Univerzitet u Novom Sadu

Filozofski fakultet
Odsjek za srpsku knjievnost i jezik

SEMINARSKI RAD

DJELO KIPRIJANA I JEROTEJA RAANINA IZMEU

ANTIKE, ASREDNJOVJEKOVNE I BAROKNE TRADICIJE

Predmet:
PROSVJETITELJSTVO I SENTIMENTALIZAM

Mentori: Student:
dr Sava Damjanov Nataa Kerezovi
dr Jelena Marievi 160054/14

Novi Sad
Jun 2017.
 Sadraj

Sadraj................................................................................................................... 2
Uvod....................................................................................................................... 3
Antika tradicija...................................................................................................... 4
Narodna tradicija.................................................................................................... 4
Srednjovjekovna tradicija....................................................................................... 5
Barok...................................................................................................................... 7
Zakljuak................................................................................................................ 9
Literatura.............................................................................................................. 10

2
 Uvod

Od velikog broja kaluera i monaha iz manastira Raa, najpoznatiji su, pored Gavrila
Stefanovia Venclovia, Kiprijan i Jerotej Raanin. Obojica su bili jeromonasi i prepisivai
crkvenih knjiga. Od Kiprijana Raanina ostao nam je njegov zbornik u kojem je pored
prepisanih djela i Stihira Svetom knezu Lazaru za koju se smatra da je originalno djelo
Raaninovo. Pored toga poznat je i Bukvar slovenskih pismena (1717.) koji je napisan po
uzoru na starije ruske bukvare i u njemu su pravila o srpskoj versifikaciji. Mnogo poznatije je
Jerotejevo djelo Putovanje ka gradu Jerusalimu, koje predstavlja prvi srpski putopis, pisan u
frukogorskom manastiru Velika Remeta. Napisan narodnim jezikom sa crtama
srpskoslovenskog, putopis je od velikog znaaja, jer je dostupan i obinom narodu, a ne samo
svetenstvu. Pored jezika znaajan je popis konaka do Jerusalima, opisi metafizikih
pejzaa1, hodoasnike sveanosti, ali i motiv bure kao najznaajniji motiv djela. U ovom
radu bie rijei o povezivanju nabrojanog sa antikom, srednjovjekovnom, baroknom i
narodnom tradicijom.

1 Milorad Pavi, ,,Istorija srpske knjievnosti: Barok, Dosije, Beograd, 1991. (str.
89)

3
 Antika tradicija

Antika je poznata kao kolijevka klasine knjievnosti od koje sve poinje, ali se i zavrava.
esto uzimana kao uzor, njeno poznavanje je neophodno za tumaenje razliitih dijela.
Mitologija kao jedna od nezaobilaznih tema u antikoj knjievnosti privlaila je panju pisaca
svih epoha. Jerotej Raanin kroz motiv bure u Putovanju ka gradu Jerusalimu, otvara pitanje
uticaja antike u svoje djelo.
Na svom hodoasnikom putovanju, Jerotej dva puta preivaljava veliku buru. Oba
puta bura je praena crnim oblacima i visokim talasima. Posmatrano iz antike perspektive,
nebo i more su teritorije dva najvea olimpska boga, brae Zevsa i Posejdona. Zevs kao
vrhovni bog, ima mo nad nebom. Od njegovog raspoloenja zavise vremenske prilike. On
alje crne oblake, ali i vedri nebo, to ga ini bogom suprotnosti. Posejdon, bog mora, na ijoj
teritoriji se naao i Jerotej, u trenutku bure, upravlja ivotima smrtnika. Njegova palata nalazi
se na dnu Egejskog mora kojim plovi Jerotej Raanin. Pojavu bure u Putovanju ka gradu
Jerusalimu stoga moemo objasniti kao Posejdonov gnjev prema smrtnicima koji bez pitanja
ili najave koriste njegovu teritoriju. U devetom pjevanju Odiseje, Homer pie o buri koja je
zadesila junaka djela. Zevs je poslao oluju po bogu sjevernog vjetra Boreju i Odisej se 9 dana
borio sa njom. I Odisej i Jerotej piu kako im je strah, tokom brodskih nevolja, izjeo due, pa
moemo i to posmatrati kao jo jednu zajedniku taku.
Kao to znamo antika religija je bila politeistika, te s tim u vezu moemo dovesti i
epizodu u Oslunu o damiji koja je ranije bila idolsko proroite u kojem apostol Dima
odmetnu se2 Ovde vidimo i vezu imeu biblijske i antike tradicije.
Bogove i ljude u Antici ne moemo posmatrati odvojeno, jer se njihovi ivoti prepliu u svim
aspektima i utiu jedni na druge.

