HISIORIR

Pa stwowy lnstytut Wydawniczy . Warszawa

Fnn$un mH ul
MARIA
ROSTWOROWSKA
Przetoyli
Patrycja Przdka-Giersz
Mifosz Giersz
Wprowadzenie i posowie
Mariusz Zi kowski

Biblioteka Jagiellotiska

ill ilililrilillillillillllilil il lil

 HISTORIR
, ,
PRNSTUIR mH0ul
Pa stwowy lnstytut Wydawniczy . Warszawa
MARIA
ROSTWOROWSKA
Przeoyli
Patrycja Przd ka-Giersz
Miosz Giersz
Wprowadzenle i posfowie
Mariusz Zi kowski
 5jh6
Tytu oryginau
HISTORIA DEL TAHUANTINSUYU Podzikowania
Projckt graficzny serii
RYSZARD wIrocHowsrir

Opracowanie graficzne okadki i stron $tuowych

TERESA KAWISKA

Konsultacja naukowa
JAN SZEMISKI
Podczas mojej czterdziestoletniej pracy badawczej pomagao mi i do-
Redakcja dawao otuchy wiele os b, kt rym chciaabym z caego serca po-
MAR IA DZIED ZIC-W Es oows KA dzikowa.
Dzikuj Alejandro Diez Canseco, kt ry przekona mnie, ze mog
Redaktor techniczny .*ttff'., i powinnam prowadzi badania naukowe' oraz wpynna ksztat mojej
DANUTA LIPKA .*...'#(rog.L wasnej tosamoci,tak gboko zakorzenionej w kulturze andyjskiej.
vNW'll!'^-'"
Rautowi Porras Barrenechea, memu wielkiemu nauczycielowi, oraz
Indeks Gr^CBfiErrtlr Johnowi Murra, peruwianiciez powoania, kt ry przekona mnie do
JACEK GRZYBOWSKI
antropologicznego podejcia badawczego.
@ Copyright by Maria Rostworowska Felipe obando, za cierpliwo podczas wprowadzania mnie w wiat
@ Copyright for the Polish translation by Patrycja Przdka-Giersz and Miosz Giersz, paleogiafii, jak r wniez caemu personelowi Archivo General de la Na_
Warszaua 200'7 ci n, kt ry suymi cig i bezinteresown pomoc.
@ Copyright for the Polish edition by Palistwowy Instut Wydawniczy, oddanej przyjaci ce,ptzedvczeniezmarej Josefinie Ramos de Cox,

(l
Warszawa 2007 zkt rrozpoczamsystematyczne prace terenolve w dolinie rzeki Chil_
l n, oraz innej bliskiej przyjaci ce, Rosalii Avalos, kt ra w cigu tych
Ksigarnia internetowa
www.piw.pl \' I\ \'r i wszystkich lat sfuya mi swoj pomoc.
Podczas kilkuletnich badari miaam okazj wsp racowa ztakimi
wspaniami ludmi, jak Pilar ortiz de Zevallos, Guillermo Cock, Lia
Dystrybucja:
Platon sp. z o.o.
del Rio, z kt rymi do dzisiaj cz mnie przyjacielskie kontakty.
ul. Kolejowa 15117,ffi-2l5 Warszawa Dzikuj Anie Marii Soldi, z kt r spdziam wiele czasu podczas
tel.022 631 08 15 wsp lnych podr y naukowych po Peru.
e-mail: platon@platon.com.pl Jurgenowi Golte i Efrainowi Gonzalesowi, kt rzy wykazali duo za-
PRINTED IN POLAND intereowania podczas czytania i komentowania manuskryptu niniejszej
Pa stwowy InstSrtut Wydawniczy, Warszawa
ul. Foksal I7,00-372 Warszawa
2007 r.
ksiki. Podzikowania kieruj r wnie do Julia Cotlera i wszystkich
e-mail: piw@piw.pl przyjaci ibadaczy z Instytutu oraz caego personelu administracyjne-
www.piw.pl go, a w szczeg lnociLucii Cano odpowiedzialnej za koordynacj !vy-
Wydanie pierwsze dawnicz.
Skad i amanie: ARTPRESS, Inowrocaw
Druk i oprawa: Na koniec chciaabym podzikowa Elbie Lujan za nadz t nad tek-
Drukarnia Poznariskie Zakady Graficzne S.A. stem i wydaniem ksiki.
rsBN 978-83-06-03057-0
nymi dowiadczeniami), nie ma przeto powod w wtpi, jak to postuluje
w swym najbardziej radykalnym owiadczeniu R. T-Zuidema, w histo_
Przedmowa
rycznoistnienia takich chobywadc w jak Huayna Capac,Topa Inca
Yup11quj czy Pachacuti Inca Yupanqui, a wic tybtr, ttoizy byli waci-
wymi budowniczymi Thhuantinsuyu.
Maria Rostworowska stara si dokona pewnej syntezy, polegajcej
na korzystaniu z osigni obydwu ryvlalizujcych ze'sob'szto, i rbt]
tem takiego podejcia jest prezentowanaHistoria pa stwaink w ita wa-
nie.tw rcza umiejtnopogodzenia ze sob wyiluczajrych, zdawao-
by si, postaw metodologi cznychstanowi o
m, e dzieo"to stao si, jak
wspominaem na wstpie, elementem kanonu dyscypliny. Atoli do-id- W badaniach nad histori pa stwa Ink w rysuj si dwa podstawowe
nego kanonu nie nalezy'podchodzi w spos b czoouitny ibezkrytyczny: problemy. Pierwszy znichjest cilemizany z andyjskim sposobem za-
klasyk to przede. wsrystkim kto,kto zmvsza do mylenia, jego tezy pamitywania i przekarywania wydarzeti, natomiast drugi z kryteriami
punktem odniesienia, drogowskazem, niezbdnym nawet dlitego,'kto interpr-etacji i zapisu informacji stosowanymi ptzez hiszpariskich kroni-
niekoniecznie chce obra wskazywany kierunek. Tak te jest , tortq karzy okreukonkwisty. Znajduj swoje odbicie we wszystkich r dach
paflstwa Ink w
- niekt
k{y .sie alternatyw
re interpretacje czy wyjanienia autorki docze--
lub uzupenieri, wydao si przeto uzasadnione om -
pisanych, powstach od pocztku XVI wieku. wpy* ch ograniczeri
na badania etnohistoryczne zobowizuje mnie do ponownego ich prze-
wienie w Posowiu do niniejszego tomu kilku t;kich,wzbudzajcych po- ldzeniai zbadania.
lemik, zagadnie ' Jednake nawet w wczas, gdy wasna trajekioria^ba- Ana|iza r d pisanych to rzecz nieatwa, z uwagi na wiele sprzcz-
da'wcza skania kogo-do nco innego kieruni<u refleksji" o dziejach nocii pomyek, kt re si w nich kryj. Ze wzgldu na brak wiarygod-
Thhuantinsulu, prace Marii Rostworowskiej, ze wzgldl na precyzyjn nych informacji ustalenie tradyryjnej chronologii wadc w Cuzco byo
analiz danych, rzetelnometodologiczn i oryginalnose konce|i, zidaniem nienvykle trudnym. Czsto te same fak i epizody przypisy-
zmuszaj jej ewentualnych oponent w do r wnig starannego przy goto- wane byy ptzez kronikarzy dw m r znym wadcom. Rozstrzygnicie
wania kontrargumentacji. podobnych dylemat w wymaga przeprowadzenia krytycznej analizy ptze-
si szczeg lnie zaszczycony faktem, e dane mi byo skreli
- ,9"j biegu wydarzeri historyc zny ch.
|itt<1.s|ow
wstpu do polskiego wydania jednego ze sztandarovrych dzi woto problemaki historii paristwa Ink w pitrzy si wiele pyta .
Marii Rostworowskiej. Satysfakcja tym wiksza, e tumaczenii na pol- Czy w Andach istnia okrelony system utrwalania pamici zbiorowej,
ski dokonaa drv-jka moic'h mo"dyc"h *'p p'u"o*.ikd;;g; Patrycja kt r przeka Tywano z pokolenia na pokolenie? Chocia wiemy, e przed-
P.rzdka i mgr Miosz Giersz,kt rzy, podobnie jak ja przed lity, zarazili hiszpariskie kultury Peru nie zna pisma' fakt ten nie by przeszkod do
lg ,,bakcYlem andyjskim". I to te jest w auzeJ mierze zasuga Marii zachowywania i przekarywania pamici o czynach wasnych przodk w.
Rostworowskiej. Wszyscy kronikarze zgodnie podaj, e ludnotubylcza znaa specjalne
Mam nadziej, e dzieo to zapocztkuje seri jej prac, kt re bdzie pieni, w kt rych kazde ayllu* Iub panaca opowiaday o swoich dziejach
nam dane udostpni polskiemu crytelnikowi.
_

podczas pewnych ceremonii w obecnoci wadcy w pienrszej kolejno-

cirepreentanci grupy hanan, a nastpnie ci -
zhuin.Indianie wzna-
Mariusz Ziokowski czali osoby do sawienia bohaterskich cm w swoich przodk w. W ten
spos b zachowywaa si pami zbiorowa.
Innym sposobem przetrwania pamici o wadcach llb curaca oraz
o wanych wydarzeniach byo upamitnianie ich za pomoc malowide

* Na ko cu ksiki zamieszczono Sowniczek, w kt

rym czytelnik znajdzie wyja_
nienie wikszoci termin w wystpujcych w tekciekursyw (przyp.tum.). 13
 ltft
irysunk w przedstawiajcych sceny historyczne. Zdaniem kronikarzy,
C0r przedmioty te przechowywane byw specjalnym miejscu Tvanympoqu-
cn cancha.| Jako dow d mona w tym miejscu prrytoczy znany z histo-
rii epizod, kiedy to wicekr l Toledo wysa Filipowi II cztery malowida
przedstawiaj ce ywo Ink w oraz list z Cuzco, z dat L marca 1571 roku,
w kt rym donosi, e owe obrazy zostay sporzdzon e przez miejscowych
SVf O, rzemielnik w, dodajc, e cho ,,malarze indiatisry nie posiadali takiej
fantazji jak arcihiszpaIiscy'', to mimo wszystko prace ich zasfuguj na
umieszczenie w jednym z kr lewskich paac w.2
Trzeci form przekaryw ania wasnej historii, j ak dysponowali Inko-
wie,by quipu mae, r nokolorowe sznurki zaopatrzone w wzy vzy-
wane do cel w-rachunkowych, jak r wnie zapamitywaniazdarzefihi-
ro-tl
!,
storycznych.3
Istniao wic wiele metod sfucych przetrwaniu w pamici zbiorowej
wanych wydarzeIi: malunki, pieni,a nawet system mnemotechniczne-
go zapisu danych. Nieznajomo pisma nie stanowia przeszkody w gro-
madzeniu i przekazywaniu wasnej historii. Nie mona jednak pomin
pytania: d|aczego w relacjach inkaskich pojawia si tyle sprzecznoci, je-
liIndianie dysponowali empirycznymi metodami, pozwalajcymi zacho-
wa w pamici r ne zdarzenia, i z czego wynika niesp jrioandyjskiej
tradycji historycznej?
Chocia tradycj indiatisk charakteryzuje sprzecznozdati co do
wasnej przeszoci,to nie wynika ona bynajmniej z nieznajomoci lvyda-
rze historycznych. Przyczyn nale szuka w hiszpatiskiej XVl-wiecznej
interpretacji andyjskich struktur spoeczno-politycznych. Mentalno
Hiszpan w utrudniaa wyobraenie sobie spoecznocizorganizowanej
na cakowicie odmiennych zasadach nitznane z obszaru Starego Swia_
ta' Dlatego te konieczne jest dokadne zbadanie andyjskiej tradycji hi-
storycznej, a nastpnie ustalenie hiszpariskich kryteri w jej interpretacji.

Andyjska tradycja historyczna

W opisach wydarze historycznych Indianie nie przywizywa|i szcze-

NSi g lnej wagi ani do wiarygodnoci fakt w, ani do waciwejchronologii.

Potwierdzeniem moe tu by cuzce ski nvyczaj polegajry na celowym
pomijaniu pewnych epizod w, kt re by niewygodne dla nowego wad-
cy. W wieluwypadkach umylnie niewymieniano niekt rychz wczeniej_
4^1o r-rnl -1 ,t 7t.- szych wadc w inkaskich, aby nienarazi si aktualnie panujcemu ince.
Rycina l. Wadca Ink w ze swoimi doradcami W niepami puszczano zar wno pewne postacie, jak i wydarzenia.a Je-
dynie specjalnie powoani czonkowie ayllu lub panaca przechowywali 15
 w tajemnicy tradycj swego rodu. Manipulowanie wydarzeniami histo_
rycznymi i nieznajomopisma wrd ludnocitubylczej tumaczistnie-
nie wielu odmiennych relacji spisanych przez hiszpariskich kronikarzy.
Pomimo wielu niejasnoci historia Ink w nie powinna by traktowa-
na wycznie jako zbi r mit w, jak uwaaj niekt rzy badacze. Doku_
menty, relacje i wiadectwa, w kt rych Indianie podaj, iz osobicie znali
i widzieli ostatnich wadc w inkaskich, s niezaprzeczalnym dowodem
na istnienie Tahuantinsuyu.Trzeba wtym miejscu podkreli,e czo-
wiek jestw stanie zachowa pami do dw ch lub trzech pokole wstecz,
bez porednictwa pisma.
andyjski by zbyt oryginalny, zr nicowany i odmienny od europejskie-
go, aby zosta zrozumianym ptzez przybyszy zza morza, kt rych jedy_
nym zmartwieniem byo szybkie wzbogacenie si i zdobycie sawy lub
przeprowadzenie brutalnej ewangelizacji Indian. Thka sytuacja musiaa
w ko cu doprowadzi do powstania przepacipomidzy mylandyjsk
i hiszpariskimi kryteriami jej interpretacji, przepaci, kt ra trwa po dzieri
dzisiejszy, dzielc obywateli jednego kraju.

Hiszpafrskie kryteria interpretacyjne

Europejczycy, kt rzy przybyli na wybrzee Peru w XVI wieku, byli
pochonici podbojem nowych ziem, chocia prawd m wic, niewielu
z nich miao wystarczajce przygotowanie, aby sprosta wyzwaniu, jakie
stawia przed nimi wiatandyjski. Chcieli oni za wszelk cen znale
dowody, kt re pozwoliby na legitymizacj podboju miejscowej ludno-
ci.Za|eao im g wnie na wykazaniu, e Inkowie nie maj prawa do
zajmowanego przez siebie obszaru, gdy zdobyli go przemoc. Zrozu-
mienie andyjskiej rzeczywistoci utrudniaa mentalno wczesnych Hisz-
pan w chccych ustanawia prawa swojego kr la na terenie Thhuan-
tinsuyu.
Polo de Ondegardo zapewnia, e ,,w tradycji historycznej Ink w bar-
dzo czsto znajdujemy pami niemal o wsrystkim, r wnie kada pro-
wincja posiada wasny rejestr odniesionych zwycistw, przeprowadzonych
wojen i naoonych na t krain kar. Jelibynas to interesowao, mogli_
bymy dokadnie okreli,od kiedy kada z nich podlegaa wadzy inki,
ale nie jest to istotne, wystarczy bowiem zna dat, kiedy Inkowie rozpo_
czli podb j tych ziem''.5
Wobec pojawiajcych si w historii paristwa Ink w niezgodnoci fak-
t w kronikarze pr bowali na wasn rk zinterpretowa wszystkie prze_
kamania i dostosowar newersjewydarzeti do swoich kryteri w. Poza
m przyzvyczajenie do europejskich praw wynikajcych z pierwor dz-
twa, bycia bastardem czy dziedziczeniawadzy uniemoliwiao im zrozu-
mienie andyjskiego prawa osoby,,odpowiedniejszej'', wykorzyswane-
go podczas wyboru wadcy lub curaca. Hiszpanie nie mogli tepoj, i
mumia zmarego inki zachowywaa wadz, suzb i ziemie, tak jak za
zycia. Niezrozumiae dla kronikarTy byy r wniez zasady dwupodziafu,
\6 pokrewieristwa, wzajemnoci oraz zoonosystemu zobowizaft Swiat
 Sowo wstpne
E[.Q!ApI'oED}DE ifrs

W niniejszej ksizce celowo nie uwam terminu ,,imperium'' w od-

-t--- niesieniu do paristwa Ink w, gdy nasuwa on zbyt wiele skojarze z ob-
--? szarem Starego Swiata. Oryginalno And w wynika przede wszystkim
zizolacji kulturowej spowodowanej oddaleniem od innych centr w cy-
wilizaryjnych na pozostach kontynentach. Ludnoandyjska ni czer-
paa korzyciz wymiany informacji izapoczefi kulturowych, kt re by
g wnymi czynnikami rozwoju cywilizacji klasycznej. Kontakty z obsza-
rem Mezoameryki by porednie i sporadyczne.
i: Przedhiszpatiskie ludy andyjskie zmuszone byy do szukania wasngo
sposobu rozwoju, wasnego ronizywania problem w oraz zaspokaja-
JI,
nia potrzeb' Indianie przystosowali si do nieprzyjaznego rodowiska
i wsp lnymi siami wypracowali metody, kt re pozwoliy ujarzmi suro-
wotamtejszej ziemi. Poczucie wsp lnoty i duch organizacyjny umoli-
wiy przezwycienie wszelkich problem w i przeciwnoci losu. Hart du-
cha i samozaparcie pozwoli Indianom znale rozizaniedrczcych
ich spraw. Dla mieszkaric w przedhiszpariskiego Peru nie byo to atwe
zadanie, szczeg lnie ze wzgldu na nieprzyjazne rodowisko naturalne,
w kt rego skad wchodzi niezamieszkane obszary wysokog rskich ste_
p w puny, nieprzebyte wvoTy, roz|e$e pustynie i niegocinne tereny
tropikalnych las w deszczowych.
W nazwie Thhuantinsuyu oznaczajcej,,cztery poczone ze sob re-
giony'' odzwierciedla si dzenie Indian do zjednoczenia i by moe nie-
wiadomejintegracji. Nie prrypadkiem wic zdecydowaam si zastpi
sowo,,imperium'' terminami,,Tahuantinsuyu'' lub ,,patistwo Ink w'', gdy
znaczenie kulturowe tego pierwszego nie odzwierciedla ani nie nawizu-
1e do rzecrywistoci andyjskiej, lecz do organizm w politycznych, kt re
, rozwijay si poza obszarem Ameryki.
-nr;rypr&'Jfu Ostatnia uwaga dotyczy ortografii wyraz w pochodzcych z jzyka
keczua, kt re zdecydowaam si pozostawi w formie, w jakiej pojawiaj
si one w konkretnym r d|e, by uatwi lektur badaczom zajmujcym
Rycina 2. Aucapacharuna - we<lug andyjskiej koncep-cji dziej w epoka wojen si problematyk poruszon w niniejszej ksice.
poprzedzajca powstanie pa stwa Ink w
1.9
 czsc P|ERWSZA
c{piTvLo.Dfr rD0 Pocztki i apogeum
pa stwa Ink w
bnaclt1
IL___+
qac_-
tuF)ryn

,arcaI'irc^cana- pi- tnulnt

::yr'?t-:""'^"'!i
rn :orrrt' n n 7'w a a
t
v ctltn_ l

t=
i;,
Rycina 3. Wadca Ink w rozmawiajcy z lokalnymi b stwami
RozDzlA PlERWszY
Pocztki Cuzco

Paristwo Ink w byo ostatnim etapem w procesie ksztatowania si

wysoko rozwinitych kultur przedhiszpariskich. od pocztk w cywiliza_
cji andyjskiej dzieliy je tysiclecia. W celu zobrazowania momentu po-
jawienia si na andyjskiej arenie politycznej silnego paristwa Ink w od-
woajmy si do tablicy chronologicznej zamieszczonej na nastpnej
stronie.
Archeolodzy datuj pocztki kultur andyjskich na Okres Paleoindiari_
ski, w kt rym gospodarka oparta bya na zbieractwie i owiectrvie. W na_
stpnym okresie, zwanym Archaicznym, nastpi rozw j rolnictwa i roz-
pocz$' si okres uprawiania pierwszych rolin. W Okresie Formatywnym
doszo do wyksztacenia si wczesnych organizm w paristwowych o teo-
kratycznej wadzy, kt rych ron j tnva do pierwszych stuleci naszej ery.
ostatnimi etapami w chronologii kultur andyjskich by: okres Rozwoju
Regionalnego, a nastpnie okres Imperialny.*
Podczas okresu Imperialnego powstao pierwsze hegemoniczne pari_
stwo Wari, kt re rozwijao si od VII do X wieku n.e. Jego upadek roz_
pocz nowy okres zrvany w archeologii andyjskiej Okresem Rozwoju
Lokalnych Pa stw lub P nym Okresem Przejciowym, kt ry trwa od X
do XV wieku n.e. W tym okresie najwaniejsze znaczenie miao kr le-
stwo Chimor,lece na p nocnym wybrzeu Peru, kt re rozwijao si
od momentu upadku hegemonii Wari a po powstanie pa stwa Ink w.
Najwiksza ekspansja inkaska przypadana pocztek XVwieku i zakori_
czya si w momencie wkroczenia na te tereny oddzia w hiszpariskich.
John Rowe pierwszy zauwu, ze w chronologii obszaru andyjskiego
mamy do crynienia z wieloma ,,horyzontami", podczas kt rych docho-

* Obcnie w chronologii rodkowoandyjskiego obszaru kulturowego uzywa si

dw ch podzia w chronologicznych - stylistycznego i procesualnego. oba zostay
uwzgldnione w zamieszczonej tabeli. Stosowany przez autork termin Okres Im-
perialny (700_1533 n.e.) dzieli si obecnie na Okres Wari, Okres Rozwoju Lokalnych
Paristw oraz Okrs Paristwa Ink w (przyp. tum.)'
Tablica chronologiczna dzio do ekspansji kolejnych kultur. Pomidzy ,,horyzontami'' wystpo-
way okresy z,tane przejciowymi, kt re odnosiy si do rozkwitu kultur
lokalnych. W ten spos b Horyzont Wczesny (zwany r wnie Horyzon-
tem Chavin) konnuowa ny by pr zez Wczesny okres Przej ciowy(okres
rozwoju takich kultur jak Mochica czJ Nasca)' a nastpnie przez Hory_
lnko/ie lnkoilie lnkot\rie zont Srodkowy (kultury Tiahuanaco i Wari) iP ny Okres Przejciowy
chim Chancay Chincha-ka (kultury: Chimri, Chincha, Chancay) orazHoryzontP ny,czonyzpo-
Churaj n
Chiribaya wstaniem pa stwa Ink w.
Przed przybyciem Manco Capaca, uwaanego za Zaoyciela paristwa
sicn-Lambayeque cama Tiwanaku V Ink w, okolice dzisiejszego miasta Cuzco zamieszkiwa grupy etniczne,
kt re najprawdopodobniej osiedliy si na tych terenach w P nymokre-
sie Przejciowym lub nawet Horyzonci e P nym. Charakterys czn ce-
Teatino
Nieverla Wari Wari
P ne Moche Tiwanaku lV ch tego okresu jest wystpowanie prymitywnej ceramiki zwanej kiltke.
Nasca Prollfero
By moe vytw ar za j lu d Ayarm ac a, kt rego wodzowie dzie dziczy|i
Okres Lima Nasca Transicional -
Roanoiu tu Tocay Capac i Pinahua Capac.
Regionalnego W okolicach Cuzco archeolodzy napotkali lady obecnoci grup ludno-
Wc sne Moche Nasca
ciz wczeniejslch jeszcze okres w, ale z powodu braku szczeg ouych
Monumental badafr na temat chronologii lokalnej pozostaje to nadal kwesti niewyja_
Vko-Gallinazo
nion. W okresie Horyzontu Srodkowego na pofudnie od dzisiejszego
Topar
Okres
Pu<ara Cuzco znajdowao si miasto Piqillaqta, kt re penio funkcj centrum ad-
Formatyv/ny Huatas
P ^Y
Salinar
ministracyjnego kultury Wari. ObecnoWari na tym obszarze ponala
Chavln Janabaniu Paracas ca\rn6
sdzi, iz kultura ta miaa duywpywnawiele aspekt w rozwoju pa stwa
Chavln Urabaniu
cupisnue Ocuca.ie
Chidpa
Ink w, a w szczeg lnoci na modele organizacji spoecznej i sprawowania
wadzy. Poza tym w kulturze inkaskiej przetrwao prawdopodobnie wiele
Huacaloma Mo) q mit w i opowieci z wczeniejszych czas w, gdy bariera kilku wiek w nie
Hacha odgrywa znaczcej roli w wypadku tradycji ustnej.
Wankarani
Badanie pradziej w Cuzco na|e do zakresu zada archeolog w, gdy
badania etnohistoryczne opieraj si jedynie na manuskryptach i doku-
Hutra Prieta S chln
mentach pochodzcych z XVI wieku. Niemniej jednak przeprowadziam
Caral
selekcj r de kolonialnych i zebraam informacje odnoszce si do
Paralso kultur andyjskich poprzedzajcych ekspansj Ink w' obecnie uwaa si,
e koniec Horyzontu Srodkowego lub okresu hegemonii imperium Wari
chilca
charakteryzowa si migracj ludnocina szerok skal. Nie istniaaw w-
Telarmachay
czas adna wadza centralna, kt ra kontrolowaaby poszczeg ln e prze-
mieszczajce si z r nych powod w grupy etniczne. Nie wiemy, czy zja-
wisko staego opuszczania rodzimych teren w byo konsekwencj upad_
ku wadzy centralnej imperium Wari, najazdu obcych grup etnicznych,
wojen czy dramacznych klsk zywioowych, takich jak dfugotrwae su-
sze lub ulewne deszcze.
Mity dostarczajnam informacji o przemieszczaniu si grup etnicz_
nych po g rskich obszarach And w w poszukiwaniu znych ziem pod 25
 upraw roli i dogodnych do osiedlenia si miejsc. Herosi kulturowi, tacy
jak Manco Capac, Pariacaca czy Tirtayquiri,l mieli magiczne laski, kt re
po zagbieniu w ziemi wskarywa najodpowiedniejsze do tego celu miej-
sca. Inne grupy etniczne, jak na prrykad Llaataz, nosi przy sobie gar
ziemi z rodzinnych stron, kt r por wnywa zzastan gleb, aby osie_
dli si na najbardziej podobnym do rodzimego terenie.2
Legendy powiadczajistnienie wielu curaca lub sinchi,kt rzy stojc
na czele swych ayllu,wsp |nie stworzyli spoecznopniejszego Cuzco.
Mity m wi r wniez o pierwsrychzaocielach miasta, kt rzy zamienili
si w kamienie i dziki nadnyczajnym zdolnociom sprawowali opiek
nad swymi potomkami. Bya to wsp lna koncepcja dla caego obszaru
andyjskiego.
W hiszpariskich kronikach, wrd zbitki nieuporzdkowanych fakt w,
odnajdujemy informacje dotyczce imion pierwszych wadc w Cuzco,
kt rych bohaterskie czyny zagin w purunpacha, odlegJych czasach, kie-
dy wiatby niezaludnion pustyni. Sarmiento de Gamboa wspomina,3
ze grupy etniczne Sauariray, Antasayac i Gualla pierwsze osiedli si
w dolinie Cuzco. Z czasem przybyy na te tereny nowe ludy: Alcaviza,
Copalimayta i Columchima, kt re razm zamieszkay na ch ziemiach.
Dawnymi mieszka cami tego obszaru byli r wnie Indianie Lare i Poque.
Nie mona z ca precyzj stwierdzi, gdzie konkretnie zamieszkiwa-
o kade z ayllu cTy grupa etniczna, gdy po przybyciu Ink w na te tereny
ustanowiono nowy podzia ziem i przesiedlono rodzim ludno.Jedy-
nie dokadne badania archeologiczne mogyby tzuci nowe wiatona t
problematyk.
Pierwotnie w dolinie Cuzco znajdowaa si osada Acamama.a Kroni_
karze opisuj' e skadaa si z prostych chat, dookoa kt rych rozciga niem si na tym terenie ludnoci dowodzonej przez Manco apaca.
si mokrada poronite dziko rosnctrzcin, i nikt si nie spodziewa, Stopniowa ekspansja terytorialna Ink w doprowadzia do koniecznoci
e w niedalekiej przyszocipowstan tam tak okazae budowle jak kom-
pleks Sacsayhuaman.s
Sarmiento de Gamboa6 uzyska od cuzceriskich Dfugouchych* infor_
macj o terytorialnym podziale wczesnej osady. Acamama skadaa si
ztrzech dzielnic noszcych naTyw jzyku keczua: dzielnicy kolibra -
Quinti Cancha, dzielnicy tkaczy - Chumbi Cancha, dzielnicy toniu _
Sairi Cancha oraz czwartej dzielniry noszcej nazw pochodzc zizy-
ka ajmara - Yarambuy Cancha, kt ra najprawdopodobniej zamieszki-
wana bya przez ludnom wic zar wno w jzyku keczua, jak i ajmara
$uruntatha znaczy ,,miesza si''.7 Po zdobyciu Acamamy przezManco
* orejones (hiszp.)
- przedstawiciele monych rod w inkaskich majry prawo
26 noszenia ozdobnych nausznic (przyp. tum.).
Capaca dokonano nowego podziau, zostawiajc jedynie czterodzielni-
cowy podzia miasta, co w niedalekiej przyszocistao si podstaw ca_
ego systemu organizacyjnego paIistwa Ink w.
Inny spos b wyczania granic w Andach opiera si na powszechnie
obowizuj cych reguach inkaskich. Zasada antagonistycznych po wek
widoczna bya na cam obszarze andyjskim i objawiaa si dwupodzia-
em spoeczeristwa na hanan i hurin, tzn. g rne i dolne, lub ichu i allau-
ca, czyli na praw i lew stron. Podzia taki dotyczy organizacji ayllu,
miast i dolin. Naley jeszcze doda, e przy podziale terenu wan rol
odgrywaa r wnie porycja spoeczna mieszkaric w. W nastpnych roz_
dziaach zobaczymy, jakie zalenociwystpowa pomidzy pci msk
a grup g rnego Cuzco oraz pci erisk a grup ,,dolnego'' Cuzco.
Pomimo r nic wystpujcych pomidzy poszczeg lnymi grupami lud-
noci wszystkie z nich podlegay tym samym reguom spoeczno_politycz-
nym i ekonomicznym. Thka koncepcja miaa swoje r da w zoonej geo-
grafii andyjskiej. Dostp do zasob w poszczeg lnych piter ekologicz_
nych uatwiany by dziki r nym mechanizmom wsp dziaania. Warto
podkreli, i zar wno zasada przeciwieristwa' jak i jednoci widoczne
by r wnie w innych sferach myli andyjskiej, tak jakby caa wizja wszech-
wiataoparta bya jedynie na tych dw ch reguach.
Zar wno wAcamamie, kt ra bya pierwotnie mao znaczcosad,
jak i w p niejszej stolicy Thhuantinsuyu, opierano si na dwudzielnym
icztrodzielnym systemie podziau przestrzeni. Ukad ten|ea u pod-
staw caego systemu paIistwa. Przyswojenie owych obowizujcych w w_
czas regu jest niezbdne do zrozumienia wszystkich podzia w stosowa-
nych w okresie inkaskim, kt rych zaczto przestrzega wraz z pojawie-
ustanowienia nowego podziau przestrzeni, podyktowanego zaistnia
sytuacj polityczn i bazujcego na opisanych powyej zasadach.
Lud Ayarmaca
Obszar wok Acamamy pierwotnie zamieszkany by midzy innymi
przezpotne curacaz4o zlvan Ayarmaca. Guaman Poma de Ayala8 po
przytoczeniu czterech epok wiata powiada, iwadzna ch ziemiach
objli jedni z pierwszych Ink w zyani Tocay Capac i Pinahua Capac.
Murua" opisuje ich jako ,,kr l w'' panujcych w czasach poprzedaj-
cych pojawienie si Ink w. Ich wocirozciga si mia od reki Mlca-
nota po Angaraes. Natomiast Garcilaso de la Vega zapewnia,lo e
 Indianie Ayarmaca posiadali osiemnacie osad pooonychw okolicy Cuz-
co' poczwszy od Salmas na dfugocittzech legua* . Jak wynika z infor_
macji pochodzcych z kronik i manuskrypt w z XVI wieku, zar wno
Tocay Capac, jak i Pinahua Capac byy tytuami wadc w curacazgo Ayar-
maca i Pinahua.ll
Lud Ayarmaca odegra znaczc rol w pocztkowym okresie two_
rzenia si miasta Cuzco. Pomidzy nim a Inkami toczyy si wieloletnie
wojny zakoflczone wraz z powstaniem Tahuantinsuyu, kiedy to wadry
Ayarmaca zostali definiwnie pokonani i zdegradowani do rangi mry-
k'ych curaca, mieruchnik w pewnej liczby ayllu.Indianie Ayarmaca nie
s zatem jednz micznych grup etnicznych. Ich losy mona ledzina
podstawie relacji z kronik, od momentu przybycia do Cuzco grupy do-
wodzonej przezManco Capaca a po rozkwit paristwa Ink w. R wni
w p niejszych ptzekazach orazdokumentach administraryjnych z okresu
wicekr lestwa znajdujemy informacje o owej ludnoci, kt ra w XX wie_
ku zostaa uznana za oficjaln spoecznowiejsk. Dokumenty bdce
w ich posiadaniu potwie r dzaj zgodno informacj i pochodzcy ch z cza-
s w kolonialnych i przypisuj im przynaleznodo grupy etnicznej Ayar_
maca. Tak boga zas b informacji potwierdzonych dokumentami histo_
rycznymi jest rzadkim przypadkiem w tej dziedzinie nauk i zasfuguje na
powiceniemu wikszej uwagi.
Imi Ayar, noszon przez mitycznych braci, kt rzy wsp lnie ze swo-
imi siostrami opuciligrot Pacaritambo i stworzyli pierwsz grup et-
nicznosiad w Acamamie' wymaga szczeg owych wyjanieri jego zna_
czenia. W sowniku jzyka keczua autorstwa Gonzalesa Ho|guina ayar
oznacza dzik komos kwinoa. W Cuzco, na wzg rzu zwanym Quisco,
znajdowaa si pewna huaca z'wana Capi, ,,korzeti kwinoa'', kt ra sym_
bolizowaa pocztek Cuzco. Wedfug Saueral2 kwinoa (Chenopodiurn qu-
inua) stanowia w Andach bardzo wuny skadnik poywienia, a na ob_
szarach wysokog rskich bya substutem kukurydzy. Istnieje r wniez
prrypuszcznie, i imi Ayar byo wymylone dopiero w p niejszym
okresie, po dominacji inkaskiej, w celu podkrelenia cigocikulturo-
wej pomidzy ludem Ayarmaca i Inkami.
Dopiero drugi czon imion, jakie nosili mityczni bracia, r niichmi-
dry sob' Emologia sowa Ayar Cachi nie sprawia specjalnych proble-
m w. Sowo cachi oznacza s l, najczciej uywanprzzczowieka przy-
praw. Znaczeniesowauchu odnosi si zar wno do dzikiej komosy lovi-
noa, jak i do pikantnej papryki naaranejprzezHiszpan w aji (CEtsicum sp.),
kt rej r ne odmiany byy podstawow pr4lpraw Nowego Swiata. Imi
28 x Hiszpa ska miara odlegociodpowiadajca ok.
5,5 km (przyp. tum.).
trzeciego brata Ayar, nazywanego przez kronikarzy Mango lub Manco,
ltirjprawdopodobniej odnosio si do jednej z rolinjadalnych, kt rej
rlbecnie ju si nie u"ywa. Chodzi tu o mango, prakcznie wymar ga-
tunek zboa (Bromus mango), kt re wedug informacji pochodzcych
l' 1837 roku uprawiano jeszc_ze w okolicach Chiloe i wykoizyswano do
produkcji pewnego napoju.13 Imi czwartego zbraci, Auca, miao cis
zwizek z dziaalnociwojenn i jako jedyne nie oznaczao adnej roli-
ny ani prlprawy.
Przy okazji analizowania nazw wasnych wypadaoby zastanowi si r w-
niez nad znaczeniemsowamaca, odnoszcego si do gatunku jadainego
korzenia (Lepidium meyenii) uprawianego niegdy ni rozlegch obsza_
rach wysokog rskiego stepu rodkowychAnd w. obecnie gatunek ten
uprawiany jest jedynie w okolicach miasta Jauja. Wedfug lolialnych wie-
rzeil, maca zapewnia podno,dziki czemu przypisuje si jej magiczny
charakter. Maca symbolizuje r wnie dauntradycj rolnictwa na obsza-
rze wysokog rskiego stepu _ puny, poprzedzajc wprowadzenie uprawy
ziemniaka. Zgodnie z moj hipotez ludnoAyarmaa,kt rej nazwa ska-
daa si z dw ch czon w oznaczajcych charakterysczne dla rejon w
g rskich roliny uprawne, tworzya grup etniczn, kt ra przystoowaa
si do trudnych wysokog rskich warunk w Kordyliery And w.
G wnymi osadami Indian Ayarmacabyy: Thmbo Cunga (,,osada szyi'')
oraz Amaro Cancha (,,siedziba wa") poozona w okoliry Pucuyra. Kro_
nikarze czsto wymieniaj r wnie osad Aguayro Cancha, kt iej nazwa
najprawdopodobniej pochodzi od sowa ahuani, oznaczajcego,,ikanie''.
W jednym z dokument w z 1557 roku, przechowywanym obecnie w Ar-
chivo General de Indias w Sewilli, znajdujemy informacj o ziemiach po-
o-z9ny9h w wwozie,kt ry prowadzi od jeziora Guayap n do rzeki Yucay,
$
gdzie niedaleko unviska znajdowaa si wnahuaca ludu Ayarm aca^ryana
Aquillay. Natomiast w prowincji Chinchero wznosia si iorteca Indian
Ayarmaca, kt ra obecnie znana jest pod nazw Andinchayoc.la
Pozy, jakposiadali w dawnych czasach Indianie Ayarmaca, odzwier-
ciedla p niejsze zachowanie Ink w, kt rzy w okrsie apogeum swojego
paristwapowierzyli im opiek nadjednymz ceque.pomimo iz lud ten utiaci
dawn wietno,Inkowie nie mogli odm wi im tego przywileju. sme
cequeprowincji Antisuyu, zamiast tradycyjnych nazw Collana, payan, Cay-
ao' naMane byo Ayarmaca, a w jego skad wchodzio jedenacie huaca.
R wniez na linii pitego ceque w prowincji Chinchaysuyu, na drodze do
Yucay na wzg rzu Cinka, znajdowa si kamie czczony przez|ud Ayar-
maca, kt ry uwazano za jego pacarina, miejsce pochodzenia.
Zdaniem Polo de ondegardo, zkt rym zgodzi si p niej Cobo, ce-
queby abstrakcyjnymi liniami majcymi sw j pocztekw wit7ni Sorica 9
 w ('uzco. Stamtd rozcigay Si na cae thuantinsuyu, przypominajc
-'-': Zosig po stwo lnk w
llgilntyczne quipu. owe promienie miay wielkie znaczenie religijne.
! L.J Z,gtldnie z obowizujcym w pa stwie Ink w Tyczajemdzieli si one
I o Stolico porlstwo lnk w nll cztery grupy rozchodzce si do poszczeg lnych prowincji sy:Chin_
o Wonieisze orodki odministrocyine ehttysuyu, Antisuyu, Cuntisuyu i Collasuyu. Byo ich w sumie czterdzie-
\ Drogi inkoskie ci dwie. Kadej z nich przypisana bya okrelona liczba wich miejsc
luucc, za kt rych opiek odpowiedzialne byy konkretne rody ayllulub
k rtilcwskiep anaca. Kuda huaca dysponowa a licznsfub, w kt rej skad
N
wchodzili kapani, kobiety* i inni celebranci kultu religijnego.ls

'k-, s
Drugim przywilejem spoecznociAyarmaca bya moliwoodpra-
wiania rytua w inicjacji rrodziew innym miesicu, ni to czynili ln-
kowie. Switowali penoletnoswoich chopc w w trakcie ceremonii
o--Jkt zwanych huarachicuy, kt re obchodzone by w czasie miesica oma
ulnuco Plmpt Raimi, wsp lnie z ludami Oma, Quivi i Tampu.
\ Po przybyciu ayllu Ayar Manco do dawnej osady Acamama, w celu
\,/ ttsiedlenia si w tej dolinie, doszo do zbrojnego starcia pomidzy nimi
rr Iokaln ludnoci. Grupa dowodzona przezMancowalczya nie tylko
lE onl'u
T.mbo Colorldo r' maoliczcymi si lokalnymi curaca. Musiaa r wnie stawi czoo swoim
\ g wnym rywalom - Indianom Ayarmaca posiadajcym najwiksz wa-
dz w tym regionie. Kronikarze nadmieniaj, i wojny prowadzone po-
too '-.-. midzy nimi a Inkami trway od wielu pokole , a kady kolejny wadca
mia obowizek konnuowania walk, kt re nie prowadziy do przewagi
adnej ze stron. W relacjach Sarmienta de Gamboa, Guamana Pomy de
I
Ayala, Santa Cruz Pachacutiego i innych kronikarzy podkrelany jest cig_
wysiek Ink w w celu utrzymania wadzy w Cuzco i zabezpieczenia gra_
nic podbitych teren w.
Tirrajce przez dugi czas wojny pomidzy tymi dwiema grupami et-
nicznymi pomogyw podtrrymaniu zywej tradycji ustnej. Z pokolenia na
*lr" pokolenie przekarywano opowieci o bitrvach, poniesionych klskach,
!
I przejciowych sukcesach i zniszczonych huaca' Jeden z mit w opowiada,
i jak skryta ninawipomidry Inkami i ludem Ayarmaca doprowadzia
i
Pr'an
do uprowadzenia modego Yahuara Huacaca, kt rego od nieuniknionej
^nd.a.l. mierciocaliy niespodziewanie pynce z ocztu krwawe zy.
obydwie wrogie sobie grupy praktykoway wymian kobiet, co miao
I
doprowadzi do zakoriczenia rywalizacji i konfliktu zbrojnego. Thka sy_
tuacja utrzymywaa si do momentu powstania paristwa Ink w, kiedy
doszo do ostatecznej pr by siw miejscu zwanym Guaman Cancha, gdzie
klsk poni swyniosy i bogaty Tocay Capac. Indianie Ayarmaca zostali
zmuszeni do poddania si i od tego czasu nie pojawiaj si ju w rela-

* Chodzi o aclla (przyp. tum). 31

Mapa 1. Zasig paristwa Ink w okoo 1523 roku n.e.
cjach kronikarzy. Wiadomo jedynie, e ich osady zostay spustoszone,
a dumny przyw dca sta si je cem Cuzco.
Przezorni zarzdcy z Cuzco dokonali podziafu ayllu Ayarmacanatrzy
grupy, co miao zminimalizowa moliwopodjcia przez nich pr by
wyzwolenia si i odzyskania dawnej potgi. Wedfug informacji pocho-
dzcych z kronik wiadomo, i w okresie wicekr lestwa, po tzw. reduk-
cjach Francisca de Toledo*, ludnoAyarmaca zamieszkiwaa w miej-
scowociach Pucyura, Chinchero i San Sebastian. obecnie ich potomko-
wie tworz spoecznoci,kt re zostay oficjalnie zarejestrowanew 1'923
roku. W zapiskach kronikarzy obok postaci imieniem Tocay Capac poja-
wia si r wnie inny curaca imieniem Pinahua Capac. Ayllu ludnoci Pi-
nahua byy spokrewnione z grlp Ayarmaca, tworzc czdualnego
systemu andyjskiego. W okresie kolonialnym istniay dwa ayllu ludu Pi-
nahua, z kt rych jedno zamieszkiwao dystrykt Oropesa w prowincji
Quispicanchis, a drugie w Guaillabamba, nieopodal doliny Yucay. Lud
Pinahua z Quispicanchis po dzie dzisiejszy tvorzy lokaln spoeczno
wiejsk i zosta oficjalnie zarejestrowany w 1965 roku. Espinozal opu-
blikowa pewne dokumenty pochodzce z|at1'539-1571',w kt rych znaj_
duj si informacje dotyczce r nych obszar w nalecych do Pinahua.
Tereny ich rozciga si na poudnie od San Jer nimo, od Angostura a
po rzek Yilcanota i jezioro Muyna.
Przy okazji omawiania sukces w odniesionych przez Tocay Capaca
i Pinahua Capaca celowo wyprzedzamy czasy wkroczeniai osiedlenia si
grup Manco Capacaw Cuzco, aby lepiej ukaza okres, kiedy obszar ten
zamieszkiwaa dua grupa etniczna Ayarmaca. Konieczne jest w m miej-
scu ponowne odwoanie si do r de etnohistorycznych w celu przybli-
enia sytuacji spoeczno-politycznej w Cuzco w okresie poprzedzajrym
pojawienie si na tych terenach nowych mieszkaric w.
Poryszwersj dziej w, wedfug kt rej obszar dzisiejszego miasta Cuzco
by zaludniony na dugo wczeniej,zanim pojawili si tam Inkowie, po-
twierdzaj wyniki bada archeologicznych. Wedfug Rowe'a z analizy ma-
teriafu archeologicznego pochodzcego zobszaru Cuzco, datowanego na
P ny okres Przejciowy wynika, i w pewnym momencie doszo do po-
wstania na tych terenach nowej tradycji ceramicznej. Autor podkrelaw
fenomen, dowodzc, i kultura Ink w miaa korzenie w tradycjach Ayacu-
cho, Nasca i Tiahuanaco, a nie w dawnych kulturach lokalnych.
* Wicekr l Peru Francisco d Toledo wprowadzi w latach siedemdziesitych
XVI w. reform polegajc na zakadaniu tzw. redukcji - duych osad india skich,
kt re skupia rozproszon po mach wioskach ludnotubylcz i uatwiay Hisz-
panom jej kontrol (przyp. tum.).
tll l'tJllA oRUGl
Pocztki rozwoju pafrstwa Ink w
Mit o braciach Ayar
Przybycie do Acamamy grup dowodzonych przezManco Capacaza-
ktl czyo dfugi okres tuaczki i poszukiwa ziem dogodnych do uprawy.
Wcdug klasycznej wersji mitu o Manco Capacu i Mamie Ocllo, opisane-
gO przez Garcilasa de la Vega, para ta wyoniasi z w d jeziora Titicaca
i wyruszya na p noc w celu znalezinia doliny. Po przyby-
',wybranej''
ciu na wzniesienie zwane Huanacauri, w poblizu miejsca, na kt rym w nie-
dalekiej przyszocimiao powstaClzco, magiczny prt Manco Capaca
r;tgbi si w ziemi. By to znakz dawna oczekiwany' W tym miejscu za-
ltlzyli stolic paristwa. Wrazz mityczn par krzewicieli cywilizacjiprzy-
by na te ziemie ad, kultura' sztuka oraz kult Sorica, kt re ogrzewao
i dostarczao mocy ich potomkom.
Czy bya to oficjalna wersja mitu opowiadajcego o Dzieciach So -
ca? Istnieje przyplszczenie, i taki opis wydarzeri m g by fantazj sa-
mego Garcilasa de la Vega, kt ry chcia nim zainteresowa europejskie-
go czytelnika. Thkie podejrzenie stwarza podstawy do dalszych poszuki-
wari innych, bardziej andyjskich wersji tego mitu.
Jeden z podstawowych mit w doczcych pochodzenia Ink w opo-
wiada o braciach Ayar,kt rzywyszli z jaskini zvanej Pacaritambo - Miej-
sca Zrodzenia, Miejsca Switu, Miejsca Schronienia. Miejsce to znajdo-
wao si na szczyciezltanym Tambotoco, kt ry posiada trzy otwory: Maras
Toco, z kt rego wyszli Indianie Maras, ludzie ,,zrodzeni bez ojc w", Su-
tic' z kt rego wyszed lud Tampo, oraz otw r Capac Toco, z kt rego wy-
szo cztercch braci zwanych: Ayar Uchu' Ayar Cachi, Ayar Mango i Ayar
Auca.1 Braciom tym towarzyszy cztery siostry: Mama ocllo, Mama
Huaco, Mama Ipacura lub Cura i Mama Raua. Kudy z kronikarzy, opie_
rajc si naprzekazach wasnych informator w, opowiada t sam histo-
ri z niewielkimi zmianami.
Legendarni bracia Ayar wsp lnie ze swoimi siostrami rozpoczli du_
g i mudn podr z przez wysokog rskie stepy puny i andyjskie w 4wo4,
z zamiarem znalezienia dogodnego do osiedlenia si miejsca. Interesu-
jce, e w wersji wydarzefi opisanych przez Guamana Pom de Ayala2 33

w r^1.
Rycina 4. Btistwa C7'c7.one przez |nklw: Skl ce ' Ksiyc. Wcntts.
Ponizej: Huanacauri, szczvt'Iarnbotoco i gtota Pacaritambo
\ l'llllll Iluaco uwazana jest za matk Manco Capaca, z kt rym czyj
l lrllrltlczy zwizek. W analizie psychologicznej mitu nie mozna dopa-
rr.'r't sig dw ch podstawowychzakaz w: kazirodztwa iojcob jstwa, na-
l,lllllilst uwidacznia si sie zwizk w braterskich, w kt rych wystpuje
l .rrttrlclztwt). W micie tym nie mamy do czynienia ze zwizkiem mae-
'l'ltlt, it jcdynie zrelacj na osi matka-syn lub siostra_brat. System taki
lll(' l)( )Zwala na ingerencj ojca w nvizekpomidzy matk a synem. Z te-
' l)tlllktu widzenia model zwizk w rodzinnych ukazany w micie o bra-
'(
, l.rt'll yar sugeruje relacj pomidzy Synen] a matk.]
Nlr podstawie relacji pochodzcych z krorlik wiadomcl, e z obawy
|'r z.'tl magicznymi zdolnociamiAyar Cachiego, ktlry jednym strzaem
' |)l()cy m g powala g ry i formowa wwozy' pozostali bracia zdecry-
,l,'rr'ltli si gtl pozby. Uzywajc podstpu, nakonili go do powrotu do
;,rsl'ini Pacaritambo w celu przyniesienia pozostawionych tam insygnitiw
;ttlzv tnpa i kilku wykonanych zc zota kielich w topacusi. Gdy Ayar
'r
t ;rchi przetrzsa jaskirri w poszukiwaniu tych przedmiot<iw, bracia za-
rlrlrrl|i go w niej na ZawSZc, zastawiajc wejcieolbrzymim gazem. Po
tt'rrl wydarzeniu bracia Ayar rozpclczli kolejny etap wclr wki po g rzy-
'lvclr clbszarach And w. Kiedy osiedlali si w jakim miejscu' zostawali
l:ll:n przez kilka lat i po zebraniu plon w wyruszali ponownie w drog.
Sarnlicnto de Gamboa wspcrmina, ze podczas swojej wdrowki bracia
1lrzybyli do miejsca Zwanego Guanacancha, kt re oddalone byo o cztery
lt''tltl Od Cuzctl. Przcz pewien cZaS mieszkali tam. uprawiajc ziemi, ptl
('lynl wyruszy|i w kolein podr z w kierunku Thmboquiro, gdzie spdzili
l'ilka kolejnych lat. Nastpnie udali si do osady Quirirrnanta poclzonej
rl 1ltldn(lza g ry. W tym miejscu zorganizowali rodzinn narad' podczas
l'ttirej zdecydowali, i Ayar Uchu winin tam pozosta, przeobraajc
sic w gkiwn lruacc 'Zwan l{uanacauri. Na obszarze And w przybranie
l\amicnnej formy byb jednym ze sposob w uwiecznienia b stwa lub
trwicenia czowieka. Ayar Uchu, zanrieniwszy si w ska, utraci jed-
nuk kontakt z rodze stwe m.
'Ibn sam kronikarz opisujc,
iz Mama Huaco bya jednym z dowtidc w
glupy. W osadzie Matagua ta ,,silna i prawa'' kobieta wzia dwa zote
1lrty irzucia je w kicrunkr"r pcinocnym. Jeden z nich spadrv C]olcabanl-
lla, ale tamtejsza twarda ziemia nie pozwolia mu si w ni zagbi. Drugi
zirprt spad na clbszar Guanayapata, gdzie z wolna pogrzy si w zie-
Illi. Inni informatclrzy donosili Sarnlient<l de Ganlbcla, iz osob, kt ra
tvyrzucia nlagiczny prt w celu wyznaczenia nliejsca przyszej osady, by
Manco Capac, a nie Mama Huact'1.
Bkajcc si rlyllu prclbowa dol':Lze. dcl wyznaczonego miejsca, lccz
rtapotykajc clpcir miejscowej ludnoci,zosta ZmuSZone do powrotu do 3-5
 Mtttlla Huaco uwazana jest za matk Manco Capaca, zkt rymczyj
hu't,irodczy nizek. W analizie psychologicznej mitu nie mona dopa-
ltzy si dw ch podstawowychzakaz w:kazirodztwa i ojcob jstwa, na-
ltlttlittst uwidacznia si sie zllizk w braterskich, w kt rych wystpuje
kttzirodztwo. W micie tym nie mamy do czynienia zemizkiemmaeiy
;kiln, a jedynie zre|acj na osi matka_syn lub siostra-brat. System taki
ltic pozwala na ingerencj ojca w zwizek pomidzy matk a synem. Z te-
grl punktu widzenia model mvizk w rodzinnych ukazanyw micie o bra-
eiirch Ayar sugeruje relacj pomidzy synem a matk.3
Na podstawie relacji pochodzcych z kronik wiadomo' e z obawy
1lt'zcd magicznymi zdolnociami Ayar Cachiego, kt ry jednym strzaem
Z l)rocy m g powala g ry i formowa wwozy, pozostali bracia zdecy-
tlrlwali si go pozby. Urywajc podstpu, nakonili go do powrotu do
jnskini Pacaritambo w celu przyniesienia pozostawionych tam insygni w
wladzy napa i kilku wykonanych ze zota kielich w topacusi. Gdy Ayar
('irchi przetrzsa jaskini w poszukiwaniu tych przedmiot w,bracia za-
ruknli go w niej na zawsz, zastawiajc wejcieolbrzymim gazem. Po
tyrn wydarzeniu bracia Ayar rozpoczli kolejny etap wdr wki po g rzy-
stych obszarach And w. Kiedy osiedlali si w jakim miejscu, zostawali
lamprzez kilka lat i po zebraniu plon w wyruszali ponownie w drog.
Sarmiento de Gamboa wspomina' e podczas swojej wdr wki bracia
;lrzybyli do miejsca Zwanego Guanacancha, kt re oddalone byo o cztery
lagua od Cuzco. Ptzezpewien czas mieszkali tam, uprawiajc ziemi, po
anLp locl czym wyruszyli w kolejn podr w kierunku Thmboquiro, gdzie spdzili
kilka kolejnych lat. Nastpnie udali si do osady Quirirmanta pooonej

