Osmanl Tbaat ve
de grnmesi Garp dnyasndan pek fazla bir
Matbuat Hayatnda
(1567-1908) Ermeniler
Ali Birinci*
Osmanl Devletinde matbaacln bulunmaa balad.
hikyesi eitli ksmlar hlinde yazlm ise
de bir btn hlinde henz ortaya konulma-
mtr1. Halbuki bu hikyenin ok cazip ve
hlen ok mehl sayfalar bulunmaktadr2.
Bu hikyenin en cazip sayfalar bilhassa mat-
baaclmzda yaptklaryla dikkati eken Er- ilk ismi olan Tokatl Apkarn 1567 senesin-
meni vatandalarmzn bu yeni meslek vdi-
sindeki icraatlardr.
1- Matbaann Osmanl Devletine
Girii
Matbaann Osmanl hudutlar dahiline
girii , Avrupada yaygnlamasndan az bir
3 (3) Matbaann Osmanl Devletindeki durumu hakknda ansiklopedi
mddet sonra gerekletirilmi ve bu letin
bizatih kendisine, husus bir ekilde, devle-
tin muhalefeti bahis mevzuu olmamtr. Mu-
halefet gibi takdim edilen hdiselerin daha
etrafl bir ekilde yorumlanmas gerektii
aktr.
Ksaca icadnn zerinden yarm asr
bile gemeden hudutlarn iine giriine msa-
ade edildiine gre devletin bu kuruma kar
olmak gibi bir temel tavrndan bahsetmek mm-
kn deildir ve ilk matbaann Osmanl lkesin-
zaman aralna sahip deildir. spanyadan En-
gizisyon zulmnden Osmanl lkesine snan
Yahudilerin getirdii matbaa ilk olarak 1494
senesinde4 stanbulda altrlmaya balatld-
zaman devletin bu matbaaya kar bir tavr
bahis mevzuu olmamtr. Daha sonra Ermeni (
1567)5 ve 17. asrda, 1627 senesinde, Rum mat-
baalar6 stanbulda almt. Bu arada 1610
senesinden itibaren Lbnanda Maruni keileri
tarafndan Mezamir (Psautier) basld hak-
knda da bilgi bulunmaktadr. Yine Suriyede,
bilhassa 1706 senesinden itibaren hzlanan bir
matbaaclk faaliyeti olduu, geni bir ekilde,
Wahid Gdoura tarafndan ortaya konulmu-
tur.7
1727 senesinde, Mteferrika Mat-
baasnn kurulmasyla matbaaclk sahasna
Trkler de girmi oldu ve bylece devletin
bir bakma btn tebaas bu sahada faaliyette
1
2- Matbaaclk Sahasnda Ermeni
Unsuru
stanbulda Ermeni matbaaclnn
de balayan almalar bu yeni sanatn ilk ilk
(*) Prof. Dr., Polis Akademisi Gvenlik Bilimleri Enstits Mdr. Eski
Trk Tarih Kurumu Bakan.
(1) Bu yaznn malzemesini toplarken pek ok kiinin yardmn gr-
dm. Bunlardan Devlet Arivlerinden dostlarm muhterem lhan
Ovalolu ve Dr. Mustafa Kk ile sahaf dostlarm Nedret li,
Pzant Akba ve Nebi Akgngr bilhassa zikre deer.
(2) Bu yazmzn ikinci ksm Ermeni kitaplar ve nc ksm ise
Ermeni mevkuteleri olacaktr. Ayrca bu yazmzn merkezinde s-
tanbulda Ermeniler vatandalarmz tarafndan, bilhassa 19. Asr-
da kurulan matbaalar bulunmaktadr.
maddeleri iin: Basm, Trk Ansiklopedisi, Ankara, 1951, C.V, s.
310-338. Bu madde Osman Ersoya gre (Trkiyeye Matbaann
Girii ve lk Baslan Eserler, Ankara, 1959, s. 5) Adnan Erzi tarafn-
dan yazlmtr. Son bir ansiklopedi maddesi: Kemal Beydilli, Mat-
baa, TDV. slm Ansiklopedisi, stanbul, 2003, C. 28, s. 105-110
(4) Avram Galanti, Trkler ve Yahudiler, stanbul, 1947, s. 100. Ancak
Giambattista Toderini, stanbulda branice baslm bir ocuk ki-
tabnn ismini vermektedir: Trklerin Yazl Kltr (ev. Ali Berk-
tay), stanbul, 2012, s. 243
YEN TRKYE 60/2014
(5) Selim Nzhet Gerek, Trk Matbaacl, stanbul, 1939, s. 28- 29
(6) lk Rum matbaasnn kurucusu Nicodme Metaxas ismi iin: Ni-
cphore Moschopoulos, La Presse Dans La Renaisssance Balkanique,
Athnes, 1931, s. 30
(7) Paul Dupont, Histoire de Lmprimerie, Paris, 1854, C. 1, s. 515; Wa-
hid Gdoura, Le Dbut de lmprimerie Arabe stanbul et en Syrie:
Evolution de lEnvironnement Culturel ( 1706- 1787), Tunis, 1985,
s. 60-62. Bu iktibas u yazmzdan alnmtr : Osman Bey ve mat-
baas, Mteferrika, Say. 39 (Yaz 2011-1), s. 4
 rnlerini vermi ve stanbulda baslm ilk kalanmas sitne kaymakamna yazlm
be kitap matbuat leminde zuhur etmiti8.
