Azad ticart zonalar[redakt | sas redakt]

Azad ticart zonalar daha ox AB-da geni yaylmdr. Onlarn yaradlmas

1934-c ild AB-da qvvy minn xsusi qanunla balanmdr. Bunun da
mqsdi ticartin hvslndirilmsi, ticart mliyyatlarnn srtlnmsi, ticart
xrclrinin azaldlmas olmudur. Qanunda gstrilir ki, hr bir rsmi limanda
he olmazsa bir azad xarici ticart zonas yaradla bilr. Azad ticart zonalarna
misal olaraq nhng beynlxalq aeroportlarda yaradlm Duty free adlanan
xsusi maazalar gstrmk olar. Maliyy rejimi nqteyi nzrindn azad
ticart zonalarna dvlt srhddindn knarda yerln bir zona kimi baxlr.
Azad ticart zonalarna hminin gztli ticart rejimin malik nnvi azad
limanlar da aid etmk olar. Hazrda dnyada 600-dn ox azad liman v 4000-
qdr azad ticart zonas mvcuddur.
Xsusi gmrk zonalar[redakt | sas redakt]
qtisadi zonalarn sad formalarndan biri olmaqla, xsusi gmrk zonalar
zlrind ixrac n nzrd tutulmu xarici mallarn qorunmas,
qabladrlmas v emal n yaradlm tranzit v ya konsiqnasiya anbarlarn
ks etdirir. Bel zonalar tez-tez azad gmrk razilri kimi d adlandrrlar.
Xsusi gmrk zonalarnda mallarn idxal v ixracna gmrk rsumlar ttbiq
edilmir. Bel zonalar dnyann bir ox lklrind mvcud olur.
Xsusi ticart-snaye zonalar[redakt | sas redakt]
Gztli ticart rejimin malik razilri znd ks etdirir. Bel zonalarda
srmay qoyuluu, snaye istehsalnn inkiaf, mhsullarn ixrac n oxsayl
gztlr ttbiq edilir. Xsusi ticart-snaye zonalarnn istehsal v ticart
faliyyti zonalar irisind daha geni yaylm formalardan biridir. xracn
hvslndirilmsi xsusi zonalar v ya ixarcynml snaye zonalar
UNCTAD-n materiallarna gr, bel zonalar milli gmrk razisi rivsind
anklav kimi xarakteriz edilir v adtn beynlxalq limanlarn yaxnlnda
yerlir ki, buraya quradrlmaq n gtiriln avadanlq v komponentlr,
hminin materiallar gmrk nzartindn keirilmir. xracynml snaye
zonalarnda idxal ediln mhsullar emala mruz qalaraq, sonradan qbul edn
lknin gmrk orqanlarnn manesi olmadan ixrac edilirlr. Bu zaman he bir
gmrk rsumlar dnilmir. Lakin bu hal, hmin mhsullara, onlarn qbul
edn lknin milli gmrk razisin daxil olduu zaman amil edilmir. Bu cr
zonalara daha ox snayelmnin idxalvzedici tipindn ixracynml tipin
keid strategiyasn hyata keirn inkiaf etmkd olan lklrd rast glmk
olar. Bel zonalarn msbt effektlrin ksr hallarda Yeni Snaye lklrind
nail olunur. Hazrda dnyada bel zonalarn say 350-ni tmdr. xracynml
snaye zonalar sasn valyuta srvtlri qazanmaq mqsdil xarici bazara x
ynmnd yaradlr.
Texniki-iqtisadi inkiaf zonalar[redakt | sas redakt]
Texniki-iqtisadi inkiaf zonalar milli iqtisadiyyatda effektli, yksk
texnologiyaya malik istehsaln tkili mqsdil yaradlr. Texniki-iqtisadi
inkiaf zonalarnda yerln mssislrd istehsaln idar edilmsinin msir
metodlarndan, tkilatln v marketinqin proqressiv metodlarndan geni
istifad olunur v qabaqcl snaye texnologiyas ilnib hazrlanr, ttbiq edilir.
Texniki-iqtisadi inkiaf zonalar da daha ox inkiaf etmkd olan lklrd
geni yaylmdr. Tkilati v faliyyt gstrm xsusiyytlrin gr texniki-
iqtisadi inkiaf zonalarna yaxn olan AZ formalarndan biri d Yeni v Yksk
Texnologiyann nkiaf Zonalardr.
Yeni v yksk texnologiyann inkiaf zonalar[redakt | sas redakt]
Bel zonalar sasn AB, Yaponiya v in kimi lklrd geni yaylmdr.
AB-da onlar texnoparklar, Yaponiyada texnopolislr, digr lklrd is
- biznes-innovasiya mrkzlri v inkubatorlar kimi adlandrrlar. Texniki-
iqtisadi inkiaf zonalarndan frqli olaraq, texnoparklarn faliyyti yeni v
yksk texnologiyann inkiaf, elmtutumlu mhsullar istehsalna ynlir. Bel
zonalarda cari v perspektiv elmi-tcrbi msllrin hlli il, yeni nv mhsul
v material istehsal il mul olan gcl kadr v mhndis potensial
cmlmidir.
Aq rayonlar[redakt | sas redakt]
Bel zonalar sasn xarici kapitaln clb edilmsi mqsdil gztli investisiya
rejiminin yaradld razilri hat edir. Aq rayonlar daha ox ind inkiaf
etmidir v demk olar ki, lknin btn sahilboyu razilrini hat etmkl,
lknin daxilin doru genilnirlr. Bel rayonlarda texniki-iqtisadi inkiaf
zonalar, ixracynml istehsal hyata keirn texnoparklar yerlir.
Offor zonalar[redakt | sas redakt]
Bzn vergi limanlar kimi d adlandrlan offor zonalar 70-ci illrdn
etibarn yaranmaa balanmdr. Offor zonalar smrli valyuta-maliyy
rejimin, yksk sviyyli bank v kommersiya sirrinin tminatllna, dvlt
tnzimlnmsinin loyallna gr mtrilri daha ox clb edir. Onlar daha ox
Byk Britaniyann kemi mstmlklri saylan Birlik lklrind geni
yaylmdr. Dnyada daimi, sabit faliyyt gstrn 30-a yaxn offor zonalar
vardr. Panama, Norman adalar, rlandiya, sver v s. kimi lklrd offor
zonalarnn faliyyti daha vvl gedib xr. Son onilliklrd offor zonalar
srail, Malta, Malayziya kimi lklrd d yaranmaa balamdr.

svernin "Nestle" kimi rzaq (yeyinti) korporasiyasnn mssislri,

filiallar v qz filiallar btn qitlrin 65 lksind faliyyt
gstrirlr. 292 mssissi olan bu monopolist dnyann 43 lksind
sd mhsullar, 31-d kofe, 30-da v okolad, 20-d uaq sd
yemyi istehsal edir. Kompaniyada alan 163 min nfrin cmi 4,3%
svernin z payna dr. Qalan 95,7%-i xarici lklrd faliyyt
gstrirlr. 1988-ci ild korporasiyann tmizmnfti 1425 milyon dollar tkil
etmidir. Rentabellik is cmi
5,0% olmudur. Grndy kimi TMK-lar hm zlri yax qazanrlar,
hm dnya iqtisadiyyatnn inkiafna sbb olurlar v hm d halini
nisbtn ucuz mt v xidmtlrl tmin edirlr.

