Tat Teknolojileri Elektronik Dergisi (TATED) TEKNOLOJK

Cilt:2, No:3, 2010 (13-28)

ARATIRMALAR
Electronic Journal of Vehicle Technologies (EJVT)
Vol:2, No:3, 2010 (13-28) www.teknolojikarastirmalar.com
e-ISSN: 1309-405X

Makale
(Article)

Ara Paralar Yorulma mrlerinin

Sonlu Elemanlar Yntemi ile Belirlenmesi
Arif enol ener*
*
stanbul Aydn niversitesi Anadolu Bil MYO Otomotiv Program., 34295 stanbul/TRKYE
arifsenolsener@aydin.edu.tr

zet
Otomobil imalatlar uluslar aras rekabet ediyor olabilmek ve yeni modellerini en ksa zamanda
piyasaya sunmann yannda deerlendirme maliyetlerini minimumda tutabilmek iin ok byk bir
Pazar basks altndadrlar. Bu bask otomobil imala tlarn gelitirme zamannn azaltma yollarn
aratmaktadr; servis yk verilerin lm ve analizleri, tasarmn dorulanmas iin mr kestirimleri
gibi. Bu almada bir hafif ticari aracn Trkiyedeki ortalama mteri ara kullanmnn tespiti yze
yze Trk mterilerine bir anket yaplarak belirlenmitir. Trkiye yollarn yorulma karakteristikleri
50 adet yol verilerinin incelenmesiyle saptanmtr. Bu makale bir yaprak yaya ait Trkiye genel yol
spektrumunun tespit edilmesinde odaklanmtr. Para nn yorulma analizleri ve ngrlen mr
hesaplar, sonlu elemanlar analizleri kullanlarak hesaplanm ve Palmgren -Miner metoduyla
dorulanmtr.

Anahtar Kelimeler: Trk Mterisi Otomobil Kullanm, Yaprak Yay, Sonlu Elemanlar, Yorulma
Analizi, Palmgren-Miner Kural

Determination of Vehicle Components Fatigue Life

Based on FEA Method

Abstract
Automobile manufacturers are under tremendous market pressure to become internationally competitive and
bring out new automobile models in the shortest time po ssible as well as keeping the validation cost to a
minimum. This is making them to look for advanced techniques for reducing the development time such as
service load data acquisition and analysis, life prediction for design validation. In this study, A qu estionnaire,
which was applied face to face on Turkish customers, was used to determine the average usage of the light
commercial vehicles in Turkey. Fatigue characteristics of Turkish roads were determined by analyzing fifty
different roads. This article focuses on defining the general load spectrum of Turkey roads belong to the leaf
spring. Fatigue analysis and estimated lifespan of the part were calculated using Finite Element Analyses and
verified by the Palmgren-Miner rule.
Keywords: Turkish Automotive Customer Usage, Leaf Spring, Finite Element, Fatigue Analysis,
Palmgren-Miner Rule

Bu makaleye atf yapmak iin

ener.A.., , Ara Paralar Yorulma mrlerinin Sonlu Elem anlar Yntemi ile Belirlenmesi Tat Teknolojileri Elektronik Dergisi 201 0, (3)13-28

How to cite this article

Sener.A.., , Determination of Vehicle Components Fatigue Life Based on FEA Method Electronic Journal of Vehicle Technologies, 2010, (3) 13-28
Teknolojik Aratrmalar: TATED 2010 (3) 13-28 Ara Paralar Yorulma mrlerinin Sonlu Elemanlar

1 GR

Son on ylda otomobil firmalar arasnda artan rekabet ve rn gelitirme maliyetlerini azaltlmasn
hedeflemeleri nedeni ile bir rnn gelitirme zaman 5 yldan 2 yla kadar dmtr. Tasarm gelitirme
sreleri azaldndan, otomobil ret icileri yol yk verilerinin lmleri ve analiz metotlar gibi gelimi
teknikler kullanarak daha hzl tasarm gelitirme yollarn aramaktadrlar [1 -20]. Genel otomobil tasarm
gereksinimleri aadakileri iermektedir; yksek rijidlik, iyi yakt sarfiya t, yumuak bini ve sr,
konfor, sr karakteristikleri. Bu gereksinimlere ilave olarak aracn garanti zaman iinde dayanm ve
gvenilirlik konusunda da ngrlen hedefe beraberce ulalmaldr. Dayanm malzemenin yorulmasyla
alakaldr. Bu tr hatalar ok km veya mil yapm eski aralarda grlr [20]. Yorulma hatalarnn gerek
mterilerde ortaya kmas uzun bir zamana gerektirdiinden bu tr hatalarn ksa zamanda tespiti
olduka gtr. Bir aracn dayanm 3 nemli parametreye baldr; tasarm n geometrisine, malzeme
zelliklerine ve ykleme koullarnadr. Yk spektrumu koullarndan biri olan yol przllkleri, yol
tipleri ve corafik koullar ve ara kullanm tipi ara mrn etkiler. Yol kalitesi ve mteri kullanm
lkeden lkeye nemli lde deiebilir. Bu nedenle otomobil reticileri hedef pazardaki mteri
beklentilerine gre kalite ve dayanm snrlarn koymaldrlar.. Genel olarak yol bozukluundan,
manevralardan, ivmelenmeden ve frenlemeden dolay oluacak ara stndeki etkileri dorudan
gzlemlemek zordur. Genellikle ara stnde kritik bir noktada bu manevralarn reaksiyonlar llr
[10]. Yorulma testleri tasarm srecinde greceli olarak ge bir ekilde icra edilebilir, nk bir arac
normal koullar altnda test etmek uzun yllar alabilir. Veri depolama kapasitesini ve veri lme hzndaki
gelimelerden sonra, bilgisayar yardml mhendislik (CAE) yorulma hayatn deerlendirmek iin
anahtar bir ara olmaldr [9 -11]. Deiik koullarda zel test parkurlarndan ve normal yo llardan alnan
geerli bir yol profil verisi bilgisayar analiz simlasyonlar, test rigi ve test parkurlar ile normal kullanm
da oluacak yorulma hayat deerlendirme sonularn kolaylatrr. Bu, ara imalatlar iin nemli
derecede gelitirme zaman nn, ara gelitirme maliyetinin azalmasnda tasarrufa yol at gibi ara alan
kiilerden de garanti ikyetlerinin riskini azaltr [1].

