SANAT VE BLMDE GEREK KAVRAMI

r. Gr. Dr. Tamer KAVURAN

Frat niversitesi Grafik Program Bakan
tkavuran@firat.edu.tr

zet
Sanat ve bilimdeki gerekliin ve insanlk iin her iki alannda neminin belirlen-
meye alld bu aratrma, betimsel verilerden olumaktadr. Aratrma konusu, ilgili
bilimsel yaynlarn listesini ieren indeks ve zlerin taranmas ve ktphane koleksiyonla-
rnn taranmas ile betimlenmeye allmtr.
Sanat ve Bilimdeki gereklik kavramlarnn insanlk tarihinin her dneminde fark-
llklar gsterse de insanlk iin her iki alannda gerekli ve nemli olduu sonucuna varl-
mtr. Ayrca sanatn anlalmasnda ve insandaki estetik duyarln gelimesinde sanat
eitiminin nemi de bu aratrma ile belirlenmitir.
Anahtar Kelimeler: Sanat, Sanat, Bilim, Gereklik, Sanat Eitimi.

1- Giri
nsann yaamnda bilim kadar sanat, sanat kadar da bilim gereklidir. Sanat
ve bilim insanolunun yaamnda bir denge unsurudur. Sanatla bilimin ilikisi in-
san olgusunda bir birine balanr. Sanat ve bilim, insan abasnn rnleridir. Her
ikisi de toplumlarn kltr balamnda bir anlam kazanrlar ve ayn kkene sahip-
tirler. Sanat ve bilim etkinlikleri gnlk yaam iinde bir zenginlemeye yol at
iin her zaman var olmulardr. Sanat, canlandrma, bilim, aklamadr. kisi ara-
sndaki ayrm yalnzca yntemlerindedir. Sanat romantizm ve hayal ile, bilimi ise
aklclk ve gerek ile zdeletirmek yanl olur. Bir sanatnn ayn zamanda iyi
bir bilim insan olabilecei bilinmelidir. Ayrca bir bilim yasas ne kadar gerekse
bir sanat rn de o kadar gerektir. Sanatnda, biliminde ortak yan, geree u-
lama cabasdr. Bu caba esnasnda hayal gcn ve yaratc gc kullanrlar.

2- Sanat ve Bilim
Sanat, szcklerle snrlanamayacak kadar geni boyutlu bir olaydr. Kesin
tanmlamann zorunluluuna karn eitli kiiler, aadaki ifadeler iinde sanat
tanmlamaya almlardr. nl filozof KANTa gre sanat bir oyun dur. O,
sanatn kayna olarak i i grr. te yandan, HEGEL ise sanat, Ruhun madde
iindeki grnm olarak niteler. Kukusuz, sanatn tanm konusunda daha baka
grler de sralamak olasdr. Nasl tanmlanrsa tanmlansn, sanatn yalnzca
insana zg, yapay bir olgu, olay olduudur. Yani sanatn, yalnzca insan tarafn-
dan yaplabilen bir i oluudur.1
 Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 15 Yl : 2003/2 (225-237 s.)

Sanat duygu ve dncelerin belirli teknik ve estetik kurallara gre madde

ile maddede ifade edilmesi olaydr.2 Eflatun (Platon) sanat bir kopyay tekrar bir
kopya etmek, imgeyi tekrar imgelemek olarak tanmlam ve sanatn bir yanstma
(mimesis) olduunu sylemitir.3 Eflatuna gre doada genel bir sanat kavram
yoktur, fakat baz sanatlar vardr, bu sanatlar, znel deneylerin bir anlatm tarz
deil, aksine gnlk etkinliklerin narin biimleridir.4
Platonun rencisi olan Aristoya gre sanat Platonun sand gibi in-
sanlar gereklikten uzaklatran, sahte bilgileri sunan deil, insanlara hayat ak-
layan bir kiidir.5
Batda sanatn yanstma olduu dncesi Rnesanstan sonra tekrar can-
lanm ve neo-klasikler sanat birka ekilde yorumlamlardr. Bunlardan nemli
olan ikisi unlardr: 1- Sanat genel doann yanstlmasdr. 2- Sanat idealletirilmi
doann yanstlmasdr. Bu durumda her iki kurama gre de sanat yanstmadr;
fakat yanstlan gereklik ayn deildir.6
Maara resimlerini yapan ilk insanlardan, bugn afileri gerekletiren ta-
sarmclara uzanan, yzyllara ve eitlilie dayanan geni bir yelpazede etkinlikler
vardr. Tm bu etkinliklere sanat denilmektedir.7 Sanat szc snrlar nemli bir
tartma yaratmayacak ekilde belirlenmi bir sanat alannda ve o alana zg olarak
yaplan kimi ilemleri ve elde edilen kimi estetik rnleri tanmlamak iinde kulla-
nlr.8
Sanatn nasl doduu kesin olarak bilinmemekle beraber resim, heykel,
barnak ve dokuma gibi etkinlikleri sanat olarak kabul ettiimiz zaman, tarihte
sanat ve sanatnn bulunmad toplum yoktur.9 nsann duygusunun resim diliyle
bysel bir ifadesi olarak sanat, ilkel toplumlarda maara duvarlarnda yer almtr.
Tarih ncesindeki doaya dnk resim anlay yakn zamanlara kadar baz
ilkel kabilelerin sanatlarnda devam etmitir. nsann dzen ihtiyacn resim diliyle
gerekletirmesinde ya doaya bal kalan, ya da sluplatrma nitelii tayan
eilimler geerli olur. Geri insanda, ona yaznn kefini de salayan soyutlayc
yetenek daha ge gelmitir, ama baz insan topluluklar uygarlk dzeyinin ileri
aamalarnda da doaya sk skya bal bir biim anlayn ama ve ideal edin-
milerdir.10
Sanat olayna katlan, onun olumasna yardm eden insan; toplumsal bir
varlk olduuna gre, onun meydana getirdii sanat eseri de toplumsal bir rn
olacaktr. Sanat, insan emeinin bir rndr. Estetik yanstmann konusu her
zaman insandr. Estetiksel yaratmada iki nemli e vardr. Bunlardan biri sanat-
nn zlemleri, arzular, dieri ise toplumun istekleridir. Sanat meydana getirdii
eserini topluma kabul ettirebilirse tam bir doyum elde edebilir. Ancak sanat eseri-
nin toplumca kabul edilmesinde toplumun dzeyi de nemlidir. Sanatsal geliim,
toplumsal gelimeye ve toplumsal hayatn yapsyla dorudan ilgilidir. Sanatnn
dnya gr iinde bulunduu toplumdaki konumuna gre bilinli veya bilinsiz
olarak artlanabilir.11
226
 Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 15 Yl : 2003/2 (225-237 s.)

