sonra Orhan Fuat Kprl slam Ansiklopedisi'nde "Fuat Paa"
maddesinde Fuat Paa'nn vasiyetnamesine ksaca deinirken h
km vermekten kansa da "muhtemel olmayan bu vasiyetname"
ifadesini kullanr.81 Onlar Ali Paa'nn vasiyetnamesiyle ilgili
yazlarda srasyla Cemil Meri,82 Engin Deniz Akarl, 83 Rode
ric H. Davison, 84 Fuat And-Sphan And85 ve Nergiz Ylmaz
Aydodu86 takip eder. Meri ve Akarl hari87 dier yazarlar,
vasiyetnamelere olduka temkinli yaklaarak mesele zerindeki
kukularn belirtirler.
79 M. Fuad Kprl, "Fuad Paa," slam Ansiklopedisi C. 5., Ankara 1997.

80 Burada bir noktaya aklk getirmek yararl olacaktr. Vasiyetnamelerle ilgili pek
ok yazya temel tekil eden Mehmet Galip'in "Tarihten Bir Sahife Ali Ve Fuad
Paalarn Siyasi Vasiyetnameleri" balkl yazsndaki bilgiler Ebzziya'nn Yeni
Osmanllar Tarihi'nden aktard bilgilerle karlatrldnda fark edilecektir ki
Mehmet Galip'in sunduu bilgiler ve dayanaklarndan bazlar Ebzziya'nnki
lerle ayndr. Bu da Galip'in bu bilgileri Ebzziya'dan edindii izlenimi yaratyor.
Fakat Galip bilgilerinin kaynan vermez. Bu nedenle onun yazsna bavuran her
aratrmac iin bu bilgilerin kayna mehul kalm ve srekli soru iareti ola
rak zihinlerde yer etmitir. Bununla balantl olarak rnein Mehmet Galip'in
Ali ve Fuad Paalara ait olduu belirtilen vasiyetnamenin o gnlerde elden ele
dolat ve stanbul' daki baz gazetelerde yaymland ynndeki aktard bil
gi Ebzziya'nn ifadesiyle byk benzerlik arzetmektedir. Kr. Ebzziya Tevfik,
Yeni Osmanllar Tarihi ev. emsettin Kutlu, Hrriyet Yaynlar, Ankara, 1973, s.
464-465, Mehmet Galip, Tarih-i Osmani Encmeni Mecmuas 1, stanbul. 1329
(1911) s. 72-74.
81 Kprl, a.g.m.,1997, s. 678.
82 Meri, 1996, a.g.e.
83 Akarl, agm.
84 Davison, "The Question of Ali Paa's ...
85 Fuat And-Sphan And, a.g.e.
86 Aydodu, a.g.m.
87 Meri ve Akarl, vasiyetnamelerin Ali ve Fuat Paa'ya ait olduklarna inanmakta
drlar. Bkz. Meri 1996, a.g.e.; Akarl, a.g.m.
"Ar Konular": Memleler Meseleleri ve Mizah l os
Vasiyetnamelerin yazarlaryla ilgili olarak birka isim anl

maktadr. Vasiyetnamelerin muhtemel yazarlar arasnda Ethem
Pertev Efendi, Charles (Msy) Mismer,88 Mirza Melkum/Mel
km/Melkom89 Han, Schneider gibi isimler yer alr.90 Baka bir
deyile vasiyetnamelerin sahiplerine ait olduklar, fazlasyla p
heyle karlanmaktadr. nk vasiyetnamelerde paalarn siya
sal dnceleriyle rtmeyen yanlar bulunmaktadr.91
Kprl, Fuat Paa'nn vasiyetnamesine deindii yazsnda
vasiyetnameyi, Melkum Han'n yazdn ne sren Ali Fuad92 ve
Mehmet Galip'in dayanaklarnn yetersiz olduunu belirtir. An
cak Kprl, vasiyetnamenin Meveret'te yaymlanmasyla birlik
te Melkm Han'n vasiyetnameyi kendisinin kaleme aldn, Jn
Trklerin nemli isimlerinden Meveret gazetesi mdr Ahmet
Rza'ya hitaben yazd bir mektupta belirttiini kaydeder. Bu ne
denle yaynn durdurulmasn isteyen Melkum Han, Ahmet Rza
Bey'e eer nere devam edilirse gerei gazeteler araclyla ilan
edeceini syler. Bunun zerine Ahmet Rza Bey, neriyata de
vam edebilmek iin Fuad Paa'nn torunlarndan Mustafa Hikmet
Bey'e yazd mektupta vasiyetnamenin gerekten Fuad Paa'ya ait
olduunun ispat edilmesini, aksi takdirde neriyat durduracan
ifade eder. Hikmet Bey'in Ahmet Rza'ya vasiyetnamenin aslnn
Trke olduunu ve kendisinde bulunduunu belirtmesi zeri
ne Ahmet Rza Bey yayna devam eder. Kprl'nn belirttiine
88 Fransz gazeteci ve yazar. La Turquie gazetesini ynetmi ve Ali Paa'nn katip
liini yapmtr. Aydodu'nun aktardna gre hatralar Hatriit- Alem-i slam
adyla Trke'ye evrilmitir. Bkz. Aydodu, a.g.e., s. 197.
89 Vasiyetname zerinde duran yazarlar bu isimin yazl ve okunuu konusunda
farkl yaklamlara sahiptirler.
90 Davison "The Question of Ali Paa's...", s. 58-59.
91 Davison "The Question of Fuad Paa's Political Testament", Nineteeenth Century
Ottoman Diplomacy and Reforms, 1999, iinde. s. 38
92 Ali Fuad, Fuat Paa'nn vasiyetnamesinin Melkm Han tarafndan "tertib klnd
n" belirttikten sonra Ali Paa "namnda da byle bir vasiyetnamenin tertib ve
isnad edilmi" olduunu kaydeder. Bkz Ali Fuad, Rical-i Mhimme-i Siyasiye,
stanbul 1928, s. 173.
gre Ahmet Rza Bey'in ve buna cevaben Mustafa Hikmet Bey'in

mektubu, Salih Keeci'nin zel koleksiyonunda mevcuttur.93
Kprl' den sonra Ali ve Fuad Paalarn vasiyetnamelerine ei
len Engin Akarl, Yldz Arivi'nden de bulduu ve vasiyetnameler
olduunu belirttii belgeleri evrimyaz olarak gnmz Trk
esiyle yaymlar ve ksaca kendi dncelerini de aktarr. Akar
l, her iki vasiyetname iin de gerekliklerinin tartmal olduu
nu fakat ieriklerinin Ali ve Fuad Paalarn dnceleriyle rt
tn ve aydnlar arasnda da elden ele dolatn, bu neden
le de vasiyetnamelerin birer l belgeler olarak domadklarn
vurgular.94
Vasiyetnameler zerinde daha detayl yazlar kaleme alan Ro
deric Davison, speklatif deerlendirmeleriyle de konuya farkl
almlar salar. Vasiyetnameleri kimin hangi dilde yazm ola
bilecei, metinlerin otantik olup olmad, ilk olarak nerede ya
ymland gibi sorular soran makalelerinde ve kitaplarnda Davi
son, nihai olarak meselenin hala zm beklediini belirtir. Da
vison, her iki vasiyetnamenin yazar olarak Melkum Han adn
daha kuvvetle ansa da soru iareti koymay ihmal etmez.95
Ali Paa'nn siyasi vasiyetnamesine gemeden nce belirt
mek gerekirse bu alma, Fuat Paa'ya ait olduu belirtilen
vasiyetnamenin yazar olarak Melkm/Melkom Han' kabul et
mekte, dolaysyla yazarnn Fuat Paa olmadna inanmaktadr.
Yukarda zikredilen yazarlarn dayanaklarndan farkl olarak bu
alma, Ebzziya Tevfik'in Yeni Osmanllar Tarihi'nde sunduu
bilgiler ile Diyojen' deki bilgileri temel almaktadr. Vasiyetname
bahsiyle balantl olarak Yeni Osmanllar Tarihi'nin ilgili ks
m ve Diyojen koleksiyonu, tespit edilebildii kadaryla, sadece
93 Kprl, 1969 a.g.m., s. 678.

94 Akarl, a.g.m.
95 Davison, "The Question of Fuad Paa's Political..." s. 36.
':Ar Konular": Memlelet Meseleleri ve Mizah l 207
Aydodu'nun almasnda kullanlmtr.96 Halbuki Ebzziya

Tevfik, son derece nemi haiz bilgiler aktarmaktadr. Ayn ekilde
Diyojen' de vasiyetnamelerle ilgili yazda da nemli bilgiler bu
lunmaktadr. Fuat Paa'ya ait olduu ne srlen vasiyetnameye,
aada Ali Paa'nn vasiyetnamesiyle ilgili ksmda deinilecektir.
Fuat Paa'nn ardnan 1871' de len Ali Paa'nn da vasiyetname
brakp brakmad (tpk Fuat Paa' da olduu gibi) Osmanl bas
nnda tartma konusu olmutur.97 Ali Paa'ya ait olduu tartmal
olan vasiyetnamenin gnmze dein bilinen ilk yaym, 1910' da
La Revue de Paris mecmuasnda gerekleir.98 Vasiyetname zeri
ne bugne kadar yaplan almalarda (Aydodu hari) ounlukla
vasiyetnamenin bu versiyonu kullanlmtr. Dolaysyla tartma
lar, bu edisyon zerinden yrtlmektedir. Yalnzca Engin Akar
l, Roderic Davison ve Aydodu yukarda da belirtildii gibi dier
almalardan farkl olarak Yldz Arivi'ndeki vasiyetnameleri ve
dier belgeleri kullanr. Ancak Engin Akarl ve Roderic Davison,
Ebzziya Tevfk'in Yeni Osmanllar Tarihi'ndeki vasiyetnamelerle
ilgili ksma deinmez.
Ali Paa'ya ait olduu varsaylan vasiyetnamenin dnemin ga
zetelerinde yaymland biliniyor fakat hangi gazetelerde yer ald
sorusunun yant imdiye kadar bilinmiyordu. Bu sorunun ya
nt, Nergiz Ylmaz Aydodu tarafndan verilmitir. Aydodu'nun
belirttii gibi Hakayk-l Vekayi koleksiyonunda yaplan tarama
sonucunda Ebzziya'nn aktard bilgiler teyit edilebilmektedir.99
Buna gre Ali Paa'ya ait oluu belirtilen vasiyetname, Hakayk-l
Vekayi'nin 24 Recep 1288 / 27 Eyll 1871 tarihli nshasnda "Ali
Paa Merhumun Vasiyetnamesidir" balyla, paann lmnden
21 gn sonra yaymlanmtr. Fakat Aydodu'nun da belirttii gibi
96 Bkz. Aydodu, a.g.m.

97 Bkz. Ebzziyya Tevfik, age, s. 464; Diyojen nr.51, 59, 61.
98 Akarl, a.g.m.,s. Xll.
99 Kr.Aydodu, a.g.m., s. 196, Hakayk-l Vekayi 24 Receb 1288.
bu vasiyetname, Akarl'nn Yldz Arivi'nden bularak yaymlad

sayfalk ksa "Ali Paa'ya Atfedilen Trke Vasiyetname" balkl
belgenin aynsdr.100 Dolaysyla vasiyetname, Akarl'nn La Revue
de Paris'ten alarak Yldz Arivi'ndeki vasiyetnameyle karlatr
mal olarak yapt eviriden farkldr. Baka bir deyile bizim al
mamzda zerinde durulan vasiyetname, yaygn olarak kullanlan
ve 1910' da La Revue de Paris'te yaymlanan uzun vasiyetname de
ildir. Ancak alma, vasiyetnameler zerine yaplan tartmalara
dair kendi dncelerini aktarmak amacn da tamaktadr.
Akarl'nn evrimyaz olarak yaymlad sayfalk belgede
ekli bir de not bulunmaktadr. Buna gre notta, "281 tarihinde
eski sadrazamlardan merhum Mehmed Emin Ali Paa'nn yaz
dklar vasiyetnameleri suretidir ki ierii nemli ve siyasidir" ya
zldr. Akarl'nn da belirttii gibi buradaki rakam Hicri tarih ola
rak kabul etmek gerekirse 1864-65'e tekabl ediyor ki Ali Paa'nn
lmnden olduka erken bir tarihtir. Tarihinin yanl olmas ve
ieriindeki baz bilgilerin (rnein Galatasaray Lisesi'nden bah
setmesi tarihin yanlln gsteriyor nk Galatasaray Lisesi
1868' de kuruldu) ileri bir tarihi gstermesi gibi nedenler, belgenin
nitelii -gereklii- hakknda bilgi veriyor.
Ali Paa'nn vasiyetnamesiyle ilgili olarak Akarl'nn sunduu
bu ariv belgesini ok ynl bir sorgulamaya tabii tutan Davison,
vard sonular itibaryla belgenin "otantik" olamayacan belir
tir.101 Burada yeni olan nokta (ki Aydodu da buna bizden nce de
inmitir) Davison'un zerinde durduu bu belgenin, Hakayk-l
Vekayi' de yaymlanm olmas ve Davison'un arad baz sorula
ra yant vermi olmasdr. nk Davison, bu belgenin o dnem
de hangi gazetelerde yaymlandn bilmemekteydi.102
100 Kr.iin bkz. Akarl, s. 45; Aydodu, a.g.m., s. 196

