gazi_sanat_tasarim02.qxp 04.01.

2009 18:11 Page 159

Gazi niversitesi, Gzel Sanatlar Fakltesi, Resim Blm, Tunus Caddesi No:35
Kavakldere / ANKARA Tel: 0 312 425 76 75 E-posta: otgun@gazi.edu.tr

Sanat Yaptna Yaklam Biimleri

Do. Cebrail tgn

zet Anahtar
Bu aratrmann kapsam bir sanat yaptna yaklam biimlerinin kuram ve Kelimeler
eletiri yntemlerini iermektedir. Almlayc (izleyici, okur) / yapt ilikisi yanstmaclk
asndan sanat yaptna drt tr yaklam biiminden sz edilebilir: Sanat Marksizm
merkezli, yapt merkezli, almlayc merkezli, toplum merkezli yaklam eletiri
biimleri. Tm bu yaklamlar, her zaman baka trl ifade edilebilecek olan almlama
sanatn 'ne' olduunu ve 'nasl' gerekletiini aklamaya alr. Sanat anlatmclk
yaptnn birden ok anlama gelmesinin temel zellii onun ok anlamllk biimcilik
ieren bir yapya sahip olmasdr. Bir sanat yaptyla kurulan deneyim "hem yapsalclk,
zneldir, hem de nesneldir." Sanat yaptnda bilimsel kesinlik, tek doru yoktur. gstergebilim
Her yeni ve eski sanatn yeni bak alaryla yeniden deerlendirilmeye
gereksinimi vardr.

THE STYLES OF APPROACHING A WORK OF ART

Abstract Keywords
The scope of this study encloses the methods of theory and criticism on the reflectionism,
styles of approaching a work of art. There would be mentioned about four Marxism
styles of approaching a work of art in terms of the relation between the criticism
subject (reader, audience, viewer) and the work: Artist centered, work reception
centered, spectator centered and community centered. All of these expressionism
approaches try to explain art's 'what'-to-be and 'how'-to-realize, which would formalism
always be expressed otherwise. The main character of the work of art holding structuralism
more than one meaning is that it has a structure of multiple meaningfulness. semiology
The experience founded by a work of art is "both subjective and objective at
the same time." There is no scientific certainty or a unique right in the work
of art. It needs to be reconsidered with each new points of view on new and
former art.

159
gazi_sanat_tasarim02.qxp 04.01.2009 18:11 Page 160

Giri
Sanatn dili yoruma ak bir dildir. Sanatn tarihsel srecinde bilimde
olduu gibi ilerlemeci, dorusal bir gelime izgisi yoktur. Bu sre inili
kl, aprak, rastlantsal, olaslklarla dolu bir oluumdur. erii
zengin, snrlar izilemediinden, sanatn tanm her zaman yetersiz
kalmaktadr. Sanat yapt zamanlar stdr. Srekli yeniden, yeni bak
alaryla deerlendirilmeye gereksinimi vardr. Kalc olmas da buna
baldr. Bu nedenle de sanatn 'ne' olduu ve 'nasl' gerekletii zerine
yaplan yorumlar tarihsel srete srekli deimitir. "Bir kuram,
tanmdan daha farkl ve kapsamldr, incelenen grngnn derli toplu
bir aklamasn ortaya koyar; laf kalabal ve zellemi bir terminoloji
kullanarak belirsizlik yaratmak yerine, eyleri anlamlandrmaya yardmc
olmal, temel ilkelerden elde edilmi gzlemleri sistematik bir dzene
sokmal ve birletirmelidir (Freeland, 2008: 11). Sanat yaptnn her
yeniden deerlendirildiinde sonularnn farkl kmas sanatn
doasnda olan bir eydir. Bugn sanat yapt kavramnn ierii ok
genilediinden, snrlarn belirlemek gittike zorlamaktadr. Dolaysyla
bu geni yelpazede almlaycnn retilenleri anlamada yaad zorluk
anlalabilir bir eydir.

Sanat deerlendirmede tarihsel srete oluan farkl grler, ok

deiik deerlendirme ilkelerine gre dzenlenebilir, ama genellikle drt
temel balk altnda toplanabilir: Sanat, yapt, almlayc ve toplum
merkezli yaklam biimleri. Btn grler sanat aklamak iin bu drt
eden birine ynelirler. Kimileri sanat sanat yapan zellikleri, yaptn
d dnya ile olan ilikilerinde arar. Kimileri sanatn ne olduu sorusuna
yantn sanatda arar. Sanatnn kiisel yaants, duygular yaptna
yansd lde o sanat yapt baarl kabul edilir. Yine bir baka gre
gre sanatn gereklii almlaycnn heyecannda aranr. Bir dier gre
gre ise sanat yaptnn aklanmas, yorumlanmas darda bir yerde
deil, yaptn iindedir, biimindedir. Sanatn z yaptn kendine zg
yapsnda gizlidir.

Sanat Merkezli Yaklam

Sanat merkezli yaklam biimleri, sanat yaptna sanatnn dahi
ynn, yaratcln ne karan 'yaratma ilkesi' asndan yaklar.
Sanatnn odaa alnd bu yaklamlarda sanat nesnesinin ne olduu

160
gazi_sanat_tasarim02.qxp 04.01.2009 18:11 Page 161

sorusunu aklamaya alan dnce anlay, 18. yzyln sonlarna

doru ortaya kan Romantizm akmyla ilikilidir. Bu anlay insann i
gerekliinin, duygularn, duyumlar, sezgiler, isyanlar, cokular
araclyla aktarlmas olarak tanmlanmaktadr. Aydnlanmann znde
bulunan akl vurgusuna, akln yaratclk zerindeki basksna ilk eletiridir
Romantizm.

Romantizm'de sanat, belli kurallara bal kalmak, toplumun

beenisine hizmet etmek yerine, kendi i dnyasn yanstarak
duygularn ifade etmeyi amalamtr. Bu dnemde sanat
almlaycsyla olan ban byk oranda koparr. Ona gre nemli olan
kendi duygularnn anlatmdr. Onun amac d dnyay birebir aktarmak
deil, alglad dnyay kendisinde uyandrd bir takm duygular,
sezgiler, ryalar ve yaantlar araclyla ifade etmektir. Onlara gre
sanat hi kimseye benzemez ve hi kimse duygularn onun gibi ifade
edemez. Dolaysyla sanatnn duygular her eyden nemliydi ve ancak
duygularn ifade ettii srece rahatlard. Sanat yaptn sanatnn kiisel
heyecanlarn duygularnn bir davurumu olarak tanmlayan
romantiklerde hayal gc nemli bir etkendir. Hayal gcnn zgrce
ifade edilmesi dncesi, bireysel tavrn duygular araclyla
yanstlmas, ancak bireyin zgr olmasyla olanakldr. Modern sanatn
k da bu zgrlk hareketiyle ilikilidir. "[...] sanatta bireyin zgrle
kavumas, d otoritelerin tmnden kurtulmak, tm engel ve yasaklara
kar aldrmasz bir tavr almak modern sanatn en nemli ilkesidir"
(Hauser, 1984: 141). Modernizmin dnsel altyapsn oluturan
Romantizm C. Baudelaire tarafndan savunulmutur. Baudelaire iin
sanat, "iren olan bir eyi, sanatsal ifade gcyle gzellie
dntrr; bu da sanatn -ya da sanatnn- alas ayrcalklarndan
biridir" (Bozkurt, 1992: 8).