Estetik modernliin yalnzca genelde kltrel modernliin bir paras ol-

duunu Habermas tarihsel olarak u ekilde aklar; Onsekizinci yzylda Aydn-
lanma filozoflar tarafndan formle edilen modernlik projesi, nesnel bilimi, evren-
sel ahlak ve yasay ve kendi i mant erevesinde sanatn zerkliini gelitirme
abalarndan oluuyordu. Bu proje, ayn zamanda, btn bu alanlarn kendi bilisel
potansiyellerini esoterik biimlerinden de kurtarma niyetindeydi. Aydnlanma fel-
sefeleri, bu uzmanlam kltr birikiminden, gndelik yaamn zenginletirilme-
sinden de gndelik sosyal yaamn aklc bir rgtlenii iin de denebilir yarar-
lanmay istiyorlard. Condorcedle ayn kafada olan Aydnlanma dnrleri, sanat
ve bilimlerin, sadece doal gler zerindeki denetimi artrmakla kalmayp, dn-
yann ve benliin anlalmasn, ahlaki ilerlemeyi, kurumlarn haklln ve insan-
larn mutluluunu da salayabilecei yolundaki abartl beklentilerini de hala sr-
dryorlard. Yirminci yzyl bu iyimserlii darmadan etti. Bilim, ahlak ve sana-
tn farkllamas, uzmanlarca ele alnan blmlerin zerklii ve bunlarn gndelik
iletiimin hermeneutikinden (yorumsama) ayrmas anlamna gelir oldu. Bu at-
lama, uzmanlk kltrn olumsuzlama abalarn douran problemdir. Ama, bu
yolla problem ortadan kalkm olmad: Ne kadar zayf olursa olsun Aydnlan-
mann niyetlerine mi sarlmalyz, yoksa, btn modernlik projesinin yitirilmi bir
dava olduuna m?.12
Her sanat eserinde bir mana ve ekil vardr. Eserin sylemek istedii eyi
sanatkarn hayatndan ve sosyal evresinden daha iyi ne anlatabilir.13 Sanat szc-
snrlar nemli bir tartma yaratmayacak ekilde belirlenmi bir sanat alannda
ve o alana zg olarak yaplan kimi ilemleri ve elde edilen kimi estetik rnleri
tanmlamak iinde kullanlr.14 yleyse sanat eserini anlamak iin, sanatnn haya-
tn ve yaad dnemi de bilmek gerekmektedir.
Her ala ilgili yaptn kendine zg bir mant olduu grn, prensip
olarak kabul etmek gerekmektedir. Yani sanatn varlk nedeni, hibir zaman ayn
kalmaz diyenleri burada onaylamak gerei vardr. amzn byk mimar
Wright da: Mimaride her proje, kendine zg bir geliim yasasna sahiptir diyor.
Byle olunca, sanatta deimez deerlerin bulunmad gerei ortaya kmaktadr.
Zaten sanat tarihindeki yapt eitliliinin nedeni de budur. Sanat yaptnda belli bir
mantn olmamas dr ki, onun sonsuzluunu, eitliliini, renkliliini, zenginlii-
ni ve bir de her seferinde sanatda uyanan yaratc endieyi salamaktadr. Esasen
bu yzden, yaratc olan, daima beklenilmeyendir, denmitir.15 Batnn geleneksel
optik biim endiesinin, yerini psikolojik biime terk ettii srada ilkel kavimlerin
yaptlar ile ilgilenii ve bunun ruhbilim almalarnn balad bir zamanda oluu
bir rastlant deildir. zellikle Msr, Mezopotamya, Hint, in, Japon ve Ameri-
kann eski yerli halklar ile Afrika, Avustralya ve Okyanusya adalarnda yaayan
ilkel topluluklar gibi, bat dnyasna yabanc kalm halklarn sanat ve etnografik
eyalar, XIX. Yzyln iinde kefedilmeye aratrlmaya Bat sanat merkezlerine
tanmaya ve bunlarn bilimsel snflandrlmalar yaplarak mzelerinin kurulma-
sna balanmtr. XX. Yzyln ilk yarsnda Batl ressam ve heykelcilerden baz-
lar, Okyanusya Adalar, Afrika, Avustralya, Malinezya vb. gibi hala yaamakta
227
 Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 15 Yl : 2003/2 (225-237 s.)