TMK-nn bir mhm chti d vardr. Onlar nyin

bahasna olursa-olsun mnft (tmiz mnft) ld etmy yox, nyin
bahasna olursa-olsun istehsaln v xidmtlrin hcminin artrlmasna
alrlar v bu yolla da, hqiqtn, mtmadi olaraq oxlu mnft ld
edirlr. Bir fkir verin: AB-n "Ceneral motoros" avtomobil
korporasiyas 1988-ci ild 4,9 milyard dollar tmiz mnft ld etmy
nail olmudur. Bs dnya iqtisadiyyatnn "qazanc" n olmudu? 4,9
milyard dollar tmiz mnft ld edn korporasiya 121,1 milyard
dollarlq avtomobil mhsulu istehsal edib sata bilmidir....
Hcmdn qazanmaq, mhsulun keyfyytini yksltmk, evik
idaretm sistemi yaratmaq, elmin, texnikann, texnologiyann inkiafn
srtlndirmk, istehsaln elm tutumluluunu durmadan yksltmk
TMK-nn balca i sullarndandr. Btn bunlarn fonunda sata gr
rentabellik demk olar ki, btn transmilli korporasiyalarda ox
aadr. Msln, baxlan dvrd "Ceneral motors korporasiyasnn
rentabelliyi sat hcmin gr cmi 4| faizdn bir qdr ox (4,05)
tkil etmidir (dvl 4).

BMT-nin analitik mrkzi uzunmddt bel hesab etmidir ki, 1 mlrd. dollardan
artq illik dvriyysi olan v n az 6 lkd filiallar olan mssislri,
transmilli irkt hesab etmk olar. lbtt, bel trif mtlq v dyimz deyildi.
Son vaxtlar myyn dqiqlmlr, aradrmalar edilmidir. Onun yerldiyi
lkdn knara satdq mhsulun hcmi 25-30 % myyn gstrici kimi sas
gtrlr. Bel bir gstriciy gr Isvernin Nestle firmas dnya lideri
hesab olunur, cmi mhsulun 98 %-ni knara satr.

Belki, 100 byk TM-larn 65 %- qdri ancaq avtomobil, elektronika v

elektron avadanl, neft, elc d kimya v czalq kimi 4 sahnin payna
dr. Elektron v elektron avadanlqlar sahsi il tqribn 18, avtomobil
snayesi il 14, neftxarlmas v emal il 13 byk TM muldur. Spirtli
ikilr v rzaq sahsind daha byk 9 TM ixtisaslamdr.
Dnya iqtisadiyyatinda senaye potensiali

Bel ki, 2000-ci ilin mlumatna gr dnya zr cmi snaye mhsulu 10 trl.
dollar qiymtlndirilir.
Hazrda DM-d snyaenin xsusi kisi 30 %-dn artqdr. Snaye sahlrind
500 mln. nfr adam alr (1960-c ild 180 mln. nfr idi). Onu da qeyd
etmliyik ki, istr hcmin gr v istrs d dyr baxmndan dnya ticartinin
80-90 %-i snaye mhsullarndan ibartdir.
Snaye sahsini ilkin istehsal baxmndan mumi kild iki byk blmy
ayrmaq olar:
1. Hasilat snayesi.
2. Emal snayesi.
Hasilat snayesinin z d bir ox sahlrdn v yarmsahlrdn ibartdir. Bura
hr eydn vvl damdn, meemal snayesi, dniz mdnlri, su tchizat,
ovuluq-mdn tsrrfat, bir szl xammal v yanacaq xarlmas v s. aid
edilir. Bu sahnin mhsulunun 75 %- qdri n byk yarmsah
olandamdn snayesinin payna dr. Bu yarmsahd is sas yeri neft-qaz
snayesi (60 %) tutur. Qalan hiss is kmr v filiz xarlmas sahlrinin
payna dr.
Emal snayesi daha mrkkb bir kompleks olub znd 300-dn artq sah v
yarmsahni birldirir.
Emal snayesini qrupladrlm kild 4 blmy ayrmaq olar:
1. Konstruksiya materiallar v kimyvi mhsullar istehsal.
2. Manqayrma v metalemal.
3. Yngl snaye.
4. Yeyinti snayesi.
Emal snayesinin quruluunda ar v yngl snaye sahlri kimi blg d
aparlr.
Dnya zr emal snayesinin quruluunda manqayrma snayesi 40 %,
kimya snayesi 15 %, yeyinti snayesi 14 %, yngl snaye sahlri 9 %,
metallurgiya 7 % tkil edir. Vaxt kedikc bu sahlr arasndak nisbt az-ox
dyis d btvlkd demk olar ki, nisbi sabitlik zn gstrir. Hr halda hr
bir yarmsahnin quruluunda myyn dyiikliklr ba verir. Manqayrma
snayesind daha dinamik dyiiklik zn gstrir.
Manqayrma snayesi ilk vvl XIX srin birinci yarsnda Ingiltrd
yaranmdr.
Sonralar is ETT-nin srtli inkiaf il bu sah digr inkiaf etmi lklrd d
trqqi tapmdr. Hazrda da manqayrma snayesi mhsullarnn 90 %-
qdri inkiaf etmi snaye lklrind istehsal edilir.
Masir raitd dnya zr manqayrma snayesinin inkiafnda sasn drd
mrkz frqlndirilir:
1. imali Amerika burada demk olar ki, manqayrma mhsullarnn btn
eidlri istehsal olunur.
2. Qrbi Avropa. Burada ktlvi manqayrma mhsullar istehsal il yana bir
ox yeni sahlrd meydana glmidi.
3. Cnubi-rqi Asiya (burada Yaponiya liderlik edir). Bu regionda ktlvi
manqayrma mhsullar istehsal yksk texnoloji mmulatlarla qarlql
inkiaf etdirilir.
4. MDB lklri. Bu blgd manqayrma snayesi kifayt qdr trqqi
tapmdr. Lakin elmtutumlu sahlr zif olmas il seilir.
Hazrda dnya zr manqayrma snayesind AB, Yaponiya, Almaniya v
elc d Fransa, Byk Britaniya, Italiya, Ispaniya, Cnubi-rqi Asiyada
sasn in, Cnubi Amerikada Braziliya, Argentina frqlnirlr.

mumi manqayrma snayesind sas yeri dzgahqayrma sahsi tutur.

Dzgahqayrma sahsi sasn metal emal edn sahlri v elc d snaye
robotlarn znd birldirir. Bu sah mumi manqayrma snayesinin n
qabaqcl sahlrindn biridir. Son illrd hmin sahnin cmi mhsulu 30 mlrd.
dollara brabr olmudur. Ixrac is 17 mlrd. dollar tkil edir. Hazrda hmin
sahnin mhsulunun 80 %-i imali Amerikann, Qrbi Avropann, Yaponiya v
inin payna dr.
2002-ci ild cmi dzgahqayrmada Almaniyann pay - 6,7; Yaponiyann pay
6,4; Italiyann pay 3,8; inin pay 3,02; AB-n pay 1,9 mlrd. dollar
olmudur.
Dzgahqayrma snayesi daha tez-tez artma v istehsaln azalmas hallarna
mruz qalr. 1990-c illrd bu sahd daha kskin azalmalar olmudur. Dnya
zr avtomobilqayrma sahsind AB-la yana Avropa liderlik edn sas
razilrdn biridir.
Bel ki, 2003-c ild Qrbi Avropa razisi zr 19,1 mln. dd, AB, Kanada v
Meksikada is 15,8 mln. dd avtomobil istehsal edilmidir. Yaponiya v Cnubi
Koreyada bu gstrici 12,3 mln. dd olmudur. Elc d hmin ild Rusiyada
1,1 mln., ind 2,8 mln., Tailandda 768 min, Trkiyd 421 min, Braziliya v
Argentinada is 1,7 mln. dd avtomobil istehsal edilmidir. Avtomobilqayrma
mhsullarnn 40 %- qdri ixrac edilir.
Dnya zr avtomobilqayrma sahsind AB-la yana Avropa liderlik edn
sas razilrdn biridir.
Bel ki, 2003-c ild Qrbi Avropa razisi zr 19,1 mln. dd, AB, Kanada v
Meksikada is 15,8 mln. dd avtomobil istehsal edilmidir. Yaponiya v Cnubi
Koreyada bu gstrici 12,3 mln. dd olmudur. Elc d hmin ild Rusiyada
1,1 mln., ind 2,8 mln., Tailandda 768 min, Trkiyd 421 min, Braziliya v
Argentinada is 1,7 mln. dd avtomobil istehsal edilmidir. Avtomobilqayrma
mhsullarnn 40 %- qdri ixrac edilir.