Gnmzde, otomobil reticilerinin kullandklar nemli dayanm test metotlar drt adettir; Sonlu
Elemanlar Analizine(FEA) dayanan yorulma analizleri, test rigleri, test bankolar (laboratuar tek para
testleri) ve hzlandrlm test yollardr. FEA dayal yorulma analizleri ok ksa zamanda ve en uygun bir
tasarm zm salar. Buna ramen, rn ve sre hatalar F EA ile tamamyla temsil edilemez fakat
kabul edilebilir bir snrda hesaplanabilir. Bu ele alnan her bir metot iin ana genel yol yk spektrumunu
ve onunla ilikili hzlan -drlm testler iin genel yol yk spektrumu ile korelsyonu kurmada, genel yk
spektrumunun hangi yollarla saptand nem kazanmaktadr. Gnmzde mteri profilini temsil etmede
kullanlan en yaygn iki metot Black Box ve Anket metodudur. Bu konuda yaplm baz almalardan
biri kuru, slak zemin, zirai ve zirai olmayan ve blgesel kullanmlar da deerlendiren Hindistandaki
traktr kullanmyla ilgili bir alma E.T.E.C. (Eicher Tractors Engineering Centre)ve A.R.I.A (The
Automotive Resarch Association of India) tarafndan yaynlanmtr [20]. Dier benzer bir alma FIAT
tarafndan Brezilya ve talya pazarna sunduu bir aracn Brezilyadaki halk yollarnda ( Brezilyada ve
Trkiye de, talya daki gibi ara gelitirmek iin zel test parkurlar yoktur) mteri kullanmnn talya
daki zel test parkurlar ile yorulma edeer al mas her iki lkenin yol karakteristiklerinin frekans bazl
mukayese edilerek deerlendirilmesi [6] tarafndan yaplarak yaynlanmtr.

Bu almann nceki almalardan fark; ncelikle Trk mterisinin kullanm profili anket yolu anket
yolu ile belirlenmitir. Daha nceki talyanlarn yap olduu anket ile veri toplamada kullanlan tatil
sresi 1 haftadan ve 300 km den uzak olma koulu Trkiye iin 200 km den uzak ve 3 gnden fazla
olarak deitirilerek Trk mterisi anketinde uyarland. Dier al malarda yol yorulma karakteristikleri
genel karayolunda (ehir ii, ehir d, da yolu ve otoyol ) llen verilere ilaveten zel test
parkurlarndan belirli oranda yorulma verileri eklenmemitir. Bu almada ise nceki almalardan fark
Trkiye genel karayolu kullanmna ilave olarak konulacak olan zel test parkurlarndaki veriler Trkiye
de zel test parkurlar olmad iin, bu etki ky ve da yollarnda ar bozuk zeminde toplanan yorulma
yol karakteristikleri kullanlmtr. Bu almann di er nceki almalardan dier nemli bir fark da;
14
ener A.. Teknolojik Aratrmalar: TATED 2010 (3) 13-31

daha nceki benzer almalar incelendiinde yollardan veri toplama ilemi srasnda genelde iki ehir
aras yol uzunluunda rnekleme ile veri ortalama olarak her yol tipinden yaklak 20 er km lik bir
temsili yol verisi alnmken, bu almada iki ehir aras olan veri toplama ilemi hi kesintisiz direkt
lld. renin veco ve nCode firmasnn Avustralya1999 da da gerekletirdii bir almada toplam
veri adedi 1,25 Gbyte iken bu almada ham veri sadece 50 yoldan yaklak 45 G byte olarak ve
toplamda 200 gbyte lk toplam veri ilemesi yaplmtr. Bunun sebebi ilgili retici firmann Trkiye de
seri retim ncesi gvenilirlik ve hzlandrlm yorulma yol testleri parkurlar yollarnn standar dizas-
yonu ve gerekirse baz yollarn iptali ve yenisinin eklenmesi amacyla yapld. Bu makalenin amac ; Bu
alma ilgili firmann n seri aamasnda Trkiye de ilk defa devreye ald hafif ticari otosundaki arka
sspansiyon yaprak yaynn uzun km lerd e daha mteri fiilen uzun km lere ulamadan krlp
krlmadn CAE (bilgisayar destekli mhendislik) ile test ederek gerekirse nleyici faaliyetleri veya
imalat srecindeki dzeltici faaliyetleri alma ve ayrca bu alma ile Trk mteri ara kullanm profilini
anket metoduyla belirleyip ara zerindeki fiziksel lmlerle genel yk spektrumunu (Trk mterisi
kullanm profilini) oluturmaktr.

2 GENEL MTER KORELASYON METODLARI ve ANALZ

Bir aracn yda bir parann dayanm testleri normal koul lar altnda tm ykleri benzetirmelidir. Bunun
manas hedef yk test spektrumu aracn hayat boyunca beklenen tm ykleri ve koullar kapsamaldr
[7]. Otomobil reticileri hedef pazarn mteri kullanm bilgilerini nceden kestirim yapp rnleri
retilip o pazara sunulmadan nce mterilerinin karlaabilecei gvenilirlik hedeflerini salayabilmeli
ve mterilerini tatmin etmelidir. alma koullar; trafik, genel ara kullanm amac, arata kullanm
esnasnda tad yk miktar, corafik ve iklims el koullar, o ailede kii bana den ara miktarlar
gibi konular aracn hangi lke ve corafyada kullanlacana baldr [7]. Ara paralarnn servis hayat,
byk anlamda kullanm srasndaki yklerin iddetine ve tekerrr saysna baldr [7]. Tas arm ve test
amalar iin, bir temsili bir yk spektrumunun tanmlanarak tasarmn deerlendirilmesinde olduu gibi
dayanm testlerinde kullanlmas iin ihtiya vardr.