$ffiF
peau ta
'-l
u podn za g ry.W m miejscu zorganizowali rodzinn narad, podczas
kt rej zdecydowali, i Ayar Uchu winien tam pozosta, przeobraajc
si w g wn huaca zwan Huanacauri. Na obszarze And w przybranie
kamiennej formy byo jednym ze sposob w uwiecznienia b stwa lub
uwicenia czowieka. Ayar Uchu, zamieniwszy si w ska, utraci jed-
nak kontakt z rodze stwem.
' Ten sam kronikarz opisuje' iMama Huaco bya jednym z dow dc w
grupy. W osadzie Matagua ta ,,silna i prawa'' kobieta wzia dwa zote
prty i rzlcia je w kierunku p nocnym. Jeden z nich spadw Colcabam-

$ ba, ale tamtejsza twarda ziemia nie pozwolia mu si w ni zagbi. Drugi

w llo'
Rycina 4. Btlstwa czczone przez Ink w'. Sorice, Ksic, Wenus.
Poniej: Huanacauri, szczyt Tambotoco i grota Pacaritambo
zaprt spad na obszar Guanayapata, gdzie z wolna pogrzy si w zie-
mi. Inni informatorzy donosili Sarmiento de Gamboa, iz osob, kt ra
wyrzlcia magiczny prt w celu wyznaczenia miejsca przyszej osady, by
Manco Capac, a ni Mama Huaco.
Bkajce si ayllu pr bowa dotrze dowyznaczonego miejsca,lecz
napotykajc op r miejscowej ludnoci, zosta Zmuszone do powrotu do 35
 Matagua. Tam t Manco Capac rozkaza Ayar Auca zaludni miejsce
wskazane przez magiczny prt. Pragnc wypeni rozkaz swojego brata,
Auca polecia w to miejsce, lecz w momencie gdy dotkn nog ziemi,
zamieni si w kamiefi. Zgodnie z andyjskimi wierzeniami kamienie gu-
anca zaznacza wzicie w posiadanie jakiegoobszaru. W ten spos b
Auca pod postaci kamienia by pierwszy,kt ry zajwymarzone od daw-
na miejsce i rczkaza bratu Ayar Mango przybra' imi Manco Capac.
Wedug Sarmienta de Gamboa w wczesnym jryku sowo cuzco ozna-
czao zajmowanie jakiegoobszaru w spos b magiczny. Dla Garcilasa de
la Vega sowo cuzco znacryo,,ppek wiata''.a Cieza de Le n opisuje
przybycie Manco i jego ludzi do Cuzco w podobny spos b, dodajc, i
okolica taprzed ich przybyciem bya gsto zaludniona, ale jej mieszkari-
cy ustpili miejsca nowym przybyszom.
Przedstawione do tej pory mity opowiadajce o osiedleniu si Ink w
w Cuzco s cakowici r ne od wersji wydarzeri opisanych przez Garci-
lasa de la Vega. Legenda o braciach Ayar,kt rzy przeistoczylisi w wite
kamienie guanca, jest bardzo charakterys tyczna dla obszaru andyjskie-
go, a podobne wtki ptzep|ataj si w mitach innych grup etnicznych.
Wdr wki Ink w trudno por wnywa ztrybem zycia dawnych grup ow-
c w_zbieraczy.Byy one raczej typowe dla grup zajmujcych si upraw,
kt re przemieszcza si w poszukiwaniu znych ziem. W opowieciach
tych jedn z dw ch kobiet Manco Capaca byaprzyw dczyni Mama Hu_
aco' kt ra rzucia magiczny prt, aby w symboliczny spos b wejw po-
siadanie obszaru Cuzco. Wedfug opowieciinnych kronikarzy Mama
Huaco rozkrciabol* huaybinto,kt rym zraniajednego z Indian Gu-
alla, dawnych mieszkaric w Acamamy. Nastpnie otworzy'lvszy rannemu
klatk piersiow, wyja puca i zaczaw nie mocno dmucha. To okru-
cieristwo Mamy Huaco tak przestraszyo lud Gualla, i opucion swoj
osad, w kt rej natychmiast osiedlili si Inkowie.
W jednej z wczeniejszychpracprzeanalizowaam posta Mamy Hua_
co z punktu widzenia znaczenia i funkcji jej osoby w systemie spoecz_
no-politycznym patistwa Ink w.5 Mama Huaco stanowia archetyp m-
nej i walecznej kobiety, w przeciwiefrstwie do Mamy Ocllo, drugiej part-
nerki Manco Capaca. Cabello de Valboa opisuje, i Mama Huaco
penia funkcj dzielnego kapitana i dowodzia wojskami. Tak typowo
msk charakterystyk wyraza sowo huaco pochodzce z jzyka aj-
mara, kt re oznacza kobiet woln i waleczn, niebojc si ani zim-
na, ani pracy.
* Bolas, boleadora (hiszp.) - broIi miotana skadajca si z dfugiego rzemienia
36 zpr1wizanymi do jego ko c w owinitymi w sk r kamieniami (przyp. tum.).
Wcclug Sarmienta de Gamboa czterej prv dcy, kt rzy stali na
e telc uyllu podczas podr do Cuzco, to: Manco Capac, Mama Hu-
ecrl, Sinchi Roca i Mango Sapaca. Warto podkreli,i Mama Huaco
llylrr najwybitniejszym wodzem z caej tej grupy. Nie interesuje nas jed_
nlk, czy s to fakty czy mity. Najwaniejsze jest tu przeprowadzenie
eltrrlizy struktury spoecznej przedstawionej w tej opowieci. Wspomnia-
,lll il)ya* to kobieta, kt ra braa czynny udzia w podboju Cuco. Do_
wr ttl z a j edn z armii i w alczya r azm z mczyznami, co wiadczy o po_
i
rvc'ji i statusie spoecznym kobiet w czasach mitycznych. W legendach
ctlzccIiskich jej przypadek nie jest wyjtkiem. W opisie wojny toczcej
tii pomidzy Chankami i Inkami pojawia si posta kobiety curaca
lltlicniem Chaffan Curi Coca, stojcej na czele ayllu Choco-Cachona.
.lrrk donosili Dugousi, walka ta bya wyr wnana dziki pomocy puru-
t'utca; magicznych kamieni, kt re w krytycznym momencie walki prze_
lrricniy si w onierzyi przyczyniy do triumfu Ink w' Najwaniejszy
w caej tej historii jest fakt, iz istnia zar wno mskie, jak i zefrskie
I,ururALtca, co dowodzi, i funkcje w armii nie byy zarezenrowane je-
tlynie dla mczyzn.1
Mity dotyczce pocztku paristwa Ink w stanowi podstawowe r -
tlkl poznania tego ludu, odzwierciedlaj bowiem ich wizj wszech-
wiata i istniejce w Tahuantinsuyu struktury spoeczno-polityczne.
Manco Capac i jego ayllu zamieszkiwali ,,dolne" Cuzco, a ich domem
llya wityniaIndicancha, natomiast pobratymcy Ayar Auca miesz-
kali w czci,,$ rnej'' miasta, Hanan Cuzco. W tym kontekcie po-
Jziana dwie po wki przekadasi na wiatludzki i odnosi zar wno
do opozycji, jak i zozonocipomidzy grupami ludnoci przyna|e-
cymi do czcihanan i hurin. Garcilaso de la Vega8 potwierdza, ze
cz,,g rn" zamieszkiwali pierworodni synowie, podczas gdy po-
tomkowie ,,kr lowej'', do kt rych zaliczali si pozostali krewni, miesz_
kali w Hurin Cuzco.
Na podstawie informacji przekazanych przez Garcilasa de la Vega
wiemy, i mczyniz czci hanan byli msko-m9scY, a z hurin msko_
-e scy. Wwypadku kobiet te z,'dolnej poowy'' zaklasyfikowane by
jako zerisko-eriskie, natomiast te z ,,g rnej'' jako e sko-mskie' Przod-
kowie ch kobiet posiadali pierwiastek ze sko-eriski, jak w wypadku
Mamy^ocllo, lub pierwiastek zetisko-mski, jak w wypadku Mamy
Huacoe.
* Kr lowa, g wna ona inki; w tym wypadku chodzi o Mam Huaco (przyp.
ttum.). 37
Panaca
Zgodnie z informacjami pochodzcymi z kronik do danej panaca na- I0BlEI4BRE
lezeli potomkowie rzdzcego inki, wyczajc tego, kt ry obejmowa po

IAMA|AI
nim wadz. Wedug ch samych r de panaca bya zobowizana do
opieki nad mumi zmarego Suwerena oraz do przechowywania pamici
o jego bohaterskich czynach za porednictwem pieni,Systemu wzeko_
wego pisma quipu oraz ikonografii, kt re przekazywano z pokolenia na
pokolenie. Ztego powodu w kazdej niepimiennej wiosce prrywirywa-
no duz wag do podtrzymania tej tradycji.
Najwaniejszymi spord wszystkich rod w byy panaca ostatnich in-
k w. od pocztk w ekspansji inkaskiej by one posiadaczami duzych
majtk w ziemskich. opr cz olbrzymich posiadoci'na kt rych praco-
waa niezlic zona |iczb a hldnociy ana, dysponowa one r wnie wasny_
mi kapanami, wr zbitami, kobietami* i pomocnikami, odpowiedzialny-
mi za ochron i utrzymywanie ich porycji spoecznej.l0
Mumie wadc w inkaskich ,,korzysta'' ze wszystkich d br, jakie ci
posiadali zacia, a podczas wielkich witorganizowanych w Cuzco by
wynoszone na plac Aucaypata. odwitnieje ubierano, towarzyszy im
suba i krewni. Zwyczaj ten spowodowa, i w stolicy paristwa Ink w
zycie wielu os b zaleaood mumii wadc w, kt rzy pomimo mircinadal
mieli wpw na polityk za porednictwem swoich panaca.
Panacacznie ze ,,suebnymi" ayllu** stanowi elit i arystokracj
Cuzco. Z pewnoci grupy te tworzy frakcje iprzymierza, kt re musia_
wywiera duzy wpw na histori ich paristwa. Naley r wnie wzi
pod uwag fakt, i kady wadca mia liczne grono dzieci zrodzonych
przezr ne kobiety. Wszyscy czonkowiepanaca wchodzili w skad dwo-
ru zmarego inki, kt ry komunikowa si za porednictwem potomk w,
takjakby nadal by zywy.
Aby lepiej zroztlmi rol' jak w wczesnym wiecieodgrywaa in-
stytucj a p a n a c a, koni e czn a j e st kr tka dygre sj a doty czca znaczenia te go
terminu w powizaniu z innymi nazwami uywanymi do okreleniaro-
d w i grup etnicznych. W jednej z wczeniejszychprac analizowaam w
termin funkcjonujcy nadal w XVI- i XVll-wiecznym spoecze stwie
an dyj skim. Zb adaam wszelki e znaczenia sow a ay l l u funkcj onuj ce w w-
czesnym wiecieandyjskim.l' Wiadomo, iw poszczeg lnych regionach

x
f ,,|o xla
Chodzi o aclla (ptzyp. tum).
**
W oryginale ayllus custodios, termin wprowadzony przez Sarmienta de Gam-
lo.
boa' odnoszcy si do dziesiciu rod w sprawujcych opiek nad Cuzco i sapa ink
(przyp.tum.). Rycina 5. Jedna z mumii wadc w niesiona w lektyce
 And w wyraano je za pomoc rznych termin w i nie wiemy, czy wszyst-
kie z nich by powszechnie przyjte. Bertonio wskazuje, i uywane w j-
zyku ajmara sowo hatha oznaczao zar wno kast, rodzin, ayllu, jak
i zarodek rolin, ludzi i zlierzt. Nie ma jednak adnej informacji od-
nonie do posiadania przez jedn grup wsp lnych ziem, chocia fakt
ten m g mie miejsce.
WedlgLeksykonu zakonnika Dominga de Santo Tom s niekt re so-
wa maj to samo znaczeni zar wno w jzyku keczua z obszaru wybrze-
a, jak i g r, na przykad sowo villca byo odpowiednikiem sowa ayllu.
Natomiast sowo panaca odnosio si zar wno do rodu, jak i do licznej
rodziny. Zdanim wielu kronikarzy p an a c a miaa charakter patryline ar-
ny. Wedfug Zlidemy12 natomiast termin ten odnosi si do grupy braci
pewnej osoby, lecz nie doczy pokrewierisrwa z linii ojca, tylko egzoga-
micznego pokrewie stwa z linii matki. Wyjania to przyna|enom-
czyzny do rodu swojej siostry, do kt rego nie naleza juz jego dzieci.
Z dema przypuszcza r wnie, i rody panaca istnia od dawnych cza-
s w i ze to waniez nich wyonisi pierwszy wadca inkaski. Przypusz-
cznie to jest bardzo prawdopodobne i pozwala sdzi,izar wno grupa
Ayar Mango, jak i Ayar Auca uzyway terminu panaca jako synonimu
sowa ayllu na dugo wczeniej, nim prryby do Cuzco'
Zapewne r nica pomidzy ayllu i panaca polegaa na tym, i ayllu
byy patrylinearne' natomiastpanaca matry|inearne. Termin panaca po-
chodz i o d sow a p a n a, oznaczajce go''w wyp owie dzi mczy zny _ s iostr
albo siostr cioteczn bdkuzynk pochodzcz rodzinnych stron lub
Znango rodu''.13 Innymi sowy, grupa ludzi, kt ra wdrowaa w poszuki-
waniu dogodnych teren w pod upraw roli, uzpvaasowapanaca w od-
niesieniu do wielu wchodzcych w jej skad rod w. Zgodnie z t hipote-
z termin panaca stosowano jedynie do osobnik w wywodzcych si
w prostej linii od inki, podczas gdy termin ayllu uzywany by w Cuzco
i Ayacucho do momentu przybycia tam grupy Mango. W p niejszych
czasach Hiszpanie przyczyni|i si do rozpowszechnienia tego terminu na
terenie caego Tahuantinsuyu.
Wedfug r de pochodzcychz kronik kolonialnych z ,,doln poow'',
hurin,czyo si pi panaca, natomiast z ,,g rn poow'' hanan sze: przestrzeni XVI i XVII wieku. Dokumenty te stanowiwane r do
Hurin Cuzco
Chimapanaca pochodzca od Manco Capaca
Ratra panaca pochodzca od Sinchi Roca
Atayni panaca pochodzca od Lloque Yupanquiego
Usca Mayta panaca pochodzca od Mayta Capaca
40 Apo Mayta Capac panaca pochodzca od Capaca Yupanquiego
llanan Cuzco
t.licaquiraopanaca pochodzca od inki Roca
Aucayllipanaca pochodzca od Yahuara Huacaca
Slcso panaca pochodzca od inki Viracochy
llatun ayllu pochodzca od Pachacuteca Inki Yupanquiego
C'apac ayllu pochodzca od Tupaca Yupanquiego
'lbmipampa panaca pochodzca od Huayny Capaca
()dnonie dopanaca Huayny Capacanale zaznaczy,iod jego rodu
jxrchodzi naT a inkaskiego centrum administracyjnego, kt re znajdo-
wlrkl si na p nocy kraju, na obszarz dzisiejszego Ekwadoru, a nie od_
wttttnie, jak czsto to interpretowano. Z zezna Juana Sierra de Legui_
tnlo'Syna Mancio i usta Beatriz Yupanqui, wynika, ze Tumipampa
ttitzywaa si niegdy Surampalli.1a
Kr lewskie panaca, wsp lnie ze sfuzebnymi ayllu, tworzy elit cuz-
ccrisk. Nalery tu zaznaczy,w r dach archiwalnych znajduje siwiele
irlltlrmacji o nich, midzy innymi gdzie zamieszkiwa i jakie tereny by
w ich posiadaniu do korica XVI wieku. Bogate informacje na ten temat
znajduj si w ksigach Real Hacienda del CuzcoIs i w ksigach parafial-
nych z Cuzco.
W okresie paristwa Ink w rody panaca nie tylko wchodzi w skad
tlworu kr lewskiego, ale tworzy r wniez frakcje polityczne. Zawieran
przez nie przymierza i wywowane konflikty mia duy wpyw na poli_
tyk i histori spoecznociCuzco. Poza opisanymi powyzej tradycyjny-
ni panaca w kronikach mozna zna|esporadyczne informacje dotycz-
ce innych ich kategorii' kt re z pewnociw dawnych czasach r wnie
odgryway znaczc rol. Zostay one jednak zdegradowane do niszej
r angi przez bardziej wpwowe grupy. Nale podkreli,i tradycyj nych
panaca w kadej z ,,po wek'' byo osiem (liczba osiem jest wielokrotno-
ciliczb dwa i cztery, lecych u podstaw dualnego i czw rdzielnego
systemu podziau czasoprzestrzeni charakteryzujcego wiatopogldIn-
k w). Wane r dopoznawcz stanowi r wnie ksigi parafialne' w kt -
rych zavarta jest caa seria nazw poszczeg lnych ayllu istniejcych na
poznawcz.
Z oficjalnej listy Hanan Cuzco wyeliminowano dwa rody panaca.
Pierwszy znich natywa si Cuzco panaca i zamieszkiwa wdzielnicy
Antisuyu. Skupia on najprawdopodobniej potomk w Ayar Auca, a od
nany ich rodu pochodzi nazwa podbitego obszaru. Drugim rodem pa-
nac a by Inaca panaca, kt rego przypadek j est szczeg lny, gdy dostar_
czanam wielu informacji na temat struktury rod w kr lewskich.Zre- 41
 lacji o ceque wynika, e pierwsza huaca pitego Ceque w prowincji Chin_
chaysuyu narywaa si Cusicancha, ,,szczliwa siedziba'', i ssiadowaa
ze wityniCoricancha. W miejscu m narodzi si inka Yupanqui (kt -
ry w p niejszym okresie przyj imi Pachacutec) i od tego momentu
czonkowie Inaca Panaca skadali tam ofiary.l6 Warto zwr ci uwag, i
rzdzcy inka nie na|eado adnej z wymienianych w kronikach pana-
ca. Inforrnacja ta potwierdza hipotez o istnieniu w dawnych czasach
wielu rod w kr lwskich. Ciekawe jest r wnie zbadanie nazv\ry Inaca,
kt ra wskazuj e na mvizek z pci e sk. Wedug Gonziilesa Holguina' 7
trmin ten oznacza;
Yfiaca -chusta okrywajca gow
Yfraca fiusta - pani ze szlachetnego ayllu Ink w
Inaca yfiacalla pachalicuni lub pailapallalla - prrywdziewanie dwor-
skiego stroju przez wymalowan kobiet
U Bertonials czytamy:
I aca llb palla _kobita kt ra pochodzi ze szlacheckiej kas Ink w
Ifiacachasita - ubiera si wedle stylu tamtejszych kobiet, odziewa
si elegancko
Powyzva wzmianka pozwala pruypuszcza, e lnaca Panaca by ro_
dem matrylinearnym w przeciwieristwie do innych patrylinearnych ayllu.
Potwierdzeniem tego moe by fakt, Pachacutec porzuci swoje ro-
dzinne ayllu, aby sta si czonkiem rodu Hatun Ayllu. R znica pomi-
dzy panaca i ayllu polegaa na odmiennej strukturze spoecznej . Kady
inka rodzi si jako czonek jednej zpanaca, a w chwili otrzymania insy-
gni w wadzy mascapaycha przechodzi do innej grupy rodowej' Zmiana
panaca nie oznaczaa tworzenia si nowej gruPY, lecz jedynie przejcie
z jednej grupy do drugiej. Prakka ta, tak charakterysczna dla rod w
kr lewskich, wpwaa na wzrost znacznia ayllu |ub panaca matki rz-
dzcego inki.
Sarmiento de Gamboa1g podaje, i Pachacutec pr bowa poczy
Inaca Panaca zHatun Ayllu, ale jego plany nigdy nie dosz do skutku
i jeszcze w czasach kolonialnych obie grupy funkcjonowa oddzielnie
w Cuzco. W okresie wicekr lestwa r d Inaca Panaca podlega parafii
San Jer nimo. Wedug dyspozycji wydanej w Cuzco w 1630 roku odno-
nie do granic majtk w ziemskich wiemy, i tereny zajmowane przez
Inaca Panaca ssiadowa z jednej strony z wociamipnaca Sacsu
42 i Aucalli, a z drugiej z trnami nalezcymi do ludu Chauicusco i Aray-
racll. co po raz kolejny potwierdza fakt, i grupy ayllu nie mia charak-
leru mitycznego.
W spisie rod w z Hurin Cuzco zost pominite trzy panaca: Masca
Pntlitca wymieniona przez Molin ,,el Cusque o'' jako r d zamieszkuj-
cy (luntisuyu.2o Najprawdopodobniej od nazwy tej grupy pochodzi ter-
nlin okrelajcyinsygnia wadzy noszone przez sapa ink*. Drugim po-
nrinitym rodem by Sauaseray Panaca,kt rywedfug Sarmienta de Gam-
btla]| zamieszkiwa dolin Cuzco na dfugo wczeniej,nim przybyy tam
ltrdy dowodzone przez Manco Capaca. Chodzi tu by moe o pierwsz
lirl inwazji ludnoci,kt ra odczyla si od pozostaych.W Informacio-
ncs de Tbledo2z spotykamy wzmiank m wic, iz lud Sauaseray wyoni
:i z Sutic Toco, w odr nieniu od grupy Mango, kt ra wysza z Capac
'llco. Tizeci panaca bya Yauri, o kt rej r wniez wzmiankuje Molina
przy okazji opisu ceremonii Citua.
Wrd omawianych powyej panaca dwi z nich wchodzi w skad
rrld w z czcihanan, atrzy z hurin, co w efekcie dawao po osiem w ka-
dcj poowie.
Wraz z rozwojem pafrstwa Ink w panaca wadc w,kt rzy przyczyni|i
si do najwikszej ekspansji terytorialnej, staway si coraz bardziej po-
tne i bogate. Dziki nim inka wszed w posiadanie prywatnych woci,
na kt rych pracowa niezliczone rzesze robotnik w. Z biegiem czasu
zacz|i si oni buntowa przeciwko rzdzcej elicie. Kada z mumii in-
kaskiego wadry miaa te same co za cia prawa i uczestniczya w zyciu
politycznym. Za porednictwem wyroczni wydawaa swoje opinie iprze-
powiadaa r ne zdarznia.
Powane problemy pojawi si w momencie mierciHuayny Capaca,
kiedy na jego nastpc wybrany zosta Huascar. Decyzja ta zapocztko-
waa konflikt, kt ry zakoficzy si zwycistwem konkuruj cego z nim pa-
naca Atahualpy.
* Chodzi o mascapaycha (przyp. tum).
 H{l/l)llA TRZECl
Ekspansja i rozw j
GA pa stwa Ink w

inGA Legenda o wojnie Ink w z Chankami

(lhociaz mity o braciach Ayar i bohaterskich czynach Manco Capaca
:*
wii1z si zpocztkiem osiedlenia si Ink w wCuzco, a mit o wojnie
r ('hankami odnosi si do narodzin inkaskiej potgi, to kady z nich opo-
wiitda o dw ch r nych, dobrze zdefiniowanych etapach rozwoju pari-
llwa Ink w. Pierwszy wyjania pochodzenie Ink w i opisuje ich osiedle-
rlic si w dolinie, drugi zaopowiada o sposobie, w jaki udao im si po_
krlna potnych rywali i doprowadzi do dominacji nad ssiednimi
ltrclami. opowieci te zawieraj istot prawdzirych wy darze wplecio-
llych w trelegendy. Bez wtpienia mit o Manco Capacu odzwierciedla
|)roces migracji grup etnicznych, kt re dota do Acamamy, prowincjo-
nirlnego regionu zamieszkanego przez inne ludy. Natomiast legenda
rl wojnie Ink w z Chankami jest pr b legitymizacjiwadzy, opowieci
rl wydarzeniach, kt re twacz ekspansj inkask.
Mimo e nieznajomopisma wrd wczesnych Indian i czsta
rriejasnoprzekazl kronik hiszpariskich nie daj pewnoci co do roz-
woju wypadk w, to jednak legenda unaocznia andyjsk wersj moli-
wych wydarzefr. W Cuzco musiao dojdo czego, co doprowadzio
do rozwoju potgi Ink w, gdyz posiadamy dowody na istnini ich
pa stwa w opisach Hiszpan w. Z tych wzgld w historia Ink w balan_
suje na granicy mitu i prawdy historycznej. oczywisty jest r wnie fakt'
ipotga inkaska nie wyrosa sama. Przyczynia si do tego seria Spzy-
jajcych Inkom czynnik w. Wymagao to niewtpliwie istnienia zdol-
nych elit, kt re potrafi wykorzysta owe okolicznoci i stworzy Ta-
huantinsuyu.
Rozwazajc inkaskie podboje, nale jasno podkreli,i w wietle

Rg,-!@,- najnowszych odkry archeologicznych ekspansja Ink w nastpia ponad

sto lat przed przybyciem Europejczyk w do Pru. Zar wno Cieza de
\- ^ Le n, jak i Crist bal del Castro i Diego de Ortega Morej nl w swych
relacjach podkrelaj'ze Inkowie byli nowym ludem na arenie kultur
Rycina 6. Maita Capac - c^rtafty wadca Ink w wedug tzw. tradycyjnej andyjskich. Rozw j ich potgi nie siga zamierzchch czas w, z czego
listy dynastycznej oni sami zdawali sobie spraw. 45
 Podobnie jak Inkowie, kt rzy starali si narzuci sw wol i zdomi-
nowa ssiad w, Chankowie, zamieszkujcy pierwotnie region rzek Pam-
pas i Pachachaca, d|i do stworzenia silnego organizmu paristwowego
poprzz podb j militarny. Ekspansja terytorialna, kt ra bya skierowa_
na na poudnie od ich ojczystych ziem, doprowadzia w koricu Chank w
w rejony Andahuaylas. Z uwagi na mityczny charakter wojny Ink w
z Chankami ni mona dokadni ustali, kiedy si zacza. By moze
pocztek konfliktu pomidzy obiema grupami etnicznymi siga wcze-
niejszych czas w, a oblenie Cuzco i totalna klska Chank w wydarzy-
si kilka pokoleri przed pojawieniem si Hiszpan w i byy jego osta-
tecznym efektem.
Kronika autorstwa Juana de Betanzos zawiera bardziej szczeg owe
informacje o wojnach toczonych pomidzy Inkami i Chankami. Kroni_
karz przypisuje najwiksze sukcesy wojenne inkaskiemu ksiciu Cusie_
mu Yupanquiemu, kt ry jako p niejszy wadca przyj imi Pachacu-
tec. Relacja Betanzosa ma wszelkie cechy opowieci indialiskiej. Moli-
we,e kronikarz m g si odwoa do ustnej tradycjipanacaPachacuteca,
za porednictwem swojej ony, ksiniczki Anas Kolike, siostry Atahual-
py, kt ra podobnie jak jej brat wywodzia si w prostej linii od tego
wadcy. Sprawa ta zostanie szczeg owo wyjaniona w dalszej czci
ksiki.
owa ffusta bya konkubin markiza Francisco Pizarra,z kt rym miaa
syna tego Samego co ojciec imienia. Po jego mierciwysza za Juana de
Betanzos, znawc jzyka keczua i oficjalnego tumaczaw Cuzco. Mona
zatem miaoprrwuszcza, ze kronikarz spdzi wiele czasu na rozmo-
wach z krewnymi swojej maonki, kt rzy mogli sta si jego informato-
rami wczasach gdy wicekr l Antonio de Mendoza zleci Betanzosowi
spisanie relacji ukoriczonej przezkronikarzaw 1551 roku. Dzio to nie
zostao wydane do 1987 roku, a jego czdo tego czasu pozostawaa
zupenie nieznana,* nie jest jednak wykluczone, e Sarmiento de Gam-
boa podczas redakcji wasnej kroniki korrysta z manuskryptu Betanzo-
sa. Kronika Juana de Betanzos jest jednym z najcenniej szych r de, gdy
dziki niej mozna pozna czopowieciodwoujcej si bezporednio etnicznChank w. Byli to Huancohuallu, Utunsuya i Urumarca, miesz-
do tradycji inkaskiej.
Chankowie uwali za swpacarina, czy|i miejsce pochodzenia , jezioro
Choclococh a.2 Zdaniem Mur a3 toponim Choclococha nawizuje do pew-
* W Palmie na Majorce w bibliotec Bartolom March odkryto kompletn wer-
sj kroniki Juana de Betanzos. odkrycie zavdziczamy Mari Carmen Martin Ru_
bio (uwaga autorki). Manuskrypt ten opublikowano w 1987 roku. Do tego czasu
46 znane by jedynie fragmenty niekompletnej wersji tej kroniki (prryp. ttum.).
ltcgr l incydentu, kt ry wyd arzy si podczas bitrvy Huank w z ludem Hua-
Ittruri. Pokonani Huankowie w trakcie ucieczki wrzucali do w d jeziora
pierwotnie Acha niesion kukurydz. Wrazz nadejciem lata dfu-
'wllltogo susze doprowadzi do cakowitego osuszenia jeziora, alece
gtltrwae
ltt dnie nasiona zakwit, dajc plon. od tego czasu jezioro nazywano
('lltlclococha. Nazwa ta funkcjonuje zreszt do czas w obecnych, jezioro
'
;lllrlone jest nieopodalwioski Castrovirreyna, nawysokoci 4950 m n.p.m.
lnn legend zwizan z tym samym jeziorem przytacza Arriaga.a
Wcclug kronikarza podczas procesji z okazji witaBozego Ciaa India-
ltic nielina specjalnych noszach dwie lamy*, kt re skadali w ofierze
tlwtim jeziorom: Choclococha i Urcococha, tvierdzc, e lamy wywodz
lii z owych miejsc.
Podobnie jak Inkowi spoecznoChank w skadaasi zwiell ayllu
1lrldzielonych na dwie grlpy hanan ihurin. Chankowie nalecy do ayllu
't, ,,g rnej" po wki za Swego mitycznego wodza uvaa|iUscovilc, pod-
czas gdy ci nalecy do ayllu z ,,dolnej'' po wki zaprzodka mieli Anco-
vilc. obydwaj legendarni bohaterowie uczestniczy|iw wyprawach wo-
jcnnych pod postaci kamiennych figlr guanca noszonych przez onie-
t't.y na czele armii.t
Zanimprzejdziemy do om wieniaposzczeg lnychayllu, kt rewcho-
tlziy w skad spoecznociChank w, warto przeledziznaczenie samej
llazwy tej grupy etnicznej. Sownik autorstwa Ludovica Bertonio6 zawie-
ra haso cchancca okrelajce,'wenian ni". Gonzilles Holguin7 w swo-
im sowniku jryka keczua podaje chanca zzapa _,,kiwa si'', ,,i,dygo-
czc"; chanchani lub zzanzzani _ ,,i,podskakujc"; chanca _ ,,noga".
Wedug Recareda Preza Palmy8 chanc to czciaa, gdzie cz si
czonki i organy pciowe. Czy zatemnama Chankowie bya nazw was-
nprzyjtprzez owych Indian, czy obrazowym epitetem nadanym im
przezludy z Andahuaylas lub Cuzco szydzcym ze sposobu, w jaki Chan-
kowie si poruszali? Chankowie z Andahuaylas wydaj si blisko spo-
krewnieni zpozostmi ludami, kt re zamieszkiwa dzisiejsze rejony
Ayacucho. Garcilaso de la Vega9 wymienia ayllu, kt re tworzy grup
kafrcy doliny rzeki Pampas; Vilka pochodzcy z r wniny poozonej na
lewym brzegu tej rzeki; Pocrazamieszkujcy doliny otaczajce dzisiejsze
miasto Ayacucho; Iquichano z g r na p noc od Huanta; Morochuco
z Cangallo otaz Tacman i Quinual|a, kt rzy zajmowali rejony midzy
Abancay i granic wiecznych niegw Kordyliery And w.
*
W oryginale dos corderos de la tierra, czyli ,,tamtejsze owce",jak nazywali lamy
(Lama glama) hiszpariscy konkwistadorzy (ptzw. tum.)' 47
 de Aguilar0 przypisuje konfederacji chank w dokonanie naj.
. favalg rle Ayala, mistrzowie Quipocamayoc i Cobo. Ojciec Acosta nie wymie-
wikszej.ekspansji terytoria1nej. Autor ten czy Chank w z Huankami
ltirr z imienia Urco, natomiast pisze' i zapocztkowanie serii sukces w
i.za dominujc grup uwaa ayllu Pocra. Jelinawet Chankowie
tworzy. ltlilitarnych Pachacuteca byo wynikiem zwycistwa w decydujcej birwie
li czjakiejwikszej konfederacji, jest mao p'u*oopoooun", uy po. r ('hankami jednego z jego ,,braci", kt ry posiada suwerenn wadz
zostae grupywchodzcew jejskad ucestniczy$w ataku na
'icszcze zacia swego ojca. Inni kronikarze,
Cuzco, gby jak Las Casas i Rom n-Za-
1qrz_ec|wn1m
wypadku skpe wojska cuzcerisi<ie nie zdoayby oa"p1r tlttlra wymieniaj Pachacuteca jako obroric Cuzco. Calancha u'waa, e
oblenia. Poz1EmBetanzos wspomina o rozproszeniu od'da
w kon- |'itchacutec oddawadz swemu ojcu i bratu, ,,mimo i Garcilaso zapew-
federacji Chank w w innych regircnach, co wiadc4l o sabej oig anizacji
lliit, ze tym, kt ry odda wadz ojcu, by Viracocha''. Naley doda, i
ich armii _ by to raczej grup' wojownik w njmujcych"s grabiez
llcrrera na pierwszej stronie pitej ksigi swojego dzia ilustruje ink
i fupieniem.
I lrco przystrojonego w insygnia wadzy.
Mozna wysnu hipotez' ze Chankowie, narywszyna ich nieokie- Wr my jednak do legendy, kt ra wraz ze zblianiem si nieprzyja-
znany i wojownicry char{t9r' bvli-9dpowiedzial ni'za dezintegracj
i upa- ciclskich wojsk do Cuzco nabiera epickiego charakteru. W opuszczonym
dek potnego centrum kultury Wari.
rlriocie pozosta jedynie mody Cusi Yupanqui, rzekomy ,,Syn'' Viraco-
Za rzd w inki Viracochy Chankowie opuciliswe rodzinne ziemie chy, ze swymi generaami: Vicaquirao, Apo Mayta i Quiliscachi Urco
z zamiarem podboju wiata, wyruszajc z g wnej osady Paucaiay, poo- ( iuaranga, kt
on_ej w odlegocitrzechlegua od'Pircos._Wedug anaysn rym towarzyszyli ich wierni sudzy: Pata Yupanqui, Muru
ego nyczaju I lanca, Apo Yupanqui i Uxula Urco Guaranga. Sarmiento de Gamboa
podzielili armi na trry g wne oddzi. Pierwszy inich, dowo"dz
ony przez wspomina, e opr cz Cusiego Yupanquiego w Cuzco pozostao siedmiu
reprezentant w ayllu wyw_odzcych si z po wek,,dolnej'' i,,g inej,,,
innych inkaskich dostojnik w: Inka Roca, Quilliscachi lJrco Guaranga,
genera w Malme i I1ap.a (lub Rapa) uda iw kierunku pio'iniji (lhima Chaui, Pata Yupanqui, Viracocha, Inka Paucar i Mircoymana,
cun_
i
!.uyl. Drugi oddzia skierowa si wniew stron cunliruyu, chociu opiekun Inki Yupanquiego.
Sarmiento de Gamboa.twierdzi,
Wojskiem m dowodzili.Yana vj|c-ai ]7leo celem bya prowinc.ii Aotir,ryu. Narracja Betanzosa przybiera tu ton charakterystyczny dla dugich
Toquello Vlca (lub tclo vilca). rlpowieci znanych z inkaskiej tradycji ustnej, przypominajcy epik red_
Trzeci oddzia pod dorv dztwem^Tirmay Huaraca i Astu Huaraca
wyura niowieczn. Cusi Yupanqui zleci trzem towarZyszqm mu dostojnikom,
najprostsz drog w kierunku Cuzco. W jego szeregu"t'
,i lly szukali wsparcia u ssiednich curaca,kt rzy ze strachu przed Chan-
r wnie Huaman Huaraca, odpowiedzi alny Ianegocjicjew '.'ujJo*ispiawie podi kami i zewzg|du na niewielkie szanse garstki Ink w odm wili pomocy.
dania si inki.1'
Male ka armia Cuzco, zuvagi na sw j niespodziewany triumf, zbie-
Po dotarciu do Vilcacrrnga Chankowie wysali do Cuzco emisariuszy
giem czasu zyskaa mityczne znaczenie, o czym bdziemy mieli okazj
w celu poinformowania Ink w o zamiarach podboju ich ziem. przestra-
przekona si w dalszej czcitej ksiki. Legenda opowiada, e samot-
szony wieciami Viraco-cha postanowi zostiwi miasto na pastw
losu ny i przybity trudn sytuacj Cusi Yupanqui mia prorocry sen, w kt -
i.schroni si w fortecy Caquia Xaqu5aguana. Wadcy sprz""i'iti sijego
rym b g Viracocha przepowiedziamuprzysze zwycistwo (ta czmitu
{w1j snowie, Urco i Soco.Posti Uico wymaga wpiowadzenia kr t_ zaw ier a wy t any wpyw kultury europej skiej ; w tradycj i andyj skiej otrzy -
kiej dygresji: w jednej zmoich wczeniejszych piac inaliziwaam zna-
manie podobnej przepowiedni wymagao zonia wielu ofiar danejwy-
czeyig nazai]y urco, jako wsp regenta rzdcego inki. Do tego tematu
roczni huaca)' Nastpnego dnia po olvym nieChankowie pojawili si
wr cimy, opisujc System dziedzIczenia wadzy,i Ink *, i prz17ji zymy st na szczycie g ry Carmenca i popiesznie rzucili do ataku, wznoszc bi-
prryjtemu wrd curaca
.zwyc'z1lowi nadawania .'yn, ynon"rio"r""- tewne okrzyki.12
go imienia, kt re zapewniao dziedziczniefunkcji po oJcu
samym
i omi;ao iym
-Kronikaize, Wedug Ciezy de Le n obroricy Cuzco wykopali wczeniej wilcze do
lormy mvyczaj.oye dotyczce wyboru nastpcy.
rzy wymieniaj Urco jako suwerena, to: Cieza de'L n, Betanzos,
kl - zamaskowane gaziami i ziemi, do kt rych wpadali pdzcy na olep
Sar- Chankowi. Sarmiento de Gamboal3 wspomina o pomocy udzielonej
miento de Gamboa, santa cruz pachacuti i Herrera. Kronikar ri,kt
rry Inkom przez Curaca Chafian Cury Coca na|ecej do ayllu Choco i Ca-
lko o tym wspominaj, to: Murlia, Cabello de Valboa, Guaman poma chona, kt ra na czele swego wojska odpara atak nieprzyjaciela. 49
 Mit ten m wi r wniez cudownej interwen cji pururauca, kamieni,
o. iwkrl ('usiemu. Ten ostatni przetrzymywany by w jednym pomieszcze-
kt reo iprzeksztaciysi w waleznycr wo1ownito*, Jii rt
rym ltl r upokorzonymi wodzami Chank w. Bojc si zdrady, Cusi Yupan-
niespodziewanie odwr cili bieg'wyda,eil i n ycitrytiw najuar. .Ulwtl:rr si do callan w otoczeniu dobrze uzbrojonych ludzi. Po osta-
|n]<9wi9
momencie.ro wi"aoomose o pururoLca doprowa.
*l:] do
ll...rekiwanym l crlryrn zadeklarowaniu przez Viracoch, i to wanieUrco nalezne s
dzia zamieszania wr d nieprzyjaci , a kilku ,Liri,
strachu przed zmierzeniem si tat< potznym przeciwnikiem.
poiaao si zo }s'l,cl'yty, Cusi zdecydowa zagarn wszelkie fupy i uda si z nimi do
Etlzctt. W drodze powrotnej jego reorganizujca si armia zostaazaata-
Thk wic Cusiemu Y' upanq-uiem" i1"go i"on,iu
,,b.u.io-Judao si tttwirna przez wojska Viracochy ,|ecz zasadzka nie udaa si i mody inka
odeprze najazd Chank w. Mooy sizi, korzystajc, nii*riicej
oka1i rzuci si do ataku nu,oibitw walce u.*ii
sii ltlkrlna triumfalnego wjazdu do Cuzco.
uay Zdaniem Betanzosa druga i ostateczna bitwa Ink w z Chankami
osobicie pokona figur ' gu a n c a r epr ezentuj "i"pii"i"\u,"
c Uscovir l'lJ.uye : tlrlczya si pod Xaquixaguana. Tuz po kolejnej porace wojsk Chan-
sztandar unancha. Chankowie, zdawsry sobie spraw,
ze cn_mit"i"go
o- |telw Cusi Yupanqui darowa ycie mieszka com Xaquixaguana, wie-
sta pokonany, rzucili si do ucieczki, nie zatrrymujc
si az do ichopam- l't1c, e byli oni zmuszeni do udziau w walce przeciwko wojskom
pa' Sinchi,wodzowie ssiadujcych z Inkami c rrorrgo,rlto''y ('ttzco. Zgodnie ze zyczajem inkaskim poleci im obci wosy. Nato-
a" tejpory
obserwowali ca bitw s*oic-h posterunk w, *rgo- ntirtst Chank w nie omina sroga kara. Inka wyda rozkaz zamordo_
"e docyli
rzach o.taczajcych Cuzco , "r^i""riiy"i1u
zwyciskiej u.n,ii iniu'r. iej, rZu- wttnia wszystkich pojmanych dostojnik w. Ich gowy poleci zatkn
cajc.si.w pocig za pokonan yn najedc.
'do
nlr wysokich palach, aciaa spali ku przestrodze.Tu po tych wyda_
Zdaniem Sarmienta de Gamboa druga"bitwa Ink w z chankami
ro- tzcniach do Cuzco dotar wieci, ze inka Urco w towarzystwie zbroj-
zegraa.si pod Ichopampa. Tym razema-rmia z Cuzcop.;i;il;;'
abya ncj gwardii znajduje si w Yucay. Yupanqui nie wyda rozkazu ataku,
o.oddziay sprzymierzonych ssiad w,kt rzy w ten spbs
b chcieli oku- le cz osobicie wybra si do Yucay wraz ze swym ,,bratem'' Roca. Pod-
pi::*9 winy wobec Ink w. Wbitwie'zginli owaj woozowie rranLo*' czas walki Urco, znajdujcy si na stromym zboczu rzeki, zosta zra-
a ich*zde.zorganizowana'i rozproszo.ru u'.-iu ni" uyu
* .iuni" po*.o'y- lriony kamieniem w szyj i spad do wody. Pr bujc ucieka, pn
ma Ink w p rzed zebtaniem licznych fup w i je co*
wo;enny"t', io * Lon_ z nurtem rzeki, i tak dotar do skay Chupellusca znajdujcej si w od-
do rozwoj u po t gi cu r"o,, "" r p J"_r.on urny
iY:r: i?!7
Sl
i!" .ri
w dalszeJ czci ksizki.
lcgocijednej legua poniej tampu, gdzie zosta pojmany i umiercony
przez onierzyYupanquiego.
Wedug szczeg ow ego opisu Betanzosa tu po zwycistwie
odniesio-
Yupanquiego_ mody triumfatoi dotar w miejsce,
:y:^p:.T,
w !u;ies1 jnka
Ktorym przebywa Viracocha, aby zgodnie z andyjskim zwycza- Pogromca Chank w
jem wadca m g osobicie postawi itop
zdobyczaci-l'iJ'".rcact' *o-
j enny11, w symboliczny
spoiou potrvierdzaj "u
c poouoi. wiJoffi oto."o- W jednej z moich prac opublikowanej w 1953 roku powiciamca
nych Chank w zaskoczywadc Ink w. z ,apewnoci
ni" it.iu on rozdzia pr bie ustalenia, kto waciwiepokona Chank w. Mimo i dla
osobicie wzi odpowiedzialnoci za triumf i ziaa,uufu'"o
oortpi zrozumienia samego mitu kwestia ta nie ma wikszego znaczenia,to przy
:"^g::::::ry:1,
Rozsgiwao to. Cusiego Yupanquiego ,
zrradzony- Jednoczenie zosta on ostrzezony przejednego
itry poczu i odtwarzaniu historii Ink w odgrywa ona kluczow rol, nairywszy, e
ze s*y"h definitywne zwycistwo armii Cuzco dokonao si kilka pokoleIi przed
kapitan w o przygotowywanej na.niego ,urid"" i op".'.Z"niU
przz pojawieniem si na tych terenach Europejczyk w.
wojs}1v11c9chy fortecy, w ki rej ao t"j pory stacjonoway.
w t"3 ,y- Przed przejciem do analizy wydarze , bdcych bezporednim wyni-
tuacji Cusi Yupanqui rolzkaza swym oadziuo^ ,oaiilriJ'.i
na dwie kiem zwyciskiej wojny z Chankami, na|e postawi pytanie, cry opisy-
grupy' Jedna znich miaa pozosta wraz znim, druga
zauda si tro- wany przez kronikarzy atak wrogich najedcw na Cuzco rzecrywicie
II
co chy, aby sprawdz i,'czy e czyw icipt anowan a
r:]-.]Zasadzka,
:
ra