Sanat merkezli yaklam ilk kez Romantizm akmn dikkate alarak

estetik bir kuram haline Eugne Vron getirmitir. Kuram anlatmc bir
sanat dilini savunur. Eugne Vron sanat, "duygunun dile getirilmesi
olarak tanmlar ve sanatnn bir dahi olduunu, eserin iddetli ve derin
etkisinin, yaratcsnn kiiliinde bulunduunu belirtir. Vron, eserin
deeri sanatnn deerinden doar. Sanatnn sahip olduu zelliklerin
ve melekelerin izlerini tad iindir ki eser bizi eker ve byler"
(Moran, 2007: 103). Bu kuram daha sonra sanatn duygularn anlatm
olduu dncesini savunan idealist felsefenin filozoflarndan B. Croce
ve Hegel tarafndan gelitirilmitir. Onlara gre sanatnn kendi

161
gazi_sanat_tasarim02.qxp 04.01.2009 18:11 Page 162

duygular ve yaants zerinde durularak yaptn anlalmas

salanabilirdi. Sanat, sanatnn duygu ve yaants, hayal gcnn
zgr bir yaratmnn ifadesidir. Croce ve Hegel sanat yaratmann
znde bulurlar. Estetik yaant zerk bir alandr, buna gre sanat yapt
da kendine zg nitelikleri olan ve bu nitelikler araclyla
kavranabilecek bir gerekliktir.

Anlatmc kuram, sanat, duygularn dile getirilmesi olarak

yorumlamtr. Kurama gre asl nemli olan sanatnn duygulardr. Bu
duygular sanatnn i dnyasnn btndr. Almlayc da sanatnn
bu duygularn paylar ve bu sayede baka yaantlar tanr veya bu
yaantlarda kendinden bir para bulur. Baz anlatmclara gre; bu
yaantlar almlaycya aktarlrken belli ahlaksal niteliklerde (Tolstoy)
gzetilmelidir. Yine bu anlaya gre, bu ahlaksal nitelikler yannda sanat
yapt, bir deer lt ile snrlandrmtr. Bu da - Moran'n da deindii
gibi - bizi estetik duygudan uzaklatrr. Yani sanat yapt sanatnn
amacndan uzaklar. Sadece retici bir ama gder.

Romantizm sonras srete de sanat yaptnda, duygularn dile

getirilmesi, bilind anlatm olanaklar srekli farkl etkileimlerle devam
etmitir. Sanatnn bireysel yaratcl yaptn oluumunda merkeze
oturmu, sanatnn psikolojisi ve kiilii yaptta aranr olmutur. Modern
nc sanat akmlarnn ou bilind anlatmn etkisi ile ortaya kmtr.
zellikle 20. Yzyln banda ortaya kan Davurumculuk, devamnda
Soyut Davurumculuk ve 1980'lerde Yeni Davurumculuk akmlar bu
kuram savunanlar tarafndan odaa alnmtr.

Sanat merkezli yaklam biiminde, almlaycnn karsnda her

eyi bilen, gren, her eye gc yeten bir sanat, bir mitos vardr. Bu tr
yaklamlarda yapt reten kii egemen olan kutuptur. Bu bak asyla
yapta yaklaan bir almlayc, yapt ve sanaty, daha iin banda
kutsallatrr. Sanatnn bir deha olduu nkabuluyle yapta baklr.
Sanatnn saygnl, biricik oluu, dehas, yaratcl ok fazla ne
karldnda almlayc yapt karsnda edilgin olur. Eitlik sanatdan
yana bozulur. Yine de sanats dikkate alnmadan yaplan yorum da
eksik bir yorumdur. nk, zerinde kafa yorulan rn, sanats onu
biimlendirmeden nce yoktu. Sanatlar, "yaptlarn oluturma
srecinde kurallar oluturur, dierleri ancak bundan sonra olaslklar
tkenene dein sreci yineleyerek onlar izler" (Dabney, 2002: 172).
Burada nemli olan reten ve retilen arasnda almlayc, znel bakyla

162
gazi_sanat_tasarim02.qxp 04.01.2009 18:11 Page 163

birlikte bir denge kurabilmesidir.

Anlatmc kuram, sanat tanmlamaya alrken sanatnn

duygularn, kiiliini, yaantsn irdeler. Sanaty merkez alarak, onun
kiilii ve yaptlar arasnda ne tr bir iliki olduuna dayal bir eletiri
yntemi izler. Burada yaptn deerinden ok, asl deer sanatnn
kiiliini oluturan niteliklerdir. Sanat merkezli yaklam biimlerinde
"psikanalist eletiri" (Freud) ve "ruhsal eletiri" nemli bir yere sahiptir.

Psikanalist eletiri, yaratmann kaynan irdeler. Psikanalist eletiri

kuramn ilk ortaya atan 19. yzyln sonlarna doru Sigmund Freud
(1856-1939) olmutur. Freud bilinaltn insann bastrlm arzularn
ryalarla, bir iebak yoluyla ortaya k olarak tanmlamtr. Freud,
bilinaltnn anlalmasn insann yaratc evresine balar, yaratcl bir
eit nevrotik hayal kurma olarak nitelemitir. Freud yaratcl
tanmlarken sanattaki yaratclktan yani sanatnn yaratm srecine
deinir. Yaratma ilkin bir esin olarak deerlendirilmi daha sonra bu
esinin bir g tarafndan sanatya bahedildii dncesi hakim olmaya
balamtr. 19 yy'a gelindiinde sanat yaptn yine bir esin araclyla
ortaya karrken, sanatnda bilgiye yer vermez. Bu dnce daha ok
romantiklerce benimsenmitir.

Psikanalist eletiri yaratmann sanatnn iinden gelen bir duygu

olduunu aklar. Freud ite bu iinden gelen duygunun kkeninin
"oidipus kompleksi"yle aklamaya almaktadr. nsann yaam
karsnda baz istekleri vardr. Fakat yaad topluma uymak zorunda
olduu iin bu isteklerini gerekletiremez, dolaysyla bunlar bastrr. Bu
yzden ulaamad bu isteklere hayal kurarak elde eden birey arzularn
hayal dnyasyla tatmin eder. Freud sanat da hayal kurmakla
ilikilendirir. Ona gre sanatnn da gerekletiremeyecei baz istekleri
vardr ve bu isteklerini yapt araclyla bakalarna aktararak hayranlk
kazanan sanat kendini bu yolla tatmin etmi olur. Yaptlar yoluyla da
kendini ele verir. Freud'a gre sanat yapt bir belge niteliindedir. Ona
gre; insann, yaamnda doyuma ulaamad cinsel arzularnn ve
baka itilimlerinin tatmin yolu olan dler, bilinaltndaki rtk
yaantlarn klk deitirerek bilince kmalar olaydr. te yandan
sanat ne kard, ortaya att, iini yanstt, sanat yapt ile
bilinaltndaki ykten kurtulmu olur. Bu arl dar atarak
oluturduu sanat yapt sanatnn bilinaltnn bir glgesi
durumundadr (Moran, 2007: 151-153).