Yk spektrumunun nemli 3 parametresi alma koullar, yapsal davranlar ve ot o kullanmdr. Bu

parametreler her biri birbirine baldr ve bir temsili tasarm spektrumunu saptamak iin bu
parametrelerin hepsi hesaba katlmaldr. Ara kullanm ve src davranlar yapsal davranlar, ara
dinamik zelliklerini ve tasarm de erlendirirken kritik faktrlerdir. Yol kalitesi ve tipleri alma
koullarn kestirim yaparken anahtar faktrlerdir. Eer kullanm ve alma koullar biliniyorsa, bir yeni
aracn yol spektrumu saptanrken yalnzca o araca ait yklerin adapte edilmesine ihtiya vardr [7]. Bir
kere bu saptama yaplmsa, ara kullanm ve alma koullarna dayal bir korelsyonun yaplarak
tanmlanmaldr [7]. Bugn, mteri kullanmn tespit etmek iin kullanlan iki metot vardr; Anket
(Questionnarie ) ve Siyah Kutu (Black Box ) metodudur.

2.1 Anket Metodu

Mterilerle telefon vastasyla veya yz yze yaplan anketlerle mterilerin yol tipi kullanm oran, o
arac hangi amala kullandklarnn oran, eitim seviyeleri, ara kullanm deneyimleri; kanc araca
sahip olduklar vb sorularla mterinin profili tespit edilir. Anket sonular elde edilip deerlendirilmesi
yapldktan sonra, bir yol testi benzeimi ara yada aralar ve veya src yada srclerle yol etkisinin
verileri halk yolarnda, deiik sr m anevralarnda (frenleme, viraj lama, hzlanma vs), g retimi
srasnda ( motor ve iletim paralarnda ), farkl yerlerde, farkl yol tiplerinde ( ehir ii, ehir d, da
yolarnda, krsal ve bozuk yolarda), zel test parkurlarnda ve farkl ara yk koullarnda yol verilerinin
araca etkisi ile alakal lmler yaplr [7]. llm veriler spike ve filtreleme vb. srelerinden
geirilir. Frekans analizleri ve aritmetik ilemler yorulma analizleri iin ilemlerinden geirilir [6]. Yol
uyar verileri sinyalleri periyodik random dan olutuundan, bu sinyallerin anlaml bir ekilde yorulma
15
Teknolojik Aratrmalar: TATED 2010 (3) 13-28 Ara Paralar Yorulma mrlerinin Sonlu Elemanlar

asndan mukayesesi iin range -pair ,rain flow, level corssing vb gibi istatistiksel bir sreten
geirilmelidir [2-6]. statistiksel olarak saylm olan yol uyar s inyalleri 1 veya 1000 km vs gibi
normalize edilmi verilere dntrlr. Daha sonra bu sinyaller yol tiplerine ve yk koullarna ayrlarak
snflandrlr. Daha sonra bu veriler extrapolasyon vastasyla ilgili firmann yararl ara kullanm
zamanna kestirim yaplarak indirgenir. Bir ok firma tasarm gereksinimlerini ngrlen mteri
kullanmnn ( km yada mile dayanan ) % 90 yada % 95 n karlayan deere indirger. Genel kullanm
profili ilgili firma hafif ticari aracnn 200.000 km deeri lm yap lan her fiziksel byklk iin elde
edilir. Elde edilen bu byklkler anket deerlendirmesi sonucunda elde edilen veriler ile oranlanarak o
lkeye ait genel yol uyar sinyallerinden oluan genel kullanm profili deerleri her bir sensor iin elde
edilir. Daha sonra elde edilen genel kullanm profili verilerinin bankolarda, hzlandrlm parkurlarda,
test riginde veya sanal analizlerde korelsyonun hzlandrlm olarak kurulabilmesi iin u prensibe
dayandrlr; Eer ayn girdiler yeniden retilirse, ayn hasar oluacaktr.
Genel yol kullanm profili oluturulduktan sonra, yol parkurlarnn yada test riginde kullanlacak
verilerinin farkl karmlar ile hedef deerin sebep olaca yorulma hasarna edeer girdiler
oluturulabilir. Eer ayn girdile r elde ediliyorsa, deiik formlardaki matris hesaplamalarnn yol uyar
sinyallerinin deiik karmlardaki dzenlemesi test zaman ve test uzunluu asndan en uygun
dzenleme yaplabilir.

A[ X1 ] + B[ X2] + C [X3] + + Z [Xn] = [ Y ] Burada;

A1, B, C, DZ = Anket metodundan elde edilen (% ehir ii yol kullanm oran , % da yolu kullanm
oran, vs ) test verileri arpan

[X1],[X2],[Xn] = Deiik her bir yol tiplerinde ara stndeki duyargalardan llen test verilerinin
(yol uyarlarnn) lmleri.

[Y] = Genel yol kullanm profili.

2.2 Black Box Metodu

Black box metodunda ilgili ara retici firma yaklak 40 adet cihaz ve duyargalarla( s duyargalar,
kuvvetlerler, ivmelerler vb.) ile donatlm aracn deiik meslek kategori -sinde gnll
mterilerine belirli periyotlarda kullanmalarn salamaktr. Toplam ara ba gidilen km yaklak
150.000 km dir. Mteri her yola knda hava durumunu, gittii yol gzergh, o gnk arabay
kullanm amac, arabaya koyduu yk durumu vs k onularnda kayt tutar ve yaklak her hafta cihada
depo edilen duyargalarn lm olduu veriler ilgili retici firmada bir kayt altna alnarak depo edilir
ve aracn veri depolama kapasitesi boaltlr. Tekrar lmlere ve yol yapmaya devam edilir. Yak lak
sene devam eden bu veri toplama ileminden sonra, veriler istatistiksel metotlarla deerlendirilerek ara
kullanm profili ve deiik duyargalarn genel yk spektrumu elde edilir. Elde edilen veriler
hzlandrlm test parkurlar ve laboratuar or tamnda ve bilgisayar simlasyonlar ile benzeimleri kurulur
[21].

3 RNEK UYGULAMA

Bu almada Trk mterisi LCV genel yol profilini tespit etmek iin uyguladm metodun ksa bir
algoritmas ekil 1 de gsterilmitir.