olan primitif halklarn yaptklar ilerde ilkel fakat salam bir arkaizmin salkl
antsal biimlerini fark etmilerdir.16
Sanatsal bilgi insann pratik etkinliinin amal olarak biimlendirilmesini
getirir. Sanatsal bilgini z sorusu felsefenin temel sorusuna yakndan bantl
olup, maddecilik ile idealizm arasndaki atmann nesnesini oluturur. Maddeci
estetik iin geerli olan ey, her trl bilgiyi nesnel gerekliin insan bilincinde
yansmas olarak kavrayan yansma kuramyla, gerekliin estetiksel olarak -
zmleniidir.17 Sanat, insana toplumsal yaam koullar konusunda bir gr ver-
mekte ve insan bilgilendirmektedir. Ksacas sanat, bir bilgi retme sreci olmak
durumundadr. Sanat, bir bilgi retme sreci olmas nedeniyle, bilimle son derece
ilintili grnmektedir. nsanlar, yzyllardr sanatla bilimi yartrmaya almlar-
dr. Geri bir ok dnr bu iki konunun da geree ulama abalarnn ayn
olduunu fakat yntemlerinin farkl olduunu belirtmitir.
Read, bilim ile sanatn bir birinden ayr olmadn, yalnzca yntemlerin
ayr olduunu ileri srmektedir. Ona gre bilim de sanat ta, ayn gereklikle ura-
rlar; sanat gereklii betimler ve sergiler, bilim ise aklar.18 Sanat; ilikileri
estetik imgelerle anlatmaya alr ve doa gizlerini sezdirir. Bilim ise akl yoluy-
la anlatmaya alr ve bunu ispatlar. Aradaki fark imge farkdr. Fakat geree
ikisi birden ayn noktada varmaya alr. Bu bakmdan hibir zaman gerek bir
sanatnn bir yapt, ne kadar uuk gzkse de, ne kadar akl d gzkse de bir
bilim yasasndan daha az gerek deildir. nk sanatda bilim adam gibi gz-
lemlerini formllerle ifade ediyor ve o formlleri bulmak iin doay gzlemliyor
ve bir geree varyor. Sanat da deerlendirmeleri sonunda estetik yasalar kefe-
diyor.
Sanatsal bilgi, gerek ile ou kez estetik bir ba kurmadr. Sanatta hem
etik, hem de estetik ller vardr; ama baskn olan estetik zelliklerdir. Yani g-
zellik, holuk gibi insanda estetik duygular uyandran nitelikler temel alnr. Ayn
zamanda sanat; etik bir deeri, bir ideolojiyi, gr, sav da aktarma grevini
slenebilir; ama bu ii yaparken, onlar kendi estetik anlaylaryla sentezler.19
Sanattaki gereklik anlay yakn dnemlere gelinceye dek d dnyay
yanstan bir ayna gibi grlmtr. Bu dnce sanat doann taklidi olarak tanm-
layan Platondan bu yana srp gelmiti. Oysa gerekten sanat doann yinelenme-
sinden ibaret deildir. nk sanat srekli deikenlik gsteren bir dinamizmadr.
Hibir sanat olay lgn ve duraan deildir. Onun iin her sanat ekol, akm bir
ncekinin devam deildir. Sanat yapt gerekliin kaba, baya grnmlerini
deil, zgn bir yorumunu ortaya koyar.20
Sanat doay gzel yapan koullar ve hangi koullarda gzel olduunu
aratran ve gzellikle ilgili yasalar karan insandr. Yani o doa parasn gzel
yapan, doann formlar arasndaki ilikileri hangi yasalarla gzellii dourduunu
ortaya koyar. Haz duymakla kalmaz estetik imgelere ve prensiplere balar. Bilim
adam gibi, bir sonuca varr. Bu sonu kukusuz bilim adamnn bulduu gibi bir

228
 Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 15 Yl : 2003/2 (225-237 s.)

sonu deildir. nk bilim adam ispatlamaya alr. Yani her yerde ve her ko-
ulda herkes iin ayndr. rnein bir biyolog insan biyolojisini incelerken tarafsz
olmak zorundadr. Hibir duygu kartramaz, yasalara balar ve kenara ekilir.
Sanat ise son derece sbjektiftir ve kendine gre keyfidir. sterse portresini yapt-
kiiyi realist anlayla yapmayabilir. Fakat bu demek deildir ki sanat gerei
gremiyor. Sanat aslnda sbjektif gerei yakalamaya alr. Yani insann d
grnnde grnmeyen ruhsal yapy grmeye alr. D yap, hcre yaps,
ruhsal yap, bunlarn tm gerektir. Hangi ynden bakarsanz o yapy grrs-
nz. Bu kiinin ilgisine, bilgi dzeyine ve iinde bulunduu psiik dzeye gre
deiir.
Gerek yleyse duyu organlarmza gre deimektedir. Gerei tek bir
deimezmi gibi grmek yanl olur. Evrenin tek bir gerei vardr o da her eyin
deitii gereidir. O halde bilimde de deimez gerek yoktur. Bilim almalar
deiebilir ve yenilikler eklenebilir. Fakat bilimdeki bu deime yava olabilir.
Sanatn da deien gerei udur: Evrende ka tane sanat varsa o kadar da dei-
ik sanatsal gerek vardr. Fakat bu gerein sbjektif kiiye zg olan yan ile
birlikte deimez sbjektifiz mi de vardr. Burada sanatsal bilgi ile bilimsel bilgi ya
da baka bir deyile sanat ve bilim ilikileri zerinde durmakta yarar vardr. Belki
bu yolla, sanatn doas ve zyapsn daha byk bir aklkla ortaya koyabiliriz.
D gerekliin bilgisi bilim, kendimizin bilgisi sanattr. Sanat duygunun bilimidir,
bilimse bilginin sanatdr. Bilim d gereklik dnyasyla, sanatsa i gereklik dn-
yasyla ilgilenir. Bilim nasl, insann duygularla alglanan dnyasndaki zgrl-
nn dile geliiyse, sanatta insann duygu dnyasndaki zgrlnn dile geliidir.
Her ikisi de yan yana gelime gstermekte ve bir birini etkilemektedir.
Bilim ve sanat arasndaki temel farklardan biri bunlarn olgular ele al
biimidir. Bilim, soyutlama srecine dayanarak nesnel gerei anlamaya, betimle-
meye ve aklamaya alr. Bunu yaparken, bilim, duyumsal ve sezgisel bilgiden
ok mantksal bilgiden yararlanr. Bir soyutlama yntemi olan bilim, somut ger-
ekleri soyut gereklere dntrr. Ancak toplumsal bilimlerde soyutlama, top-
lumsal ilikilerin karmakl nedeniyle, olduka gtr. Soyutlamann tutarl ve
bilimsel olabilmesi iin kavramsal bir modele dayanmas gerekir; yani belli
kuramlardan, modellerden ve denencelerden hareket edilmesi gerekir. Oysa,
sanatta belli kuramlara ve modellere dayanma zorunluluu yoktur. nk, sanat
srekli bir somutlatrma sreci ve nitelii tamaktadr. Bilim, doal ve toplum-
sal olgularn dayand yasalar bulgulamaya alr.
Bilimsel bilginin sanatsal bilgiden ayrlan nemli bir yn, bilimsel bilgi-
nin; doruluk deeri yksek olan, imdilik doru olduu kantlanan ve belli koul-
larda u derecede doru ya da yanltr denebilen nermelerdir.21
Bilim soyutlamalarla kavramlar oluturarak, bilimsel bilgi btnlne
ulamak ister. Bilim adamnn ortaya koyduu somut gerek izleyenin kendi ru-
hundan kattklar ile tamamlanr. Sanatnn doada beenilenin oluturduu, sa-
natnn estetik olarak duyumsad bir nesnedir. Bilim ve sanat, her ikisi de ortaya
229
 Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 15 Yl : 2003/2 (225-237 s.)