Dnya knd tsrrfat iqtisadiyyat

Knd tsrrfat z hmiyytin gr snayedn sonra ikinci sas maddi

istehsal sahsidir. 2000-ci ilin mlumatna gr xalis knd tsrrfatnda
alanlarn say tqribn 1,3-1,4 mlrd. nfrdir. Xalis knd tsrrfat
mhsulunun hcmi 1,4 trln. dollardr. Btvlkd aqrar snaye kompleksi is
DM-in 20-25 %-n brabrdir.
On min illrdir ki, faktiki olaraq knd tsrrfat maddi nemtlr ld etmyin
balca mnbyi kimi faliyyt gstrir. Btn bu mddtd knd tsrrfat
z inkiafnda bir ox mrhllrdn ke-midir. Bitkiilikl heyvandarln
nisbti, onlarn inkiaf sistemi, knd tsrrfatnda mtlik mhsulun
inkiafna keid v s. Knd tsrrfatnn inkiaf istiqamti zr mxtlif
fikirlr mvcuddur.
Bel ki, msln:
1. Ixtisaslama baxmndan yanadqda knd tsrrfatnda bitkiilik v onun
yarmsahlri olan taxllq, digr rzaq v qeyri-rzaq bitkilrinin inkiaf
nzrd tutulur. Heyvandarlqda is maldarlq, qoyunuluq, donuzuluq v
elc d qarq bitkiilik-heyvandarlq tsrrfat nzrd tutulur.
2. mtlik baxmndan knd tsrrfatnn inkiaf. Bu mddada istehlak
bir ailnin istehlaknn tmin edilmsi, istehlak-mtlik istiqamti, xalis
mtlik istiqamti.
3. Knd tsrrfatnn intensiv inkiaf baxmndan yksk, orta v aa
sviyyli intensivlm nzrd tutulur.

Hr halda knd tsrrfatnn kompleks inkiaf daha xarakterik inkiaf kimi

formalamdr. Iqtisadi chtdn inkiaf etmi qrb lklrinin knd
tsrrfat n kapitalist istehsal mnasibtlri xarakterikdir. Bu lklrd
knd tsrrfat ail fermeriliyin saslanr. Hr bir ail fermeriliyinin hcmi
yerli vziyytdn, sosial v tbii raitdn asldr. Msln, Avstraliyada hr
bir ail fermerinin orta hcmi 1,8 hektar, AB v Kanadada 200 hektar, Qrbi
Avropada 17 hektar, Yaponiyada 2 hektar tkil edir. Aydndr ki, bu lklrd
inkiaf etmi mtlik tsrrfatlar mvcuddur.
Inkiaf etmkd olan lklrd is knd tsrrfatnn inkiaf nnvi v
masir inkiaf yoluna saslanr. Bu lklrd halinin ox hisssi knd
tsrrfat il muldur. Bel ki, Latn Amerikasnda n az 100 mln. nfr,
Afrikada 300 mln. nfr, Asiyada 800 mln. nfr adam knd tsrrfat
ilri il muldurlar. Burada ox xrda tsrrfatlar texnikadan, mineral
gbrlrdn istifad etmdiyi n yksk mhsul gtr bilmirlr. Hmin
lklrin knd tsrrfatnda masir blm d yaradlmdr. Iri kapitalist
tsrrfatlar, yaranm plantasiyalar, sni suvarmalar, muzdlu mkdn
istifad, man v texnika ttbiqi, gbr verilmsi v s. kimi mtrqqi
chtlr artmdr. Odur ki, son on illiklrd dnya zr knd tsrrfat
istehsal 15 % artd halda, Afrikada 20 %, Cnubi Amerikada 25 %,
Asiyada 35 % oxalmdr.