163
gazi_sanat_tasarim02.qxp 04.01.2009 18:11 Page 164

Ruhsal eletiri ise psikanalist eletiri ynteminde olduu gibi yapt

doru anlamak iin sanaty merkeze alr. Psikanalist eletiri ile ayn
izgide olsa da baz farkllklarla ondan ayrlr. Sanatnn yaptlarnda
tekrarlad biimleri, tipleri, imgeleri inceleyerek sanatnn kiisel
yaklamn ortaya karmak ister. Bu gre gre, "eserin gerek anlam
yazarn kafasnda dnd, tasarlad, dle getirmek istedii anlamdr
(Moran, 2007: 132). Sanatnn psikolojisi, kiilii ve biyografik
zgemiinin, sanatnn rettii yaptla sk bir ba olduu ilkesini
savunur. Eletirmen kimi zaman yapt d -zellikle sanatyla dorudan
ya da dolayl ilikili- belgelerle yapt aklamaya kimi zamanda yapt
iindeki ilikilerden sanatnn kiiliini aklamaya alr. E. H. Gombrich
'deneysel ruhsal zmleme' yntemiyle bu eletiriye katk yapmtr.
Yapttaki biimsel dzen, oran ve denge, izgiler ve renklerin duygusal
deerleri, sanatnn kiilii araclyla yapta nasl yanstldn inceler.

Ruhsal eletiri ynteminde Charles Mauron (1899-1966) sanaty

ok ynl anlamak iin sanatnn birok yaptn bir araya getirerek drt
aamada incelenmesini nerir:

1- Bir yazarn metinlerini akma noktalarn belirleyecek biimde

"stste" koyup okuyarak eretileme alarn, saplant haline gelmi
mitsel figrleri, yinelenen dramatik durumlar belirlemek. Bir baka
deyile, "fantasma retimi"ne ilikin arm alarn, imge
toplamalarn ortaya karmak;
2- Deiik metinlerin okunmasyla saptanan bu derindeki alarn,
toplamalarn yaptn btnsellii iinde nasl ilikilendirildiini, nasl
deiim, dnm geirdiini aratrarak yazarn "kiisel miti"ni bulmak;
3- Metinlerden hareketle saptanan "kiisel mit"i, yazarn
bilinaltndaki fantasmann ortaya kmas olarak psikanaliz asndan
yorumlamak;
4- Elde edilen sonular da yazarn yaamyksyle denetlemek"
(Rifat, 2008: 59).

Yapt Merkezli Yaklam

Yapt merkezli yaklam biiminde zmlenen yaptn odanda
sanat deil yapt vardr. Sanat yaptna, yapttaki biime, dzene,
kurguya ncelik veren bir zmleme yntemidir. Yapttaki biim bu
yaklamda temeldir. Biimin rntlerinin herhangi bir d etkiye

164
gazi_sanat_tasarim02.qxp 04.01.2009 18:11 Page 165

kaplmakszn aratrlmasdr. Yaptta sunulan rntlerin ilikileri,

biimin balam, nelii ve nemi irdelenir. Yapttaki estetik zerinde, yap
zerinde anlam arayan, yapsal balar irdeleyen bir yaklamdr. "Biimi
deerlendirmek, onu bir balam ierinde grmeyi gerektirir" (Dabney,
2002: 102). Yapt merkezli, "dil" merkezli bu bak as sanatnn ruhsal
durumunu, yaantsn dlar; dil-d, yapt-d elerle yapt
aklamaktan kanr. yaptta grnenin ne olduunu anlamaya,
grmeye, gstermeye alr.

Yapt merkezli bir yaklam, sanat rnnn salt bir dil olarak kabul
edilmesini, sanat yaptnn bir dili olduunun ve bir "dil" olarak
incelenmesi gereinin kabuln beraberinde getirir. Bu gr, ayn
zamanda F. de Saussure'n yaklamyla da rtr. F. de Saussure, dili bir
gsterge olarak kabul eder ve dilin kendisini inceleme nesnesi olarak ele
alr. Mukarovsky de sanat rnlerinin (edebiyat, mzik, resim,
mimarlk) bir gsterge olduunu; bir incelemecinin, sanat rnndeki
bu dile ynelmesi gerektiini dnr. Heinrich Wlfffin, Sanat
Tarihinin Temel Kavramlar adl yaptyla, sanat yaptn biimsel adan
inceleyen bir dil oluturmaya alt.

Bu anlay Fransa'da bata C. Lvi-Strauss olmak zere R. Barthes,

A.J. Greimas, J. Courts, F. Rastier, J. Fontanille gibi gstergebilimciler,
edebiyatn yannda dier toplumsal dizgelerin de (reklamlar, sylenler,
tutkular, hatta zevk ve hazlar) bir "dil" olarak incelenmesi gerektiini
dnrler. Bunlar arasnda R.Barthes'n kuramsal yazlar yaptn
zmlemesinde "dil"e dikkat eker. Birok yapt merkezli zmleme
yapt, sanatnn duygularndan ok, genel bir anlam retme dizgesini
ifade eder. Bu anlam retme dizgesinin kayna da biimdir. Biim srekli
anlalmay ve yorumlanmay gerektirir. "Bir sanat yaptn, tekilerden
ayrtedilebilecek bir duyusal yaant nesnesi haline getiren, ona
zgnln, bireyselliini, i btnln kazandran btn eler
biimseldir. Sanatta kavranmas g olan da ou zaman biimdir []
Sanat yaptnn estetik olarak kavranmasn salayan etken, biimdir.
Yaptta her birim tekilerle ve yaptn btnyle belirli bir iliki iindedir"
(Bozkurt, 1992: 53-54). Yaptn temelinde yatan da bu yorumlanmaya
ak " gizli yap" dr.

Yapt merkezli yaklamlarda eletiri yntemleri, biimin belli

kodlarla zmlenebileceini savunan Rus biimcileri (V. Propp, R.
Jakobson ve T. Todorov), 'yapsalclk', 'yeni eletiri' ve 'gstergebilimsel'

165
gazi_sanat_tasarim02.qxp 04.01.2009 18:11 Page 166

zmlemelerdir. Birbirinden baz yaklamlarda ayrlsalar da temel

yaklamlar yaptn, kodlardan, belirli birimlerden, izleklerden trediini
savunmulardr. "Bu temel anlam ve biim birimlerinin eitlendirilmesi,
dntrlmesi ve yerlerinin deitirilmesiyle yeni ve anlaml btnlkler
ortaya kar" (Bozkurt, 1992: 54). Yapsal zmlemenin snrlar giderek
'anlat kavram'n (Barthes) gndeme getirir. Barthes'a gre, "metinlere
ynelik zmlemenin kesin gelecei, herhangi bir zmleme reetesi
yaratmak deil, bir yaz olarak ortaya kmaktr" (Rifat, 2008: 23). Anlat
kavramnda, bir yapt zerine dnce retmenin ayn zamanda yeni bir
yapt retmek anlamna geldii savunulur.