cz! oddzia wadcy

rz
1
es tna nastpi i kiedy mogo do niego doj.ostateczna pr ba si moga by
:tego -moe zdecydowafu si na marsz do kulminacj wojen toczcych si od duzszego czasu pomidzy Inkami
L uzco l r ozpoczcie bezporednich dziaa woj ennych
50 .ki"'o*uny" h pr ze - i Chankami. Zwycizc moga by tylko jedna ze stron i jest oczylviste, 51
 e favorytem w tej walce byli Inkowie, bo w przeciwnym razie historia
andyjska potoczyaby si zupenie innym torem.
W pocztkach XV wieku obszar Cuzco i okolic sta si zbyt ciasny
i ma dla zdnych wadzy Ink w. Ch podboju nowych ziem bya po_
wstrzymywanaprzez potnych ssiad w' a brak dobrej organizacji nie
pozwala na utrzymywanie nowych woci.Prawdopodobnie wojny to_
czone wci z tymi samymi przeciwnikami, w okresie panowania pierw-
szych wadc w inkaskich, miay g wnie na celu zdobycie up w wojen_
nych' a nie nowych obszar w. Wejcie w posiadanie nowych d br mate-
rialnych byo bowiem pragnieniem wszystkich curaca, Bdy za ich
porednictwem zyskiwali oni poparcie sprzymierzefrc w, w stosunku do
kt rych mogli wywiza si z obowizk w wynikajcych z andyjskich sys_
tem w wzajemnoci i pokrewie stwa. owe okolicznociuleg zmianie
wraz z zwycistwem nad Chankami. Inkowie nie chcieli jedynie wej
w posiadanie drogocennych up w - ich g wnym deniem byo ustano-
wienie relacji wzajemnoci z naczelnikami ssiednich grup etnicznych,
o czym przekonamy si w dalszej czciksiki.
Do momentu przybycia Chank w do Carmenca curacazgo Ink w nie
byo ani wiksze, ani potzniejsze od pozostach ssiad w. Kazda doli_
na czy osada mia swego sinchi, wodza stojcego na czele zbrojnej gru-
py Indian, kt rego zadaniem bya obrona posiadanych ziem. Niekoricz_
ce si wojny i poczki utrzymywa owe male kie parlstewka w stanie
cigej gotowoci bojowej. Jedynie Chankowie, zachceni fal zwycistw
w walkach z przylegmi curacazgo, zdecydowali si na poszerzenie swe-
go terytorium. Postpujca ekspansja Chank w musiaa w koricu dopro-
wadzi do konfliktu z mieszkaricami doliny Cuzco. Zwycistwo Ink w
miao te zatJ ci dochczasow r wnowag si. Inkom udao si prze- tlic' musiay otrzymyvva ofiary, jeliliczyo si na ich pomoc i bogosa_
rwa zacieniajcysi krg wrogich ssiad w i w konsekwencji rozpo-
cz wasn ekspansj terytorialn.
Odniesione zwycistwo uczynio z Ink w faworyt w w walce o domi-
nacj i dao im znacznprzewag nad ssiednimi sinchi i curaca' Wielu
z nich nie lko deklarowao przymierze z Inkami, lecz za wszelk cen
zabiegao o ustanowienie relacji wzajemnoci. Droga do gwatownego
wzrostu potgi Ink w staa otworem. Silni i cieszcy si prestizem mog_
li teraz pobi Chank w na ich wasnym terytorium' o czym wczeniej
nawet nie marzyli. Po takim triumfie pokonanie ludu Ayarmaca i umoc-
nienie tym samym wasnej pozycji w okolicach stolicy ni stanowio
najmniejszego problemu. By to konieczny krok przed planowaniem
dalekosiznych podboj w. Jeeli wojna Ink w z Chankami miaa decy-
dujcy wpyw na powstanie Thhuantinsuyu i pocztek inkaskiej potgi'
52
ltl wrltlz stojcy na cze|e zwyciskiej w tej wojnie armii musia by naj_
wlrrricjsz postaci w caej historii paristwaInk w. Jest to jeden z naj-
t'(cicj dyskutowanych problem w, na kt rego temat kr skrajnie
lri/nc opinie.
W przytoczonych wczeniejopisach daje si zalwa znaczne r ni-
rr tlrltyczce imion g wnych bohater w i konkretnych epizod w' kt re
1lrltlkrclajmityczny charakter opowieci.Jak wygldaa prawda histo-
lYt'zltit? Czy Viracocha i Pachacutec to imiona dw ch r nych os b, czy
|rtlrrc.j postaci nazywanej odmiennie w zalenociod wersji podania?
('ry tlpisywane wydarzenia mia miejsce wczeniej,ni sytuuj je rela-
t'1e krtlnikarzy? Niezaprzeczalnie wikszoproblem w pojawia si od
nronlontu relacji o zab jstwie Yahuara Huacaca, kiedy to przekaz kro-
ltikirrzy staje si cakowici niejasny. Cteza de Le n pisze o przejciu
wllrtlzy przezYiracoch. Natomiast z por wnania imion dow dc w Pa_
t'ltltcuteca i Viracochy wynika, 'e s one idenczne wedug Sarmienta
rlc (iamboa. Inne niejasnoci docz wizji Boga-Stw rcy w przeddzieri
rrlirku Chank w, przypisywane zar wno bogu Viracocha, jak i Pachacu-
lccowi.
W tym miejscu chciaabym szczeg lnie podkreliaspekt ,,europej-
rkrlci'' przekazl co do pojawienia si boga Viracochy lub Sorica i wr b,
klrire doprowadzi do powstania nowego bohatera kultowego. Por w-
ttitItic wielu r de kolonialnych doczcych tzw. walki zbafuochwal-
\lwcm Indian wskazuje, e w zgodzie z tradycj andyjsk nale j od-
t'zytywa zgoa odmiennie. Inkowie tuprzedbitwz Chankami powinni
tloyw ofierze odpowiednio duzo lam, winek morskich, tuszczu i lici
krlki' a nawet ofiary zdzieci. Andyjskie b stwa iguanca, witekamie-
wic stwo. Usatysfakcjonowane m wiy i udzielay przepowiedni,ltrzy-
tlrrrjc w ten spos b cig kontakt z wiernymi.
Powyzsze przesanki skaniaj do przyjrzenia si informacjom na ten
lclnat z kronik kolonialnych. Najwiksze rozbienociwynikaj z prze-
kazu Garcilasa de la Vega, kt ry w przeciwie stwie do innych kronika-
rzy przypisuje triumf wwojnie z Chankami ince Mracocha.
Przd uznaniem tej wersji za bardziej prawdopodobn nale prze-
lrttalizowa wszelkie informacje pozostawione przez Garcilasa i por w-
na je z innymi r dami. Trzeba te pozna motywy, kt re skoni kro-
nikarza do zmiany potocznie uznanych w tej materii przekonari. W celu
lepszego zrozumienia poruszonego problemu warto odwoa si do po-
Irizszej tabeli, kt ra w przejrzys spos b grupuje r zne wersje opisanych
1rrzez kronikarzy wydarze . 53
 Kronikarze przypisujcy Kronikarzc przypisujcy Kronikarze, kt rzy nie rrlit'jalnej wersji listy kr lewskiej. Kronikarze czsto podaj jedynie
zwycistwo aycistwo ince wspominaj o wojnie, Yrr|anqui, tumaczc, e inka tu po triumfie w wojnie z Chankami
Pachacutcowi Viracocha dostarczaj pewnych llI drugie imi Pachacutec. Poza m zmiana imienia inki bya zwy-
porednich informacji
l w momencie przejciawadzy.Ib
Pedro Cieza de Le n Garcilaso de la Vega Martin de Mur a
:lltl oliva'7 mia za informatora niejakiego Catari z Cochabamby'
wymienia imi Urco llug kt rego Viracocha i Pachacutec to ta sama osoba odpowiedzial-
Bartolom de las Casas Bernab Cobo i potwierdza In uiarzmienie Chank w (autor nie wspomina jednak o ataku na
przeprowadzenie przez l). Natomiast Cobo18, nie chcc dokona ostatecznego sdu, prry-
Polo de Ondegardo Anllo oliva Pachacuteca podboju jc obu postaciom te same c4nY, co dyskwalifikuje go jako wiary-
w Vilcas i Jauja.
lillrtcllo w tei kwestii informatora.
Sarmiento de Gamboa 7 W rizeciej kolumnie tabeli zgromadzeni zostali kronikarze nieprzypi-
Crist bal de Molina,,El
Jos de Acosta Cusqueffo" przypisuje $r;cy owych sukces w zadnemu z ink w, ale w ich relacjach pojawiaj
Pachacutecowi wizje il tlrrrr, kt re mog by wykorzystane przy analizie poruszonego pro-
Pedro Gutierrez boga Viracochy. blclr','. Podb j Vilcas oznacza potny cios dla Chank w, gdy byo to
lelt llardzo wazne centrum administracyjne. Zwyciski wadca Ink w,
de Santa Clara
Cabello de Valboa pisze
Jezuita Anonim o dw chwojnach
hrlry rozbi Chank w w bitrvie o Cuzco, musia kontynuowa wojn na
toczonych przez lerylorium wroga.
Joan Santa Cruz ( irraman Poma de Ayala nie wspomina o ataku na Ctzco, pisze za to
Yupanquiego
Pachacuti Yamqui z Chankami. o licznych podbojach Yahuara Huacaca dokonanych na ziemiach chan-
kr1w, podobnie bohaterskie cryny prrypisujc r wniez ince Viracocha.
Brnab Cobo Diego Herniindez ,,El Wczcniej podkrelaam,e wojny Ink w z Chankami mogy mie wielo-
Palentino" przypisuje
ptlktlleniowy charakter i by kontynuowane pr'ez kolejnych w1dc w.
Antonio de la Calancha Pachacutecowi podb j ' W celu okrelenianastpstwa wydarzeri na|e doda' e Guaman
wanego centrum
Her nimo Romiln Chank w w Vilcas. ltlma de Ayala, wymieniajc dow dc w, kt rzy wsawili si w walce, jako
y Zamora rz(rstego podaje Otorongo Achachi, syna inki Roca, si dmego w kolej-
tttlci _ syna Yahuara Huacaca, a smego - syna Pachacuteca, pomijajc
Antonio de Herrera y
Tordesillas
tltlw dc w Viracochy. Z drugiej Strony, Guaman Poma d Ayala pierw_
szcgo podaje zawsze dow dc Pachacuteca, syna Manco capaca i Mamy
I luaco. Istnieje prawdopodobietistwo, ze Cusi Yupanqui, czy po prostu
.
W pierwszej kolumnie tabeli zostao zgromadzonych dwunastu auto_ Yupanqui, wywodzi si w prostej linii odwalecznej Mamy Huirco i nale-
r rv' kt rzy przypisu zwycistwo Pachacutecowi. Inka Yupanqui, poja_ a_do dowodzonego przezkobiety rodu I aca Panaca z Cusi Cancha. To
wiajcy si w opisie Ciezy de Le n, nie m g by kiminnym niz pict'a-
cutec, gdy w wielu fragmentach dziakronikarza spotykamy si z wyja- |)rzypxszczenie zmusza do dokadnego zbadania problemu i tumaczy
nadanie przez ink wysokiego statusu mitycznej parze Manco Capa a
nieniami dotyczcymi, kim tak naprawd by Yupanqui. wleoriym i Mamy Huaco, w okresie kiedy wadcatenzrorganizowa System rodo-
z fragment w autor pisze, e,'inka Yupanqui, syn inki Viraco t'y, po-
wy- ayllu w Cuzco.
mno{ b9s.a9tw ojca'' (dotyczy to Coricancha), w innym zas dodije: roemy jednak do informacji dostarczonychprzez Garcilasa, aby za-
c7nsach
''w
jego il Yupqn-quiego doszo do takiego rozwoju-palistwa, e po
mierci,kiedy wadz odziedziczy jego syn rupac-vlipanqui, impe-
stanowi i, przedstawiona ptzez kronikarza wersja wydarzeti, tak
bardzo r zna "ry
od pozostach, wynika z jego nieznajomoci historii' czy
rium byo potne''.15
z r nicy czasu' jaki upynod chwili jego wyjazdu z Peru do momentu
. - Nie ma-najmniejszej.wliwoci co do tosamociinki Yupanquiego
jako
redagowania kroniki w Hiszpanii. Bez wtpienia Garcilaso de la Vega,
syna Viracochy i ojca Tirpaca czy te dziewitego wadcyink w wi-
wedug wasnych owiadczeri, zna i konsultowa swoje dzieo z kronika- 55
 mi Acosty i piezy de Le n, kt rzy w danei kwestii
prezentuj zu Wspomniany przz Acost detal dotyczcy blizny szpeccej gow
odmienne zdanie. G wny bd Gircilaru,kt
polega na tym, ze kronikirz celowo pomyli ry rno)nu .u11 * fitllrrii Pachacuteca potwierdzaj Cabello de Valboa i Sarmiento de Gam-
mumie *".o'.or.'
w Cuzco pr zez P o'a de ondegardo. Iniencjonurn" hlu,J] Kronikarz ci zgodnie podaj, i inka zosta ranny podczas bitwy,
po-in;i; p;;", l ttatwia rozpoznanie jego mumii. Innym crynnikiem pomagajcym
ra.pewnych czyn w, zamiany lub pomievu"ia
e'zapr ze czal": fu
mumii iilt.il,; 3ldcntyfikacji wadcy jest jego siwizna, kt ra wiadczy o zaawansowa-
I:yY j
a w Xaq: :Tr
r" rnu -i u vi.""..t'y'"'i""
irur r, ir .y ;;' ;ff ffi#i j
"..
t u ixa gu an a p r zez G o.nzuluf
ynr wieku zmarego.
Oarcilaso de la Vega, pomimo i zna dzia Acosty i Ciezy, w swej
lt?lli; *9:fl=?:ilip,'"it T1.ii ao grinia ej il;i;Arfl u,u.
:g5y1i:L:
de_ondegardo."
spalon logob..,y r*; k;ii ;i; rffi"{ httlnice podaje zupenie inn wersj. Tizy mumie, kt re autor mia oka-
EJ osobicie zobaczyw posiadociPola de ondegardo, przypisuje trzem
.q:':q9 Przez generaa Atahualpy imieniem Chblcuthima. ""
ti krllcjnym wadcom: ince Viracocha, Tupacowi Yupanquiemu i Huaynie
,

i,,sob ow n" oo [i" * _"r i rp' q'i",

9*,*:ji:1oy]:t
r wnie Polo de ondegardo.2o
ry::hy "; ettpacowi.2a Podaje r wnie, i Polo osobiciepokaza mu rzeczone mu-
Jelichodzi o mumi Pachacuteca ,zostaaona odnalez mio, tumaczc, do kogo kada z nich nale, ale nie m g on ptzecie
ionaprzezP, przypisa imion w spos b diametralnie r ny od tego, jaki podaje w swojej
dokd rz.,.*.]*" l;' p"". 5.i pi
9':.9:***:^: :::l.j p
", W Tococache *aoa
spoclnku. t"i "liriiarl
",
l lronrce.
Y:lnego.miejsc11lej
oow swltynl Pioruna,.boga, kt rego uzna za Nie wydaje si, by Garcilaso de la Vega pomyli imiona mumii wad-
na temat Pachacuteca pisze:
swojego huauqLe. l er1w, co mogoby by wynikiem upwu wielu lat od czasu, gdy widzia je
po raz ostatni, do momentu spisania kroniki. Autor sam bowiem pisze,
kiedy odkryem ciao ra1ira3y1i inga Yupanqui ,e przez ca czas mia dostp do dziea Acos. Zadziwiajce jest r w-
Inki, kt re byo jednym z wysanych
przeze mnie markizowi do Miasta-Tiz"ch nic to, e Garcilaso wcale nie wspomina o mumii Pachacuteca, wymie-
Kt li*, zabalsamowa;" ;k;rryscy wi-
dzie|i, darzone opiek, i,'towarzyszyamu figura grwnego niajc zamiast niej mumi Viracochy. Kronikarz dokona samowolnej
brstwa prowincji Anda.
valas, ktrr podbi (podkr. aut.) i oooa we-wadini
Iniom, ki;ip;k;'" i zabi zumiany obu wadc w. Zamieni ciaa wadc w w ten sam spos b, w jaki
jej wadc Barcuvilca. prtmyli wyd arzenia z czas w rzd w kadego z nich. Garcilaso de la Vega
ptlmin r wnie figur b stwa Chank w, kt ra towarzyszya mumii Pa-
owa figura b stwa, kt ra towarzyszyamumii Pachacuteca, t:hacuteca, chociaz dziki Bernab mu Cobowiemy, iz andyjskim Trycza-
wskazuje,
iz to wanieten wadca.br'!
s|oyny"nr iriumfatore;
mj. Cobo' potwierdza in-oiii.sti mryczi1 polegajcy
;;d;il'z
ctrant<a-
jcm byo eksponowanie mumii wadc w razemz przedstawieniami b stw
na zachowywaniu lud w, kt re podbi.
b stw podbitych ziem. Po mierciinti wcielarr?-byy ;"
;;'.i'.go ,oou Skd zatem wzi si zamys kronikarza, aby zatai i pomiesza zda-
panaca. rzenia historyczne? Wedfug kryteri w europejskich nie byo adnego
Acosta22 r wniez wspomina o odkryciu PoIa powodu, by przedstawi histori w tak odmienny spos b. Wytfumacze-
i opisuje mumi Pacha_
cuteca w nastpujcych sowach: nia naley szuka, biorc pod uwag kryteria andyjskie, kt re przyj
Garcilaso. Autor ten jako potomek Ink w ocenia wydarzenia z osobi-
zosta przeniesiony z Pacallacta do Tococache stym zaangaowaniem, gloryfikujc czyny wasnej panaca. Nalezy tuprzy'
, gdzie zaoono parafi San Blas'
Zachowane byo cae ciao pokryte pewnym balsamem,
tak e wygldao jak zywe. pomnie, e w wojnach pomidzy Huascarem i Atahualp utworzy si
oczy mia zrobione ze z3ia., t" a^ou.'" dopasowane,
e niewie'ie r zni si od kamaryle kierowane przez Capac Ayllu Qtanaca Tupaca Yupanquiego)
prawdziwych; i mia na gowie blizn po ranie,
kt r zadano il;i;;;i z wojen. i Hatun Ayllu, potomk w Pachacuteca. Garcilaso dziedziczy po swej
By siwy i nie brakowao muwos w,;uoy u-u.itgo
siedemdziesiciu lub osiemdziesiciu lut,'oatJ
samgo dnia, pomimo ponad matce przynalenodo panaca Tupaca Yupanquiego, podobnie zreszt
by martwy. jak Huascar, identyfikow any z tymsamym rodem za porednictwem matki
Raura ocllo, w przeciwieristwie do Atahualpy, kt ry wedug moich usta-
x-Ciudad
de los Reyes,-!aw1a nazaLimy,obecnej
l nalado rodu swej matki, Hatun Ayllu*. Wojny, kt rych celem byo
56 ,.
dzie
stolicy Peru, upamitniaa
zaoenia miasta _ witoTizch r.ori
6.'yp. tum.). * Czy|i rodu Pachacuteca (przyp. tum).
przejcie wadzy po zmarm Huaynie Capacu, doszybko przybra
form ryvalizacji pomidzy tymi dwoma kr lewskimi panaca. Do wtku
tego jeszcze wr cimy, sygnalizuj go tu jedynie w celu podkrelenia oso_
bistych sentyment w, jakie kierowa inkaskim pisarzem.
Baga uraz w i nienawici,spotgowany spaleniem mumii TLpaca
Yupanquiego i zab jstwem Huascara orazjego krewnych przez genera-
w Atahualpy, wielce dotkny Garcilasa, co w efekcie skoniogo do
umylnego ukrycia i zamiany fakt w historycznych. Z drugiej strony, jak
mielimy ju okazj si o tym przekona, zabiegi ukrywania lub faszo_
wania prawdy by w tradycji andyjskiej doczste. Podobne uprzedze-
nia, skierowane co prawda przeciwko drugiej zfrakcji, wyczuwalne s
u Betanzosa, kt ry wykluczy Huascara z listy cuzce skich wadc w ca-
paccuna' Jelikonkwista hiszpa ska nie przeszkodzlaby rozwojowi po-
tgi Ink w, wszelkie epizody z:lizane z postaci Huascara w kr tkim
czasie zniknyby z oficjalnych poemat w, quipu i ikonografii. Pami
o nim podtrzymywana byaby jedynie przez czonk w jego wasnej,
upokorzonej panaca.
Z uwagi na andyjski nvyczaj preparowania i manipulowania danymi
niemoliwe staje si odtworzenie prawdziwej l, mizejhistorii Ink w.
Kade zwydarze winno by dokadnie sprawdzone, czego nie da si
zrobi z uwagi na ograniczon dokumentacj na ten temat. Przypadek
intencjonalnej, faszywej identyfikacji mumii inkaskich wadc w' kt rej
dopucisi Garcilaso de la Vega, mona udowodni. Pochodzi on bo_
wiem z czas w kolonialnych, z kt rych mamy wiele r de pisanych.
Powyzszy przykad udowadnia' ze historia paristwa Ink w moga by
opowiadana w trzech lub czterech wersjach, na kt rych opierali si kro-
nikarz. Dlatego te wtek wojny Ink w z Chankami winien by badany
z wielk roz\rtag, aby m c oddzieli mit od prawdy historycznej. Wielce
pomocne s tu r da archeologiczne,kt re mog uzupenia i w niekt -
rych wypadkach weryfikowa dane etnohistoryczne. GonzLlz Carr,
badajc w 1'982 roku histori Ayacucho,zauwa,iwraz z osabieniem
wadzy kultury Wari na tych terenach mniej wicej w okrsie I00_
_1470 n.e. pojawi si nowe grupy etniczne, kt re autor identyfikuje
z Chankami lub ich sprzymierzericami.
Badania archeologiczne doprowadzi do odkrycia ponad stu dwu-
dziestu stanowisk pooonych w dolinie rzeki Pampas. Osady te znajduj
si na wysokoci 2000 do 4000 m n.p.m., co dowodzi, iz ich ludy ZmuSZo-
ne by zakada swoje centra w strategicznych miejscach. Znalezione
fragmenty ceram iki, char aktery zuj cej si grubymi ciankami pozb awio-
nymi dekoracji, pod adnym wzgldem nie przypominaj ceramicznych
wyrob w z okresu Wari, a raczej wskazujna wpwy lud w zzewntrz.
T.tfaniem Gonz lesa carr chankowie i ich sprzymierzeircy podbili re-
gion Ayacucho, Huancavelica i Andahuaylas i w konsekwencji doprowa-
rlzili do uoadku miasta Wari.
r odi ar cheol ogiczne potwierdzaj moj hipotez i pona1aj pr z'ery
tlrl ostatniego w: ustalenia motylv w, kt re.doprowadzi
r
'piobl"m
lllej muj celo wadz Cusiego Yupanquiego do przyj cia imienia Pacha-
cutec. resn aomy,ze Chlnkowie i pokrewne im grupy etniczne by
rldpowiedzia|n za upadek Wari, to zwycistwo Ink w byo niejako re-
wanzem zalegendarny sukces odniesiony wieki wczeniej. W wczesnym
('uzco musiaf przetrwa mity i pami o dawnych czasach, mimo iz ko-
niec epoki wari i pocztek potgi Ink w dzielio wiele stuleci. Zywot-
llotiadycji ustnej dobize ifustruje mit o Mamie Raiguana, bogini cen-
t ralnego i po''o"nb-centralnego obszaru g rskiego, kt ry. przetrwa do
,.,orryih czas ww wiosce Pampls, pooonej w g rnej czcidoliny Chan-
.,,y, * formie ludowego podinia opowiadajcego o pew1ej wieniacz-
.".,1, opie.uic si naiej_przesance, mona przy_p-uszcza, e niekt rzy
z wadc w wari nosili imi Pachacutec, kt re Cusi Yupanqui
przyjw ho-
dzie dawnej potdze, prawdopodobnie czujc si spadkobierc legen-
tlarnych wadc w Wari i chcc im dor wna (por vnaj.obszern list
wadc w opublikowanprzez Montesinosa, co do kt rej istniej przy-
1'luszczenia, i jest ona spisem wadc Yu.i).
w
lnna sp.a*i, ze w momencie gdy w Cuzco dochodzio do zamachu
Stanu' inka - kt ry przejmowa inygnia mascapaycha _ lmacnia swoj
pozycj, przyjmuji ,nacrce imi. Zrobili tak: Viracocha, po udanym
ahuara Huacaca, kt ry doprowadzi do zupenej destabili_
'u.u"t'u'nu
zacjiwadzy w Cuzco; Cusi Yupanqui w konsekwencji zwyciskiejwojny
prz"eciwko Chankom i mierciUrco; Atahualpa, kt ry.po ostatecznym
|wycistwie nad Huascarem przybra imi Tisci Cap1c'o
'Zianiem
Imbellonieg o21 , aby zachowa tysicletni tradycj i zapew-
ni jej cigow kolejnych pokoleniach, konieczna jest przede wSZySt-
r<im ziajoiropisma i rachowania, kt re pozwoliby na utrwalenie
da-
nych. System quipu nie by do tego celu wystarczajcy. Miejscowi nie
piowaoit * w ten sam spos _b_co Europejczycy' gdynie mie-
izyli czasu 'uchunk
latami sonecznymi. Ki gy Hiszpanie chcieli dowiedzie si,
ilJ 1at upnood mierciHuuy.'y Capaca do przybycia d9 |e3 trzeciej
!vypra\^ birurra,pada r zne odpo'w!e$z] w za|enociod informatora.
rJtiHi''puno* ni" udao si uslali dokadnej daty wydarzeIi sprzed
kilku lat, to tym bardziej Indianie nie mogliby zachorva w pamici ty-
sicletniej hitorii.Nie znali oni nawet wasnego wieku liczonego w.la-
tactr, gdyz opierali si jedynie na cyklachbiologicznych i cyklu.zycia. Wiele
dowo-d w na ten temat mona znalew dokumentach administracyj- 59
 1y9hi sdowych z okresu kolonialnego' gdzie pojawiaj si wzmianki, i
wiadek-Ind ianin. przyznawa.'si' e nie zna wasnego- wieku, gdy jak
tumacry,oni ,,nie liczlat".28
Daty przytaczane przez Guamana Pom, jak i opowieci o wielkim
potopie s zapoczeniami z trady cji judeochrzecijaRstiej. W momen-
cie kiedy w jakimandyjskim micie opowiada si o potopie lub silnych
deszczach, najprawdopodobniej odnosi si to do skutk w fenomenu
El Ni o, czyli zmiany kierunk w prd w morskich.*
Dziewiciu Pachacutich, wymienionych ptzez Imbellonie go' czy
pr.zytoczone przez niego cykliczne rachuby czasu s jedynie przeoe-
niem mylenia Starego wiata na teren ameryka ski, co
ieit zreszt do
czSto spotykanym zabiegiem w historiografii andyjskiej.
Andyjski system wzajemnoci
System wzajemnoci by g wnym narzdziem organizacji spoeczno-
-
-ekonomicznej, regulujcym wywizpvanie si z obowizkw na kadym
szczeblu oraz ltrzymujaclm w ryzach produkcj i redystrybucj d br.
Ustala'relacj pomidzy czonkami spoecze stwa' kt rego ekonomia
nie zn.aa funkcji pienidza. System ten istnia na cam o{srurre andyj-
lkiT i by spoiwem czcym r zne modele organiacji ekonomicznej
funkcjonujce na rozlegm terytorium.
. Wielu. antropolog w prowadzio badania nad zr nicowanymi spo_
ecznociamiwiejskimi w Peru w celu ustalenia zoonocii stopnia
zachowania obecnej f9rmy systemu wzajemnoci.zg Inni por wnyvali
dawne kultury, kt rych wsp ln cech bya nieznajomo pienidza.3.
*
Fenomen El Nifro przejawia si anomali termiczn powodujc ocieplenie w d
morskich i ulewne deszcz na pusnnych obszarach wybrzea Peru. Wzrost tempe-
ratury w d morskich doprowadza do klski ekologicznej' wywoujc spadek popu_
lacji ryb i miczak w bdcych jednym z podstawowych r de pozywienia, a silne
deszcze zmieniaj rzeki w rwce, niosce zniszczenie potoki. Wykopaliska archeolo-
giczne i badania paleoklimatyczne potwierdzi wystpowanie w przeszociwielu
brzemiennych w skutki klsk rioowych. Na przeomie pierwszego i drugiego ty-
siclecia katastrofa ekologiczna doprowadzia do upadku i wyludnienia wielu wa-
nych centr w kulturowych (m.in. Tiwanaku, Biitan Grande). Wypada zaznaczy, e
w pewnych okolicznociach zjawisko El Nifro moe by r wnie czynnikiem wspo-
magajcym rozw j; wilgo' kt ra utrzymuje si w glebie po ulewnych deszczach wy-
woanych przezE| Ni o, powoduje bujny rozkwit rolinnocina terenach pustynnycir'
zadrzewieni ternu i og lny przyrost fauny. Fenomen ten obserwowany by w do-
linie rzeki Piura po El Niffo w latach 1983-1987 (przyp. tum.).
Wrrllrlg badari Murra31 v,ryr nia si dwa poziomy wzajemnoci andyj_
rkic.;. Pierwszy znich dotyczy spoecznociwiejskich (ayllu) powiza-
ttych sieci pokrewieristwai zorganizowanych wedu gzasad Systemu wza-
|e tlttltlci. Drugi zadoczy caego pafistwa Ink w wraz z
podleg mu
ttltltii1 i administracj, czerpicego korzyciz obowizku prac spoecz-
ltyelr iredystrybucji nadwyzek produkcyjnych. Wachte|3z zauwa, e
w ll'irkcie rozwoju paristwa Ink w struktura systemu wzajemnoci' kt ra
1lie rwotnie penia
jedynie funkcj ideologiczn, ulega doniosej zmia-
ttic, wspomagajc w ten spos b rozw j centralnego aparatu wadzy.
Wyr znia si dwa etapy rozwoju andyjskiego systemu wzajemnoci.
l'iclwszy dotyczy pocztk w rozwoju pa stwa Ink w. W tym okresie sys-
tc lll wzajemnoci regulowa relacje pomidzy poszczeg lnymi wacicie-
ltttrli ziemw regionie Cuzco. Owczesnawadza inki bya stosunkowo ogra-
lticzona i wadca nie m g samodzielniz|ca powanych prac budowla-
llych, kt re ponvoliby na stworzenie infrastruktury paristwowej. Std
lc'i szczeg |ne prrywizanie obywateli Cuzco do maksymalnego wyko-
l zystania zalet systemu wzajemnoci, kt ry pozwala na realizacj zamie-
t'ztlnych cel w. Drugi etap rozwoju andyjskiego systemu wzajemnoci
rkrtyczy jego funkcjonowania w okresie apogeum Tahuantinsuyu, kiedy
trl przeszed on przeobraenie, dostosowujc si do wymog w stawia-
nych przez rozwinity organizm pa stwowy.
Pierwotna struktura andyjskiego Systemu wzajemnoci
Aby zrozltmie proces ewolucji andyjskiego systemu wzajemnoci i jego
l'unkcjw okresie pocztk w Cuzco,konieczne jest odwoanie si do kro_
niki Juana de Betanzos. Jest to jedyne t do, kt re przedstawia lvyda-
rzenia nie tylko z andyjskiego punktu widzenia. Dostarcza r wniez in-
ltlrmacji dotyczcych przemiany curacazgo Cuzco w potZne i scentrali
zowane pa stwo.
Po triumfie wojsk inkaskich nad Chankami w Cuzco nasta okres
r wnowagi wadzy. Chocia Yupanqui cieszy si duym uznaniem jako
w dz i m g |iczy na rzesze sprzymierzetic w' daleko mu byo do
posiadania wadzy absolutnej lub bezporedniego avierzchnictwa nad
wadcami pobliskich ziem. Nie m g na przykad z|eci ani rea|izowa
prac publicznychbez zgody i pomocy ssiednich curaca. Sam bowiem
nie dysponowa wystarczajco liczn si robocz i zdany by na pomoc
swoich ssiad w. Z pocztkiem ekspansji inkaskiej zwierzchnictwo nie
byo narzucane bezporednio, lecz poprzez system wzajemnoci i min-
a (termin, od kt rego pochodzi sowo minccacuni tumaczone przez 61
 Gonz lesa Holguina33 jako: ,,prosi kogoo pomoc' obiecujc mu co
w zamian").
Kt remu spord opisywanych pr zez Betanzosa W dar ze mona pr zy -
pisa decydujc rol w procesie tworzenia si potgi Ink w? Przed
wszystkim chodzi tu o wtki doczce stosunk w pomidzy Inkami i in_
nymi curaca. Yupanqui, chcc zrealizowa jakkolwiek z prac, musia
zur ci si o pomoc do ssiednich wadc w. Nakaniaich do przybycia
do Cuzco i obdarowywa prezentami, goszczcjadem i cami dniami
dbajc o wszelkie uciechy. Jedynie po takich zabiegach inka m g wyra-
zi swoje czenia i prosi o pomoc curaca, aby wsp lnymi siami lvyko-
na t lub inn prac.
Jeliinka chcia w zgodzie z ssiadami i cieszy si ich poparciem,
musia w szczeg |ny spos b demonstrowa sw szczodro'na przykad
obdarowujc ich kobietami, strojami, obiektami kultu, kok i innymi
dobrami. W tej sytuacji Inkowie musieli posiada odpowiednio duo da_
r w, bo tylko to gwarantowao dostp do zasob w si roboczej. W owych
czasach lokalni curaca nie mieli luksusowych d br, dlatego tez bogate
upy pozyskane w wojnie z Chankami odegra tak wan rol' Wejcie
w ich posiadanie byo krokim milowym na drodze do usamodzielnienia
si Ink w, zapewniao im ekonomiczne zaplecze konieczne do wywiza-
nia si zzobowizari wynikajcych z andyjskiego systemu wzajemnoci.
Dziki temu mogli pozyska przychylnossiednich curaca,bez kt rych
pomocy nie byliby w stanie rozpocz prac publicznych, koniecznych do
szybkiego rozwoju pa stwa.
upy wojenne zgromadzone w wyniku zwyciskiej wojny z Chankami
musia by nienvykle bogate, z,vairyv,szy, i czpokonanej armii wra_
caa waniezuwie czonej sukcesem wypralvy grabieczej wprowincji
Cuntisuyu. Jest te bardzo prawdopodobne, e Inkowie podczas okupa-
cji g wnych centrl w Chank w przejmowali dobra zrabowane wczeniej
w ich upieczych wyprawach.
Zdanim Betanzosa wszystkie wazniejsze prace rozpoczte przez
Yupanquiego by wykonywane wedug ustalonego porzdku. Jak juz
zostao wspomniane, zbudowanie podstawowych struktur pozwalajcych
na ustanowienie organizacji inkaskiej byo jednym z pierwszych krok w.
Najciekawszy wopisie Betanzosa jest spos b, w jaki by wykonywane
prace publiczne. Jedn z wczeniejszychprac Yupanquiego, jako wadcy
Cuzco, byo dokonanie nowego podziau ziem okalajcych miasto. Do
tego wtku jeszcze wr cimy, warto jedynie podkreli, iz redystrybucja
d br ziemskich bya metod sasfakcjonowania czonk w sprzymierzo-
ny ch z Inkami p ana c a i ay llu oraz rekompensaty strat ponies iony ch pr zez
62 nich podczas walk toczonych pod chorgwi Cuzco. Betanzos zamisz-
t'zirw swojej kronice fragment opowieci zasyszanej od przedstawiciela
llirtun Ayllu, kt ry w barwny spos b opisuje spacer Yupanquiego po
('ttzctl i okolicach' pogrZonego w refleksji nad koniecznymi do prze-
;lrr rwadzenia pracami.
Yupanqui zleci budow magazy n w w pobliz u Cllzco. Byo to lo gicz-
ttc posunicie, gdyplany dalszych prac bez odpowiedniego zapleczanie-
rlldnych produkt w ryrvnociowych nie miaby sensu. Inka ni m gby
tttltlwodni swojej ,,potgi'' i wypeni obowizk w wynikajcych z syste-
tlttt wzajemnoci. Dlatego twadcazaprosi do Cuzco ssiednich cra-
ru, podejmujc ich wystawnymi posikami i obdarowujc prezentami.
',adna Zprac w Andach nie moga by wykonana bez tych podstawo-
wych i niezbdnych formalnoci, po kt rych Yupanqui wypowiada was-
ne yczenia, zlecajc curaca budow wielkiej liczby magazyn w:
,,,wszystko zgodzili si wykona owi kacykowie, gdy wiedzieli, e inka Yupanqui by
wlirdc, kt ry potrafi hojnie wynagrodzi wszelk sub,jaka bya mu ofiarowana'3a
l)o czym:
wskazali im miejsca, w kt rych mieli zbudowa magazyny, gdybyo to zadanie, kt re
kldy z nich mia wykona.
Po zakoirczeniu prac:
lrrga Yupanqui po|eci zgromadzi kacyk w i pan w, kt rzy..' dla niego suyli,
im podzikowa, ofiarowujc ubrania, kobiety ze swego rodu i pozwala-
i s'l'czodrze
ic im przez rok odpoczywa w ich posiadociach...
Gdy czas odpoczynku dobieg ko ca, inka ponowni zwoawszyst-
kich curaca, akady z nich przywi z ze sob produkty' kt rymi zapenili
nagazyny.Z tej okazji ucztowano i bawiono siprzez pi kolejnych dni,
cho w innych wypadkach wito to trwa mogo nawet ca miesic. Na
ktlniec przyjcia curaca Cuzco zwr ci si do jego uczestnik w z prob
o wybudowanie,,fortecy" miejskiej.
W tym miejscu warto jedynie podkreli, ibyto pierwszy Ze Sposo-
lllw na zapenienie magazyn w paristwowych. Inn metod przyjto
w okresie, gdy wadza inki staa si absolutna. Jak wida, gdy chodzio
() prace publiczne, wadca nie wydawa bezporednich i benvzgldnych
rozkaz w,lecz prosi ssiad w o wsp prac i pomoc, kt rej oni ze swej
Strony mu udzielali. Yupanqui skierowa do sprzymierzeric wwiele pr b,
t'akadym razm zachowujc zrytualizowan form swych dafi i usta-
lajc priorytety konieczne do wykonania rob t. Tak zatem andyjska za-
sada wzajemnoci odegraa g wn rol podczas narodzin Tahuantinsuyu' 63
 tworzc podwaliny inkaskiej potgi.35 Mozna jedynie przypuszcza, o
w taz z postpem podboj w liczba curac a nvizanych z ink relacjami wza.
jemnoci powikszaa si, co w rezultacie doprowadzio do napwu do
Cuzco nowych zasob w si roboczej.
Przyjmujc w model, mona wnioskowa' e jeli,,proba'' inki nie
bya sformuowana wedug utartych zvyczaj w lub jel|warunki nie sa.
tysfakcjonowa curaca, oznaczao to, iz inka nie by wystarczajCo ,,po-
tny" lub tez z jakichpowod w doszo do sporu pomidzy stronami.
Aby nie dopucido takiej sytuacji, wadca czu si zobligowany do
demonstrowania wasnej potgi. Curaca nie akceptowali warunk winki,
gdy byli niezadorvoleni lub urazeni z powodu jakichjego niedop atrzft,
Bardzo moliwe, ze kiedy wadcy Thhuantinsuyu ustanowili swoj po-
tg, mechanizmy systemu wzajemnocizaczy przeszkadzae i op -
nia ralizacj zaoonych przez nich cel w. Thka ytuacja zmuszaa ich
do odstawienia na bok, przynajmniej okazjonalnie, instytucji ,'pf b,'
i ,,dafl", co musiao szkodzi relacjom rodowym czcym sap} ink grl z dw ch wadc w kazdego curacaz7o. Informacje podane przezkro-
zniszymi od niego rang hatun curaca. Jest to wyranie widoczne
w okresie apogeum paristwa Ink w, o czym bdzie mowa w dalszej cz_
ciksizki'
oczywicie istnia pewne 'nvizki pomidzy poszczeg lnymi pozio-
mami wewntrz systemu wzajemnoci, jak: midzy czonkami tego Sa-
mego ayllu, przedstawicielami r nych rod w i czonk w jednej grupy
etnicznej, midzy zwykym ludem hatun runa i ich wadcami.
Naley zaznaczy, i spoecznomonych oraz elity by mocno wct curca.Ich zadania za|eay od ich kompetencji. Mogli by przy-
zhierarchizowane iczy je r ne relacje. Nie chodzi tu o zwyk hie-
rarchi, kt ra dzieli spoecze stwo na klasy' poczwszy od prostego oby-
watela, poprzez curaca do sprawujcego najwysz wadz inki. Spoecz_
noandyjska bya o wiele bardziej zoona.Na rozlegm terytorium
pod koniec XV i na pocztku XVIwiekuwsp istniao bardzo wieiuwad-
c w stojrych na czele duych grup etnicznych,kt rzy dysponowali wa-
dz o wiele wiksz ni lokalny curaca.
System wzajemnoci w okresi Thhuantinsuyu
Wraz z ekspansj terytorialn Cuzco stosowanie si do pierwotnych
zasad systemu wzajemnoci stawao si niemoliwe. Jest oczywiste, e
podstawy systemu zostay poddane zasadniczym zmianom' by sprosta
nowo zaistniaej sytuacji. Przede wszystkim wadza aktualnie rzdzcego
inki zaleaaod dokonywanych podboj w, co uniemoliwiao jego uczest-
64 nictwo w bankietach na czecuraca kazdej wioski.
Wcdug Morrisa i Thompsona3 tworzenie nowych centr w admini-
rlrrrcyjnych miao za zadanie egzekwowa wywizywanie si z obowiz-
lw politycznych i ekonomicznych wobec centralnych organ w wadzy'
Z rlwagi narozcig]o paristwa Ink w zaczynao brakowa miejsc, w kt _
ryclt mogliby gromadzi si wszyscy lokalni wadcy w celu odnowy za-
wll ltego z ink przymierza' Interpretacje archeologiczne wspomnianych
Htlltlr w dowodz, i $ wny plac w inkaskim centrum Hu nuco Pampa
ttit: mia' jak mogoby si wydawa, charakteru militarnego, ale ceremo-
ltirrlny. Zbudowany by zmy|o rytuaach i bankietach odprawianych
wrlk rezydencji inki lub jego reprezentant w. Dopenienie obowiz-
kdlw naozony ch przez system wzajemnoci wymagao otwar tej przestrze-
tli, r powiednio duej, by pomiecirzeszos b, co tfumaczy niezwyke
rozmiary wspomnianego placu (500 x 350 m).
lnnym sposobem na ominicie koniecznoci czstych spotkari inki ze
wszystkimi curaca byo sprowadzenie do Cuzco, w roli rezydenta,jedne-
ttikarzy potwierdzaj dwa zeznania don Gonzal a, clraca Limy.37
Pewn alternatyw' kt ra umoliwiaawadcom Cuzco natychmia-
rltlwe rozwizywanie problem w i pozwalaa na swobodne dziaanie,
wtllne od obowizujcych zasad, byo korzystanie zusugyana, os b
wybranych spord ayllu do wykonywania specjalnych zadafi i prac.
( )soby te posiada r zny status spoeczny.
Zostawali nimi proci cho-
pi prrywizani do pracy na roli, wyspecjalizowani rzemielnicy,a na-
;lisani do subyr nym osobom: ince, coya, b stwu czy prowincjonal_
ncmu Curaca. Istniaa caa gamayana podzielonych wedfug posiadanego
slatusu, pochodzenia i przyczyn, dla kt rych do tej subyzostali po-
wtilani. Ich wsp ln cech byo funkcjonowanie poza ramami systemu
,,pr b''i ,,daf|'.
Prowadzc roz-aaniana temat systemu wzajemnoci w okresie Ta-
huantinsuyu, nale wspomnie o dw ch szczeg lnych funkcjach, jakie
lllog peni osoby yana. Pierwsza znich dotyczya curaca yanayacu,
kt rzy z polecenia inki zastpowali lokalnych wadc w Do takiej zamia-
rly dochodzio w razie, gdy pierwotny curaca pr bowa zbrojnie prze-
ciwstawi si wadzy Cuzco. Po zdawieniu buntu stojcy nacz|e rebelii
(uract by nachmiast zastpowany przez cakowicie kontrolowanego
przez ink yana, kt ry nie podlega systemowi wzajemnoci'Wadca
ln g mu wydawa rozkazy i wymaga ich wykonania,bez koniecznoci
spenienia z-yczajowych rytua w. Th nowa brori w walce z skorymi do
buntl curacc spowodowaa, i musieli oni podporzdkowa si wadzy
(]uzco i wypenia wszelkie polecenia inki. Innym rodzajemyana,kt
ry
 jako zniewa-
dawa dostp do siy roboczej bez wchodzenia w relacje systemu legtrl andyjskiego systemu wzajemnocibyo odbierane
jemnoci, byli sfudzy pracujcy na prywatnych wociachinki lub i!.n.'u'o*ie ie mogli tolero_wa aku szacunku wzgldem nich.
Keda panca posiadaa dziedziczn dobra ziemskie, pooone w Drft czstym nyczajmwrd elit Cuzco byy.ceremonialne b.ankie_

nach nieopodal stoliry, kt rych upraw zajmowali si wspomniani
wyejyana. Do tej problematyki wr cimy podczas omawiania probl
wasnociziemi.38 Istnieli r wnieyana odpowiedzialni za upraw
stwowych ziem, rozrzuconych po caym obszarze Thhuantinsuyu.
nn 8 wnym placu miejskim, w kt rych uczestniczyywszystkie.liczce
lp,i,rrr.i.ryilu,.podzie|oT"*".9r'?::|"::"'::l!:^"j!:::"-**
lwck i hieiarchii wewntrznej. Wydawane z wielk pomp ceremo-
tt rry wielopokoleniow tradycj i gbok-i-wydwik spoeczn!-noti-
r i

sam status posiadaa nizliczona rzesza wyspecjalizowanych . jednym z wielu popenionych przez Huascara bd w byo nie_
k w, takich jak jubilerzy i zotnicy, pochodzcych w wikszoci z niczenie w owych bankietach, podczas kt rych midzywadc a cuz_
n w wybrzea, kt rych wysyano w miejsca, gdzie ich usugi byy il;l; J;ht dochodzio do poierdzenia wzajemnych zobowiza .
trzebne. W Cuzco wytwarzali oni luksusowe wyroby dla inki i jego En,' u i* uni" rieczony ch ceremonii i dziaanie na szkod pa nac a.dopro'
ru. Wiele z produkowanych przez nich obiekt w uzywano jako friu'iu do zmniejszenia poparcia Huascara przez jego wasnych krew-
iwiele wpywowych os b.39
przekarywane lokalnym monym, dlatego te stolica miaa monopol ''
tryclr
Ni. tylko Inkowie mieli nyczaj gromadzenia si podczas.witi ry-
wyr b eksklurywnych produkt w, kt re wadca dzieli wedle poli
luntnych bankiet w. Praktykowali go r wnie stojcy na czele
grup et-
nych priorytet w.
W ten spos b za porednictwem inkaskiej praktyki, polegajcej irl.'ny.t' curaca w trakcie spotkad ze swym ludem. Na wybrzeu, gdy
korzystaniu z nowo zaistniaych moliwoci,w dawnych strukturach iicvs mozni chcieli zbrata ii swymi poddanymi, ucztujc i zacie-
'nii,j" .'ce ich z nimi wizi, "e
curaca wmomencie udania si zwizyt
konay si gbokie zmiany, kosztm cakowitej reorganizacji
tii' j,ir.i"goriolwiek miejsca mia w nyczaju zabiera ze sob
orszak nio-
ustalonego porzdku. oczywicie zmiany te doczyy sfery elit
kt wadca dzieli si ze spotkanymi pod-
cych. Natomiast prociczonkowie ayllu, w m ludnowiejska, I.y a"u"uny pene napilku, rym
iurrro przykadem typowej dla In_
kultywowali dawne tradycje. Z pewnocir wnie wrd elit i wiuinymi. Fiojno zwybrzeabya
vungu nier wnej wzajemnoci pomidzy wadc i jego poddanymi.
mimo zaistniaych zmian, nadal obowizyway dawniej ustanowione Jt,in
sady. Kr lewskie panaca wci opieray si na silnych nizkach itl*'panii nie znajc-znacenia i rofi andyjskiego systemu wzajemnoci,
wie stwa i wzajemnoci. ur'nuii o*" rytuay a libacje alkoholowe, a doprowadzajc do ich wy-
Przykadem funkcjonowania wrd elit dawnych zwyczaj w by i iizcbienia, iada|i powany cios curaca, kt rych autorytet gwatownie
dent podczas kampanii wojennej Huayny Capaca prowadzonej lmala.a0
ko pochodzcemu zponocy ludowi Cayambi. Potrzebujcy
stowych posik w inka wyda rozkazprzyczenia si do bitrvy dopiero Podsumowujc wczeniej sze tonaania, mona stwierdzi, ! na po-
przybyemu z pofudnia wojsku, kt rym dowodzili spokrewnieni z ni cztku wadza inki bu"o*uia na cigej odnowie ry$a! w wynikajcych
generaowie. Wadca pomin nyczaj wynikajcy z systemu wzajem z systemu wzajemnoci, co wymagao posiadania stach rezerw luksuso_
cii nie odprawi rytuafuwrczenia dar w. Uraony takim zachowaniem wych d br zapeniajcych skady patistworre.
g wny genera Michicuacamayta wraz z tov.] arzyszcyni mu Dugouchy- Wraz z rozwojem Tahuantintryrr avikszaa si r wnie 1iczba mo-
mi zabra figur b stwa Huanacauri irozpoczpowrotny marsz do Cuz- llych, o kt rych wzgldy naleaozabiega. Wywierali oni sta presj na
co. Inka, zrozumiawszy gest Dfugouchych, wysaza nimi emisariuszy wadcy, kt ry zmuzony by wci boryka si z niedoborem przezna-
nioscych szczodre dary, ubrania i jado. Usasfakcjonowani obfitoci .'ony'i,i' nu dury d br. Paritrro w r ny spos b pr bowao sprosta tym
prezent w generaowie wr cili pod sztandar wadcy i z zapaemwczyli ze sposob w polega na avikszaniu areafu Prywat_
*y*ogo.. Pierwszy-totei
si do walki. nych em wadcy, *raz z objciem wadzy .przez Tupaca Y.upan-
W europejskich realiach epizod ten uznany by za zdrad i spotka- qui"go, a p ni j przez Huayn Capaca' terytoria te. sukcesywnle po-
by si zprzykadn kar. W andyjskim wiecieto inka ponosi win za *i zay si w k^dej prowincji. Crist bal del Castro i Diego de Ortega
swoje bdy i od niego wymagano zadouczynienia, a wic przebagania tvtore3ono' wykazali stoiowanie tej poliki w wyp-adku Chincha; podob_
uraonych monych godnymi i szczodrymi darami. Niezastosowanie si nymi danymidysponujemy r wnie dlacuracazgo Quivi pooonegow do- 67
 Chill n, gdzie wikszaczplantacji koki prrypada w u
linie rzeki
kademu zwadc w.a2 Drugim sposobem bya budowa dr g i
nawadniajrych w wanych gospodarczo regionach. Natomiast t
mozliwo stanowio zasiedlani dziewiczych teren w. Tak byo w
padku ziem Huayny Capaca w Cochabamba, gdzie pracowao p
czternacie tysiry mitmaq.a3 ostatnim sposobem na zdobycie pot
nych d br byo rozpoczcie nowych podboj w terytorialnych.
Conrad i Demarestaa sugeruj, e jednym z motor w ekspansji
kaskiej bya ambicja panaca. Moim zdaniem to sam andyjski
wzajemnociw wikszym stopniu stymulowa wzrost produkcji
stwowej.
Budowle publiczne i prace narzecz pa stwa
Na cam opanowanym przez Ink w obszarze powstawa
miej skie, sanktuaria, p aace, drogi, mos, t amp u i magazy ny, bdce
ladami ich obecnoci.
Wzrost ekspansji powodowa narastanie potrzeb zwizanyclt z
ministracj i wojskiem, w tym rozwinitej infrastruktury, dr g, m
zyn w i tampu poozonych na strategicznych szlakach w celu
trzenia armii, funkcjonariuszy paristwowych odpowiedzialnych za u
manie porzdku w paristwie i olbrzymich kontyngent w mitm
wysyanych z jednego miejsca do drugiego' Aby usprawni przemi
czanie si duych grup ludnoci w obrbie podbitych teren w,
no gromadzi ywnoi brori w wybranych, lezcych na danym szl
miejscach. Bez wtpienia Inkowie wyr niali si w planowaniu orga
zacji pa stwowej.
ostatni wadcy Cuzco byli wielkimi budowniczymi i wraz z podboj
nowych ziemwdraali wasne metody organizacyjne. Zapa do
nia nowych budowli by poredniowynikiem odniesionego wczen
sukcesu militarnego w wojnie z Chankami. Ale nie lko. W wyniku
boju Chank w Inkowie pozyskali |iczn si robocz, kt ra bya
wowym czynnikiem rozwoju potgi ich pa stwa.
Gasparini i Margoliesa5 wykazali, i wsrystkie zaoenia archite
niczne przypisywane Inkom pochodz z okresu po 1440 roku, a
budowle inkaskie, jakie powstayw tym kr tkim czasie, s dowodem
cia licznej siy roboczej, wykorzyswanej w systemie rotacyjnym lub
zasadzie mita. Zdaniem tych samych autor w trudno jest ustali, ja
funkcje peni poszczeg lne budowle' nawet gdy chodzi o ten sam
68 konstrukcj i wystpuj cy na obszarz caego Tahuantinsuyu.
Cuzco
Juan de Betanzosa6 i Sarmiento de Gamboaa7 podkrelaj, iz jednym
l nttjwikszych problem w stojcych przed Yupanquim po pod_biciu ctrin_
Ipw b'yo odbudowanie Cuzco. Pierwsza decyzja inki to rozkazwysiedle-
ltl miejscowej ludnoci w promieniu dw ch-leguawok miasta. astp-
le'wadca- zaj si przesiedlaniem panaca i ayllu wedfug wasnych kry_
teririw. Akt podziau ziem by brzemienny w skutki' gdy mia on
taadniczy wpyw na ca system dziedziczenia ziem. Do tego tematu
Wt't1cimy jeszcze w kolejnych rozdziaach. Prrzyjmy si teraz dokad-
nle r dom-m rvicym o pierwotnym podziale terytorium Cuzco, bd-
eyn] we wadaniu maych grup etnicznych i poszczeg lnych ayllu.kmit
lcn wize si z p niejszymi wydarzeniami, kt re miay miejsce po wpro-
wrr dzonych pr zez Yup anquiego reformach do czcy ch wasno_ciziem_
lkicj. Wraz 1ociem wadzy inka zaj si prebudow stolicy. Do tej
ptlry Cuzco-byo niewielk osad o charakterze lokalnym, kt r co jaki
cztl's zalervay wody pobliskich rzek: Hautanay i Tirlumayo.
Sarmiento de Gamboaa8, Juan de Betanzosae i Garcilaso de la Vegaso
wspominaj, e przed rozpoczciem prac na wielk skal Inkowie ro-bili
ecramiczne makiety przyszchbudowli. Juan de Betanzos pisze, iz pew-
ncgo dnia wielcy mozni spotkali Yupanquiego, kt ry ,,malowa'' plan
przebudowy Cuzco. Informacj t mona by uzna za fantazj autora,
3dyby'nie fakt, i zdarzenie to opisane jest r wnie w attactr idowych
r, przebiegu procesu o ziemi z lat 1558_1567,kt
ry toczy si pomidzy
dwomacuraca z doliny rzeki Chill n na rodkowymwybrezuPeru. obie
llronyprocesu stawi si w Real Audiencia de los Reyes* z ceramiczny-
mi makietami przedstawiajcymi obszar Sporny' na kt rych podstawie
wysuwali swoje roszczenia.sr
W momencie kiedy armia podbijaa jaki region, wykwalifikowane
rlsoby przygotowywamakie tych obszar w** i przeditawia je ince
w celu ich zatwierdznia i naniesienia ewentualnych poprawek.-astp_
-opisane
ttic by one przekazywane organom wykonawczym. przykady
tlcmonstruj spos b planowania i wykonywania prac na rzecz paristrva.
Betanzos52 czy pocztki rozbudowywania miasta Cuzco z andyjskim
Nystemem wzajemnoci: Yupanqui zwoa jak najwiksz liczb ludnoci,
Y \yry cYaca, przyw dc w grup etnicznych i wszystkich ch, kt rzy przy-
llyli do Cuzco, niosc zapasy wnoci.Podczas qpotkania, majcego chi_
* Kr lewski Trybuna Apelacyjny znajdujcy si w Miecie Tizch Kr li, czyli
l.imie (przyp. tum.).
** Plan w
ich reorganizacji i rozbudowy (przyp. tfum.).
rakter typowego wita,wyznaczono dziesiciu monych, kt rym
E
I
dzielono druyny skadajce si z dwudziestu Dugouchych. Celem HANAN CUZCO

dej z grup byo szukanie w wioskach i miejsc HURIN CUZCO

',prowincjach''
w zasoby naturalne, jak chociaby kamienioomy. Ten sam
podaje, izanim przystpiono do realizacji prac publicznych, \ mury inkoskie
no prace i drobne crynnoci rozdzielone pomidzy wczesnych 1 Honon Aucoypolo
Niekt rzy byli zobligowani do dostarczenia wapieni wykorz 2 Cusipoto
do produkcji zaprawy, inni prrynosili kleist glin, kt ra w 3 Chiquipompo
zwen lub trzcin sfua do wyrobu suszonych na so cu cegie ad 4 Hurin Aucoypoto
Gromadzono drewno olchy i aguacolla quizca (Ceraus peruvianus), 5 Limocpompo
korzyswane przy konstrukcji cian,przykrywanych wierzchni wa 6 Coriconcho
gliny. 7 Cosono
Gasparini podkrela, e Indianie Colla z teren w Altiplano I Acllohuosi
wykwalifikowanymi kamieniarzami (dziedzictwo po dawnych miesz 9 Socsoyhuomon
cach Tiahuanaco). Dua ich |iczba mieszkaa na stae w Cuzco. W
niku Gonz lesa Holguinas3 znajdujemy terminy okrelajce
kamieri: callanca oraz caui rumi, pyty kamienne.
Przebudowa Cuzco rozpocza si od zrobienia kanalizacji, w
uniknicia kolejnych powodzi podczas pory deszczowej oraz dosta.

przyby Yupanqui i za pomoc sznura osobiciedokona pomiar w i

znaczy plan nowego miasta' zaznaczajc na nim cancha i callanca'.

ce nad przebudow miasta trwa dwadziecia |at. Ciza de Le n5a

suje, e pracowao przy niej jednoczeni dwadziecia tysicy n
i wcale nie byo to trudne do realizacji przedsiwzicie, gdy
zatrudnieni robotnicy przebywali w Cuzco przz ograniczony czas i
zastpowani nowymi, zgodnie z systemem mita.
Jak podaje Juan de Betanzos55, zdaniem Indian Cuzco zostao zbudo.