Aqrar snaye kompleksinin sasn xalis knd tsrrfat tkil etdiyi n bu

sah dnya iqtisadiyyatnn n zruri sahlrindn biri hesab olur. 1960-c
illrdn dnya zr knd tsrrfatnda (xsusil inkiaf etmi lklrd
AB-da) tex-noloji yksli ba verirdi. Bu texnoloji yksli Aqrar snaye
kompleksi ad almd. Burada xalis knd tsrrfat il snayenin birlmsi
qovumas nzrd tutulur. Btvlkd ASK-in trkibin sas sah
daxildir:
1. Knd tsrrfatn istehsal vsaitlri il tmin edn snaye sahlri v
elc d knd tsrrfatna istehsal-texniki xidmt gstrn sahlr.
2. Knd tsrrfatnn z.
3. Knd tsrrfat mhsullarn istehlaklara atdran sahlr (tdark, emal,
saxlama, danma, sat v s.).
Knd tsrrfat daha ox canl mk tlb edn sahdir. Dnya zr knd
tsrrfatnda 1,4 mlrd. nfrdn ox adam alr, o cmldn inkiaf etmi
snaye lklrind cmisi 22 mln., keid iqtisadiyyat lklrind 32 mln.,
ind 450 mln., inkiaf etmkd olan lklrd is 600 mln. nfr knd
tsrrfatnda alr. Inkiaf etmi snaye lklrind ASK-da 3-c blmnin
xsusi kisi daha oxdur. AB-da hmin blmd rzaq mhsullarnn
dyrinin 75 %-i formalar, 2-ci blmnin xsusi kisi is azalr.
AB-da DM-in 18 %-i, iilrin is 20 %-i ASK-nn payna ddy halda, xalis
knd tsrrfat (2-ci blm) DM-in 2 %-i, iilrin is 2,5 %-ni tkil edir.
Keid iqtisadiyyat lklrind is ASK-nn trkibind xalis knd tsrrfatnn
xsusi kisi ykskdir, bu da knd tsrrfat mhsullarnn emalnn zif
olmas il izah edilir.
Knd tsrrfat iki byk blmdn ibartdir: bitkiilik v heyvandarlq.
Bitkiilik blmsin btn kin yerlri, taxllq, texniki bitkilr, paxlallar,
binklr, oxillik kmlr v s. daxildir.
Heyvandarlq sahsin iribuynuzlu mal-qara, qoyunuluq, quuluq, arclq,
ipkilik v digr sahlr aid edilir. Qeyd etmliyik ki, knd tsrrfat zr
olan mumi mhsulun tqribn 84 %-i bitkiilik sahlrinin, 16 %-i is
heyvandarln payna dr.
Bitkiilikd taxllq daha byk xsusi kiy malikdir. Taxl demk olar ki,
dnyann hr bir yerind kilir. Taxln 55 %-i insanlarn rzaqla tmin
olunmasna, 45 %-i is myyn fondlarla yana quuluun, mal-qarann
(dnli yem bitkisi kimi) yemlnmsin srf edilir.
Taxllq 4 sas chti vhdt halnda birldirir:
1. kin sahsinin hcmi.
2. Cmi mhsulun hcmi.
3. Taxln beynlxalq ticarti.
4. Taxln istehlak edilmsi.
Hazrda cmi taxln kin sahsi tqribn 650 mln. hektar tkil edir. Bu cmi
becriln sahnin 45 %-n brabrdir. Bzi lklrd bu faiz daha ykskdir.
Msln Rusiya, Byk Britaniya, Fransa, Italiya v AB-da taxllq cmi kin
sahsinin 50-60 %-ni, Pola v Rumniyada 60-65, Almaniyada 70,
Vyetnamda 80, Yaponiyada 90 %-ni tkil edir. Taxllqda sas yeri buda
(215 mln. hektar), qardal (140 mln. hektar), dy (155 mln. hektar) tutur.
2000-ci il dnya zr 580 mln. ton buda, 600 mln. ton dy v 600 mln. ton
qardal istehsal edilmidir. Cmi taxl istehsal is 2050 mln. ton olmudur.
Taxl ticartinin d znmxsus xsusiyytlri vardr. Bel ki, 1970-ci illrd
dnya bazarnda cmisi 80 mln. ton, 1995-ci ild 205 mln. ton, son vaxtlar is
210 mln. ton hcmind taxl sata qrarlamdr. Buda ixrac sasn AB,
Kanada, Avstraliya, Fransa; qardal ixrac AB, Fransa v Argentina; dy
ixrac Tailand, AB, Hindistan, Pakistan v Vyetnam trfindn hyata
keirilir. Lakin istehsal edilmi budann tqribn 14-15 %-i ixrac edildiyi
halda, dynn 2-3 %-i ixrac edilir.
Heyvandarlq mhsullar t, sd, ya, pendir, yumurta, yun v sirdn
ibartdir. Yundan baqa btn bu mhsullar rzaq mhsullar sbtinin sasn
tkil edirlr. Yun is toxuculuq snayesi n n qiymtli xammallardan
biridir.
2003-c ild dnya zr t ksilmi kild 250 mln. tondan artq olmudur. O
cmldn in 64,0; AB -35,0; Rusiya 12,0; Braziliya 11,0; Almaniya
10,0; Fransa 7,0 mln. ton t istehsal etmidirlr. Hmin ild sd istehsal
601 mln. ton (o cmldn AB 72,0; Hindistan 57,0; Rusiya 55,0;
Almaniya 34,0; Fransa 30,0 mln. ton) olmudur.

rzaq
Dnya zr rzaq problemi cmiyytin bir ox sosial-iqtisadi problemlri il
baldr. Burada istehsaln hrkti, glirlrin dinamikas v blgs,
differensiallamas, snayelm v hrlm prosesi, hrin real
tlbindn artq kndlrdn olan axn v digr amillri qeyd etmk olar.
mumiyytl halinin rzaq mhsullar il tmin olunmasnn 84%-i bitkiilik,
16 %-i is heyvandarlq mhsullar hesabna formalar. rzaq mhsullar il
tmin olunmada taxl daha hlledici rola malikdir.
Hr bir razi v lknin iqlim raitindn, pekarlq nnlrindn, hans
quraqda yerlmsi v s.-dn asl olaraq insanlarn normal yaamas n
hans mhsullardan n qdr qbul etmsi normaladrlr. Bu normalar
sasnda insanlar hr gn myyn qdr zlallar, ya-piy, karbohidratlar
klind enerji qbul etmli-dirlr. Bu gstrici gndlik enerji k.kalori
adlanr.
Bu gstriciy gr ayr-ayr lklr v razilr arasnda kskin frq vardr.
Belki, 1990-1992-ci illrd dnya zr hr nfr orta hesabla, 2710 kkalori
istehlak etdiyi halda, bu gstrici inkiaf etmi snaye lklrind 3330
kkalori, inkiaf etmkd olan lkrd is 2520 kkalori olmudur (1960-c
illrd bu frq daha artq idi).
Bu normalar hr bir lk, razi trfindn, elc d beynlxalq tkilatlar
trfindn hazrlanr. Burada hr bir insann fiziki fallna, kisin, boyuna
v bu kimi chtlr zmin yarada biln mineral maddlrin olmas, mhsulun
myyn maddlrl znginliyi, insanlarn alclq qabiliyyti z ksini tapr.
Az kalori istehlak edilmsi yoxsulluun, acln bariz nmunsidir.
rzaq v Knd tsrrfat Tkilatnn (FAO, 1945) hesablamalarna gr
(razidn asl olaraq) bu gstricinin 1760-1836 kkalori arasnda olmas
kifayt qdr qida maddlri qbul ed bilmmyi, acl gstrir.
Azrbaycanda bu gstrici 2000-ci ild 2242 kkaloriy brabr olmudur.
Nzrd tutulan qdr kkalori istehlak etmk n aada cdvld
gstriln miqdarda rzaq mhsullarn qbul edilmsi normaladrlmdr
(myyn mhsullar yazlmamdr).
Mharibdn sonrak onilliklrd rzaqla tmin olunma sviyysin gr ayr-
ayr razilr v lklr demk olar ki, dqiq myynlmidir. Bura ilk
nvbd snayec inkiaf etmi lklr, elc d Qrbi v imali Avropa,
imali Amerika, Avstraliya v Yaponiya daxildir. Lakin bu lklr d bir ox
hallarda zlrinin TMK-nn inkiaf etmkd olan lklrin aqrar blmsindki
vziyytindn asldrlar (nki bu lklrin bazarnn vziyyti mhz onlardan
asldr).
2. Avropann Qrbi v Orta Asiya, elc d Latn Amerikas lklri, rb qrbi
lklri v Asiya lklri birliyi (ASEAN) Indoneziya, Malayziya, Sinqapur,
Tailand, Filippin v s. Bu lklr hr nfr n myyn edilmi normaya
yaxn sviyyd rzaq istehlak edirlr.
3. rqi Avropada, MDB, Baltikyan lklr, Hindistan, Misir v s. lklrd d
istehlakn hcmini normaya uyun hesab etmk olar.
4. rzaq atmazl il rastlaan bir ox digr lklr.
rzaq v knd tsrrfat mhsullar tkilatnn (FAO) mlumatna gr
gndlik 1700-1800 kkalori sviyysin endikd insanlar hr cr thlk
gzly bilr. Bel vziyytd insanlar lazmi mikroelementlr, vitaminlr
istehlak ed bilmirlr. Msln, hazrda, tqribn 656 mln. nfr insanda yod,
2150 mln. nfr insanda dmir, 3 mln. nfrdn ox insanda A vitamini
atmr. Btn bunlar is bir ox xstliklrin, elc d qli inkiafn zif
olmasnn sas mnbyi hesab edilir. Hazrda 6 mln. nfrdn ox insan aq-
akar kretinizm (aldan km) xstliyin mruz qalmdr.
Inkiaf etmkd olan lklrin bir oxu aclq iind yaayr. Bel ki, Braziliya
halisinin 25 %- qdrinin, Nigeriya halisinin 30-33 %-nin, Hindistan
halisinin 50 %-nin istehlak etdiyi mt v xidmtlrin gndlik hcmi 1
dollardan azdr (bel lklrin say oxdur). Bu cr lklrd savadszlarn say
daha oxdur.
Inkiaf etmkd olan lklrd sosial grginliyin artmas ayr-ayr qrup
insanlar arasnda daxili v xarici sbbkarlar axtarmaa v bununla da irqi,
dini, razi zr mnaqilr gtirib xarr.