Almlayc Merkezli Yaklam

Iser'n kuramsal temellerini belirledii almlama estetii, almlayann
yapt karsnda duygularn, karmlarn nemseyen bir grtr.
Almlama estetiinde sanat yaptyla iletiime geen, onu kavrayan ve
onu almlayann duygu ve dncelerini odaa alr. Baka bir deyile,
Almlama estetii, yaptn ok anlamlln dikkate alr; yaptn
almlaycda uyandrd dnce ve duygu boyutuna dikkat eker.
Almlama estetii, yaptn sadece bir biimler yn ve kurgudan
olumadn, ok anlamllnn bir gerei olarak almlaycnn dnsel
ve ruhsal dnyasnda birok dnce ve duyguyu akla getireceini
vurgular. Bu da, almlaycnn yaratc yann ortaya koyan bir yaklam
biimidir. Almlama estetiinin bir dier nemli kuramcs H. Robert
Jauss'dur. Jauss 'da yapt-almlayc ilikisinde tavrn almlaycdan yana
koyar. Bir yapt retildikten sonra eitli zamanlarda almlayc tarafndan
nasl alglandn sorgular. "Yaptn yorum bekleyen ufku ile okurun
[almlaycnn] kendi dnyasnn ufku arasndaki kaynama sonucu
ortaya yeni anlamlar kar. Bu kaynama yaptn yaratld anda
olabilecei gibi daha sonraki dnemlerde de olabilir" (Rifat, 2008: 48).
nk, zaman bir ok eyi deitirir, deien bu sre yeni yorumlar da
beraberinde getirir.

Almlama estetiinin kuramclarndan Iser'e gre "bir edebiyat

yaptnn anlam metnin iinde hazr ekilde bulunmaz, metindeki baz ip
ularna gre okur tarafndan okuma sresinde yava yava kurulur"
(Moran, 2007: 241). Gnmz sanat anlay almlaycy ne karmak
isteyen bir anlaytr. Katlmc sanat, ilikisel estetik, kamusal alanda
sanat ve izleyici ilikisi bu kuramn savlarnn dayanakar arasndadr. Bu

166
gazi_sanat_tasarim02.qxp 04.01.2009 18:11 Page 167

kurama gre sanatn ne olduu, nasl tanmland deil, yaratma

srecinde oluan balam, izleyicinin katks ile retilen anlam nemlidir.
Anlam yapta sanat m ykler, yapttaki biimsel dzen mi anlam
retir, yoksa almlayc m yapta anlam kazandrr? Bunu Berna Moran
u ekilde aklar: "Modernist edebiyat okuru edilgen durumdan
kararak, karakter, olay, zaman ya da mekan ile ilgili karanlk braklm
birok noktay zmeye davet" eder. "James Joyes, Franz Kafka, Alain
Robbe-Grillet, W. Faulkner, S. Beckett ve daha birok romanc, air, oyun
yazar, kimisi az kimisi daha fazla oranda eseri yorumlama ve anlama
iine okurun da katlmasn gerektiren eserler vermilerdir. kinci bir
neden daha ok dil ile ilgili, Saussure'den kaynaklanan yapsalclk,
eserdeki anlam bir cmlenin anlam gibi kendi yapsnda aryordu. Oysa
Derrida bu bilimsel zm sorgulad ve metnin nasl okunaca
konusunda okura arlk tand. Ayrca gstergebilim anlam reten
kodlarn, konvansiyonlarn i grecei bir yer olarak okura dnd. Bu
okur, bir kii deil, kodlarn topland anlam kazand bir ilevdi. Ayn
nedenden tr Barthes, metnin birliinin, metnin k noktasnda
(yazarda) deil, var noktasnda yani okurda olutuunu sylyordu"
(Moran, 2007: 240-241).

Almlaycya dnk eletiri yntemleri, sanat yapt karsndaki

almlaycnn psikolojik etkilenimlerini ve almlaycnn bu etkilenimlerle
yaptn anlamn tamamlamasyla kendini ifade eder. Almlaycy zne
olarak ele alan eletiri yntemlerinden Almlaycya Dnk Eletiri
yntemi, almlaycnn boluklar doldurmasyla yaptn anlamnn
tamamlanacan syler, zlenimci Eletiri'nin grevi ise, yaptn
almlaycda uyandrd duygular, yaantlar anlatmasdr.

zlenimci eletiri 19. yzyln ilk yarsnda kuralcla, bilimsellie ve

nesnelcilie kar bir tepki olarak kendini gstermitir, yi bir eletirici,
bakt yaptta 'kendi ruhunun servenlerini anlatr' diyor Anatole France.
"Nesnel sanat olmad gibi nesnel eletiri de yoktur. Eserine kendisinden
baka bir ey koymakla vnenler ok aldatc bir kuruntunun
kurbanlardrlar. Gerek udur ki insan hibir zaman kendisinin dna
kamaz" (Moran, 2007: 264). zlenimci eletiri eserin nitelikleri zerinde
durmaz ve herkese geerli yarglar verilemeyecei kansndadr.
zlenimci eletiri zneldir ve dolaysyla da yaplan eletirinin doru ya da
yanl olmas tartlamaz. Gzellik zevk meselesidir ve zevkler deiir.

167
gazi_sanat_tasarim02.qxp 04.01.2009 18:11 Page 168

Yapt karsnda bulunan zne, almlayan ya da eletirmen yapttan

zevk alp almadna bakar. Dolaysyla yapt karsnda bulunan
almlayann her eyden nce bir duyarll olmal, gzelin heyecanna
varabilmelidir. Yapt belli bir kuralla eletirilemez. "Eletirici eser hakknda
deil kendisi hakknda bir eyler sylediine gre yazsnn deeri eser
hakkndaki grlerinin doruluundan gelmez, kendi sanat deerinden
gelir Eletiricinin yazs,bir iir, roman veya oyun dolaysyla yazlm
ikinci bir sanat eseri olur" (Moran, 2007: 265). Dier eletiri eitleri
izlenimci eletiriyi gerek bir eletiri yntemi olarak grmezler. "zlenimci
eletiriyi ya eletiriyle, eletiri d nedenlerle ilgilendiimiz iin
yaantlarn renmek ister ve bundan tr okuruz, ya da yazlar slup
ve zellikleri iin ekicidir de onun iin okuruz" (Moran, 2007: 265).
zlenimci eletiri almlaycda heyecan uyandrabilir ve eletirmen
duygularn aklayarak, almlaycnn daha nce fark etmedii noktalara,
duyarl yaklamasn salayabilir.

Almlaycya dnk eletiri yntemi, almlaycya nemli rol

tanyan bir eletiri yntemidir. znesi almlayc olan bu eletiri
ynteminde anlam, sanatnn yaptnda oluturduu boluklarn
almlayc tarafndan doldurulmas ile oluur.