101 Roderic H. Davison," The Question of Ali Paa's..." s. 47, 49, 50, 54, vd.
102 Davison Trk tarihilerin (Mehmet Galip'i kasdederek) vasiyetnamenin
Trke yaymlandn ne srmelerine karn modern aratrmaclarn bu
vasiyetnameyi grdkleri ya da kullandklarna dair bir bilgiye rastlamadn
l
''Ar Konular": Memlelet Meseleleri ve Mizah 209
Davison, Ali Paa'nn vasiyetnamesiyle ilgili Yldz Arivi'nden

bulduu belgeleri tek tek irdeler ve belgelerin "otantik"lii ko
nusunda ciddi pheleri olduunu belirtir. nk bu belgeler
zerinde oynamalar olduu ve belgelerin eitli amalarla yeni
den ekillendirilmeye alld izlenimini edinir. Davison'un
belirttii ekliyle vasiyetnameyle balantl ok sayda belge bu
lunmaktadr ve bu belgelerin bazlarnda tarih ve mhr bulun
makta, bazlarnda ise ne tarih ne de mhr ya da imza bulun
maktadr. Dolaysyla vasiyetname zerine bu kadar ok belgenin
bulunmas ve belgelerin zerinde oynamalarn olmas bile bal
bana phe uyandran bir durumdur. Davison'un yap bu yn
deki deerlendirmeler, Ebzziya'y dorular niteliktedir. Ebz
ziya, o dnemde bu .tr vasiyetname yazmann moda olduunu
ve her yerde bunlar zerine bir eyler konuulduunu beliritir.
Buradan hareketle Hakayk-l Vekayi'de kan ve 1978'de Akarl
tarafndan Yldz Arivi'nde bulunan, evrimyaz olarak yaym
lanan bu vasiyetname, o gnk modaya uyularak 'uydurulan'
vasiyetnamelerden birisidir. 'Moda' dnda daha sonralar da e
itli nedenlerle vasiyetname 'retmek' de ihtimal dahilindedir.
Bilindii gibi Sultan il. Abdlhamid, ok hassas bir kiilie
sahipti. Onun fazla 'evhaml' olmas, bu trden siyasi ierie sa
hip belgelerin ortalkta dolamasna msaade etmiyordu. Ayr
ca Ablhamid'in bu phecilii, yabanc ve yerli pek ok gazete
ci tarafndan maddi karlar salamak amacyla kullanlmtr. Bu
vasiyetnamenin de Davison'un da belirttii gibi bu amala kaleme
alnm olmas kuvvetle muhtemeldir.
Hakayk-l Vekayi' de yaymlanan, Ali Paa'ya ait olabilecei
varsaylan vasiyetname ile Akarl, Davison, And gibi aratrma
clarn kullandklar vasiyetname ierik olarak benzer temalar ta
sa da 1910'da La Revue de Paris'te yaymlanan vasiyetnameden
ve ayrca hangi dilde, hangi gazetede vb. yaymlandna ynelik Mehmet

Galip'in bilgi vermediini belirtir. Bkz. Roderic H. Davison," The Question of
Ali Paa's.. ." s. 60.
21 O I Osmanl Mizah Basnnda Batllama ve Siyaset
hem ierik hem de sayfa says itibariyle farkldr. Vasiyetnamenin

Hakayk-l Vekayi versiyonundaki giri ksm ile La Revue de Pa
ris'teki giri ksm karlatrldnda farkllk hemen gze arp
maktadr. Dolaysyla bunun anlam, Ebzzya'nn da belirttii gibi
ortada Ali Paa'nn vasiyetnamesinin farkl versiyonlarnn olduu
ve bunlarn elden ele dolatdr. Bu cmleden hareketle, eitli ya
banc gazeteleri de kapsayan daha geni lekli yaplacak koleksiyon
taramasyla vasiyetnamenin farkl versiyonlarnn bulunmas da
olasdr. Nitekim Aydodu, Levant Herald' da vasiyetname olarak
kabul edilebilecek bir yaznn varlna iaret eder.103
Ebzziyya, iki vasiyetnameyle (Ali ve Fuad Paa'nn) ilgili
bilgiler sunarken vasiyetnamelerin yazarlarnn kimlii, han
gi gazetelerde ve hangi dillerde yaymlandklar ve ieriklerinin
vasiyetname sahiplerinin fikirleriyle rtp rtmedikleri
gibi temel noktalar zerinde durmaktadr. Ebzziya Tevfik Yeni
Osmanllar Tarihi'nde vasiyetnamelere deindii ksmda Ali
Paa'nn vasiyetnamesinden nce, Fuat Paa'nn lmnn ardn
dan da benzer bir vasiyetname furyasnn baladn104 ve Levant
Herald'da 105 bir rneinin yaymlandn fakat bunun uydurma
olduunun ksa zamanda anlaldn ifade eder. imdiye kadar
belirsizliini muhafaza etmi olan meselenin en kritik noktasn
da yine burada aklayan Ebzziya, bu yazy Melkom/Malkom
Han106 adl bir Hintli'nin kaleme aldn belirtir. Serbest fikirle-
103 Bkz. Aydodu, a.g.m., s. 197.

104 Bu bilgiyi Diyojen'de dorular. "Fuat Paa merhumun vuku-i vefat akabinde va
siyetnamesi ne suretle ilan olunduu..." Bkz. Diyojen 51: 1.
105 Fuat Paa'ya atfedilen vasiyetnamenin Levant Herald, Levant Times, Shipping
Gazette gibi baz ngiliz gazetelerinde yaymland bilinmektedir. Bkz. Davi
son, " The Question of Fuad Paa's Political...", s. 27.
106 Davison Melkom Han olarak bilinen kiinin ranl ve adnn Mirza Malkum
Khan olduunu belirtir. Bkz. Roderic H. Davison, "The Question of Ali Paa's...",
s. 60-61. Bir baka bilgiyi Ziyad Ebzziya Aktarr. Ziyad Ebzziya'ya gre Mal
kom ran Ermenisi'dir. Bkz. Ebzziya Tevfik, Yeni Osmanllar Tarihi, C. 2, haz.
Ziyad Ebzziya, Kervan Yaynclk, stanbul, 1974, s. 179.
riyle tannm olan Melkom Han, Fuat Paa'nn hayrandr ve Fuat

Paa da kendisini bir hayli nemsemektedir. yle ki onu Osmanl
uyruuna geirerek hariciye mstearlna getirmeyi dahi d
nr. Melkom Han, Fuat Paa'ya bal olduu kadar Ali Paa'nn
siyaset anlayna da o denli kardr.
Fuat Paa'nn kaleminden byle bir vasiyetname dzenlemesi
de yalnzca Ali Paa'y tenkit amac tamaktadr.107 Ebzziya, bu
nedenle ad geen vasiyetnamenin o gnlerde fazla zerinde du
rulmadn kaydeder. 108
Ebzziya Tevfik, Fuat Paa'nn siyasi vasiyetnamesinden son
ra Ali Paa'nn siyasi vasiyetnamesine deinirken o gnlerde bu
tr vasiyetnameler yazmann moda olduunu ve Hakayik-l
Vekayi'nin Ali Paa'ya ait olduu belirtilen bir vasiyetname109 ya
ymlamasnn ardndan her tarafta bunun versiyonlarnn ortaya
ktn belirtir. Baka bir ifadeyle Ebzziya'ya gre ortada yine
gerek bir "siyasi vasiyetname" yoktur ve hepsi uydurmadr.
Ebzziya'nn, "yzde yz uydurma" olarak niteledii Ali
Paa'nn vasiyetnamesini kimin yazdn isim vererek belirtmez.
Ancak Ebzziya'nn ifadesinden Ali Paa'nn vasiyetnamesini de
Melkom Han'n yazd gibi bir anlama ulamak mmkndr.
Ebzziya'nn ifadesi yledir:
...Oysa, ite imdi, bu sefer de Ali Paa'nn azndan buna bir
yenisi katlyordu. Bu vasiyetnameyi kimi yukarda ad geen Et
hem Pertev Efendi'ye kimi de stanbul Geceleri adl bir eser yaz
m bulunan Msy Mismer'e mal ediyordu.
107 Ziya Paa Zafername adl hicvi eserinde Fuad Paa'nn vasiyetnamesini Ali
Paa'nn "Zat- ahane'ye bizzat sylemekten ihtiraz ettii baz vesayay m
himmeyi mteveffann azndan sylemek iin bizzat veyahud bi'l vasta
ihtira"etmek amacyla yazdn, dolaysyla uydurma olduunu belirtse de, bu
radaki amacn Ali Paa'y hicv etmek olduu Apaydn tarafndan ifade edilir.
Bkz. Mustafa Apaydn, Trk Hiciv Edebiyatnda Ziya Paa, Kltr Bakanl
Yaynlar, Ankara, 2001, s. 399.
108 Ebzziya Tevfik, age, s. 465.
109 Bu vasiyetname iin bkz. almann ek ksm.
Bu iki zatn ikisi de iyi niyetli, zeki, gn grm, ileri grl

kimselerdi ama, Malkom Han'n ar saylabilecek zekas ve kav
rayll yannda snk kalrlard. Bundan dolay bunlar onun
la mukayese etmeye imkan yoktu.11
Melkom Han'n Ali Paa'y hi sevmedii halde neden onun
adna bir vasiyetname yazm olabilecei sorusuna, Davison'n
cmleleriyle yant vermek gerekirse "vasiyetnamenin Ali Paa'y
ven ve intikam kokan bir ifade tarz vardr."lll Bu dnceyi do
rulayan satrlar, aada Diyojen'den gelecektir. Yine Davison'n
Mirza Malkom Han'n yazlar zerine aratrma yapan Hamid
Algar' dan aktard bilgilere gre vasiyetnamede Malkom'un en
belirgin temalarna rastlanmaktadr.112
nemli saylabilecek birka noktay baz alarak tematik adan
bakldnda La Revue de Paris'te113 yaymlanan vasiyetnamenin,
Ali Paa'nn dnceleriyle ok uyumlu olduu da sylenemez.
rnein Ali Paa'nn basn hrriyetini savunmas gibi bir d
nceye sahip olmas mmkn deildi. nk 1867'deki Ali
Kararname, basn zerinde son derece sk bir sansr yrrle
sokmutu. lkedeki gazetelerin ou siyasi basklarla karlayor
ve Kararname-i Ali hkmlerince gazeteler kapatlyordu.114
kinci olarak, Ali Paa'nn milliyetilik ve sosyalizmle ilgili sa
hip olduu dncelerin tam aksinin vasiyetnamede yer almasdr.
Davison'a gre Ali Paa, bu dncelerin eilimlerini tanmakla
birlikte onlarn gcnn, en azndan Osmanl mparatorluu l-

lll Davison, . "The Question of Ali Paa's...", s. 60.
112 Roderic H. Davison, a.g.m., s. 61.
113 Ali Paa'ya ait olduu ne srlen ve la Revue de Paris'te yaymlanan vasiyet
namenin Franszca metni iin bkz. Fuat And- Sphan And, Sadrazam Ali
Paa Hayat, Zaman ve Siyasi Vasiyetnamesi, Eren Yaynlar, stanbul, 2000, s.
99-138.
ll4 skit, age, s. 24-26; Ziyad Ebzziya, inasi, haz. Hseyin elik, letiim Yaynlar,
stanbul, 1997, s. 297.
'Ar Konular''. Memlelet Meseleleri ve Mizahi 213
einde, dizginlenebileceine inanyordu. 115 Oysa vasiyetnamede

"Hibir beeri g milliyetler prensibi ve sosyalizmin ortaya
kard olaylarn gelimesine engel olamaz" denilerek Ali Paa'nn
dncesine aykr bir ifadeye yer verilmitir.116
Vasiyetnamede en ok phe eken nokta ise Sultan Abdlaziz'in
intiharn artran cmlelerin yer ald pasajdr: "Btn dnya,
Efendimizin yiit mizacn, enerjisini ve ruh yceliini bilir. "Se
dan" teslimiyetinden sonra ili. Napolyon'un Prusya kralna klcn
teslim ettiini efendimize bildirdiim zaman, kendilerinin sarfet
tikleri szler daima hafzamdadr: "Bu hkmdar nasl bir adam?
Damarlarnda kan yok mu? Byle bir hakaretle karlaacana, ma
kasla bile olsa neden damarlarn kesmedi?" Hametli efendimiz,
kt niyetli tleri dinleyecek olsalar, ahane vakarna en ufak bir
darbe indirilmesine tahamml etmektense kendilerini yok etmeyi
tercih ederlerdi."117 Sultan Abdlaziz'in makasla intihar ettii hatr
lanrsa bu satrlar, vasiyetnamenin otantik olduu konusunda p
he uyandrmaktadr. nk vasiyetname, neredeyse be yl sonra
snn olayn ngrmektedir. Davison'n da hakl olarak belirttii
gibi baz ksmlarn vasiyetnameye sonradan eklenmi olmas ih
timali de vardr.U8 Ancak bu durumda da belgenin gereklii yine
tartmal oluyor.
Ali Paa'nn vasiyetnamesi hakknda Diyojen' de kan yaz
da konuya k tutabilecek niteliktedir. Diyojen'de yer alan bu
yaz, Hakayk-l Vekayi' de yaymlanan vasiyetname zerinde
durmaktadr. Bu yazlarda Ali Paa'nn vasiyetnamesinin, hem
hicvedilerek hem de ciddi bir eklide ele alnarak deerlendirilme
si yaplr. Bu yazlardan biri Namk Kemal'e aittir. "Vasiyetname"
balkl yazy, Ziyad Ebzziya'ya gre Namk Kemal kaleme al-
115 Roderic H. Davison, , " The Question of Ali Paa's...", s. 50.

116 Engin Deniz Akarl, a.g.m., s. 26.
117 Engin Deniz Akarl, a.g.m., s. 28
118 Roderic H. Davison, , " The Question of Ali Paa's...", s. 50
mtr.11 9 Oysa bu yaz, Ebzziya Tevfik'e aittir. nk Ebzzi

ya, Yeni Osmanllar Tarihi'nde yaznn kendisine ait olduunu
belirtiyor.120 Diyojen'de 61. sayda " Vasiyetname" balkl olan
yaznn devam olduu belirtilen bir yaz daha yaymlanmtr.121
Dolaysyla bu yazy da Ebzziya'ya atfetmek mmkn.122 Namk
Kemal'e ait olan yaz, Diyojen'in bir baka saysnda kmtr.
Buradaki karkln nedeni, daha nce de belirtildii gibi Diyo
jen' deki yazlarn tamamnn imzasz olmasdr.
Diyojen' deki vasiyetnameyle ilgili ilk yaz, siyasal eletiri
ykldr. slup olarak hicviye zelliine sahip olan yazda, Ali
Paa'nn Fuat Paa' dan "aa kalr bir yannn" olmad belirtile
rek bir vasiyetname yadigar etmesinde alacak bir durum yoktur
denilmektedir. Vasiyetnameye "Vatann htiyacat" eklinde bir
balk konularak Yeni Osmanllarca savunulan Avrupallar "
martmamak", "msavat ta'mim etmek", "dyin-u milliyeye sarf-
mesai ve mukadderet etmek", "fenn-i ziraat ve umir-i ticaret ve
hususi sna.at terakki ettirmek", "erbab- liyakatn kadri derece
sinde rtbesini terfi ve dirayetsizleri pespaye etmek", "rai ve mr
teileri ve umir-i memuresini suistimal ile millet zenbilini babas
mal zannedenleri mahv ve izale etmek" gibi dnceler madde
madde sralanr. Farkedilecei gibi yazar, lkede izlenen siyasal ve
sosyal politikalara ynelik tarizde bulunurken vasiyetnamede yer
almas gereken hususlar belirtir. Yani Ali Paa'nn kendisinden
sonra ayn makama geleceklere nasihatlarnn, bu erevede ol
mas gerektiinin alt izilir.123
119 Bkz. Ziyad Ebzziya, a.g.e., 1994, s. 479.