Narodna tradicija

Sloveni su bili mnogoboci takoe. Pa i ovde moemo da poredimo buru sa vlau

slovenskih bogova. Svi vjetrovi su smatrani unucima boga Striboga, oluja i gromovi su bili
2 Jerotej Raanin, Putovanje ka gradu Jerusalimu, naved. djelo (str. 35)

4
pod upravom Peruna, boginja ivotinja bila je Veles s kojom moemo povezati motiv ptice u
Jerotejevom Putovanju ka gradu Jerusalimu, koja je oznaila zatije i kraj bure. Ovaj motiv
moemo da poveemo i sa narodnom knjievnou u kojoj se ptica javlja kao glasnik.
U narodnom vjerovanju postoji nekoliko varijanti legende o Buri, lijepoj ali oholoj
djevojci plemenitog roda. Toliko je hvalila svoju ljepotu da je jednom rekla da je ljepa i od
besmrtnih vila, tada je bila kanjena i od tad svaki put kada uzdahne stvori hladan vjetar i
oluju.
Kult vode u tradicionalnoj kulturi je veoma poznat. Voda se shvata kao ivo bie i u
raznim obiajima i ritualima ljudi joj se obraaju, pozdravljaju je i daruju. Voda je na prelazu
izmeu svijeta ivih i svijeta mrtvih. U stajaim vodama borave neiste sile, more je mjesto
djelovanja tih sila, dok se jezero smatra mjestom komunikacije sa mrtvima.
Kod Vranjske klisure, Jerotej je upoznao ovjeka od 120 godina, sijede brade
koja mu je dva puta opadala i djejih zubi koji su se tri puta mijenjali. Ova prizor moemo da
uporedimo sa slikom Marka Kraljevia iz pjesme Marko Kraljevi i Musa Kesedija gdje se
opisuje Marko kada ga izvode iz tamnce, sa dugom kosom do poda. Jo jedan pomen Marka
Kraljevia, koji potvruje vjerovanja o ovom junaku imamo u opisu esnaestog Jerotejevog
konaka u Gritu. Naime, on pie: I tu je preseen kamen te nainjen put. Zove se Demir
kapija Marka Kraljevia.3 Prema legendi Marko Kraljevi je bio zamiljen kao div koji je
pomogao bogu da oblikuje svijet i napravio rijeni put tako to je sabljom prepolovio kamen.
Kasnije se Marko hvalio svojom snagom, te ga je bog pretvorio u obinog ovjeka. U
Putovanju ka gradu Jerusalimu imamo i sliku kamena na kome se Marko potpisao, a
useena slova vea nego prsti.4
Jerotej pominje i druge junake iz narodne tradicije u svom djelu kada kae da je vidio tri
gumna kod varoi Krk Klisa, koja nazivaju atoritima Marka Kraljevia, Miloa Obilia,
Relje Omuevia i Novaka Debelia. Narodni obiaj koji se navodi u Putovanju ka gradu
Jerusalimu, nalazimo u opisu etrnaestog konaka u Velesu: I tu u gradu na Svetog
Pantelejmona videh groe mnogo nose u kotaricama na magarcima. Turci kupuju, a hriani
ne do Preobraenja.5

3 Jerotej Raanin, Putovanje ka gradu Jerusalimu naved. Djelo (str. 35)

4 Isto (str. 35)

5 isto (str. 34)