Istehsaln az olmasnn v acln sas sbblri

Burada sasn aadak chtlri qeyd etmk olar:
1. nc dnya lklrind hl d khn, gerid qalm aqrotexniki
sullardan istifad edilir: hr hektara veriln mineral gbrnin qdrin gr
inkiaf etmi lklrdn 1,5-2,0 df geri qalrlar. Ona gr d, yksk
mhsuldarla nail ola bilmirlr. Hmin lklrd knd tsrrfatnda alan
hr bir ii zn v z ailsini ancaq yedird bilir. Mqayis n qeyd edk
ki, AB-da bir fermer 59, Qrbi Avropada 19, Yaponiyada is 14 nfr adam
tmin ed bilck qdr mhsul istehsal edir.
2. Bir ox lklrd torpaqdan istifad edilmsi khn mnasibtlr
saslanr: natural, yarm natural, frdi tsrrfatlqdr. Slmilik, tyc
vermkhl d qalr. Kiik torpaq sahibkarl masir mk altlrindn,
mineral gbrlrdn, kredit mssislrinin xidmtindn istifad ed bilmir.
Msln, Hindistanda 60 milyondan ox tsrrfatn hr birinin 1 hektardan az
torpaq sahsi vardr.
3. Hr bir lknin aqrar siyasti d byk hmiyyt malikdir. Inkiaf etmi
Qrb dvltlri hr vasit il knd tsrrfatna olan kapital qoyuluunun
miqyasn artrrlar (birbaa dmlr, ucuz borc verilmsi, tminatl
qiymtlr v s. hyata keirilir). Inkiaf etmkd olan lklrd is bu cr
ardcl tdbirlr keirilmir.
Btn bunlara baxmayaraq hr halda qeyd etmliyik ki, ayr-ayr dvrlrd
rzaq mhsullar istehsalnn artm srti halinin artm srtini qabaqlayr.
Msln, 1980-1995-ci illrd rzaq mhsullar istehsal 35 % artaraq halinin
artm srtindn stn olmudur. Hmin dvrd inkiaf etmkd olan
lklrd knd tsrrfatnn mumi mhsulu 75 % artmdr. ind v
Hindistanda bu artm mavifq olaraq 76 v 71 % olmudur.
1970-2000-ci illrd dnya zr DM-d knd tsrrfatnn xsusi kisi 7,4
%-dn tqribn 5 %- enmidir. Lakin mtlq gstrici baxmndan knd
tsrrfatnn mumi mhsulu 1970-ci ildki 225 mlrd. dollara qar 2000-ci
ild 1346 mlrd. dollar olmudur.
Onu da qeyd etmliyik ki, son onilliklrd bioloji gibridldirilmi,
sortladrlm, genetikchtdn yenildirilmi (kimyvi sullara saslanan)
mhsullar da artmdr. Bellikl, son 50 ild rzaq mhsullar istehsal xeyli
oxalmdr.
Nticd tam tmin oluna bilmyn, ac qalan insanlarn say demk olar ki, 2
df azalmdr. Bel halinin say 1970-ci ildki 36 %-dn 1990-c illrd 20
%- enmi, 918 mln. nfrdn 840 mln. nfrdk azalmdr.
rzaq mhsullar irisind taxl (buda, arpa, vlmir, qardal v s.) n
ktlvi rzaq hesab edilir. 2002-ci ilin mlumatna gr cmi taxl ixrac 279,6
mln.ton (38,6 mlrd.dollar), idxal is 276,9 mln.ton (40,7 mlrd.dollar)
olmudur.
Btvlkd taxln 55%-i rzaq kimi, 45%-i is myyn fondlara v mal-
qarann, qularn yemlnmsin srf edilir. Hr bir lknin inkiaf
sviyysindn asl olaraq onlarda taxln istehlak hcmi d frqlnir.
Bel ki, inkiaf etmi snaye lklrind cmi taxln 25%-i rzaa ayrld
halda (baqa rzaq mhsullar oxdur), inkiaf etmkd olan lklrd bu
gstrici 90%- qdrdir.
Onu da gstrmliyik ki, taxl zr dnya qiymtlri sasn AB bazarnda
formalar (AB daha ox taxl ixrac etmkl birja ticartinin mrkzi saylr).
in daha ox buda ixrac etmkl yana, hm d idxal lksi kimi frqlnir.
Daha ox buda idxal edn lklr-Yaponiya, Braziliya, Misir, lczair, Iran,
Indoneziyadr. Buda ixracnda AB-la yana AI lklri (ilk nvbd Fransa)-
Hindistan, Rusiya, Kanada, Avstraliya, Argentina, Pakistan, Trkiy v
Qazaxstan frqlnirlr. Aydndr ki, taxldan lav dnya bazarna rk
mhsullar (rk, makaron, vafli, suxari v s.) v unytm snaye
mhsullar olan un, dy, kraxmal, maya da daxil olur.
Mal ti ixrac zr Avstraliya, Braziliya, AB, AI, Yeni Zellandiya, Argentina,
Kanada, Uruqvay.
Donuz ti ixrac zr- AI, AB, Kanada, rqi Avropa lklri.
Qoyun ti zr - Yeni Zelandiya v Avstraliya.
Qu ti zr AI lklri v AB frqlnirlr.
Sd mhsullarndan pendir, kr ya, quru sd ticarti daha genidir.
Bu mhsullarn ixracnda sasn AI lklri, Yeni Zelandiya v Avstraliya
frqlnirlr.
1999-cu ild kr ixrac 34730 min ton, idxal is tqribn 35800 min ton
olmudur.
kr ixracnn tqribn 80%-i Braziliya, AI, Avstraliya, Tailand, Kuba,
Qvatemala v CAR lklrinin payna dr.
Idxaln is 50%- qdri Rusiya, AB, AI, Yaponiya, Cnubi Koreya, Kanada,
Malayziya, in, Iran, Indoneziya, lczair v Misirin payna dr.
rzaq thlksizliyi il bal olaraq 1974-c ild Romada BMT mumdnya
rzaq konfrans keirmidir. Bu konfransda rzaq qtlna v acla qar
birg mbariz n mumbri byannam qbul edilmidir. Byannamd
bel hallarn yaranma sbblrinin yrnilmsi, xbrdarlq edilmsi, tdbirlr
grlmsi msllrin diqqtin artrlmas tvsiy edilmidir.
El bu mqsdl d 1974-c ild mumdnya rzaq uras yaradlbdr. Bu
ura mumdnya rzaq proqram tkilat kimi faliyyt gstrir.Tmli 1963-
c ildn qoyulmudur.
Bel beynlxalq tdbirlrdn biri d 1992-ci ild keirilmidir. Dnyann n
qabaqcl 1600 alimi (o cmldn, 102 Nobel mkafat laureat) beynlxalq
yncaqlar keirrk elmi thlillr, hesablamalar aparm, rzaq probleminin
gcl sosial-siyasi mahiyyt malik olmasn gstrmilr.