121 Bkz. Diyojen, nr. 61.
122 Bu nokta olduka tartmaldr. Diyojen'deki yazlarn imzasz olmasnn
yannda Ebzziya ile Namk Kemal'in Diyojen'deki pek ok yazy birlikte kale
me aldklar da bilinmektedir. Hatta Ebzziya'nn belirttiine gre Namk Ke
mal onun baz cmlelerini " daha manidar ibarelerle ve imla yoluyla dzeltiyor
ve sslyordu." Bu nedenle hangi yaznn Namk Kemal'e veya Ebzziya'ya ait
olduu belirsizdir. Bkz. Ebzziya Tevfik, 1997, a.g.e., s. 303.
'Ar Konular''. Memfelet Meseleleri ve Mizah l 21 s
Namk Kemal' den sonra Ebzziya Tevfik de vasiyetnameye

dair bir yaz yazar ve Teodor Kasab'a gsterir. Kasab yazy be
enir ve Diyojen'de yaymlar. Ebzziya'nn vasiyetnameye ili
kin yazs, Hakayk-l Vekayi'de yaymlanan vasiyetnamenin,
Ali Paa'ya ait olamayacan ispat etmeye yneliktir. Ebzziya,
vasiyetnamenin eitli blmlerindeki tutarszlklar ele alarak
buradaki fikirlerin ve ifade tarznn Ali Paa'nnkilerle elitii
ni belirtir: uvasiyetnamede mteveffann baz asarndan istirak
[alma] ile teye beriye serpilmi bir iki ive ve birka tabir ese
rin terkib-i umumisi Ali Paa kaleminden kma bir ey olmad
. .." ifade edilirken yine "vasiyetnamenin her cihetinde grlen
aalk" ifadenin Paa'nn eseri olmadna bizzat delalet ettii
vurgulanr. Ali Paa'nn vasiyetnameyi vkeladan birine tevdi et
mek yerine "mehul"bir elden derece-i itibar malum bir gazeteye
(Hakayk-l Vekayi kastediliyor) vasl olacak kadar meydanda" b
rakmas da hayretle karlanr124
Ebzziya Tevfik. Hakayk-l Vekayi' deki vasiyetnameyi satr
satr sorgular ve vasiyetnamenin daha banda yer alan giri cm
lesindeki anlamszla deinirken ikayet niteliindeki bu szlerin
Paa'nn kaleminden kamayacan vurgular:
Vasiyetname balar balamaz en evvel meydana konulan daiye
Gya Paa'nn dnyada her bir fi'li garaz ve nefsaniyyet asarndan
imi gibi bu varakann o iki arzadan salim olduunu isbata a
lmaktan ibaret oluyor. (...) Biz meratib-i aliyeye vusllde baht ve
tali'in dahli olduunu bilirdik fakat bir ali mertebede iken haysi
yet ve i'tibar bulmak in yine baht ve tali'e ihtiyac grnd
n hi iitmedik.
Namn ser-levha-i i'tibar etmekle mftehir olduumuz Diyojen
mrn bir kp iinde geirecek kadar bed-baht olduu halde
cihan-girlere gbta resan olan skender'i ayana getirdi. Ya nasl
diyelim ki haysiyette tali'a mtevakkftr ya nasl inanalm ki bu
124 Diyojen, nr. 59, s. 1-2.

kaide Ali Paa gibi dirayetli bir zatn kaleminden kmadr. 125
Ebzziya, vasiyetnamede ilenen konular ele alrken srar

la zerinde durduu nokta, byle bir yazy Ali Paa'nn kaleme
alm olamayacadr. Vasiyetname yazarnn yapt bir tebih
te devlet bir gemiye, vkela kaptana, yolcular da halka benzetilir.
Bu noktada Ebzziya, vasiyetnameyle ilgili iddiasn biraz da f
kelenerek yineler:
Vasiyetnamede bir stundan ziyade ifadat ile kllet-i mrn
den ve vkelay kapudana ve halk yolcuya tebih ederek bu su
retle halkn cehaletinden ve rfekasnn fkdan- muavenetin
den olunan ikayetler ne be- hakk- muhakemeye ne de Paa'nn
lisan- irfanna yakr. Fakat garib olarak bu stln iinde bir
mnasebetsizlik gryoruz ki mddeamz meyyid olduu iin
isbata lzlm gryoruz. Denilir ki her eyi halka olduu gibi
gstermek tedabir-i mttehazann isabetini isbat edermi fakat
muvafk- maslahat olmazm.
Acaba niin muvafk- maslahat olmazm? Halk suret-i idarenin
hakkaniyetini anlayb da te'yidine kalkrsa m zarar grlr
m? Yoksa yle saib-i tedbirler meydana karsa umaclar m ka
parm? Yine syleriz. Yine tekrar ederiz. Ali Paa bu kadar ak
trrehatt [samasapan szler] kaleme getirmez.
Bir de Paa surette gayet mtevazi bir zat idi. Vasiyetnamesinde
ise hakknda vuku' bulan itirazlarn hi biri muvafk- hakkani
yet olduu iddia olunuyor. 126
Ebzziya, vasiyetnamenin konu balklarndaki "rivayetler"
zerinde durduktan sonra cmlesini noktalar: "... anlald m ki
vasiyetname Paa'nn deilmi."
Diyojen'deki "Vasiyetname" balkl yaznn devam olduu be
lirtilen bir dier yazda yazar, vasiyetnamenin "asl sahibine" sorular
ynelterek Ali Paa'ya isnad olunan ifadelerin "delilleri"ni sorgulu
yor. Yazda dikkat ekici bir husus da bir nceki yazda olduu gibi
125 Diyojen, nr. 59, s. 1-2

126 Diyojen, nr. 59, s. 2.
l
''.Ar Konular- Memlelet Meseleleri ve Mizah 211
Ali Paa'y ycelten bir slupla yazlm olmasdr. rnein yaznn

muhtelif yerlerinde "Dirayete olsun bykl msellem olan bir
zat","... Paa surette gayet mtevaz bir zat idi" gibi vg dolu szler
yer alr. Bu ikinci yaz, olduka etkili bir slupla kaleme alnmtr
ve ilk yazyla karlatrldnda slup fark dikkat ekicidir. Yazar
(ki bu yazar kuvvetle muhtemel Namk Kemal'dir) vasiyetnamenin
Ali Paa'ya ait olamayacnn dayanaklarn oaltarak sralar.
Yine vasiyetnamedeki konu balklar etrafnda meseleye eilen ya
zarn ilk cmleleri anlmaya deerdir:
Vasiyetname Ali Paa'nn deildir dedik idi ya asl sahibi kimse
ana sual olunsa bu yolda meydana koyduu davaya hi bir deli
li var mdr?
Gayret-i milliye ashabn beenmiyorsa dorudan doruya mey
dana kp da ta'riz edecek yerde drt kemik ve iki arn kefe
ne siperlenerek kiteh-bin filan ta'birleriyle yave-guluklar etmek
gzel celadet deil midir?
Diyojen yazar vasiyetnamedeki 'milel-i muhtelife' ve Yunan
llarla ilgili pasajlar sorular sorarak irdelemeye devam eder. Ya
zarn sorularnda ve yantlarnda yer alan szckler, onun siyasi
perspektifi hakknda ipular verir. Talama ierikli satrlarda 'Os
manlc' yaklam hemen gze arpar. Milliyeti hareketlere kar
'ittihad- anasr' savunan bir yaklam, hisse dilir bir dzeydedir:
...A be efendim milleti Osmaniye'yi tekil eden "milel-i muhte
life" ne demek?
Cem'den ferd teekkl eder mi ya?..
Ali Paa yaz yazmak da m bilmezdi?
Bu "milel-i muhtelifenin birbirlerine olan (eer varsa) rekabetinin
n
netayic-i muzrrasn def' etmek bir sahib-i tedbirin ictihadyla
nasl hasl olur? Aradklar sahib-i ictihad (kelime okunamad}127
gibi aya yerde ba gkte bir heykeli azim olup da herkesi avucu
nun iinde youracak m?
127 Buradaki kelime grubu, "avc bin unk" eklinde okunuyor fakat bundan bir an
lam karlamamtr.
21 s l Osmanl Mizah Basnnda Batllama ve Siyaset
Eer iki kavim arasnda rekabet varsa ann def-i menfaatlerini

terike ve bu ise menafi-i mterekeyi himayesi altnda tutacak
adil-ane bir takm kavaid-i sabitenin vcuduna tevakkuf eder
yoksa ahsi ictihadlarn netayici hep rzgar gelen delii tka
maktan ibaret kalacandan o trl tedabir-i muvakkate ile bu
gn def edilebilecek bir daiyenin yarn yine avdeti zaruridir. "Ara
sra Yunanllar..... 128 ref-i liva-y isyan" iderlermi ... Hoppala!..... .
Bir devlet bir devlete isyan eder mi? Yoksa Yunanllardan maksat
Rumlar m olacak? Efendi insaf et Paa sekerat halinde dahi bu
kadar mnasebetsiz bir tabir kullanmazd ya? 129
Bu dnemde Mithat Paa gibi Osmanl brokratlar ve mnevver
lerinin de diline sirayet etmi olan "yklmakta olan devlet binas"130
deyiminin vasiyetnamede yer almas, Diyojen yazarnca da zerinde
durulmaya deer bulunmutur. Vasiyetnameden ilgili pasaj aktara
rak talamasna devam eden yazarn szleri kayda deerdir:
Vakt-i zarurette baz esasnda vehn-i herem grlen bir bina
y beenmeyb hal-i kadimine irca in temelinden ykarak son
ra akta kalmaktan ise mmkn olduu kadar hal-i hazr zere
ta'mir ve termim idb derununda bir zaman daha germek ve
kusurunu sia-i hale ta'lik eylemek elbette hakim-ane bir harekttir.
Vasiyetnamenin mellifi u konak tebihine zihnince bir
mnasebet buldurmu. Lakin herem tabiri garib deil mi? Zahir
bina da ihtiyarlarm?
urasn da syleriz ki yaptrlmasna sia-i hale ta'liki hayrl ola
cak konaklar bulunabilir. Lakin devletin esasnda bir vehn gr
lrse biz akta kalacaz diyerek hal-i hazr tamir itmek ve gn
getike tezayd mukarrer olan bir esasl fenal ifa eylemek
caiz olmamak gerektir. Bu da yeni icad olunmu bir kaide-i hik
met ise an bilmeyiz. 131
128 Buradaki nokta nokta boluklar metnin orjinalinde vardr.

129 Diyojen nr. 61, s. 1.
130 Mithat Paa Sultan 11. Abdlhamid'e yazd bir arz'da "devlet binas" deyimini
kullanr. Bkz. Osman Nuri, Abdlhamit ve Devri Saltanat C. !, stanbul, 1327,
s. 188-189.
131 Diyojen, nr. 61, s. 1-2.
'Ar Konular": Memleler Meseleleri ve Mizah l 219
Yazsn bu ekilde srdren yazar, Hakayk-l Vekayi' deki

vasiyetnameden pasajlar aktarrken vasiyetnamenin Ali Paa'ya
ait olmasnn imkan dahilinde olamayacann dayanaklarn s
ralarken vasiyetnameyi kaleme alan 'zat'a eletirisini de srdrr:
Ta'ciz ettikse de sras geldi bir daha syleyelim Ali Paa'ya dn
yada byle ne kadar mnasebetsizlik varsa isnad etmek insafa ya
kmaz.
.. . Kim muktedir ise sala...hele biz vasiyetnameyi yazan zatn
maksad dnya ile hi bir iliii kalmam bir eyi tahkir midir
istihza mdr? Veyahud byle para bohas gibi hi bir cz'nn
rengi dierine benzemez efkar- bukalemun nak ile hikmet
furuluk mudur? Buralarn anlayamyorum...
Vasiyetnamenin sahtekar kim ise bir kere ii kendi nefsine irca'
etsin. Salndaki ef'alin umumiyetini bir aya ukura girdik
ten sonra byle zevzeklikle cerh ve tezyif itler mi? 132
Hayattayken Yeni Osmanllarla aras ak olan, hatta Trk hiciv
edebiyatnn en sekin rneklerinden saylan Zafername' de geni
e yer verilecek133 kadar fke duyulan ve hatta "imha edilmesi"134
dahi dnlen Ali Paa'nn, ldkten sonra bu ekilde anlmas
dikkat ekicidir. Mahmud Nedim Paa'nn sadarete getirilme
siyle ortaya kan olumsuz tablo sonucunda, Kemal Beydilli'nin
ifadesiyle "yokluu hissedilmi engin tecrbesiyle devletin ileride
karlaaca felaketleri nleyebilecek bir devlet adam" olduu
anlalmtr.135
132 Diyojen nr. 61, s. 2.
133 Bkz. Ziya Paa, Zafername, haz. Fikret aholu, Tercman 1001 Temel Eser,
tarihsiz.
134 Ebzziya Tevfik'in Yeni Osmanllar Tarihi'nde Yeni Osmanllar Cemiyeti'nin
Ali Paa'y "mekam iktidardan iskat ve icab halinde imha etmek ve ekli
hkmeti deidirmek yolunda vaki olan teebbsat"larndan bahsettiini
bnlemin Mahmut Kemal nal belirtir. Bkz. bnlemin Mahmut Kemal inal,
Son Sadrazamlar C. I, stanbul: Dergah Yay. 1982, s. 41.
135 Bkz. Kemal Beydilli, "Ali Paa", Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi C. 2, 1989, s.
426, Ali Paa'nn ldkten sonra ok daha saygn bir ekilde anlmasyla ilgili
dier deerlendirmeler iin bkz. nal, a.g.e., s. 41-43 vd.
Yukarda yaplan deerlendirmelerin nda belirtmek gere