5
Narodna vjerovanja su duboko uvrjeena u drutvenu svijest, te nije neobino to se nalaze i u
ovom djelu.

Srednjovjekovna tradicija

Srpsku srednjovjekovnu knjievnost odlikuju najrazliitiji anrovi sa crkvenom i

biblijskom tematikom, itije, pohvale, slube. Njegovan je kult svetaca i vladara. Putovanje
ka gradu Jerusalimu ima najvie odlika srednjovjekovne tradicije, prvo zato to ga je pisao
jeromonah, zatim to mu je tema hodoae, putovanje u Svetu zemlju, ima oblik
proskinitariona i u njemu se navode biblijske legende i prie o svecima.
Proskinitarioni su vodii za hodoasnike i putnike kroz Svetu zemlju. Pisani su po
ablonu i po odreenom redoslijedu. Jerotej je u svom djelu ostavio informacije o svakom
konaitu, crkvama i manastirima koje je posjetio, manifestacijama u kojima je uestvovao i
uz sve to je zabiljeio i prie i informacije i svecima i biblijskim likovima, kao i broj svijea,
kandila, stubova, stepenica i raspored hramova u gradovima.
Motiv bure je ve prikazan kroz dvije razliite tradicije, pa u pokuati da ga dovedem
u vezu i sa ovom. Zatim poosmo iz Rodosa meseca septembra 18. na veliku puinu
(Egejsku) na 18 laa i dva broda.6 Lau moemo da uporedimo sa Nojevom barkom. U
Bibliji se navodi da je Nojeva barka sagraena po Bojoj volji da bi se ivotinje i Nojeva
porodica spasili od velikog Potopa. Ova barka tumai se kao pretea crkve i neto to nudi
spas ovjeku. Meutim, odstustvo svjetlosti koje Jerotej navodi; I tog dana ne videsmo
mnogo brodova od onih koji su ili s nama, niti videsmo sunca, ni meseca, ni neba, ni zemlje,
ni ptice da leti, osim bure i oblaka. 7, moemo dovesti u vezu i sa vjerovanjem da tada bog
nije prisutan, da je tama avolovo stanite. Zakljuiu da je bura ustvari iskuenje za Jeroteja i
njegove saputnike, kako bi pokazali da su spremni na sve zbog uzvienog cilja, ali i da dokau
vrstinu vjere u boga.
I treeg dana ugledasmo pticu s juga i veoma se obradovasmo. 8 Poznato je da ptica u Bibliji
predstavlja Duha svetoga, te emo rei da je ova ptica u Putovanju ka grad Jerusalimu ustvari

6 Jerotej Raanin, Putovanje ka gradu Jerusalim, naved. djelo (str. 37)

7 Isto (str. 37)

8 Isto (str. 38)

6
boji znak. Takoe injenica da su se tri dana borili sa burom moe biti aluzija na Sveto
trojstvo. Svaki dan iskuenja na moru moe da predstavlja jednu od boanskih osoba i ispit da
je vjera u njih dovoljno vrsta. Na kraju hodoasnici bivaju izbavljeni udom zahvaljujui
uslienim molitvama.9 Spasenje je mogue samo kroz molitvu i Hrista. Jerotej napominje da
su se neki molili i Svetom Nikoli, jer je on zatitnik mornara i poput Hrista smiruje uzburkano
more. Dragana Grbi navodi da je bitan momenat u djelu koji govori o zajednikom moljenju
ljudi koji su se nali na brodovima zahvaenim burom. I sa aspekta naracije a u kontekstu
procesa individualizacije pored znaaja koji za ovaj proces imaju molitva i ispovest, bitno je
da vapaj ka bogu tee jednoglasno.10
U povratku iz Jerusalima zadesila ih je nesrea sa Maltezima. Uzeli su im svu odjeu, obuu i
brodove i ostavili ih gole i bose na obali. I doosmo goli i bosi i po trnju i po otrom
kamenju u vreme jacije pod Finik.11 Ovde vidimo aluziju na Svetog Savu koji je iao bos na
hodoae.
Pomenuu jednu neobinost u djelu. Naime, kada su bili u Egiptu Jerotej ne kae da su vidjeli
piramide, nego hambare Josifove.12, ne zna se da li je namjerno tako pisao kako bi aludirao
na proroka Josifa ili je to bilo iz neznanja. Prorok Josif se pominje u Starom zavjetu. On je bio
jedan od dvanaest sinova Jakovljevih. Braa su ga prodali u roblje i bio je odveden u Egipat,
gdje ga je faraon postavio za najuticajnijeg upravnika kraljevstva. Bio je poznat kao iscjelitelj,
graditelj i arhitekta, te ga je moda zbog toga Jerotej povezao sa piramidama.
Na kraju moemo zapaziti da ovo djelo karakterie prisustvo velikog broja metafizikih
pejzaa13 to je jedna od odlika i srednjovjekovne tradicije.