Geleneksel yorum anlay sanat yaptnn tek bir anlam olduunu,

yorumcunun bu sakl anlam ortaya karmas gerektiini sylerken,
almlayc merkezli eletiri yntemi yaptn belli bir anlam olmadn,
anlam oluturan asl enin almlayc gerei olduunu ileri srer.
"Metnin sunduu ve okurun birikimidir yeni anlamlar retmede
belirleyici olan" (zbek, 2005: 13). Her almlayc, sanatnn bilinli ya
da bilinsiz olarak brakt boluklar doldururken, kendi yaam
deneyiminden yola kar, kendi birikiminden yararlanr yaptla hesaplar,
ona ruh ve anlam verir. Bu anlamlandrmada almlayc ve yapt ba
baadr. Anlamn hangi boyutlara varaca, nasl bir derinlik kazanaca
almlaycnn birikimine baldr. Her almlayc farkl bir deneyim ve
birikimle karlaacaktr yaptla ve yapttan farkl anlamlar karacaktr.
Dolaysyla yaptn tek bir anlam olmadn, karlat ve karlaaca
almlayc kadar anlamnn olduunu syleyebiliriz.

168
gazi_sanat_tasarim02.qxp 04.01.2009 18:11 Page 169

Toplum Merkezli Yaklam

Toplum merkezli yaklam biimleri iki kuram erevesinde
gelitirilmitir. Bunlar Yanstmaclk kuram ve z itibariyle yanstmac
temele dayanan, ancak farkllklar ieren Marksist kuramdr.
Yanstmaclk kuram, sanat bir yanstma, benzetme ya da taklit olarak
deerlendirir. Bu gre gre sanat yaptnda gsterilmesi gereken ey,
d dnyada grdmz gerekliin yapta yanstlmasdr. Bu grnen
d gereklik; doadr, insandr, yaamdr (yaantdr) ve sanat da
bunlar yaptna yanstr. Platon'un nl "dnyaya ayna tutmak" sz
Yanstmaclk kuramnn temelini oluturur. "Ayna" benzetmesi, bu
grn temel metaforlarndan biridir.

rnein "Lucas de Heere, Jan Van Eyck'n resimlerini

verken, bunlar ayna, evet resim deil ayna bunlar diyor.
Leonardo da Vinci de resimle ayna arasndaki benzeyie
iaret eder: Eer yaptnz resmin, doada konu olarak
setiiniz nesnelere tam benzeyip benzemediini anlamak
istiyorsanz bir ayna aln ve bu nesnelerin orada nasl
yansdna bakarak aynada grdnz resminizle
karlatrnYunan airi Simonides: Resim sessiz bir iir,
iir konuan bir resimdir 18. yzylda Dr. Johnson
Shakespeare'i verken, okura hayat dorulukla yanstan
bir ayna tuttuunu syler Stendhal, Krmz ve Siyah'ta
aynaya benzetir roman: Yol boyunca gezdirilen bir aynadr
roman. Marxist Plehanov iin de, Edebiyat ve sanat hayatn
aynasdr" (Moran, 2007: 17-18).

Doay taklit etme, benzetme, birebir yanstma anlay Eski

Yunan'da bir ok yknn de konusu olmutur. ".. 5. yzylda yaam
ressam Zeuxis, elinde zm tutan bir ocuun resmini yapm ve
zmler ylesine gerek gibi duruyorlarm ki kular gelip yemeye
kalkmlar. Bundan dolay vld zaman, Zeuxis, zlerek, "ocuun
resmini daha iyi yapabilseydim kular ondan korkard" demi. Ayn ada
yaayan Parrhasios'un yapt bir perde resmiyle rakibi Zeuxis'i aldatt
ve gerek perde sandrd bilinen hikayelerdendir" (Moran, 2007: 20).

Sanat bir yanstma olarak grmek yzyllardr devam eden ve

gnmze kadar gelmi bir kuramdr. D gereklii yanstma grnn

169
gazi_sanat_tasarim02.qxp 04.01.2009 18:11 Page 170

gnmzdeki yansmalar fotogerekilik, toplumcu gerekilik ve video

gerekilik gibi anlaylarda grlmektedir.

"Gereklii yanstmak" deyimi, 18. yzyl ortalarna kadar

grle amlanabilir:

1- "Sanat grng dnyasn yanstr" (mimesis) (Moran, 2007:

19-27). Sanatn gereklii grngy olduu gibi (yzey gereklii)
yanstt dncesidir. Platon (M.. 427-347) her eyin aslnn idealar
dnyasnda bulunduu, bu dnyadakilerin hepsinin onun iyi ve kt
taklitleri olduu grn ileri srmtr. Platon'a gre doada
grdmz her ey bir kopyadan (mimesis) ibarettir. Bizim dmzda,
duyularmzla algladklarmzn dnda, ancak zihnimizle
kavrayabileceimiz bir idea'lar (biimler) dnyas vardr. te asl gerek
bu idealardr, biimlerdir. Bizim duyularmzla algladmz, grdmz
her ey, ite bu zihinle algladmz biimlerin yanslamalardr.
Dolaysyla sanatnn yapt da kopyann kopyasdr. Platon gzel
kavram iin tam olarak yantlar vermez, ama, orant, l, denge gibi
zelliklerin gzeli oluturduunu savunur.

Aristoteles de Platon gibi sanat bir mimesis (taklit, benzetme)

sayyor. Ancak bu gereklii birebir kopya deil, yeniden kurma, yeniden
yaratmadr. Aristoteles insanda bir taklit yetenei ve hazznn
bulunduunu, sanatnn olaylarn ve varlklarn zndeki ideali, temel
dnceyi taklit ettiini syler. Ona gre sanat, doann eksik brakt
eyleri tamamlar. Sanat yapta kendi znelliini, kiiliini de katar.
"Bunun iin de mimesis, sanatnn yaratc etkinliidir. Ayn zamanda
hem taklit, hem de yaratmadr. Mimesis; yaratlan eye uyan, onunla
zdeleen, yaamn ak iinde onunla tek bir ey olan, yaratma
eyleminin kendisidir" (Cmert, 1991: 116). Ancak bu yaratma
eylemindeki znellik bireyci deil, yaptn oluumunda, olmas gereken
ve herkes iin geerli olaylar, geree uygunluk ve zorunluluk yasalarna
gre ifade edilme zorunluluu vardr. Taklit ayr ynden
deerlendirilir. Aracn trne gre taklit; Resim, iir, dans gibi. Fakat
hibir zaman ara taklidin kendisi deildir. Konuya gre taklit; Yaam,
nsan yaants, eylemleri, davranlar vb. Deiik biimde taklit;
konunu taklit edili biimi, (tragedya, dram, oyun: Hareket ve eylem
halindeki insanlarn taklidi), (komedya, anlat, yk) biiminde, resimde
renk ve biim, ifade, hareket vb.