kirse bu almann nokta-i nazarna gre Ali Paa adna yaymla
nan vasiyetnameler, ana hatlaryla onun dncelerini yanstsa da
Paa'nn kaleminden kma deildir. Bir dier ifadeyle bu alma,
Ali Paa adna yaymlanan bu iki vasiyetnamenin eitli ama
larla yaymlanm olabilecei kanaatini tamaktadr. Bu amala
ra yukarda deinilmitir. Speklatif olarak farkl amalar belirti
lebilir ancak alma, burada belirtilenlerin yeterli olduu dn
cesindedir.
SONU
Tanzimat'la birlikte yeni bir dnemece giren Osmanl toplu

mu, mantalite evrimi asndan son derece nemli bir aamay
sancl bir sre olarak yaamtr. 135 yl ncesine ait karikatr
ve yazlardan oluar: mizah periyodikleri bu sreci canl rnek
lerle resmederler.
Avrupa'nn siyasal, sosyal ve ekonomik adan basklarnn faz
lasyla yaand 19. yzyln son eyreinde szl mizahn yerini
yazl ve karikatrl bir mizaha brakmas, beraberinde belli bir
toplumsal hareketlilik getirmitir. Basnn gcyle daha geni kit
lelere ulaan mizah, Yeni Osmanllar hareketi gibi siyasal oluum
larn da kulland gl bir silah olma zelliini gstermitir. Bu
silahn gcnn, kamuoyunun oluumunda etkili olduunu fark
eden iktidar, Tanzimat'n son yllarnda yeni yeni filizlenmeye ba
layan bu mizah basnna pek de hogrl davranmamtr.
Toplumsal ve siyasal eletirileri itibariyle mizahlarn, Os
manl mnevverlerinin bakna paralel saylabilecek bir izgide
hareket ettiklerini sylemek mmkndr. zellikle Yeni Osman
llar hareketinin Namk Kemal, Direktr Ali Bey, Menapirzade
Nuri Bey, Ebzziya Tevfik gibi nde gelen isimlerinin Teodor
Kasab 'n dergisi Diyojen etrafnda, Avrupa' dan da edindikleri tec
rbe ve birikimlerini ve dncelerini yayma frsat bulduklar
belirtilmelidir. Bu balamda mizahlarn siyasal yapya ynelik
eletirileri d politikadan balayarak lke iindeki yolsuzluklara
kadar uzanr. Avrupa'nn "gnlnn ho" tutulmas, dolaysyla
"menafi-i millet-i Osmaniye"ye aykr olan ve "istikraz" ynnde

izlenen politikalar ho karlanmaz. Tutarl ve gl iktisadi po
litikalarn izlenmemesi, yolsuzluklarn nnn alnmamas, yerli
sanayinin gelimesine ve glenmesine gereken ilginin gsteril
memesi lkenin iinde bulunduu amazn temel nedenleri ola
rak grlr. Hkmetin memur almnda izledii liyakata aykr
uygulamalar gibi hukuk ve yargdaki tutarszlklar, mahkemelerin
ileyii, toplumsal kurumlardaki bozulmalar eletiri konusudur.
Mehmet Tevfik, her ne kadar Yeni Osmanllar hareketi ieri
sinde yer almasa da onlara paralel bir dnce yapsna sahiptir.
Dergisi aylak'ta izledii yayn politikasndan bunu tespit etmek
mmkndr. Teodor Kasab'la kiisel anlamda atma halinde
olsa da Yeni Osmanllar hareketinin ideolojik izgisinde yer ald
ifade edilebilir.
Mizah sreli yaynlarnda Batllama ve toplumsal deime
nin izlerini, giyim ve moda, elence ve sanat anlay, ulam veya
toplu tam, borsa ve benzeri konularda srmek mmkndr.
Mizahlar bu balamda Avrupa'nn sosyo-kltrel adan taklit
edilmesiyle "terakki"nin gereklemesinin mmkn olamayaca
n belirtmektedirler. Tiyatrolara, kafe antonlara, balolara gide
rek, Kathane elenceleriyle "gnn gn" ederek "terakki-i me
deniyetin" salanamayaca anlatlmaya allmtr. Diyojen ve
aylak, dneme zg bir deyile elenceye deil "ulum ve fnfn"a
daha fazla nem verilmesinin gerei zerinde dururlar. Osmanl
elitinin yaam biiminde grlen Avrupai yaam tarznn eletiri
sine ynelen mizahlar, dnemsel olarak eletirilerinde hakl g
rnseler de bugn kabul edilen gre gre zamann "k beyleri"
ve "moda dkn" kadnlar, Avrupa kltrn taklit etmekle
aydnlanma srecinin balamas noktasnda cesurca bir tavr gs
termiler ve etkili de olmulardr. Ancak bu noktada zerinde du
rulmas gereken, bu insanlarn giritikleri her yeni ynelimde ne
denli bilinle hareket ettikleri sorusudur. Onlarn Osmanl m
nevverlerinden farkl olarak aydnlanma srecini balatmak gibi
bir amalarnn olup olmad sorgulanmas gereken bir husustur.
Sonul 223
Toplumsal deerlerin hzla zlmeye balad 19. yzylda mi

zahlar, gelenee sarlmay tercih ederken Bat'nn deerlerini s
rarla reddederler. Fakat Bat'nn bilimsel ve teknolojik stnl
onlarda hayranlk uyandracak boyutlara da varr. Dolaysyla " bi
lim ve teknoloji asndan stn olan Bat' dan yararlanmak gerekli
dir" dncesi genel kabul gren bir yaklamdr. Bir yandan "asri
leme" kaygs ve fakat te yandan gelenee sahip kma igds ...
Eskiyi terk ederken yaplan ince hesaplar paradoksal bir durum ya
ratr. Bir yandan padiaha sadk kalnarak gelenek muhafaza edile
cek, dier yandan "hrriyet" gibi yeni deerler hayata geirilecektir.
Memleket meselelerine kafa yorarken samimi davranan mi
zahlar, lkeyi iinde bulunduu kmazdan kurtarma kaygsna
ncelik vermiler, bu noktada hassas konularda kalem oynatma
maya zen gstermilerdir. Siyasi problemleri tanmlamada baa
rl olan glmece ustalar, zm nerilerinde duygusaldrlar. r
nein ark Meselesi'nin zmn Osmanl mparatorluu'nun
btnlnn korunmasnda grrler. Bunu salayacak olan
har da "Osmanllk" ve "msavat" olacaktr. Oysa Fransz Dev
rimi gerekleeli yzyla yakn bir zaman gemitir. Milliyetilik,
Avrupa'y ve Balkanlar' oktandr etkisi altna almtr.
19. yzyl aydnnn canl bir profilini de yanstan mizah der
gileri, onlarn olaylara baknn detaylarn sunmas asndan da
nemli bir kaynak zellii tarlar. Bu almann vard sonu
lar arasnda bu aydn profiline ynelik birka nokta belirtilebilir.
Sadece Osmanl intelijensiyasnn nemli bir blmn olutu
ran Yeni Osmanllar asndan deil, dergilere yansd kadaryla
Tanzimat insannn baz zelliklerini tesbit edebilmek olasdr.
Tanzimat insan nasl bir yapya sahiptir, ne giyer, ne yer, ne ier,
nasl elenir ve hepsinden nemlisi nasl dnr? Bu tarzda so
rulara yant bulmak mmkndr. zellikle dergilere gelen vara
kalar (okuyucu mektuplar) sz edilen noktalara k tutabilecek
birer belge olarak okunabilir.
Buna gre 19. yzyl Osmanl aydn, olaylarn sk bir takipi
sidir. Etrafndaki olaylarn kendi lkesindeki sorunlarla ilikisini
kurabilen bir kavray vardr ve analiz yetenei gldr. Ken

disiyle zaman zaman elise de zgrlk bir kimlie sahiptir.
"stibdat"tan hi hazzetmez. Baskya kardr. Taassuptan syrl
m bir kiilik ve buna bal bir bak gelitirmitir. Dini ierikli
esprileri dahi rahatlkla yapabilen hogrl bir perspektif dikkat
ekicidir. ki de ier ve bakalarnn inanlarna sayg duymasn
da bilir. Gerektiinde hem elenceye hem de "ulum ve fnun"a
yeterince zaman ayrmay bilen bir kiiliktir. Gsterie ve yapay
la kardr. Doal olmay yeler. Tarih bilinciyle hareket eder ve
yaptklarndan dolay kendini gelecee kar sorumlu hisseder. Bu
yanlaryla Osmanl aydn, Osmanl modernlemesinin de loko
motifi olmay baarmtr. Mizah periyodiklerine baknca bu der
gilerin Osmanl aydnn iinde bulunduu ortamn zelliklerini
ok ynl olarak yanstt gzlemlenebilmektedir.
Mizah sreli yaynlar zerinde younlaan bu almann
tespit edebildii kadaryla mizah yazarlar halkn moralini yk
seltmek ynnde espriler oluturmaya almlardr. lkenin so
runlarn mizah konusu yaparak srece bir anlamda olumlu bir
mdahalede bulunmulardr. Bu balamda onlar her frsat kul
lanarak halkn direncini ykseltmeye alm, "ittihad- anasr"
ynnde mcadele etmilerdir. Btn tebann birliinden yana
tavr koyarak Avrupa'ya kar gl olmak ynnde bir mizah iz
gisi izlemilerdir. zellikle Mehmet Tevfik, yaynlad dergide bu
konuya ayr bir nem atfeder. Hemen her saysnda Srbistan-Ka
rada meselesine ve bu balamda Balkanlar'a deinirken "Osman
llk" argmann ne karr. Diyojen'in de Osmanllk zerinde
nemle durduu hatrlanmaldr.
Diyojen ve aylak gibi mizah dergileri bu dnemin gizli kalm
kiileri ve olaylar hakknda detayl saylabilecek bilgiler sunarlar.
rnein Yeni Osmanllar hareketinin inasi ve Namk Kemal gibi
nde gelen isimlerinin yurt dna kmasnda yardmc olan Jean
Pietri'nin kiilii ve kimlii hakknda bilgiler edinmek mmkn
dr. Yine dnemin nemli isimlerinden, Yeni Osmanllarla ilikisi
Sonul 225
olan Esad Eferidi hakknda bilgi sahibi olmak da mmkndr. 1

Memleket meselelerini kendine i edinen ve ar vatanseverlik
le hareket eden dnemin mnevverleri kendi koyduklar vatan
ak gibi kriterlerin dna kan kiileri ve kurumlar tereddtsz
hedef alabiliyorlard. Esad Efendi'nin ad ite tam da bu noktada
anlmaktadr. Redif askeri olduu halde "byle mukaddes bir g
revi" yerine getirmemi olmas ve askerden kamas iddetli ele
tirilere neden olmaktadr. Yine bu kriterler balamnda aylak
ve Diyojen pek ok kii ve kurumun adn hedef almaktan kan
mamtr. rnein aylak yukarda ad zikredilen Esad Efendi'yi,
Teodor Kasab', st rtl de olsa Namk Kemal'i ve Ebzziya
Tevfik'i, dnemin baz gnlk gazetelerini, ehremaneti, yabanc
elileri (gnatyev gibi); Diyojen ise Basireti Ali Efendi'yi, La Tur
quie, Levant Times gibi yabanc gazeteleri, ttn rejisini, Tramvay
letmeleri sahibi Panosyan', vapur ve demiryolu iletmelerini,
yabanc szde yatrmclar ve borsa simsarlarn bazen sert bazen
de mstehzi bir slupla eletirmilerdir.
lkenin her trl sorununa deinen mizah dergilerinin ta
raya bak nasldr? aylak, Diyojen ve daha sonra Hayal' de ky
ve krsal kesimin insanna ve sorunlarna pek deinilmez. Oysa
dergilerin tara aboneleri vardr ve bu aboneler dergilere yaz gn
derirler. Fakat yle anlalyor ki bu yazlardan ok az dergi say
falarnda yer almtr ve bunlarda krsal kesimden sz edilmez.
Sadece ufak tefek temaslara rastlanr. Tara kaymakamlarna y
nelik eletirilere yer verilse de bunlar tara hakknda btn bir
resmin oluturulmas iin yeterli deildir.
Yine bu erevede taradaki bir iki vilayet gazetesiyle ilgili
aylak'ta ksa haberler yer alr. Vilayet gazetelerini eletirmekte
dir aylak yazar Mehmet Tevfik. Onlarn kendi vilayetleriyle il-
1 Esad Efendi, dnemin nemli gazetecilerinden ve dnrlerindendir. Tark Za
fer Tunaya tarafndan ilk anayasa kitab olarak adlandrlan Hkmet-i Meru
ta risalesini kaleme almtr. Brokrasinin nemli kademelerinde yer alan Esad
Efendi, il. Abdlhamid'e muhaliflii nedeniyle Fizan'a srgn edilmitir. Daha
geni bilgi iin bkz. Hamdi zdi, "Yeni Osmanllktan ttihatla Bir Portre:
"Esad Efendi" (1842-1901)", Kebike, S. 26, 2008.
gili haberleri "doru-drst" vermediklerinden yaknr. Bazen de