16
ener A.. Teknolojik Aratrmalar: TATED 2010 (3) 13-31

ekil 1 almann algoritmas (22)

Belirlediim ilgili firma servislerinde Trkiye deki testler esnasnda ve sonrasnda benim ve ilgili firma
servis yetkililerinin nceden oluturduum anket formu ve soru yardmc kitap ile yz yze anket
yaplarak Trk mterisinin hafifi tic ari ara kullanm profili tespit edildi. Ayn zamanda yol yorulma
karakteristiklerinin toplanmas iin, lm metodu olarak ilgili firmann bir adet Hafif Ticari Otosu cihaz
ve duyargalar ile donatlp bir ofr; ara sr iin ve bir mhendis; cihazlar kullanmak kaydyla
nceden belirlenmi olan yol gzerghnda tam yk koullarnda Trkiyede yol testleri yaplp yol
karakteristiklerinin verileri topland. Bu almada toplanan veriler Rain -flow ve Level crossing istatistik
sayama metotlar kullanlar ak aritmetik ortalama metodu ile bu veriler ilendi. lenen yorulma verileri
her yol karakteristiine ait (ehir ii, ehir d, da ve ehirleraras yol ) verilerinin aritmetik ortalamalar
alnarak 1000 er km lik 4 veriye indirgendi. Elde edilen bu dr t veri (ehir ii, ehir d, da ve otoyol )
her biri anket metodunda tespit edilen kullanm oranlaryla arplp, bu tr aralar iin 200.000 km ye
denk gelecek ekilde extrapole edilip Trk mterisi genel kullanm profili her bir duyarga iin tespit
edildi. Bu almann ksa bir algoritmas ekil 1 de gsterilmitir.

17
Teknolojik Aratrmalar: TATED 2010 (3) 13-28 Ara Paralar Yorulma mrlerinin Sonlu Elemanlar

3.1 Trk Mterisi Genel Yol Kullanm Profilinin Saptanmas

3.1.1 Veri Toplama Aracnn Hazrlanmas

Veri toplama iin Datarec A160 HEIM kayt cihazn kullandm, Bu cihazdaki;

Sekiz adet vme Kanalnda ;

Bir yaprak yay zerinde tek eksenli iki adet yarm -kpr birim uzama ler duyargas ile ; yol
przll, manevralar ve ivmelenmeden oluan arka aksa gelen dikey ykler in lm iin yaprak yay
zerindeki asal gerilme eksenine yerletirilerek lmler yapld.

Bir aks mili zerinde eksenli birim uzama duyargas ile; aracn ivmelenmesi, durmas ve vites
deiimlerindeki aksa etkiyen burulma etkileri lld.

Bir direksiyon rot kolu zerinde tek eksenli bir adet birim uzama ler duyargas ile; sa n tekere gelen
yatay kuvvetlerin lm iin hazrland.

Drt adet dikey ivme ler ile; farkl manevralardan ve yol przllnden oluan dikey ivmelerin araca
etkisi amortisr alt balant noktalarnda 4 adet ivme ler duyar gas ile lld.

Sekiz adet analog kanalda;

ki adet ivme ler ile ;yatay ve boylamasna ara gvdesine etki eden ivmelemeler ara arlk merkezine
yakn olan konsola yerletirilerek lmler iin kullanld.

Bir adet basn duyargasnn fren sistemi ne yerletirilmesi ile; aracn yapm olduu frenleme adedi ve
iddeti lmleri iin kullanld.

ki adet mesafe ler( displacement sensor) duyargas ile ; Yollarn dikey dzgnszl ve
ivmelenmelerden dolay ara kasasndaki dikey hareketlerin lm iin kullanld.

Dijital kanallarda
Ara hz, motor krank dn devri lmleri iin kullanld.
RS-132 cihaz kanallarnda

12 adet scaklk duyargas (n fren disk scakl, n fren balata scakl, araka fren balata scakl,
motor su scakl, motor ya scakl, anzman ya scakl, d hava scakl, drt adet amortisr
yzey scakl) scaklk lmleri iin kullandm.

3.1.2 Anket Uygulamas

Bu almada, daha hzl veri toplanabilmesi, veriler zerinde daha esnek bir deerlendir me yapabilme ve
benzer bir metot olan Black Box metoduna gre kyaslandnda ok daha ucuz bir metot olduundan
anket metodu seilmitir. Bu hafif ticari araca ait Trk mterisi ara kullanm profili anketi benzer bir
alma olan FIAT firmasnn Ritmo v e Tipo aralarnda yapm olduu anket almas gelitirilerek,
kullanm amacndaki tatil deeri 1 haftadan 3 gne indirgenerek soru yardmc kitap ve anket formu
oluturuldu [22]. Uyguladm yntem de hafif ticari ara firmas bayilerinin yardmyla mteri ile
telefon kullanmaksnz yz yze 300 den fazla anket yaptm. Bu anket verileri deerlendirip Trk
mterisi genel kullanm profili olan hedef deerin oluturulmasnda matrisin arpanlar olarak
kullandm.

18
ener A.. Teknolojik Aratrmalar: TATED 2010 (3) 13-31

3.1.3 Test Haritasnn Saptanmas

Yol uyar sinyallerinin toplanmas iin lazm olan yol test haritas Trkiyede mteri ara kullanmnn
% 90 n temsil edecek ekilde aada yazlan nedenler temel alnarak oluturdum. Trkiyede test
parkurunun oluturulmasnda yeni Hafif Ticari Ar acn Trkiyede blgelere gre sat oranlar( 1999),
daha nceki modellerde mteri ikayetlerinin olutuu blgeler, Trkiye iklimsel artlar, ve corafya
bilgileri temel alnarak oluturdum. Yollar 4 gruba blnmtr: ehir ii kullanm en ok yaygn olarak
stanbul semtlerinde, da yolar daha ok Karadeniz blgesinde, scak iklim ve virajl yolar Akdeniz
blgesinde, buna karn ise yksek seviyeler, scak iklim ve ehirler ars uzun mesafeler ise Orta
Anadoludaki ehirleraras yollar ile karakteriz e edilmitir. Otoyol karakteristik veri lmleri iin
stanbul-Ankara ve Adana - Gaziantep yolarnda yol uyars verilerinin lmleri yaptm. Toplanan
karayollar verilerinin yanna genelde ilave edilen standard bilinen zel test parkuru verileri Trkiy ede
standart test parkurlar yabanc lkelerdeki gibi olmad iin, genel karayolundan alnan verilerin yanna
zel test parkurlar edeer yorulma karakteristii etkisini yaratabilecek ky ve ok bozuk halk
yollarndan veriler alnmtr.