rych wspomina Garcilaso de la Vega: Colcampata, Cantut pata, Munay

'gu, Rimac Pampa, Cayaocachi, Chaquilchaca, Piqchu, Quillipati,
Carmenca, Huaca Puncu, Puma Curcu i Tococachi. Mapa2. Plan inkaskiego Cuzco
 Inkaskie p^tpc9
. !V{ niewiarygodnie przestronne. Budowano je na
nie trapezu. sluydziaalnocireligijnej i spoecznej. Rytuay wza
noci odprawiano na g ynym ptacu ucay|ata, gdzie zbieraiy si'
lewskie pa1a9a i ayl, aby wspolnie spozywa poiiki, pi i bia udz
w ceremonialnych ta cach, kt re byy haiakterystyczne dla kazdego
witcuzceriskiego kalendarza. Na piacach wiiowanor wnie s
militarne odniesione przez armi inlask, a od tzasu do czasu w\
|'9,tuT 1!obr1e fup-y wojenne oraz pojmanych wadc w i przywoar
inka,,depta" naznakzycistwa. Jakpodaje Sarmiento de G
l(ryc-h
boa, aby udekorowa plac, prrykryw-no go *i'st'" dw ch i p
przywiezionego znad morza piasliu.s7 Nizwa placu pochoai orj
l
auca,kt re oznacza onierzai nieprzyjaciela.st
Podcz_as przebudowy miasta zaistniai potrzeba nowego podziafu p
strzeni. Jak pamita-I, gdy grupa Manco Capaca prayi"do Aci
my, lokalne granice dzieli obszar nacztery dzjehic^e
Quinti Ci
Chumbi Cancha, Sairi Carrchai Yarambuy ancha. W -p niejszym
sje, Po konsolidacji wadzy Manco Capica, wrd totatnyn wao
dokonano drugiego, tym
_razem szerszego ni poprzedni podziau zi
co w efekcie doprowadzio do powstania czt_erech curicazgo: M
Caga9, Tocay
9upuf,Pinahua Capac i Colla Capac.
Tupo upadku dar1nych r1wali Ink w poprze_dnie granice teryto
przestbyju aktualne i dokonano trzeiego podzialu przes trzeni.
starzaa lokalna nomenlatura nie_odporviaoaa sytuacji,laka nastpia
ro'1Poczgciu ekspansji CYgq Podboje Ink w aoprowiai do ua'ska
odlegh obszar w zimskich, czego-efektem uy.b utrrorzenie olbrzyn
suyu,kt reform i rozmiarem odpowiadaywymogom pa stwowym. W
lnlso9 powsJa cztery.prowincj e : Chinchiysufu, Antisuyu''Collasu1
i Cuntisuyu, kl re wsp lnie tworzyy Tahuanlinuyu. Zagspodarowan
przestrzeni'odbywaosi.zgodniezreguczlrpodziau]wytorzystywa,
n odpokole przez miejscow ludnoprry budbwie zaozitmi
3stiictr.
Coricancha
Zdaniem kronikarzy Pachacutec inka Yupanqui przebudowa najwa.
niejsze sanktuarium Clzco, ozdabiajc je ornamentami zrobiony.i ,o
zota i srebra. Wprorvadzone ptzez niego innowacje by tak zniczii,
e spowodow a. zyiaye^samej nazwy sanktuarium. roctt<owo wi{ty.
nia nazywaa si Inti Cancha (Siedziba Sorica), a po przebuoowie
*
Ok. 20 cm (przyp. ttum.).
JZ()na zostaa mianem Coricancha (Zota Siedziba)*. Na temat
lw wityniukazao si juz wiele publikacji, dlatego te nie bdzie-
lnjmowa si wicej t spraw.
icgtl ,,sobowt ra" huauque. Zarzd w tego wadcy So ce przestao
przedmiotem kultu zarezerwowanego wycznie dla elit inkaskich
ptleszo do oficjalnego panteonu religijnego Thhuantinsuyu. Uwaano
l al rljcawszystkich rod w kr lewskich i podczas wyboru nowego wad-
lrndydat musia uzyska aprobat Sorica.
=I li"rir'..u ;;ll!l ;; Cuzco przyczyniasi do powstania kultu wielu
irui b strv czczonychna caym obszarze andyjskim. Co wicej, Pacha-
tUtcc chcia, aby g wne huac przebyway na stae w Cuzco i miwas-
fi sub, ziemie i inne dobra doczesne. By to spos b utrzymania kon-
lfitli nad ewentualnymi rebeliami wzniecanymi ptzez lokain ludno.
forspektywa represji, jakie mogby dosign ich b strva, skutecznie od-
tl rltszaa przed wznieceniem buntu.
Switynia Coricancha znajdowaa si w Hurin Cuzco, w miejscu zaj-
m()wanym. obecnie przez kocioSanto Domingo. Charakterycznym
m()tywem jej konstrukcji by mury postawione do pewnej wysokoci z ob_
rtlb ionego kamienia, kt ry nastp nie czysi z suszony mI cegami ado -
bc' Gasparini prrypuszcza, i cignce si wzdfu cianwiry-nizdobie-
nlc wykonane ze zota miao ukrywa miejsce poczenia budulca. We_
d_lug Garcilasa de la Vega60 zadaszenie winibyo bardzo wysokie.
Wile dachow zrobiono z drewna, na kt re pooono warstw trawy
k'ho ' mi ,'nieco dzienn" konstrukcj, wystawa bowiem jeden
'Dachy
lt;cti** poza ciany, a ich grubobya tak znaczna, e w czasactr walk
;xlmidzy Ptzarrm i Almagrem podobne dachy paacu Cassana paliy
ri wiele dni. l Prace konserwaryjne i naprawcz-e odbywa si podczai
wit,kiedy to strzechy uzupenia_no fragmentami tkanin bogatoidobio-
nych r znokolorowymi pi rami.62
Poza swoim doskonaym wykoriczeniem Coricancha nie r niasi
wiele od innych budowli inkaskich. Jej odmiennopolegaa jedynie ni
uzyciu precyzyjnie obrobionych i dopasowanych blok w kamiennych.
(iasparini i Margoliesos por wnali badania przeprowadzone przez'Ro-
*
Zota Zagr oda TN ana pt zez Hiszpan w Domem Sorica (p''yp. tum. ).
** Ok. 170 cm (prryp. ttum.).
 u * 1940 roku z wynikami wasnych prac tu po trzsieniu ziemi w 1 ('tlzco, gdzie' przechowywano obrazy uwieczniajce
:-:
rot}.nggczas ktorego zniszczona zostaa znaczna cCuzco. r ne sceny zcia
hrrdego inki.67
Jjllll
archeologicznych
"-
i
byo nieprzeprowadzeni e pr t"i otu'i i *yt.p u
-b]99.".w obrbie' Coricanchy i oa6uo|*i't;;
W archiwatnych r dach znajdujemy informacje m wice, e w doli_
;anego nic La Convenci n Pachacutec posiada nie tylko tereny pod upraw
*:: kj:q
::::::.? Tizsienie ziemi odkryo niekt
miejscu.
mozna-byo
";" ;;;ji" inny' hukurydzy i koki, ale r wnie pod inwestycje budowlan'-W tychbtoti_
-P:Ti1g9' re. z dawnych
co pozwolio na zdobycie dokadniejszych inform"i -u'o*
wityni, cttch z jego rozkazu wybudowano paac zrrany Guaman Maica, gdzie
i"itemat. Ga. wadca przyjedaw celach rekreacyjnych. 8
:i,.-'.:i
'" djiilj
wykona h ipotetyczny. pl an swi tyni sonca, u"wzg|
;; w nim Pachacutec zainicjowa rozbudow Cuzco, kt ra trwaa ponad dwa-
cauanca rozmleszczone wok duego czworoktnego
faiio. a panoc ttziecia lat. Po jego miercikontynuowana bya przez kolejnych wad-
od niego znajdoway si dwa pomiejzczenia przylegij
oo -*o* t o. c(lw. W kronikach znajdujemy informacje, i podcas panow-ania kade-
9ci9|a'
a na poudnie drva podobne do siebie p"r.-";".I "o" poJostaych gtl z ink w powstawa nowe wane budowle, zar wno w stolicy, jak i na
bok w podw rza przylega dwa mniejsze pomiezcznii na planio
kwadratu. ;lrowincji. Zasugi Tirpaca Yupanquiego w przebudowie miasia przypi_
$ywano czsto jego ojcu Pachacutecowi. Prawdopodobnie w okreie
Pedro Pizartou. podaje, i pr"Pd pomieszczeniem, gdzie
miao spa wsp lnych rzd w obu wspomnianych ink w stary ju wadca zajmowa
Sotice, znajdowa si may ogr d, * t tory- ojpB*i"dnim czasio si.inwestycjami w stolicy, podczas gdy TLpac Yupanqui prowadi woj-
zbierano kukurydz dla czczoiego ciaa ni"ui"sLiego;i ',*
o ciekaw e, zie. ny i poszerza granice paristwa.
mia znajduja1sig y yrn ogr dfu pochodzia zteen i
chin;h;JP'. Zdaniem wikszoci kronikarzy to Tupac Yupanqui by inicjatorem
tanie, dlaczego rvaniez tych teren
kukurydry przezniczonej dla 1przyniesio"o
".i ao up'uwy hudowy najwikszego zaloenia architektoniczno w Cuco, Sacsayhu_
.|""]:*"
wleozl.
so , po'o'nuaa uez;dp"'. ilm_an_' kt rego wykariczanie spado na barki jego nastpc w. Wypada

.pytanie, .czy Sacsayhuam an rzeczywiciepeniofunkcj fortecy.

zrada
l3rak jesJ bowiem ladw potwierdzajcych obronny charaliter resz
miasta. Co wicej, istniej dowody, e w okresie ekspansji inkaskiej Cu_
Sanktuari a-paace i centra administracyjne
co nie doznao zadnych strat i nie wydaje si, by kiedykolwiek zostao
zaatakowane. Z re|ai dotyczcych przybycia Chank w do Cuzco wyni_
W tym samym czasie,.kiedy wykaliczano wityniSolica, w ka,ew miecienie istniaa adnafortyfikacja, kt ra broniaby do ni-ego
^ okoliry
Cuzco
1":?y powstawa synne anktuaria,t"k i;il-H;;"acauri, Ana- dostpu. Moliwe, ze Sacsayhuaman byo monumentem upamitniaj-
huarqui, Yauira,
zach powstao
!sa, Picaii Pachatopan. mieie,1at ina.iego obrze_ cym odniesione przez cuzceficzyk w zwycistwo. Prawdopodbbnieprzed_
budowli. z inicja_tywy inki Pachacui-eca, a po jego
miercist.si Y]:l-"
jego sanktuariami. atez a do nich curi.u".r'u 1at1ia19 tam rytualne bitrvy.69 hipotez potwierdza cciowoielacja
tsi.Ja7i- Pedra Pizarra7o, w kt rej trafiamy ni fragment m wicy, iz uuayna ci-
,, naprze'cryko *fi d;i";nchy''l rnl"j-
ba Szczcia), z1a$ujaca si
pac rozkaza wybudowa fortec w p nocnej czci miasta na znak od-
sca narodzin inki bdcego_pod opiek jego rodowitego
naca._ Innymi san_ktuariami.byy: p_aac oiao,
iyttr,inururi- niesionego przez siebie sukcesu.
_Pamitamy r wniez zdarunie opisane
Cun"hu', * i.to'y. miesz- przez Santa Cruz Pachacutiego7l' doczce witowania triumfilnego
ka wadca; Patallacta _ budowia poozona w Carmenca' gJzie w wadca powrotu Tupaca Yupanquiego po dugim pobycie na p nocy. Podczas
zylar.i gdzie skadano liczne_ofiiry; Pomamarcu, ila;;lu pooona na u'roczystoci odtworzono atak na fortec, odegrany przez mo dziutkiego
r wninie niedaleko crzco, gdzie pizecho*y*uno ;;;;;ory pachacu- Huayn Capaca. Bitwa, kt ra bya wysawiana prze elity i mieszkaric w
teca, kt rej skadano w ofierze dzieci.
Cuzco, staa si czcicermonii.
Przy tej okazji mona wymieni r wnie sanktuarium
Tococache, gdzie
przechowywano posg Inti Illapa (Piorun sonca), .Paac Tupaca Y_upanquiego nosi naz1v Calispuquio Huasi, podob-
wykon-any ze szczere- ni9 jak sawne r do w jego-^ssiedztwie, wkt rym-moni dokonywali
go zota. B stwo to inka Pachacutec przyj'u
que'Skadano mu ofiary i modlono si do i'i9go'#"soi"'oio*
t ra,, huau- +lu9ji podczas witRaymi72. Nieopodal Cuzco ten sam inka wybra
74 "
-u,
opuciysiy.66 Inn witynibya Poquen cinctia po<izona
"ny*uo.y
ni"
niedaleko
dla siebi dolin Chinchero i wybudowa w niej olbrzymie paace i can-
cha. W jego posiadaniu byy r wniez tereny Guaillabamba i Urcos.73 75

Z budowli powstaych z inicjatywy Tirpaca Yupanquiego na obszarze
huantinsuyu na uwag zasuguje monumentalny zesp architekto
ny Inca Huasi, pooony w dolinie Lunahuani , na lewym brzegu
nieopodal wioski Paulo. Jego niepowopolega na tym, i mody i
kaza nada mu nazw stolicy pa stwa, a placom i ulicom nazwy i
tyczne ztymiw Cuzco.7a U podstaw tej decyzji |ea cignce si la
wojny pomidzy cuzce czykami a curacazgo Guarco (Cafiete),
pa stewkiem pooonym na wybrzeu, w pobliu Lunahuan , nad
giem morza. op r stawiany przez Guarco trwa cztery lata, gdy
dzia inkaskie mleka. zprzybyciem w porze letniej z powodu
upa w i przekaday sw j wymarsz na okrs zimy. Po zwycistwie
k w, zdaniem Ciezy de Le n, Nowe Cuzco zostao opuszczone' a
stpnie zasiedlone jedynie przez gr\p administrator w i innych
sannik w wadcy. Przypuszczenie, i Inca Huasi byo replik
nadaje caemu kompleksowi szczeg lne znaczenie i zachca do
niejszego przestudiowania tej hipotezy. Przede wszystkim nalery
czy, i zabudowa miejska opr cztego, e odzwierciedlaa ukad miasta
Cuzco z okresu poprzedzajcego jego najwikszy rozkwit, wizaa si
zcn rpodziaem mitycznej przestrzeni. Ztego powodu Inca Huasi nie
byo bezporednim modelem stolicy, lecz raczejjej symbolicznym odbi-
ciem. Nalezy pamita, ze Nowe Cuzco pooone byo na terasach w-
wozu' a nie na r wninie. Nasuwa si pytanie, jakie kryterium obowizy-
wao przy podziale miasta na cztery czci.15
W jednej z wczeniejszych prac wspomniaam, opierajc si na spo-
rzdzonym przez Williamsa w 1974 roku katastrze stanowisk archeolo_
gicznych w dolinie Lunahuani, ze najbardziej wysunim na zach dze-
spoem architektonicznym byo stanowisko naz}vane przez autora El
Atca, a przez Harth-Terr - El Acllahuasi, kt re byo kalk Dolnego
Cuzco. Wskazuje na to fakt, i obszar ten by oddzielony wzg rzami od
innych zabudowanych teren w. Zna1dujce si na g wnym placu tego
zespofu ushnu pojawia si r wniez w Hurin Cuzco.76 Zgodnie z wykona-
nymptzez Hyslopa77 planem Inca Huasi wyr ni mona cztery g wne
sektory: Hurin Clzco,odpowiadajce sektorowi,,F'', lub Collasuyu; kom-
pleks ,,E'' z innym ushnu znajdujcym si na g wnym placu, kt ry m g
by kopi z Aucay Pata z Hanan Cuzco lub Chinchaysuyu; trzecim sek-
torem bya grupa struktur podzielona na czA i C, kt ra moga od-
zwierciedla dzielnic Cuntisuyu. Natomiast budowle znajdujce si
w sektorach B i G mogy odpowiada Antisuyu. oczywicie powysze
por wnania traktowa na|e jako hipotetyczne.
Innymi inkaskimi budowlami, na temat kt rych dysponujemy mat-
riaami r dowymi, s: synna forteca Guarbo, pooona nad samym
m{lrzcm (okrelanaprzez Marcusa Flannery'ego. i M.atosa
lVlendiet
cs.citej samej
iii,,n"' "..o Azu|)'orazznajdujcy si w pofudn1ow9j i Larrabure
loiiny otaza paa, Herbay Bajo' opisany przez Squieraro
tJllaune.79 bixi informicjom pothodzcym z archjw-w wiemy, e
l.562 roku Herbay Bajo znany by pod naTwThmbo de Locos,
a obec-
ilc jcst cakowicie zniszczony.8
atrzymajmy si na chwii przy -
dokumentach dotyczcych zaoefl
l tr. lr tekioni Lriy
i cn' powstach z inicj atywy Tupacg Yupanquiego, aby
iiio p r ry ir r" si klisyfikacj i p afrstrv9wycrr budowli char aktery zuj acv'ch
Mumy tu do crynienia z dwoma typami zao_
,i.ni'u a"dministiacyjne''.
icn architektonicznych. Pierwszy z nich to budowle znajdujce si9 n'a
tam nowe budynki lub
l*lbitych przez Ink w ziemiach..Konstruowano administracj i. c]trzceiv
irtlrrptowano star e z przeznaczeniem na siedziby
*ki"j' tut jak wHatun Cancha, Lurin Chincha czy wwielu orodkach
* collu'uyr'.8' Jednym z religijnych wariant w powyszego modelu by_a
htrdowa swityni Punchao ciirctra (Siedziby D1ia) y P1c.|a9amac,
Wy-
jrjtt owose tej'budowli polegaa na. tYa, i zamiast duej liczby callanca
i'pu.i"s'"' t posiadaa ona wiele pla'tf9r1 t.worzcy9h
^uguryiowych
plramidaln konstiukcj, n-a kt rei znajdowa si kompleks budowli wi-
iynnych.
' run" zaoenie architektoniczne .BrU. Jag..
sugeruje, i Inkoyie korzystali z lo_
kalnych wpw w, przedewszystkim jelichodzio o sanktuaria o dugiej
jn
ti",lyqi mtir''o*ej. Prawdopodobnie Pulchao Cancha miao podw
run ;' z jednej .l.ony byo wityniSorica, z drugiej''za odgrywao
rrll inlastiego"centrum uo-ini.t'aryinego. Dziki r dom pochodz-
cym z XVII i-xvttl wieku dowiadujemy gig,e dawne sanktuarium zwa_
rie El Castillo w pewnym okresie cakowicie utracio swoje znaczenie
re_
ligijne. Natomiat jelichodzi o zesp budowli mamacona, mo-
Arany
emy by pewni, e jest on typowo inkaski.
o."!i typ budowii bez wienia odnosi si do okresu apogeum pari-
stwa Ini w i dotyczy imponujcych projekt w architektonicznych wy-
ro sch,,., u ru.oo{*' kor ieniu;',- i pole ceni a wadz p ar1stwoyy:h,
w mi ej -
scach specjalnie db tego celu wybranych, zar rvno pod wzgldem strate-
gicznym, lat i geografi znym. Nijstarszym i najwspanialszym kompleksem
mniejsze Tambo Colorado
iest Hu nuco-Pu 'pu, anawybizeu o wiele
w Humay, w okolicach dzisiejszego Pisco.
Stanowisko Hu nuco Pampa, przebadane przezMorrisa i Thompso-
na'', zajmuje powierzchni ok. 2kmz i skada si z ponad trzech tysiry
pi.iu' t widocznych struktur, kt rych pierwotna liczba moga prawdo_
podobnie przekriczacztery sice- Centrum to zostao zaooneprzez
intJ* na'dziewiczych terenach okoo poowy XV wieku, a jego budowa 77
trwaa do czas w przybycia Hiszpan w. Thmtejsza architektura jest
kiem odmienna od obserwowanej w ssiednich orodkach i sprawia
enie doskonaej, cho trudno w niej szuka kunsztu cuzce skich
st w i genialnychromtirya charakteryzujrych zabudow stolicy In
G wny plac w miecie z imponujcym ushnu zajmowa niespo
duy obszar o wymiarach 550 x 350 m. Od placu odchodzia caa
uliczek. Niekt r z nich zachoway si po dzieri dzisiejszy. G wne
ki prowadziy do Capac an, drogi czcej Cuzco z Quito, kt ra 1
naa Hu nuco Pampa na dwie czci:Hanan i Hurin. Inne dwie
dzieli miasto na cztery sektory w myltypowych inkaskich zasad
dziau przestrzeni.
Morris i Thompson83 broni nowatorskiej tezy goszcej, iH:u6n
Pampa nie peniojedynie funkcji centrum administracyjnego, na co wska
zuje dua liczba pomieszcze magazynowych,lecz harmonijnie czyo
funkcje ekonomiczne, religijne i spoeczne.
W spoecznociachpodobnych do andyjskiej nie mona oddzieli
siebie wspomnianych aspekt w, gdy wsrystkie z nich wsp lnie organi.
zow rycie publiczne. By moe jedn z podstawowych funkcji, jakio
penioHu nuco Pampa, byo gromadzenie lokalnych pan w z du
obszaru w celu odnawiania ceremonii wzajemnoci, kt re byy ryklicznio
powtarzane. Wymagao to miejsca - olbrzymiego placu mogcego po.
mieciwszystkich uczestnik w ceremonii religijnych, podczas kt rych
organizowano rytualne bankie. Przybywali na nie naczelnicy grup et-
nicznych i pielgrrymi. Nie byli to stali mieszkariry,leczludzie prrybywa.
jcy z odlegch region w' Wrd staej ludnoci,,centrum" byy tzv.ma-
macona, kobie zajmujce si wyrobem tekstyli w, napoj w spoywa-
nych podczas rytua w i zabaw, jak r wnie mitmaq wyznaczeni do
wykonywania specjalnych prac narzeczparistwa orazliczna grupa os b,
kt re przybywa do miasta z ssiednich obszar w w celu wypenienia
okresowej rzita.
Morris i Thompson8a odkryli niepodwaalny dow d na obecno
w Hu nuco Pampa grup spoecznych o wyranym zr nicowaniu pod
wzgldem socjalnym oraz, cho w mniejszym stopniu, ekonomicznym.
Z ca pewnociparistwo Ink w dzyo do pozyskania jak najwikszej
si roboczej i nadwyek produkcyjnych, chocia z drugiej strony, takjak
w wypadku Hu nuco Pampa, nie dzyo do integracji grup spoecznych
poprzez ich ujednolicenie, raczej do utrzymania ich zr nicowania. Ci
sami autorzy wtpi, aby Hu nuco Pampa byo centrum produkcji wyro-
b w innych niz tkaniny i napoje na specjalne okazje. Tiudno si z m
postulatem zgodzi, gdyw obrbie miasta musi przecie fiak np. w Ca-
jamaice) znajdowa si warsztaty wyrobu ceramiki uytkowej'
Na wspomniane obszary Inkowie przesiedlali garncarzy z Xutlin, z wy-
brz,ea,kt rych zadaniem bya produkcja ceramiki na potrzeby palistwa.8s
Mrlrris i Thompson potwierdzaj, e Hu nuco Pampa miao charakter
:upcnie odmienny od miast europejskich. Mona to r wnie odniedo
alego wiata andyjskiego.
Ch arakterys ty czn cech orodk w administracyj nych bya dua licz-
bn magazyn w, w kt rych przechowywano r nego rodzaju produkty
ptlchodzce z okolicznych teren w oraz dalszych podbitych prowincji.
Dtl tego typu orodk w napyway produkty z odlegch obszar w _ p
Rrrcnego wybrzea dzisiejszego Peru czy teren w tropikalnych las w desz-
czowych. W wielu dokumentach dotyczcych rodkowegowybrzea dzi-
ricjszego Peru znajdujemy informacje, iwytwarzane tam produkty byy
nrrstpnie transportowane do Cuzco lub Hu nuco Pampa.
Najwaniejsze centra handlowe pooonebyy na g wnym szlaku
()rpac Nan. W prowincji Collasuyu, kt ra od dawnych czas w utrzymy-
wira kontak zregionem Cuzco, ladyInk w s liczne. Wedfug Gaspa_
riniego i Margoliesa8 lnkowie przejmowali tamtejsze ziemie, a istniej-
ce tam osady adaptowali i przebudowywali wedle wasnych potrzeb. Na
poudnie od tych obszar w znajdowao si zgrupowanie orodk w poo-
onych w strategicznych miejscach, kt rych zadaniem byo sprawowanie
kontroli nad pobliskimi dolinami.
Wrd budowli pochodzcych z okresu panowania Tirpaca Yupan_
quiego na uwag zasuguj sanktuarium SoIica znajdujce si na wyspie
pooonejna jeziorze Titicaca oraz sanktuaria Ksiyca na wyspie Co-
uta. Do sfuby w obu wspomnianych sanktuariach i wityniCopacaba_
na inka wyzn aczy dva sice mitmaq,wysiedlajc przy okazji rodzimych
mieszkaric w Yunguyu.*
Na szlaku z Chinchaysuyu, w dzisiejszej prowincji Cangallo w Ayacu-
cho, znajdowa si jeden z najwaniejszych orodk w inkaskich - Vilcas
Huaman.87 W dzisiejszym Ekwadorze z inicjawy Tupaca Yupanquiego
wybudowano orodek Tirmipampa, kt ry na pocztku penijedynie funk-
cj centrum administracyjnego. Za rzd w Huayny Capaca, kt ry tam
si urodzi, Tumipampa staa si duym i wspaniaym miastem; Hiszpa-
n w miejsce to tak zachwycio swym agodnym klimatem, ze wybudowali
tam dzisiejsze miasto Cuenca.
Podsumowujc dokonania Tupaca Yupanquiego, na|e z cam sza-
cunkiem stwierdzi, iz by on obok Pachacuteca - budowniczego Cuzco -
*
O b stwie z Copacabana w: M. Rostworowska, Estructuras andinas del poder..,
Lima 1983.
 fundatorem najwikszej liczby kompleks w architektonicznych w
pa stwie Ink w.
_ Huayna Capac kontynuowa rozpoczte przez poprzednich wad
inwescje budowlane. W Cuzco powsta z jego rokazu imponujcy
ac_Cassana-. w9dug Sarmienta de Gamboa i Coba88 g wnyh wyfor
c budowli by brat inki Sinchi Roca, konstruktor wie1u paac w, mi
innymi w Yucay.
Z dokument w doczcych systemu ceque w Cuzco wynika, i pa
Cassana nalado Huayny Capaca, a wewntrz jego mur w znajdow
si jeziorko lub r do mlane Ticcicocha, wielce czczone i
Mamie ocllo, uwaanej za matk inki oraz jedn z najbardz{ej sza
nych w Andach kobiet.89 Pedro Pizarro9o podaje' imaikizwybri na
kwater rueczony paac. Czsto, jak chociaby w opisie Gircillasa de
Vega, paac Cassana wymieniany jest jako siedziba Pachacuteca, co jt
ocz1vist Plmyk, gdy wiemy, e inka ten mia za siedzib zupeni kolorowymi pi rami egzotycznych ptak w. W ten spos b ulice Cuzco
inn budowl.
ledug Pedra Pizarra i Miguela Estete (kronikarry, kt rzy przyby
'
do Clzco przed jego zniszczeniem) innymi paacami-znajau;cynii i
przy placu Aucaypata by: nale cy do mamacona Hatun anctra _ auz
ogrodzony paac z jednym g wnym wejciem prowadzcym na plac oraz
Amarucancha, znajdujcy si w innej czcipiacu, kt ry-wedugPizarra
by rerydencj ,'dawnych Yungas''*. Prawdopodobnie naieaon do Ama.
ru Yupanqui, syna Pachacuteca, kt ry w pewnym okresie swojego zycia
sprawowa rzdy razemze swym ojcem, a nastpnie musia uspie niiej.
sca Tirpacowi Yupanquiemu. Garcilaso de la Vega, pragnc ukry fakt,i
Atahualpa naleado panaca Pachacuteca, doda do sty wadc w ni-
istniejcego Yupanquiego. Ze wzg|du na to, iz Garcilaso przez dfugi
czas by jedynym kronikarzem, na kt rego si powowano,lego zafa_
szowany opis wydarzeri utrzymywa si jeszcze przez dugiczas.n'Do tego
tematu powr cimy j eszcz przy okazji omawiania systemu dziedziczenia
wadzy w Tahuantinsuyu.
Wzorujc si na swych przodkach, Huayna Capac wybra sobie region
--
Yucay ze yzgldu na tamtejszy agodny i ciep klimat' jakiego pr zno
szuka w Cuzco. Mozliwe, e inka nie m g przyz-yczaisi do ostrego na drugiej. Wyr niaasi barwn dekoracj, a g wne jej wejcie ozda-
klimatu stolicy, gdyz sam urodzi si w ciepch p nocnych rejona h
Tumipampy. Inna jego^posiadoo r wnie duej powierzchni poo'ona
bya w_Quispeguanca.92 Huayna Capac kontynuowa budow nowych
zaoefi architektonicznych, szczeg lnie w okolicy Tumipampy, gdzie
*
80 Chodzi o dawnych Ink w (przyp. tum.).
lYltrit1s wityni Mullu Cancha, kt rej cianywyooneby muszlami
lolrlru koralowego (muszle Spondylus,sp.). w celu upikszenia swoich
budrlwli Huayna Capac wysa do Cuzco ludzizzadaniem przetranspor-
towtrnia kamieni Za pomoc grubych sk rzanych lin.93 W sanktuarium
lttrriclowaa si podobizna So ca oraz inne czczone przez Ink w b stwa.
Chcc odda czeswojej matce, Huayna Capac umieciw jednym z po-
mlcszcze wityni statuetk Mamy ocllo, nad kt r sprawowali opiek
cllr l n kowie grupy etnicznej Caf,ar .9a Naj prawdopodobniej wiksza cz
lnkaskich budowli na terenie dzisiejszego Ekwadoru, jak Inga Pirca i wiele
btldowli w Quito, powstaa za rzd w wspomnianego inki.
|>rzy okazjiomawiania inkaskiej architektury naley podkreli,iz cha-
rttkterystyczn jej cech bya prostota formy poczona z subteln deko-
rncj. Murywznoszono z perfekcyjnie obrobionych kamiennych blok w.
l'rtlstot strzech maskoway natomiast wplatane w nie tkaniny zdobione
nricni si kolorami dach w i bskiem zotych lam wek kontrastuj-
ey ch z zimn symetri kamiennych mur w.
lnkowie r znili si poczuciem estetyki od swych poprzednik w,
przedstawicieli takich kultur jak Chavin, Tiahuanaco czy Wari, kt rzy
ltrlsowali w architekturze elementy rzebiarskie' w tym posgi, stele
i rlzdoby w formie plastycznych przedstawie g w. Inkowie r nili si
trl lud w z wybrzea r wnie m, e nie ozdabia|i zewntrznych cian
lludynk w kolorowymi malowidami, fryzami i paskorzebami.gs
Indianie Yunga, w celu zr wnowazenia monotonnego, pustynnego
pcjzau i szarocinieba obficie uzywali malarskich element w dekora-
cyjnych. ozdabiali cianyswoich budynk w wizerunkami b stw, ptak w,
ryb,nierzt i rolin,a mury pokrywali cienkwarstw malowanej gliny,
lrajczciejkoloru intensywnie czerwonej ochry i pomaraticzowego z do-
tlatkiem ci.
witynia Punchao Cancha w Pachacamac i witynia Paramonga by
budowane frontem do morza i zachodzcego so ca. Miguel Estete
w 1533 roku sporzdzi opis wityniParamonga, zkt rego wynika, iz
wznosia si ona na piciu okrgch platformach, zbudowanych jedna
bia dwie podobizny drapieznych kot w.96
Jednym z sukces w Ink w byo opanowanie do perfekcji zdolnoci
dopasowania architektury do pejzau. Potrafili oni tak dobiera miejsce
pod budow swoich cancha i paac w, a wsp grayone z otoczeniem.
Zrczne wykorzystanie naturalnych warunk w do cel w estecznych
wida najlepiej midzy innymi na takich przykadach, jak Machu Picchu
czy Pisac i Guaman Marca w dolinie La Convenci n. 81
Sie komunikaryjna: drogi
Jednym zwaniejszych osigni Ink w, uatrviajcych im szybk
pansj terytorialn i sprawn organizacj, byo bez wtpienia stworz
rozlegej sieci komunikacyjnej, w kt rej skad wchodziy drogi,
tampu i budynki magazynowe. Niewiele spoecznociw XVwieku
si poszczyci posiadaniem tak znakomitej sieci dr g, jak dyspon
patistwo Ink w. Nie by to jednak ich wynalazek. Z ca pewnoci j
wczeniejsze spoecznocikorzysta z wyczonych szlak w komunili
cyjnych czcych kontrolowane przez siebie tereny. Drogi sfuzyy
r wnie podczaspielgrzymek do g wnych centr w ceremonialnyclri
ca, takichjak Pachamac czy Pariacaca pooonych w rodkowych
dach Peruwia skich.e
Najprawdopodobniej w okresie hegemonii Wari sie dr g bya l
budowywana i naprawiana, aby umozliwi sprawne przemieszczanie
wojsk na cam podbitym obszarze. By to podstawowy warunek ut
mania sprawnej organizacji politycznej. Jak wynika z bada arche,
gicznych, w p niejszym okresie opiek nad drogami i ich
przeja spoecznokultury Chimu, kt ra zdominowaa szeroki pas
brzea dzisiejszego Peru.
Nie mozna jednak sdzi, i ruch po tych drogach by dozwolonywszyl
kim i w kadym momencie. W Relaci n de Chincha znajdujemy inform
cje o czstych wojnach toczonych pomidzy maymi parisiewkami, pot
czas kt rych ludnobya zmuszona do opuszczenia rodzinnych doli
wbrew woli w asnego curaca. Ruch na drogach w trakcie wojny by wst
mywany' co z pewnoci kolidowaoze witami religijnymi odbywaj
mi si w najwaniejszych huaca. Na brak sp jnocisieci dr g w okl
przedinkaskim miay wpyw takie czynniki jak: lokalny charakter szla.
k w, nier wnomierny rozkad siy roboczej, jak dysponowa duze gru-
py etniczne, oraz charakter poszczeg lnych region w podzielonych na
niewielkie i sabo zaludnione curacaz7o.
Wraz z rozwojem pa stwa Ink w |iczba dr g ogromnie wzrosa. We-
dug szacowati przeprowadzonych przez Hyslopa98 sie dr g miaa dfu_
good trzydziestu do pidziesiciu tysicy kilometr w. Sukces Ink w
polega na tym, i dziki dobrej organizacji i sprawnemu zarzdzaniu si
robocz udao im si stworzy zoony system komunikacyjny, kt ry sta
si podstaw infrastruktury ich paristwa'
Dla wadc w Thhuantinsuyu drogi by niezbdne do realizacji cel w
stawianych przez wadz. Po pierwsze, umoliwiay przemieszczanie si
armii inkaskiej i przesiedlanie grup mitmaq, czasamiw odlege miejsca,
82 a po drugie, uatwiaytransport produkt w pochodzcych z dalekich ob-
tser(lw paristwa do centr w administracyjnych, w kt rych byy magazy-
i rryune. Inkaskie wadze potrzebowa szlak w komunikacyjnych do prze-
frlcszczania si dygnitarzy' pracownik w administracyjnych, inspekto-
sv, sdzi w, quipocamayo, nie m wic ju o posari cach chas qui, kt rzy
rrrwnie przekaryw ali informacj e pomidzy poszczeg lnymi orodka-
hl. Dotyczyo to wszystkich dziaari, j akie rvizane by z zaspokojeniem
p(ltrzeb parisnva Ink w. Dlatego te nale podkreli, i system inka-
rlich dr g nie powsta z mylo grupach etnicznych czy pojedynczych
n ostkach. Zosta stworzony do specj alnych cel w wyzna czony ch pr zez
Jod
*ludze centralne.
W paristwie Ink w istnia dwa g wne szlaki komunikacyjne. Pierw-
my z nich prowadzi przez g6ry, z pofudnia na p noc, natomiast drugi
lczy ze sob poszczeg lne doliny Indian Yunga na wybrzeu. od obu
rzlrrk w odchodzio wiele pomniejszych dr g w kierunku wybrzea, g r
l dungli. Pienvsi Hiszpanie, kt rzy poruszali si po inkaskich drogach,
trrk je opisywali: ,,drogi prowadzce przez doliny wybrzea byy czyste,
lzr:rokie i ogrodzone wysokimi murami, wzdu kt rych ros drzewa
drrjce cieri wdrowcom''. Tak midzy innymi wyglda jeden z pierw-
rzych opis w z 1'534 roku, z San Miguel, z p rrocy dzisiejszego Peru, kt ry
w latach 1'533 i 1534 zosta potwi erdzony przez Crist bala de Mna i Mi-
guela Estete.ng Takie opisy nie doczy jedynie dr g biegncych wzdu
dolin, lecz r wniez tych, kt re prowadziy przez pustynne obszary Yun-
ga, gdzie z oczywistych powod w nie zachoway si mury, a ukad dr g
wida jedynie dziki pojawiajcym si co jakiczas wzniesieniom zbudo-
wanym z kamieni lub pali. W p nocnych rejonach granice drogi wyty-
czano rzdami kamieni, natomiast na kamienistym terenie oczyszczano
go z kamieni, nie pozostawiajc na powierzchni nawet najmniejszych oto-
czak w.l00 Zko|ei na pustyni Atacama drogi wyznaczane by poprzz
mae kopce kamieni.
Na podstawi fu de pisanych wiemy, e na rodkowym wybrzeu
dzisiejszego Peru, w dolinie Chill n, po obu stronach rzeki funkcjono-
wa lokalne drogi cignce si od wybrzea po obszar wysokich g r.'o'
Dolina Pachacamac bya przecita wzdtu osi p noc-poudnie przez
pi dr g, zkt rychkada bya wasnociokrelonej grupy spoecznej.
Wiemy na przykad, e pita droga biegnca nad samym morzem nale-
aado chasqui, posaric w inkaskich, kt rzy przenosili informacje; cnar
ta droga naleaa do rybak w i sfuyado transportu ryb. Na temat
pozostaych trzech dr g nie mamy nieste adnych szczeg owych in-
formacji.l02
Pierwsze opisy sieci dr g na obszarach g rskich zostay sporzdzone
przez Miguela Estete. By one owocem jego podr zy z Cajamarki do
 Pachacamac celem nadzoru
spaty okupu za Atahualp. W
tow ar zy szy m u He rn a n a piz'a podrt ptrl rlrzew", natomiast w Andamarca, w regionie Cajamarki, napo-
o irtj. P;'.;"..1;;':::l]:. :,p::],
paniebraliudziawnociguinTa;kl";;;ffi
panie braii uau|-"i rir .^uniorr inLo-Li llilty nrost - zbudowany z kamienia i drewna. Po obu stronach rzeki
Mi g u e a Es te t e **"it1'.1 j. #.ffi :,i:''li|':il?''l ly si gigantyczne gJazy, kt re skracay dystans pomidzy dwo-
i;;iliilfri lilil i nfo rm acj i do
" ri" j;;;T;'pa. Wikszo
I

jakie przem ierza w.i."lit"J_ crych r rmi. Na jednym z kraric w mostu znajdoway si kwatery miesz-
z nich l llLukowane podw rze, kt re sfuyo za miejsce postoju iodpo-
#;il;i:'fj
starannoci, u *"Juz ni n
Ji"r."""y, u tllit ,,tamtejszych monych''.
"igJiy
W Piscobamba Hiszpanie odkryli.szerok, uginr typem most w powszechnie stosowanym na terenie andyj-
otoczon glazami dl
.:.r.. . ----'- "e'r'rvrurJuu hyly mosty linowe. Wzbudzay one zachwyt nie tylko samych kon_
i;}ilillll*
dy Pombo lub pumnu iYj:: mteJsca'T "'' T "' "" "i' i ". W
i Yv lroncu
kori cu ootarh
zkt rego wczeniej.wYy.'yiil;
d o t a rI i do
ntltlrtiw, ale i p niejsrych podr znik w. Byy konstruowane na ol-
;il;.
(

i";.o'#i5l,,
ka niecke rln Lt,i'oi "i,-':i|E".ryy.
}if "'t:'..:*?.Ti"':*"a":#;';ffi
by p o r cz", L t o..- .t' ;; iiy
iikarawanywielbadowa.r'-pJ"a;;'.
karawanv wi el h" a^3" :'.^rfy:"_::
T3:u prowadad;|;i;r;;, ich, dobrze osadzonych przyporach wykonanych z kamienia, mi-
fitffi 'l"*""lff lli,?il lcitlnami przechodzio cztery lub szegrubych belek nadajcych
lhrrl caej konstrukcji. Liny robiono z cienkich i elastycznych lian,
j.ffi ilofr'J'J j, jo'""' splatano, aby osign rednicokoo pidziesiciu centyme-
|''' Materia wykorzyswany do produkcji lin zalea od dostpne-
t,;"Inkowieniewyczali
,

""H*:J::y."'::,1*;:::l",:.-:-iffiiilffi #dff ;#:#fl:,'#f

wedtug jednego utarteso szabronu, w tlitnym regionie surowca. Gadelo wskazuje na takie roliny, jak:
(Kaganeckia lanceolata), chachacomo (Escallonia resinosa), tasca
|o3:".H'T *: j:' :::::g9 kTijgL'J".'i.' "; e przekon an ie,i Inti
'ilhnia patens) i wierzba (Salix humboldtiana) oraz krzevy chilca
li:;l1'."li'f j'i'i"J::d'dill;iiffi1*;;li,!!::'ryJ;;il1" 'Jx: 'charis sp.). w regionach, gdzie nie wystpowa wymienione gatun-
*.;if?!:['::-' an dyjkiegopuslio*yiu
i f,iu.rc
lt ll n, wykorzystywano w kna mayuey (Fourcroy a andina). Najlepsze
]"q; i "F"* ;iffi "p T,il,H::''"%n'J
stego
stego wyb
wvb rzez
rz a. We d,
", ^
i

l' b";;g"_ )', u ny k e ru n k u, a e acje dotyczce most w linowych pochodz Z wczesnego okresu
[::? j:3,
andyjskie:,Ti1T,
teren :1 1'ik'_'
Kordvlie.y niuouuu-Jffi ah n er u lnkwisty iwydarze w Cajamarce.W Relaci n Francesa de la Conquis-
c ;jlLl;ij1JiiJ?
i
j l i

t, 1534 roku czytamy:

$il'J1TY:::::*"T:^_'"*:a|t1;ill;i;",ni.i".i*u''ffi tI,''
5*i'.:n"-;,l:;:ili*'hp;ii;k-'h;ffi#i"';1"''":LT#'ijTi j; kt rymi rozpocieraj si mosty zrobione z grubych
!q lrrrll due i wartkie rzeki, nad
il*
""ffi i#oo
s1l
^, |1?!,": : -?1
dzi alnv hv .^'"^ |owil9' lln ;ltlttlczonych innymi cienkimi i delikatnymi linami, a mosty takie s dwa, jeden
li:j:JJ*l1i:H'J"rxtl jla;;.,"ci"il,iltl;["f;''j;%;j#ill
L ;
"Li
dl rnonych, drugi zadla prostego ludu.l')7

Nastpnie czytamy, i nakadym kraricu mostu mieszkali ludzie od-

Mosty prlwiedzialni za jego opiek i napraw, kiedy jedna zlin zaczynaa si
;lrzcciera. Nie jest to jedyna informacja o dw ch poozonych blisko sie-
hic mostach - tego przeznaczonego dla wysoko urodzonych ludzi oraz
.'' Przekraczanie nvcych rzek zapewniafu Inknrn rAtnann *.^.- tlrugiego dla zwykych obywateli paristwa Ink w.108 Fakt ten po raz kolej_
struowanych z Dni drzw u'nuuno tly dowodzi, e Inkowie byli spoecznocimocno zhierarchizowan.
'Y.*i::l.**::'":.::':=p;:'illx':*"'H:il:''e*i*T:T:
'o*";il.ffiil;il: ffi'i'#:::
gami rzeki byi stosunk.* W p niejsrych r dach z okresu wojen pomidry Hiszpanami i powstari-
ir,o tu.taj *, Loi .;ny pr'y- cirmi Manco II jest mowa o zniszczeniu i spaleniu wielu most w, kt re
E;;;;. poro-'!o
"i"*i"i.l'
tocry fragment relacji-Migu.lu
e przezniego opisy lligdy nie zost odbudowane w swojej pierwotnej formie.
iej wi avgodn
:jlib-.i'd' :,^oi:;.;y r"j, run. w o kres ie, gdy
inkaski e Zwczesnych dokument w pochodzi r wnie informacja o pobieraniu
mosty ]eszcze funkcionoway.'Po
opu.'.i.niu
p legua od miasta, "Hi;d;i;;;';ffi;;ii' H;il; i#il,
ooo ,,mostowego''. Mona si jednak domyla,i w kulturze, kt ra ni znaa
przez most ,,zrobiony z gru- pienidza, chodzio raczej o pewn kontrol podr nych, w celu noto-
84 * Lam (Lama glama) i alpak (Lama wania ich liczby na quipu i przekazania raportu wadzom centralnym.
paco) (przyp.tum.). Guaman Poma de Ayala wspomina pewnego ink, kt ry by odpowie- 85
 dzialny za mosty pooonena szlaku Capac an. Moliwe r wnie,
mo*y zn_ajdujce si. w strategicznych miejscach by chronione ;
zaufanych ludzi, specj alnie wydeleg ow any ch mitmaq, po dobnych do
kt rzy bronili granic Thhuantinsuyu. Pedro PizarrolB podaje, i c
g wne wychodzce z Cuzco drogi byy pod opiek strizy, lit ra
wowaa osoby wchodzce i wychodzce z miasta. Miguel Estete
nia, e. w miejscowoci Xauxa zatrudnieni byli urzdnicy zajmujcy
liczeniem os b wchodz.1cych do osady oraz mczyzn przybycil
zacign si do armii.l10
_Innym sposobem
przekraczania rzek byo uycie oroya' kt r Co
opisa jako lin zrobion ztrawy ichu, grubjak ludzka noga -iina
bya przymocowana do skay lub podstawy obu brzeg w. Do niej pr
wizywano nastpnie kosz z uchwytem. W takim koszu moga si zm
cijedna siedzca osoba lub kilka na stojco. Za pomoc pocign
przymocowanej do siediska to'p'zeuwaI
loric.a cienkiej li.ny
drugi brzeg rzeki.
Za konstrukcj most w i oroya odpowiedzialne by lokalne
etniczne, kt re miay przydzielone obowizki wedfug system u mita,
nie z podziaem na hananlhurin (ub ichoclallauca. W okresie wi
stwa nadal stosowano andyjg|^ metod rozdzielania pracy
poszczeg lne grupy etniczne.|12
.uu
p"ldniu dzisiejszego Peru, w okolicach Desagtiadero, nieopodal
jeziora Titicaca, znajdowa si synny most zbudowany z rzdu tratw
z trzciny totora, ustawionych jedna prry drugiej, kt re przykrytebyy gru-
b, zartwalstw citegorogoa. Natomiast na wybrzezu, tiedy nie
mona byo pokona wezbranej rzeki, w miejscach medoliny budo_
wano drewniane lub.linowe-mosty na szerokokoryta rzeki lub caej
doliny. Do konstrukcji most w uwano r wnie tratw zpni drzew, a na
p no_cy k1aju' ja\ poqaj? r da, tratw wykonanych z tykw owinitych
w grube sieci*, kt rymi kierowali specjalnie wyszkoleni p}wgy.ltr-
86 * Tworzyo to rodzaj boi lub pontonu (przyp. tum').
Thmpu
l{iszpanie sawili paristwo Ink w za tampu, swoiste,,zajazdy", kt re
rnajdoway si na g wnych szlakach komunikacyjnych. Prawdopodob-
nlc, tak jak i wiksza czandyjskiego systemu organizacyjnego, tampu
htniay ju w czasach przedinkaskich, rozsiane wzdu tras czsch piel-
jrzymek do huaca orazprzy samych sanktuariach, w celu goszczenia wier-
nych, kt rzy przybywali z odlegych region w. By moe sie tampu po-
wstaa ju zaczas w hegemonii Wari. Nie mona r wnie stwierdzi, czy
rilne kr lesrwo Chimor nie dysponowaotake swoimi ,,zajazdami",kt -
rc uatwia podr owanie po obszarze pa stwa wysokim urzdnikom.
Nalezy zaznaczy, e istniao wiele typ w tampu, kt re r n si wiel-
koci,w zalenociod posiadanego znaczenia. W duych orodkach, ta-
kich jak na przykad Vilcas lub Hu nuco Pampa, wrd zespofu budyn-
kr1w znajdowa si midzy innymi paace, witynie, tampu i magazyny.
Wzdfu g wnych szlak w komunikacji rozsiane by kwatery prze-
'tnaczone dla inki i jego wity. Wadcazatrzymywa si w nich, kiedy opusz-
cza Cuzco w celu wirytacji swoich posiadocilub kiedy wyrusza na wy-
praw wojenn. Przy drugorzdnych drogach stay take nieco mniejsze
tampu przeznaczone dla emisariuszy, inspektor w i wszystkich os b pra-
cujcych w administracji paristrvowej, kt re z r nych przyczyn musia
przemieszcza si po obszarze paristwa. Najmniejsze ,,zajazdy" przezna-
czone by dla chasqui, go c w inkaskich, kt rzy roznosili zapisane na
quipu wiadomoci.
opr cz znanych informacji zawarch wkronikach posiadamy dwie
lis obery funkcjonujcych w czasach wicekr lestwa na trasach pomi-
dzy Cuzco' Miastem Tlzech Kr li (Lim) a Quito.
W miejscach tych podtrrymywany by andyjski system mifu.Ll4
Guaman Poma de Ayala podaje, i istniay r ne kategorie tampu,
zalenie od swej rangi. Przedstawi je na rysunkach. R znorodnotam-
pu potwierdza dokument zatytuowany ordenanzas de Tampu, podykto-
w any pr zez Gregoria G onzilleza z Cuenca podczas j ego w izy ty w Huama-
chuco. Ten interesujcy dokument pochodzcy z t567 roku dotyczy kon-
tyngent w mita,kt re zattzymywa si w poszczeg lnych tampu. Wan
cech tego manuskryptu jest fakt, i powsta on w okresie poprzedzaj-
cym reformy Francisca de Toledo i tzw. redukcje Indian, co oznaczao,i
wymienione w nim grupy ludnoci pozostaway nadal w miejscach swo-
_
jego rodzimego pochodzenia.
W regionie Huamachuco istniao dziewi tampu, nad kt rymi czu-
wao szeguaranga. Dwie z nich naleay do grupy mitmaq. Pierwsza
skadaa si z ludnoci g rskiej, a druga z ludnoci pochodzcej zregio-
87
 nu Yunga. Dwatampu,z Yagon i Huamachu co,nalea do samego
wad. Wedug Hyslopa117 problem pojawia si przy identyfikacjitampuw te-
cy. wzdym znich.suzyo tr. dziestu mitayo i dziesiciu in ych In.
tr-' e, gdy ich architektur a bya zr nicowana i najprawdopodobniej by
n
dian. ,,Zajazdy" te nie znajdowa si wzdfu jednego
i

lcz by rlre budowane wedle lokalnych nvyczaj w.ltq

'rlukutego syste.
rozrz |cone po cam regionie. W celu lepszego zrozr]mienia
mu.nalezaoby rozpocz prace w terenie i odnaleposzczeg lne wspo.
mniane budowle. Niestety do tej pory nie zostao to' jeszcze'zrealizowa.
ne. R zne osady z ob-szaru'szeclu guaranga oddelowywa ludzi Podboje Ink w
do
pracy w tampu. Nie odbywao si to jednak zgodnie z europe1it<imi
nor. Podboje Ink w to temat wymagajcy dogbnego zbadania. Chodzi tu
T.uTi''*."qug kt rych byoby logiczne, by ka.daguaranaposyaa swo. rric tylko o przedstawienie szczeg owej chronologii, lecz r wniewyja-
ich ludzi do najblive2 ymp1l.'Czsto-wysyarii uyti ; .'ajoitegte1sze
miejsca, aby wspom c lokaln ludno.roaiapodaj:
nieniatowarzyszcych im okolicznoci. Przede wszystkim nale odpo-
wiedzie na pytanie, jakich rodkw uli wadcy Cuzco, by podbi tak
wiele z nich szo suw tampu pooonychwdalekich odosobnionych rrlzlege terytorium w stosunkowo kr tkim czasie. Trzeba znale przy-
cho mogli suyw innych, pooonych bliej miejscach.
regionach, czyny bskawicznego rozwoju potgi Ink w oraz r wnie szybkiego roz-
padu struktur ich palistwa.
oczywicie wzgldy, jakimi kierowali si Indianie przy wyborze miej_ Badania archeologiczne dowiod, e okres osadnictwa Ink w trwa
sca, zalea.od^innych czynnik w llardzo kr tko wpor wnaniu zpoprzedzajcymi je dugimi okresami
ni dua odlego,co pookresla cu-
enca. Pojawia si tu nieodzowny problem ,roru ieniamentalnoci rozwoju wczeniejszych kultur obszaru andyjskiego.
w- Inkowie korzystali ze zdobyczy kulturowych swych poprzednik w,
czesnych mieszkaric w tych ziem, doprow adzajcy czsto do mylnej
oce_ przede wszystkim jelichodzi o organizacj spoeczno-polityczn, ada_
ny ich dziaa '
Badania prowadzone na temat przedhiszpariskich tampu dostarczaj ptujc je do wasnego stylu rzd w. Mona dowie,ze praktyki zwiza-
sprzecznych dgnych doczqch dzielqch jeodlegoci.leonym, wcze- ne Z systemem wzajemnoci,takie jakminca czy ayni, nie byy nowe. Co
niejszych r de,w kt rym porusza siien temat, jJst fist Hern'anJ wicej, na terni andyjskim od dawnych czas w budowano tampu, dro-
aPizar- gi i mosty. Wczeniejsze kultury stosowa te przesiedlanie grup ludno-
ra adresowany do kr la Hiszpanii w 1533 roku, #kt
rym autor podaje' i ciz jednego miejsca na drugie w celu wykorzystania si roboczej tam,
podczas. podr 4l wzdu wybrzea w kierunku Pachacamac
nabotki na gdzie bya ona akurat potrzebna. R wnie instytucjayana miaaprzedin-
tym odcinku drogi kilka kompleks wbudynk w.rls Natomiast Menaw
1534
roku notuje, i na drodze prowadzcej wzduwybrzeado Cajamarki kaskie korzenie. Wsrystkie te praktyki prawdopodobnie rozwin si
co w okresie Horyzontu Srodkowego, aby moz nawet jeszcze wczeniej.
dwie legua znai|oya si kwatery mieszkalne. Kady zkronikrzypodaje
szacunkow odlegodzielc kolejn e tampu. Wartoci te sr ne u Sukcesem wadc w Cuzco byo natomiast nadanie owym strukturom cha-
r - rakteru paristwowego.
nych autor rv, gdyw XVl-wiecznej nuropie miary dfugoci nie jesz-
cze uj e dnolicone. Informa cj e do czce pi zyj
y obecnie trudno jest ustali, kt ra z kultur bya autorem danego wy-
ty ci o al eigocina ob szar ze nalazku. Inkowie wdrozyli wiele zapocze kulturowych w wyniku wiel-
andyjskim wi si raczej zpr budowodnienii pewny"i r*to* iiz, rr-
tycznym Stanem. WAndach r wnie nie istniafjednolita miara dfugoci kich podboj w. Bez wtpienia bogactwa i sawa otaczajcawadc w kr -
i w kadym regionie stosowano wasn. Z capewnoci lestwa Chimor musiay wywrze wrazenie na prostych wojownikach
* cu'.o wadze zCuzco i da wadcom inkaskim godny naladowania wz r, czego po-
nar.zuc jeden system miar fipu.Termin ten o^dnosi si ar wno do cln-
noci mierzenia, jak i ustalonej powierzchni i odlegoci. twierdzeniem bya chociazby obecnow stolicy grup rzemielnik w po-
Analiza info rm acj i do czcy ch s to s owanych r zez Indian j e d nos tek chodzrych z r nych czciwybrzea: z Ica' Chincha, Pachacamac,
. { Chimu i Huancavilca w dzisiejszym Ekwadorze. Wszyscy oni pracowali
miar dowioda, i tupu byo miar relatywn. o ,iu"ru to, i mirzc od-
lego,opierano si na pomia.acl' c'asl poirzebnego nu p-"js"i" dla monych Cuzco, wykorzystujc wasn myli technologi.
oun"_ Zanimprzejd do samych podboj w Ink w, przedstawi og lny zarys
go odcinka. Tilpu'podczas wchodzenia pod g r ayian zy niztupu
od- problemaki mizanej z kryzysem Tahuantinsuyu, kt ry zastali hiszpari-
mierzany przy schodzeniu. I r6
scy najedcy'Osabienie pa stwa Ink w w okresie pojawienia si wojsk 89
 Pizarra wyjania si czsto kr tkotrwafum
okresem hegemonii Cuzco, r'yjnym. Bez wtpienia jego upadek nie by wynikiem wewntrznego roz-
By moe Inkowie chcieli integracji ocinnych
lud w inaia;;kich. Ch klirdu, jak wielu starao si to tumaczy,lecz skumulowania si wielu
ta wyraaa p.'"'.,3'b]iq"-1"_i": yn'911!r'"1i"
'i Hiszpanie runa simi.
ka'', jak nazwali .po'.i".t n"go i'y. ltcsprzyj ajcych czynnik w.
Mozliwe jeni",z. uloirtu* t.1
i

decyzji leaa pr b a uproszczeni a administracj Zwyciskie wojny przeciwko Chankom zapocztkowa inkask do-
i pa stwa. nei wtpienia rrrinacj nad ssiadujcymi grupami etnicznymi. Sarmiento de Gamboal19
do integracji wiata andyjskiego nilaoszo. Lud pozostawa
--'' przy- rr:lacjonuje owe bitwy toczone z malerikimi curacazgo pooonymi kilka
wiilany do oj.crystych zi,mo "igoyloiai''y. huaca i waocow.
ludnoci' zamieszkujce rozlege terytorium
roszczegolne grupy lrgua od Cuzco. Inne, dalekie ekspedycje zaprowadzi Ink w do Cunti-
d w identyfil.:ry{y ie.z.e An- tillyu' na terytoria ludu Sora. Z pewnoci kolejna wyprawa zbrojna o du-
111m
.uy. '" ntrum,,, ,ii" *uj" poczucia i.ym znaczeniu musiaa by skierowana przeciwko curaca z obszaru Alti_
tworzeni a j ak i ei caoci. P 7 n" rycren e duyc h gru;-; t"n i"rny.lt
.pr 1llano, z kt rymi Inkowie od dfuzszego czasu si cierali. Ciezade Le n120
i
do.Tahuantinsuyu pozwolio lnoiinom .