Demoqrafik

Demli demoqrafiya dedikd halinin tkrar istehsal, say, trkibi, yerlmsi,

btn bunlara tsir edn sosial-iqtisadi amillrin mcmusu nzrd tutulur.
mumi hali artm hmi yksln istiqamtd mvcuddur. 1950-1995-ci il-
lrd (45 ild) dnya halisi iki dfdn ox artaraq - 2,5 mlrd. nfrdn 5,7
mlrd. nfr, 2006-c ild is 6,5 mlrd. nfr atmdr. Iqtisadi hesablamalar
gstrir ki, halinin iki df artmas n lazm olan mddt son vaxtlar sasl
srtd azalmdr - qsalmdr. Bel ki, ilk df dnya halisinin iki df
artmas, 1500 il (yeni erann balanmasndan 1500-c ildk), ikinci df 300
il (1500-1800-c illr), nc df 120 il (1800-1920-ci illr), drdnc
df 50 il (1920-1970-ci illr) ba ver-midir. Bununla yana gstrmliyik ki,
hans dvrlrd dnya halisi mlrd. nfr hddind dyimidir.
halinin say uzun mddt mvcud olan bioloji, ekoloji raitdn v elc d
adt-nndn xeyli asldr. Ona gr d dnya miqyasnda hali artm
mslsi he d hmi problemsiz ba vermmidir. Bel ki, 1348-1377
illrd Avropada taun xstliyi halinin n az 40 % azalmasna sbb
olmudur. halinin demoqra-fik brpas is yz ildn artq kmidir.
Demoqrafik inkiaf sasn uzun mddtli tkaml inkiaf dvrn v nisb-
tn qsa mddt keyfiyyt dyiikliyini znd ks etdirir. Mhz hmin
dvrlr demoqrafik inqilab v yaxud demoqrafik keid adlanr.
Demoqrafik inqilab (v yaxud demoqrafik partlay) anlay halinin yksk
srtl artmasn ifad edir.
Qeyd etmliyik ki, demoqrafik inqilab anlay ilk df 1934-c ild Fransa
demoqraf Landri Adolf trfindn iqtisadi dbiyyata daxil edilmidir.
Demoqrafik keid anlay is ilk df 1950-c ild Amerika demoqraf Frenk
Nautstayn trfindn ilnmidir. Bir ox alimlr is hr iki anlaya eyni
mnada baxrlar.
halinin yerlmsi. hali artmnn sasn inkiaf etmkd olan lklr t-
kil edir. Bel ki, 50-ci illrin ortalarnda dnya zr hali artmnn 79 %-i, 90-c
il-lrin birinci yarsnda is 95 %-i hmin lklr trfindn tmin edilmidir.
Bu kimi proseslr dnya tsrrfatnn ayr-ayr yarm sistemlrind halinin
yenidn b-ldrlmsin sbb olmudur. gr 50-ci illrd halinin 60-
65%-i inkiaf et-mkd olan lklrd yaayrdsa, 1990-c ild bu 77% tkil
etmidir. 2025-ci il-d hmin gstricinin 84 % olmas gzlnilir. halid
inkiaf etmkd olan lkl-rin paynn bu cr artmas sasn Afrikann v
Hindistann hesabna ba vermidir. Qrbin inkiaf etmi lklrinin is xsusi
kisi azalmdr. Bu cr dyiiklik ha-linin yerldirilmsi il mhsuldar
qvvlr arasndak differensiallaman artrm-dr. Bel ki, dnya halisinin
80 %-i, DM-in is 20 %-i hmin inkiaf etmkd olan lklrin payna dr.
Qeyd etmk lazmdr ki, daha ox halisi olan in 1306,0, Hindistan 1080,
Indoneziya 242,0, Braziliya 186,0, Pakistan 162,4, Banqlade 144,0, Nigeriya
129,0 mln. nfr (2004-c il), lklri d bu yarm sis-tem daxildirlr.
Statistik mlumatlara gr dnya halisinin tqribn 23 %-i (1,6 mlrd.), hr
halisinin is 60 %-i fanerdn, plastika v s.-dn dzldilmi komalarda-
daxma-larda yaayrlar. Hr halda he d demk olmaz ki, hali ox artmasa
iqtisadi inki-af yksk ola bilrdi. Bu daxili laqy borc bhran da az tsir
etmir. Bel ki, Meksikada 1810-1982-ci illrd hr nfr hesab il iqtisadi
artm hali artmna nisbtn yksk olmudur (xarici borcun kmkliyi il
1995-ci ilin mlumatna gr Meksika n ox xarici borcu olan lkdir 165,7
mlrd.dollar), 2003-c il 141,2 mlrd. dollar.
Bel bir nticy glmk olur ki, dnya halisinin artmas il yana iqtisadi
inkiaf da ykslir. gr iqtisadi v sosial dyiikliklr tez ba verirs, texniki
t-rqqi tmin edilirs hali artm he bir problem yarada bilmz.
Demoqrafiya siyasti (hr bir lkd v elc d dnya miqyasnda) sosial-
iqtisadi siyastin trkib hisssi olub halinin tkrar istehsalnn
tnzimlnmsini hyata keirir. Daha dorusu burada halinin artb azalmas
il bal olan btn amillrin tnzimlnmsi nzrd tutulur. Myyn
tdbirlr sistemi hazrlanr. Bu tdbirlr sistemi iqtisadi, inzibati-hquqi,
trbiyvi, tbliat xarakterli olmas il sciyylnir.
Inkiaf etmkd olan lklrd demoqrafiya siyasti daha parlaq tzahr edir.
Bel ki, 1970-ci illrd hmin lklr qar bigan-laqeyid mnasibt mvcud
ol-duu halda, hazrda burada demoqrafik proseslrin v hr eydn vvl
hali art-mnn daha effektli idar edilmsi problemi gndlik msl
olmudur.
Qeyd etmliyik ki, BMT d bu problem ox diqqt yetirir. Bel ki, onun
himaysi il ardcl olaraq bir ne df hali artmna dair mumdnya
konfrans keirilmidir. Bunlardan 1954-c ild (Roma); 1965-ci ild Belqrad,
1974-c ild Buxarest; 1984-c ild Mexiko, 1994-c ild Qahird keiriln
konfranslar gstrmk olar.
Bel ki, inkiaf etmkd olan lklrdn ilk df Hindistan 1951-ci ild Xalq
t-srrfatnn inkiafna dair beillik plana doum faizinin azalmas bard
qarda du-ran vziflri d lav etmidir. Iki uaql ail modelinin yaylmas
hyata keirilir. Bu kimi siyastlr mcburi xarakter dad n ilk vvllr
o qdr d ntic ver bil-mdi. Hindistann halisi 1947-ci ild 343 mln.
nfrdn artaraq 1995-ci ild 900 mln. nfr atmdr.
halinin sayna gr n byk dvlt olan ind bu problem ox ciddi bir si-
yast kimi baxrlar. 1981-ci ildn doumun planladrlmas zr dvlt
komitsi faliyyt gstrir. Burada nigah yalarnn gecikdirilmsi, uaqlarn
doulmas ara-sndak mddtin artrlmas, tk uaqllarn hvslndirilmsi
v s. kimi tdbirlr hyata keirilir. ox uaql v sonralar is iki uaql aillr
qar myyn inzibati v iqtisadi tdbirlr d mvcuddur. Knd halisi ox
olan (700 mln. nfrdk) in v Hindistanda bu demoqrafik siyastin
myyn ziddiyytlri vardr. Buna baxma-yaraq hazrda hali artm
gstricisin gr in inkiaf etmkd olan lklr deyil, inkiaf etmi lklr
daha yaxndr. inin bu siyasti dnyada demoqrafiya prose-sinin
dyiilmsin gcl tsir etmidir. inin siyastind olan msbt chtlrl
yana myyn problemlr d meydana glir. halid ya artm da ba verir.
Bel ki, 70-ci illrin ortalarna halinin yana gr in n gnc lklrdn biri
idi. Orta ya hddi 30 ildn artq deyildi. Hazrda is ind 100 mln. nfrdn
artq adam 60 yandan yuxardr.