Diyarbekir gibi vilayet gazetelerinden haberler aktarr. Diyojen' de
ise okumak isteyen ancak yeterli kitap ve gazetesi olmayan kyl
ler adna taradan gelmi bir mektuptan satrlar yaynlanr.
1870 ile 1877 arasnda yaynlanan mizah dergileri genellikle
benzer temalar zerinde dururlar. Farkl olan yanlar olmakla bir
likte siyasi ve sosyal olaylara baklar son derece benzerdir. ark
Meselesi, sansr, borsa, Frenkleme ve taklitilik, moda ve kadn
gibi konular ayn eletirel bakla ilenir.
1876 'da yaanan taht deiiklii aylak ve Hayal (bu dnemde
Diyojen'in yerini Hayal almtr) gibi mizah dergilerinin sayfala
rna sadece haber olarak yansr. Bununla birlikte 1877' de yaplan
mebusan seimleri renkli karikatrler ve hicvi yazlarla, srekli
ayn konular ileyen mizah dergilerine farkl bir konuda sz sy
leme frsat salayarak duraan havann deimesine yol aarlar.
Srekli ilenen taklitilik ve moda gibi konularn dna klarak
ilk defa bir meclis oluturulmas, mebus seimleri ve mebus se
ilme kriterleri bu mizah dergilerinin sayfalarnda tartlmaya
balanr. Adaletten ve yargdan umutla sz edilir. Yolsuzluklarn
nnn alnaca, haksz memur atamalarnn durdurulaca bir
dnemin zlemi dile getirilmeye balanmtr. Ancak bu dneme
Sultan il. Abdlhamid 'in "istibdat'' damgasn vuracak ve ilan
edilen Kanun- Esasi'yle birlikte umutlar da rafa kaldrlacaktr.
1877-1878 Osmanl-Rus Sava, basn zerindeki basknn ve
sansrn artmasna gereke olmu, bu bask ve sansrden mizah
dergileri daha fazla pay almlardr. Bu nedenle nce dergilerin
isimleri ve ierikleri deitirilmeye zorlanm ve daha sonra da bu
dergiler kapatlmlardr. Bylece gei dnemindeki mizah bas
nnn sesi 1908'e kadar susturulmutur. 1908'de ise yeni koullarn
bir sonucu olarak tam bir mizah dergisi "furyas" balayacaktr.
KAYNAKA
Yaynlanmam Kaynaklar
Ariv Belgeleri (BOA)
Babakanlk Osmanl Arivi (BOA)
irade Dahiliye (.DH)
Yldz Perakende Hariciye (Y. PRK. HR).
Yldz Esas Evrak (Y. E. E.)
Sreli Yaynlar
Diyojen 1870-1873, 183 Say.
aylak 1876-1877, 162 Say.
Hayal 1873-1877, muhtelif saylar.
ngrakl Tatar, 1873, 29 say.
Hakayk'l-Vekayi 1870-1872.
Osmanl, 1877-1878, 157 say.
Kahkaha, Nisan 1875-Eyll 1875, 26 say.
Tezler
ALTUN, Muhsin. "Osmanl Ttn Tekeli", Yaynlanmam Yksek Lisans
Tezi, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara, 1995.
GNDOGDU, smail. "Sultan Abdlaziz Devrinde Mizah Basn Yoluyla
Muhalefet," (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi) Sakarya niversitesi,
Sakarya, 1999.
DEMEN, Nezihe. "1869-1876 Yllar Arasnda Yaynlanan Mizah Gazete
lerinde stanbul Hayat," (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi) stanbul
niversitesi, stanbul, 1994.
OGUZ, kran. Tanzimat Dneminde Mizah ve Diyojen Gazetesi, (Yayn
lanmam Yksek Lisan Tezi), Balkesir niversitesi, Balkesir, 1998 .
ZBENT, kbal. lk Trke Mizah Gazetelerinde Alafranga Tipler ve Alaf
ranga Hayat, (Yaynlanmam Doktora Tezi), stanbul niversitesi, s
tanbul, 1987.
228 I Osmanl Mizah Basnnda Bat/la?ma ve Siyaset
ZD, Hamdi, "Tarada ktidar Mcadelesi: II. Abdlhamid Dneminde

Trabzon Vilayeti'nde Eraf, Siyaset ve Devlet (1876-1909)", Doktora Tezi,
Ankara, 2008.
YAMAN, Belkz. "1869- 1876 Yllar Arasnda Yaynlanan Mizah Gazetele
rinde Tiyatro." ( Yaynlanmam Yksek Lisan Tezi), stanbul niversi
tesi, stanbul, 1994.
Kitap ve Makaleler
Acarolu, M. Trker. ilk Derleme Mdr Selim Nzhet Gerek, Kltr Ba
kanl Yaynlar, Ankara, 2001.
AKARLI, Engin Deniz. (eviren ve yayna haz.) Belgelerle Tanzimat: Os
manl Sadrazamlarndan Ali ve Fuat Paalarn Siyasi Vasiyetnameleri,
Boazii niversitesi Yaynlar, stanbul, 1978.
AKN, Sina. "Siyasal Tarih." Trkiye Tarihi, C. 3, Cem Yaynlar, stanbul,
1997.
AKN, mer Faruk. "aylak Tevfik," Diyanet Vakf lslam Ansiklopedisi, C.
3., 1993, s. 240-244.
Ali Fuad, Rical-i Mhimme-i Siyasiye, stanbul. 1928.
AND, Metin. Geleneksel Trk Tiyatrosu, nklap Kitabevi, Ankara, 1985.
ANDI, Fuat - Sphan And. Sadrazam Ali Paa, Hayat, Zaman ve Siya-
si Vasiyetnamesi, Eren Yaynlar, stanbul. 2000.
APAYDIN, Mustafa. Trk Hiciv Edebiyatnda Ziya Paa, Kltr Bakanl
Yaynlar, Ankara, 2001.
AYDOGDU, Nergiz Ylmaz. "Ali Paa Vasiyetnamesine Dair Birka Yeni
Bilgi" Divan, S. 15, (2003/2), s. 191-204.
BASRET Ali Efendi. lstanbul Mektuplar, haz: Nuri Salam, Kitabevi Ya
ynlar, stanbul, 2001.
BELGE, Murat. "Batllama: Trkiye ve Rusya," Modern Trkiye'de Siyasi D
nce Modernleme ve Batclk, C. 3., letiim Yaynlar, stanbul, 2002.
BERGSON, Henri. Glme Komiin Anlam zerinde Deneme, ev: M. ekip
Tun, stanbul, 1945.
BERKES, Niyazi. Trkiye'de adalama, haz: Ahmet Kuya, Yap Kredi
Yaynlar, stanbul, 2002.
Kaynaka l 229
BEYDLL. Kemal. "Ali Paa," Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C. 2, 1989,

425-426.
BORAT AV, Pertev Naili. "Maddah," Encyclopaedia of slam, Volume iV, Le
iden, 1978, s. 951-953.
BORAT AV, Pertev Naili. "Karagz," Encyclopaedia of slam, Volume iV. Le
iden, 1978, s. 601-603.
BREMMER, Jan. "Jokers and Jokebooks in Ancient Greek Culture," A Cul
tural History of Humour, edit by: Jan Bremmer & Herman Roodenburg,
Blackwell Publishers Ltd., Cambridge, 1997.
BRUMMET T, Palmira. mge ve Emperyalizm 1908-1911, ev: Ayen Anadol,
letiim Yaynlar, stanbul, 2003.
CANTEK, Levent. "k Srecinde Osmanl Mizahnn Kritii," Gldi
ken, S. 24, 2001, s. 14-22.
CANT EK, Levent. Markopaa Bir Mizah ve Muhalefet Efsanesi, letiim Ya
Cevdet Paa. Maruzat, haz: Yusuf Halaolu, ar Yaynlar, stanbul,
1980.
CHANFRAULT, Bernard. "Tunus'ta Ceha (Cuha) Gelenekten Moderniz
me," Dou'da Mizah, ed: Franois Georgeon-Irene Fenoglio, ev: Ali
Berktay, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 2000.
APANOGLU, Mnir Sleyman. Basn Tarihimizde Mizah Dergileri, s
tanbul, 1970.
APANOGLU, Mnir Sleyman. Basn Tarihimizde lave, Yeni Dergah
Matbaas, stanbul, 1960.
EVKER, Turgut. Geliim Srecinde Trk Karikatr, Adam Yaynlar,
stanbul, 1986.
EVKER, Turgut. "Ali Fuad Bey," Yaamlar ve Yaptlaryla Osmanllar
Ansiklopedisi, C. 1., 1999, Y KY Yaynlar, stanbul, s. 210-211.
EVKER, Turgut. Osmanl Tokad, Adam Yaynlar, stanbul, 1986.
DAVSON, Roderic H. Osmanl mparatorluu'nda Reform 1856-1876, ev:
Osman Aknhay, Papirs Yaynlar, Ankara, 1997.
DAVSON, Roderic H. "Ottoman Public Relations in the Nineteenth Cen-
tury: How the Sublime Porte Tried to nfluence European Public Opi
nion," Nineteenth Century Ottoman Diplomacy and Reforms, Analecta
Jsisiana XXXJV. The Isis Press, stanbul, 1999, 351-360.
DAVSON, Roderic H. "How the Ottoman Government Adjusted to a New
Institution: The Newspaper Press," Nineteenth Century Ottoman Dip
lomacy and Reforms, Analecta lsisiana XXXI V The Isis Press, stanbul,
1999, 361-370.
DAVSON, Roderic H. "The Questoin of Ali Paa's Political Testament",
Nineteeenth Century Ottoman Diplomacy and Refarms, Analecta Isisia
na XXXIV, The Isis Press, stanbul, 1999, s. 47-64.
DAVSON, Roderic H. "The Question of Fuad Paa's Political Testament",
Nineteeenth Century Ottoman Diplomacy and Reforms, Analecta Isisia
na XXXIV, The Isis Press, stanbul,1999, s. 27-40.
DEJEUX, Jean. "Cuha ve Nadire," Dou'da Mizah edit: Franois Georgeon
Irene Fenoglio, ev Ali Berktay, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 2000.
DERNGL, Selim. "il. Abdlhamid Dneminde Osmanl D likilerinde
'maj' Saplants," 11. Abdlhamid ve Devri Semineri, stanbul niversi
tesi Edebiyat Fakltesi Tarih Aratrma Merkezi, stanbul. 1994.
DERNGL. Selim. ktidarn Sembolleri ve deoloji, ev. Gl aal Gven,
Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 2002.
EBZZYA, Ziyad. "il. Abdlhamid Dneminde Basn ve Basn Hareket
lerine Bak," 11. Abdlhamid ve Dnemi Sempozyum Bildirileri, Seha
Yaynclk, stanbul, 1994, s. 111-129.
EBZZYA, Ziyad. inasi, haz: Hseyin elik, letiim Yaynlar, stanbul, 1997.
EBZZYA, Ziyad. "Diyojen," Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C. 9., 1994,
s. 479-480.
EBZZYA Tevfik. Yeni Osmanllar Tarihi, haz: emsettin Kutlu, Hrriyet
EBZZYA, Tevfik. Yeni Osmanllar Tarihi, C. 1-2-3., haz: Ziyad Ebzziya,
Kervan Yaynclk, stanbul, 1973-1975.
EFE, Necdet Rd. Trk Nkteci/eri, stanbul, 1967.
ELDEM, Ethem. "18. Yzyl ve Deiim" Cogito, S. 19, 1999.
Kaynaka l 231
EMROGLU, Kudret. Gndelik Hayatmzn Tarihi, Dost Yaynlar, Ankara,

2001.
ERLER, Mehmet Yavuz. "Mizah Dergileri Inda 1870-1875 Tarihleri Ara
snda stanbul'da Kara Tamacl," Tarih ve Toplum, S. 204, 2000, s.
345-350.
EYBOGLU, . Zeki. Glen Anadolu, Pencere Yaynlar, stanbul, 1977.
FAROQH, Suraiya. Osmanl Kltr ve Gndelik Yaam, ev: Elif Kl,
Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, 1997.
FAROQH, Suraiya. "18.Yzyl Anadolu Krsalnda Su, Kadnlar ve Servet,"
Modernlemenin Eiinde Osmanl Kadnlar, editr: Madeline C. Zlf,
ev: Necmiye Alpay, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, 2000.
FINDLEY, V. Carter. Ahmet Mithat Efendi Avrupatia, eviren: Ayen Ana
dol, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, 1999.
GEREK, Selim Nzhet. "Jn Trk Gazeteleri" Akam, 19 Mart 1941.
GEORGEON, Franois. "ehrin Aynas Osmanl Mizah Basn" Toplumsal
Tarih, nr. 49, 1996, s. 24-28.
GEORGEON, Franois. "Osmanl mparatorluu'nda Glmek mi?," Doutia
Mizah, ed: Franois Georgeon-Irene Fenoglio, ev: Ali Berktay, Yap
Kredi Yaynlar, stanbul, 2000.
GLPINARLI, Abdlbaki. Nasreddin Hoca, nklap Kitabevi, Ankara, 1996.
GRAF. Fritz. "Cicero, Plautus and Roman Laugter," A Cultural History of
Humour, Edit by: Jan Bremmer&Herman Roodenburg, Blackwell Pub
lishers Ltd., Cambridge, 1997.
HANOGLU, kr. Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti ve Jn Trklk,
letiim Yaynlar, stanbul, 1985.
HANOGLU, kr. "Osmanlclk," Tanzimattan Cumhuriyet'eAnsiklope
disi, C. 5, 1985, s. 1389-1393.
HATTOX, Ralph S. Kahve ve Kahvehaneler, ev: Nurettin Elhseyni,Tarih
Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, 1997.
HENTCH, Thierry. Hayali Dou, ev: Aysel Bora, Metis Yaynlar, stanbul, 1996
HAYES, J. H. Carlton. Milliyetilik: Bir Din, ev: Murat iftkaya, z Yayn
clk, stanbul, 1995.
NALCIK, Halil. Osmanl mparatorluu'nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi C.