zachowa pami o swei minio-

nej niepodlegoci.W wikszoci wypadk w i Santa Cruz Pachacuti pisz o istnieniu silnej rywalizacji pomidzy cura-
p"tz'il l"i.Jl"i*iui.y tylLo Chuquito i Hatun Colla oraz ich sporach z Indianami Cana i Canchi.
czekali na okazj, by uwolni:i ,bba jarzmalnk r'rr
w. ly"r' po*oao* Wedug kronikarzy inka Viracocha zaproponowa pomoc dw m wspo-
Cy1.9 nigdy nie udao'si stdoi'ye wsp lnego
:19.oT
mona si dziwi' e naczelnicy gr;p etnicnych ,ui6ju'' i nie ttlnianym wadcom Colla, ale w sekrecie sprzymierzy si z Caro, curacA
wio"i li * Hiopanach ('huquito. Poinformowany o spisku wadca Hatun Colla wyda bitw In_
pote a lnych sprzymierzeIic wl kt'o.'y *ogli uy pom
niu niezawisoci. Wierzyli, e wsp piacuj'. ; i{;.;;;;u'i*llry.tu-
o" im tlianom Chuquito, zanim pojawiy si oddziay z Cuzco. W zacitej wal-
si spod jarzma Cuzco, i z tego p.il9a' p;czyli
iy'*ol cc pod Paucarcolla z:ltyci Caro, zadajc w ten spos b cios samemu
Nie. mogli wiedzie ani przypus cza, e'onierze
sii oo p.'yuyrro*. ince. W tej sytuacji cuzce czycy i Indianie Chuquito zawarli pok j na
Pizarrareprezento- cZaS wyprawy wojennej i moliwe, ichprzymierze byo w p niejszych
[*'^:,x::",o^T*lr::"_:"91u1yt..h".i;gi;ffi ;;i.;";;g"."_ rlkresach nadal utrzymywane. *
""'';i;;;;;;j #,iiil;;f ffi
lem byo podbicie Nowego wi ata i
danych.
: Za rzd w inki Pachacuteca wojny pomidzy clzce czykami i India-
Moliwe, e Pizarro wykorzysta zaistnia koniunktur, rlami Colla przybra nowy obr t. Sarmiento de Gamboa12l szczeg owo
by zaofero- rlpisuje walk pomidzy Inkami i Chuchi Capakiem, zwanym r wniez
wa sw pomoc' kt r.zainte.reowaniuyri loLllni ilr, tn" *y_ Colla Capakiem, panem Hatun Colla. Wrazz rozpoczciem bitwy, w kt -
padku curaca Huank w, kt 'iaJ.y.
ry zderyoo*uni"-opo*il;;ili? ' -
wsp rcj nie byo zdecydowanego faworyta, inka Pachacutecw otoczeniu gwar-
ze Korbn a Hil
pr ac.1Pizarre m, gdy . uw aai'a pene,
mu p niej encomienda*' co oczywicienigdy
li f,,r zy azieli dii zdecydowa nachmiast osobicie zaatakowa dow dc Chuchi Ca-
ilpii;'in5iuni. ni. paca. Pojmanie dow dcy ludu Colla osabiomorale jego armii i dopro-
mogli przewidziepotgi Hiszpan w ani napywu "i"nowych onierzyw
podbicia tych ziem. celu wadzio do zwycistwa cuzce czyk w. Podobn taktyk wspomina
Innym powodem india-riskiej tragedii, kt ra Betanzos przy okazji opisu wojny Ink w z Chankami, kt rej autor przy-
19q,u, zysrya prrybyciu claje mitycznywymiar. Wedug Sarmienta de Gamboa Chuqui Capac by
Hiszpan w, bya wojna domowa p'omiazy Huascare'm
Z pewnoci walki o ukcesjp":"i".Hiruyni. i_eiunuulp. potznym wadc (o czym wiadczy noszony przez niego przydomek ca-
cupu.u ooiio*aozi_ pac),kt rego dominium rozcigao si na terytorium liczcym ponad sto
do osabieniawadzy centiitne; .aego pun.Ma. Pomijajc fakt, i
midzy b ram i by beporednimczyrini{iem. sp r siedemdziesit legua zp nocy na poudnie. Wocite graniczy zzie-
spektakul arnego rozpadu miami Indian Chichaw rejonie Arequipy, wybrzeemPacyfiku do grani-
palistwa Ink w, fundamentalnym. po*oaem
ictr H*kib';zenie
*'-' lo- cy pustyni Atacama oraz g rami zamieszkanymiprzez Indian Mojo. Zie-
kalnych wadc w do uwolnienii si{ spod w aazy
cirio.-/_* mie pooonena wybrzezu i w dzungli by bez wtpienia enklawami
Palistwo andyjskie byo zbyt rnio", a
iego'autoryt'et zbyt saby, by Hatun Colla i w innych pitrach ekologicznych.122
wytrzyma konfrontacj z kultur stojc
na wyzszym szczeblu cywiliza-
*
* Prawo
do terenu i korzystania z Na wielu eros przedstawiona jest scena zawarcia pokoju pomidzy Inkami i In-
si roboczej oraz pobierania staego trybutu
(przyp.tum.). dianami, kt rych mona rozpozna po wysokich nakryciach gowy. Wydarzenie to
musiao zatem tkwi w pamici obu spoecznoci. 9t
 Ciza de Le nlz3 w Sefiorio de los Incas podaje, e inka Yupanqui
ruszyz Cuzco do Collao z zamiarem podboju ch ziem. W Ayaviri miej
scowa ludnonie poddaa si, za co wadcaz zaskoczenia najechaiznisz.
ELQVIToIt4o
czytamtejsze osady i wsie, dopuszczajc si wielkiej masakrywr d zbun.
towanej ludnoci.Region sta si bezludny, dlatego te inka za
sprowadzenie licznych mitmaq w celu zaludnienia obszaru.
Po zwycistwie nad Indianami Colla inka wr ci do Cuzco, by
triumf. Na zako czenie ceremonii witujcych wielkie zwycistwo po-
leci cigowy g wnym monym pokonanych wrog w izo jew po- )*-:
mieszczeniu zwanym Llaxaguasi, gdzie przechowywano tego typu
trofea.l2a
Inne curacazgo z A|tiplano przyj zwierzchnictwo Ink w. Wolay
bowiem czerpa zyski wynikajce z systemu wzajemnoci i w ten spos b
otrrymywa wasn czup w wojennych, zamiast prowadzi wojny z tak
gronym rywalem. W ten sam spos b postpili prawdopodobnie India.
nie Lupaca z Chucuito oraz ludy Paucarcolla, Pacaje i Az ngaro. Sar-
miento de Gamboa'25 zapewnia, e ze strachu przed Inkami poddali im
si wszyscy mieszkaricy Cuntisuyu.'z Dla Ink w otworzya si droga ku
morzu' prowadzca poprzez liczne enklawy g rskie zasiedlane przez r ne
grupy etniczne Collao. Mozliwe, e waniew tym okresie doszo do pierw-
Y'f i

szych kontakt w Ink w z ludnociwybrzea. Wewntrzne walki prowa-

dzone przez Indian z Collao uatwi Inkom podb j ch teren w, lecz
w przyszocimusieli oni stawi czoo powanym problemom i licznym
rebeliom mieszkaric w Altiplano. By lepiej zilustrowa poruszon pro-
blemak, warto pokr tce przyjrze si r znym sposobom' w jaki Inko-
wie prowadzili podb j rozlegch tern w And w.
t'l

Bezkrwawa konkwista: pa stwo Chincha

Relaci n de Chincha* autorstwa Crist bala del Castro i Diega de Or-
tega Morej nlz' to r do w caocipowiconedokonanemu drog po-
kojow podbojowi teren w \ecych na wybrzezu Peru. W dokumencie
m zavarte s informacje o sposobie, w jaki Inkowie dokonali okupacji
doliny. Pierwszy oddzia inkaski, kt ry pojawi si w Chincha, dowodzo_
ny by przez genetaa Capaca Yupanquiego. W r dle posta ta figuruje

* Nazwa Chincha odnosi si z pewnocido Chinchay (patrz: dokumenty doty-

czce pochodzcych stamtd kowali wysanych do Cuzco); u Guamana Pomy de
Ayala figuruj nazwy Piscoy dla Pisco, Lunaguanay dla Lunahuanri i prawdopodob-
nie Ichmay dla Pachacamac. Rycina 7. Capac Yupanqut

jako wadca, lecz wikszokronikarzy zgadza si, i by to zlvyky
w dca *oj-s\g-y'wysany nawybrzee prez swego ,,biata,, pacna_c
ca. Cuzce ski genera dotar do Chincha w otoceniu wielu ludzi,
s1:4c,.i jest synem Sorica i e przyby dla dobra miejscowej ludn
Powiedzia te, e niczego nie oczekuje od mieszkaIic w dotiny
-
zota, ani srebra, ani kobiet, gdy wszystkie te rzeczy posiada w nadr
rze. Wprost przeciwnie, przywi zze sob liczne dary, by miejscowi
go za swego wadc. By potrvierdzi swe zapewnienia, obdavy
mn stwem sporzdzonych w Clzco stroj w i innych wartociowych
miot w, co spotkao si z wielk wdzicznocipan w doliny, kt izy
szczyceni uznali go za swego zwierzchnika.
Powy.sza relacja jest dobrym przykadem ewolucji andyjskiego syst
mu wzajemnoci,kt ry gwarantowa Inkom akceptacj icir'zwie-rzchni
twa przez lokalne elity bez koniecznoci intenvencji zbrojnej. Jakie
rzyci mia z tego inka i co- otrzyma w zamian za podarowane p.e"".
Genera Y.uPanQui nr ci si z probo zgod na konstrukcj budov
hatuncancha, kt ra bez wtpienia odgrywia iol inkaskiego'centru
administracyjnego. Poprosi r wnie o wyznaczenie mamaiona, kobi
potrzebnych do zaoeniaaclla huasi, obiektu, w kt
rym zajmoway s
one.tkactwem i przygotowywaniem napoj w podczas uroczytociki
wych oraz ceremonii wzajemnoci. Inn korzysci byo poryskanie
wych zasob w
9iy roboczej, z przeznaczeniem do-prac izemi
i uprawy ziem inki, by zapewni nadwyki zywnociowe.
trzy' korzyci,o jakie zabiega u pan w Chincha genera Capat
--Te
Yupanqui, stanowiy baz andyjskiego bbgactwa _ zar w:no mamacona
jak i yana stanowiy wartociower do siy roboczej obu pci, podcza
gdy uprawy na ziemiach pa stwowych dostarcza piodukt w'zipenia-
j1cy"t colca, inkaskie magazyny, By to trzy niebdne czynniki, kt
daway cuzcericzykom dfugotnvae profity. Ustanawiajc w dolinie zwizki
wzajemnoci, Inkowie zapewnili sobie dostp do waznych zasob w. Zdo_
bywanie s roboc.zej byo jednym z g wnyhich cel w ju od pierwsze-
go etapu ekspansji, gdy bez niej Inkowie nie mogliby rozwija infra_
struktury paristwowej.
W jakiczas po przybyciu generaa Capaca Yupanquiego do Chincha
-y.PT si tam mody Tirpac Ylpanqui, wystpuj{cy w roli dow dry ar_
mii7.ca pewnocibyo.to jeszcze zazyciajego ;ca. Podczas drugie-
go_pobytu w dolinie Chincha wysokiego ranginki tot<alni panowie ola_
zali wielkie zadowolenie, a Tirpac wprowadzi now organiacj spoecz_
noci,dzielcludna jednostki liczce dziesi, sto, tysii i dzietysiry
os b i przydzielajc im wasnych naczelnik w. Syst-em'ten uatrviaf szyb_
kie przeliczanie ludnoci w celach administracyjnych. Poza tym inka
---t
leci budow lokalnej sieci dr g czcej pooone na wybrzeu doliny,
klrlra stanowia przeciwwag dla Capac an, g wnego szlaku Thhuan-
tlnsuyu. Rozpocz r wnie budow wasnego paacu, tampu i Dom w
Wybranek*. Dokona te rzeczy najwaniejszej - wyboru nowych, pry-
wutnych ziem inki, r nych od ustanowionych wczeniej przez Capaca
Yupanquiego.
Dar w postaci p l uprawnych by dla polityki Cuzco niezwykle istot_
ny, lecz nie zyska aprobaty lokalnych wadc w, kt rzy pozbawieni zosta-
li najbardziej zyznychziem. G rale stanli przed koniecznoci sowitego
wynagrodzenia pan w Yunga.
Do trzecich odwiedzin inkaskiego wadcy w Chincha doszo wraz
r przybyciem Huayny Capaca, kt ry poleci dokonanie nowego wyboru
tiem przeznaczonych dla pa stwa i prryprowadzenia kobiet iyana,kt -
rych zakres obowizk w m razem nie mia ogranicza si jedynie do
lubySoricu. Przybycie nowego wadcy Ink w do doliny oznaczao,po-
m imo pokojowego i przyjacielskiego przyjcia cuzce czyk v, wikszy
trybut i nowe dania. Wadza centralna zakadymrazemwydawaa si
ctlraz mocniejsza i stawaa si coraz bardziej wymagajca.
Relaci n de Chincha to niezwykle cenny dokument - w kilku zdaniach
wspomina o kolejnych wizytachw dolinie inkaskich wadc w i ich rosn-
cych apetytach, podsumowuje polityk ekspansji Ink w i ukazuje, jak
dokonywano podboju nowych ziem oraz jakza kazdym razm rosy wy-
magania stawiane podbitym ludom. W relacji wymieniana jest forma zy-
il
sk w czerpanych przez clzce czyk w, kt re w kadym curacazgo byy
! zr nicowane,w zalenociod bogactwa danego regionu i tego, czy do-
bra ciganebyy pokojowo, czy si. W tym ostatnim wypadku suma -
dali moga by bardzo wysoka i obciajca dla podbitego ludu.
re
Lokalny curaca, kt ry nie chcia dopucido zbrojnej interwencji od-
rlzia w inkaskich, musia przyj warunki ,,wzajemnoci'' i podporzd-
kowa si ich zasadom. Alternawnym wyjciem byo przystpienie do
walki zbrojnej o wasn niepodlego.Perspektywa poniesienia poraki
z konsekwencj utraty curacazgo i najprawdopodobniej wasnego ycia
skaniaanaczelnik w grup etnicznych do gbokiego przemylenia po-
dejmowanej decyzji. Dlatego te w wikszoci wypadk w juz samo poja-
wienie si wojsk inkaskich byo wystarczajcym argumentem do przy-
czenia si danej grupy etnicznej do Tahuantinsuyu.
Ten spos b postpowania sprzyja szybkiej ekspansji Ink w, lecz pod-
stawy i struktury ich paristwa nie byy trwale. Owa sabowysza na jaw
io- * Chodzi o aclla huasi (przyp. tum.). 95
 Yra?z.przybyciem wojsk hiszpa skich. Zaledwie wkroczy, a juze:
3":':'}*i:'::: :Y:11.l
czelnikami duych grup
ipr1z'system wzajemno *' p*luo'y Els
.upy wojenne pozyskane przez generaa Capaca Yupanquiego pod-
caej kampanii by liczne i wzbudziy podejrzliwo rezydujcych
etnicznych i wadcami;;;;. '-vlllrYu&' ' ('ttzco Ink w. Zwyciski w dz podj drog powrotn do stolicy i - jak
Pol.(oJowy podb j paIistwa Chincha z oewnoci
. wynika z faktu,
tamtejsi panowie nie chcieli zaprzestadaiekich j';.-;;rii.r'
prxlaj kronikarze - inka zazdrosny o triumf i ska zarzuci swemu
j ony ob ecne go
* bttttu niesubordynacj i obarczy go win za ucieczk Chank w. Seria
El<wadoru uni'*y* iuny h;ilil#"j ; l-ri.r#.i'
ar,i ' lwycistrv Capaca Yupanquiego stanowia zagroenie dla moznych Cuz-
zachowania wasnych faktorii i *yrni'Jni t'un 3(l, Wiedziel i oni, e wadz centraln przej muj e zaw sze,,odpowiedniej -
'T'l:Tj:::,P
wej sprawi a, i zaakcep towal i' oni n ier zch 'yrt"".u
_

itt*; i"kil' ii. J'r"r Itu" osoba.

zaleao
9^!::lltym $c n.a zachowaniu dobrych" r'r."*i. Po dotarciu do Limatambo, oddalonego o osiem legua od Cuzco, Ca-
tomiast ostatnim za|eaonazoouyciu niezbdnych 'to.unto*do' odprawi
prrc Yupanqui i jego ,,brat" Huayna Yupanqui (dwaj) g wni dow dcy
;ecjalnych rytua w i ceremonii """*ony"t' ffi''t ;"";;; rrrnii inkaskiej) napotkali emisariuszy wadry, kt rzy mieli rozkaz wyko-
any ch pr zez m ie szk a c w Chincha drog'
:I::::T. :!]'.i|l*u'd" ;..&-, kt r nttnia na nich wyroku mierci zazlekcewtenie zaleceri inki i za ucieczk
sk z daleki9j p-d-no.y.
{ednym ;'.k ;"ili#E: ('hank w do dzungli. W rzeczywistociobaj wodzowie zostali uznaniza
YYspy run bya z pewnoci
DoJu reglonow Manta, Puerto Viejo i
n c bezpieczn y ch ze wzg|du na osignite sukcesy i dokonania. Udowod-
posiadania bezporedniego dostpu do i

rl"uszli mullu. niwszy wasne zdolnoci,podali w wtpliwo prawa monych, kt rzy

przebywali w stoliry.r3t
Podb j byskawiczny: g rskie pa stewka w Chinchaysuyu Marsz wojsk Capaca Yupanquiego i Huayny Yupanquiego przez g r-
rkie tereny p nocne jest przykadem bskawicznego podboju. Trzeba
prtdkreli,e w podb j nie polega na zawzich walkach toczonych
r,kadym curacazgo. Podczas marszu siy inkaskie nie zattzymyvay si
czsto ani nie zostawa na zajchziemiach (prrynajmniej w pienr-
'byt
z,ejfazie podboj w). Ich priorytetowym celem byo wymuszenie wizi
wzajemnoci na lokalnych litach. Nastpnie, po ustanowieniu nowych
rzd w, zobowizania naczlnik w grup etnicznych wobec wadzy cen-
lralnej ros. Raz otrzymawszy zgod na osiedlenie, Inkowie tworzyli
wasn organizacj .Przyjrzymy si teraz, co si dziao, gdy lokalni curaca
sprzeciwiali si naciskom Ink w.

Op r lokalny: pa stwo Guarco

Paristwo Guarco znajdowao si w czasach przedhiszpaliskich w dzi-

siejszej dolinie Ca ete. W poowie XV wieku byo ono jednym z curaca-
44o o tradycyjnie wojowniczej naturze, kt re zavzicie bronio wasnej
Zdanim niepodlegoci. Guarco pooonebyo w zyznej dolinie, z dostpnptzez
Sarmienta de Gamboa'3. Capac Yupanqui kontynuowa
marsz w kierunku p nocnym i dotar do paristrvi ca rokwod*. Rzeka pyna pofudniowym kralicem doliny, co ze stra-
cu'"-ffi'w
marce. Widzc zagroe'ni.e Ze strony Ink w, ouzn,un!o-67;, Caja_ tegicznego punktu widzenia byo bardzo dogodne. Kronikarze s zgod-
wadca
inaczelnik gu.zej g1ripr etnicznej,
szerciu&.taran4a
''"d;'p;;i; u wad-
ry Chimu. W konfrontacji z Inkalii obu: *uo.y '.i"iip.r..i'"iil"o.to-
* Caoroczny dostp do sodkiej wody na wybrzeu Peru jest niezwykle istotny

wikszorzek jest okresowa i niesie wod jedynie w porze deszczowej (padzier-

-
nio Chimu Capaca do szybkiego wycoiania si nu
w6;;;;;:'- nik/listopad - marzec/kwiecieli), gdy w g rach wystpuj due opady (przyp. tum.). 97
ni, i mieszka cy Guarco stawili op r oddziaom Ink w. o tym, i
cowie byli ludem niezwykle wojowniczym, wiadczyczciowo zac
na do dzisie forrfikacji bronicych ich dawnych posiadoci.
- Curacazgo mowao nisko pooonstref golil'. od.p nocy i
dnia jego granice wyznaczaa pustynia. yzne ziemi rozcigay si w
ruu wschodnim
do g wnych kana w nawadniajcyctr i w pot
r1eki graniczyy z ssiednim curacazgo Lunahuan . Na poudniu, utist
uj9!a rzgki' znajdowao si Thmbo de Locos, zwane r wnie Herbay Baj
Na p noc od granic Guarco wznosi si synny Fort Guarco (obe
-
C9rro Azul) usytuowany na nadmorskiej skarpie. Cho kronikarze
mieniaj fort jako budowl inkask, moliwe, e zosta on
wczeniej j sfu"y za punkt obserwacyjny do wypatrywania obcych
wasnych flotylli tratw z balsy itzv. caballitos de totora*. obserwacje
kie prowadzone byy nie lko w celu przewidzenia moliwego ataku l
ga od strony morza,lecz r wnie by sprawow anadz r naa wypywaj
mi i przypywajcymi jednostkami. By moe obserwacja oceahu s
do odprawiania rytua w i ceremonii na czemorza, gJ wnego
potrzebnych do cia produkt w, wyobraanego jako b strvo ze
Moliwe r wnie, e w ten sam spos b mieszka cy Guarco utrzymywl
ciskontrol swych brzeg w z obawy przed atakiem morskim i tl si
d w z Chincha, zwabionych niezwykle znymiziemiami i staym
pem do sodkiej wody.
Qiz?deLe n|3z przedstawia szczeg owy opis fortu i sugeruje, e
on zbudowany przz Ink w. wersj potwierdzaj inni kronik aize, c
nie wydaje si ona przekonywaj ca, narywszy, e lud Guarco
potyczki i wojny ze wszystkimi ssiadami, a w p niejszym okiesie n
nie z Inkami. Ztego powodu nale przypuzcza, e konstrukcja
budowli pochodzia z okres w poprzedzajqch przybycie cuzcftcz.
kt rzy po swym triumfie rozpocz|ijej przebudow'by m c pom
w niej cay garnizon.
Drug fortec curacaz7o Guarco bya Canchari, twierdza usyt
na granicy ziem wchodzcychw zasig doliny, po stronie wschodniej,
naturalnym wyniesieniu terenu. Jej funkcj byo kontrolowanie ka
pr by inrazji lud w g rskich z wwozu Pocoto, tworzcego dla mi
kalic w Yauyos naturalny szlakzg r na wybrzee. Poza rym fort br
wanych kana w irygacyjnych: San Miguel lub Chiome oraz Maria An'
gola, dawniej zwanego Chumbe.r33
* Dosownie
,,koniki ztrzciny totora'' mae, najczciej jednoosobowe o dzi zro-
bione ze nizanejw pktrzciny totora,nakt rych rybary pywaj, siedzc okrakiem
(przyp. ttum.).
Trzeci, najwaniejsz i najokazalsz fortec , bya Ungara, pooona
w ssiedztrvie tamy rzecznej. Jej zadanie polegao na ochronie pocztku
tystemu nawadniajcego ca dolin, obronie pofudniowej czcipari-
ltwa przed wrogim wojskiem, kt re mogoby zej,podayajc korytem
lecki, oraz na odparciu ataku od strony ssiedniej doliny Chincha. We-
dlug Larrabure y Unanue'3a lJngara wspiera maleriki fort na lewym
hrzegu rzeki, w obecnej posiadociPalo.
Do trzech wymienionych trrierdz obronnych dochodzi mur wielkich
rtlzmiar w, zrobiony z potnych cegie adobe,kt ry otacza swymi po-
lunymi cianamipola i osady doliny.l35
Wszystkie powysze informacje wskazuj, e mieszkaricy Guarco byli
ptzymyczajeni do obrony swych ziem przed roszczeniami wrogich ssia-
d w i e zbudowane przez nich fortece i mury stanowi trzon ich syste-
mu obronnego. Dlatego te ludnoGuarco postanowia stawi zawzity
rlp r Inkom.Przed rozpoczciem wojny we wadanie cuzcericzyk w do-
rtao si mae curacazgo Lunahuan - sabo bronione, lece na wybrze-
u paristewko, kt rego ziemie graniczy z posiadociamiGuarco, a na
wschodzie, w wyszych partiach doliny, rozcigay si do Z niga i Pacar n.
Koryto rzeki stanowio naturalny szlak prowadzcy nawybrzee, kt ry
wybrali Inkowie podczas lvypralvy zdobywczej. Jak ju wspomniaam,
nrody Tirpac Yupanqui nakaza budow Nowego Cuzco w jednym z w-
woz w Lunahuan .
Podb j ziem Yunga zaj cuzceftcrykom trry lub cztery lata. Cieza de
l,e nl36 podaje, e podczas upalnych miesicy letnich g rale przerywali
walki i prawdopodobnie powracali w swe rodzinne strony w celu uprawy
ziemi. Ludn owybrzeawykorzyswaa t sytuacj, odnawiajc s i zaj-
mujc si pracami na roli. Povysza wzmianka jest bardzo interesujca,
ukazuje bowiem andyjski model prowadzenia wojny, kt ry przewidywa
rlkresy wolne od walk, kiedy to g rale porzucali broti, zamieniajc j na
chaqui taclla _ pfug andyjski, a ludy wybrzea na opat - llampa,by zay
mowa si prac w polu. Podobna sytuacja nastpia podczas oblenia
Cluzco prowadzonego przez Manco II w 1536 roku i praktyka ta musiaa
hy w Andach powszechna. Jedynie podczas kr tkiego okresu apogeum
ckspansji inkaskiej, w konsekwencji prowadzenia wojen w odlegch re-
jtlnach, oddzia byy reorganizowane tak, by mona byo prowadziwoj-
n bez przery.Rekrutacja opieraa si na systemie wojskowym mira,
: wysyaniu zwerbowanych w odlege tereny na duzszy czas. Gdy wadza
inki ulega osabieniu, powr ci dawny nyczaj kr tkich okres w po_
czek i wojen.
Acostal37, ap niej Cobo, pisz o oporze Guarco i o fortelu ony Tu-
paca Yupanquiego decydujcym o koricowym rezultacie wojny. W owym
 okresie wadc doliny Guarco bya kobieta, curaca, kt ra nie chciaa wrljny oraz represji, jakie dotkn jej mieszkaric w w p'i.n-iejszym
puci,byobcy rzdzili na jej ziemiach.Coya poprosia ink, by .-il,'hiz de.nograiicny pogbisi wraz z p9.ja1i9niem si.Hiszpa_
j r-- .i:^^.^ t-^^L ,a*/.li,', l.liclrim cqcierlzfwie
i ,aoieniemirzez nich Miustu Tizech Kr li w bliskim
ssiedztwie
no jej ukr ci rebeli za pomoc podstpu, na co wadca si
Wysaa wic do curaca emisariuszy z informacj, i inka postanowi ique. oo zniknicia Indian Collec.dosz9 y.\o :: XYI
zostawi paristwo Guarco w spokoju i zgodzi si na odprawienie "up"in"go
. o i'tni"niu pa stwa Coliique lub Collec wiemy'dziki
wielu do-
kiej corocznej ceremonii na czeMorza, kt ra potrvierdziaby j ntom pocho dcymz Archivo General de.Indias'1al r
czenie obustronne przy mierze. C ura c a, uwierrywszy c oy a, polecia
't,rJ _ n'_^^
; *yb ,r"z P"r, to przede wszystkim doliny Lur1n, .Rimac
:
I

lt

pomidzy dwa
gotowania do wit.Wyznaczonego dniawr d dwik w muzyki i l ciiirlo" - t"'eny podzielone w casach przedhiszpa skich
un" pun'tl"u Ychma, kt re obejmowao.doliny Lur i.Lima'
oraz
bbn w caa ludnoGuarco wsiada na statki. Kiedy znajdowaa si
leko od brzeg w, na otwartym oceanie, oddziay cuzce skie ci i"., J'y "rrique, jak nazywali je Hiszpanie' P1T:ryo.col'": ry:'.?
si ono zwie-
wkrocryy na ich tereny i podb ca dolin.138 inri,*ni" iunkcjonujca i bogata grupa etniczna. Skadao
Y
L

iii ; ;t.h; i ;il iry rh i uro r oiso iai

W relacjach kronikarzy podkrelanyjest op r ludu Guarco, za ;
citlqu itante, carab avllo' 7^! ::
przed podbojem Ink w, jak i w p niejszym okresie inkaskiego zwi Kade z nic posiadao wie|e glaranga,
-nr] oiu.u"i,
li*, Guangayo i Quivi.
nictwa, kiedyza przeciwstawianie siwadzy Cuzco poddawano go trrro. avliu ir*yb*ur''ych przyw dc w'1a2
nym represjom. Wedfug Cabello de Valboal3n nana Guarco nadana ' tlruda Colli Capaca w coltique bya miejscem ufortyf.ikowanym, |icznepolau'
oto-
staa dolinie w wyniku przykadnych kar naoonych na miejscow Gltlnym wielkim murem, wewnirz kto
rego iozciguy .i
no- wyglda na to, e inka rozkaza powiesi na murach fortecy ii;,; p';"" dwa obfitujce w wod r da..Zapewniaoto. jej mieszkafr-
rebeliant w (w edtug Lexic n Dominga de Santo Tomaslao guarcona i,li" rr'.'",.*anie dfugicir i wyczeipujcych oblze , mieli oni bowiem
cza,,wieszanie", a guarcuni, gu.i,,wisielca"). " t,.on
llrr bostp do zywnoci i wody pitnej' .
z obszar w
Tward polityk Cuzco potwierdza wysoka liczbamitmaq sp i Collique obawiali Ji ataku llo pochodzcych
nych do doliny po jej podbiciu. P nocna czcuracazgo zostaa p s riLich -"mieszka c w wyzszych partii doliny, midzy'innymi Indian
koki. Wiele in_
zana mieszkaticom ssiedniej doliny Coayllo. Inny obszar oddano ?:,,"i", L,o''y nuJ" *.'y'tto pozo^uti ziem pod upr*w
nych fortec pucara usytuowanyctrw g rnych
kuratel p nocnego ludu Mochica (w dalszej czcizajmiemy si partiach rzeki bronio do_
cj, jak penili owi Indianie Yunga na rodkowym i p nocno do doliny i p l uprawnych' '
-'bokumenty
ripu . t_ _:_ .
wym wybrzeu Peru). Pola uprawne znajdujce si na lewym brzegl dostarczaj dinych na temat powtarzajcych si' inwazji
ki zostay oddane mieszka com Chincha, kt rzy pokojowo przyjmu ludu Canta na obszary wybrzea,na dfugo przedzlroln-1_9\spedycj.I1-
l

oddziay
Ink w, stali si ich sojusznikami. t-r* oo dobrze chronionego murami pinstwa Collec. Widzc
i;ik^'ki";zaprawiony w od-pieraniu atik w i polegajcy na rozbudowa-
iiy. obronnym Colli.Capac.nie mia zamiaru si podda. Nie
Inny przykad lokalnego oporu: Indianie Collec ;ir;*i'v.i"''ie
szczegcl w *uit i star, do jakich w owym. cz?:'-1e.doszo'
wiemy
i"auni". zeiadcalndian Collec zginw tejwojnie' W drodze_rewanu
Aby lepiej zrozumie system podboj w inkaskich, nale ;;;"*ilyopo. Int o*ie powoali na nastpc pokonanego wadcy cu-
materia egzemplifikaryjny. Informacje pochodzce z kronik s mao -'wk;J
ruca nalecego do grupy spoecznejyanayacu'
p? opir"uny h wyej wydarzeniach Indianie Quivi zostali
gdowe, w przeciwieristrvie do dokument w administracyjnych i
eza-
W archiwach odnalazam dane odnoszce si do innego paristwa z urnuni"u *in''y"'h stoowania, za porednictwem pew1ej h.uaca,
wysano
a,kt re nie chciao ptzyj zwierzchnictwa Ink w drog pokojow i ,,3* zzamiarem odebrania cia iice. Z Cuzco na wybrzee
cydowao stawi op r najedcom.Byo nim paristwo Collique. ;.g;;il'o, kt rego celem byo zbadanienaprzestpstwa i naoenie
na win-owajc w. Pb p.rzytyciu miejsce wysannik roz-
Do tej pory istnienie paristwa Collique byo przezbadaczy racz igno-
rowane. Brak wiadomoci na jego temat wynika w duej mierze z konse- '".":*"it"
r.u'u ca doros populacjindian Quivi, oszczdzaic jedy-
100 kwencji podboju cuzcerlskiego i eksterminacji rdzennej ludnociw wyni- nie 'Lu"i
kobiety i dzieci.ral
101
Paristwo Chimu: przykad oporu
Do trzeciej wunej konfrontacji pomidzy ludami wybrzea i
mi z Cuzco doszo podczas wojny z potnym i bogatym kr l
Chimor. Nie zamierzam podawa nowych informacji na temat jego
boju, chc jedynie wykaza, ze tak jak w dw ch poprzednich
lokalna ludnoprzeciwstawia si pr bie podboju i ustanowienia
wzajemnoci. Inka Tupac Yupanqui, stojcy na cze|e olbrzymiej
podbi rozlege posiadocitego p nocnego paristwa Indian Yunga.
Pierwsze spotkanie Indian Chimu z Inkami nastpio podczas
kiego przemieszczania si si generaa Capaca Yupanquiego w st
Cajamarki. Wtedy towadca Chimu zwany Minchacamanem przybyz
moc Guzmangowi, panu szeci!guaranga w Cajamarce, kt ry
w bitwie z Inkami. Podczas tej bitwy Minchazamanowi udao si
nawybrzee.
Podobnie jak w wypadku Chincha, drug osob z Cuzco, kt ra
a w t rejony, by mody Tupac Yupanqui, zdecydowany na wojn i
szerzeni granic Tahuantinsuyu. Wadca ten cieszy si saw wielki
zdobywcy. Kronikarze wspominaj go jako wytrawnego onierza,
wionego w dfugich przeprawach przez pun' wwozy i pustynie. ,J

za cia Pachacuteca inki Yupanquiego Tirpac Yupanqui zosta

w rejon Cajamarki, w randze najwyszego generaa wojsk cuzce
wraz ze swym bratem Tupakiem Capakiem i dowiadczonymi gene
mi Anqui Yupanquim i Tilca Yupanquim.laa
Podczas przemarszu przez g ry w kierunku p nocnym Inkowie
byli wiele fortec, kt rych wodzowie stawiali op r, a podbiwszy
go, zesz|i dolin rzeki Moche na wybrzee zzamiarem ograniczenia
dianom Yunga dostpu do sodkiej wody. Lud Chimu nie m g
naporowi g rali - wadca Minchazaman zosta pokonany i zabrany j
jeniec do Cuzco, gdzie witowano kolejny triumf. Na miejsce Mi
zamana Tirpac Yupanqui powoa na wadc Chimor niejakiego Chu
caura. Inkowie kontynuowali marsz w kierunku Pacatnamu. W m ! zosig kuhury Chimu
mym czasie inne siy inkaskie wyruszy w kierunku Chachapoya,
go wadca Chuqui Sota schroni si w fortecy Paijajalca. Nie zdoa jedn
l zosig kultury Lomboyeque

odeprze ataku Ink w i zosta pojmany w niewol.las a Sionowiskoorcheologiczne

Podczas opisanych wyej wypraw wojennych inka wszed w O Wsp czesne mioslo
nie bogactw tak wspaniach i tak licznych, jakich nie widziano do
pory w Cuzco. Po powrocie do stolicy prryjcie Zgotowane 0 500km
Yupanquiemu dugo pamitano za spraw wystawnych bankiet w,
cennych fup w wojennych i liczby pojmanych wadc w podbitych zi
r02 Wrd licznego orszaku ludnoci Yunga, kt r inka przywi d ze Mapa 3. Zasig kr lestwa Chimor