EkOLOJ
Ekologiya problemi bu v ya baqa sviyyd coxdan
mvcuddur. Lakin traf mhitin nzr arpan drrcd pislmsi
XIX srd ba vermi v bhran hddin atmdr. Bu bhran znn
yani tzahrn torpaqlarn zhrlnmsind, planetd gedn
mesizlm proseslrind, suyun atmazlnda cay dniz,
okeanlarn irklnmsind, azon tbqsini dalmasnda havada daha
oxzrrli komponentlrin meydana glmsind v.s.bu kimi insann
salam yaamasna mane olan hallarn meydana glib srtl inkiaf
etmsind tapr. hat miqyasna gr ekoloji problemlri c qrupa
blmk olar:
1.Btn planeti hat edn ekoloji problemlr.(bura yer krsinin
azon tbqsind ba vern, mineral yanacaqlarn yandrlmas zndn
atmosferd karbon qaznn miqdarnda ba vern dyiikliklr, me
zolaqlarnn azalmas, bitki v heyvan almind genetik mxtlifliyin
ziflmsi zndn traf mhitd oksigenin miqdarnda ba vern
dyiikliklr daxildir).
2.region v regionlararas ekoloji problemlr. (bura Dnya
okeannn irklnmsi, shralarn oxalmas, tbii resurslarn tknmsi
daxildir).
3. bir dvlt rivsind ba vern v sonralar qonu dvltlr
v btn dnya lklrind tkrarlanan, lakin mahiyytc milli olan
ekoloji problemlr (bura hrlrin bymsi, urbanizasiya
proseslrinni gclnmsi, avtomobillrin oxalmas, daxili razilrin v
tbii sularn irklnmsi v.s daxildir).
Ekoloji bhrann miqyasn tyin etmk n Yerin torpaq
qatnn, atmosferin, biosferann v hidrosferann vziyytini v bir ne
ac nticlri nzrdn keirk.
1.Torpaq shlrinin itirilmsi. Br tarixind dnya knd
tsrrfat n yararl olan, lakin itirilmi torpaq sahlri 20 milyon
kv.km. atr.Mqayis edk ki, hal-hazrda istifadd olan torpaqlardan
(txminn 15 min.kv.km) oxdur.Qeyri knd tsrrfat ilrinin
(tikintilr, da-mdn ilri, yol tikintisi) grlmsi nticsind traf
mhit atlan texnogen maddlrl d baldr v bel tullantlarn
miqdar oxaldqca, traf mhitin pislnmsi sviyysi ykslir. Dnya
tsrrfatnn btn sahlrind istehsal proseslri zaman atmosfer b
v ya baqa kild zhrli maddlr d bilr, lakin bu chtdn
snaye birinci yerd gedir. Xaric atlan tullant v cirklndiricilrin
55%-i bu sahnin payna dr (energetikann 45%) v snayenin digr
sahlrinin 10%). kinci yerd knd tsrrfat (40%) nc yerd is
mit v kommunal tsrrfat (5%)durur.
Atmosferin irklnmsi srtl ba verir. 60-c illrin
vvllrind balayaraq atmosferd karbon qaznn miqdar daha
intensiv kild oxalmaa balam v mtxssislrin hesablamalarna
gr bu qazn atmosferd trkibi hazrda, 1200 il bundan qabaqkna
nisbtn 30% artmdr.Bundan baqa iqtisadiyyat v hrbi istehsal
inkiaf etdirrkn atmosferqaynn az olmas nticsind planetimizin
orta illik hrarti ykslir v drc oluanan materiallara gr 2050-ci ild
hrart 1.5-4.5 drc selsiya qdr arta bilr. Azon tbqsinin d
ziflmsini yada salsaq mslnini nqdr ciddi olmas gz
qabandadr. Qlobal istilmnin mnbyi d burdadr.
Atmosferin tolanmas drcsi d srtl artr. Son 50 ild
tozlanmann 70% pislmidir. Bunun sas sbbi istehsal zaman
atmosfer buraxlan texnogen hissciklrdir (aerozollardr) ki, onun da
hcmi mtxssislrin mxtlif spgilrdn qiymtlndirmlkrin gr
ild 1,0-2.6 milyard ton tkil edir.
3.Yerin biotasnn yoxsullamas. Ekologiyaya tsir edn btn
istiqamtlr bioloji varla da gcl mnfi tsir gstrir.lk nvbd
biokimyvi tsikllr korlanr, energetik v termodinamik proseslr
normal ba vermir. Nticd planetin canl v bitki rtynn
mxtlifliyi azalr, bir ox canl v bitki tamamil aradan xr. z d
bu proses qlobal miqyasda ba verir. Dnya miqyasnda hr bil 11min.
hektar menin mhv edilmsi is biosferan lap pisldirir.
Mesizlm v xsusn tropik melrin hesabna ba vern
mesizlm, atmosferdn qaz, yerdki su balanslarna v onlarn
vasirsi il d canl bitkilr lmcl tsir gstrir.
4.Hidrosferann irklnmsi v zhrlnmsi. (Yerin su
qat).qtisadiyyat inkiaf etdrn nsanlarn, z siyasi ambisiyalarn
hyata kern dvltlrin sylri nticsind aylarn gllrin,
dnlizlrin, okeanlarn, yeralt sularn keyfiyyti pislir v htta istifad
etmk n zrrli vziyyt dr.Bir sra lklrd artq icmli su
problemi yaranmdr (bunu bizim respublikamzn timsalnda da aydn
grmk olur). BMT-nin hesablamalarna gr hr il Dnya okeanna 50
min ton pestisid, 5 min ton civ, 10 mln tona yaxn neft v oxlu
miqdarda digr irklndiricilr dr. nkiaf etmi lklr is mnvi
khnlmi v zhrli hrbi maddlri drin sularn basdrmaqla
hidrosfera n byk thlklr yaradrlar.
Qeyd edk ki, iqtisadiyyatn birtrfli inkiaf etdirilmsi
nticsind planetimizin ekologiyasnn korlanmas istiqamtlri
gstrdilyimiz istiqamtlr bitmir. Lakin digr istiqamtlr d bu
gstrdiyimiz drd istiqamtlrl sx laqdar
olur v onlardan dour.
Bir qayda olaraq ekoloji vziyyti yaxladrmaq n milyard
v trillionlarla lln miqdarda vsaitlr tlb olunur. Hllik is
dnya lklri ekologiya n ox czi miqdarda lakin getdikc artan
tempd birbaa vsait ayra bilirlr.BMT-nin hesabamalarna gr
briyyt ekoloji saaltma tdbirlrin 1970-ci ild 40-milyard, 1980-
ci ild -75 milyard dollara yaxn 1990-c ild txminn 150 milyard
vsait xrclnmidir. 2000-ci ild is bu vsaitin mbli txminn 250-
milyard dollar tkil etmidir.
1992-ci ild BMT-nin Rio-de-Janeryoda traf mhitin
qorunmasna hsr etdiyi beynlxalq konfransda qbul ediln XXI sr
n gndlik msl adl sndlr gr ekologiyann qorunmasna,
yaxladrlmasna kiln vsaitin ortaillik mbli tkc inkiafda
olan zr 600 milyard dollar tkil etmlidir.
Dnya tcrbsi gstrir ki, hans sviyyd v hans mkanda
yaradlrsa-yaradlsn smrlilik nqteyi-nzrinc BMT-nin nzdind
faliyyt gstrn tkilatlar daha mnasib olurlar. Onlar nzrdn
keirk.
1.BMT-nin iqtisadi v sosial uras soveti (QTSO)v bu
sovetin yannda faliyyt gstrn orqanlar. Bu tkilat BMT-nn 6 sas
oqrqanlarndan biridir v onun faliyytind traf mhitin qorunmas
bala ter tutur.
2.QTSO-un kmki orqanlar.Bura mxtlif hkmtlraras
daimi v funksional komissiyalar daxildir.
3. QTSO sistemind faliyyt gstrn be regionlar zr
iqtisadi komissiyalar. Bu komissiyalara Avropa qtisadi Komissiyas
(AK), Asiya v Sakit Okean iqtisadi v sosial komissiyas
(SKASO),Afrika n iqtisadi komissiya(KA),Latn Amerikasn
iqtisadi komissiya (KLA), Qrbi Afrika n iqtisadi komissiya
(KQA).
4.traf mhit zr proqramma (MP).
MP 1972-ci ild BMT-nin syi il Stokholmda keirilmi v
traf mhitin qorunmas r mkdalq msllrin hsr edilmi
beynlxalq konfransn tkliflri sasnda yaradlan v faliyyt
QTSO trfindn kordinantladrlan avtonom orqandr. Hazrda
MP BMT-nin orqanlararasnda n srtl inkiaf edn orqandr.
Onun nn fondu formalab. Bu orqan mhm funksiyan
keirir.1) traf mhitin qiymtlndirilmsi (vziyytin
qiymtlndirlimsi, monitorinq, informasiya mbadilsi), 2) Tbiti
qoruyan idaretm(mqsdlrin aid edilmsi, planladrma beynlxalq
mslhtlmlr v razlamalar), 3)Kmki tdbirlr (thsil,
ictimaiinformasiya,texniki mkdalq).