170
gazi_sanat_tasarim02.qxp 04.01.2009 18:11 Page 171

Estetii bamsz bir bilim haline getiren Alman filozof Alexandre

Baumgarten'e gre de evrende madde ve ruh ylesine uyumlu bir
ekilde birlemi ve kaynamtr ki, sanatn ve sanatnn amac doay
taklit olmaldr. Alman filozofu G.W.Fr. Hegel (1770-1831) de doa
gzelliini reddederek sanat gzelliini doa gzelliinden stn tutar.
Hegel'e gre, "sanatn amac var olan btnyle biimsel biimde taklit
etmekten baka bir ey olmaldr; bu taklit, bir sanat yaptyla hibir ortak
yan olmayan teknik yapaylklardan baka bir ey getirmez" (Altet, 2006:
114). Baz dnrler ise hayal gcnn taklitten daha gl olduunu
savunmulardr. Eski Yunan Tanrlarnn heykellerini yapanlar onlar
grerek yapmamlardr.

2- "Katharsis": Szck anlamyla "arnma" ya da "temizlenme"ye

karlk gelen katharsis kavram, ilka Yunan felsefesinde ruhun
tutkulardan, zellikle de ykc tutkulardan arnmas anlamnda
kullanlmtr. Szgelimi Pythagoraslarn katharsis'i, mzik araclyla
ruhun gnahlardan arnmas balamnda gl dinsel yan anlamlar
barndrr.

Bu gre gre sanat, geneli (tmel) ya da z yanstr. Sanat

gerekte olan eyi deil, olabilir olan eyi, olanakl olan ifade etmelidir.
Gnlk yaam tm ayrntlaryla yanstmakla sanat yaplm olmaz. Evet
sanat doay, insan, yaam betimleyecektir, ancak, onu yeniden
kuracaktr. Aristoteles tarihinin yaptyla airin, ressamn yaptn
ayrmak ister. Tarihi gerekte olan, sanat ise olabilir olan ifade eder.
Eer grnenin, yaantnn ya da bir olayn tamam birebir aktarldnda
sanat olsayd mahkeme tutanaklarnn tm de sanat olurdu. "Bunun iin
de anlatmak istediinin zne ait olmayan unsurlar, ayrntlar,
rastlantsal olanlar atar, gerekli olan ayklar, seer ve bunlarn arasnda
bir ba gzeterek olaylar rgsn bir tek izgi zerinde kurar. Seme ii
hem esere yap bakmndan bir birlik, hem de insan dnyasyla ilgili bir
anlam salarseme sonucuyazar tek olan kullanarak genel olan
anlatrOnun iin sanat, Platon'un sand gibi bizi gereklikten
uzaklatran, sahte bilgiler sunan bir adam deil, bize hayat aklayan bir
adamdr" (Moran, 2007: 29-30).

Aristoteles'in Poetika'snn ana kavramlarndan biri olan katharsis,

trajik iirin; tragedya'nn amac diye sunulur: "Tragedyann insanlarn
zihnine, duygularna ve duyumlarna hitap ederek onlar eitebileceini
dnmt. Eer tragedyada iyi insann bana felaket geldii

171
gazi_sanat_tasarim02.qxp 04.01.2009 18:11 Page 172

gsterilirse, bu, korku ve acma duygular yoluyla uyandrd bir arnma,

"katharsis" yaratrd" (Freeland, 2008: 43). Sanatn grevinin yalnzca
estetik bir haz retmek deil, daha ok ahlaki bir duruluk yaratmak
olduunu savunan Aristoteles'e gre, sanatn deeri seyirden
kaynaklanan estetik bir honutluktan ok, ahlaki adan arnmada
kendini aa vurur.

3- Sanat "deal" olan yanstmaldr. Buna gre doa kavramndan

anlalacak ey, baka bir anlamda "dzeltilmi" (idealletirilmi) doa
olmaldr. Aristoteles'e gre airin grevi, "gerekten olmu bitmi eyleri
deil, belirli koullarda olabilecekleri, yani geree uygunluk ve
zorunluluk yasalarna gre olmas beklenenleri, olanaklar betimlemektir"
(Bozkurt, 1992: 96). dealletirilmi doa yannda ahlaki olarak
idealletirilmi insan ve insan ilikileri vardr ve bu da sanat yaptna
yansmaldr. Bizim grdmz gerek dnyay deil, hayal edilen
(idealletirilen) olaanst bir dnyann yanstlmasn savunuyorlard.
Yine de bu yanstlan ey gereklii (grneni) yanstma ilkesine
dayanyordu. Sanat yaptnn zevk vermesi ve eitmesi gerektii
dncesine gre yaptta hoa gitmeyen ne varsa atlmal ve yalnzca
gzel olan (ideal olan) sunulmaldr. Sanatta elendirerek eitmek
anlay zellikle Rnesans'ta ve Yeni-Klasik dnemlerde basknd.

Yanstma kuram genel olarak iki dneme ayrlarak incelenmektedir.

Birinci dnem 18. yzyla kadar olan dnemdir. Bu dnemin yanstma
anlay, gereklii Platon'nun ve ounlukla da Aristoteles'in
grlerinin eitli yorumlar olarak ele alnrlar. 19. yzyldan sonra ise
bu grlerden hareket etmeksizin yeni bir gr ileri srlmtr. Bu
gr, sanat aklamada yanstma kavramn kullanan Marksist estetik
anlaytr. Marksist estetik bir ok ynden gerekilik akmna balanr.
Romantizme tepki olarak ortaya kan gerekilik akm yanstma
kurallarna dayal bir anlaytr. Gnlk yaam, ada toplum
olabildiince gzleme dayal olarak sanat yaptlarna yanstlyordu.
Yaznda Balzac, Zola ve Flaubert gibi yazarlar, plastik sanatlarda zellikle
resimde Corot, Courbet, Millet ve Daumier gibi sanatlar bu akmn
ncleriydiler. Eer sanat gerekleri yanstacaksa bunu btn ynleri
ile yanstmaldr. Buna gre irkin, iren ve ayp olarak kabul edilen
eyler de sanata konu olabilmeliydi. Gereklik bilimden de
beslenmeliydi. Fizik dnyasnda bir determinizm olduu gibi insanlar
dnyasnda da her eyin bir nedeni vardr ve bunlar bilmek toplumsal
yasalar bilmek demektir. Olaylar ancak psikolojik ve sosyal yasalarla

172
gazi_sanat_tasarim02.qxp 04.01.2009 18:11 Page 173

aklanabilir. Sanat tpk laboratuarda deney yapan bilim adam gibi

tarafsz olmal, gzlemlerinin sonucunu olduu gibi anlatmaldr.