Barok

9 Dragana Grbi, Bura u srpskoj knjievnosti... naved. djelo (str. 163)

10 Isto (str. 170)

11 Jerotej Raanin, Putovanje ka gradu Jerusalimu, naved. djelo (str. 57)

12 Isto (str. 39)

13 Milorad Pavi, Istorija srpske knjievnosti... neved. djelo (str. 89)

7
 Kiprijan i Jerotej Raani su ivjeli za vrijeme barokne epohe te Putovanje ka gradu
Jerusalimu svakako pripada ovom periodu. U ovoj epohi njeguju se stari anrovi, sve vrste
crkvenih anrova, kao i proskinitarioni, a pored srpskoslovenskog pie se i na narodnom
jeziku, to je sluaj kod Jeroteja. Osnovne teme su bile religioznog karaktera, grijeh,
pokajanje, prolaznost ovozemaljskog ivota itd.
Barok odlikuje i nakienost, detalji i nagomilavanje, a sve to moemo prepoznati i u
Putovanju ka gradu Jerusalimu. Detaljisanje i nakienost se najvie ogleda u opisima crkava i
manastira. Jerotej pie koliko tano ima svijea, kandila, stolova, stubova, stepenika.
Nakienost se moe prepoznati u navoenju svega to ima veze sa nekom od biblijskih
linosti. Npr. kamen pod smokvom na kojem je Bogorodica sjela kad je ila u Vitlejem, bunar
pored koga su proli mudraci ili opisi bogosluenja i liturgija gdje navodi svaki pokret i svaku
rije svetenih lica. Pavi pie da opisi sveanosti pokazuju priliv baroknog ukusa u spise, te
da predstavljaju neku vrstu koreografskih biljeki14.
Barokni stil odlikuje takoe i nagomilavanje. Kod Jeroteja to moemo prepoznati u stilu
pisanj, koristi figuru polisindet, tj. gomila reenice koje poinju veznikom.
Simbolinost je takoe jedna od karakteristika epohe. U prethodnim poglavljima
analizirani su motivi koji su ujedno bili i simboli, laa, ptica, crni oblaci, broj tri.
Najvie baroknih odlika vidimo u stilu pisanja, odabiru jezika i anrovskom
opredjeljenju Jeroteja Raanina.

14 Isto (str. 89)

8
 Zakljuak

Hodoae predstavlja put u Svetu zemlju i podrazumijeva ivot u skladu sa

hrianskim moralom. To je tenja vjernika da se to vie priblie uzornim ivotima svetaca,
ali ponajvie Isusa Hrista. Jerotejev putopis predstavlja opis tog putovanja, pisan po odreenoj
shemi i odreenim redoslijedom koji propisuje anr proskinitariona.
Izabrani anr spada u tradiciju baroka u kojem dolazi do vraanja starim temama i
motivima. Sledea barokna crta je narodni jezik na kojem je djelo pisano. Stilski elementi su
nagomilavanje, detaljisanje, simbolika. Jedan od motiva u djelu je takoe iz epohe baroka, a
to je iskuenje i pokajanje.
Na ovo se nadovezuje i srednjovjekovna tradicija, iz koje potie i anr i tema i motivi
djela. Najkarakteristinije je navoenje biblijskih linosti i njihovih dijela uz mjesto.
Objasnila sam i motive lae, ptice i brojeva u kljuu knjievnosti srednjeg vijeka, kao i aluzije
na Svetog Savu, Nojevu barku, Sveto trojstvo i proroka Josifa.
Iste motive, u vezu sa antikom sam dovela preko antike mitologije i dva najznaajnija
grka boga, Posejdona, boga mora i Zevsa, vrhovnog boga pod ijom upravom je nebo.
Dodala sam i vezu sa narodnom tradicijom, jer mi se uinila zanimljivom, a na to sam
podstaknuta Jerotejevim pominjanjem Marka Kraljevia. Taj pomen naveo me je i na
interpretaciju motiva kroz narodna vjerovanja i mitologiju starih Slovena.
Pored toga to je Putovanje ka gradu Jerusalimu prvi srpski putopis, mogu da kaem
da je djelo jedinstveno i po tome to otvara razliite mogunosti tumaenja motiva.

9
 Literatura

Jerotej Raanin, Putovanje ka gradu Jerusalimu godine od stvorenja 7212, a od roenja

Hristovog 1704, meseca jula 7: Srpska knjievnost 18. i 19. Veka 1, pr. Miro Lompar, Zorica
Nestorovi, Filoloki fakultet, Beograd, Nova Svetlost, Kragujevac 2003.

Dragana Grbi, Bura u srpskoj knjievnosti 18. veka: na primerima dela Putovanje ka gradu
Jerusalimu Jeroteja Raanina, Moreplovljenje Jovana Rajia i ivot i prikljuenija Dositeja
Obradovia, Uporedna istraivanja 4, Srpska knjievnost izmeu tradicionalnog i modernog
komparativni aspekti, ur. Bojan Jovi, Institut za knjievnost i umetnost, Beograd 2007

Milorad Pavi, ,,Istorija srpske knjievnosti: Barok, Dosije, Beograd, 1991.

10