Qlobal enerji problemi

nnvi enerji qaynaqlar srtl tknir. Umid kimi tklif ediln yeni v alternativ enerji qaynaqlar
is hllik istehlak iind ox kiik paya sahibdir ... Hidrogen v yanacaq hceyrsi nvl yeni enerji
qaynaqlar n is qoyulma lazm olan investisiyalar v hll edilmyi sas olan hatli problemlr
var. Qsas; nnvi enerji nvlri il qalq yanacaqlar hl d sas olmaqda davam edir. 21-ci srin ilk
rbnd enerjiy olan tlb - tklif tarazln tmin etmk n txminn 10-15 trilyon dollarlq yeni
investisiyaya ehtiyac vardr. in iqtisadiyyat, LD txminn 10% byyr. Hindistan'nki 8%,
MDB-d is is 7%lik byyn iqtisadiyyat, bir trfdn daha ox vsaitlr ld edrkn, digr
trfdn d daha ox enerji tlb edir. Bu vaxt srtl byyn bu iqtisadiyyatlarn, dnya enerji
qaynaqlarna sahiblnmkd tbbskar hala gldiklrini grrk.
Hr il dnyann n zngin 500 adam arasnda Asiyallarn say artr. Asiyal irktlr, hr ken gn
yeni irktlr satn alrlar. Satn aldqlar irktlr arasnda enerji irktlrinin diqqt kn bir miqdar
var. Ucuz v asan neft dvr sona atmasna az qalb. Neft tklifini istehsal qdr siyasi risklr v
terror thdidlri tyin edir. Yeni hasilat imkanlar n investisiya xrclrinin dnmsi tin
vziyytddir. Hasilat irktlr d uzunmddtli investisiya almaa maraqlar yoxdur. ran, raq,
Venesuela, Nigeriya, Rusiya v Sudiyy rbistan kimi lklr neft chtdn asllq artacaq.
Qaynaqlarn d ikisi Krfz lklrinin payna dr. Bu blg n mharib hl d davam
edck. Mhz bu amillr neftin qiymtini artrr. Ona gr d nnvi enerji nvlrindn imtina
etmnin dvr yaxnlar. Yeni v alternativ enerji qaynaqlar mvzusunda daha ox investisiya v i
ehtiyac var.
Dnyada srtli inkiaf edn iqtisadiyyatlarn sas xsusiyytlri: 1- Ucuz mk, 2- Ekologiya
mvzusunda laqeydlik, 3- Ucuz enerji.
Qlobal mhitd enerji problemlri bzi lklr n enerji asll yaradr. nnvi enerji mnblri
az olan lklr digr lklrdn olan asll azaltmaq n alternativ enerji mnblri axtarmaq
mcburiyytind qalrlar. Alternativ energetika tkc traf mhitin mhafizsi n vacib deyil. O,
lklrin,
razilrin, tsrrfat sistemlrinin neftdn v onun qiymtindn aslln yumaldr.
Klk mhz bu hrktin (hava axnnn) nticsidir v z il daim bitib tknmk bilmyn enerji
dayr. Hesab edilir ki, ilk klk mhrriklri hl 2 min il vvl ind, Yaponiyada v Tibetd
quradrlb. Bizim eramzdan vvlki dvrlrd klk mhrriklri Misird, Yaxn rqd, o
cmldn, Bugnk dvrd klyin enerjisindn elektrik enerjisi istehsal etmk mqsdil geni
miqyasda istifad olunur. Bunun n klk elektrik stansiyalar qurulur. Mxtlif gcd v frqli
konstruksiyalarda olan klk mhrriklri dnyann bir ox yerlrind v htta daim klkli dniz v
okeanlarda da quradrlaraq istismar olunur. Vaxt kedikc, dnyada enerji bhrannn ba verdiyi bir
vaxtda, klyin enerjisindn istifad smrlidir.
Gn enerjisi burada gn enerjisi dedikd lbtt ki, onun yer zrin glib atan iq v istilik
enerjisi baa dlmlidir. Qeyd etmk lazmdr ki, Gn stansiyalarnn effektivliyi lknin tbii
iqlim raitindn v corafi mvqeyindn asldr. Bel ki, bir il rzind 1m2 yer sthin dn Gn
enerjisinin miqdar AB-da 1500-2000 kVts, Rusiyada 800-1600 kVts, Fransada 1200-1400 kVts,
ind 1800-2000 kVts v Azrbaycanda 1500-2000 kVts tkil edir. Grndy kimi, Azrbaycan
razisin dn Gn alarnn miqdar digr lklrl mqayisd stnlk tkil edir ki, bu da
Gn enerjisindn istifadnin ttbiqin srmaylrin clb edilmsinin smrlilik meyarlarndan biri
kimi qiymtlndiril bilr.
n ox Gn enerjisi ld edn lklr:
1. Almaniya (9785 MW)
2. spaniya (3386 MW)
3. Yaponiya (2633 MW)
4. AB (1650 MW)
5. taliya (1167 MW)
6. exiya (465 MW)