3.1.4 Trkiye Genel Mteri Yol Kullanm Profilinin Saptanmas in Yollardan Veri Toplanmas

Manevralardan ve yol przlnden kaynaklanan yol etkilerinin lmnn birok yolu vardr [7].
Trkiyedeki yol uyar sinyallerinin toplanmas iin, cihaz ve duyargalarla d onatlm hafif bir ticari oto,
bir src ve bir veri toplamay yneten bir mhendis olarak ben, ara tam yk koullarnda Trkiye
yollarnda yaklak 15000 km test yaparak yorulma karakteristik verileri topladm.

nceki almalarda; genel karayolunda (ehir ii, ehir d, da yolu ve otoyol ) llen verilere
ilaveten zel test parkurlarndan belirli oranda yorulma verileri eklenmitir. Bu almann dier nceki
almalardan fark Trkiye genel karayolu kull anmna ilave olarak konulacak olan zel test
parkurlarndaki veriler Trkiye de zel test parkurlar olmad iin, bu etki ky ve da yollarnda ar
bozuk zeminde toplanan yorulma yol karakteristikleri kullanlmtr.

Bu almann dier nceki alma lardan dier nemli bir fark da; daha nceki benzer almalar
incelendiinde yollardan veri toplama ilemi srasnda genelde iki ehir aras yol uzunluunda rnekleme
ile veri ortalama olarak her yol tipinden yaklak 20 er km lik bir temsili yol veris i alnmken, bu
almada iki ehir aras olan veri toplama ilemi hi kesintisiz direkt lld. Bunun sebebi ilgili retici
firmann Trkiye de seri retim ncesi gvenilirlik ve hzlandrlm yorulma yol testleri parkurlar
yollarnn standardizasyon u ve gerekirse baz yollarn iptali ve yenisinin eklenmesi amacyla yapld. Bu
sebepten bu alma daha nceki almalara oranla rnekleme asndan daha hassas bir lm yaplm
olmasna karn yksek oranda veri depolanmas asndan ve bu verilerin i lenmesi asndan daha uzun
bir zaman alan hantal bir alma olarak deerlendirilebilir.

lmler esnasnda trafik limit hzlarn amayacak ve trafik akn aksatmayacak ekilde mmkn
mertebe sabit hz koullarnda lmler yaplmtr. Buradaki gaye , hz farkndan dolay olabilecek
deikenlikleri ortadan kaldrmaktr.

4 VER LEME

Datarec A160 HEIM ile yaplan ham llm veriler bilgisayara ham olarak transfer edildi. Bu ham
veriler ilk ilem olarak spike analizi, filtreleme, aritmetik topla m karma ve blme ilemlerinden
geirilerek temizlemesi yapld. [6-13].Veri toplanrken baz spikelar (iddeti ok byk olup parann
byle bir davrannn fiziksel olarak imknsz olduu durumdaki sinyaller olup yorulma makineleri iin
zararl sinyaller ) evresel etkilerden ve fiziksel faktrlerden (gerilim dmesi, manyetik alan etkileri vs
den) dolay. Bu spikelar N soft firmasnn yazlmndaki grsel ve istatistiksel metotlar kullanlarak

19
Teknolojik Aratrmalar: TATED 2010 (3) 13-28 Ara Paralar Yorulma mrlerinin Sonlu Elemanlar

temizlendi [16]. Yaplan frekans analizlerinde dk genlik li 100 Hz zerindeki sinyaller yorulma
analizleri iin nemli olmad dnldnden low -pass filtreleme yntemiyle orijinal verilerden
kartlp atlmtr [16].

Genelde ara sspansiyon paralarnn yorulma analizleri iin frekans aral 40 ile 60 Hertz arasndadr.
Buna karn yol simlasyonlar iin, genellikle 100 HZ zerindeki veriler ihmal edilmitir. Aritmetik
ilemler sinyallerin ve toplanmas ve arplmas vb ilemler iin kullanlmtr. Bu projede de her bir
toplanan ve yorulma analizleri iin yararl olmayan veriler test arac hareket etmenden nce llen
verileri toplam sinyalden atld. Yol uyar sinyalleri zaman bal srekli ve rastlantsal sinyallerden
olumaktadr. Ara zerinde ukurlar, demir yollar vb geii esnasnda ok ve etk isi yaratan ok hasar
verici yzeylerdeki sinyaller ise periyodik olmayan (deterministic) sinyallerden olumaktadr. Zamana
bal sinyallerin mukayese edilebilmesi iin zamandan bamsz edeer bir deere dntrlmelidir. Bu
almada zamana bal dei en yorulma yk karakteristik verilerinin mukayeselerin yaplmas iin arka
yaprak yayda ortalama gerilmeyi de hesaba katan rainflow istatistiksel saym metotlar kullanld [2 -4].

Yaprak yay birim uzama verileri ngrlen hedef deere (MP, 200.000 km ) ra inflow istatistiksel sayma
metodu kullanlarak indirgenmitir. Rainflow istatistiksel sayma metodu para zerine etkiyen zaman
deikenli yklerin etkisinin llmesinin yan sra ortalama gerilmenin bykln de hesaba katar.
Zamandan bamsz yaprak y ay uzama verisi ekil 3 de gsterilmitir. Birim uzama sinyallerinin
istatistiksel saymnda dier metotlara gre daha hassas olduundan ve ortalama gerilmeyi de hesaba
kattndan gerilmeye maruz paralarda ( yaprak yay, aks ve rot kolu ) Rainflow metodu kullanld. [2-3].

ekil 2 Rain-flow histogram (22)

4.5 Trkiye Genel Yol Profilinin Oluturulmas

Her bir lm yaplm yol uyar sinyali farkl uzunlukta olduklarndan dolay ilemlerde kolaylk
olmas asndan 1000 km lik deere indirgendi. ndirgenen sinyaller snflarna gre (ehir ii, ehir d,
da ve otoyol) gre ayrld. Her bir yol snfndaki sinyaller, kendi aralarnda aritmetik ortalamas
alnarak, snflarn her birine ait yani toplam 4 adet ( ehir ii, ehir d, otoyol ve d a yolu ) olmak zere
her bir snfn 1000 km lik ortalama deeri karld. Her bir snftaki 1000 km lik deer 200000 km
20
ener A.. Teknolojik Aratrmalar: TATED 2010 (3) 13-31

ykseldi. Daha sonra drt adet 200000 km lik yol farkl tip her bir yol snfna ait anket sonucunda
bulunan arpan yzdeleriyle arp lp 200000 km farkl snftaki yol sinyalleri anket oranlar ile arplarak
tek bir 200000 km lik her duyargaya ait genel Trkiye yol kullanm profili olan tek bir sinyal elde edildi.