kt toplumu ynlendirenlerin gzellik duygusu ve gereksinimlerine uygun ola-

rak almak zorundadrlar.
Bilim, genel dorulara ve sistematik deneylere dayal zihinsel etkinliklerin
tmn oluturur. Sanat da insann bu nesnel gereklerle kurduu estetik ilikidir.
nsan faktrnde birleen bu iki evrensel olguda son diye bir ey yoktur. nsanlk
olduu srece, bilim de sanat da olacak, toplumlarn deiimine kout olarak her
ikisi de yeni grevler yklenecektir. Gerein aratrlmas, yaam iin gereksinim-
lerinin karlanmas, deien yaam koullar iinde insann kendini ve evresini
dzenlemesi, toplum ve bal olarak bireylerin kendilerini gelitirebilmesi iin
zorunlu bir uratr. Bu uran dnda kalan birey ve toplumlar, yaamlarn iyi-
letiremedikleri gibi, gelimekte olan toplumlar karsnda giderek varlklarn sr-
dremez olurlar. Bu nedenle gerein aratrlmas bir sahip olma sorunundan te,
bir varolma sorunu biiminde karmza kmaktadr. Tarih boyunca kurulan uygar-
lklarn, gerein aratrlmas abalarnn rnleri olduunu sylemek abartl
olmayacaktr. Birer insan yetisi olan duygu, dnme, eylem yetilerinin her biri,
gerein aratrlmas srecinde yetkinleip rnler vererek uygarln olumasn
salamtr.
Sanat ve bilim, ayn zamanda birbirlerini tamamlayan etkinliklerdir. Bilim,
nesnelerin nedenlerini anlamamzda, sanat ise, onlarn biimlerini grmemizde
yardmc olur. Sanat da bilim gibi bir bilgi alan; zel bir bilgi alandr. Sanat ve
bilim ayr dzlemlerde hareket ettikleri iin elimezler ve birbirlerini tamamlarlar.
Bilimin kavramsal yorumlamas, sanatn sezgisel yorumlamasna engel olmaz.
Bunlarn gr alarnn farkll da bir zenginlik kaynadr; gerekleri daha iyi
ve ok boyutlu olarak grmemize katkda bulunur.
Bilim ve sanatn gc onlarn kuramsal ynndedir. Gerei konu edinen
bilim ve sanat, gerei ayr ayr alardan deerlendirirler. Ancak bu farkl yakla-
mlar birbirlerini tamamlayarak gerei salt sanatsal ya da salt bilimsel adan
ortaya koymazlar. Bylece bilim-sanat tamamlaycl gerein bilimsel-sanatsal
bilgisini ortaya koyarak, gerei yani evreni, toplum ve insana ilikin nesneleri ve
ilikileri anlamamza, yorumlamamza, aklamamza ve dzenlememize yardm
eder. Yani bilim ve sanat gelecee ynelik birer k kaynadrlar.
ada toplum, bilimsel gelimeler asndan sanatn anlamn doru bir
biimde ortaya koyabilmek ve toplumsal ilevini belirleyebilmek iin, insan yaa-
mnn sanata nasl yansdn aratrmak ve derinlemesine irdelemek gerekir. n-
k amzda sanat toplumbilimi; sanatn toplumsal bir ilevi ve anlam olduunu
vurgulayarak, onun dnyann ve insann deitirilmesinde bir ilevi ve anlam
olduunu ortaya koymaktadr. Sanatn doru olarak kurulmas ve anlalmas soru-
nu, dorudan doruya toplumsal yaamn doru olarak aklanmas sorununun bir
n kouludur.22
unu rahatlkla syleyebiliriz ki, sanatn toplumsal zorunluluu bilimin
toplumsal zorunluluuna gre daha yumuaktr. nsan tabiatta mcadelesi iinde bu

230
 Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 15 Yl : 2003/2 (225-237 s.)

glkleri zmeye yarayacak bilim faaliyeti zerine daha ok deer vermitir.