-
 opr cz moznych pan w byo wielu rzemielnik w w stopniu mitmaq
yana, spealici w produkcji delikatnych tkanin' wykwalifikowani
le i garncarze,wytu rcy przedmiot w zbytku i pi ropusry. Niepubl
wane dokumen archiwalne potwierdzaj sprowadzenie do Cuzco, z
kazu inki, kowali pochodzrych z Chincha, Pachacamac i Chimu.1a6
dajc prekolumbijskie obiekty z metalu pochodzce z Cuzco, nale
pod uwag wkad rzemielnik w zwybrzea i przestudiowa ich
na sztuk lokaln. To waniepo podboju wybrzea Inkowie
bogaci i dumni, za co tak podziwiali ich Fliszpanie. Moliwe, e p
od Chimu Capaca i jego dworu przepych i okazao,kt ra
p niej elity cuzceriskie. Przed kontaktem z dumi grupami etni
z p ,tnoq Inkowie byli jedynie prostymi wojownikami, podobnie jak
ociennegrlpy z okolic Cuzco. Dopiero w wyniku tych podboj w
dze Tahuantinsuyu zaczy cieszy si wikszym autorytetem i
w przepychu godnym ich sukces w militarnych, a wadry przestali
zwykmi lokalnymi curaca.
Inne podboje Tupaca Yupanquiego
Po kr tkim okresie odpoc4rnku Ti.rpac Yupanqui kolejny raz
Cuzco z zamiarem poszerzania granic Thhuantinsuyu. Na t
zabra ze sob tych samych co poprzednio genera w: Tillca i
Yupanquiego. Wszyscy podryli g wnym szlakiem g rskim Capac
Wzduz trasy wadca kont rolow a zarzdzanie i ustanawianie administr
cuzce skiej, sprawdza, czy lokalni curaca godnie wypeniaj sw
no,mianowa i odwoywa funkcjonariuszy zgodnie zpotrzebami
dzcego si patistwa. Ekspedycja Ink w dotara na tereny Indian Ca
sprzymierzonych z ludem Quito.
Pokonawszy owe ludy, Tupac Yupanqui odpoczywa w Quito i t
poleci zaludni region licznymi mitmaq - ludmi przesiedlonymi zi
nych rejon w do budowy miasta. Przedwyjazdem inka mianowa na
czelnika ch ziem leciwego Dugouchego imieniem Chalco Mayta,
ry otrzyma zgod na podr owanie lektyk i tozkaz comiesiczne
wyslania do stoliry posarica z wiadomociami z Quito.147
W p niejszym okresie inka przeszed przez miejscowo z\an
rampalli, gdzie rozkaza zaoenie osady TLmipampa, nazwanej tak
czejednej z kr lewskichpanaca.1a8 Tupac Yupanqui spdziwiele
przebywajc z dala od stoliry, zanim rozpocz wojn przeciw Indi
Huancavelica. W tym celu podzieli swoje wojsko na trzy oddzia,
104 jc osobicie na czele jednego z nich. Inka wybra drog przez ni
tc g ry z zamiarem zaatakowania nieprzyjaciela od wschodu. Dwa
lnnc oddzia prowadzi walki na wybrziu,'ar wno naldzie,jak i na
morzu. Do bitew morskich Inkowie wykorrystali ludzi zwybtzea _ po-
htldzcych z Tlrmbes eg|arzy. Walki toczy si na rozlegch obva_
tech, od Tirmbes do Guanapi, Guamo, Manta, Tirruca i euisint4e, w oko-
llerrch samego r wnika. W czasie gdy Tupac Yupanqui zajty by podbo-
|crn Manta i*y'py Pun , w olioiicy pojawiti s pewni k'p"y nu
lntlpatrzonychw ag|e tratwach z balsy. Twierdzili oni,iprrybyliz wysp
lwilnych Auachumbi i Nina. Zdumiony t opowieciYupanqui zd ,cj-
drlwa skonsultowa si z wr zbit, kt rego zawsze ,ibieia.'i s*e wy-
prirwy zdobywcze. Zapyta go, czy prawd jest to, co powiedzieli ,,kupry
i ptlrscy'', gdy ci,'m wili dlJo", a wikszoci ich s w nie mozna bfo
dlr wiary. Wr zbita odpowiedzia, e najpierw on sam ,,poleci'' na owe
odlog]e lvyspy, by potwierdzi ich istnienie. Relacja Sarmienta de Gam_
hlitlso jest niezwykle interesujca ze wzgldu na pojawienie si w niej
tspomnianych,,kupc w eglarzy" i tajemniczpodr morsk, na kt r
ldccydowa si inka. Ekspedycja trwaa dziewi| miesicy, a po powro-
eic, nvaWszy natakdug nieobecnowClzco,Tupac Yupinqui uda
il do stolicy. Wybra drog przezwybrzee, kierujc si n_a Catacaos,
Pttcatnamti i Chimor. Wadca powoli przemieszcza iprezdoliny Yun_
grr.. Minwszy Pachacamac,.konnuowa drog szlakiern g rskim, wst-
pujc do Pariacaca i Jauja.151
, Winspekcji
tym samym czasie drugi oddzia mszerowa inn drog, dokonu-
Jqc podbitych wczeniej ziem.Isz Wedug Sarmienia de Gam-
hoa inka Pachacutec zmar tu po wspomnianych podbojach na p nocy
kraju, a Tirpac Yupanqui przesta by wsp iegentem i zosta_wadc
ubsolutnym.
Chronologia inkaskich podboj w jest oczywicieniepena i moliwe,
c.Tupac j
-Yupanqui, wykorzystuj c duszypost w Cuco, zdecydowa
rkierowa swe si na tereny tropikalnych las w deszczowych, zimiesz-
kirnych Przez Indian Anti, zzamiarm pozyskania dostpu do nowych
planlacji koki. W tym celu kolejny raz podzielt wojsko na trzy oddzia
i stajc na czele jednego z nich, wszed na owe tereny, wybieiajc szlai<
Yigd_"{
przez Aguatona. Drugi oddzia, dowodzony pizez toronga
Achachi, wkroczy przez osad Amaru. Tizecim oddzia-em komendero-
wa Chalco Yupanqui, kt ry wybra szlakprzez Pilcopata*.153
*
To samo utrzymuje Cabllo de Valboa; Cobo (w t. II,rozdz.XV) wspomina o tej
wyprawie na tereny Indian Anti przy okazji podr ry do Quito i wizy w Collasuyu.
Wydaje si jednak, e marsz do Quito by wczeniejszy, gdyjest mao prawdopo-
aut.).
rltlbne, by inka z atwocipokona tak daleki dystans (przyp. 105
 Wkraczajc do dungli, oddzia Tupaca Yupanquiego musia zn
wiele trud w. Sam inka zgubi si w wyzynnych gstwinach. Uratov
go spotkanie zszukajcymi go wojskami otoronga Achachi. Przy oI
tej wyprawy cuzce czycy podbili ludy Opatari, Manosuyo, Manari
Yanaxime oraz Chuncho, a inkaski kapitan imieniem Apo Curi
dotar a do Paititi. Podczas gdy inka przebywa w regionie Anti,
wcielony do armii inkaskiej Indianin z Collao imieniem Coaquili
zerterowa i dotarszy do Altiplano, przekaza swym rodakom infc
cj o rzekomej mierciinki. Relacjonujc, podburza ludnoi
nywa, e jest to idealny moment do przeprowadzenia powstania skie
wanego przeciwko dyktatowi z Cuzco. Coaquiri przybra imi Pachacu
Ynga i pod wasnym dow dztwem wznieci rebeli w caym Collao
to pow d, dla kt rego uwaam, iz wyprawa inki do dzungli odbya
przed powstaniem Indian Collao).
Tupac Yupanqui powiadomiony o trudnej sytuacji w Collao
miast opuciwschodnie stoki And w, zostawiajc tam otoronga
chi, kt rego zadaniem byo doko czenie dzieapodboju ch ziem. I
przeszed prosto przez Paucartambo, by stawi czoo rebeliantom.l5a
konawszy paryfikacji ziem, skierowa si do Charcas, gdzie zniewoli
scowy lud, a stamtd uda si na poudnie do Chile, gdzie pokona
nych wadc w Michimalongo i Thngalongo, po czym podzy dalej,
cierajc a do rzeki Maule.
Po wspomnianych wyzej wyprawach zdobywczych kolejne wyprawy
mia charakter wirytacji ostatnio podbitych ziem i zaprowadzenia
nowego porzdku. Niekiedy dochodzio do zdawienia
bunt w, lecz g wnym celem ch inspekcji byo wdranie inkaski
systemu organizacj i paristwowej, midry innymi poprzez konstrukcj
dowli niezbdnych do sprawnego funkcjonowania lokalnej administri
Analizujc podboje Tirpaca Yupanquiego i Huayny Capaca, nie
buj odtworzy jakiejhistorii, na kt r skadayby si wydarzenia c
towane w nieprecyzyjnych zapiskach kronikarzy. Pragn jedynie
posiadane dane w celu ustalenia kolejnoci podboj w. Tirpac Yu
by wielkim wojownikiem, sam dowodzi swymi oddziaami i sta n-a czele
armii. Jemu zawdzicza si ptzyczenie do Thhuantinsuyu najwikszych
obszar w. O ile Huayna Capac poda drog wyznaczonprzez swego
poprzednika, o le Huascar i Atahualpa prowadzili zupenie inn poli.
tyk. Huascar praktycznie nie opuszcza Cuzco, chyba e chodzio ja-
kdrobn inspekcj, jedynie na samym koricu toczonej z bratem woiny
obj dowodzenie armi. R wnie Atahualpa zrzadka przejmowa do-
w dztwo, polegajc przede wszystkim na swych generaach. Co moe
oznacza owa czynnoprzekazania w obce rce trudu utrzymania nie_
nykych rozmiar w paristwa? Wynikao to z wikszej odpowiedzialno-
Jciw zarzdzaniu aparatem administracyjnym czy by moe z utraty wo-
jtlwniczego ducha? Czy w paristwie Ink w rodzi si pojlzia midzy do-
wttdc w wojskowych i zarzdc w administracyjnych? Z drugiej strony,
jcliinkascy wadcy stawali si sabymi strategami i bazowali naumiejt-
hrlciach swych genera w, istniao niebezpieczetistwo, e prdzej czy p -
nicj zostan oni odsunici od wadzy przezludzi bardziej dowiadczo-
nych w bojach, gdy prawo osoby ,'odpowiedniejszej'' trzymao w stanie
cir1gego zagroenia zbyt mao walecznego ink.
Podboje Huayny Capaca
Mimo i Hiszpanie pojawili si na wybrzel Tahuantinsuyu niedfugo
ptl nagej mierciHuayny Capaca, kronikarze nie s zgodni co do po-
tzdku, w jakim dokonywa si jego podboje, ani generalnie wydarzeti'
kttlre zaistnia podczas panowania tego wadry.
G wnym celem Huayny Capaca byo utrzymaniezdobytych ziem i dal-
;'l rozszerzanie granic patistwa. Zalwua si, e na peryferiach Thhuan_
linsuyu, zar wno w Chile, jak i na terenach dungli orazna dalekiej p
nocy, dawny andyjski system wzajemnoci nie funkcjonowa. Bez jego
porednictwa jedynym sposobem na wczenie ziem by knvawe bitrvy
majce na celu podb j nowych lud w. Do jakich wniosk w mona doj,
rrnalizujc powyszy problem? Brak systemu wzajemnoci oznacza, e
chodzio o grupy etniczne zamieszkujce najbardziej oddalone od cen_
lr w kulturowych miejsca, gdzie zyczajeznane z lepiej zorganizowa-
nych region w Ameryki Pofudniowej nie istniay. Moliwe r nnie,e
mieszkaricy odosobnionych region w nie widzieli korzyciwynikajcych
r.ezjednoczenia si z uporzdkowanym wiatemInk w. Poza mw prze-
ciwieristwie do mieszkaric w Chincha,kt rzy ryzykowali utrat kontak-
t w handlowych z odlegymi ludami, mieszkajcy na peryferiach India-
nie nie mieli wiele do stracenia.
W pierwszych latach panowania Huayna Capac zderydorva si od-
wiedzi swe posiadociw okolicach Cuzco. Cieza de Le n''' pisze o in-
spekcji Indian Sora, Lucana i Andahuayla. Zdaniem tego kronikarza inka
nie rozpoczpodboju ani dalekich podr zy do czasu mierciswej matki
-o
coya Mamy ocllo. Wydaje si' e to ona uprosia syna, by nie opuszcza
na dfuszy czas Cuzcol56 roz|ege terytorium sprawiao, ekadawy-
prawa rzdzcego inki w -celu inspekcji prowincji lub z zamiarem nowe-
go podboju tnraa wiele lat spdzanych z dala od stolicy. Podqlaic za
relacj Ciezy de Le n i reszty kronikarzy, dowiadujemy si, e Huayna L07
 Capac.po'dfugotrwaym pobycie w Cuzco, podczas kt rego kon
Prrli na jego spotkanie w celu dokonania mocha izoniahodu najwy.
t:1."
blq"ylane, wyruszy zy)zy}do pofudniowy"t' p'6*in.;i i llcmu wadcy. Huayna Capac dotar do Mlcas i zatrzyma si w kwatc.
tinsuyu. Najpierw premi rzy Col lao, pizy gl,d;l
.'r i"k ;;;'"iri' lttc h zbudow any ch z polecenia Tirpaca Yupanquiego. Nastpnie przckro.
|_tg 1ap9liaje P]'ns'rwowe_ a"iiuin i"!i"'
'
l'*i'li. czy dolin Jauja, gdzie interweniowa w sporze o granice posiadocl
mode kobie ty do a l Ia.huasi. P r^ugary"y
zeszed przez Chuquiapo i it amid, ilrlnych tego regionu. Stamtd inka wysadwie grupy emisariuszy: jed-
c
pujc do Charcas, uda si do Chincha. bodczas pobytu
nu pouaiiiu i nr1z misj poselsk do Indian Yauyo, drug do lud w Yunga zwybrzea,
nadzorowa ustanawiani e organizacji palistwowej, *yval riit*rq,
a" Wladca kontynuowa podr , docierajc do Pumpu, gdzie zatrzyma si
w yampy,
lr g,ani
i innych^ obiekt w publicznych. Kontynuo#a w
tacj, odwieuj: Tucuman i La Plata, skd wyar<irr<u'tapitanow
nl kr tki czas w drodze do Guzmango.
Podczas pobytu w Cajamarce inka podj decyzj o wyprawie do Cha-
walki przeciwko Indianom chiriguana. surowe warunki i *ojo*nicz
tamtejsrych.Iud w sprawiy, e I kowie wr cili pokonani. _-''
ehirpoya, gdzie lokalni panowie zbuntowali si i schronili w jednej z for-
lcc. Armia inki zostaa przez tamtejszych mieszkaric w dwukrotnie od-
Jak pqdaje Sarmiento de Gamboa,ttt podczas gdy Huayna Capac
prrrta. Dopiero z pomoc nowych posik w Huaynie Capacowi udao si
zytowa'Collao, jego wuj Guaman Achachi podIai szlati"".
*ioo< iltegna rebeli. Do Cuzco wysano wielu Indian Chachapoya, nato-
p,rzez Chinchaysuyu z zamiareminspekcji pa rt,"u az po
euiio. inka miast na ich rodzime tereny sprowadzono licznych mitmaq skadajcych
skierowa si w stron- Charcas, Cochabamba i Pocona, lonrynuui.
oo ri ze sprawdzonych i lojalnych Inkom ludzi,zzamiarem utrzymania gra-
na.pofudnie przez Coquimbo i Copiap . Do przebywuj#;';"'
I nic Thhuantinsuyu.
dniu Huayny Capaca dota nowirry o^buntach w
ouito, Fufio"iH Bernab Coborse w przeciwielistwie do Ciery de Le n, podaje, ze po
cgvilc1' kt re zm.usi! y'"9" nie tyiko do powrotu do Cuzco,lecz
ltregnaniu konfliktu w Chachapoya inka powr ci do Cuzco, skd uda
rekrutacji wrd ]ud.noci Collao onierzy do nowej kam
|,:r'9o
nap nocy.'58 Podczas rebelii przeciwko Cuzco ruhyponocy
ri na odpoczynek do Yucay, gdzie zajl si nadzorowaniem budowy pa-
ltrclw i wity. Zdaniem wspomnianego kronikarza po jakimczasie
w.a wszlstkich tucuyrico - gubernator w inkaskicn. g,iu.i "u lltlayna Capac powr ci na poudnie, midzy innymi do Tiahuanaco,
nie zostali powoani i stan ien utrzymywa si, gdy Hi''pu-ni" (irchabamba Pocona, Lupaca. Bdc w Collasuyu' dokona wielkiego
s"trn
Atahualp w Cajamarce, gdy w za-dnym z dokrimento#nie naitn
ltrcigu do armii, zkt rzamierza uda si do Tumipampy.
si. na wzmiank o obecnoci adminisfrator w inkaskich
' -_ -_d [ffi
--- wr Natomiast wedug Ciezy de Le n po prrywr ceniu pokoju w Chacha-
nicznyclr zwybrzeawe wczesnym okresie konkwisty.
We{fug Ciezy de Le n po wyprawie na pofudnie Huayna Capac 1xlya Huayna Capac konnuowa marsz w kierunku p nocnym, wkra-
. cr'ajc na tereny tropikalnych las w deszczowych z zamiarem stawienia
mierza.uda-si w pierwsz pooioz na p noc jato oriciatriywaJa
czt*a Indianom Bracamoro,' 0 lecz doszybko si wycofa, gdyz by to
stwa Ink wymala'ia"gilt'
w. Kudataka.wyp^raw a rzdzcego inki
lcgion nieprzyjazny i zamieszkany przz dzikie ludy. Stamtd inka uda
gotowali. Skadano wiele ofiar, wczajc to nawet , porror o _ si do Surampalli, na ziemiach Cartar, gdzie odpoczywa. Moliute, e
r ludzk. Naleao r wn i zgromadzi wojskowe ,n ito i;rnko;;i
r" 1ltldczas tego pobytu zarzdzil zmian nazinry miejscowoci, z kt rej po-
by powoywali do armii rekrut w. Poszerzino lub napraawia"o
Ji"gi, chtldzi, dajc jej imi wasnej panaca - Tumipampa.' ' Do wypoczywaj-
ryml przemieszczali si inka i wojska, naleao te zapeni magazyn ccgo inki dota nowiny o powanej rebelii w Cuzco. Wadca rozkaza
wszystkim, co. qosobv bv potrzebne maszerujrym oaoziaom.]na
ni cigowy g wnym jej prowodyrom.
m g opuciCuzco b9z wyp1awienia liczny.t' i to''to*'v.t' p."yi W dalszej czcirelacji kronikarze wymieniaj liczne wojny prowa-
podczas kt rych odnawiano wizi.wzajemnoci pomi arv
iiua" r"p tlzone przezink przeciwko r nym grupom etnicznym na p nocy pari-
zentantami panaca, n3c.zgl1i.t11i duch grup'etniczny"t' i gu6"
stwa. Wojny te Inkowie wygrali kosztem wielu ludzkich istnie . Podczas
rami, kt rzy gdpowiedzialni byli za adminiitracj paristrv"*. --
gcly inkascy onierze, zmczeni i pozbawieni ducha walki, pragnli jak
.Po r11kolejny Huayna Capac wyruszy ,|i;r;;;;;r'uiil6* oo*
c w wojskowych, monych, kobiet, trazj,wojsk. Moliw;:iinLu p'
llajszybszego powrotu do domu, ludy p nocy zaciekle broni wolnoci
i swej ojczyzny. Wspomniane bitrvy by cikie. Zdaniem Ciezy de Le n
mieszcza si wolno, j?-k opisuj kronikarie podr tur'uuipy
gion Cajamarki. Gdzieluk * tltlszo do zawizania si konfederacji skierowanej przeciwko Inkom,
108 tylko prze-chodzi inka, rotani punu*ie'|'zyuy. w kt rej skad wchodzi grupy etniczne Caranqui, Otavalo' Cajambi, 109
 Cochasqui i Pifo. Inka nie spodziewa si takiego obrotu spraw.
przystpieniem do walki zaproponowa wic pokojowe ronizanie
fliktu polegajce na ustanowieniu wizi wzajemnoci, co oczywicie
federaci odrzucili.162
Cobo szczeg owo opowiada o wojnie przeciwko ludom
Huayna Capac zgromadzi w Tirmipampie wasnych dow dc w woj
wych, by przekona si, jak radz sobie w podboju i paryfikacji regi
Zdecydowa si zainicjowawalk o Pasto, najbardziej wysunit na
noc cz,terytorium. w rym celu zorganizowano trzy oddziay: pi
szy, zoony z ludzi pochodzcych z Collao, dowodzony przez kapita
Mollo-Cavana z Lupaca z Hilavi i Mollo Pucara z Hatun Colla.
oddzia wywodzi si z Cuntisuyu' a na jego czele stao dw ch
c w: Apu Cavac-Cavana i Apu Cunti Mullu. ostatni z oddzia v
si z ludzi r nego pochodzenia.Poza tym w armii byo dwa sice
gouchych z Cuzco pod dow dztwem Auquiego Tumy i coya Tupy. 1
macja doczca skadu wojsk, kt re maszeroway na p noc, jest
zwykle istotna, ukazuje bowiem typow formacj armii andyjskiej
dzielon na trzy czci,zkt rych kuda prowadzona jest przez
dow dc w.1 3 Niczym nie r nisi skad wojsk Chank w opur
cych ojczyste ziemie zzamiarem podboju wiata. Przytoczone
przykady s oczywism dowodem istnienia cileokrelonego
armii andyjskiej.
Ekspedycja wojskowa do Pasto uwie czona zostaa sukcesem.
wie witowalitriumf, nie dbajc o ochron i stra. Te okolicznoci
korzystali rodzimi mieszkaficy tych ziem, kt rzy natarli na niep
wane oddziay, dopuszczajc si okrutnej rzezi' Reakcj Huayny
byo zebranie rozproszonych wojsk zasilonych nowymi posikami i
nanie krwawego odwetu na przeciwnikach. Inka, dny opanowania
ej prowincji, skierowa wojska do walki przeciwko Indianom Ca
i Cayambi, mianujc jednym ze swych genera w Apu Cariego,
Chucuito.
Miejscowi schronili si w fortecy. Podczas jednej z poczek ni
wanie opuciliswoje pucara i zaatakowali Dugouchych, kt rzy sta
zrb inkaskiej armii' Nieoczekiwane posunicie wroga s
wycofanie si szlach cuzceriskiej, kt r a zdezorientowana pozwolia,
inka spad ze swej lektyki. Wadca zginby z rk nieprzyjaciela,
nie interwencja kapitan w Cusi Tupy Yupanquiego i Huayny Achach
go, wyvodzcych si zwyszej szlachty inkaskiej. Zdaniem Cobo16a
tej pory Huayna Capac, wracajc na czele swych wojsk do Tumipampy,
zawsze wkracza do miasta pieszo, a nie, jak wymagaa tego tradycjai
110 w lektyce.
Niezadowolony zprzebiegu wydarzeri inka zorganizowa now armi
powtldzon przez jego brata Auquiego Tom, kt r posana wojn z In-
dlnnami Cayambi i Caranque. W jednej zzacichwalk Dfugousi zdo-
liju cztery rzdy bronicych fortecy mur w, gdy Auqui Toma zosta
lmicrtelnie ranny. Warto podkreli, e w opowieciach indiariskich do_
Sczrlrych wojen rozproszenie lub ucieczka wojsk w momencie pojmania
luh mierci dow dcy jest zachowaniem powszechnym. W ten waniespo-
lt1b zareagowa oddzia inkaskie na mierAuquiego Tomy.
Zdaniem Cobo po owych wydarzeniachprzybyy nowe posikizCuz-
(t, clowodzone midzy innymi przez generaa Mihi. Wedug niekt rych
l n ln karzy bezporednim powodem przyby cia wspomnianych posik w
i
byl incydent zrzucenia Huayny Capaca z lektyki. Jakzobaczymy, dziaa-
nle szlachty z Cuzco miao bardzo wymowny charakter. Komentowaam
le ju przy okazji ronaafinad funkcjonowaniem systemu wzajemnoci.
W pogoni za zltycistvem i w chci zemsty na rebeliantach Huayna
Crrpac pomin tradycj irozkaza wanieprzybym wojskom zaatako-
wtt w pierwsrym szeregu. Gboko uraeni tzniewagDfugousi zabra-
ll statuetk Manco Capaca (wedug innej relacji bya to figura Huana_
cauriego) i wyruszyli w drog powrotn do Cuzco. Spostrzegszy to, inka
prlpiesznie posamonym wspaniae prezen. Usatysfakcjonowani ge-
ncraowie wr cili do Tirmipampy i przygotowali si do ataku przeciwko
rcbeliantom. W tym miejscu Cobo wspomina o utworzeniu trzech od-
dzia w. Jeden z nich dowodzony byprzez generaa Apo Mihiego, inny
rkadasi z ludnoci pochodzcej z Chinchaysuyu. Kronikarze s zgod-
ni, e wola i zdolnoci cuzcericzyk w pozwoli imnvyci i e inkaskie
represje by tak okrutne, iwody jeziora pooonego nieopodal fortery
nieprzyjaci zabarw si na czerwono od przelanej krwi. od tego czasu
jczioro to zwane jest Yahuarcocha.
Wedfug Sarmienta de Gamboa 165 Huayna Capac spdzi dfugie lata
w swej ulubionej rezydencji w Tumipampie i moliwe, e jako rodowity
jcj mieszkaniec czu si tam lepiej ni w Cuzco. Inka jeszcze przez dugie
lirta toczy wojny przeciwko ludom z p nocy i po cikich bitwach udao
tnu si ostatecznie wczy te ziemie do swego palistwa. Do Quito dotar_
ly wieci o dziwnych brodatych ludziach pywajcych w wielkich drew-
lrianych domach, kt rzy mieli kontakty z indiariskimi ludami zwybruea.
lly rok 1'56.Francisco Pizarro i jego towarzysze pojawili si na wybrze-
u Tahuantinsuyu. Zmi niepokojcymi wieciami dotarli do inki po-
saricy, kt rych relacje sprawi, ewadca pozosta pod wielkim wrae-
tl iem opowieci o potnych prryby szach, kt rzy waniezeszli na ld''uu
Zgodnie z re|acj Sarmienta de Gamboa'67 ttt przed trzeci podr
Pizarraw p nocnych prowincjach Tahuantinsuyu rozszalaa si straszli- 111
 wa epidemia ospy i odry, chor b, kt re do tej pory by nieznane na
ziemiach. Zataza zebraa na obszarze andyjfim wieli<ie zniwo, ur
c zupenie nieodporn na ni ludno. Wrd ofiar by inka H toszczcych sobie prawo do piastowania najwyzszejwadzy. Czste zmia-
Capac, kt ry dokona :ywota w Quito.
l\ ju nadmienlam, r da nie s zgodne co do chronologii po<
j w Huayny Capaca, mimo i dokonywa si one w okresie ulistiim
jawienia si Hiszpan w. Natomiast same ekspedycje wojskowe inki
geruj, ezar wno na dalekiej p nory, jak i na terenach-obecnego (
le andyjskisystem wzaj emnoci nie funkcj onowa, dlatego te przy
tych ziem do Tahuantinsuyu nie mogo odby si na zasidach iok
Bunty lokalnych paristewek i czonk w szlachty
W opowieciach i relacjach na temat historii paristwa Ink w dost
ga si sta'tendencj do idealizowania Tahuantiniuyu, ukazywanego j
kraina idylliczna. Prawda bya jednak odmienna. Wci wybuJhaj
b}nty
Y prowincjach Thhuantinsuyu byy reakcj naczelnik w grup
nicznych na ucisk i dominacj Cuzco. Kr tki olres ekspans3i inkai
nie pozwoli na konsolidacj caego terytorium, w wiadomociza
kalnych pan w nie zda si wyksztaci idea wsp lnego paristwa.
Wrd mieszka c w Tahuantinsuyu g r braoprrywzinie do oj
stej ziemi, do ayllu, osady czy lokalnego wadcy. Brakowao im pocz.
integracji i wsp lno narodowej' Dlatego te Indianie nie potiafili
wiza'konfederacji skier9wanej przeciwko nowo prrybym i niebezp
nym obcokrajowcom. Gdyby rozw j wiata andyjskiego trwa nadal
z1R 99ny przez kultur europejsk, to by moe zcasem wytwc
9ig 9c1
zlizekpomidzy grupami etnicznymi skupionymi *oto
inki. Cige rebelie wskazuj na brak jednociw Tahuaniinsuyu, a wir
krotnie przytaczana pokojowoInk w byabardziej pozorn'a nipr
dziwa, czego dowodem by mniej lub bardziejznacze,krwawe i d'u
trwae powstania. Liczne zamieszki tfumaczr wnie szybki upadek p
stwa Ink w* w momencie pojawienia si konkwistador w hizpa sti
Lokalni panowie wykorzystali okazj do wyzwolenia si spod kuriteli C
co i wraz z pojawieniem si Hiszpan w zerwali i tak s1a_be wizi wzaje
nocii pokrewie stwa, kt re utrzymywali z wadcami Thhuantinsu,
?leczdrugiej.strony, nie tylko bunty naczelnik w durych grup etniczn5
r wni powstania czonk w szlachty inkaskiej, przymvyczajon
czstych wewntnych rozgrywek pomidzy przedsiawicieiami- nai
II2 * G wnie w opinii Garcilasa de la Vega (ptzyp. tum.).
llcj elity Cuzco, by jednym z powod w upadku paristwa Ink w. Szcze-
gr1l ny system dziedziczenia wadzy sprzyja pretensjom wielu kandydat w
ny rzd w pogbiakry'ys wadz centralnych i doprowadza do cig_
ych niesnasek pomidzy czonkami szlachty. Do problem w wewntrz-
ttych w Cuzco wr cimy przy okazji omawiania zwyczaju dziedziczenia
wadzy. Rebelie, kt re wstrzSny Tahuantinsuyu, pojawiy si wraz
z rlsigniciem przez pa stwo olbrzymich rozmiar w terytorialnych. We
wczesnym okresie dochodzio raczej do wewntrznych przewrot w, kt re
nttstawa g wnie pod koniec rzd w kadego inki.
W pocztkach podboju Collao, za rzd w Pachacuteca, a p niej za
pttnowania Tupaca Yupanquiego, powstania Indian Aymara byy czste.
Jedynie zarzd w Huayny Capacawydaje si, e grupy etnicznezamisz-
kujce Altiplano przyczy si do Cuzco i czynnie uczestniczy w woj-
nitch na dalekiej p nocy. W owym okresie pokany kontyngent wojsk
ptlchodzrych z Collasuyu i Cuntisuyu w alczy w kampanii woj ennej prze-
ciwko grupom etnicznym z dzisiejszego Ekwadoru. Do pierwszego po-
wstania doszo w okresie, kiedy inka Yupanqui zapucisi w rejony tro-
pikalnych las w deszczowych. Grupy etniczne Huamalla, Hatun Colla,
('huquito i Az{ngaro, korzystajc z nieobecnociwadcy i faktu, iprze-
llywa on w niegocinnymregioni e, znanym z trudnych warunk w komu-
ttikacyjnych, zawiza konfederacj i chwyci zabro .Ich pierwszym
ptlsuniciem by_o wymordowanie wszystkich mianowanych przez Cuzco
gubernator w.168 Buntownicy schronili si w pewnej pucara i wypowie-
dzieli Inkom wojn, kt r ostatecznie ci ostatni wygrali. Przyw dcy po-
wstania zostali schwytani i wysani do Cuzco, a inka zdecydowa, e od
lcgo czasu w stolicy bdzie moga przebywa ograniczona liczba ludno-
ciAymara. Dlatego te, w momencie gdy do Cuzco prrybywa nowe
kontyngenty wojsk z Collao, te stacjonujce do tej pory w miecie mu-
siay opucijego granice.
Sarmiento de Gamboa 169 opowiada, e P achacutec trzykrotnie podbi_
,irr Altiplano ie najczciej buntujrym si ludem byli Indianie Aymara.
l)o nowego powstania doszo za rzd w Tupaca Yupanquiego.l7o Rela-
tja Sarmienta de Gamboa jestprawie identycznaz relacj Ciezy del-e n,
cho datowana na okres panowania innego wadcy.
Podczas rzd w Ttrpaca Yupanquiego doszo do jednej znajgtoniej-
szych pr b przewrotu, lecz m razemjej autorem nie by kt ryz pod-
llitych pan w, lecz sam brat sprawujcego wadz inki imieniem TUpa
(]apac. Bya to wana osobisto,piastujca urzd inspektora nowo pod-
llitych ziem i cieszca si zaufaniem wadcy. Posiada liczne dobra, zie-
lnie i sfuzb ,lecz nie mogy si one r wna z bogactwem jego suwerena. 113
 #j.i'"#T3l*p'Capaca bydo uknucia spisku przeciwko
w najwi k';";il;;;';[:
was
cg w doczcych caego zdarzenia, wiemy jedynie, e w wojnie
do ra n
t a i i, ^y ::7?!l
dotaradoinki,ito*i,Gi.;'#9'il:r':tiJT*ii'JT;#"f
rl i n le ,J :iyinka, a buntownika spotkaa mier.Od tamtego czasu lud-
d"--leol'ii} bunt, kt wybuch w
^

[: y::fl.i:';''*9j::u
Yunga nie moga nosi broni ani wstpowa w szeregi wojsk inka-
co, w czasie gdy Tupac ry
' Tego typu zakazywskazujnafakt,ewadca Chan Chan dopuci
,}ununqui '"IiJ.'*"i ,ii';ii#I:ffi''":
e n zos a n ach m
t zaawi onyl''-;;;;;' rtlrady przeciwko Cuzco, w czasach kiedy by jego poddanym i przy-
Jp.*r o'i,il
t t

l Tj',
i a s
w stolicy. do struktur wojskowych Tahuantinsuyu. Decyzj zabraniajc lud-
" "
Francisco de AvilarT3 opis.uje jeden i zwybrzea wstpowania do armii inkaskiej potwierdzaj r wnie
ze sposob w tfumienia rebelii
menty doczce ludnociz obszar w nizinnych. Przykadem jest
lH-.""?:::::::':=" ';i'iiir.'l"ti^atorzykronikarzaooowi
riodziwnejinterwEnciii;;;;;;;;;;;d#ffi?"TlTi:giH3# rrj inspekcja z 1549 roku w posiadociNicolrisa de Ribera w dolinie
g: a, kt ra odbya si zrozkazu licencjata La Gasca. Wjej trakcie
iI3ff::,y:n_'"1l"::
Chaqui. Powstanie ,*"o i!.it;Fpl1[.,u rudy Arancuna, cari
,'u'nuil;ffi"i''y"l' HJ trffi::l#ll?i zapytany przez tragarz czy dawniej mczyniz tych stron byli

:K
o ;",-7,.j*:
wsparcie w romiazaruu
1" ::,,:,"_:y. _t t,,__l
ia]'waz n ej ze
tej trlonej;;#il:
c a i p ro
;r;#:r:x:': i
i s h u a s
igani do wojska, odpowiedzia,iz racji tego, e s Yunga,to znaczy
wybrzea, nigdy nie wchodzili w szeregi armii inkaskiej.l7s Podobne
jj'"T^*".^:':"^*,.":{'iiiliidffi ila|Aucaypata,wadca iadczenie pado podczas inspekcji w Atico i Caraveli w 1549 roku.
l''J do nich o pomoc, *
si
'u"'u.i'
*;;;;i#;i;;lJ#:b:#': Euraca imieniem Chincha Pula zapytany, c4 w czasach przedhiszpa -
j"
7', ::: T-: l: *,; f " *"y""h
Tifi ;;u Vupu nq u lich mczynizchstronmieli sw j wkadw tworzenie si armii inka-
cisza,ktrpi'enua6o'Pi""hffi;i:;#'J#ir::'::'1:xH"#j:
lT
"so
za pa n ov i
ll cj, odpow iedzia przeczco. Wydaj e si, i deryzj a zabr aniajca rn-
i

ni w celu powstrzvma:i:-y*F'i;i]srykady jego ruch moe B'yznom Yunga subywojskowej bya powszechnie przyjta w caym
[ff # T:. l*';, :* :x:it ir!i; " wyp ow
;'' ptrnsnvie. Informacja ta moe jedynie wiadcry o m, jak mam zaufa-
d arg m n
ji[lllli*?,.,,l:';:n:l*:"*'*#::,i#:ff
o'll uuDtwa ;i:-il[""J,:
i e u e
nlcm cuzceticzycy darzy|i ludnozwybrzea.
rarlacaca lmteniem Macahuisa. Nieufnoi buntownicze usposobienie mieszkaric w Chimor miay
M wi,,niskim
dym'" iiiii'iit"^" *.p";;i" llfi".i# gor jedn konsekwencj: w wyniku przesiedle doszo do rozprosze-
ffi:ffi nH::*
,.Tlj^l!_".l;|t1ce w trakcie pooi
v"t |eszcze
nia ludnoci wysyanej jako mitmaq do wielu zaktk w Tahuantlnsuyu.
objtegorebeliami.-Ki"oy.9i'l'u?i;kiffiJ;ffi;.#;:il*ffi
obietepo reheli"-; ."ei
'y'oo (irldna uwagi jest pozycja oraz funkcja nowo przesiedlonej ludnoci.
5 Wedfug Bernab Cobo176 do przebywajcego w Jauja Huayny Capaca
;."*Lr*,':9*i:r,:t'''::::,:""1il,9"1padadrobnydet
Zczasemprzerodzi:ai.;il;''"#;''""*,i:#!llj""''"',li'lu"l dtttara wieo rebelii monych z Chachapoya. Inka natychmiast uda
ri w te rejony, kt re zatwocipodbi, a nastpnie wyruszy do Quito.
!}i7;:l*:J:]i"Y::lr::o-;;.g;i;'"lnlqzostalizgadzeni,a
curaca i przyw dcv zginli o po*z"ni"u";;.il;:",ii'i:"jdll Natomiast wedug relacji Sarmienta de Gamboal77 inka po kr tkim po-
hycie w Chachapoya powr ci do Cuzco, a nastpnie uda si na pofu-
;'':l;L1",''?'T:li::i:*:r{;ii'l"g.*huacaMacahuisa,
wiadanowr dsoo"c'noJctH;;;il'l'.rii:#,:,:':3"T*:r:i::, tlnie kraju zzamiarem dotarcia do Cochabamby i rejon w dzisiejszego
('hile. W trakcie pobytu w Tiahuanaco dotar do niego kolejne wieci
;::i:;'T:"':.::i;ixdT',iryjopooouni.;
ne. Moz iwe, e gy-kakl ii' podstawy histo
; il;ffi"'"- i?,I: :TffiJ rl wybuchu powstania, tym razem w Quito, co zmusio go do wezwania
n a
tiT
l

J"g,T:::Yi:?Y \il;; ludnoci i utworzenia nowych oddzia w. Pobyt wadcy na p nocnych

!,ry"?ni si ao rii"ir"nla konfliktu.
kraricach paIistwa okaza si znacznie dfuszy od poprzedniego. Do naj-
l

;3'H[ilEl!-1":"?.:u,;ffi :Ti:lf e*.#:'.?i:.ll*ll:

llardziej wytrwaych buntownik w zalicza si curaca Tomal pochodz-
pojawieniasiHiszoana*,Z-i';Tt;;1;Wii."Tj".lil,'fi cy z wyspy Pun , kt ry przy kadej nadarzajcej si sposobnoci dopusz-
u,Tlg:" najwans'" osignitci" i"i.i. ' cza si zdrady wobec inki. Prawdopodobnie w jednym z takich powstari
i

Wedfug Z6rate|7a ii91y. -'"ii'o'uj'i.ir'y"h llra udzia curaca Pabur z rejonu Piura. w 1532 roku Francisco Pizarro,
bunt w w historii paIi-
l

stwa Ink w byo powsta"i.;;i;;;:;;:;;:rChimu.Capaca, przemierzajc ten region w drodze do Cajamarki, zatrzyma si w kwa-
tt4 rytorlum zajmowao sto legua pu.u *yu..'"'u. kt rego te- terze przy g wnym p|acu curacazgo Pabur. Tam dowiedzia si, i na
Kronikarz nie podaje nam
tych terenach rozwijao si niegdypotne pa stwo, kt re syno z wiel- 115
 kich bogactw. Niestety zostao ono zniszczone' a osady spalono,
ludnosprzeciwia si rzdom Huayny.178
Posa cy chasqui poinformowali przebywajcego w TLmipampie
ayn Capaca o ataku dzikiej ludnoci Chiriguana na lud Chbrka, w
rego wyniku zaskoczona stra jednej z fortec zostaa wymordowana.
wysla.l na miejsce zdarue swojego kapitana imieniem yasca, aby z
wad?i porzdek wrd zbuntowanej ludnoci. Liczc na rnagicin
lapitan zabra ze sobw podr wiele huaca, wrd kt rychnalaz\,
Catequil z Cajamarki i Huamachuco, Curichaculla z Chachapoya i
mayrica z Chinchaysuyu.ttn
Do najwikszego nasilenia powstari i bunt w dochodzio
tu pomiercirzdzcego wadry. Ztegowzgldu jego mierbya ilcliciu
wana do momentu wyboru nastpcy. Zachowywano szczeg ln dl
o utrzymanie w sekrecie mierciinki, o kt rej wiedzieli jedynie jego
blisi. W momencie kiedy nastpcaby juwybrany, s*utni wie-trl
a do powszechnej wiadomoci' By to jeden z powod w, dla kt rego
soko postawieni urzdniry dworu inkaskiego z Quito, chcczataim
uayny Capaca, zabalsamowali jego ciao i w ty^m stanie przewielije
Cuzco, stwarzajc pozory,ze wadca nadal zyje_t80 W nastpnych roz-dl
ach przedstawi sytuacj w objtej konfliktami stolicy wiz-asie
kandydata na nowego wadc.
"]" F9dy docierali posariry zqutw i wieciami o powstaniu, oddziay wc
ska by juz gotowe do ataku i wyruszay do miejsca objtego konflikfem.
Armia inkaska
Nie. ulega wtpliwoci,e wojska inkaskie odegray znaczC I'izarro:
w przebiegu ekspansji terytorialnej Tahuantinsuyu. anim jednak
d do om wienia kolejnych etap w rozwoju armii, koniecne jest p:
i
analizowanie informacji kronikarzy, kt re dotyczyy zasad trvorenia i
116 krutacjioddzia w.
Prldczas tworzenia armii Inkowie opierali si na podziaach na grupy
tlezttc oraz curacaz4o. Zonierzy dowodzonych przez ich rodzimych
I ik
w wybierano na zasadzie wojskowej mita. W trakcie wojen to-
n
:h na p nocnych rubiezach paristwa za rzd w Huayny Capaca
i onierzy pochodzio z ludu Colla oraz z prowincji Cuntisuyu.
lil przypuszcza, e inka darzy ich szczeg lnym zaufaniem, zatyw-
ltit fakt, iz od dawna ludy te by wczone do Tahuantinsuyu. Poza
n 1xludnie Tahuantinsuyu byo regionem gsto zaludnionym.
Wcrlug Cobol8l wojowniczy Inkowie nadzsryczaj cenili swoje wojska
tltlw dc w. oddziawchodzcew skad armii inkaskiej skaday si
podziau administracyj nego, liczcych
Jer rltlstek utworzonych wedug
l
lub stu onierzy i dowodzonychprzez lokalnych wojskowych.
i1tpliwie osobywywodzce si z rod w inkaskich zajmow najwyz-
slttnowiska w tej hierarchii, plasujc si ponad lokalnymi dow dca-
llyy r wniez oddzia, w kt rych skad wchodzili przedstawiciele kr -
ich ay llu. oddzia te tvor zyy najprawdopodobniej elit woj skow
rrtntinsuyu.
W momencie wyruszenia na wojn oddzia byy dzielone wedug przy-
lcnocido konkretnych grup etnicznych. Te spor d nich, kt re wcho-
w skad paristwa Ink w najduzej, by sytuowane najbliej osoby
lnki. oddziay dzieli si na pododdzi wyposazone w jeden p broni,
takicjjak proce, uki, maczugi, paki czy oszczpy. W armii ni brakowa-
kl r'(lwniez instrument w mxzyczf|ych, midzy innymi bbn w' trb wy-
Ionanych z olbrzymich muszli morskich czy flet w.
llcrn ndz de Oviedo182 tak opisuje przebieg bitwy: najpierw do ataku
tyrrrszali wojowniry ubrani w baweniane pancerze i wyposazeniw tarcze
l 1lr oce guaraca ciskaj ce kamiennymi pociskami wielkocikurrych j aj. Tu
ltt nimi podzali onierzuzbrojeni w maczugi i topory. Maczugi by
wyktlnane z drewna nabijanego ostrymi kamieniami, inne zamia za-
lililrzone ko ce. Kronikarz opisuje, e wspomniane topory przypominay
hrrlirbardy i odlane by zmiedzi, natomiast topory monych wykonane
hyly ze zotai srebra.1s3 Nastpnie do ataku ruszay oddziawyposaone
w tlliotacze oszczep w. Tylna straz bya uzbrojona w potne w cznie,
klr'lre opierano na lewym ramieniu okrytym grub wenian tkanin.
Crist bal de Mena w pracy z 1945 roku tak oto opisuje ob z Atahu-
nlpy w Cajamarce, do kt rego przybyli Hernando de Soto i Hernando
('lrly ob z, w kt rym przebywa kacyk, ze wszystkich stron otoczony by oddziaami
/rllrierzy uzbrojonych we w cznie, halabardy i uki; inny oddzia skadasi z In-
rlilrn uzbrojonych w proce, a jeszcze inny w maczugi i paki. IT7
 .
Kronikarze podaj, e w trakcie walk wszysry onierzebyli ot
nie ubrani iprzy'ozdobieni zgodnie z wasn traciycj i nyczami.
pi ropusze, a ich plery i piersi zdobi pektoray ivyko rure ,.i"d'i,
bra lub zota,w zalenociodzajmowanej rangi. W niekt
rych regioi
malowano sobie twarze, a przystpujc do atiku, piewan-o i wy au
okrzyi pojowe w celu zastraszenia przeciwnika. K''yk by tak
e,zdaniem kronikarzy ptakize strachu paday naziemi.
Diego Molina w relacji zavartej w diele Fern ndeza de
podkrelasj i potg inkaskiej armii. Wspomina r vnie, e
rze walczyl| posugujc si ukami, pakami, w czniami, mio
oszczep w, procami i maczugami, kt re trzymali wobu rkach. l
stpnie_dodaje, i wojownicy szli oddziaami, kazdy *yposaony *
ny typ broni, przy czym przodem poday g wne iy,za tior
posuw"ali si tragarze-.osaniani ptez tyln traz.Wedng Cie
Le nl85 mczyntnielipakunki i broIi j aynie ao *y'nu."o-no mi
sca, a nastpnie adunekprzekarywali innym. System mita spriwia,
praca ta nie bya tak cizka i wyczerpujca. Natomiast w t.it"ie hi
pa skiej KonKwrsry
pansKreJ konkwisty li porrczas
podczas wojen
woJen domowych Indianie przydzie
prrydzielt
przez swoich curaca do subyHiszpanom nosili pakunki i biori st
Doprowadzao ich to do wyciericzenia, niewielu z nich udawao
wr ci do swoich rodzimych ayllu, gy1 pozostawali w odlegych
nach lub umierali w trakcie podr zy.rB
W innej. m9j9j pracy'|' vr
okazjiomawiania dwudzielnego sy
organizacji w9dzy wojskowej wykazaam, i w r dactr pisa-nycil
wiaj si wzmianki o istnieniu dw ch dow dc w armii.leden
towa ,,poorv" hanan, a drugi hurin. Taki podzia armii
'poow''
zwiercie dla dwoist koncepcj wi ata andyj skiego, kt ra pow tarzaa
na po^ztomie
9uracaz4o,.elit inkaskich, jak te organ w w{adzy paft
w9j, og9cz dwudzielnej or ganizacji wojska kronikarze wymieniaj
niez trojpodzia armii, kt ry obowizywa w momencie przyst
do'wojny. Zawsze wwalce bra udzia trzy oddziay wojsk. utaa
by charakterystyczny nie tylko dla cuzceticzyuaw;w poctkowym c
"Chank
sie pa stwa lirtow #ojska w ,to'o*-Jyi',;#fi:;ilu'p"a"i
si,tt ra nawizywaa do ideologii religijnej i spoecznej
Moim zdaniem formowanie trzech oddzia w wojska odnosio si
panandyjskiego podziafu na collana, payan i callao.-Collana by najsi
szym i zatazem najwaniejszym spoi d braci, tzw. curaq; poyor r"
zentowa to, co e skie, a termin ten pochodz i od sowapaya o"ruc,
cego szlachetnie urodzon kobiet. w micie o bracia'clr Ayar
Huaco.bya przedstawio1a j$o wojowniczka, kt ra braa cnny
118 w zbrojnej akcji osiedlenia si Manco Capaca w Cuzco. podobnie
rlblenia Cuzco przezChank w jedna z inkaskich curaca, stojc na
swojego wojska, zwycisko odpara atak nieprzyjaciela. W obu tych
:h kobiety bra udzia w wojnach iwalczy jak prawdziwi dow dcy.
lrlmiast sowo callao odnosio si do modszego brata, w systemie
ttdzielnym zwanego sullca.
lnny mit nizany z armiinkask opowiada o pururuca, kamieniach,
|lrc przemieniy si w walecznych wojownik w podczas ataku Chan_
$w na Cuzco i doprowadzi do zwycistwa Ink w. Santa Cruz Pacha_
|uli|xt opowiada histori o pewnym leciwym kapanie ze wityni So ca,
*l ry mia na imi Topauanchire. ow duchowny umiecinieopodal sank-
lunrium kamienie, prry kt rych poobrori i nasadzi na ni hemy, tak
lby sprawiawraenie czuwajcych na posterunku onierzy. W krytycz-
i}ltl momencie walki sta si cud i kamienie te przeistoczy si w pot-
llych wojownik w, kt rzy przyczynili si do zwycistwa Ink w.
Wcdug ideologii andyjskiej b stwa i postacie mityczne miay zdol-
ptlprzemieniania si w wite kamieni guanca i pod t postaci na_
drrl utrrymywa kontakt z^ywymi istotami. Natomiast w micie o puru-
llttt'a kamienie oy i przybra ludzk posta. Emanowaa z nich nad-
ludzka sia, kt ra wywowaa przeraenie wrd miejscowej ludnoci
drl tcgo stopnia, i wielu wrogo nastawionych curaca bez walki podda_
wrrkl si wadzy Ink w.l89 W Cuzco ze wszystkich kamieni pururauca
nrrjbardziej czczonojeden, kt ry nazywa si Tonancuricota*. Uosabia
tllt kobiet, kt ra pojawia si w tym samym czasie co legendarni puru-
ftuca, i dziki niej pierwiastek zeriski na stae zosta wpisany w dzieje
wojen inkaskichteo.
Wyruszajc na wane wojny, w kt rych braa udzia elita cuzceriska,
n niekiedy nawet sam wadca, zabierano ze sob podobizn huaca
lluanacauri, a nawet wyobrazenie samego Manco Capaca. Tak samo
P('stpowali Chankowie, kt rzy nosili ze sob mumie dw ch przod-
kt'lw: Uscovilki i Ancovilki. Jakie refleksje nasuwaj si nam na pod_
rlawie przedstawionych do tej pory informacji na temat armii inka-
rkicj i jej podboj w?
Wszystkie wojny stoczone na przestrzni wiek w przez cuzcricryk w
ttttlna podzieli na trzy kategorie.
Pierwsza z nich wizaa si zP nym Okresem Przejciowym i po_
eztkiem formowania si Cuzco, kt re w ch czasach mogo posiada
ltrrjwyej rang curacazgo. W tym okresie wojny miay charakter gra-
llieczy, a g wnym ich celem byo poryskanie jak najwikszej iloci fu-
i
*
Chodzi o Cha an Curi Coca, kobiet walczcw wojnie z Chankami, o kt rej
lrtttorka pisze w rozdzial'e II (prryp. tum.). 119
 p w. Kroniki informuj nas, i poszczeg lni wadcy wielokrotnie ol
nizowali pobliskie w1oski, ale rzadko kiedy udawao im
.najazdy.na
cakowicie podbi jaki obszar.
or1B]
!r.n Rodboju mia cakowicie odmienny charakter. Opiera
na'andyjski ej zasadzie wzajemnoc i or az na mizkach pokrewierist
kt poleg1l na_wymianie kobiet i r norodnycn aarow. Korzyz
.re
kichpodboj y bya znaczna,nie dochodzio bowiem do zbrojnego atr
ani do wybu.c! y wojen. 7,wierano kompromis wyraajcy sii p
ciem przez lokalnych pan w zwierzchniciwa Ink w na z'aaaach
je.mno.ci,polegajcej na obdarow1vaniu drugiej strony
wieloma
niami prezentami, napojami i potrawami, ktoie *.
podczas bankiet w na g wnym placu miejskim.'po"y*uno
Wriz ze wzr<
P9tgi wadzy inkaskiejrvadcy zaczli dysponowa wiksz iloci llaego charakteru i rozwizywano je w momencie rozpoc.Zynania prac
i bez trudu mogli wypenia zobowizaniiwzajemnoci wbbec na
nik w duych grup etnicznych. Autorytet dowiadczonych w boju
nierzy oraz ,,sz|acheckie pochodznie" Ink w by atuiem powsz
nie wykorzystywanym przy rozszerzaniu granic pansma. Z arzao
r wnie tak, i strach wywoany przez cizcefrczyk w doprowadza
te.go, e naczelnicy grup etnicznych z pokor przyjmowaliich ,nvierz
nictwo.
Trzeci rodzaj podboju zaczto praktykowa od momentu, kiedy
p1n9ja terytorialna Ink w osigna swe apogeum zar wno na p
jak i na poudniu traju. pd1g;i si to do czaw podboj w Huiyny
paca.w dalekich prowincjach Tahuantinsuyu. Wydije si, iz ludnoz
szar w granicznych bya bardzo wojownica i biina. Brao si to naj1
dopodobniej std, i mieszkaricy tych teren w nie uznawalizasady
jemnoci,.a co.si z tym zasad pr bi da ' Kiedy l
'wie'
z lokalnych pan w odrzucanizkiwzajemnoci
i stawia opor woj
inkaskim, wypowiadano mu wojn, kt zanyczaj przegrywa. Inkl
generaowie dotkliwie represjonowali zbuntowan iuanoe, co miao
y?u7kdla pozosta ch curaca. Zastr aszali, wymirzajckary, kt re
yby j_ po\vstrzyma od przyszch star i wybuch w po*sta''i
Inkowie mielintyczaj zabierado Cuzcojednego pokonanych cu
ca, kt rego skazywano_ na mierpodczas cerem-onii odprawianych
czemYci7stwa. Zamiast niego inka wybiera now, lojain wobec
bie osob. Niekiedy na miejscestraconego curaca
rego status spoeczny zapewnia posusze stwo ince ^iuno*unoyanr,
bez konie<
skadania przez te$o ostatniego zobowiza wzajemnoci. Kiedy
trwaazbyt dfugo, tak jak to miao miejsce w Guirco lub podczas
chu spisku przeciwko osobie sapa inki w Quivi, kara naoona na
120 nan ludnobyaprzykadna, a represjom poddani byli wszyscy m
]orlwi mzczyni.Te twarde reguy gry sprawiay, e naczelnicy grup et-
nicznych bez walki poddawali si wadry inkaskiej.
Do wojen grabieczych oraz tych, kt re bezkrwawo koticzyy si za-
Wttrciem zlizk w wzajemnoci,oddzia wojska byy tworzone na czas
nkrelony.opr cz tego posterunki graniczne obsadzano wybranymi lud-
mi o statusie mitmaq, kt rych zadaniem byo niewpuszczanie na teren
prrristwa obcych. Thk byo wwypadku cuzce czyk w,kt rry zostali wy-
iluni do Chachapoya, by chroni rubiee przed wrogim ludem Pana-
Ittgua.lel
Wyprawy wojenne organizowano wtedy, kiedy ustaway prace na roli,
co wiadczy, i oddziay wojska byy trvorzone na bardzo kr tki okres.
Przypuszcza si, e gdy wojsko byo wyslane niedaleko, nie miao ono
nlniczych. W Relaci n de Chinch znajdujemy informacj, i w okresie
wtljny opuszczanie wasnej doliny lub curacazgo wizao si z ryzykiem
lmierci.le2
Kolejn informacj doty czc planowania wojen na wybrzeu znaj-
dujemy u Ciezy d Le n.193 Kronikarz podaje, i w okresie letnim nie
prowadzono walk z powodu duych upa w, kt re odstrcza ludno
l g r. Innym czynnikiem, kt ry utrudnia podb j teren w Yunga, by
tluy wzrost poziomu w d w rzekach.* Przekroczenie dolin stawao si
uciliwe, a naturalne drogi w kierunku nizin prowadziy wzdfu koryt
]uccznych. W okresie optymalnym do prowadzenia dziaa wojennych
ltlnierze wyruszali wraz ze swoimi dow dcami, a cay oddzia by osa-
niany przez tyln stra kobiec skadajc si z ich on. Ktda z nich
dbaa o swojego mczyzn, a gdy zosta ranny' opiekowaa si nim i go
krrrmia.
Wrazzronijajc si ekspansj terytorialn Ink w, a co si zm
wie, wzrastajcymi odlegociamiw paristwie,powr t onierzydo ro-
tlzinnych osad na okres prac na roli sta si niemoliwy. W takich sytua-
rjach Inkowie korzystali z wojskowej mita,kt rapozl^talaana pobyt wojsk
r rJala od domu przez kilka kolejnych lat. oznaczao to, e pozostali
lltczyniodpowiedzialni byli za prace w polu, a kobiety pozostaway
w ayllu i by moe pracoway na roli, zastpujc swoich mczyzn.
Thki system wymaga grom adznia duzych zapas w poyvienia i uzbro-
jcnia kazdego typu. Wzroso r wnie zapotrzebowanie na budow ma-
girzyn w wzdug wnych dr g, kt rdy maszeroway wojska inkaskie,
lzczeg lnie pomidzy Cuzco i Quito. Naleao r wnie romabudo-
*
Czyli w porze deszczowej, przypadajcej napadziernildlistopad - marzec/kwie-
eicri (przyp' tum.)' 121
 w tysica kilometr w nowych dr g, most w, kwater oraz centr w
nistracyjnych, takich jak Vilca Huaman czy Huanuco Pampa.
Najprawdopodobniej bezporednim skutkiem ekspansywnej poli
Cuzco by pocztek nizu demograficznego wrd spoecznociindi
skiej, kt ry por wnywalny by z sytuacj, jaka nastpia po przybyciu
ten kontynent Hiszpan w. Na taki stan tzeczy wpnpo pierwsze r
ny toczone na p nocnych kra cach pa stwa zarzd w Huayny
a po drugie p niejsze starcia zbrojne pomidzy Huascarem i Ata
p, kt re pochon duczmskiej populacji Tahuantinsuyu.
W schykowym okresie rzd w Ink w obserwujemy pewn zmi
w organizacji dowodzenia oddziaami wojska. Inkascy wadcy odpor
dzialni za najwiksze podboje terytorialne osobicie stali na czele
wojsk, tak jak Tupac Yupanqui czy Huayna Capac, kt ry rzadko ki
powierza dow dztwo nad armi swoim podwadnym. Natomiast w
padku Huascara i Atahualpy sprawa przedstawiaa si inaczej.
trzyrna|i si z dala od frontu walki, pozostajc na ten czas w swoich
dencjach lub obserwuj c przebiegwalki z lnych szereg w.
nad armi powierzali zaufanym generaom, kt rzy odpowiedzialni
za przebieg wojny. Huascar jedynie raz opuciCuzco na czele
przy okazji ostatniego starcia zbrojnego, w trakcie kt rego zosta
nany przez genera w swojego brata.
Co byo przyczyntak maej walecznoci ostatnich Ink w? Cry osi
nicie przez Tahuantinsuyu wprost gigancznych rozmiar w miao
ten fakt bezporedni wpyw? Czy Huascar i Atahualpa nie ufali nil
w prowadzeniu polityki centralnej? Czy wadza zmienia wojenny
perament wadc w? Czy bali si wybuch w wewntrznych i lok
bunt w, spowodowanychszerzqm si niezadowoleniem nie tylko
poszczeg lnych rod wpanaca, ale r wnie wrd naczelnik w grup
nicznych? W Tahuantinsuyu dokonywaa si pewna transformacja, kt
tfumaczy moe osabienie wizi pomidzy maymi grupami e
awadz centraln, co przyczynio si do tak szybkiego upadku
Nieko czce si wojny towarzyszce inkaskim podbojom
coraz wiksze niezadowolenie wrd naczelnik w grup etnicznych,
byli oni odpowiedzialniza sta dostaw coraz to nowych konngen
onierzy w ramach wojskowej mita.Doprowadzio to do sytuacji, w l
rej w kadym curacazgo malaa liczba potrzebnych do prary rk.
m istniaa lista niezliczonych przymusowych wiadcze na rzecz
stwa, j akie nar zucaa mieszkaticom Tahuantinsuyu cuzce ska admini
cja. Do takich zadafinaleaapraca na polach uprawnych nalecych
pa stwa, Sorica i najwaniejszych huaca kazdego curacaz4o, sfuzba
1,22 biet jako mamacona czy wielu rzemielnik w: kamieniarzy, k
rw budowli paristwowych, nie m wic ju o ludziach potrzebnych do
llcrtlwania budow dr g i tampu.
lndianie Yunga nie byli zwolnieni zpowyszych obowizk w. Kady
1 ltrlwo wybranych wadc w inkaskich, powikszajc obszar swojego pari_
llwil, potrzebowa dodatkowej |iczby tragarzy do transportowania zebra-
Ftch plon w do magazyn w pa stwowych. oczywicienajlepsze ziemie
nr.cigasi w dolinach rzek nawybrueu i nie naleza ju do lokalne_
jlt (uraca,lecz do pafrstwa.
'lbka sytuacja powodowaa wzrost niezadowolenia wrd curaca, a cn
!n ym idzie, system aty czn destabilizacj wadzy Inki, zachowywanej po-
t
Pt'tcz Utrzymywanie spoeczelistwa w poczuciu strachu i lku. Wystarcrya
|e
tlynie drobna zmiana, a wadza centralna upada. Wraz z pojawieniem
ll wojsk Pizarra naczelnicy grup etnicznych dostrzegli dogodn okazj do
wynvolenia si spod wadry inki i opowiedzieli si po stronie obcych przy_
bysz w, liczcnaodzyskanie suwerennoci. Dopiero w p niejszym okre-
llc hiszpariskiej konkwis Indianie zrozumieli sw j bd. Ogarno ich
nlzczarowanie, kiedy zdali sobie spraw z braku szans na wyzwolenie si
rprld rzd w nowego ciemiryciela. Uwiadomili sobie, ze ich sytuacja sta-
Wlra si coraz gorsza- ich wierzenia i religia byy odbierane jako herezje.
W1wczas Indianie zatsknili zaprzeszoci,czego konsekwencj byy wy_
hrrchy licznych rebelii w okresie wicekr lestwa oraz powstanie Taqui On-
Btly, wywoane przez ludnowiejsk, kt ra wierzya w powr t dawnych
eztts w, gdy wsrystko podlegao asce potznych huaca.19a
D zidziczenie wadzy i wsp regencj a
IJratob jcze wojny prowadzone pomidzy Huascarem i Atahualp,
|l re zacz si po mierci Huayny Capaca, nie byy niczym nowym w hi-
rltlrii kultur andyjskich. Wrcz przeciwnie, tego typu okolicznoci poja-
wirry si pod koniec panowania kadego wadcy. Okresy anarchii by
l k u t kie m ny czaj w n izany ch z dzie dziczeniem tronu or az w a|k o wa_
ttz, kt ra zwiksz lub mniejsz intensywnoci zawsze wybuchaa tu
1xl mierciinki. G wnprzyczyn powstawania tego typu konflikt w
lly brak jednolitego prawa dotyczcego regu dziedziczenia wadry. Po-
wrldowao to sytuacj, w kt rej wielu krewnych zmarego inki mogo ro-
ci pretensj do tronu i korrysta zch samych co wadca praw i przy-
wilcj w.
Kronikarze s w zasadzie zgodni, i w przedhiszpariskim Peru naj-
lililrszy syn inki dziedziczy mascapaycha i tym samym stawa si prawo_
witym wadc' Jednak po przestudiowaniu wielu kronik i por wnaniu I23
 opis w nizanychz nastpstwem tronu mona stwierdzi z penym
1 |ogtl wadcy. Po wybraniu kandydata ,,wystawiano go na pr b w roli
|:-lili"*:i,zakady.m.:i?"Isukcesjaprzebiegaa*"J" in.i"go
-".,i.pJ;ii (...) jeszcze za ciajego poprzednika, kt ry udziela mu wska-
nariusza' Jeliprawo india skie byoby pbr wnyilatn" ; irad''. Las Casas twierdzi, itakienyczaje bywsp lne dlawszyst-
na podstawie informacj i pochodzryc h e zr l a archiwalnyc
iu" t :h lndian.
nik moglibymy szczeg owo okresiie zasad dziedzicw, '/nrzd w wicekr la Francisca de Toledo doszo do uchwaleniatn.
na pierwor dztwie, drzewie genealogicznym i wizach kffi; "pi*:. iones* doczcych wszystkich kacyk w w kolonii hiszpa skiej,
W rzec4lwistoci ink w i nacelnik * gru! etnicznych ni. ouo'i > zaw ier a re gu obej mowania stanowisk a c ura c a. W Re c opil a cin
podobne, cileokrelone zasady. -Kronikarze,""pi.'j.-L..il l.ayes de Indias r wnie mona znale uwagi doczce wspomnia_
p:akJady, sami zaprzeczaj goszonym przez siebie'na ien temat wyzej regu. Indianom zalecano, aby nie wprowadzaliadnychzmian
gIdom.
,,ltitchowali dawne regu i zrlyczaje nizane z sukcesj''. Naczelnicy
P r zy jr zy jmy si
rw inform acj om doty czcy m dzie dziczenia
' wrd naczelnikajpiw. grup-etniczny-ch
dzy
.n
e