5 SONLU ELEMANLAR ANALZYLE DENEYSEL VERLERN SMLASYONU

5.1 Modelleme

Yaprak yayn geometrik modeli yaprak yay zerinde yaklak 1000 noktada 0.0003mm hassasiyeti olan
3D boyutlu lm cihazyla yaratlp ekil 3 de gsterilmitir.
Yaprak yayn CAD modeli Pro Engineer program vastasyla llm noktalarn koordin atlar
kullanlarak yaratld. Daha sonra FEA( sonlu elemanlar analizi,) yaplabilmesi iin bir 3D CAD modeli
MSC Patran software ine transfer edildi [17 -18].

ekil 3 3 Boyutlu lm Teknikleriyle Koordinat lm (22)

5.2 Sonlu Elemanlar Modellemesi

Yaprak yayn geometrik modeli karmak yaplardan olumadndan, isomesh metodu kullanld. Yaprak
yay geometrik modeli 5728 hexa -tip elemanlar ve 9156 dmden (node) oluturuldu ekil 4.
Yaprak yayn FE sonlu elemanlar modelle mesi srasnda kritik noktalar, kesitler ve blgeler yaprak yay
temel ekseni boyunca yksek hassaslkta a gz (mesh) yapld.

ekil 4 Yaprak Yay Sonlu Elemanlar Modeli (22)

21
Teknolojik Aratrmalar: TATED 2010 (3) 13-28 Ara Paralar Yorulma mrlerinin Sonlu Elemanlar

5.3 Yk ve Snr Koullar

Bilgisayar analiz sonular n dorulamak iin, paralar laboratuarda fiziksel olarak test edildi. Yaprak
yay test etmek iin yaprak yay burlarnn her ikisi de kayar tekerleklere balanmtr yle ki test
bankosunda burlarnn srtnmesiz bir eklide hareket edebilmeleri iin. Ay n zamanda yaprak yayn
merkezi parann kinematik hareketini simlasyonunu yanstmak iin dikey olarak sabitlenip hareketli bir
piston tarafndan hareket ettirildi. Yaprak yay sonlu elemanlar modeli ekil 5 deki iki snr kouluyla test
edildi[15].

Sonlu elemanlar modelinin birinci snr koulu

Yaprak yay byk bur taraf x -z dzleminde sabit ve y eksenin de dnmeye izin verilip, yaprak yayn
kk bur taraf serbest (yani; y ekseni boyunca serbest dnmeye ve x -z dzlemi boyunca yer
deiimine msaade edildi).

Sonlu elemanlar modelinin ikinci snr koulu :

Yaprak yay merkezi sabit ekil 5 ve yaprak yayn her iki taraf serbest olmasna msaade edildi.

ekil 5 Snr Koullar (22)

Tablo1 yaprak yay zerine uygulanm kuvvetleri ve laboratuarda fiziksel kalibrasyon testlerinde birinci
birim uzama duyargasnda llen birim uzamalar verilmitir.

Tablo 1 Birinci birim uzama duyargas iin fiziksel kalibrasyon test sonular (22)

Fiziksel Ykleme llm Birim Uzama

Kuvvet Deeri Deeri
( daN )
0 0
100 1293.2
250 3458.4
350 4952.8
500 7060

22
ener A.. Teknolojik Aratrmalar: TATED 2010 (3) 13-31

Fiziksel yk sonularnn Tablo 1 den sonlu elemanlar modeline uyarlanm sonular Tablo 2 de
gsterilmektedir.100 daN uygulandnda, fiziksel testlerle 1293 , bilgisayar analizleri ile ayn1 de er
1190 llm_tr.

Tablo 2 Yaprak yay birinci birim uzama duyargasnn sonlu elemanlar ile statik analiz sonular (22)

YAPRAK YAY SONLU ELEMANLAR KALBRASYON TEST SONULARI

YKLEME KOULLARI

Byk bur sabit, kk Gbek sabit, burlar

bur yalnzca yatayda serbest yanlzca yatayda serbest
Kuvvet Lineer Statik Non Lineer Lineer Statik Non Lineer
(daN) Statik( ) Statik( )
100 1190 670 1190 670
250 2970 1880 2970 1880
350 4160 2580 4160 2580
500 5940 3640 5940 3640

5.4 Ara Yaprak Yay Sonlu Elemanlar Modeli

ekil 6 yaprak yayn arataki modelini gstermektedir. Ara zerindeki yaprak yay ve yaprak yayn
bilgisayardaki sanal kalibrasyonu arasndaki ana fark, gerek ara zerinde yaprak yay kk bur taraf
asiye bir kolu ile balant ekseninde serbest dnecek eklide balanmasdr. Bu snr kou llar ile yaprak
yayn merkezine kuvvet uygulandnda, kk bur taraf ara asi zerinde kaymaya yer deitirmeye
balar ve yaprak yayn uzunluu artmaya balar. Snr artlarnn sonucu olarak, yaprak yaydaki
maksimum gerilme miktar 2.7 orannda azal d tespit edildi.

ekil 6 Ara yaprak yay sonlu elemanlar modeli (22)

23
Teknolojik Aratrmalar: TATED 2010 (3) 13-28 Ara Paralar Yorulma mrlerinin Sonlu Elemanlar

6. STATK ve YORULMA ANALZLER

6.1 Statik ve Yorulma Hesaplar

ekil 7 yorulma analizlerini sonlu elemanlar teorisinde tamamlamak iin gerekli parametrel eri
gstermektedir. Bu parametreler lineer analiz sonular, dinamik yk verisi ve malzeme zellikleridir [5 -
14].

ekil 7 Sonlu elemanlara gre yorulma hesaplama metodu. (14 )