nk hayatn artlar bilimden en iyi ve en etkili ekilde yararlanmay gerektir-
mektedir. Buna karlk bilimin getirmi olduklar insann temel ihtiyacnn ounu
gidermekle birlikte insann duygu dnyasndaki araylarn zmeye yetmez. Bu
boluu sanat doldurur. unu da syleyebiliriz ki sanatn gemii bilimin gemi-
inden ok daha eskidir.
ada sosyolojik gelimeler, sanatn insan iin gereinin anlamnn ne
olduunu doru bir biimde ortaya koyabilmek iin eitli araylara ynelmitir.
nk gnmzdeki sanat anlay sanatn btn bu zellikleri ile sonuta bir g-
rev yaptklar eklinde ifade bulur. Post modern dnce artk 21. Yzyl bilim
hayatna egemen durumdadr. Bylece her doru kendi iinde bilim adamnn de-
er yarglar ile sonuca mdahale edilmeksizin deerlendirilmektedir. Bu dnce-
ye gre, Avrupann bilim anlay dndaki Hint, in, Afrika ve slamn bilim
anlaylar da kendi ilerinde dorular barndrmaktadr.
Genel anlamda sanat rn bir deha rndr ve bir eyi kurallarna uygun
olarak yapma anlamndadr. Bilgilenme ve deneyim kazanmak iin en etkili ara
sanattr. Grsel yetiye sahip olmadan retken dnme olmaz. Dolaysyla sanat
bilimin gelimesine byk katk salar.
Gerein duygusal yanss Sanat, dnsel yanss Felsefeyi olutur-
duu gibi eylemsel (duygu, dnce ve etkinliin amal birliktelii) rnleri de
Bilim, Teknoloji ve Ekonomi Politik i oluturmaktadr. nsanlk tarihi bir
anlamda, gerei zgn usuyla aratran ve yaamn gerekler zerine kurulmasn
isteyenlerle, buna direnenler arasnda geen atmann tarihidir. Yaamn, gerek-
ler stne deil de birtakm ham hayaller, bo inan ve dogmalar stne rgtlen-
mesini isteyen insan says gnmzde de az deildir. Kimisi bunu, bilgisizliin-
den, kimisi cehalet ve banazlndan, kimisi de karlar yznden istemektedir.
Gereklerin zerinin rtlmesi ya da saptrlmasnn neden olduu bilin boluu,
geni insan topluluklarnn uyanmasn engelledii gibi smrlmelerine de neden
olur. Bunun yannda gerein srekli aratrlmasnn insanln gelimesine yapa-
ca katk da engellenmi olur.
Ayrca gerein aratrlmasnda itenlikli olan, ancak yntem yanlln-
dan dolay yanlsamaya urayanlarn neden olduu kargaa da kmsenmeyecek
boyuttadr. Bilindii gibi, felsefe doruyu, ethik iyiyi, estetik gzeli ve uyumu
arad gibi bilim de gerei arar. Kukusuz bilim yapmak bilimsel evrelerin
iidir, ancak, dier insanlara den ise bilimsel tutumu benimseme grevidir. a-
mzda gerein aratrlmas ynteminin, bir bilimsel tutum gerektirdii ve ger-
ein ltnn bilimsel dnce ve bilimsel yntem olduu apak ortaya km-
tr.23
Seylan sanatn bilimle olan ilikisini u ekilde aklamaktadr; Bilim ve
Sanat tarihinde 19. ve 20. yy.lar, geliimin ve deiimin en youn yaand a-
lardr. 20. yzyl sanat, subjektif ynyle bilimden farkl olarak; deiik sylemle-

231
 Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 15 Yl : 2003/2 (225-237 s.)

rin ayn anda, hatta ayn sylemleri balantsz bir ekilde farkl yerlerde ortaya
kt kompleks bir sretir. Endstri ve teknoloji, yeni balayan a; 20. yzyl
belirleyen 2 temel kategoridir. Byk endstrinin ve teknolojinin douu, insann
evresini, insanla arasndaki ilgiyi hatta insann dnda konseptleri, duygu tonalite-
sini deitirir. Endstri toplumunun sanats, saysal ve maddi deerler ifade bulan
gereklik anlay ile yz yze kalr. Deer sistemleri hzla deien bir toplumda
sanatnn ilk tepkisi; istei dnda kendini iinde bulduu bu yeni durma kar
durmak olmutur. 19 yzyln ikinci yarsnda Avrupada gelien sanat hareketleri-
nin balangtan felsefelerini; sanayi devriminin toplum zerinde meydana getirdi-
i olumsuz etkilerin sonucu olarak sanayileme ve sonularn reddetme, gemie
ve gemi deerlerini yknme ve zlem oluturur. Bu dnemlerde Ruskin ve
Morrisin endstri rnlerine olan estetik deer kazandrma amacyla yn verdikle-
ri ART and Craft hareketini el sanatlarna dn slogan, Morrisin (yeni gereksi-
nimler iin yeni sanat eitimi) grleri ile ngilterede tatbiki gzel sanatlar eiti-
mi veren okullarn almas ve genel eitimi i eitimi derslerinin girmesiyle
sonulanmtr. Avrupada hzl bir etkileim ile Jugendstil, Art neuveau,
secessionstile gibi akmlar da etkileyen Arts and crafts, ayn temelde endstriye
kar duran bir ok akm, edebiyat, sosyal bilimler, teknolojik srelerin kurduu
standartlar artk sanatlarla tanmal sloganyla yaamn tmn barna basan
gemii ve gelecei birletiren bir anlaya dntrd. Sanat eitimindeki en g-
l iz phesiz dnemine ve sonraki oluumlara yapt etki Bauhaus tasarm okulu
brakmtr. Bauhaus bu gnde geerliliini srdren bilinmeyene gidi ortam-
nn aksine gelecekte neyi bilmemiz gerektiini bugn renmeliyiz. nancn
vurgulamaktayd. Bu, dier bir deile, gelecein biimlenmesinin hedef alnmas
eklinde ifade edilebilir. Bauhaus, sanat tanrsal kabul eden Alman idealizminin
Gzel Sanatlar anlayndan sanat syrarak, bilim ve teknolojiyle ilk defa uygula-
maya ynelik bir entegrasyona sokmutur. Gnmzde yalnzca sanatta dnya
lideri olmu; ancak teknolojide ve endstride geri kalm bir lke rnek gsterile-
mez. 19. yzylda sanat ve i eitimi kavramn kullanan Amerikan ve ngiliz ei-
tim sisteminin, bu anlay aamal olarak bu gn teknoloji ve sanat eitimi ne
terfi ettirebildii grlmektedir.24
Bu balamda Sanat Eitimi nemlidir. nk pop kltr iinde kendine
yer bulan Ki bizim gibi sanayileme sancs eken bir toplumun olgusu olup
gnmzde yoz sanat tanmlamakta kullanlarak, onda st kltrn benimsemedi-
i alt kltrn ise kopamad bir gereklik sz konusu olmutur. Umberto
Econun Ak Yapt estetik anlaynn tersine Ki farkl okumalara kapal ab-
lonlardan oluur. Ki her eyden nce toplum bilimsel bir olgudur ve doduu
koullarn ok iyi anlalmas gerekmektedir. Ki,kty,zelliksizi ve deersizi
iinde barndrr ve bu rnlerin en byk zellii youn bir duygusallkla ykl
olmalardr. Duygusallk izleyene dolayl olarak deil dorudan iletilir. Kiin sa-
natsal retiminden en byk fark dnyaya yeni bir adan bakmamza olanak ver-
memesidir. Sanat tarihinin aslnda biimler tarihi olduu dnlrse nasl soru-
sunun ne sorusundan daha nemli olduu da rahata anlalabilecektir. Ki de ne
232
 Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 15 Yl : 2003/2 (225-237 s.)