1., ev: Halil Berktay, Eren Yaynlar, stanbul, 1997.
NALCIK, Halil. "Tanzimatn Uygulanmas ve Sosyal Tepkileri," Osmanl
mparatorluu Toplum ve Ekonomi, Eren Yaynlar, stanbul, 1996.
NALCIK. Halil. "Osmanllarda Batdan Kltr Aktarmas zerine," Osmanl
mparatorluu Toplum ve Ekonomi, Eren Yaynlar, stanbul. 1996.
NAL, ibnlemin Mahmut Kemal. Son Sadrazamlar, Dergah Yaynlar, s
tanbul, 1983.
SKT, Server. Trkiye'de Matbuat dareleri ve Politikalar, Bavekalet Basn
Yayn Umum Mdrl, stanbul, 1943.
Z, Fahir. "Kasab Teodor," Encyclopaedia of slam, Volume IV, Leiden, 1978,
s. 681-682.
JELTYAKOV, A. D. Trkiye'nin Sosyo-Politik ve Kltrel Hayatnda Basn,
nsz: Orhan Kololu, Ankara, 1979.
LE GOFF, Jacques. "Laughter in the Middle Ages," A Culturel History of
Humour, Edited by: )an Bremmer & Herman Roodenburg, Blackwell
Publishers Ltd., Cambridge, 1997.
KARABA, Seyfi. "Nasreddin Hoca ve Timur, Toplumsal Sorunlara Glme
ce Tr Tepki," Gldiken, stanbul, S. 2, 1993, s. 84-94.
KARAL. Enver Ziya. Halet Efendi'nin Paris Byk Elilii (1802-1806), s
tanbul niversitesi Yaynlar, No: 102, stanbul, 1940.
KASABA, Reat. Osmanl mparatorluu ve Dnya Ekonomisi, ev: Kudret
Emirolu, Belge Yaynlar, stanbul, 1993.
KARPAT, Kemal. H. Osmanl Modernlemesi, ev: Akile Zorlu Durukan
Kaan Durukan, mge Kitabevi, Ankara, 2002.
KL. Suna - eref Gzbyk, Trk Anayasa Metinleri, Trkiye Bankas
KO CABAOGLU, Uygur-BRNC. Ali. "Osmanl Vilayet Gazete ve Matba
alar zerine Gzlemler," Kebike, S. 2, 1995, s. 101-121.
KOCABAOGLU, Uygur. "Hayal Perdesinden Gazete Sayfasna Karagz,"
Tarih ve Toplum, S. 46, (1987), s. 226-227.
KOCABAOGLU, Uygur. "Punch," Tarih ve Toplum, S. 102, 1992, s. 332-335.
l
Kaynaka 233
KOAK, Cemil. "Yeni Osmanllar ve Birinci Merutiyet," Modern Trkiye'de

Siyasi Dnce C. 1., letiim Yaynlar, stanbul, 2002.
KODAMAN, Bayram. Abdlhamid Devri Eitim Sistemi, TTK, Ankara,
1988.
KOLOGLU, Orhan. "Osmanl Basn: erii ve Rejimi," Tanzimat'tan
Cumhuriyet'e Ansiklopedisi, C. 1., 1985, s. 68-90.
KOLOGLU, Orhan. "Galata Borsas'nda Oyunlar," Tarih ve Toplum, S. 142,
(Ekim 1995): s.57-60.
KOLOGLU, Orhan. "Osmanllarda Basn ve Kamuoyu," Osmanl Ansiklope
disi, C. 6., Aa Yaynlar, stanbul, 1995 b: s.147-215.
KOLOGLU, Orhan. Takvim-i Vekayi, Ankara, Tarihsiz.
KOLOGLU, Orhan. Avrupa'nn Kskacnda Abdlhamid, letiim Yaynlar,
stanbul, 1998.
KOLOGLU, Orhan. Abdlhamid Gerei, Eyll Yaynlar, stanbul, 2002.
KPRL, M. Fuad. "Fuad Paa," slam Ansiklopedisi, C. 5., M.E.B., Ankara
1997, s. 672-681.
KUDRET, Cevdet. Karagz, Bilgi Yaynlar, Ankara, 1968.
KUDRET, Cevdet. Ortaoyunu, stanbul, 1994.
KUDRET, Sinan. "lk Mizah Gazetemiz," Toker Mecmuas, S. 8, 1977, s. 12-23.
KUNT, Metin. "Siyasal Tarih (1600-1789)," Trkiye Tarihi, C. 3., Cem Ya-
KUNTAY, Midhat Cemal. Namk Kemal Devrinin nsanlar ve Olaylar
Arasnda, Maarif Matbaas, stanbul, 1941.
KURAN, Ercment. Avrupa'da Osmanl kamet Eliliklerinin Kuruluu ve
ilk Elilerin Siyasi Faaliyetleri 1793-1821, Trk Kltr Aratrma Ens
tits Yaynlar, Ankara, 1968.
KUTAY, Cemal. Nelere Glerlerdi?, Gemiten Gnmze Trk Kitapl,
stanbul, 1970.
MARE-Christine, Bornes V. "Osmanl mparatorluu'nda Yahudi Cuha,"
Dou'da Mizah, Ed: Franois Georgeon, !rene Fenoglio, ev: Ali Berktay,
Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 2000.
MARDN, erif. Trkiye'de Toplum ve Siyaset, der: Mmtaz'er Trkne

Tuncay nder, iletiim Yaynlar, stanbul, 1990.
MARDN, erif. Yeni Osmanl Dncesinin D ouu, ev: Mmtaz'er Tr
kne, Fahri Unan, rfan Erdoan, letiim Yaynlar, stanbul, 1998.
MARDN, erif. Jn Trklerin Siyasi Fikirleri, iletiim Yaynlar, stanbul, 2001.
MARDN, erif. "Super Westernization in Urban Life in the Ottoman Em
pire in the Last Quarter of the Nineteenth Century," Turkey Geographic
and Social Perspectives, ed: Peter Benedict, Erol Tmtekin, Fatma Man
sur, Leiden, 1974, s. 402-445.
MARDN, erif. "Yeni Osmanl Dncesi," Modern Trkiye'de Siyasi Dnce,
Tanzimat ve Merutiyetin Birikimi, letiim Yaynlar, stanbul, 2001.
MARDN, Yusuf. Namk Kemal'in Londra Yllar, Milliyet Yaynlar, 1974.
MEEKER. Michael E., mparatorluktan Gelen Bir Ulus, ev.Tutku Vardal,
stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, 2005.
Mehmet Tevfik. stanbul'da Bir Sene, haz: Nuri Akbayar, letiim Yaynlar,
stanbul, 1991.
Mehmet Tevfik. Meyhane Yahut stanbul Akamlar, Mahmut Bey Matba-
as, stanbul, 1300.
Mehmet Tevfik, Yadigar- Macaristan, stanbul, Ramazan 1294.
MER, Cemil. Jurnal, C.1., letiim Yaynlar, stanbul, 1992.
MER, Cemil. Bu lke, letiim Yaynlar, stanbul, 2000.
MER, Cemil. Umrandan Uygarla, letiim Yaynlar, stanbul, 1996.
MICKLEWRIGHT, Nancy. "Landon, Paris, stanbul and Cairo, Fashion and
International Trade in The Nineteenth Century", New Perspectives on
Turkey, No. 7, Spring, 1992, 125-136.
MUSTAFA Sami Efendi. Avrupa Risalesi, Bir Osmanl Brokratnn Avrupa
zlenimleri, haz: M. Fatih And, Kitabevi Yaynlar, stanbul, 1996.
NESN, Aziz. "Mizah = Glmece," Glmenin Kitab, YGS Yaynlar, stan
bul, 2002.
NOVEV, A. D. Osmanl mparatorluu'nun Yar Smrgelemesi, ev:
Nabi Diner, Onur Yaynlar, Ankara, 1979.
l
Kaynaka 235
NUR. Osman. Abdlhamid-i Sani ve Devri Saltanat C.1-2-3., stanbul,

1327.
ORAL , Fuat Sreyya, Trk Basn Tarihi, C. 1., Ankara, 1967.
ORTAYLI, ilber. "Batllama Sorunu", Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Ansiklo
pedisi, C.3., 1985, s. 134-138.
ORTAYLI. lber. mparatorluun En Uzun Yzyl, Hil Yaynlar, stanbul, 1987.
ORTAYLI, lber. Osmanl mparatorluu'nda Alman Nfuzu, letiim Ya
ORTAYLI, lber. "Bir Aydn Grubu, Yeni Osmanllar," Tanzimat'tan
Cumhuriyet'e Trkiye Ansiklopedisi, C. 6., 1985, s. 1702-1703.
KT EM, Ziver, "Basn Tarihine likin Anlar, Tanklklar" Mteferrika,
Say 34, 2008/2, s. 133-186.
NGREN, Ferit. Trk Mizah ve Hicvi, Trkiye Bankas Kltr Yayn
lar, stanbul, 1998.
ZBEK, Nadir. Osmanl mparatorluu'nda Sosyal Devlet, letiim Yayn
lar, stanbul, 2002.
ZD, Hamdi, "Cemal Kutay ve Osmanl Mizah: Cemal Kutay'n Gizli
Kalm Mizah Yetenei" Kebike, S. 17, 2004, s. 27-40.
ZD, Hamdi, "Yeni Osmanllktan ttihatla Bir Portre: "Esad Efendi"
(1842-1901)", Kebike, S. 26, 2008, s. 7-36.
ZN, Mustafa Nihat. Namk Kemal ve bret Gazetesi, Remzi Kitabevi,
Ankara, 1938.
PAMUK, evket. Osmanl Ekonomisinde Bamllk ve Byme 1820-1913,
Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, 1994.
PAMUKCYAN, Kevork. "Mizahi Hayal Gazetesinin Ermeni Harfli Trke
Basks," Tarih ve Toplum, S. 42, 1987, s. 36-40.
PIPES, Richard. Europe Since 1815, American Heritage Publishing Co. ine.,
New York, 1970.
RASM, Ahmet. Muharrir, air, Edib, haz: Kazm Yeti, Tercman 1001 Te
mel Eser, stanbul, 1980.
RECAZADE Mahmut Ekrem. Araba Sevdas, Arba Yaynlar, Ankara,
1986.
ROZENTHAL, Franz. Erken slam'da Mizah, ev: Ahmet Arslan, ris Yayn
lar, stanbul, 1997.
QUATAERT, Donald. Osmanl mparatorluu 1700-1922, ev: Aye Berk
tay, letiim Yaynlar, stanbul, 2002.
SANDERS, Barry. Kahkahann Zaferi Ykc Bir Tarih Olarak Glme, ev:
Kemal Atakay, Ayrnt Yaynlar, stanbul, 2001.
SHAW, Stanford. J. Osmanl imparatorluu ve Modern Trkiye, C. 1, ev:
Mehmet Harmanc, E Yaynlar, stanbul. 1982.
PEARS, Sir Edwin. Forty Years in Constantinople, Herbert Jenkins Limited,
London, 1915.
SOMEL, Akin. "Osmanl Reform anda Osmanlclk Dncesi (1839-
1913)," Modern Trkiye'de Siyasi Dnce, Tanzimat ve Merutiyetin
Birikimi, C. 1., iletiim Yaynlar, stanbul, 2001.
SUNGU, hsan. "Diyojen Gazetesi." Aylk Ansiklopedi, C. 1., 1945, s. 339-341.
APOLYO, Enver Behnan. Trk Gazetecilik Tarihi ve Her Ynyle Basn,
Gven Matbaas, Ankara, 1971.
EN. Nora. "19.Yzyl Sonu stanbul Basnnda Moda ve Kadn Kyafetleri,"
1980'ler Trkiye'sinde Kadn Bak Asndan Kadnlar, letiim Yayn
lar, stanbul, 1993, s. 53-78.
NAS. air Evlenmesi, haz: Fevziye Abdullah Tansel. Dn-Bugn Yayne
vi, Ankara, 1960.
TANSEL, Fevziye Abdullah. Namk Kemal'in Hususi Mektuplar, TTK, An
kara, 1969.
TANPINAR, Ahmet Hamdi. Ondokuzuncu Asr Trk Edebiyat Tarihi,
alayan Kitabevi, stanbul, 2001.
TEKEL. lhan. "Trkiye' de Siyasal Dncenin Geliimi Konusunda Bir
st Anlat," Modern Trkiye'de Siyasi Dnce, Modernleme ve Batc
lk, C. 3., letiim Yaynlar, stanbul, 2002.
TMUR, Taner. "Osmanl ve Batllama," Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Tr
kiye Ansiklopedisi, C. 1., 1985, s. 139-145.
TMUR, Taner. Osmanl-Trk Romannda Tarih, Toplum ve Kimlik, mge
Yaynlar, Ankara, 2002.
Kaynaka l 237
TOKER, Nilgn - TEKN, S. "Batc Siyasi Dncenin Karakteristikleri ve

Evreleri", Modern Trkiye'de Siyasi Dnce, C. 3., letiim Yaynlar, s
tanbul, 2002.
TUNAYA, Tark Zafer. Trkiye'de Siyasal Gelimeler (1876-1938), stanbul
Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, 2001.
TUNAYA, Tark Zafer. Trkiye'nin Siyasi Hayatnda Batllama Hareket
leri ve Kaynaklar, ed: Yeni Trkiye, stanbul, 1984.
TUNAY, Mete. Bat'da Siyasal Dnceler Tarihi, C. 2., Ankara niversi
tesi Yaynlar, Ankara, 1969.
US, Hakk Tark. Meclis-i Mebusan 1293 = 1877 Zabt Ceridesi, stanbul,
1939.
LKEN, Hilmi Ziya. Trkiye'de ada Dnce Tarihi, lken Yaynlar,
stanbul. 2001.
YEPAZARCI, Erol. "Trk Basnnn lk Mizah Dergilerinden, 'ngrakl
Tatar'" Mteferrika, S. 21, 2002, s. 27-44.
VARLIK. Blent. "Tanzimat'tan Cumhuriyete Mizah" Tanzimat'tan
Cumhuriyet'e Ansiklopedisi, C. 1., 1985.
YALINKAYA, M. Alaaddin. "Osmanl Zihniyetindeki Deiimin Gster
gesi Olarak Sefaretnamelerin Kaynak Defteri," Osmanl Tarihi Aratr
ma ve Uygulama Merkezi Dergisi (OTAM), S. 7, 1996.
ZYA Paa. Zafername, haz: Fikret aholu, Tercman 1001 Temel Eser, ta
rihsiz.
ZRCHER, Erik Jan. Modernleen Trkiye'nin Tarihi, ev: Yasemin Soner
Gnen, letiim Yaynlar, stanbul, 1995.
EKLER
Ekler l 241
EK-1: aylak ve Hayal gazetelerinin isimlerinin tahviline

dair belge
irade Dahiliye: 61399
Dahiliye'den Sadaret'e,
Devletl Efendim Hazretleri
Dersaadet'te elsine-i ecnebiye zere tab' ve nerolunan mizah
gazeteleri evvelce hasbe'l-icab lavolunduu misill Trke bas
lan aylak ve Hayal gazetelerinin dahi mevadd- nafiadan bahis
evrak- havadise tahvilleri umum in daha faideli grnmekle icra
klnan tevikat zerine bunlardan aylak gazetesinin Osmanl ve
Hayal gazetesinin Nair isimleriyle evrak- havadise tebdillerine
sahip imtiyazlar izhar muvaffakatla beraber bu ide vuku bula
cak mesariflerine medar olmak in bir mikdar atiye-i seniyye
nailiyetlerini istida itmi olduklarndan ve filhakika kendlerinin
ihtiyar idecekleri masrafa canib-i devletten iane olunmak mnasib
olacandan mumaileyhimaya tertib-i mevzuya on bin kuru atiye
verilmesi Dahiliye Nezaret-i Celilesi'yle tezkire klnmala ol babda
her ne vechile irade-i seniyye-i hazret-i ehriyar-i mteallik ve e
ref-sudur buyurulur ise mantuk- mnifi infaz idilecei beyanyla
tezkire-i sena.veri terkim olundu efendim.
fi 11 Receb [12]94 [24 Temmuz 1877]
[Dahiliye'nin tezkireye dair onaya gnderdii not]