Bilgisayarda Lineer statik analizi genelde en ar yk kouluna gre yapld ndan yaprak yay lineer
statik analizi iinde Trkiyede yaplan yol testleri srasnda lm sonucu tespit edilen en kritik yk
kouluna (sol arka statik ara arl 413 kg dan = 4051 N ve en ar dinamik yk verisi 489 N
eklendiinde 4540 N luk mak simum yk deeri) gre yaplmtr [22]. Lineer statik analizleri iin, ara
arl ( yol testleri srasnda llen maksimum gerilmeye n gerilme olarak toplanmtr. ekil 9 kk
Von Misses metoduna gre lineer statik analiz sonularnda en kritik y k kouluna gre kk burca
olduka yakn 7967 nolu dmde vuku bulan maksimum gerilme yaklak(717 MPa statik arka aks
arlndan+ dinamik yol yk verisinden 87 MPa) toplamda 804 MPa olarak tespit edilmitir [5 -14].

ekil 8 Lineer statik analiz sonular (22)

24
ener A.. Teknolojik Aratrmalar: TATED 2010 (3) 13-31

ekil 9 Yaprak yay malzeme E: 170.000 N/mm2 karakteristiinin Wohler erisini S(gerilme)
N(evrim adedi) ve akma ve kopma gerilmeleri gsterilmitir. Maksimum gerilme yaprak yay
malzemesinin gerek akma gerilmesinden ok dk olduu tespit edilmitir. Aslnda malzeme akma
gerilmesinin neredeyse yarsdr.

ekil 9 Malzeme S- N Verisi (22)

Trkiye farkl yolardan elde edilen verilerin deeri malzemenin akma gerilmesinden ok dk
olduundan S-N metodunun kullanm tercih edilmitir [5-19].

ekil 10 200.000 km Trkiye genel yol kullanm profili yaprak yay rainflow kuvvet histogram (22)

25
Teknolojik Aratrmalar: TATED 2010 (3) 13-28 Ara Paralar Yorulma mrlerinin Sonlu Elemanlar

6.2 Palmgren-Miner Yorulma Hasar Analizi

Servis hayatnda, ara paralar ou durumda deiken yklere mar uz kalmaktadrlar. Bunun anlam
paralar ok nadiren yalnz bir tek gerilme seviyesinde tekrar ederler. Bundan tr, toplam yorulma
hasarn deiik gerilme seviyesindeki tekrarlarndan dolay oluacak toplam yorulma hasarnn tahmin
edilmesi gerekir. Lineer kmlatif hasar kural yada dier adyla Palmgren -Miner kural bu tr tahmin
iin ok kullanlan bir metottur. Bu kural bir parann yorulma hayat her bir gerilme evrimleri
tarafndan harcanan hayatn yzde deerinin eklenmesiyle tahmin edilebilir.

Eer bir numune, 1 gerilmesinde N1 evrim adedinde bir hayata sahip ise 1 gerilmesinde n1 adedinde
toplam hasar miktar n 1 / N1 olacaktr D hatasnda. Benzer ekilde ikinci gerilme seviyesine tekabl eden
hasar her bir evrim iin D/ N 2 olur. Bylece hatadaki toplam hasar: D = D. n1/N 1 + D .n2/N2 yada 1 =
n1/N1 + n2/N2 burada n 1 ve n2 ,1 ve 2 gerilmesinde evrim saylarnn adedi srasyla . ok seviyeli bir test
iin, Palmgren - Miner kural hasarn aadaki koul gerekletiinde olacan ifade eder : n1 / N1 + n2 /
N2 + n3 / N3 > 1 [12].

7. SONULAR

Hafif ticari oto mteri kullanm profili drt ana kategoriye ayrlmtr; ehir ii, ehir d, otoyol ve
dadr. Bu aralarn yolcu tayan versiyonunun Trkiye ara kullanm yzdesi 50% ehir ii , 24% ehir
d, 20% otoyol ve 6% dadr. Buna karn bir Avrupa lkesinin ara kullanm yzdesi 36% ehir ii,
30% ehir d, 26% otoyol ve 8% dadr. Buradan bu aracn kullanmyla ilgili Trkiye profilinin ehir
ii kullanm % desi daha fazla, ayn z amanda bir Avrupa lkesinin otoyol kullanm % desi daha fazla
olup buradan Trkiye profilinin daha ar olduu gzlenmektedir. Ayrca bu aralar Trkiye de daha ok
ehir ii kullanmda olduu tespit edilmitir.

Daha da tesi, hafif ticari aracn Trkiye deki kullanm amac aadaki kategorilere ayrlmtr:

Ev i ev 29,1%
i 55,3%
Alveri ve Dinlenme 4,7%
Hafta sonu 5,4%
Tatil 5,5%

Hafif Ticari Otonun birinci kullanm amac i den ie seyahatidir.

ekil11de 200000 Km hedef Trkiye genel yol spektrumu, Palmgren -Miner hasar kuralna gre hasar
analizi asndan dorulamas yapld. D= 0,2697 < 1 bulundu.

8. TARTIMA

Bu almada Trkiye de hafif ticari ara kullanclarn zerinde anket metoduna temel alan bir Trk
mterisi ara kullanm profili gelitirildi. Hafif ticari aracn Trkiye deki temel kullanm amacnn i -i
ve ev-i-ev seyahati nceliklidir. Hafif ticari aracn Trk srclerine zel bir genel yol kullanm profili
gelitirilmitir. Farkl yol sinyallerinin i lenmesi, snflanmas ve normalize edilmesinden sonra bir
matematiksel Trkiye genel yol kullanm profili (200000 km ) ilgili firmann LCV aracna ait hesapland.

Test arac zerine monte edilen her bir llen fiziksel bykln rainflow ve level crossi ng kullanlarak
bilgisayar yardml ile hzlandrlm gvenilirlik ve yorulma test yolla -rnn sentezi ve korelsyonlar
yaplmtr. Bu analizleri esas alan, kritik kuvvetlerin ve geril -me aralklar ve byklkleri tanmlanm
ve gelecekte gerekletiri lecek projelerin gelitiril -mesinde referans olarak kullanlmak zere kayt
edilmitir.