anlatld nemlidir. Bu bazen alayan ocuktur,bazen szm ona irin bir manza-
ra resmidir. nemli olansa derinliksiz oluudur. Ne yazk ki ki Trk toplumunun
toplum bilimsel yapsyla rtmekte ve toplumun ounluu televizyon karsnda
en baya yarma programlarn dizi filmlerin ya da arabesk mzii zevkle dinle-
yip seyredebilmektedir. Daha kts devlet televizyonunda Resim Sevinci adl
bir programla Ki zevki izleyicilere gnl rahatlyla verilmektedir. Eer toplum
olarak Kile i ie yayorsak ve izlediimiz reklamlardan filmlere, galeride ki
resimlere, dinlenilen mzie, mimari rnlere kadar tm yaama bu zevksizlik
sinmise kanlmaz olarak rencilerin bu kltrn olumsuz etkilerinden nasl
kurtulabilecei sorunu sanat eitimi veren kurumlardaki yapsal deiimle ilikili
tartmalarn bel kemiini oluturacaktr.25
evremize olan duyarllmzn dzeyinin alacamz sanat eitimine, e-
dineceimiz sanatsal deneyimlere sk skya bal olduunu grmemiz gerekir.
Eer her gn nnden getiimiz bir elektrik direine asl duran ve her an decek
olan pasl tabeladan; sokaklarmzda kokusu beynimizi uyuturan, yrtlarak sular
akm artklarn bulunduu pasl p tenekesinden, kimi talar ve kaplamalar
yerinden oynam, krlm ve ykseklii dolaysyla ocuklu ve hamile hanmlarla,
yallarn kamad kaldrmlardan; otomobiliyle giderken gerekli gereksiz korna
alan srclerden, rzgarn savurarak aalarn, allarn ve tel rglerin stlerine
takt naylon poetlerden ve ortala atlan izmarit ve ambalaj malzemelerinden;
sanat adna yaplan irkin nesnelerden rahatsz olmuyor isek duyarllmz nasr-
lam demektir. Bunu kazmann tek yolu vardr; o da Eisnerin belirttii gibi sa-
nattr.26

3- Sonu
nsann yaamnda bilim kadar sanat, sanat kadar da bilim gereklidir. Sanat
ve bilim insanolunun yaamnda bir denge unsurudur. Sanatla bilimin ilikisi in-
san olgusunda bir birine balanr. Sanat ve bilim, insan abasnn rnleridir. Her
ikisi de toplumlarn kltr balamnda bir anlam kazanrlar ve ayn kkene sahip-
tirler. Sanat ve bilim etkinlikleri gnlk yaam iinde bir zenginlemeye yol at
iin her zaman var olmulardr. Sanat, canlandrma, bilim, aklamadr. kisi ara-
sndaki ayrm yalnzca yntemlerindedir. Sanat romantizm ve hayal ile, bilimi ise
aklclk ve gerek ile zdeletirmek yanl olur. Bir sanatnn ayn zamanda iyi
bir bilim insan olabilecei bilinmelidir. Ayrca bir bilim yasas ne kadar gerekse
bir sanat rn de o kadar gerektir. Sanatnda, biliminde ortak yan, geree u-
lama cabasdr. Bu caba esnasnda hayal gcn ve yaratc gc kullanrlar.
Eitim kurumlar bireylere yeni deime ve gelimeler iin gerekli bilgi ,
beceri ve deerleri kazandrarak onlarn toplumsal ve ekonomik gelimeye uymala-
rn kolaylatrr. Bunun yansra toplumda yenilikleri balatacak ve gelitirecek
yaratc bireylerin yetimesine katkda bulunur.27
Eitilmi insan her ynyle gelimi bir kiilik ve toplumsal sorumluluk bi-
lincine ulam insan olabilmektir. Hzla deien dnyann dinamik yapsna ayak
233
 Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 15 Yl : 2003/2 (225-237 s.)

uydurabilmek ancak yaratc glerle donanm bir kiilik gelitirmekle olasdr.