, aay paziieip.'e1se o ome

zwlekali jednak z przyjciem praw europejskich, co w efekcie dopro_
ltrtlzio do wszczcia wielu proces w sdowych.
nia sukcesji tronu u Ink w. obsenwujc nryczajepinui * unoyi W pocztkowym okresie konkwisty, a szczeg lnie w trakcie hiszpan_
p:ryY'1?r?, i wali:y tntow, pi'ynJi."i";
" * p" :h wojen domowych, przekarywanie wadzy wrd kacyk w odbywao
i:_'-"_"1:' Tolu
kowym okresie, nie r znili si w tym zakiesie oo'p'."J't"iy.t'-;;;;r;;
il na takich samychwarunkach jakzaczas w inkaskich, a jedyna r ni-
nych region w And w.
ce polegaa na tym, iwadza nie przypadaa ince, lecz encomendero**.
W dawnych czasach przyw dcy sinchiwybierani byliprzezsta
grupy etnicznej wedug zasug i umiejtnoci. Garcilao ae ftl ustabilizowaniu si sytuacji w paristwie i umocnieniu rzd w wice-
la l r(l e s twa sp rawy doty czce dziedziczenia wadzy n a obsz arach podle g-
l
wspomina, i w czasach po.przedzajcy-ch dominacj cuzcerisil pr zekazyw ano do Re al Au dienci a * * *, a ich rozp atr zenie cig-
cl't c ura ca s
grup etnicznych utrrymyw-a si r zne iegu d;iee;i
L1c1|ntjow 6kl si miesicami, a nawet latami. Ludnoindiairska miaa zamiowa-
w]adzy, Kronikarz ten pod-aj e, iz w n i ektorycr,,p'o*i""i*i,; iit u Ile do tego typu proces w i czsto sama je celowo przedlaa,bez
wzgldu na wszystkie z m nizane niedogodnoci i dodatkowe koszty.
dfu g, gii ii"d,tx;. ffi
:1"'*:::',Y.u,nggopr.zezpoddary."rrnq'nuru"Lai""l"r."1i'
w.e
"
gionach sukcesja
i'#"f ij'
::]''"Jii
tronu przypadaa w pierwszej "lT
fi!;f, 'l' lcgo powodu w archiwach zachowaa si bogata dokumentacj a z prze-
t<otejnosci uru.ioo, hlcgu tego typu postpowari sdowych, kt re dostarczaj nam wielu cie-
ego, a
!9Riero p
ko1c.u jego synowi. Crist bal d;l Castro i oiego'n Iuwych informacji.
?;:iw dolinie Chincha * ot."'ie pi"e are i
n19 podaj
9]j:g" Yq'ej
dominacji inkas'kiej
I'rzezwiete lat zajmowaam si analiz manuskrypt w pochodzcych
na.wadc wybierano osob l p(lnocnegowybruea Peru, kt re dotyczy proces w sdowych pomi-
y]rj': "ujuu.Jinulo
eln i ni e miao znaczenia, czy bya 't'
on u'yn e-, wuj em iny nacelnikami grup etnicznych w sprawie dziedziczeniawadzy w cu-
"jp"*
i

kuzynem zmarego wadcy. ftrcazgo.20zJeden ztakich dokument w doczy sukcesji tronu mach
W Informaciones de Tbledo|g7 znajdujsi liczne wzmianki wi prrfistewek Reque Callanga i Monsefri. Na jego przylrJadzie wida, e
9
ty i na-prryw dc wybierano najciolniejszego .ynu lylu curaca prrypada synowi, bratu lub innemu krewnemu zmarego,
dza. Cobo198 zapewnia, i po mierci"jednego iotuiny.r''-u.i"g" p"'* lttiry wykazywa najlepsze predyspozycje na to stanowisko. Nie s to je-
wyznaczana jego""Gp."'""iri"."'""g'Jil'" ' Txll'""ili"'f :#":i tlyne dokumen opisujce okolicznoci nizane zwyborem nowego
wa si na to stanowisko..W przeciwny:m iazie wybiera innego,
uzdolnioneg9 syna' Santill nI99 podaj-e, ze po mierci naczeliita,
baro 1lrzyrv dcy. W Probanzas de oficio mowa jest, i w Reque, jak i w innych
tlsadach na wybrzeu nakazywano przestrzegania mvyczaj w india -
:1.g:9:::,ki
administra9rl n9j
9bej
miicei sto rodzin) nu nu lkich.203 Nalezy zaznaczy, iw czasach poprzedzajcych konkwist wa-
wybierano monego, kt by ,,prawy'i kompetentny,,' nie"!ozw
.;

tlz po ustpujcym curaca dziedziczy|i kolejnijego bracia. Podobne in_

uw1si na.to,9ry
!r ewny^m zmirego, czy ni3o,
Bartolom de las Casasot podaje, it pr*odo objcia wadzy w * Spis praw i obowizk w (przyp. tum.).
g-1u1" etnicz. przy.padao osobie b zdolnociu.t' przy*'oa, ** Czyli wacicielowiencomienda (przyp. tum.).
124 W pierwszej kolejnoci_szukano kandydat w wrd *** Kr lewski Trybuna Apelaryjny (przyp.tfum.). r25
'ynd*
 formacje spotykamy w dokumencie sdowym z 1575 roku
curacazqo Narigual z okolic Piura. W trakcie rozprawy sdowej nadn
niano, iz osob odpowiedzi aln za wy znaczanie nowych naczelnik w
inka. Prry wyborze nie bra pod uwag faktu, czy kandydat byna
szym synem zmarego lub innym jego krewnym , ale czy nadawa si
stanowisko i posiada odpowiednie zdolnoci.ew taiich miejscach
I a Punta de la Aguja, Nonura i Pisura w piura nie praktykowano zas
pierwor dztwa, dlatego te wszystkie dzieci curaci, zar wno dzi
!t, jak i chopcy, mogy po jego mierciubiega si o wadz. W
indiariskiego prawa podstawowym warunkiern objcia wadzy by
nociprzyw dcze pretendenta, co automatycznie wykluczao ka
tury modych ludzi.
W paristwie Lambayeque dzidziczenie wadzy opierao si na sy
mie pokrewieristwa. Wadzaprzechodzia na kolejnych braci widry, a
piero p niej brano pod uwag kandydatury jego ynw.205 Warto w t
miejscu prrytocry spraw dziedziczenia wadzy przez Chullumpisana i
go braci Cipromasa i Fallempisana. W manuslirypcie rytowanym
Vargasa Ugarte czytamy, e wadz po zmam Fallempisanie dzi
czyli jego bracia, jeden po drugim (chocia kady z nih mia s
a dopiero potem sukcesja przesza na drugie pokoienie. Podobna
cja zostaa opisana w dokumencie doczcyminspekcji w Guancayo
prowadzonej w 1573 roku, gdzie w dolinie rzekiChill n, niedaleko
siejszego miasta Limy, podobnie jak w innych curacazgo, bracia zmar
go rvadcy mieli pierwszetistwo w objciu wadzy przed jego dziemi
Natomiast u Ink wwadzaprzypadaa synowi siostrywadcy jakw
padku syna inki Roca i Mamy Micay, kt ra pocho dziaz curacago G
|arys. Funkcj curaca penitam jej brat, kt ry wysa emisaiiuszy
inki Roca z prob,eby jego syn, kt rego miaz Mam Micay, odzie<
czy po nim jego dobra i posiadoci.
Najwicej informacji pochodzi z testament w spisanychprzezn
.'
nik w grup etnicznych. Chodzi tu przede wszystkim o dokurnenty,
dostarczaj niezmiernie wanych danych doczcych indiariskich
9zaj w n izany ch z pr zekazywanie m wadzy or az i e gu kie ruj cych
borem nastpcy po zmarym wadcy. Poza informacjami co d-o dzi
czeniawadzy dokumen tezawieraj opis dawnychnvyczaj w i tr
indiariskich przetrw aych wrd lokalnyh spoecznoci.
W testamencie don Hernanda Anicama, kt ry w 1561 piastowa
nowisko curaca w Lurin, w Ica, czytamy, e chocia mia_wielu sy
syoje. paristwo przekaza bratu imieniem Alinso Guaman Aquije, k
do tej pory by wsp regentem. opr cz tytuu nowy curaca odziedzi
126 wiksz czd br i posiadocipo swoim bracie. Drug osob
ilnn w testamencie bya siostra zmarego, kt ra odziedziczya ziemie
l prlzosta czspadku. Autor testamentu zastrzeg sobie, aby
pb mierci jego brata przej, wedfug starszetistwa, jego dzieci.zD7
^wadz
Kolejny dokument doczy don Diega Collin, kt ryw 1598 roku spra-
lrzd curaca w Machangara lub Machocco w dolinie Panzaleo,
terenie dzisiejszego Ekwadoru. osoba ta odziedziczya swoje stano-
po ojcu i z przyczyn nam nieznanych zdecydowaa si podzieli
je curacazgo na dwie czci. Poow don Diego pozostawi sobie, na-
iast drug czofiarowa z jego bratank w" imi-
',najwaniejszemu
Andr s Espin (nie wiadomo, dlaczego by on uwaany zanajwa-
iszego). Po mierci don Diega Collin jego poowa curacazgo prTypa-
,,synowi c rki jego siostry''. W testamencie curaca doda, iz obydwaj
Jkobiercy byli ,,bardzo zdolni".
Jcden z p niejszych dokument w, pochodzcy z L6 roku, kt ry po
kolejny ilustruje indiarisk tradycj dziedziczenia, dotyczy don Luisa
Colan. Czowiek ten w testamencie napisa, i d|atego, e nie mia
icci, swoje curacazgo przekazuje bratu don Domingo, zamiast jegownu-
!PrYY.t
1
lowi Phelipe Temoche. W p nocnych rejonach paristwa Ink w kobiety
peni funkcje curaca, noszc tu capullana, i mog}y r wnie
przckarywa wadz innym spokrewnionym kobietom'
1 Powracajc do problemu wymog w stawianych przyszemu kandyda-
ttlwi na wadc, trzeba zaznaczy, e w pierwszej kolejnoci eliminowani
byli najmodsi pretendenci. W p niejszym etapie grupa kandydat w
nntlajcych si na to stanowisko poddawana bya selekcji pod wzgldem
lnych norm kulturowych i lokalnych zlyczaj w. Na koniec w niekt -
rych spoecznociachbrano pod uwag pokrewie stwo kandydat w
i wadc. Pierwsze stwo miao rodze stwo zmatego, a nastpnie jego
dzieci. W jeszcze innych grupach etnicznych przy wyborze nastpcy kie-
l()wano si moliwociamidanego curaca lub jego testamentem, wedfug
ll(trego wadza moga przejna l) syna, bez wzgldu na to, cry by on
mlodszy, czy starszy,2)brata,3) syna siostry. W okresie paristwa Ink w
:
ntlwo wybrany curaca musia zyska aprobat wadcy Cuzco i w kadej
ehwilim g by zastpiony przezzaufan osob.
Zaoywszy, e tak waniewyglday andyjskie nvyczaje mizane
t' tlziedziczeniem wadzy wrd naczelnik w grup etnicznych, nale przy-
pttszcza, i Inkowie na pocztku swoich rzd w r wnie musieli respek-
lrlwa og lnie przyjte reguy. Co kolonialne kroniki m wi o sytuacji
w Cuzco? Betanzos2o8 podaje, i spadkobierc tronu by najstarszy syn
l'oya. Gdy nie miaa ona syn w, nastpc wybierano spor d syn w in-
ltych on inki. Kandydat taki musia ,;wykaza, e w peni nadaje si do
iprawowania rzd w w cam kr lestwie''. 127
 Santill n209 uwaa, e synowie obejmowali wadz po ojcach, alc
tron nie przypada najstarszemu znich, lcz temu, kt rego ojciec miowa
dziej i kt remu chcia przekaza kr lestwo. Za cia przekarywal mu insygnia
dzy, co oznaczao, e po mierci ojca obejmie on wadz [...], a inka zawsze
ra spor d swoich syn w najbardziej mnego lub tego, kt ry by synem si
ony pochodzcej ztego samego rodu''

Jelizdarzao si, e inka umiera wraz ze swoim nastpc'

lub inni wysoko urodzeni czonkowie dworu kr lewskiego
kolejnego nastpc drugiego brataiprzekarywali mu insygnia wadzy''
tuaa taka zaistniaa po mierciNinana Cuyuchiego' syna Huayny
Guaman Poma de Ayala podaje2lo, i spadkobierc musia by
coya ,,i nie przywiZywano wagi, czy by on najmodszym, czy naj
Szym Synem, ale musia by wybrany przez So ce''.
'w
tym miejscu
Sorica, kt re jest g wnym przekazicielem wadzy, jest szczeg lnie
krelona.
Murria 2ll jako prawowitych spadkobierc w wadzy inki wskazuje
n w coya, spor d kt rych
ten dziedziczy tron, kt ry by najbardziej przebiegy i wykazywa najwiksze
nociprv dcze i wojskowe [...], natomiast jeliten, kt ry by prawowitym
1' Pejza andyjski z okolic Cuzco
c tronu,l'hid'h dawa si na t funkcj i nie mia braci, spadkobierc:
najmniejszy syn z nieprawego oa,kt ry speniawszystkie warunki
l Chavin de Huantar - prekolumbijskie centrum ceremoriialno-kultowe z pier-
wadcy.
wB/ego tysiclecia p.n.e.
Podczas wybor w zbieraa si starszyzna i wsp lnie debatowaa
nominacj, kt ra zantyczaj przypadaa ,,synowi siostry'' inki.
Powysza informacja daje nam peny wgld w prawodawstwo zwi
ne z sukcesj inkaskiego tronu, kt re oparte byo na prerogawie
Siostry zmarego wadcy. Podobnie byo w pa stwie Guallacanos, k
go mieszkari cy da|i przekazaniawadzy w Curacaz4o synowi Mamy
cay,ony inki Roca. Wyszowujamatki nad innymi czonkami
moe tfumaczy p niejszy nyczajzalubin inki z wasn siostr, k
mia na celu zabezpieczenie dziedzictwa tronu wedfug pokrewieristwa
strony matki, a nie ojca.
Przeprowad zona ana|iza informacj i pochodzcych z wczesnych
k w z kronik wskazuje, iz pogldy kronikarzy na temat nyczaj w
zanych z sukcesj tronu przez syn w wadcy odnosiy si do przeoen
ich wasnej europejskiej kultury na grunt andyjski i nie miay nic
nego z lokaln tradycj.
Zgodnie zklasyczn historiografi pierwsi wadcy inkascy w;
18 si z dynastii Dolnego Cuzco, a dopiero w p niejszym okresie
 |.l'' |', l;l lrrystokracja G rnego Cuzco. Tiadycja przekazywania wadzy
l l,{ (' llilil)lrdziej kompetentnej osoby bya najprawdtlpodobniej wyni-
ll, rrr l.rrvrrryzowania krewnych przy rozdautaniu stanowisk przez osoby
*l,l\ rr,
'rvc.
Wybory nowego kandydata nie zawsze doprtlwadzay do k t_
ltl 1lrrllt'sttiw i przewrotu w palistwie, natomiast ZawSZc tclwarzyszy im
lltlt\}1l tlraz zaatwianie interestiw prylvatnych i interes w frakcji poli-
||, rtlt't'lt. ctl wida w historii sukcesji wadzy centralnejwedug tradycyj-
lll I t lll()llologii: Sinchi Roca nie mianowa bowiem na Curaca Cuzco
ll{||l')'() 1licrworodnego Syna imieniem Manco Sapac, ale Llclque Yupan-
J,'',0l*, {.}* l|llll l'l). kttirego kandydatura nie w1voaasprzeciwu wrtidspoecze -
\Eh* t tlt\,l Nlttomiast kiedy spadkobierc mia zclsta Maita Capac' musia
rrtt ,,lr rt'zy wiele bratob jczych walk. Inny inka imienienr Tarco Huaman
tltlsunity od wadzy na korzyCapaca Yupanquiego. Podobna
'rr',l,rl
11 lrt,rt'1lt zaistniaa pod konicc rzd w tego ostatniego. W czasie trwaj-

r 1r ll rr'tljen domowych w momencie pojawienia si na arenie politycznej

11rr,r lrlki QLrispe Yupanquiego panujcy wadca zosta otruty przez jed-
lr,l /( swoich konkubin.
llrklr l{tlca, wadca Hanan Cuzctl' w celu umocnienia pozycji swojego
tr'rlrl i ttniknicia przyszch walk cl sukcesj, na swojego nastpc mia-
ttrru'lrl jcszcze za ycla Yahuara Huacaca. Rzdy Yahuara Huacaca by
.t,rlt' zitk cane wybuchami rebelii i spiskami. Jego nastpc Pahuaca
'1
5. Jezioro Titicaca
l lrl.rl1lc w szybkim czasie zamordowano, a niedugo po nim ludzie z pro-
'1
6. Ushnu - ,,tron inki" w Achaymarca, zrekonstruowany przez polskich i
rrrlrt'ji C'untisuyu zabili Samcgo ink, gdyz prowadzona przez niegcl eks-
wia skich archeologw i konserwatorow ;l,rrlsjlr tcrytoria|na stwarzaa dla nich zagroenie. W takich okclliczntl-
r r,rt'll najwazniejsi panowie inkascy spotkali si, aby wsp lnie wybra
ll()\\'('l]() wadc. Znaczcy gos w tej kwestii miaa podpowied jedncj
l kr lllict z Hanan Cuzccl, kt ra wysuna kandydatur Viracochy.2lr W w-
l /,ls i|lka, postpujc zgodnie z przykadem inki Roca, wyznaczy na
ll,l\lcpc Swego syna Urco' kt ry wsp lnie z nim sprawowa rzdy.
( )ptlwiadajc o pocztkach pa stwa Ink w oraz wojnach z Chanka-

rrll' lttttsimy wspomnic o postaci Cusiego Yupanquiego, obroticy Cuzco.

|',lsttttl nieprzerwanych zwycistw w wojnach znieprzyjacielem dao mu
1'l ;rwtl do objcia wadzy w paristwie. Wstpujc na tron, przyj on imi
|',rt'hacutec Inka Yupanqui, a jego rzdy rozpocz najwiksz ekspan-
',1r,' tcrytorialn w historii Ink w, kt ra przyczynia si do powstania po-

l(,'./l)cgo pafrstwa. Po wielu latach z<lecydowa si na wyb r swojego spad-

L lllicrcy, powierzajc stanowisko wsp regenta synowi, Amaru Yupan-
r

lItlicmu' co pozwolioby unikn problemciw zwizanych zwyborem

rl:rslpcy po jego mierci.2l3 W p niejszym okresie inka odsun syna od
rr lltdzy, widzc, iz Amaru nie spenia jego oczekiwari' Najprawdopodob-
lricj jego niedosz nastpca by sabym wojownikiem o zbyt agodnym l9
 usposobieniu, kt ry upodoba sobie zajcia na roli oraz projekt<
kana w nawadniajcych. W zlizku z tym nowym spadkobierc
modszy syn wadcy imieniem Tupac Yupanqui.2ra
doorzystania z prywatnego paacu, w kt rym by odizolowany od
slach czonk w swego panaca. Cobo podaje, i rezydencja ti naz
si Amaru Huasi i znajdowaa si przy jedn ej z dr gprowadzcej w
Pozam ksiz posiada wiele p l uprawnych, midzy innymi iha
taparaw Carmenca i Callachaca i Lurichullo.2l6
Informacja o odsuniciu od wadzy Amaru Yupanquiego jest wi
mym faszerstwem Garcilasa de la Vega. Kronika}z chcia umieci
dy inki Yupanquiego pomidzy okresem panowania Pachacuteca i
ca Yupanquiego. Manipulacja historyczna Garcilasa nie miaa-i
na celu wczenia Yupanquiego do pocztu wadc w capaccuna,-ale
kazanie,eby on ojcemTupaca Yupanquiego i jedyn osob spraw
c w tym okresie rzdy.217
pRowm przytadem wsp regencji moe by mae curacazgo Li
z okresu zaoniaMiasta Tizech Kr li w 1535 roku. W tym to okre
fi,nkcj.c'uraca penistary czowiek imieniem Thulichusco, kt ry ch
zapewni swo1emu synowi dziedzictwo, uczyni go swoj praw rk.
jego mierci, kt ra nastpia niedfugo po zamordowaniu Francica
ra, jego syn automatyczni obj wadz.218
Liczne r da potwierdzaj fakt, i wraz z objciem wadzy przez
paca Yupanquiego wprowadzono nvyczaj zalubinsiostry inki jego
stpc lub osob sprawujc z nim rzdy. Nalezy zaznaczy, i te
,,siostra'' nie zawsze odnosi
'ullt sll !'r
si uU rodzonej siostry,
do IouzUnJ sloslry' are
ale raczeJ
racej oo
ciotecznej lub kobiety wywodzcej si z tego Samego rodu.2i9 Bez
plenla
pienia wlaocy Cuzco pr
wadcy Uuzco probowall zmnszy prawdop
bowali w ten spos b zmniejszy
bielistwo walk o wadz i gwarantowalibezpiecze o woich dzi
w PIawl |Jzlgzlcwa
trauyUyJIryIII prawie
w tradycyjnym dziedzictvapo po Koaen' kt re upowaznlalo
kdzieli, Ktore upowazniao lich
wsp regencji. Na pierwsry rzut oka wybieranie nastpcy poprzz
wowanie z nim wsp lnych rzd w wydaje si praktyk chirakte
n dla dynastii' w kt rych wadza dzidziczona jest po mieczu. P
130 w dziedziczenia wadzy przez syna siostry inki gwarantowa kazi
3ty r.wizekkr lewski, kt ry polega na maefrstwiewadcy z wasn sio_
ttrr1. Biorc pod uwag liczb potencjalnych kandydat w do objcia wa-
dry, g wne deniazmierza w kierunku ich redukcji.
Wedfug informator w Francisca de Toldo220 Tupac Yupanqui nie do-
fl prinej staroci.Swiadkowie jego mierci powiadali bowiem, e nie
Uyglda on ani na modego, ani na starego czowieka. Kronikarze nie
ptltlrrj adnych informacji na temat innych os b sprawujcych z nim
trptilne rzdy, a fakt jego mierciowiany by wielk tajemnic i na jego
lelttat krzyo wiele sprzecznych informacji. Cabello de Valboa pisze, i
xtpac zmarw Cuzco w wyniku otrucia. Ten sam autor dodaje jednak, e
|egrl nastpca uda si do Cajamarki, aby pozegna zmarego wadc.
Zdirniem Murria inka zosta ranny w wyniku postrzelenia z uku. Podob-
nle sprzeczne informacje znajdujemy r wnie na temat sukcesji po zmar-
ynr Tupacu Yupanquim.
Sarmiento de Gamboazz' pisze, e podczas pobytu Tirpaca Yupan-
qtlicgo w prywatnych posiadociachw Chinchero inka zapadna cik
ehrlrob i w obecnocizebranych tam pan w oraz caej witymianowa
6rr swojego nastpc Tito Gusiego Gualp, kt ry by synem jego siostry,
er^razm ony, Mamy ocllo. Ten sam kronikarz podaje wczeniej, iz
lnka mianowa na swojego nastpc Capaca Guariego, syna swojej dru-
gicj ony Chuqui ocllo. Pomijajc ca tajemnic zsizan ze mierci
lnki, w kr tkim czasie do Cuzco dotara za porednictwem Chuqui ocllo
tnlutna wiadomo o mierci wadry. Jej krewni spiesznie rozpoczliprzy-
gtltowania do przekazaniaprzez SoIice Capacowi Guariemu insygni w
wladzy mascapaycha, ignorujc czy moe pozorujc niewiedz o zmianie
de cyzji wadcy w sprawie swojego nastpcy. W tej sytuacji Guaman Acha_
chi, brat Tupaca Yupanquiego i Mamy Ocllo, zebra czonk w swojej
|rilnaca i chwyciwszy zabro , wyruszy na czele grupy do miejsca, gdzie
przebywa Tito Cusi Gualpa, aby ogosi go ink. Thm doszo do starcia
l przeciwnikami popierajcymi r nych kandydat w, w wyniku czego
zgin Capac Guari. Jak podaj inni informatorzy, zosta on pojmany
l wysany do Chinchero, skd nigdy nie wr ci.
do sl
si Ciza de Le n222 nie podaje szczego w dotyczcych sukcesji tronu'
ttlc zapewnia, ze Inkowie rywalizowali midzy sob i wielu syn w Tirpaca
prawdopol Yupanquiego, kt rych miaz r znymi kobietami, pr bowao przejwa-
rlz kr lewsk.
Huayna Capac, zanim zosta wybrany na wadc, nosi imi Tito Cusi
( iualpa. Istnia bowiem mvyczaj pr4'jmowania nowego imienia w trakcie
ccremonii przekazania insygni w wadzy. Zr da podaj, ze Huayna
('apac byzbyt mody jak na wadc iztego powodu potrzebowa regen-
lir. W wiecie andyjskim dzieci, a nawet dorastajca modzinie mogy 131
 peni adnej funkcji publicznej. Prawdopodobnie Gualpaya,
many regent, po mierciTupaca Yupanquiego sam przywdzia
paycha, ale nie udao mu si utrzyma wadzy. Guaman Achachi,
nator prowincji Chinchaysuyu' kt ry wczeniej pokona Capaca G
go, zabi Gualpaya i pr zekaza wadz swoj emu,,Siostrzeticowi'' Hu
Capacowi. Po przejciu wadzy Huayna Capacwyda rozkazzabicia
ich dw ch braci, aby unikn pretensji i zbrojnych konflikt w.223
Podczas hucznej ceremonii doszo do zalubinHuayny Capaca i
siostry Cusi Rimay. Przy tej okazji wszystkie dachy w mieciep
najokazalszymi tkaninami ozdobionymi przepiknymi pi rami
pochodzcych z dungli. Modego wadc wyniesiono w lektyce z pa
jego dziadka Pachacuteca, a fiusta w ten sam spos b opuciapaac
paca Yupanquiego. Nastpnie mod par oprowadzono w osobnych
tykach po caym Cuzco.2za Prawdopodobnie fakt wyjcia z dw ch
nych paac w mia mizek zprzyna|enocinowoze c w do
panaca, gdy matka Huayny Capaca pochodzia z rodu Hatun Ayllu,
tomiast matka Cusi Rimay zCapac Ayllu.
Wedug Santa Cruz Pachacutiego Cusi Rimay umara przy
syna Ninancuyochi*, chociaz inni kronikarze podaj, e coya nie
potomstwa. W tym czasie Huayna Capac postanowiwziza g wn
inn siostr, ale wybranka nie wyrazia na to zgody i postanowia wst
do aclla huasi i zosta mamacona. Wedfug Ciezy de Le n225 Huayna
pac oenisi wic z jeszcze inn siostr imieniem Chimbo ocllo.
Wadca posiada take wiele konkubin wywodzcych si z r
region w pafrstwa, ale jedynie dzieci zrodzone ze nlizk$w z kobi
pochodzcymi z kr lewskich panaca byty brane pod uwag jako
kandydaci do objcia wadzy.
Kr lewskie rcdy panaca odgrywa znaczn rol w yciu poli
stolicy. Nie dziwi wic fakt, e kandydaci do objcia wadl doc
swoich praw' powofujc si naayllu swych matek. Thka sytuacja sp
zawizyvvaniu si pakt w i porozumiefimidzy rodami, do kt rych
a matki kandydat w na przyszego wadc. Poszczeg lne ayllu
nyway hierarchizacji syn w inki, biorc pod uwag status spoeczny
matek oraz wielkoich rodzin, co byo powszechne w kulturze
skiej, w kt rej osobnik pozbawiony licznej rodziny postrzegany by t j
huaccha, cryli sierota. Polo de Ondegardo226 podaje, ze najlepszymi I
dydatkami na zony byy kobiety zlicznych rodzin, co czynio je ,,bog
mi''. Wynikao to z andyjskiego systemu wzajemnoci, kt ry fa
wa posiadanie duej grupy sprzymierze c w.
* Inna grafia imienia Ninan Cuyuchi (przyp. tum.).
W celu lepszego zrozumienia nyczaj w towarrys?cych_sukcesji tro-
ptl mierci Huayny Capaca, naleaoby zbada, kim by matri Hu-
ra i Atahualpri oiazjak wygldaa sytuacja obydwu coya.'s Biorc
uwag rol, jak odgrywaapanaca matki wadcy, naleaoby spTlw-
i' czy matki dwojga pietendent w wywodz si z rod w kr lewskich
lc miay,,prowincjonalne'' pochodzenie.
Konflikt Huascara i Atahualpy: matki pretendent w
Wedug wikszocikronikaruy matkHuascara bya Raura Ocllo, sio-
r t{uayny Clpaca, przyna|eca do panaca Capac Ayllu zaoonejprzez
,aca Yupanquiego. Informacja ta jest bardzo wana dla dalszego zro-
rienia wydarzett, iakie rozegra si^-podczas rywalizacji poryidzy
lma brami. Mur a potwierdza fakt227, i matka Huascara pochodzi-
z rodu Ttrpaca Yupanuiego,przezco jej syn postrzeganyby jako czo_
ilczk z Quito.
Saimiento de Gamboa, kt ry dziki kontaktom z dostojnikami cuz-
Bc skimi zawszby dobrze poinformowany, opisuje, e matka Atahual_
Dy rniaa na imi T'octo Coca i pochodzia z rodu inki Yupanquiego,
czyli
hirchacuteca. atomiast Santi Cruz Pachacuti zapewniazz9, e matka
Atahualpy narywaa si To_ctollo, w przeciwiefrstwie do Cobo, kt ry optuje
at imieni-em Tocto coca.230 obydwaj kronikarze jako miejsce narodzin
Brctendenta podaj stolic Cuzco. Murria oraz Cabello de Valboaz3l ogra-
hi.'uj si je'dynie do stwierdzenia, e matka Atahualpy junie a, gdy
lluaina Capac opuciCuzco i wyruszy w swoj ostatni podr w to-
wtrrzystwie ksicia. Na liciecuzceriskich gubernator w tm. capaccuna,
kttir Betanzo rozpoczyna swoj relacj, wymieniony jest
jedynie Ata-
hrralpa. Jak wspomniaam na wstpie, Juana de Betanzos czyybliski
krlntakty z krewnymi Atahualpy, gdy kronik arzbyonaty z jedn z si str
lrrki. Pominicie lmienia Huascara na liciecapaccuna jest potrvierdze-
niom zwizk w czcych Atahualp z Hatun Ayl|u,panacaPachacuteca.
Diego Esquivel y Navia232 opisuje ostatni okres rzd w Huayny Capa-
crr. Aut-or nadmienia, ze matka Atahualpy pochodzia z p nocnych rejo-
r33
 nw paristwa, cho nieco dalej, przy okazji omawiania
Huayny Capaca, podaje cakiem odmienne informacje:
Thupa Atahuallpa, jego matk bya Tocto Ocllo Cuca Coya z rodu Hatun
Nie mamy adnych blizszych danych, ale najprawdopodobniej
wersja wydarze przekazana przez inkask arystokracj.
Zajmijmy si teraz nieporozumieniem wynikajcym z twie
Atahualpa pochodzi z p nocnych rejon w patistwa, za czym I
obstawa Garcilaso de la Vega. Na przestrzeni wiek w g wnym
doczcym historii Ink w by Comentarios Reales**, kt re budzi
le kontrowersji. Za wiksz czpomyek, pojawiajcych si w
zdarze oraz bohaterskich czyn w ink w, win ponosi sam autor,
dopucisi w swojej kronice celowych manipulacji faktami.
Inkaski historyk po kdzieli nalea do rodu Tupaca Yupanqu
i z andyjskiego punktu widzeniaby czonkiempanaca Capac Aylhs, z
rej wywodzi si r wniez Huascar, za Spraw powinowactwa swojej
ki Raury ocllo. Garcilaso, przezwzgldnazizki rodzinne, nale
zagorzch zwolennik w Huascara. Przez dugi okres, w kt rym
byo inr-rych r de pisanych powiconych tej tematyce, utaro si
konanie, i kronika Garcilasa de la Vega ma wielk wartohis
a zauarte w niej informacje przyjmowano bezkrytycznie. Natomi
korzyautora przemawia fakt, ijego dzieo powstao w okresie,
tradycja andyjska nie bya jeszcze zdominowana przez kultur eu
sk i e potrafi on zrcznie zatai pewne wydarzenia' kt re by dla
go niewygodne. Jego nienawi do osoby i rodu Atahualpy doprowat
do umylnej zmiany fakt w historycznych.
W relacji przedstawionej przez Garcilasa de la Vega wystpuje
niezgodnoci. Autor pr buje na przykad pomniejszy zasugi
teca, przedstawiajc go jedynie jako wan osobisto Hatun Ayllu.
cilaso duzo miejsca powicaopisom zasug i zwycistww wojnach z
(
kami, dokonanych przez Yiracoch, autor nie wspomina jednak
o wadcy Chank w - Uscovilce, kt rego mumi odkry Polo de ol
gardo razem ze zmumifikowanym ciaem Pachacuteca. Garcilaso
Vega celowo pomyli mumie zmach ink w, kt re zobaczy w
* Czyli z rodu Pachacuteca (przyp.
tfum.).
** Comentaios Reales de los Incas autorstwa Garcilasa de la Vega zosta
ooneprzez Jana Szemiriskiego na jzyk polski i wydane w 2000 r ' przez
two TRIO' we wsp pracy z CESLA UW i Ambasad Peru w Polsce pt. o I
134 uwagi prawdziwe (przyp. tum.).
wyruszeniem do Hiszpanii. Kronikarz pisze, i rzdy inki Yupan-
przypada na okres pomidzy panowaniem Pachacuteca i Tupa-
Yupanquiego. W ten spos b udao mu si zatai istnienie wadcy
ru, kt ry jak pamitamy, penifunkcj wsp regenta za rzd w
:hacutca do czasu przejcia wadzy ptzezTupaca lupanquiego. Gar-
tstl de la Vega, opierajc si na tradycji Starego Swiata, nie potrafi
miale przedstawi konfliktu pomidzy synami Huayny Capacaoraz
r'od w matek przyrodnich braci. By to sprawy cakowicie niezrozu_
lc dla XVll-wiecznych Europejczyk w, kt rzy nade wszystko cenili
lic przpvileje wynikajce z pierwor dztva i dziedziczenia po mieczu.
't powyszych wzgld w Garcilaso przyj podobn jak inni kronika-
l,tego okresuwersj m wic o podziale Tahuantinsuyu przezHuay-
('apaca na dwi czci_ curacazgo Quito na|ece do Atahualpy oraz
lstae regiony nalece do Huascara. Thki obraz paristwa zbliony
do sytuacji, jaka czsto wystpowaa w kr lestwach redniowiecznej
()py ozlelonycn
rtlpy syn w Zmar{ego
pomlozJ synow
dzielonych pomidzy w{aucy. (Jarollaso
zmarego wadcy. nie clll
Garcilaso Ill chcia
lrie wiedzia, jak wytfum aczy zr nicowanie zlryczaj w indiariskich,
cgo te manipulowa wydarzeniami historycznymi wedug wasnych
xlobari zgodnych z europejskimi gustami. W efekcie powstao cieka-
clzieo, kt re spotkao si zuznaniem czytelnik w z P wyspu Iberyj-
Autor przedstawi Ink w jako paczliwych i delikatnych ludzi, a nie
l dzielnych wojownik w,kt rzy dziki swojej wytrwaocii sile stwo-
lryli ogromne patistwo.
llza Garcilasem de la Vega oraz V squezem de Espinoza innymi
Ltrlnikarzami,kt rzy twierdz, imatka Atahualpy pochodzia z Quito'
6: Pedro Pizarro,Z6rate,Guti,rrez de Santa Clara i Lopez de G mara.
Atltorzy ci zgodnie podaj, ebyaona wdow po curaca z Quito. Jedy_
nle Guaman Poma de Ayala233 |lwaa, ze pochodziazChachapoya.
Juan de Velasco w Historia de Quito wymienia posta ojca Marcosa
de Niza, kt rego dzieo dostarczyo mu g wnych informacji na temat
lcgcndarnej historii o ludzie Scyri, kt ry sprawowa rzdy w mitycznym
lnilestwie Indian Cara, Scyri i Puruhua w czasach poprzedzajcych in-
lrrsk konkwist. Wedfug Nizy Huayna Capac onisiz ostatniprzed'
tlrrwicielk owych wadc w i wanieztego zvizku narodzi si Atahu-
rl1la. Na terenie dzisiejszego Ekwadoru dzieo Velasca nie zyskao wia_
godnocii podchodzono do niego sceptycznie. Tak opini podziela
nrcybiskup Gonzdlez Su rez y Jij n y Caama o. Wedfug Porrasa Barre-
ltcchea zar wno Historia de Quito Juana de Velasco, jak i nieistniejca
kl'rlnika ojca Nizy nie przedstawiajadnej wartoci.
Zdaniem niekt rych kronikarzy ani Atahualpa, ani te Huascar nie
llyli mianowani przez Huayn Capaca jego nastpcami. Na zadawane 135
 pytanie, J<ogo wybiera na dziedzica swojego tronu, wadca wyr
NinanaCuyuchiego. Do miejsca, w kt rym len ostatni przebywa,
no poselstwo zoone z wysokich dygnitarzy,kt rzy miliprzekaza
ciu dob.re.noyill. Niestety, wysannicy ,ataligo"martrvego. Po pc
cierrdali:i Huayny Capaca, aby przekazadmu smutn! wiadomc
9o
Po mierci.nastp.ry.na dwor"e inii zaczto knu intrygi' kt
,lem byo przejciewadzy, a do atcji wkroczy frakcje potTty."n"rych
raj9e poszczeg 1nych kandydat w ubiegaj y-ctr si
ryiu sapa inki.
wet jeliczytelnikowi.wyda si to nazbyt-nudne,
-u# w tym miej
wymieni kronikarzy'
lt rzy wspomnieli o nominacji Ninani cuyuci
go na s-padkobierc Huayny Capaca, a byli to: Sarmiento de Gimb
Santa Cruz Pachacuti, Bernab _ Cobo, Martin de Muria i Cabello
valboa. Natomiast Diegg de Molina, Miguel Estete (obydwaj cytow
przezFerndndeza de o'iedo)23a, Garcilaso de la vega oiur V squez
Espinoza tvierdz, e Huayna Capac dokona p."" -i".cip dzi
TahuantinsuYu. Wedug pozostach kronikarry Atahualpa zbuniowa
przeciwko Huascarowi.
Diego de Molina, Miguel Estete iLopez de G mara (ten ostatni
gdy nie stan na.peruwia
.skiej ziemi, ale otrzymywa informacje
pierwszych konkwistador w) tr4'mali si wersji, *"'dfug kt rej Hu
C.up-u: dokona podziau pa stwa Ink w,-or azwierzyli''i i.t.'i".'i" k
niczki z Quito, kt ra bya rzekom matk Atahualpy' Pogld ten w
znieznajornoci wiataandyjskiego ora faktu, i opisrijc wyda
historyczne, kronikarze kierorvah ikryteriami otowiz"jcy'ir w
riografii szesnastowi ecznej Hiszpanii. Biatob jcza wojni mogia by
Europejczyka zrozumiaa jedynie jako pr ba pb*"i
przez Atahualp i lokaln arystokracj,kt rzy 'u.uhu
negowali 'tui.'
pierwor dzt
Huascara. Z europejskiego punktu widzenia Atihualpa, jako
nie mia praw do ubiegania si o wadz.
Kronikarzom udao si w ten spos b wyjanieuropejskiemu c
nikowi motywywalki toczonej pomidzy ini<iskimi uraimi. Huascara
strzegano przede wszystkim jako syna pierworodnego, kt
ry mia
kie prawa przej tron po mierci Huayny Capaca. kolei w uun
czym usposobieniu Alahualpy upatrywano ch uzurpowania l llilaquita, Auqui Topa, Topa Cusi Huapa Tany Huascarem i Tito Atau-
pierwsze stw a do dziedziczn1anieistniej cego krolestwu Q,'ito. w
sekwencji doprowadzio to do sytuacji, wtitoiej Hiszpanie irworzyli
sn, nieprawdziw wersj wydarze ,opart na mylnych koncepcjah.
natomiast przeanalizujemy te informacje z andykiego punklu wi
nia, wy darzenia nabior zupenie innego znaczeiia.
-
w paristrvie Ink w skomplikowanrsystem dziedziczenia unie
wia przechodzenie wadzy z ojca na-syna. Aby temu zaradzi, z
t36
]ltlstlwa myczaj wsp regencji, kt ry pozwala na nominacj nastpcy
lav'cze za cia wadcy. Innym sposobem bylo maeflstwo inki z wasn
lltlstr, kt re legitymizowao przekazaniewadzy w rce syna. Powysze
ptzcciwdziaania nie byy jednak wystarczajce, aby unikn wojen, po-
sczck i intryg' Po mierciHuayny Capaca konflikty powanie si za-
$l rzy' na co mia wpw olbrzymi obszar terytorialny paristwa otaz cz-
pc lttt nieobecno wanych dostojnik w w stolicy. Okolicznocite w rezul-
lecic doprowadzi do przerodzenia si lokalnych sprzeczek w konflikty
o wymiarze paristwowym, kt re wywoa daleko idce reperkusje.
Po zebraniu wszystkich danych pochodzcych z kronik kolonialnych
rystlj si nam dwie odmienne wersje wydarzefr z-izanychzwalkami
prlrnidry Huascarem i Atahualp. W obliczu zbioru fas4vychi praw-
tlziwych informacji wydanie opinii dotyczcej rzeczylvistej wersji staje
ll niemozliwe. Aby m c dokona pr by interpretacji danych, konieczne
jcst uwane i pene krytycyzmu przeanalizowanie rozwoju wydarze , ja-
lie nastpi tu po mierciHuayny Capaca. W m celu spr bujmy prze-
l]cJzi wszelkie informacje zawarte na ten temat w kronikach hiszpafl_
lkich, biorc pod uwag andyjski punkt widzenia i fakt, i teksty te Zosta_
ly napisane przez Europejczyk w. obie kultury o cakiem odmiennych
lrrrdycjach trzeba rozpatryva w zupenie innych kategoriach. Podobnie
nllsurdem i bdem byoby interpretowanie historii europejskiej wedfug
nndyjskich zasad i praw.
Walka o mascapaycha
Powr my je szcze r aZ do wtku wy darze z pocztku ostatniej podr zy
lluayny Capaca na p noc kraju. Podczas gdy inka dokonywa inspekcji
zicm w rejonie Charcas, dotara do niego wiadomoo wybuchu powsta-
ttia wp nocnych curacazgo' Wadca nachmiast powr ci do Cuzco,
zwoa rad wojennizebra olbrzymi armi, z kt rwyruszy do Quito.
W orszaku wrd monych znajdowali si jego dwaj synowie: Ninan Cuy-
uchi i Atahualpa. Natomiast w stolicy pozostali w funkcji gubernator w
chi, kt rzy odpowiedzialni byli za interesy Tahuantinsuyu.235 Inka prze-
llywa na p nocy kraju ponad dziesi lat, dokonujc nowych podboj w
lcrytorialnych. W okresie, kiedy nie wojowa, odpoczywa w Tirmipam-
1lic, w miejscu, w kt rym si urodzi i kt re lubi.
W przededniu mirci Huayny Capaca, kt ra bya kluczowym momn_
tcm dalszego rozwoju historii Thhuantinsuyu' w pa stwie panowa pok j
i, jak podaje Cieza236, nie byo nikogo, kto omielibysi zbuntowa lub I37
 rozpta wojn. Je<tnak spoktlj
tcn by tylko zudzeniem Dor,
lYm z ciszpoprzedzi ( a n-'-vYJvvlv rric przygotowa go do wybor w. Prawdopodobnie bya to ta coya|
'J..1utllzac|a ut.'y'
ad-ejci e vulL!.
bu r zy..stabi lizacja utrzvmvw
il edvn ie dziki
jedynie
l r'zj e'ki r.
-,,,]J1l1
iemu. i.J pozos tawao w si nych r kach rr - jak podaj kronikarze - aktywnie wspieraa nominacj Huascl.
i' i ul.o*!i. il;;ii1^p:::Yo l
i'sk ntl wadc, przekonujc panaca i mone rody, aby popary jego kan'
il zaszkodzi wio'y centl
Pomiercistarego*"dcy;;il'f
Po""miercitqrean ,,,;:^::.::1y.mogce
;;'.';;:"';:,:;?;fl Jrrtur na sapa ink.
( )s<lb, kt rej Huayna Capac powierzy wypenienie jego ostatniej woli
""'3}j|". PolitYcne,'u 'u; ogu.n wewntrzn" Lon 'ff#'
itty.
"''!"Jx rY'''ryj z.TLmipampy,- iby oo*i"a'i ry gotowanie uroczystoc i zapr zy sienia nowe go inki, by Dugouchy
Pectn i H,'^_^^.'^,'^: .n'i'"i*or' cniem Cusi Topa Yupanqui, nalecy do panaca Pachacuteca, krew'
l:*.,1T"::11.11:Ii,.wQyie;,"J;i',fi ffi.i#,::Hfi :.,7 lrratki Atahualpy."'Podczas gdy Cusi Topa Yupanqui kierowa si do
l"1-:::.:tyi9dry,kt re&iesi'ffi ;dffi ll.!'#',l'i,'ffiJf#.
stna tych :(), towarzyszc mumii zmarego wadcy, w Quito pozostaa grupa
]-T:"'l]" terenach chor b ou*iniano H;.'"l"i*'"ii' okracji, w tym Atahualpa, kt ry nie uczestniczy w ceremoniach
ilx'Ji|"#*1."'i:i'nii;l.d:'i,Tl::H:":i"T::;::; zajcych podr z mumii do Cuzco.
.ogrom n e g o !p u.il,
wrd l u dn j,|,o^PJ_9:-p^.:yld:iy do
r;; ;yil'#';"ffi;Tii::"''
oc i andviski ei
d noci kt.i il tl przybyciu orszaku pogrzebowego do stolicy Huascar ukara dostoj-
"' ".,, (lw, odpowiedzialnych zapodr mumii wadry, za niedoprowadze-
*,,n'u.."?H,*:l'"""d*''^:.:1*"1tiT!#wiadomoci.Wstolicy
wiy. si miertelnepi'yp;Jli
'*hffi;; - :'Hi:,i;;:?i? Atahualpy. Zosta|i oni oskareni o wsp ptac z tym ostatnim oraz
lgotowyvanie zamachu stanu. Zaskoczeni dostojnicy zapewniali
:!ix"#::''#:.1?:::'#::-:hmianowany"p';;;.{;i;"';
odpowiedzialnychzaadT''ni:;;;."ffi
;#"-'ff : jiT#;i:::?j
;' rwojej niewinnoci, ale nieufny Huascar skaza ich na tortury. Nie uzy-
c ho r b zaczto'''uro'o
;kil;}-;+Y""^]'i1TJ1'1, I ||
ofiary i odprawia !\,*:|r.",. ilrrl jednak adnych informacji, przez co kaza ich straci, wierzc, e
eoidemia Frr.,-o -^:::!19:i
;B:1""TJ3,Tf{:i5:*:::ln:s.';;ffi ;f i3;*1;:i*'";
rnoJy-. ""1uto'
;ltlztlstawieni przy ^ycitl bd jego nieprzejednanymi wrogami.
' Wedug Cabello de Valboa239 pewna grupa pan w z okolic Cuzco udaa
Cuyuchiego. oiiu wl ll do Urcos Colla z zamiarem porwania coya Raury ocllo. Wrd nich
cy wymasa"
wym ag aa acj i,
"k."',r".T:1n:::::{inana
to de Gamboa237
a k c eo t
1Y-::;'' bi.' ;#ffi;i;; r;;: ; byl Chuquis Guaman' kt ry nam wi paru ludzi na dokonanie zamachu
iodaje ,.i ^
drugwymienion prze..z inkoiob by
wrotty -yp"oy lirrnu, zabicie Huascara i wyboru na wadc Cusiego Atauchiego. Jed-
":j;"?j_Ti]'-:t dla
obu kandvAa
?!"2y'*"wanykapanp::ffi
dokona
lfi""g.ty*nie
8j::l#i,:ffi il'ff i||f ; nttke strach przed niepowodzeniem przedsiwzicia doprowadzi do
lcgo, iz Chuquis Guaman uda si do Cuzco, odszuka Tito Atauchiego
";"-i',]ri?Jil:'" on wyboru na.tp.y,'ale H'uuyna
'*J;.go l;trzekaza mu informacj o planach stracenia Huascara i jego matki.
't'ittl Atauchi, kt ry by wierny Huascarowi, aresztowa Chuquisa Gua_
ntana, Cusiego Atauchiego oraz pozostach spiskowc w i skaza ich na
l*l#*:1fl"l*".T*!::ffi ffi trii,?::ij"i'T*:i:T:i:Ti,; lrnier. Wedfug tego samego2ao Huascar nie czeka naprzybycie orszaku
Cuyu ch eg o o o' iu tn
.fi
".oar cho roby. tlu'uulil:
*?'
i;'t'ii*''' ;"T,l#il
i:T' :: lj:
i