Ma'rlz- aker-i Kemineleridir ki
Enmele piray- ta'zim olunan ibu tezkire-i samiye-i sadaret
penahileri manzur-u hmayun-u hazret-i mlkane buyrulmu
ve ber-mlcib-i istizan mumaileyhimaya on bin kuru atiye veril-
mesi eref-sudur olan irade-i seniyye-i cenab- ahane mantuk-

mnifinden bulunmu olmala ol babda hazret-i emr ferman
hazret-i veliyyl emrindir. Fi 12 Receb [12)94 [25 Temmuz 1877)
rade Dahiliye: 61399

Ekleri 243
EK-2 Teodor Kasab'n Napoli'de olup olmadna da ir

l
. ,ye gnderlen be ge.
Roma Sefarethanesi'nden Harcye
,...,..;, , :. .. ,._....., !Ji; ,;...>., 1 ..a: ., J. .:. .AJ

. ..
,# .: -:'.,../
.. . . . .. . ... ...
'
..
.
. .-J.-O""--...
-..., .. .r.;:;,
....:.;_,. ,..fo .,,,,_ ',,
. .
->
cA,v,.,.,.,, w.. .. ,..4iii
,;, .,, J,,4,J, ud.., c::..;.
,
,.
i"..._..:.:..,_,.,,
. d, 0.rr .
. .i:_...
.
. ..:..-- .
.,.......,.,,
I J.A,Mt....,..,...,
. . ..
--::,, ,I
, !..-: .,.,__,,.,,
,-- , .. .....,,...,
.... .., ' c.,uv . . . . . .

.c.,..,__, ..,_,,
. . , :
,..,,
v:;....,.., .,.,. , ., .,, - .:.. .,,, .. .,,...., e.,,.; ,;,- . .........
...
..,
..,, .., .,.. ..
I O O ;.,.,, ,,,..a.,,:.. .,,
;.,.> .-- ' J ..
:
.,.
"':,;.,..,., "-... -...L.:'..W ., J.:,., ;...; ,.., ...,-..,, "':'........ C'7'
..:.;,,.;. ,.,,,._.;., v"
. i,j..:..w.r.,
. . .........;
., - ..,_, .. . .; ...,,,.,.
.
.,,
.,, ... .., ..,_.,,, ,,._ re;.. :........j.;.

,.
,, ,.,,
..._.:.,,M, ...,;-. ........._ ....... c..i,, C-:!.-:,
,u, ..._
, .....
w ., 1
244 J Osmanl Mizah Basnnda Batllama ve Siyaset
EK-3: Teodor Kasab'n lstanbul'a avdetiyle ilgili olarak

Ebzziya Tevfik'in il. Abdlhamid 'e yazd mektubun sureti
....:.:, .,,; -w ,JJ;" ,.f,,;:,.). ;A) ..."J;s

#
_,_,,;", -:? .),, 11/

"5,J o_:j.._,; .,,.;,..

)
;:{
Ek/eri 245
EK-4: Hariciye Nezareti'ne Roma'dan gelen Teodor Kasab

ve Ali efkati'nin fiziki tariflerinin yapld belge.
.
( .J ,.,-_;;
. . . . .
c.A, ,',. ,..lt u#.J ,J'-': ,,.,_.
/ . .
,.,,,- l,,.J;
.
(,':.(.)J, ,, ...,)_j, I.> 1 ,.J, l , ,.,U.t -:.eJ

.,,,_
t-...'
..:'
-').,:.., ,;;., .. W:- ;..n )il'
(.).., c,; ,,;._;,..;,,){;.,., J, 'J ;..;_ 1 _,,,,.,,
;.,..J, ;..:,
..-;,,, (. -) .:,-".'."'" u,- ;,,,, "',;,.,)/
.,.,_;;.J
t
,vtt;, o..:-,.,,,,,,
;.{r,),,, c.\.e.. ...., .,, ,;.,, ;,
. . . . , :,, J;,.,{c,u)
, I"
. . J:,..:./
.r,.,_, . . ,;, ,j_,;.,
.

'
. . .
C,\,.,;/J,I.J
.. /
. ,;,;,, , ,;.,,;
. .,,; ,, .
. . .. .,..).),;..j., ...I ,J..,_, 1
.
.
Lt-' .. . ;.
i.) ,> .. .,V l' 1 ,J .JA.: ,)',.,)"'! f!',.,-: ,>,.,;,. ', ,),,J d"',
.... . . . ... ,,
" . :.,d','. ',(/ .,,,...,._,, #,)\$, j>, .._,.;, .,
EK-5: "Birisi Mtaassb iki Zat Beyninde"
- Canm Efendim bu felaketler nedir? Geen gn yine talya' da

bir volkan patlam hayli yerleri harab etmi.
talya nerededir?
Efendim talya Avrupa memleketlerinden birisidir.
Adam sende gavur memleketi deil mi? Anlar bu imansz
lkta kaldka balarna daha ok eyler gelecek.
Aman efendim inayet ediniz byle ey sylemeyiniz.
Antakya' da da oldu memleket yere batt birok can telef
oldu
Acaib Antakya' da ne olmu?
Haberiniz yok mu? Bir byk zelzeleyle memleket yere bat
mad m?
Ne vakit olmu?
Hemen bir aya yaklat. Gazeteler kyameti koparyor dn
yann her tarafnda ianeler toplanyor sizin hala haberdar
olmamanz tuhaf ey?
Ben sana bir ey diyeyim mi? Ben byle eylere sarf- zihn
bile etmem. Zira insann hep ektii kendi kusurudur.
Canm bu bi-arelerde ne kusur olabilir? te bir zelzele gel
di memleketlerini evlerini kylerini harab etti herifler ne
yapsnlar? Mesela stanbul'un da yangn stanbul ahalisi
ni az m mutazarrr ediyor? Bu kadar mal bu kadar can te
lef ediyor her gn gzmzle gryoruz? Ey elimizden ne
geliyor?
Sanki stanbul ahalisi Antakya' dan iyi mi? Anlar da fena.
Acaba bana yz kiide dinini diyanetini bilir bir kii bula
bilir misin? Her ne ise dedim ya herkesin ektii kendi ku
surudur. nsanda kusur olmasa Cenab- Hakk hi felakete
Ek/eri 247
duar etmez. Antakya ahalisi de kim bilir ne kadar dinsizlik

imanszlkla vakitlerini geiriyorlard da Cenab- Hakk da
anlar byle bir yolda musab etti. imdi kime ne demeye
haklar var hep kendi cezalardr varsnlar eksinler.
Acaib! imdi bunlarn uradklar felaket kendi seyyielerin
den mi ileri gelmi?
Ana ne phe. Bir memleket ahalisi ki Cenab- Hakk'n em
rini tutup nehyinden ictinab etmez ise elbette byle bir bela
ile te'dib olunur.
Tuhaf ey sen talya'nn nerde olduunu bilmediin halde
bu gibi esrar- ilahiyeyi kefediyorsun ha?
Haa! Ben kefetmiyorum meydanda olan bir eyi sana an
latmaya alyorum.
Demekki bu adamlar ettikleri gnahlarn mcazatn gr
yorlar yle deil mi? Eer yle ise o beikteki sabi ocukla
rn ne crm ve kabahatlar var idi ki bunlar da telef olub
gittiler?
Mehur meseldir kurular arasnda yalar da yanar.
Hayr yle deil bu dediin darb- mesel aa hakknda ol
duundan insan iin kullanlmaz. Kurular arasnda yalar
da yanar ama gnahkar ile gnahszlar birlikte ceza gre
mezler zira Cenab- Hakk adildir. Mesela bunun babas ka
til idi diyerek olunu da cehenneme atmaz.
Bana baksan a! Evlad senin rahmetli baban dindar bir m
selman idi. Senin lakrdlarna baklr ise yazk o babann
verdii emeklere! Acaba sen de Frengistan'a m gittin?
Bu sualinizden anlalr ki kalben adeta benim dinsizliime
hkmediyorsunuz ama bu babda bana atfetmek istediiniz
dinsizlii ben de size reddediyorum. nk evi bark bat
m harab olmu ekmeksiz susuz kalm birtakm felaket
zede-gana herkes iane toplamakla megul iken teessr bile
etmeksizin "Cezalardr eksinler" gibi lakrdlar sylemek

ve adeta ni-yu memnuniyet gstermek dindar ve zerre ka
dar rahm efkatl olanlar iin muhaldir.
Sevinirim ya! Elbette eden bulur dine iman gelsinler adam
olsunlar.
Ben sana bir ey sylelyeyim mi o zavalllarn sahihan crm
ve kabahatlar bile olsa oras Cenab- Hakk'n bilecei bir
itir. Bizim anlara acmaklmz ise icabat- insaniyeden
dir. Eer sen anlarn da dindar olarak sana benzer adam
olmalarn arzu ediyor isen bulunduklar halde kalmalar
bence daha iyidir. te sana uurlar olsun dinlemeye vaktim
kalmad vesselam".
Diyojen, nr. 119, s. 1. 6 Mays 1288/18 Mays 1872
Ekler l 249
EK- 6: Diyojen'de yaynlanan ve Viyana'daki sergiye

gnderilecek olan eyann listesi
"Gelecek sene Viyana' da bir sergi-i umumi alacan elbet

te iitmisinizdir. Buna her devlet tarafndan ve istek eden kim
seler canibinden eya vaz' olunaca gibi dersaadet mahsulat ve
masnuattan dahi gayet tuhaf ve nefis baz eya irsal edileceinden
bunlarn tedariki tehiyyesi iin bir de komisyon- mahsus tekil
olunmu.
Bizim gayret ve muhabbet-i vataniyemiz icabnca sergi-i mez
bura vaz' ve
tehire seza zirde. aada murakkam eyay komisyon- mez
kura arz etmekliimiz lazmdr.
Trklerin ne gzel szler syleyebildiklerini Avrupallara bil
dirmek iin Hakayk gazetesinden bir nsha.
Ahalinin tehlikeden vikayesine memur olanlarn ne kyafette
bulunduklarn gstermek iin tramvay nnde bulunan bayrak
llardan bir tanesi.
Trkiya' da tramvay olduunu isbat iin Kara Panos Efendi'nin
apkas (nk Kara Panos apkasz olmad gibi Kara Panos ol
maz ise tramvay da olmaz.).
Medeni Trklerin numunesi olmak zere gzlkl eldivenli eli
bastonlu bir k bey.
Trklerin zekavetini isbat iin Hamdi Beyefendinin uurtmas.
Ecnebilerin Trkiya'da olan namuslarnn numunesi olmak
zere Pale de la Barier nam Fransz asilzadesinin kademce ikest
olunup hala zaptiyede mahfuz bulunan namus paralarndan bir
tanesi ehir postasyla bir mektubun Arnavudky'den stanbul'a
ka gnde geldiini ilam iin bir ehir postas mektub zarf.
Memalik-i arkiyede hkumet tarafndan kapattrlan gazete-
.... .
lerin ne yolda ktn beyan etmek iin Phare Du Bosphore'un

perine km olaan Union d'orient nam gazetenin bir nshas ve
Rumlar ile Bulgarlarn birbirlerine birader-ane olan muhabbetle
rini gstermek iin bir Rum bir de Bulgar.
Temizliin numunesi olmak zere Eyp vapurlarndan birisi.
Memleketimizde leyin saatin ka olduunu anlamak zere
Kombari'nin saatiyle ayar olmu bir saat.
Bizim taraflarda grlen eyleri Avrupallara da gstermek
iin Kombari'nin drbn.
Trkistan' da serbesti-i matbuatn derecesini gstermek iin
Basiret'in iki ve Ararat gazetesi ile Phare du Bosphore'un er ve
Makedonya ile Esprit'in drder ay mddetle tatillerine mucip olan
nshalarndan birer tane.
Trkiya'da tiyatro mucidi direktr oyuncusu musikacs
nm nesi olmak zere Gll Agop Efendi'nin kendisi.
Trkiya mektep hacelerinin bir nmunesi olmak zere Kubur
beli imam ve mektep hacesi efendi.
ark adab ve ahlak muallimlerinin nmunesi olmak zere
Panosyan'n sol kula (Sa kula kendisine lazmdr).
Tanzifat- belediyeden bir nmne vermek zere yamur so
nunda ve ay karanlnda Balk Pazar ve Tahtakale' den mrur ile
Boazii'ne kadar amura batm tertemiz bir efendi.
stanbul halknn nezafeti ne derece muhafaza olunduunu
gstermek iin tahmis nnde skca sifos yemi bir hanm.
stanbul' da seyahat-i bahriyenin derece-i emniyet ve selame
tini ve kayklarn maharetini gstermekiin Yemi skelesi'nde
bulunan kayklardan ba k delik bir kayk ile henz Trabzon
dalarndan gelip kayk olmu bir laz.
stanbul' da medeniyetin vasl olduu dereceyi gstermek iin
Kalpaklarba ve Taksim Bahesi seyircilerinden iki sivilize.
Diyojen yukarda sayd eyleri sergi-i mezklre irsalini
l
Ekler 2s1
komisyon- mahsusa arz eder. Fakat urasn da ihtar eder ki bu

eyay yle olur olmaz kimse ile gnderilmeyip irket vapurla
rndan birisi iine konularak idaresi mdirinin taahhd altnda
gnderilmelidir."
Diyojen, nr. 98, s. 1. 23 ubat 1287/6 Mart 1872