Doutan yaratc glere sahip bireyin , bu gcnn ortaya karlmas yollarndan
biri de insann "estetik eitimi" yani sanat yoluyla eitimdir. Bu anlamda , kiilik
eitimi sanat eitiminin amalarndan biri olmaktadr.28
Sanat eitimi, eitim ve sanatn deiik konumlarda, deiik boyutta ve a-
rlkta biraraya geldii bir alandr. evreyle ilk tanma, grme, alglama, adlan-
drma ve dzenleme ile balayan sanat eitimi daha sonra rn verme, rnden tat
alma olarak geliir.Okul dzeyinde ise sanatsal bilgi ve deneyimin ocua, gence,
yetikine belirli bir dzen iinde, kazandrd bir disiplin alan olur. Burada artk
sanat, rn, tarihi,eletirisi ve estetii ile retilen ve renilen bir ders olma du-
rumundadr.29
Gemite, bilim ve sanat kesin izgilerle ayrlm ancak, geerliliini yi-
tirmitir. Yaplan bilimsel aratrmalar, sanat eitimi anlaynda "zihinsel srele-
rin" yer almasn salamtr. Duygu ve alglarmzn, us'la olan balants, bir ba-
ka anlatmla; duygu ve alglarmzn zihinsel srelerin sonucunda simgeler yarat-
t kabul edilmektedir.30
Sanat yalnz uygulama olmamakta, bilgi boyutu da tamaktadr. Bilgi ayn
zamanda uygulamada etkili olmaktadr. ster bilgisel ister uygulama dzeyinde
olsun, mesele "davran" sa renme durumuyla ilgili olmaktadr. retim yntem-
lerinde; "davrann" renmeyle olan yakn ilgisi "renmenin" gereklemesinde
etkili olan unsurlar da hesaba katmamz gerektirecektir.31
Gereki bir okul sistemi yada akademik eitim, bilim ve sanatn ibirlii-
ne dayandrlmaldr. Sanatn da, bilimin de amac yaama hizmet etmek ve yeniyi
kefetmektir. Sanata ve duygularn eitimine nem veren okul yada eitim sistem-
lerinde, duygular eitilirken, zihinsel yeteneklerin, dncenin, zekann da gelitii
gzlenmektedir. Sanat duygu ve dnce arasndaki iice gemi balanty vurgu-
larken renme ve geliim srecinin de etkin bir yardmcsdr.32
Bireyin duygusunu, dncesini ve izlenimlerini anlatabilme yeteneklerini
ve yaratc gcn estetik bir dzeye ulatrmak ancak sanatn eitim erevesi
iinde verilmesiyle mmkn olacaktr. Gelimi lkelere baktmzda sanat ei-
timi derslerinin zorunlu dersler olarak yerini alm olmas, bu olabilirliin dikkate
alnm olmasndan kaynaklanmaktadr. Trkiyede ise sanat eitimi dersleri lise
iki ve nc snflarda, n lisans ve lisans retiminde semeli dersler kapsamn-
da yer almakta ayrca bir ok kii tarafndan gereksiz dersler olarak grlmektedir.
Bu durumda da sanatn ne olduu, sanatnn kim olduu, sanat eitiminin insan
yaamndaki nemi toplumumuz tarafndan bilinmemektedir. Oysa sanatn bilim
kadar nemini ve doru anlalmasn sanat eitimine gstereceimiz nemle ze-
biliriz. Bu sorunlarn giderilmesinde gerek Milli Eitime gerekse niversitelere
byk sorumluluklar dmektedir. Dnyadaki rnekler ve geliimler takip edilerek
bu alanda uzman retim yelerinden oluan komisyonlarn kurularak; Temel ei-
timden itibaren bu derslerin programlar yeniden gzden geirilip dzenlenmelidir.

234
 Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 15 Yl : 2003/2 (225-237 s.)

KAYNAKA

Armaan, brahim. (1992) Sanat Toplumbilimi. I. Basm. zmir: leri Kitapevi.

Artut, Kazm. (2001) Sanat Eitimi, Ankara: An Yaynclk.
Bykbalc, Haim. (2001)
http://www.historicalsense.com/Archive/Fener10_2.htm.
allar, Aziz. (1993) Ansiklopedik Kltr Szl, stanbul: Altn Kitaplar.
Erin, S.M. (1995) Kltr Sanat Sanat Kltr, stanbul: nar Yaynlar.
Ersoy, Ayla. (1983) Sanat Kavramlarna Giri, stanbul: Bete Basm Yaym Da-
tm.
Fidan, Nurettin.-Erden, Mnire. Eitim Bilimlerine Giri, Ankara: Repa Eitim
Yay: I.
Genaydn, Zafer. (1993) Sanat Eimi, Eskiehir: Anadolu niversitesi Ak -
retim Fakltesi Yaynlar. Resim- Lisans Tamamlama Program.
Gombrich,E.H.(1976) Sanatn yks (ev: Bedrettin Cmert) stanbul: Remzi
Kitabevi.
Halnarl, Emine. (1988) Eitim-retim-renme ve Sanat Eitimi, zmir:
Dokuz Eyll nv. Sosyal Bilimler Enst. Eitim Bilimleri Anabilim Dal
Doktora Tezi.
lkyaz, Do. Atilla. (2004) Popler Kltr, Ki (Kitsch) ve Sanat Eitimine Etki-
leri Resim-i Eitiminde Yeni Yaklamlar - 2. Sanat Eitimi Sempoz-
yumu Gazi niversitesi Gazi Eitim Fak. 28-29-30 Nisan, Ankara: Gn-
dz Eitim ve Yaynclk.
Jameson, F. ,Lyoard, J.F. , Habermas, J. (1994) Postmodernizm, Derleyen: Necmi
Zeka, stanbul: Ky Yaynlar 2. Bask.
Knay, Cahit. (1974) Sanat Tarihi Ders Notlar Ankara: Gazi Eitim Enstits
Resim- Blm.
Krolu, Olcay T. (1991) Sanatta Eitim Grmek-Anlamak-Yaratmak, Anka-
ra: Demirciolu Matbaas.
Moran, B. (1983) Edebiyat Kuramlar ve Eletiri, stanbul: Cem Yaynevi.
Odaba, Hatice. (1986) Yaratclk, I. Ulusal Eitim Sempozyumu , M.. Ata-
trk Eitim Fakltesi ve Teknik E eitim Fakltesi 24-30 stanbul Kasm.
zsoy, Vedat. (2003) Grsel Sanatlar Eitimi, Ankara: Gndz Eitim ve Yayn-
clk.
Read, H. (1981) Sanat ve Toplum, (ev: Seluk Mlayim). Ankara: Umran Ya-
ynlar.
235
 Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 15 Yl : 2003/2 (225-237 s.)