Marksist estetii, partinin saptad kesin bir grn olmad ilk

dnem ve sanatn Sovyetlerde resmi bir nitelik kazanarak "toplumcu
gerekilik" adn ald iki dnem halinde gelitiini gryoruz. Marksist
estetikiler, sanat zellikle ikinci dnemde bir propaganda arac olarak
grmler ve eylemi n plana karmlardr.
Marksist sanat anlay 1934'e kadar sanat yaptnn oluumunu,
zellikle Marx, Engels ve Plehanov gibi dnrlerin grlerinden
hareketle ekonomik temelli bir yapya oturturlar. retimi gleri ve bu
retimi elinde tutan sosyal gruplarn birbiriyle olan ilikileri o toplumun
ekonomik alt yapsn oluturur ve ekonomik alt yap bir st yap olan
sanat etkiler. Dolaysyla sanat yaptnn anlalmas iin st yapy
oluturan ekonomik koullar bilmek gerekir. Bu gre gre felsefe
sistemleri, dinsel inanlardaki deiimler, ahlaksal ve hukuksal grler,
yeni ve farkl sanat trlerinin ortaya kmas ekonomik temellidir.

Marksist kuram ilk defa bir estetik kuram haline getirmeye alan
Plehanov, Marksist felsefenin temel fikri olan, olaylar maddi ve
ekonomik nedenlerle aklamak ilkesini, sanat kuramn aydnlatmak iin
kullanmtr. Plehanov, "Sanat alannda, deha, bir toplumun ya da sosyal
bir snfn egemen estetik zevklerinin en yetkin ifadesidir. Nihayet tm bu
alanlarda sosyal ortam etkisini gsterir" (Altet, 2006: 114). Bu
anlaya gre sanatn kkeni itir. Dans, iir, resim, ssleme,...vs. Bunlar
hep ilkel toplumlarn barnma, beslenme gibi etkinliklerinden domutur.
Plehanov, sanat yaptnn zelliini, gerei imgeler yoluyla dile
getirmesinde grr. Ayrca sanat yaptnn biimi, ieriine uygun
olmaldr. Bu tutum, sanatn aka propaganda arac saylmasn nler.
Devletin sanatya yol gstermesini doru bulmayan Plehanov, yaptn
politik yn ile estetik ynn fazlasyla irdelemektedir.

Toplumcu Gerekilik, Marksist estetiin ikinci dnemi olarak

Sovyetler'de gelitirilmitir. Bu anlay sanatn ne olduundan ziyade, ne
olmas gerektii zerinde durmaktadr. Bu kurama gre de sanat
yanstmadr ancak, sanatn yanstt gereklik, toplumsal gerekliktir.
Toplumcu gerekilik, Marksizmin bilgi teorisi ile Hegel'in estetik
anlayn birletirerek, sanat eserini d gereklii yanstan somut-genel
yapsyla ele almaktadr.

173
gazi_sanat_tasarim02.qxp 04.01.2009 18:11 Page 174

Plehanov ile sistemlemeye balayan Marksist estetik, Toplumcu

gerekilik ile farkl bir mecrada akn srdrm ve son olarak L.
Althusser ile yeniden yorumlanmtr. Althusser'e gre, (Moran, 2007:
65-67) toplumsal gereklii ve onda meydana gelen deiiklii,
ekonomik dzeyde meydana gelen deiimlere endeksleyemeyiz.
nk toplumsal gereklik, ekonomik, politik ve ideolojik boyutlardan
olumaktadr. Marksist estetikte sanat ounlukla altyapnn bir rn
olan ideolojiyi yanstmaktadr. Oysa Althusser'e gre ise sanat, ideoloji
deildir. Sanat hayat yanstrken bize insanlarn yaantsn da verir. Bu
adan sanat yanstc bir ayna olarak grmek yanltr. nk sanat bir
retimdir. rettii ey ise grnrlk kazanm, kendini ele vermi
ideolojidir.

zetle Platon'dan gnmze kadar gelmi olan Yanstma Kuram'na

gre sanat anlay, d dnyay, insan, hayat, yani gereklii yanstan
bir aynaya benzemektedir. Ancak pek ok kii gereklii farkl
yorumlamaktadr. Kimisi bu kavramdan hayatn yzey grngsn,
kimisi genel deimez olan insan doasn ve kimisi de duyu dnyamzda
bulunmayan ideal bir dnyay anlamtr. Yanstma kuramnn
savunucular sanat, kendi bana bamsz bir deer saymamlardr.
Onlara gre sanatn deeri, bilgiselliinden, ahlak, politika ve insan
doas gibi konularda almlaycya salad yarardan ileri gelmektedir.

Yanstma kuramnn eletiri eitleri; "Tarihsel", "Toplumsal",

"Marksist" (Moran, 2007: 77-98) eletiridir. yaklamda da eletiri;
yaptn olutuu ortam ya da yanstt gereklik arasndaki ilikiler
zerine kuruludur. Bu eletiri yntemlerini Olgucu Eletirel Yaklamlar
ad altnda (Kaynak Eletirisi ve Toplumbilimsel Eletiri) deerlendiren
grler de vardr (Ycel, 2007). Bu yntemlerin ortak zellii; sanatya
tarihsel glerin, toplumsal koullarn nasl etkiler yapt, bir yaptn
olumasnda ne gibi nedenlerin rol oynad, yaptn oluturulduu
zamandaki koullar ve ortam aratrmak ya da yapt an aydnlatan
bir belge gibi ele almaktr.

Tarihsel eletiri yntemi d dnya ile yapt arasndaki balara

arlk verir. Yapt oluturan nedenlere baklarak yaplan eletiri 19.
yzylda younluk kazanr. Bunun nedenlerinden biri bilimsel baarlarn
ve bilimsel yntemlerin nem kazanmasdr. Temel ilke yapttan ok
yaptn oluturulduu a anlamaktr. zleyicinin, okurun bir yapt
anlayp tadna varabilmesi iin, o yaptn retildii dnemdeki koullar,

174
gazi_sanat_tasarim02.qxp 04.01.2009 18:11 Page 175

inanlar, dnya gr, sanat anlay ve gelenekleri hakknda bilgi sahibi

olmas gerekmektedir. Sanatya tarihsel glerin, toplumsal koullarn
nasl etkiler yaptn, yaptn olumasnda ne gibi etkenlerin rol
oynadn aratrr (Ycel, 2007:37-47). Yaptn oluturulduu zamann
koullar ve ortam yapt aklamak iin kullanr. Bazen de yapt, dnemi
aydnlatan bir belge gibi ele alnr.

Yaptn doru deerlendirilmesinde aydnlatlmas gereken noktalar

vardr. Bunlar yaptn doru ve eksiksiz olarak saptanmas, gemie
dnk baz simge ve biimlerin anlamlarnn aratrlmas, sanatnn
yaam, yaptn sanat gelenei iindeki yerinin belirlenmesidir. Tarihsel
eletiride sanatnn yaam yksne geni yer verilmektedir. Sanatnn
yaamndan yola klarak yapta ait bulgulara ulalabilecei dnlr.
Bu eletiri trnn nemli bir zellii de, yapt belli bir sanat gelenei
iindeki yerine oturtmaktr. Bu erevede yaptn ve trnn zelliklerini
ortaya koymak, yaptta gzetilen amalar, esere biim veren ilkeyi
belirtmek ve ona hangi alardan baklmas gerektiini aklamak gerekir.
Bu sayede yaptn, tarihsel erevesi iine yerletirilerek daha iyi
anlalaca dnlr. Yine de bu eletiri trnde yaptn sanat deeri
zerinde fazla durulmamas, bir eksiklik olarak gze arpmaktadr.