.9; ;,,"
i

n iry dowiedziel i si
,'.::1"9;
"1 l mumi Huayny Capacai ukaranie moznych zapozostawienie Atahual-
py na p nocy kraju - wyszed przybyszom na spotkanie w Limatambo.
[,T:::*':P"l:''":-Y"'y'i, o u' iG i u o u q ue Nin an a Cuvuch
pa
i r )kolicznocite, a w szczeg lnoci fakt zamordowania dostojnik w od-
ffi ?-'i.fi;T,l".trff 1lrlwiedzialnych za dostarczenie ciaa Huayny Capaca do Cuzco, oburzy-
;;::iffi1H,:JJ'"'1::l:fi#:li
negoi"*,:;d;;i;;;;-ilH1'ili'tf':Hl'"*o'zgodniezzasad ly niekt rych czonk w orszaku pogrzebowego i wikszoz nich posta-
rv. H1ayny Cap"aca z lttlwia wr ci do Quito. Wypadki te mikszy niezadowolenie panaca
.,#.|.|.'T':.i:: :".!: Quito do Cuzco n
1lrzeciwnych Huascarowi, aprzede wslstkim mieszka c w Hanan Cuz-
etl, wrd kt rych byy rodziny pokrzywdzonych dostojnik w. Wedug
ni**1if,ffijvl:+i'ia'#s:nT*ff
chamipowsta irebelii.?iig. :[:*Ik'|#, wszelkiego prawdopodobieristwa Huascar oczekiwa na otrzymani e z rk
do stolicy udawano.
;;;";i#;"::#:li:?HHr' rlirjwyszego kapana So ca insygni w wadzy jeszcze przed wejciem
imienie- Raura nimo',5
nada.l zyi^e. l'rrlrrv LU rrrdl^a rruasc
138
lmleniem Po,,.^ ocllo popiesznie
^^;,1r_Yju!ca
gouchycha;;"d';bip"J;lffi ;;"i;'.j 'uitu' uu.", w konflikt z monymi transportujcymi ciao jego ojca do Cuzco. Inka
lla si bowiem, ze jego nominacja nie zostanie zaakceptowanaprzez or-
"'"j;fJ",iliJ3iffi..il1'i"I szak aobny. 139
 W okresie zamieszek w Cuzco Atahualpa wyruszy do Tumi ce, kt re zaoTupacYupanqui. Warto przy tll okazji zaznaczy, e we
zrozkazem budowy nowych paac w dla Hauscara, co spotkao si z ii]r".ny. okresie przygot wari do powstinia Atahualpa nie mia pene-
m niezadowoleniem tamtej szego curac a imieniem Ullco Colla' iri nupa'cia na p nocikraju. Dopiero bdy popenione.przez'Huasca_
da upust swojemu oburzeniu, Ullco Colla postanowi potajemnie ii i'rJ,,.'v"i si do opowiedzen1a si za Atahualp lokalnych curaca
sa do Huascara swoich posatic w, aby poinformowali go o rz cuzce skichPanaca.
!vy-
budowie i zasy gnalizow a|i zar azem moliwoprzygotowywania i, odniesi"niu zwycistwa w Tumipamp i e Atahu alpa wyruszy.na.
si jego
Atahualp powstania.2al Wiadomoci te sprawiy, i Huascar wpad w bv.ce, niszczc nu *"jdrodze wszystko, co przeciwsta1iao
ii,,,l'y. Dotarido Tumb-es, by podporzdkowa sobie rebeliant
w Z wy_
ki gniew, obwiniajc matk i siostr, e pozwoli pozosta Ata wyru-
Na wypraw morsk
i najlepszym generaom Huayny Capacaw Quito' Zdawa sobie lnv Pun , kt rzy trzyma|i stion Huascara'
spraw' i jego brat cieszy si duym szacunkiem wrd onierzy.zaz i|inrii^tidua trahv z drzewabalsa' kt re mogy pomiecicae woj-
ata'
hualpa, chcc odzyska ptzychylno Huascara, a moe postpi iiii l"n"apy. Wadca lvyspy by jednak przygotowany P_9dp?'rcie
z ustalonyminyczajami, posa do Cuzco drogie prezen. Huascar l'i'' wvpo'u'yon swoictr i,'d'i * brori, -p_rzygotowa flotyll tratw
gniewa si jeszcze bardziej i rozkaza zabi posafrc w, a z ich sk r i'*y'u*.orr"na spotkanienajedq. w uitwie morskiej *cigzl'
kona bbny. Z Cuzco wyrusryli do Quito emisariusze Huascara, wi |l i.ilo" zPun6, a powanie ra''ny * nog Atahua|pa.
powr
zfcv. dowa si
w prezencie dla Atahualpy ubrania, biuteri i kobiece ozdoby. opi ilr, p['.ot na kontynent.41Inka*rar.zarmi
ci do Quito'Wyko-
l'ylto to curaca Pun , kt ry napad na Tumbes, zr wnujc miasto
z zie-
powyej epizody byy bezporedni przyczyn rozamu pomidzy t
Pizarro,kiedy przyby w ten
mi. Atahualpa mia zakaz powrotu do Cuzco pod grob mierci.2a3 i'ii. i"r.i- stanie zasta miasto Francisco
iigi"" wybrzeaPeru podcza1sw9iej trzeciej P!drQ1y.. Na wyspie spo-
Zdaniem Cobo generaowie Huayny Capaca stacjonujcy na
kraju podburzali Atahualp do buntu przeciwko bratu, majc iiii"r..i' szeciusetjei,c6w zTumbe,kt rzy ia|eelina do armii Atahual-
morzu' Za rz'
si walk stoczonych
|y.'o' tnt"'"sujce "auj
op-rsy
Ze to on zostanie wadc paristwa. ZakJadali bowiem, ze jeli
ll* tupa"u vilpanquiego orarHYuyl' Capacabitwy morsk"
do Cuzco i suzyli Huascarowi, ich sytuacja byaby duo gorsza ni Y:''"ry:i;
z p nocy obtltuJceJ
Atahualpie, z kt rym od wielu latczyyich bliskie z-izki. nc by przez tuonoeYunga, pochodzc g ynle
w ,r,i*u*ykorzyswane oprodukcji tratw.
Informacja ta, w zestawie-
Gdy Atahualpa zaj by innymi sprawami, lud Ca ari zbuntowa
dotycymi kupc w z Chincha, wiadczy o istnieniu wielo-
i doprowadzi do uwizienia ksicia.2aa Poszczeg lni kronikarze pod irii,, aany''ii
r ne wersje tamch wydarzeri. Wedug Pedra Pizana Huascar wickowej tradycji zeglugi morskiej.'*"-
do Tumipampy oddzia wojska, kt ry podczas potyczki na g wnym w momencie goy i.tat'ualpa zajty by prrygotowanjami do powstania'
na pomoc Ze
ciepojma Atahualp i uwizi go w tampu. Noc, gdy wszyscy llttatscar umacnii wojerzdy w stolicy, liczc pocztkowo
wali odniesione zwycistwo' Atahualpa zrobi otw r w cianieza ;i;.;'; skich dotojnikw i prz1nv dc w Tahuantinsuyr. Jednake
c miedzianego prta wykonanego przez jednz dobrze urodzonych ir" o wasny p.otiz wrd arystokracji ani..n-i9 Prolo1a zyska
'iui"gu
n v'v iani-iszacunku gnera w, kt rzy wi e rn e
sfu zyli Huaynie Capacowi'
biet i udao mu si niepostrzeenieuciec.2a5 P niejAtahualpa opowia
i

ir,ii'j/li*"sZ' gwahofrno,okrucieriNo i bezmylno powodoway e

e jego ojciec Sorice przemieni go w wa amaru i pod t postaci wystar-
lizgnsi z wizienia przez ma dziurk; wyjanienie magiczne i t,iu.u' * prieciwiefrstwie do swoich poprzednik w nie powica
sprytnym chwytem propagandowym. Pedro Pizarro podaje, w tra ;,;;, i ;;''
gi przedstawicielom kr lewsfuch ayl/.
organizowania
Jak ju wczeniej
spotkari
wspo-
yydawa-
pojmania inka naderwa sobie ucho i aby to ukry, nosi na gowie ch nuuln, traoycia andyjska
i
wymagaa .i
wizan ponizej podbr dka. Natomiast Cabello de Valboa2a6 zaprze tr ir wielkich uczi, podczas kt rych
'u wadcy1owarzy szy1i najw uniejsi czon-
Uroczyitoci te odbyway- si na. g wnym placu
i

uwizieniu Atahualpy, argumentujc, e jeliwpadby on w rce niep xr'r*ii pi"rio i'iyllu.

iii i"i'ti*. r.r' zaanim byo umacn ianie zizkw
wzaj emnoci pomi-
jaciela, to niechybnie by zgin. Autor zapewnia, ze bunt wznieci
Ca ari, do kt rego Atahualpa zywi gboki al. oswobodzony .iry'*i"J. i jego krewny-i. Huu'.u' I |"go typu spotkaniach nie bra
gwardii
pa przyby do Quito, gdzie w szybkim czasie zgromadzil potn rrtiziau. Koleinym stawianym zarzutem byo usunicie z dworskiej
*riJ"ny"r' iytt , ut r" od dawien dawna towarzyszyy i chron o19b
zkt rwyruszy do Tumipampy.Po zwyciskiej bitrvie inka srogo u
,,ip" ir . po okiesie intryg i pr b zorganizowania powstania przez Chu' r41.
140 miejscow ludnoi cakowicie zniszczy rodzinne miasto Huayny
 quiego Guamana i jego brata Cusiego Atauchiego Huascar przesta
stoecznej arystokracji i postanowi otoczysi ludmi z prowincji, pr
wszystkim Indianami Ca ari i Chachapoya, co jednoznacznie odr
zostao.jako cios wymierzony w cuzceriskich Dfugouchych. W pa
narastay
\9$itty na skutek publicznych wystpieri Huacara, kt_ ry
sza, e-odbierue panaca prywatne posiadociziemskie i gospod'a
rolne. Innym szokujcym pomysem bya zapowied pocho:war'ia n
wadc w. Zgodnie z cuzctiskim i myczajami mumie zmach ink w
toYan9 jakywe, zapewniajc im towar4istwo kobiet i sfuzby. Do m
nalea'.najlepsze tereny uprawne w okolicach Clzco, przez co zI
posiadali wiksze ni ywi bogactwa i prrywileje. Wok _zmarych
c w zbieraa si liczna wita,kt ra utrrymywaaikosztem panaca i
H'
bywaa w.stolicy w trakcie wsp lnych wit, libacji i biesiad. Gioby
ra obudz dawne pretensje i poczucie lku wrd czonk w panaca,
n-e-go grona suby i poplecznik w. Stosunki z krewnymi-si po1
i Huascar postanowi opucirody zgrupy Hanan, do kt rej na\izui
nie jego brat Atahualpa, i przejdo grupyHurin.2sl Zachowanie Huz
9wjad9' e pomidzy nim a cuzcerisk arystokracj, kt ra do tej
bya g wnym zwolennikiem jego kandydaiury, dozodo ekstremi
r nicy zdait Wsparcie ze strony elity byo gwarancj nienaruszalnoci
dzy,bez kt rej pozycjaksicia bya stracona.
-Sytuacja
Atahualpy, w por wnaniu z Huascarem, przedstawiaa
cakiem i1a9zey Jego ponaddziesicioletni pobyt poza granicami Cu
ptzyczyni si do zerwania kontakt w ze stolic i tym simym nieu
niczenia w dworskich intrygach. odlego,jaka diefia uito od
c9' Pozwolia mu nie bra bezporedniego udziafu w konfliktach pom
dzy rodami. Atahualpa liczy na wsparcie ze strony kapitan w oiaz
nierzy swojego ojca i w efekcie zyska poparcie ziarmii. Cjeza
Le n wielokrotnie potwierdza tak we.25'
.kt }Iqascar, przebywajcw
r nastpnie wysa
Cuzco, wyda tozkazutworzenia silnej arr
142 do TLmipampy. Na jej czele sta genera At
Wctlug indiariskiej tradycji oddzia wojska zaYlsz zabiera ze sob
nnhuaca. Podczas tej wyprawy armii Huascara towarzyszya zota
llgura Sorica, kt ra miaia pr}ekoha Atahualp do zoeniabroni'253
Pizr:bywajcyw Quito Atahualpa zstoalud i mianowa swymi generaa_
iltiC]halcochim, Quiquiza, Ruminauiego i Ucumariego. Nastpnie po-
sn zaufanych wojownik w, aby poznali intencje Atoca.
Do pierwszej walki doszo na r wninie Chillopampa, kiedy to armia
Htrascara pokonaa wojska Atahualpy. Generaowie Atahualpy szybko
Jetlnak odzyskali utracone si. Zebrali rozbite oddzia, a z Quito prry_
byly nowe posiki. Zdaniem Cabello de Valboa pierwsze starcie nastpi_
hi nad rzek w Mullihambato, a podczas drugiej poczki zwycistwo
orlnieli dow dcy Atahualpy. Natomiast Cieza de Le nsa uwaa, i po-
hidzy brami doszo tylko do jednego starcia zbrojnego. W czasie wal-
ki mier poni s Ullco Colla ) curaca Tumipampy. Atoc dosta si do
nicwoli i pad ofiar okrucieristwa Challcochimy, kt ry wykona pono
r jcgo czaszki puchar wyoony zotem sucymu do picia chicha. Nie-
htt1rzy kronikarze podaj, i wydubano mu oczy i pozostawiono na pust-
lowiu (Santa Cruz Pachacuti). Jak zapewnia Sarmiento de Gamboa, ze
rk(lr zdartych z cia Atoca i Hango wykonano bbny. Cieza de Le n do_
rlrrje, i przechadzajc si po okolicy, gdzie odbya si bitrva, widzia mn
_
rtwo ludzkich szkielet w. Wedfug tego samego kronikarzaAtahualpa po
tldniesionym zwycistwie uda si do Tumipampy, gdzie przyj insygnia
wadzy i tytu sapa inki.
Wieo zwycistwie Atahualpy takprzerazia Huascara, e zacz si
panicznie ba wyniku tej wojny. Jego zaufani doradzali mu utworzenie
ttrmii, w kt rej skad wchodziaby' ludnoColla, Cana, Canchi i Charca,
jcdnoczenie sugerujc, by inka przeprowadzi zacig do wojska w dro-
ze do Chinchaysuyu. We wszystkich sanktuariach modlono si do hua-
'a, skadano ofiary b stwom i zasigano porad u wyroczni.
Wojska Atahualpy powoli posuway si na pofudnie. Z Huamachuco
illka wysa dw ch wysoko urodzonych emisariuszy, aby zasignli rady
w sprawie jego przyszch los w u sawnej huaca Catequil. Wyrocznia
rlie daa pomylnej wr by. Oburzony Atahualpa uda si do miejsca,
gdzie zndowaa si huaca. Na spotkanie wyszed mu kapan, kt ry mia
powyej stu lat i ubrany by w dfug po kostki tunik ozdobion morski-
ini muszlami. Atahualpa,widzc osob, kt raprzepowiedziaa mu zy
ltls, rozbi kapanowi czaszk zot\?|abard. Nastpnie rozkaza zr w-
na z ziemii podpali wityni*.255
* Zdanim Juana d Betanzos Atahualpa najpierw rozbi gow figury
(latequil, a dopiero po tym zabi kapana (przyp. tum.).
b stwa
I43
 owi Atahualpy. Niestety, utrzymujca si pomidzy generaami
:onych braci rywalizacja bya tak silna, i pomimo grocego nie-
iecze stwa Guanca Auqui odm _wi pomocy niedawno przybyemu
ziaowi, odsyajc go do Vilcas.260 Po stracie Vilcashuaman wojska
scara zacz si wycofywa, najpierw do Andahuayllas, a nastpnie
l ('urahuasi. Huascar skadabogate ofiary huaca, proszc b stwa o po-
tlc. Wyrocznie nie przepowiada mu jednak pomylnego losu, co przy-
io si do pogorszenia samopoczucia inki, kt ry i tak znatury by
zo bojaliwy i mao waleczny.
Nadcigajce wojska Atahualpy uwiadomi Huascarowi, e nad-
Atahualpa nigdy osobicie ni uczestniczy w walkach' cho |tcd moment, w kt rym musi stan na cze|e swoich wojsk, tak jak to
3rynili poprzedni wadcy. Wysani szpiedzy donielim:u, e wojska Ata-
przebiegowi bitwy. Inka nie kontynuowaposcigu ra
rs|ada1i
Auquim hurrlpy przybye do Curahuasi zboczy z $ wnej drogi prowadzcej do
d ;;*i"
w kierunku Cuzco. Pozosta w Cajamarc",
wodzenia m g uciec na p9no_c Tahuantinsuyu. zdaniemCi"ry" Ctlzco przezLimatambo oraz przez most na rzece Apurimac (by moe
't
prl tldkryciu, i jest on pilnie strzezony) i skrci na poudniory za-
nie uda sie do stolicy, gdy dosz do niego wieci
niu ohtid, w kierunku Cotabamby. Huascar podzieli wojska na trzy oddzia-
dzia w Piarra. "po:u*-i 'i y. |'ierwszy z nich skadasi z ludzi pochodzcych z Cuntisuyu, Char-
Poraki Guanki Auquiego nie miay ko ca' chociazakadym
cns, Collasuyu i dzisiejszego Chile. Na jego czele stan Uampa Yupan-
dowodzi on nowo utworzon-armi, wspieran cigle
ii,;. qui, kt ry wyruszy g rsk drog do Cotabamby. Drugi oddzia
przybyymi z r nych region w noow'. ze iszy":tt<ich ";*
kioniarzy tltlwodzony by przez Guanca Auquiego, Agua Pantiego i Paca Yupan-
wicej informacji dotyczcych
doczcychwalk
walk pomi dzy
dnl s;neraami ohvrlwl l
gneraami obvdwu
ry'cej qtlicgo, a jego zadaniem byo otoczenie skrzyda nieprzyjaciela. Na cze-
dostarcza nam Cabello de.Valboa. Wymienia on midzy innymi (
le trzeciego oddziau stan sam Huascar.261 Santa Cruz Pachacuti262
9::l! Arr_qui
Guanca omigd |tuancabamba.i Huambo, Pumpu "iur-iiu1u,
spotka si z oddziaami skadajrymi'.i;hu-nk
prilaje, e w walce tej brali udzia dostojnicy z Hurin Clzco, na kt rych
*, r1lirda obowizek czuwania nad bezpieczetistwem inki' Podobna odpo-
Aymara i Y1uy9. Tamtedocignago kompiniawojm a"iz"iu,
wicdzialnospadaa na ludnoChachapoya i Caniari. Interesujce, e
nych cuzce czyk w dowodzonychpriezMayta yupanquie go,Utdry
kazu Huascara damu o.1tr.r9prymend. urazoiy ci"'8" 'q.i czklnkowie Hurin Cuzco obdarzeni byli najwikszym zaufaniem wadry.
, wiadczy to o tym, ze Huascar nie ufa czonkom"Hanan Cuzco,kt rry
c'a,e spr buj9 swoich siw bitwib z Atairualp, u i'utip"i"
hyli wwikszoci zwolennikami Atahualpy, gdy ten ostatni wywodzi
dni na libacjach atkoholowych w dolinie fauja, *
towywa si do kolejnej bitwy.
J ) a-'pi
-i"j$;;! _-- 'i
i:,;.,
r^_' ni z rodu Hatun Ayllu.
Czy nie jest to ewidentny dow d na bezpore dniudziapanaca w woj-
Guanca Au9u1 chcc zjedna sobie b stwo Pachacamac, vysa
llic pomidzy brami? W walce o najwyszwadz rywalizoway midzy
gate ptezen do huaca z-wybrzea, proszc zarazemo pomoc
w bil xlb wycznie dynastie cuzce skie, a nie, jak mogoby si wydawa, dy-
Wyrocznia Yunga odparta, e p""iia"
1zeki ggzwycistwo, n, ttitstie z p nocy i poudnia kraju. W badaniu historii pa stwa Ink w za-
doda, e.wygra w bitrvie pod Vilcas.758 "
Mimoprz ;Ji;a;;
generaowie zostali pokonani, a wiksza czaimii'wy.oruu
;;." wsze oceniano j wedug kryteri w europejskich, nie biorc pod uwag
rii * rldmiennego sposobu mylenialudzi And w.
Angoyacu, gdzie.stacjonowa Mayia Yupanqui. w tv.
9::, 9o
praktycznie- pozbawiony ludzi Guanca Auqui prazi
Nadszed moment decydujcej walki pomidzy wrogimi sobie grupa-
oo vitcas." Sa rlli' Wojska Huascara porozumiewa si midzy sob, rozpalajc ogni-
miento de Gamboa259 powiada, pri"suaiyna
'eMaytaYupanqui strr ska i grajc na trbach. mczasem szpiedzy donieli, e oddzia dowo-
n Atahualpy, gdyby nie przeszkodzilimu w tym generaowie Hu' tlzony przez Cha|lcochim przektacza ww z, zmieruajc w kierunku
144 ?: A1g"{"c\
cuzce
p:Zyyyy
czyka, kt rych celem'nowe
posiki pod dow
byo uniemoliwienie"r'""*_n"g."
lluanacopampy. Wtedy to Huascar rozkaza oddziaowi dowodzonemu
ptzejcia pZzez przezUampa Yupanquiego, aby wyszed wrogowi naprzeciw i rozpocz r45
 bitw. W wyniku tej walki zgin kapitan wojsk Atahualpy imien
may Rima. Zdarzenie to ucieszyo Huascara, kt ry osobicie
do walki. Wrd genera w odznaczali si jego dwaj bracia: Tito
i Topa Atao.2 3 Chocia bitwa trwaa ca dzie , adnaz grup nie
przewagi. Po zmierzchu oddziay Challcochimy i Quizquiza wyc
na wzniesienie pooone nieopodal Huanacopampy, kt re pokryte
wysok traw.
Huascar, wykorzystujc sytuacj, rozkaza podpali such traw.
ny wiatr rozprzestrzeni ogieri, w wyniku poogi wiksza cz
Atahualpy nie miaa moliwociucieczki i spona zywcem. N
generaom udao si uciec i znaleschronienie po drugiej stronie
Cotabamba. Huascar, kt ry nie by dobrymwojownikiem, nie
z zamieszania wywoanego wrd wrogich mu wojsk i nie podzy za
przeciwnikiem, witujc zwycistwo. Challcoch ima, w idzc, e
zaprzesta pocigu,zebra swoich onierzy, agitujc ich do walki.
ni do obozu Huascara zwiadowcy przynieli wiecio przyjtej przez
strategii. Inka tak chcia poprowadzi wojska, aby oddziay Atah
zosta okrone z r nych stron.2 a
Nastpnego dnia Huascar poleci Topie Atao przekroczyz
wut z, aby przyjrze si przygotowaniom przeciwnika. Chal
zalvajednak zbliajcy si oddzia Topy Atao i jako dor
w wojnach Huayny Capaca genera podzieli wojsko na dwa
tak by zaatakowa wroga z obu stron wwozu. Plan Challcochimy
powi d. Genera wzi do niewoli Top Atao, a jego oddzia zosta
w pieri.
mczasem Huascar' nie wiedzc nic o losie oddziau Topy Atao,
zostawi swoje wojsko w Huanacopampa i wyruszy ladem brata, nie
kajc dfuej na wieci. Challcochima, widzc lekkomylno
wysa wiadomo do Quizquiza, aby przyby ze swoim oddziaem i
atakowa wadc od tyfu, kiedy ten wkroczy do wwozu. Huascar nic
czy jtt na spotkanie wojsk Topy Atao,przeczuwajc,ewpad one w
sadzk wroga. Chcia zawr ci, gdy zaatakowali go onierze Qui
Inka, przeczuwaj c klsk9, Pr bowa ucieka. Challcochim a zgodnie z
dyjskim mvyczajem ruszy za nim w pocig, gdy wedfug dawnej
walka koficzya si, gdy dow dca dostawa si do niewoli. Dlatego
kiedy genera Atahualpy spostrzeg lektyk Huascara, zaraz j zaa
wa, zrzuci ink na ziemi i wzi go do niewoli. Nastpnie, uzyw
genialnego fortelu, sam zasiad w lektyce wadcy, skrywajc si pod
rasolem, i rozkaza swoim onierzom wyruszy w kierunku
Hu anacopampy, do miej sca, gdzie stacj onowa tr zeci oddziawoj sk
146 cara.Tymczasem powiadomi Quizquiza, aby ten wyruszy ze
i Atahualpy.Zb|i,ywszy si do czekajrych narozkazy onierzy
ra, Challcochima uwolni jednego winia, aby powiadomi wsryst-
:h o klsce ich dow dcy. Wiadomo ta wywoaa og lne zamieszanie
pozostaych onierzy Huascara. Wikszoz nich bya tak przera'
ca sytuacj i odwetm Challcochimy, e nie mylaao niczym in-
, jak o szybkiej ucieczce.
Atak przeprowadzony przez genera w Atahualpy zakoriczy si ca-
itym rozproszeniem wojsk Huascara, kt re ciganoa do mostu w Co-
ie. W trakcie pr byprzejciaprzezrzekzginowielu ludzi, z kt -
wikszoutona podczas ucieczki. Gdy wojska Challcochimy zna-
si na przeciwlegym brzegu rzeki, doszo do kolejnego starcia
lilami Huascara. Wtedy to nastpio pojmanie Tita Atauchi. Tiiumfu-
wojska Atahualpy zmierzay w kierunku Cuzco i nikt nie by w sta-
ich powstrzyma. Dotarli do wyyn Yavira, gdzie rozbili ostatni ob z
zcd wkroczeniem do stolicy. Huascar w tym czasie przebywa pod sta-
stra w Quiuipay.2
5
Santa Cruz Pachacuti, w przeciwiefrstwie do pozostaych kronikarzy,
dstawia troch inn wersj opisanych powyej wydarze .Zdarzenia,
lrrc Sarmiento de Gamboa sytuujew pierwszym dniuwalki, Santa Cruz
iwyznacza na czwarty, cho r znice te nie maj duego wpywu
tlpis rozwoju wypadk w. obydwaj kronikarze s bowiem zgodni, e
irtnie walki rozegray si w okolicach Huanacopampy (dystrykt Tam-
firbamba, prowincja Cotabamba2 ).
Krzyki rozpaczy i lamen mieszkaric w Cuzco dociera anawzg '
llc Yavira. Generaowie zwyciskiego inki, chcc uspokoi ludno,wy-
ilrrli posaric w chasqui, aby rozkazali przyby dostojnikom nawzg tze
Vrvira w celu oddania czci ,,sobowt rowi" huauque Atahualpy, zwane-
nrr Ticsi Capac.261 W wyznaczonym dniu przybyy na wzg rze panaca
l rlirjwaniejsze rody ayllu, kt re wsp lnie zasiady do obrad wedug usta-
fulrlogo porzdku. Po jednej stronie zgrupowali si przedstawiciele Ha-
nlttt Cuzco, po drugiej zareprezentanci Hurin Cuzco. Kiedy wszyscy
hylijuz razem' oddali hodhuauque Atahualpy i odprawili rytuamocha,
yrlczas kt rego ichtvarze skierowane byy w stron odlegej prowincji,
1tlzie przebywa nowy wadca. Podczas tej uroczystoci schwytano naj-
wrrniejszych genera w Huascara, midzy innymi Guanc Auquiego oraz
tlwtich kapan w Sorica: Apo Chalco Yupanquiego i Rupaca, kt rzy nie-
ylyprzekazali insygnia wadzy Huascarowi. Nie bdziemy zagbia si
w s'zczeg podawane przez kronikarzy dotyczce prowadzonych w w-
fzits rozm w. Interesujcy jest fakt, i w tym czasie do Atahualpy prry-
hyli posariry,kt rzy opowiedzieli mu o przebiegu wydarzeri i czekali na
rlrrlsze rozkazy. t47
 Po pewnym czasie do Cuzco przyjecha krewny nowego inki
niem Cusi Yupanqui, kt rego zadaniem byo wymierzenie kar i
na przeciwnikach Atahualpy. Kronikarze s zgodni, e by on lvyj
wo okrutny w stosunku do krewnych, kobiet i dzieci Huascara.
zostali zabici, przeladowano r wnie mumie przodk w na
rodu Huascara. Straszna kara spotkaa panaca Tupaca Yupanq
Wymordowano wszystkich zatrzymanych czonk w tego rodu,
suzb i mamacona, natomiast mumi samego inki wywieziono na
kowie i spalono. Zniszczeni mallqui byo najwysz z moLi
i wielkim upokorzeniem dla jego potomk w. Gniew inki dosign
niez lud w Ca ari i Chachapoya, kt re wchodzi w skad gwardii
bocznej Huascara. Prawdopodobnie Atahualpa mia na uwadze
niegdysam by winiem naczelnika tej grupy etnicznej
W tym czasie Francisco Pizarro,opuciwszy nowo zaoon osad San
g,'"i' Thngarar , wyruszy do Piura (Mena pienrszywymienia-india -
1 rlsad o tej nazwie). Tam te spotka si ze swoim bratem Hernan-
rrl' kt ry z grup okoo czterdziestu onierzyaoddali si wczeniejrv ce-
t- - _-,_ ^1^- r^--.:^l-:^1
ot<oii y i zasignicia informacji. Gubernator dowiedzia ^:^ si
'p,'rnunia
wrrnej strategicznie osadie Caxas. Pizarro,z uwagi na patrolujce oko-
oddziay Ink w, nie chcia wysa tam swojego brata i porvoado
t zadani'a Hernanda de Soto, kt ry wyruszywraz Z grlponierzy,
il.'us gay pozostali Hiszpanie czeki|i na jego powr t w err n.26n
W Caxa wiksza czniegdy piknych budowli zostaa zniszczona
lz oddziay Atahualpy, jako kara zatrzymanie strony Hlascaraprzez
zetnika lokalnej grupy etnicznej. Magazyny byy jednak nadal prze-
t
nione kukurydiorazwen, a piset kobiet mamacona zajmowao
- : - t^ ^L 1- ^L: ^L -^:*^."^t^

jego ask. wyrobem tkinin-i produkcj ceremonialnych napoj w.

Ygn1 podaje,
odwet na Capac Ayllu, do kt rego na|ea Huascar, ukazuje, i ,irrro okoo piciu lub szeciu
a ^:__
|
tego regionu podarowa Hiszpanom
flikt pomidzy sk conymi brami byw rzecrywistoci walk pomi ioiet mamiconi, aby przygotowyway im posiki. Diego Tiujillo, kt ry
jego zonie-
rywalizujcymi ze sobpanaca i tylko tym tumaczy mona fakt itlwarzyszy w ekspedycji Hernanda de Soto, powiedzia,. e
I
nia p r zez Atah u al p r ozkazll sp al en i a mu m i i wasn e go dziadka ze trc poirzebuj *icej i<obiet. Takie stwierdzenie wywoao zgorszenie
ojca. Sytuacja ta po raz kolejny ukazuje, e Inkowie nie przywi lrrpitana Atahualpy, kt ry nastraszy ich, ew przyszocizostan ukara-
wagi do pokrewierisrva ze strony ojca, jak w Europie, ale do ayllu 7i'przezink. W pilcztkowym okresie rozkazy wydawane przezPizarta
panaca matki. hyly stanowre, iL nie wizay si z jakimkolwiek aktem przemocy, kt
-
Podczas wydarze w Cuzco Atahualpa przebywa w Huam ry' m gby roncieczymiejscow
ludno.
witujcsukcesy odniesione przez swoich genera w i p w Tym czasie do Hiszpan w przyby pose z prezentami wysanymi
si do powrotu do stolicy. W tym czasie odcuraca Payta i Tumbes orzcz Atahualp, co bardo zaniepokoio lokalnego curaca. Hernando
o kilku posaric w z wiadomoci o przybyciu na kontynent obcych, ilc Soto, chcc'uipokoi kacyka, posadzi go obok siebi. Dary te skada-
rzy mieszkaj w pywajcych domach i dosiadaj nienvykych zwi y si z kaczek pozbawionych g w i nadzianych s9m oraz przesania,
Nie by to pierwszy znak obecnoci Hiszpan w na wybrzezu Peru. i" toii sam los potka chrzecijan. opr cztego podarowano Hiszpanom
dziano ich juz zaczas w Huayny Capaca, ale potem znikli i such po dwie makiety foitec wykonanych z gliny na znak, ze napotkaj je na swej
zagin. By moe Atahualpa op niaswoj podr do Cuzco, gdy tlrodze.
si zobaczy z ptzybyszami. Inka rozkaza swoim generaom wyrusry Hernando de Soto razemz emisariuszem Atahualpy wyruszyli na spo-
zemz Huascarem do Cajamarki, gdzie mia si znimi spotka. tkirnie zPizarrcm' Gubernator, kt ry by dobrym dyplomat, sprawia l

Tymczasem Hiszpanie przedualisw j pobyt na r wninach, szu wrazeni bardzo zadowolonego ze spotkaniazposaricem inki i przeka_ I

jc dogodnego miejsca do osiedlenia si. Wyb r pad na Th tmu dla jego pana pikn koszul i dwa szklane kielichy. Wyrazi r w-
gdzie zaoonoosad San Miguel. Thm tez do Pizarra dotar r nic ch spo1t<inia si z ink, zapewniajc o swoich przyjaznych zamia'
o bratob jczej wojnie i zwycistwie Atahualpy.268 wedug Mena rrrch. Poza^m zaoferowa ince wojpomoc w walce z jeg9 nieprzyja-
hualpa wysajednego ze swoich kapitan w, aby ten, udajc czowi citimi. Z tymiwiadomociami posaniec uda si do swego'wadcy, a dwa
niskiego stanu, ledzipoczynania Hiszpan w. Po zdobyciu inform tlni p niej grupa Pizarrawyruzya na spotkanie inki szlakiem z Serr n,
wysannik powr ci i opowiedzia wadcy wszystko, co zobaczy. 1lrrlwadzcym d_rog ogrodzon z obu stron
murem. Wzdfu niej, co dwie
kapitan chcia nawet wyruszy z wojskiem, eby zaatakowa Hi L,g,o,rniidowai kwatery, w kt rych mogli odpocz;'N-ikszomi-
n w, ale Atahualpa si na to nie zgodzi, planujc przep irinych o.ud uy'*yiudniona, aich curaca byli nieob_ecni. Hiszpanie mi-
148 ataku w Cajamarce. illiwioski Caia i Tala. Hernando Pizarrowsp lnie z Hernandm de Soto 149
 kroczyli przodem, badajc teren. Pokonali wpaw rzek o wartkim
cie, kt ra zdaniem Porrasa nosia naz1r Sana.270 Tam uzyskali in
cj o znajdujcej si niedaleko bogatej osadzie Cinto, kt ra okazaa
wyludniona.
Nastpnego dnia Francisco Pizarro wraz z pozostaymi ludmi
krocryli rzek i schwytali dw ch tubylc w, od kt rych zamierzali
informacj o aktualnym miejscu pobytu Atahualpy. Jeden z
powiedzia, inka oczekuje Hiszpan w w Cajamarce i ze dwa
odcinki drogi prowadzce przez g ry obstawione s jego oni
Pomimo tortur i przypalania miejscowi nic wicej nie powiedzieli.
dwudniowym odpocrynku oddzia Hiszpan w wyruszy w dalsz
zbaczajc z g wnej drogi i kierujc si w stron Kordyliery
U st p g r Pizarro dokona podziau wojska. Pierwszy oddzia otn
rozpocz marsz drog prowadzc po spadzistych stokach, podczas
drugi podza za pierwszym w znacznej odlegoci.Minwszy
wan fortec, rozpocz|i wspinaczk w kierunku osady oddalonej o
nlegua. Na odpoczynekwybrano jednzhater curaca zbudowan z
mienia, natomiast ln stra pozostawiono w fortecy.
Kolejnego dnia Hiszpanie wyruszyli przed wschodem so ca,
droga prowadzia przez d'wa niebezpieczne miejsca, a Pizarro, bojc
podstpu, nie chcia, by idry z nim Indianie pozostawili go w nie
jaznej okolicy. Wysiek zosta uwiericzony sukcesem i wszyscy bez
blemu przedostali si przez wskie wwozy nizaatakowani.
do hiszpa skiego oddziafu doczya tylna straz. Kiedy byli zn w
przybyli do nich dwaj posaricy Atahualpy zdarami wpostaci lam i
pak. Pizarro, w odpowiedzina gest inki, przesawadcy liczne p
Hiszpanie kontynuowali podr przez g ry przez pi kolejnych
zanim dotarli do namiotu Atahualpy. Kiedy byli jeszcze w drodze,
wysa im kolejne dary w postaci pieczonego misa, kukurydzy i chJ
Tymczasem hiszpa ski gubernator posado obozu inkizaprzyjani
go curaca, ale inkascy stranicy nie pozwolili mu przejmimo j
protest w. Posaniec Pizarra nie mia innego wyjcia, jak tylko pow
do miejsca, gdzie przebywali chrzecijanie*. opowiedziawszy' co mu
przydarzyo, radzi, aby Hiszpanie nie spoywali nadesanego przez
prowiantu.27l
Hiszpanie pojawili si o zmierzchu w zasigu obozu Atahualpy.
namioty rozciga si na ponad dwie legua. Hernando Pizarro pie
ujrza miasto Ink w podczas zwiadu, kiedy zaskoczyo go gradobicie.
popoudnia w Cajamarce znajdowaa si grupa nieprzekraczajca
150 *
Cristinos (hiszp.) - tak sami siebie okrelali w wczas Hiszpanie (prryp'
lylitu-piciuset Indian, kt rzy ochraniali domy kobiet mamacona zaj-
flch prrygotowywaniem chleba dla wojsk inki. Pizarro ba si zaatako-
tttl, zdajc sobie spraw, e nie moe|iczy na przybycie posik w.
Hernando Pizarro i Hernando de Soto ubiegali si o pozwolenie na
jciedo obozu Atahualpy w towarzystwie piciu lub szeciujedcw
oraz jednego tumacza w celu przyjrzenia si z bliska inkaskim siom'
I.hliyli si na odlegomniej wicej jednej legua, jaka dzielia miasto
0d miejsca, w kt rym stacjonoway oddziay inki. W miar jak posuwali
ll naprz d, mijali oddzia onierzyuzbrojonych we wszelkiego rodza-
lu brofr, kt rzy ustawieni byli wzduz drogi, lecz nikt z nich nie broni im
przejcia. Inka siedzia na tronie tiana, u wejciado swojego namiotu,
oloczony dostojnikami i licznym gronem kobiet. Hernando de Soto pod-
Jccha konno, robic popisowe wol tak blisko inki, e noszone przz
niogo insygnia wadzy poruszyy si od parskni zuierzcia. Atahualpa
nic pokaza jednak po sobie najmniejszej oznaki zdzivienia czy strachu.
Z.najdujry si nieco dalej Hernando Pizarro podjecha wraz z tuma-
czcm i zwr ci si do inki, aby ten podni s gow w jego stron, gdyz do
tcj pory mia j pochylon i lekceway przybyszy, nawet na nich nie pa-
lrzc, ani nie odpowiada bezporednio na ich pytania, powierzajc to
rrrdanie swojemu podwadnemu'
Wersja wydarzeri w obozie Atahualpy opisana przez Diega Tirujillo
r(lni si od wersji przedstawionej przez Jereza i Men. Wedfug niego
llcrnando de Soto sam wyruszy na spotkanie z Atahualp. Gdy dfugo
nie wraca, Pizarro w obawie, e cozego go spotkao, wysa swojego
brata Hernanda, by sprawdzi, co si tam wydarzyo. Hernando, dotar-
zy do namiotu inki, zobacry, e wadca wcale nie reaguje na jego wi-
dok. Zniecierpliwiony Hiszpan wysado inki posafrca, kt ry powr ci
r informacj, aby ten dalej czeka. Po pewnym czasie kolejny posaniec
poszed sprawdzi, co si dzieje, podczas gdy Hernando gonomanife-
ntowa swoje zniecierpliwienie. W koricu pojawi si Atahualpa, kt ry
poleci napeni chicha dwa zote kielichy. Najpierw poda jeden Her-
tlandowi Pizarro, do kt rego przepi, a nastpnie poleci przyniedwa
il
kielichy wykonane ze srebra, eby wypi z Soto. Widzc to, Pizarro za-
1lrotestowa, m wic, i obydwaj s kapitanami i nie ma pomidry nimi
adnych r nic. Atahualpa, w reakcji na powtarzajce si probyHisz-
1lan w, obieca nastpnego dnia wyruszy do Cajamarki. Zanim jednak
si pozegnali, Hernando de Soto wykona na swoim koniu kilka efek-
ttlwnych zwrot w, co sposzyo kilku Indian, kt rych spotkaa p niej
kara za okazanie strachu.z72
Hiszpanie spdzili noc w stanie gotowoci, bojc si nagego ataku ze
strony Ink w, ale do takiego nie doszo. Nastpnego dnia rankiem po- 151
 midzy oboma obozami zaczlikr posaricy, jednake inka nie
szy si do spotkania zPizarrem. Przed zapadniciem zmroku, nio
kajc na ponowne probyHiszpan w, Atahualpa zdecydowa si
czy do miasta. Przed ink posuwao si okoo czterystu mczyzn
nych w identyczne stroje, kt rych zadaniem byo oczyszczenie
z kamieni i somy.
mczasem Pizarro dokona podziafu swojego wojska na cztery
9?-i, kt re ukry si w budynkach otaczajcych g wny plac m
W pierwszym z budynk w znajdowa si Hernando Pizarro wrazzcz
nastoma lub pitnastoma jedcami,w drugim Hernando de Soto
z pitnastoma lub szesnastoma konnymi, w trzecim inny kapitan z
sam liczb towarzyszy,natomiast Francisco Pizarro z dwudziestoma
cioma onirzami piechoty otazz dwoma lub trzema jedcami
wa w jednej z dllch chat. Porodku placu' na specjalnym por
niu penicym Zapewne funkcj usnu, znajdowaa si reszta Hi
wyposazona w osiem lub dziewi arkebuz, w i jeden falkonet. Na
tej ostatniej grupy sta Pedro de Candia.z73
Pedro Pizarro, opowiadajc o wydarzeniach w Cajamarce,
e do tego momentu Hiszpanie nie stoczyli zadnej bitwy z miejscow
noci.W zwizku z tym nie wiedzieli, czgo mogsi w trakcie wali
tubylcach spodziewa, gdypoczki z TLmbes i Pun by zbytmao
czce. Zdaniem kronikarza gubernator podzieli gwardi konn na
oddzia, ptzy czym pierwszym dowodzi Hernando Pizarro, drugim
Hernando de Soto. Pedro de Candia' wsp lnie z kilkoma onierze
zaj pozycj porodku placu, na szczycie maej konstrukcji kamir
Na plac wkroczyli najpierw onierzeinkascy, a dopiero potem
wi si na nim sam wadca, kt ry porusza si bardzo powoli, robic d
co jakiczas mae przystanki. Inka zdziwi si bardo, gdy zobaczy,
plac jest pusty' Zada od Hiszpan w wyjanieri i otrzyma od
ze sparaliowani strachem onierze ukrywaj si w chatach. Wtedy
placu pojawi si dominikanin Valverde. Towarzyszymu tfumacz ML
nillo zwany ,'lengua''*. Duchowny kroczy w Stron inki z wielk
g, trzymajc w rkach krzy. Valverde przekaza Atahualpie br
i zrci si z oficjaln prob,aby ten przyj wiar katolik i sta tlrog uatwiaa. W kadej chwili oferowano im przewodnik w i ryw-
:ug krola Hiszpanii. Rozmowa, jaka nawizaa si podczas tego s
tkania, jest r nie opisywana w poszczeg lnych r dach. Mozliwe,
trwoga tow arzyszca wiadkom tego zdarzenia uniemozliwia
zapamitanie s w, jakie pady z ust g wnych uczestnik w.
*
Dosownie ,jzyk" (hiszp.), terminem tym okrelano w wczas tumaczy (
r52 tum.).
'llu za ink, w innej lekce, niesiony by wadca Chincha. W pierw'
t momencie gubernator zawaha si' kt ry z dw ch dostojnik w jest
lwitymwadc Thhuantinsuyu. Zaderydowa jednak, e Juan Pizaruo
je si w stron Curaca'podczas gdy on Sam ruszy ze swoim oddzia-
w kierunku inki. Na znak Ptzarra grona cisza wypeniajca plac
rienia si w okropny zgiek. Rozbrzmiewajcy huk, wystrza zfal-
u i dwiki wydawane przez trbki byy znakiem dla kawalerii,
rir nachmiast opuciabudynki. Powietrze wypeni dzwik dnvo-
:zk w, kt re zdob uprze koni. Wystrzeli arkeblzy. Ze wsryst-
stron dochodzi krzyki, lamenty i zawodzenia. Podczas tego za-
;zania przestraszeni Indianie w popochu zburzyli znajdujc si na
u pirca i rzucili si do ucieczki. Zanimi ruszyli jedcy,kt rzy do-
lniwszy ich, zabijali i tratowali kadego napotkanego na swojej drodz
,:ciwnika. W m czasie Juan Pizarro zaatakowa wadc Chincha,
i.iajc go w jego lektyce. Francisco Pizarro razem ze swoimi zonie-
i dokonali masakry Indian, kt rzy w desperackim akcie podtrzy-
pywali lektyk inki. Kiedy jedni padali na ziemi bezcia, inni natych_
fiirrst ich zastpowali. Widzc t sytuacj, jeden z Hiszpan w wyjn ,
by zabi nim Atahualp. Pizarro powstrzymatowarzysza, w wyniku cze-
1il zosta ranny w rk, |ecz zabroni komukolwiek zb|i si do inki.
I{iszpanie, uczepiwszy si jednej krawdzi lektyki, wywr cili j i pojmali
}rrtlc.
Wraz znadejciem nocy, fatalnego 16 listopada 1532 roku, nastpi
oritateczny koniec Thhuantinsuyu. Sapa inka dosta si do niewoli, gdzie
w wizieniu doczeka korica swojego kr lestwa. od tego momentu an-
dy1ski wiatzacz ulega brzemiennym w skutki przemianom, kt re nie
tylko dotkn miejscow ludno,ale ich konsekwencje mia gboki
wptyw na gospodark europejsk*.
W swej kronice Pedro Pizarro zaznacza' ze do momentu pamitnego
dnia w Cajamarce Hiszpanie nie stoczyli zadnej powaznej bitly z India-
nitmi, z wyjtkiem kilku maych poczek w Tumbes i Pun . Hiszpanie
prl<lczas podr zy zwybrzea do obozu Atahualpy nie spotkali si z naj-
irlniejsz niechci Ze strony miejscowej ludnoci,kt ra wrcz im t
tttlzgromadzon wparistwowych magazynach. Atahualpa nie zosta
*
Europejska gospodarka ulega powanym zmianom, najpierw w wyniku napy-
wrr peruwiariskiego zota, a nastpnie importu rolin nieznanych do tej pory, w tym
ricmniak w, kt re przyczyniy si do wzrostu populacji i sta si rodkiem zarad-
fzym na nkajce Stary wiat klski godu spowodowane okresowym nieurodzajem
llloa (przyp. tfum.). 153
 pokonany w trakcie regularnej bitwy, jego pojmanie byo
chwaej zasadzki.
Tamtego zowieszczego wieczoru lekcew acy stosunek Atahl
obcokrajowc w uniemoliwimu realn ocen ich determinacji.
nie przeszo przez myl, naraasi na due niebezpieczeristwo,
zalajc zbli si cudzoziemcom do swojego obozu. Inka u
w kazdym momencie jest w stanie ich pokona' i najpierw zamie
spooi wasn ciekawo.Na dworze Huayny Capaca Atahualpa
sza opowieci o tajemniczych mczyznach z brodami, kt rzy ptl
drog morsk na pywajcych domach. Widziano podobno, en-a
dosiadali oni nieznanych, olbrzymich nierzt Jednak jak nies1
wani si pojawili, tak pewnego dnia znikli i such po nich zagin.
naj prawdopodobni ej myla,e przyby sze postpi podobnie i araz
d, dlatego specjalnie nie zabiega o poznanie tych dziwnych lur
cignitena siebie niebezpieczeristwo przyszo mu zapaci naj
cen, jak bya utrata wadzy, a wkr tce i cia.
Uwiziony inka, znajc pazernoHiszpan w na metale
postanowi odzyska wolno,oferujc im okup w postaci caej korn
wypenionej po brzegi zotem i srebrem. Hiszpan w zdumiaa taka
rzutno, a gubernator pospiesznie sporzdzi dokument potwierdz
przyrzeczenie Atahualpy' kt ry podpisano w obecnociurzdnika.
speni swoj obietnic i w cigu kilku miesicy zoto wypenio sa l nrtlna jedynie przypuszcza, e jest ona ukryta w jakimniedostpnym
komnat okupu. Nastpny krok naleza do Pizarra, kt ry powinien
wiza si zwczeniejszej umowy. Ten jednak, widzcpen b
go zota komnat, przesta interesowa si losem Atahualpy.
inka dotrzyma sowa, Pizarro nawet nie myla,eby wywiisi z }tlrrkretnymi datami. od listopada 1'53 roku, kiedy doszo do pojmania
runk w umowy i uwolni indiariskiego wadc. Oczywicie Hiszpl
zdavali sobie spraw z grocego im niebezpiecze stwa w mome
uwolnienia Atahualpy. Cieszcy si autorytetem syna So ca inka
bez problemu zbra wok siebie genera w i oddzia wojska.
Hiszpanie chcieli jak najszybciej straci ink i z tego powodu rr
szali faszywe informacje o domniemanym glomadzeniuii wojsk i
kich. Pizarro nie zabiega o zabranie ze sob Atahualpy, poniewa w
spos b atwo wystawiaby si na atak wojsk inkaskich i odbicie pojn
go wadcy. Hernando de Soto, kt ry zaprzyjani si zinki broni
osoby, zosta wysany ze swym oddziaem do Caxas' aby porwierdzi
sszane pogoski. Francisco Pizarro,wsp lnie z urzdnik-ami i g wn
kapitanami, skaza Atahualp na mier,oskarajc go o zabicie Hu
caraizbrojenie ludnociprzeciwko Hiszpanom. Pizarro wiedzia bowi
o uwizionym Huascarze i poprosi nawet Atahualp, aby ten wyda
1.54 kaz sprowadzenia go do Cajamarki. Inka, wyczuwajc podstp gube
rlraz bojc si, e zamierza on przekaza jego bratu symbol wadzy
ha,wysa potajemnie posa ca do swoich genera w stacjo-
:ych w Antamarca, niedaleko Yanamayo, z poleceniem natychmia-
go zabicia Huascara.
Na podstawie nikch zarzut w opartych na pogoskach o prrygoto-
iach do wojny z Hiszpanami Atahualp skazano na spalenie rywcem
stosie. Hiszpanie zaproponowali mu agodniejsz mier,garot, przez
ie, pod warunkiem e przejdzie on na wiar chrzecijarisk.W tra-
:ji andyjskiej nie byo gorszej kary ni pozbawienie zmarego mate-
lltcgo ciaa, gdyz uniemozliwiao to mumifikacj i uwiecznienie. Z te-
1xlwodu inka zgodzi si na przyjcie chrztu. Jerez podaje, e Atahu-
l ,,umar odwanie, nie okazujc luczut".
Nastpnego ranka Atahualpa zosta uroczyciepochowany w kocie-
|)ar dni p niej, w tajemniczych okolicznociach, jego zwoki znik-
z grobu. okazao si, e wierni podwadni zabralijego ciao i ukryli
grirach, gdzie mogli opiekowa si jego mumi mallqui, a wadca po-
ticrtnie strzeg swojego terytorium i ludzi. Wedug ludowych wierzeil
na konsrwacji mumia Atahualpy pewnego dnia miaa powr ci
l wiata zywych. Posta Atahualpy bya bardzo kontrowersyjna i na jego
letrlat istniao wiele niedom wie , co jeszcze bardziej utrwalio legen-
{ttrny charakter inki. Zniknicie mumii wadcy jest owiane tajemnic
trrktku And w.
W kronice Jereza znajdujemy bardzo szczeg owe i drobiazgowe in-
fllrmacje dotyczce tamtych wydarzefi, kt re w wikszocipoparte s
Alahualpy, do Cajamarki napyway kolejne transporty z okupem. Tizy-
nllstego maja 1533 roku na rozkaz Pizarra rozpoczto przetapianie nie-
ktrirych przedmiot w' a na innych przystawiano znak informujcy o|icz-
hic karat w. Miesic p niej,13 czerwca 1533 roku, zClzco przybya
krllcjna przesyka skadajca si z dwustu adunk w* zota,kt rychcz-
nll waga przekraczaa sto trzydzici karat w oraz dwadziecia adun_
ktiw srebra.
Zdaniem Jereza5lipca, w dniu witegoJakuba**, nie tylko zakofr
t"tnno przetapianie szlachetnych metali i ich znakowanie, ale ostatecznie
|)rzerwano dostaw skarb w. W tym momencie juz nic niezatrzymywao
|'izarraw Cajamarce i pospiesznie uda si on w kierunku Cuzco. Wyda-
tzcnia opisane przez Jerezazamyka1 si dat 31 lipca L533 roku. Wie-
*
adunk w, jakie moe udwign mtierz juczne lub czowiek (prtyp. tum.).
** W oryginale Santiago (p.'yp. tum.). r55
 my jednak, Pizarrowystosowa do kr la Hiszpanii dwa listy relat rozkazomPizarra i nie m g samodzielnie Sprawowa rzd w. Sy-
jce ostatnie wydarzenia' jeden datowany na 8 czewvca, a drugi na 29 'iir zmienia si w momencie, kiedy udao mu si uciec spod hiszpan-
Niestety, korespondenatanie przetrwaa do naszych czas w. W
i kurateli. Wtedy to rozpocza si inkaska rekonkwista.
Karola V do Pizarra kr l potwierdza otrzymanie list w z takimi Naczelnicy duych grupy etnicznych, oszoomieni wydarzeniami w Ca-
datami' Wiadgmo, e w jednym z nich Pizarro zrelacjonowa pt llilrce' w wikszoci opowiedzieli si po stronie Hiszpan w, liczc na
toczony ince.z1a W pimieswym kr l wyrazi niezadowolenie^z iczalenienie si od hegemonii Clzco. Pomoc curaca zaofrowana
przezPizarra wyroku skazujcego Atahualp na mier,poniewa lzpanom bya nieoceniona. Dostarczali przybyszom prowiant, traga-
wbrew prawu ustanowionemu przez monarchi. Kilkadziesit lat y i onierzy.Pizarro, kt ry by znakomitym politykiem i dyplomat,
niej Filip II przedstawi Francisco de Toledo podobne zarzlty niorza wykorzysta budzce si wrd lokalnych moznych nastroje
mierci Tupaca Amaru. ratystyczne i postanowi nawizaz nimi wsp prac. Hiszpanie, kt -
opierajc si na tych informacjach, mona prrypllszcza, przebywali w nieprzyjaznym kraju z dala od swojej ojczyzny, od sa-
Atahualpy nastpia midry 8 czerwca a 9 lipca 1533 roku. l pocztku zdani byli na pomoc Ze Strony miejscowej ludnoci,kt ra
pozostali nawet kilka dni w Cajamarce, przygotowujc si do znajc goryczy ponienia i niewoli, liczya na wasne zyski' Indianie
Dwudziestego sz stego dnia drogi dotarli do Andamarki, a 2 icli jeszcze w niedalekiej przyszociodpokutowa za swoje pochopne
byli juz w Huaylas. Nalezy ustali prawdziw dat mierci
i sprostowa powszechnie przyjt dat 29 sierpnia.
Pozostaje jeszcze pytanie, co spowodowao, e Indianie od
zareagowali i nie zaatakowali Hiszpan w? W jaki spos b maej
Hiszpan w udao si bez problemu podbi paristwo tntowt s to
istotne pytania. Pizarro nigdy wczeniej nie toczy walk z miejcow
noci.Atarualpa anirazu nie wyda rozkazurozpoczciawojny czy
lecenia pozbycia si przybysz w. Inkowie wrcz uatrvili najedcom
czenie do obozu Atahualpy, nie stawiajc im adnych preszk d.
- .Hiszpanie, podbijajc Thhuantinsuyu, wykazali si-duz przebie
ci,odwag i sprytem poczonymi ze sztuk dyplomacji. Indianie
nie doceniali mozliwoci, jakie dawaa bro palna, i nie znali
nych taktykwojennych, aprzedewszystkim nie byli przygotowani na
ment psychologiczny zastawionej puapki. Atahualpa popeni bd,
cewac Hiszpan w iuwaajc, e w kazdym momencie jest w stanie
pokona. Ch konfrontacji z tajemniczymi przybyszami okazaa si
niejsza od ostroznoci i przezornoci.
Po wydarzeniach w Cajamarce doszo do eskalacji konflikt w
dzy cuzce sk arystokracj. Smier Huascara i Atahualpy oraz brak
ego prawa doczcego dziedziczenia tronu spowodowa, e pozba
ne wadcy pa stwo zmierzao do upadku. W tej sytuacji Pizarro mial
wa nowym wadc brata obu zabitych ink w iminiem tupac. Przyby
zoba.czy si z uwizionym Atahualp, a gdy dosz do niego trigi
nowiny, postanorvi nie opuszcza wasnej kwatery, bojc si, e r v
zostanie zabity.275 Tupac, par miesicy ponomin ii, rmar* Jauja w
niku otrucia. Na jego miejsce Hiszpanie mianowali Manco tt, kl ry
156 rednim bratem poprzednich ink w. Pocztkowo by on