San, nci. (1977) Sanatsal Yaratma ocukta Yaratclk, Ankara: Trkiye

Bankas Kltr Yaynlar.
Seylan, Ali. (2004) Sanat-Teknoloji birlii Ekseninde Sanat Eitiminde Yeni
Ynelimler Resim-i Eitiminde Yeni Yaklamlar - 2. Sanat Eitimi
Sempozyumu Gazi niversitesi Gazi Eitim Fak. 28-29-30 Nisan, Anka-
ra: Gndz Eitim ve Yaynclk.
Snmez, Veysel. (1994) Eitim Felsefesi, Ankara: afak Matbaas.
Tansu, Sezer. (1998) Sanatn Grsel Dili, stanbul: Remzi Kitapevi.
Turani, Adnan. (2003) ada Sanat Felsefesi, stanbul: Remzi Kitapevi, 4. Ba-
sm.
Trkdoan, Galip. (1984) Sanat Eitimi Yntemleri , Ankara: Kadolu Matbaa-
s, 29 Ekim.
Yetkin, Suut Kemal. (1945) Sanat Meseleleri, stanbul: Nebiolu Yaynevi.

DPNOTLAR
1
Galip Trkdoan,. Sanat Eitimi Yntemleri, Kadolu Matbaas, Ankara 1984, s. 11.
2
Cahit Knay,. Sanat Tarihi Ders Notlar, Gazi Eitim Enstits Resim- Blm,
Ankara 1974, s. 5.
3
H. Read,. Sanat ve Toplum, (ev: Seluk Mlayim), Umran Yaynlar, Ankara 1981, s.
127.
4
H. Read,. Sanat ve Toplum, s. 126.
5
B. Moran,. Edebiyat Kuramlar ve Eletiri, s. 21.
6
B. Moran,. Edebiyat Kuramlar ve Eletiri, Cem Yaynevi, stanbul 1983, s. 22.
7
E.H. Gombrich,. Sanatn yks (ev: Bedrettin Cmert), Remzi Kitabevi., stanbul
1976, s. 4.
8
S. M. Erin,. Kltr Sanat Sanat Kltr, nar Yaynlar, stanbul 1995, s. 19.
9
Ayla Ersoy,. Sanat Kavramlarna Giri, Bete Basm Yaym Datm , stanbul 1983,
s. 30.
10
Sezer Tansu,. Sanatn Grsel Dili, Remzi Kitapevi, stanbul 1988, s. 63-65.
11
Ayla Ersoy,. Sanat Kavramlarna Giri, s. 51-56.
12
F. Jameson, J.F. Lyoard, J. Habermas,. Postmodernizm, Derleyen: Necmi Zeka, Ky
Yay. 2.Bask, stanbul 1994, s. 37-38.
13
Suut Kemal Yetkin,. Sanat Meseleleri, Nebiolu Yaynevi, stanbul 1945, s. 6.
14
S. M. Erin,. Kltr Sanat Sanat Kltr, s. 19.
15
Adnan Turani,. ada Sanat Felsefesi, Remzi Kitapevi 4. Basm, stanbul 2003, s. 10.
16
Adnan Turani,. ada Sanat Felsefesi, s. 65.
17
Aziz allar,. Ansiklopedik Kltr Szl, Altn Kitaplar, stanbul 1993, s. 360.
18
nci San,. Sanatsal Yaratma ocukta Yaratclk, Trkiye Bankas Kltr Yay.,
Ank. 1977, s. 5-7.
19
Veysel Snmez,. Eitim Felsefesi, afak Matbaas, Ankara 1994, s. 22.
20
Kazm Artut,. Sanat Eitimi, An Yaynclk, Ankara 2001, s. 29.
236
 Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 15 Yl : 2003/2 (225-237 s.)

21
Veysel Snmez,. Eitim Felsefesi, s. 22.
22
brahim Armaan,. Sanat Toplumbilimi, leri Kitapevi I.Basm, zmir 1992, s. 53, 54,
55, 56.
23
Haim Bykbalc,. http://www.historicalsense.com/Archive/Fener10_2.htm, 2001, s. 3.
24
Ali Seylan,. Sanat-Teknoloji birlii Ekseninde Sanat Eitiminde Yeni Ynelimler
Resim-i Eitiminde Yeni Yaklamlar - 2. Sanat Eitimi Sempozyumu Gazi
niversitesi Gazi Eitim Fak. 28-29-30 Nisan, Gndz Eitim ve Yaynclk, Ankara
2004, s. 269, 270.
25
Do. Atilla lkyaz,. Popler Kltr, Ki (Kitsch) ve Sanat Eitimine Etkileri Resim-i
Eitiminde Yeni Yaklamlar - 2. Sanat Eitimi Sempozyumu Gazi niversitesi Gazi
Eitim Fak. 28-29-30 Nisan, Gndz Eitim ve Yaynclk, Ankara 2004, s. 90, 91.26.
26
Vedat zsoy,. Grsel Sanatlar Eitimi, Gndz Eitim ve Yaynclk, Ankara 2003, s.
22
27
Nurettin Fidan, Mnire Erden,. Eitim Bilimlerine Giri, Repa Eitim Yay: I., Ankara,
s. 65.28
28
Zafer Genaydn,. Sanat Eimi, Anadolu niversitesi Ak retim Fakltesi Yaynla-
r. Resim- Lisans Tamamlama Program, Eskiehir 1993, s. 2.
29
Olcay T. Krolu,. Sanatta Eitim Grmek-Anlamak-Yaratmak, Demirciolu Mat-
baas, Ankara 1991, s. 103, 104
30
Olcay T. Krolu,. Sanatta Eitim Grmek-Anlamak-Yaratmak, s. 105.
31
Emine Halnarl,. Eitim-retim-renme ve Sanat Eitimi, Dokuz Eyll nv.
Sosyal Bilimler Enst. Eitim Bilimleri Anabilim Dal Doktora Tezi, zmir 1988, s. 58.
32
Hatice Odaba,. Yaratclk, I. Ulusal Eitim Sempozyumu , M.. Atatrk Eitim
Fakltesi ve Teknik E eitim Fakltesi 24-30 stanbul Kasm 1986.

237