EK-7: Paris'te 1878 Senesinde Alacak Sergiye aylak

Tarafndan Gnderilecek Eya Listesi
1) stanbul' da yirmi senedir gazete karub da henz talya m

paratorunun ismini bilmeyen bir gazeteci.
2) senedir Krolu'nun gargs gibi caddelerde dikilb de ii
ne bir sigara atei girmiyen gaz fenerlerinden biri.
3) Alt seneden ber ne halde ise bir adm iler gitmiyan imen
dfer raylarndan biri.
4) Btn kii alemi sokaklarda boan amurlardan yz dane se-
fine (Vaka bu biraz ok ama...... ! Azck da Avrupallar bo-
ulsun).
5) Efkar sahib-i imtiyaz Anduvan Efendi (Zira mzelere sergile
re girecek bir halde antikalad).
6) Gice kpklerle sabaha kadar insanlar uyutmayan bozac ve
salebcilerden be dane.
7) Makinesi tamir kabul itmiyecek bir hale geldiine mdirin
den macsna kadar bihaber olan ve sonra yolda makinesi
krlub mterileri sekiz buuk saat deniz ortasnda brakan
irket-i Hayriye skdar vapurlarndan biri.
8) Cenab- Hakk garka-i garik [suya batm gark olmu] rahmet
eylesn merhum demir kprden serginin sudan muhafaza
sn icab mikdar duba.
9) Fenni diplomasiye heves idenlerin ark meselesi ve sulh ve si
lah hakknda irad itdikleri nutuklar (Vaka bu ey Avrupa e
yasndan ise de buraya ham gelb sonra burada ilendiinden
tuhaf olur zannederim).
aylak, nr. 83. 20 Zilkade 1293/7 Aralk 1876

Ekler l 2s3
EK-8: aylak'ta yaynlanan "Ahlik- Cedide" balkl yaz.
"Ahlak- Cedide"
Hukuka hrmet -bir nevi hamakat (budalalk)-ahbab- siya

net alabildiine fazl-u mezemmet. Sivilize medeniyet -hamiyete
delalet eder iki lgat. Fkaraya merhametiken (?) za'f didikleri
illet. Alafrangaya rabet -lazime-i insaniyet. Terzilere minnet.
klara vazife-zimmet. Beyolu'na mdavemet -centilmenlere
adet. Avrupa'ya muhabbet vatana hizmet. Frenkleri taklid-i ha
reket-Alameti dirayet. Kesb- za't -mucib-i zillet. Hazine-i devlet
huvvan- maiet. Hasbelicab iki aylk kmad gibi-enva-i ikayet.
te kesb itdiimiz medeniyet ve kazandmz ahlak- cedide
bundan ibaret olunca dnyaya ne minnet.
aylak, nr. 10, s. 2. 8 Safer 1293/5 Mart 1876

EK-9 Diyojen'in kapak sayfas
e
..:: s- ""J".:..JdJ 1, ...:...,.,. t'J! ...... ..-,1.;. .::;. ,.,:,,_,.!i, tf ....,. ,,...,..
J'd,'f'4Jr.\.;,_:.tJf.l._r!.l J,;.,p \ 'J.' ":: '-..il5J_, .;..\ .fu...i
. ,,= .;. ,;. .:,..:;.- .::.,L. ,.,., .;.,r r .:,..:..,... ,:
..;,:('!'-' , '"'J' ..:., , ( ...,;,;. ""' )
......,,
.? .:... ,., .. ..:,- ,.:...,. ,.. - J,..:.,., J, (..fif,.c):J':-"'-..;,,)_..;,;_,...,
..::..:,,,, . ,,,_:.,. ..: .:,_? .). ..;:,' /ol.
T f, ,.,_ .:,, ..s,i u. .r. J':- ? ..: .:..,,._,.,r.,.; ,s}>; .;, ,..! - l.J,
,1..i. "4:,.. .s-! ;,,.. .;_ . 46 ,. - J,. .:.,,.,. ,,,.i ,.:,,, .;),f,.Ji ,:. _...,.,.,,._
.
j.;; :l /}i ,).:.'1: , . .:k_,.: - ..;: ,,.; ),...:. 4: ,. -:,, ),-.:...,; ! ..;:.,,, J-i. - . ..,
.;,.. ,s! ,..,,, !l):,,_... ,,:.;\;. ..:!,;;, ,.,. ? ..):. I , ": ,:L;., ..,_.J_,.
'-"''- .,,.,.f...:,. .:.:..,1-.4:l...:..; ...- 1,.:.. :- " ..J..:.. -:Z.l;_,:.. ,.s.J.:L. - ...;,.;
J\ ,.,.., ....J, ...... ..-,'.'1.:,Jf.1 t-J ..,.,,,-:., ,...;
.:, ,.. ,,, f..; ..J,._ ...:,., .:..,. . i:
. .. ..rj'i .;,;,., .:;.,;,.?. ! ..s.:. J,,1 ...,,,, ? ;.,;H.,._.... <J"") -\; J,
'*
..:..,;,.:'4"J\;r"' Jl!j:.l J, .,J.,:..: ..;..:.,...,... ..:f . ..;,;,. ..;\ - J_,..:,,., .:._;'.
.1,
iJJf.l J-!..l, .s,,:. ,. ;,..;J,_,. (! - J,: .:.,., ':' .:_:.,:..; u.'-.., .:,f.1.:l"!", ,i )._:.. .l:...: ..s:.:,,,
,, .:l.:.. -,J,1.:1:1,-il} 4:I li,i J, \.,\ .),, .:,.a..:..:.,..1;.1;_,..,, .:..,,,.,... ?J.i:.i,',$.}>..u,,,r
)-- ,., ,.:,- J:;..i- ? .): - 1,-il)

. ),,..-.);\ .:..,,.
. ..,.:..;_, v.-: ! .,_,. t., J ;..
:J...ii,,i ..;.,. r-..., J,.,;.-.s,.;. (! - .,..,il,.

;;. .:..jf..:J: .. f,.,.. .:f,, ...-!4 ":.:..,. i!llU ..;li,> .:,..:1,, ,. .:.l:..... t T,,, -l;IJ,
:f.-,,1-:._..... ? ,.),
=.f.,.
,f .:.:f.J .;.,;'Y. .;.;, ,, . :, ...! - J, r JI iJ..,il; ..;;, r? ,,,:.f.1 -uJ\:
j,a "": f-:h,i .:,..:..1 ..s.:.:,.... .fi . .s.>r-< '-!P., r!.i.,a ,J:,-.:, _ ,_;; fi.l.1\,:.1,..
$ ..;. .::,:..,, j... .;: ,,.,f,' r,1 r ,::...,.:.;, ,Ac;i .t,1:.,..b ..,,. ...,
Ekleri 255
EK-10 aylak'n kapak sayfas
....,,;
\Ti
,,.,,u.,,, ......
0.'..Awt...,.\
.:..1...t
.....u,l
..... (:.i ..
.,,., .,1,#
--
_.J...,.,._.,
.;,)t .J.)J,
..., . (
! ..,.:,.._,..,_ . \oi,1'1.,.....:.,...,, -
. d.t-.tT.A.1)., - ? .fJiJ ,f:t,,.; -
JJjp J_,.. . . . .;. .;. .;. .;. ..;..;.. -
ti' j?;..! ;I} Jt
.r.; 'J.J.;.r' ......... ct..), Ji,<J,4-::' -
. .;: 4-h ,...
.; t,,.- ,h. :, . ':"
'5'(":-",h.s}.,. s '.t,i.V.-qP,l -
_
...;.,i tllJ - .l:! .... J;,,...974 "j.:.,'fi _,,1.:- _
,Jr ..;,,,\ ,.;.,,,-;- .s.,__,;. J' d.....u:J.>'!'J} ,,1 -
4.
.:; \... 4 !Jw;.,,i, . ..;;.
.:; !l.\ ,.,.,,), J. ' - . r:-.-....:_...J'!',,: -
.:; 11.("'.' .:J- rfo. T Ji ,,:..:,1j._.!.,:,u.\ ,_,. _
. J: "4! .yt/:; ... .,...,,.;>':'f .m ...,., .:,,.,., .m
S , rJ:'.:;,

. ,...,, - 'Hil
..;_,.J,. ..;,_ ..;,,,>;- ..;,...;..., ..... , . ..):..,,.n -
.,
.; .>-.,IJ,J..A_,,,, . ...4 J'.PJ. JJ1. &1.J>".

":;:'.;:-.,;._, .,.,.: . .;,.:L,..:. '":
.; .>,t,Jl..;.,..,..
.
r
.; ;},,}..'J,;. ..: .:..:-- .:; ...r ,.; . .;,e

,jy .;..
,.,,,,-.,.._..f..;$'JI YY.,;,u1?.- 41.st,.
.r ;,,,,_...,._, .J;. -
,i;,..,..r:,.,,t'J_,J,. <'..:.;..
r:. , .
..:4:.::f','.:.-'!--: . ,.: V!.... ., .;..-
..,.
.;.,,.,_,...,:.J..I' ,r. ,.>'; ;:: .;:: .s' M')I,.J (f
,i"'.;-;,'al"J'-

Osmanlı Mizah Basınında Batılılaşma Ve Siyaset (1870-1877) - Hamdi Özdiş PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

Osmanlı Mizah Basınında Batılılaşma Ve Siyaset (1870-1877) - Hamdi Özdiş PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Osmanlı Mizah Basınında Batılılaşma Ve Siyaset (1870-1877) - Hamdi Özdiş PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

LBRA KTAP: 25,

Libra Kitaplk ve Yaynclk

Ebekz Sok. Gnaydn .Apt. No. 9/2,

Birinci Blm: MiZAHIN TARiHSEL SERVENL..................................... 21

kinci Blm: BATILILAMA: I SLAHATLARLA BALAYAN

nc Blm: DYOJENVE AYLAK................................................................. 78

Drdnc Blm: DYOJEN VE AYLAKTA

Beinci Blm: MEDENYET: DEGiEN HAYATLAR,

Altnc Blm: "AGIR KONULAR": MEMLEKET

KAYNAKA ............................................................................................................................. 227

Osmanl tarihinin btn dnemleri gibi 19. yzyl Osmanl ta

olarak belirtmek gerekir ki hem 1870-1877 gei dnemi hem de

Levent Cantek, Markopaa: Bir Mizah ve Muhalefet Efsanesi, letiim Yaynlar,

Tespit edilebilen ve ulalabilen5 yksek lisans6 ve doktora7

Osmanl mizah basn zerine mevcut literatrn nitelii ise

Franois Georgeon, "ehrin Aynas Osmanl Mizah Basn", Toplumsal Tarih, S.

Bu almada ele alnd gibi tek tek temalar ya da anlan dnemin

mizah, ele aldklar konuyu kavraylar bakmndan tarihten farkl

nel hatlaryla tantmna ayrlmtr. Bu anlamda derginin yazar

Her alma gibi bu alma da pek ok deerli insann yardm

En nihayetinde bu almann her aamasnda yakn ilgisi,

Tuzluayr, Nisan 2010

"Glmek iin metafizik sebep arayanlar

Son yllarda tarihilikte gelien farkl yaklamlar, farkl kay

Osmanl tarihine mizah sreli yaynlarnn penceresinden

mtr. Ancak 19. yzyl devlet, toplum ve ekonomi asndan daha

(dergilere) dayal olarak yrtlmesi, onlarla snrl kalmasdr.

7 Jacques le Golf, a.g.m., s. 41.

Glmenin/mizahn olduka kkl bir gemnn olduu

den eski Yunan ve Roma'ya, Rnesans'a, erken dnem slam toplu

6 Cemil Meri.Jurnal, C.l, letiim Yaynlar, stanbul, 1992, s. 364.

ona kar uygulanan ezici baskya ramen gcn muhafaza

9 Barry Sanders, a.g.e., s. 13.

Cennet'te iyi Mslmanlara vaat edilen glmece ve needen sz

Anadolu mizahnn anlmas kanlmazdr. Bu dnem miza

19 Ferit ngren, a.g.e., s. 41.

Ancak Seluklular' dan Osmanl'ya, oradan da gnmze ka

22 Nasreddin Hoca'nn yaad aa ilikin muhtelif riveyetler sz konusudur.

Meddah'tan baka Bektai ve Nasreddin Hoca fkralar szl miza

anlmaya deerdir. Karagz perdesine yanstlan mstehcenliin

29 Metin And, a.g.e., s. 52.

Karagz, zellikle 18. ve 19. yzyllar iin kullanlan imgelerdir.

35 rnein Karagz'n karakterlerinden elebi, 18. ve 19. yzyllarn ilk yarlarnda

baka hi kimsenin kurtulamad; Karagz'n, sadrazam dahi

39 Cevdet Kudret, a.g.e., s. 35-39.

Tanzimat ve Osmanl Modernlemesi

1 Tark Zafer Tunaya, Trkiye'nin Siyasi Hayatnda Batllama Hareketleri, Arba

sini gerektiriyordu. 3 18. yzyl balarnda, Avrupa'da Asya top

3 Stanford J. Shaw, Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, C. 1, E Yaynlar,

Fransa'ya Osmanl elisi olarak giden Yirmisekiz elebi Meh

8 Halet Efendi, Bat'ya giden sefirler ierisinde en muhafazakardr. Onun Bat'ya

beiri' addeden ve vezirlerine yazd 'hat'larda garp muaeretini

12 Ahmet Hamdi Tanpnar, Ondokuzuncu Asr Trk Edebiyat Tarihi, alayan Ki

araclyla subaylarn yabanc dille (rnein Franszca ve daha

14 Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de Siyasal Gelimeler (1876-1938), stanbul Bil

kanunlarnn" gzetilmemesinin gerilemeye neden olduu be

15 Roderic H. Davison, Osmanl mparatorluu'nda Reform 1856-1876, ev: Osman

ayn eksende ekillenmesi sonucuna yol amtr denilebilir. Mo