Toplumsal eletiri yntemi yaptn "kendi bana var olmadn,

toplum iinde doduunu ve toplumun bir ifadesi olduu ilkesinden
hareket eder" (Moran, 2007:83). Toplumsal koullar zerinden hareketle
sanatla ilgili sorunlar aklamaktr. Farkl toplumlarn farkl sanatlarnn
olmas, rk, ortam ve dnem nedenleriyle aklanabilmektedir. Genel
olarak bakldnda toplumsal eletirinin, byk lde betimleyici
olduu grlmektedir. Toplumsal eletiri yapt hakknda bir deer yargs
tamaz yalnzca durumu saptamakla yetinir.

1725 ylnda Vico bir deerlendirmesinde, Homeros'u psikolojik ve

toplumsal adan deerlendirir. kinci nemli aratrmac Hippolyte
Taine'dir. Taine sanat olaylarnn fizik olaylar gibi belli bir takm
nedenlerden doduunu savunur. Belli nedenler belli sonular dourur.
Yaptlar geliigzel gkten inmez, onlarn yaratclar, lkelerinin iklimi,
fiziksel, politik ve toplumsal koullar tarafndan belirlenmilerdir.
Biyolojide, fizikte, jeolojide olduu gibi sanatta da bir determinizm
vardr. Bu nedenle eletiri yntemi dier bilimlerdeki gibi olmaldr. Bir
eyi aklamak demek onun nedenlerini ve etkilerini gstermek demektir.
Nedenlerini ise Taine u kavramla aklamaya alr: Soy, ortam ve

175
gazi_sanat_tasarim02.qxp 04.01.2009 18:11 Page 176

dnem. "nsann yaratm olan sanat ve yazn deiik corafi, toplumsal

ve kltrel etkilere gre deiik biimlere brnr (Rifat, 2008: 88).
Ancak Taine'n kuram acemice ve tutarsz bulunmutur, ama, daha sonra
bu kuram gelitirilmitir. Toplumsal eletiri byk lde betimleyicidir.
Yapt hakknda deer yargs tamaz, durumu saptamakla yetinir. Bazen
de tersi olur.

Marksist eletiri de genellikle toplumsal eletiri gibi bir sanat

olaynn nedenlerini aratrmaktadr. Aralarndaki fark ise udur:
Toplumsal eletiri bu nedenlerin eitli olabileceini iddia ederken,
Marksist eletiri ekonomik koullar ve snf atmalarn temel alarak
olaylar bu iki nedene dayandrr. Yine toplumsal eletiriden ayrld bir
nokta da, sanat yaptnn oluumunda rol oynayan toplumsal nedenleri
yarglamasdr. Bu anlaya gre hibir yapt, politik adan tarafsz
deildir. Yazarn dnya gr, yaptna koyduu dinsel, ahlaksal ve
politik reti Marksist eletirinin deerlendirmede l ald
unsurlardandr.

Marksist eletiri sanatn kkeninde "i"in yattn iddia eder. Buna

gre sanatn "i" sonucu ilkel toplumlarn yaamak iin giritikleri
faaliyetlerden doduunu, romann orta snfn g kazanmak sonucu
ortaya ktn, "sanat iin sanat" retisinin kapitalist dzende
sanatnn toplumdan koparak kendini yabanc grmesiyle baladn ve
sanatnn burjuva tutumuna kar bu tavr gelitirdiini savunur.
Marksist eletiri "sanat iin sanat" syleminin k nedenini "her eyin
satn alnabilir bir meta haline geldii bu dnyada sanatnn meta
retmeme kararndan" doduunu gsterir. Marksist eletiri sanatn,
sanat trlerinin, akmlarnn ve biemlerinin ekonomik alt yap ve snf
atmalaryla olan ilikilerini belirterek bunlarn nedenlerini ortaya koyar.

Sonu
Her yaklam biimi bir dierinin yetersiz kald, eksik brakt
yerden devreye girmi ve sanat yaptn aklamaya girimitir. Elbette
byle bir ayrtrma yapmadan da bir sanat yaptna 'oklu okuma'
yntemiyle yaklalabilir. Baz yaklamlar ve eletiri yntemleri
incelendiinde birbirine yaklaan grler de vardr. ok keskin snrlar
izmek iddial olur. Btn kuramlar bize neye deer verdiimize ilikin
eitli olanaklar sunar. En nihayetinde bir sanat yaptn, savlar tutarl bir

176
gazi_sanat_tasarim02.qxp 04.01.2009 18:11 Page 177

dil btnl ierisinde anlamak-anlamlandrabilmektir. Bugn sanatn

geldii nokta bak alarmz yeniden deerlendirmeye bizi
zorlamaktadr. Sanat anlama-anlamlandrma alan byk bir deiiklie
uramtr. Ama yine de bir sanat yaptn deerlendirmede temel lt
sanat yaptnn kendisi olmakla birlikte, "sanatnn bitmi yapt
karsnda duymu olduu o kurtulu ve zafer duygusunu paylama
yeteneine sahip deilsek, bir sanat yaptn anlamay umudedemeyiz"
(Gombrich, 1987:3). Ayn zamanda yaklammz bir sanat yapt
karsnda, yaratclk, dnce, kavram ve kavramn balam, yaptn
znel-tinsel yaann da kapsamaldr. Bir sanat yaptn anlama,
anlamlandrma, sanatnn yaratcl gibi bir abay gerektirir.

177
gazi_sanat_tasarim02.qxp 04.01.2009 18:11 Page 178

Kaynaka
ALTET, Xavier Barral I, (2006), Sanat Tarihi, Dost Kitabevi

BOZKURT, Nejat, (1992), Sanat ve Estetik Kuramlar, Ara Yaynlar

CMERT, Bedrettin, (1991), Sanat ve Edebiyat zerine, Damar Yaynlar

ERN, Stk, (2004), Resmin Eletirisi zerine, topya yaynevi

FREELAND, Cynthia, (2008), Sanat Kuram, Dost Kitabevi

GOMBRICH, E. H. (1987), Sanatn yks, (ev. E. Erduran ve .

Erduran), (3.Basm), Remzi Kitabevi

HAUSER, Arnold, (1984), Sanatn Toplumsal Tarihi, ev. Yldz Gln,

(1. Basm), Remzi Kitabevi

MORAN, Berna, (2007), Edebiyat Kuramlar ve Eletiri, 16. Bask,

letiim Yaynlar

ZBEK, Ylmaz, (2005), Postmodernizm ve Almlama Estetii, izgi

Kitabevi

RIFAT, Mehmet, (2008), Yaklamlaryla Eletiri Kuramclar, Sel Yaynclk

TOWNSEND, Dabney, (2002), Estetie Giri, ev: S. Bykdvenci,

mge Kitabevi

YCEL, Tahsin, (2007), Eletiri Kuramlar, T. Bankas Yaynlar

178