26
ener A.. Teknolojik Aratrmalar: TATED 2010 (3) 13-31

Bu almada, tetra- ve hexa-tip 3D elemanlar sonlu elemanlar modellemesi analizinde ( FEA) denedi.
Hexa- tip elemanlar hacim ve distorsiyon ( arpklk) asndan d aha hassas sonular verdii saptand. Bu
tr bir yaprak yayn sanal analizlerinde kullanlan lineer analiz metodu lineer olmayan metoda gre (non -
lineer) daha hassas sonular verdii kantland..

Test edilen iki snr koulunda arasnda (yani byk bur serbeste ekseninde dnerken yada kk bur
x-ekseninde serbeste dnerken) ok byk anlaml bir fark bulunamad. Sanal analiz almalar ile
para zerinde llen gerilmelerin ve yklerin yaprak yay malzemesinin elastik gerilmesinin (Wohler
erisi) olduka aasnda olduundan ve evrim saylar kk olduundan, S -N yorulma metodu daha
uygun olduu saptand.

Trk mterisi genel yol kullanm profili statik ve dinamik verilerinin uygulanmasyla yaprak yay
zerinde yorulma hasarnn D_0,2697 < 1 oldu undan yaprak yayda mteriler ngrlen km ye
geldiinde yorulma hasar olumayaca tespit edildi.

Bilgisayar yardml analiz almalar laboratuar testlerine bir alternatif olarak kullanlabilecei gzlendi.
Bu sonulara gre, bilgisayar yardm hesa plama metotlar hem maliyet etkin hem de pazara zgn
rnlerin daha iyi gelitirilmesine yardmc olur. Bu almann sonular yeni otomobil modelleri
gelitirilirken, gerek prototiplerin ve n -seri aralarn retiminden nce kullanlabilir.

leriki projelerde iin, retici firmann veya aratrmay yapanlarn gece, yal ve karl yollarda byle bir
almann yaplarak sonularnn incelenmesi tavsiye edilir.

Yine bu tip bir almann Black box metodunu da ieren bir almay en az 10 ylda bir t ekrarlanmas
tavsiye edilir. nk Trkiye gelimekte olan bir lke olduundan yol kalitesi ve piyasaya sunulan ara
miktar gnden gne deikenlik gstermektedir.

9. TEEKKRLER

Bu aratrmadaki katklarndan dolay TOFA A.. teekkr ederim.

10. KAYNAKLAR

1. Ahlin,K.,Ganlund,J.and Lindstrm,F.,2004, Comparing roads profiles with vehicle perceived

roughness,Int.J.Vehcile Design ,Vol.36,Nos.2/3,pp.270-286.

2. ASTM Standard E 1049 -85,Reapproved 1997, Standard Practices for Cycle Counting in Fatigue
Analysis, Philadelphia.

3. Bishop, N.W.M.,Lack,L.W.,Li,T.,Kerr,S.C. ,1995, Analytical Fatigue Life Assessment of Vibration

Induced Fatigue Damage MSC World Users Conferance,Universal City,CA.

4. Bishop.N.W.M.,Kerr,S.,Caserio,A.,1999, The Fatigue Damage Caused to Vibrating Automotive

Components ,1 st MSC World- wide Automotive User Conference , September 20-22.

5. Bishop, N.W.M., Sherratt ,F, 2000, Finite Element Based Fatigue Calculations NAFEMS LTD (
International Association for the Engineering Analysis Community ) www.nafems.org.

6. Daprile Filippo, Macni Marco, Bruder Thomas ,Riefaoghe Christophe , 2001, Structural
Characterisation of Vehicle on a Rig Test Versus Different Road Profiles Analysis of Experimental

27
Teknolojik Aratrmalar: TATED 2010 (3) 13-28 Ara Paralar Yorulma mrlerinin Sonlu Elemanlar

Results, ATA vol.54 .n 7/8 Luglio Agosto (LMS International ,Belgium, -Memoria presentata al
convegno florance Ata , Frienze.).

7. Grubisic,V. ,1994, Determination of Load Spectra for Design and Testing Int.J.of Vehicle Design ,
Vol.15 nes.1/2 ,pp 8-26.

8. Heyes,P., Lin, X.,Buczynski,A., Brown,M.,1997, Application of Biaxial Plasticity and Damage

Modelling to the Life Prediction and Testing of Automotive Components ''5 th International Conference
on Biaxial /Multiaxial Fat igue and Fracture Cracow ,Poland , Ncode International Limited.

9. Huizinga,F.T.M.J.M.,Van Ostaijen,R.A.A.and Slingeland,A.Van Oosten ,2002, A practical approach

to virtual testing in automotive engineering, Journal of Engineering Design , 13:1,33-47.

10. M.Decker and G.Savaidis, 2002, Measurment and analysis of Wheel loads for desgin and fatigue
evaluation of vehicle chassis componnetsBlackwell Science Ltd.Fatigue Fract Engng Mater Struct
25,1103-119.

11. Medepalli,S.and Rao,R., 2000, Prediction of r oad loads for fatigue desgin a sensetivity
study,Int,J.of Vehcile Design,Vol.23,Nos.1/2,pp,161-175.

12. Miner.M.A., 1945, Cumulative Damage in Fatigue, Journal of Applied

Mechanis,ASME,vol:12,pp.159-164.

13. MSC Online Help Documentation, 1999, Instit ute of Technology.

14. MSC /FATIGUE V8 User Manuel,MSC Corporation ,Los Angeles,CA,1998.

15. MSC Nastran Getting Starting User Guide ,2000.

16. MSC nSoft v5.2 User Manuel, 1999.

17. MSC Patran, 2000.

18. Pro-Engineer, 2000.

19. The Ncode book of Fati gue Theory, 2000, Ncode Technical Referance Book V:4.3. Document rel 1.0.

20. Paul,P.K.,Dunga,R.K. and Verma,A.,Mnnikar,A.V.and Raju,S., 2001, Technicues for Accelerated

Desgin Validation of Tractor Chassis, SAE Paper 2001-01-0050.

21. Rivolo., Paparella.,Gai, 1983,Statistical Measurments of Automobile Operating Condi -tions:An

mportant Improvement to Customer Oriented Reliability PredictionsIX Seminario Eoqc, Frienze .

22. ener,.A., 2003, Hafif Bir Ticari Otonun Arka Sspansiyon Yaprak Yaynn Tr kiye Koullarna
Gre Yorulma Analizi Dokto ra tezi ,Yldz Teknik niversitesi stanbul ,Trkiye.

28