Bundan yirmi sene sonra matbaasn Roma
ve Venedikten sonra stanbula tayan ra-
hip Yovhannes Ankivraci, ok husus siyas
ve teknik artlardan olay bir basma faaliye-
tinde bulunamamtr9. Ancak bundan sonra
Osmanl matbaaclnda Ermeniler gittike
artan bir derecede bir mevki kazanmlardr.
3- II. Abdlaziz Devrine Kadar
Matbaaclmzda Ermeniler
Abkardan tam yz on sene sonra Er-
meni matbaaclarnn ikincisi olarak zikredi-
len isim, ilk defa 1677 senesinde matbaasn
aan tarih ve corafya limlerden Eremya
elebi Kmrciyan (1635-1695) olmutur.
1677-1678 senelerinde alan bu matbaa
uzun mrl olmam ve sadece iki kitabn
baslmasn gerekletirmitir10. Ancak bu
balang artk hi mola vermeyen ve gittike
artan bir hzla matbaaclk gibi yeni meslein
2 temellerini atm ve tekmln balatmtr.
Matbaacln nc ismi Merzifonlu mesi baslan bir kitap (Teotig, Ermeni Matba-
Kirkor olarak tespit edilmitir. Eremya e-
lebi Kmrciyandan kalan matbaa let ve
harfleri ile ie balam ve matbaacl de-
neme yoluyla ve sebatla renen Kirkor ilk
kitabn 1698de basmaya muvaffak olmu-
tur11. 17. Asrda stanbulda 80 bin civarnda
Ermeni nfus bulunuyordu ve ehir Ermeni
yaynclnn ve matbaaclnn bir merkezi
hline gelmiti12. Bu asrn balarnda Sulu-
manastr rahiplerinden Haadurun Ermeni
matbaalarnn kapatlmasna sebeb, yni Ka-
tolik propagandas olan kitaplar bastrmas
matbaacl muvakkat bir ekilde sekteye
uratm ve gelimesini durdurmamt. fade
edildiine gre Sultan II. Mustafann salta-
natnda (1695-1703) 1701 senesi Temmuz ve
Austos aylarnda stanbulda Galatada iki
mahlde ve Valde Hannnda baz mfsidler
YEN TRKYE 60/2014
yeni basma peyda ve Ermeni taifesinin kitap-
larn tayir ve yeniden baz ilhak ile basma
peyda idb Ermeni tayifesinin arasnayayub
ihtill ve tefrikaya bais fesad ve habasetleri
zahir olmala buna cesaret edenlerin ya-
(Temmuz 1701) bunun msebbebi olan ra-
hip Haadur yakalanm ise de firar etmi ve
bunun zerine Valde ve Vezir hanlarnda ve
sair yerlerde bu misll kitap basmaclarnn
aratrp bil-klliye letlerinin yaklmas ve
kr-hnelerinin iptali, Sadret Kaymakam-
na, emredilmiti (Austos 1701)13.
18. Asr boyunca da Ermeni matbaala-
r oalmaya devam etmiti. fade edildiine
gre 1696 ve 1701 senelerinde stanbulda
kendiliinden drt matbaa kurulmutu ve
bundan sonra bu matbaalar tarafndan k-
msenemeyecek miktarda kitap baslmt14.
stanbula 1787 senesinde gelen Giambattis-
ta Toderini, Yahudi ve Ermeni matbaalar
bugn de aktr ve kitap basmaya devam
etmektedirler demekte ve almalar hu-
susunda herhangi bir mkilta iaret etme-
mektedir15.
Ermeni matbaalarnn kurulular ve
sahipleri hakknda ilk defa 1912 senesinde
Ermenice baslan ve son zamanlarda terc-
aclk Tarihi, s. 76-172)16 geni bir bilgi temin
(8) Raymond H. Kvorkian, Le Livre imprim en milieu armnien
ottoman aux XVIe sicles, Livres et Lecture dans le monde otto-
man, Paris, 1999, s.174. Kvorkiann 16 ve 17. Asrlarda stan-
buldaki Ermeni matbaalar ve baslan kitaplar hakknda verdii
bilgiler iin: Les mprims Armniens de XVIe Et XVIIe Sicles,
Paris, 1987, s. 18-19, 30-31. Hasan Refik Ertu kitabnda ( Basn
ve Yayn Hareketleri Tarihi, stanbul, 1970, C.I,s.92
(9) Raymond H. Kevorkian, agm, s. 174
(10) Hayat ve matbaacl hakknda bilgi iin: Teotig, Ermeni Mat-
baaclk Tarihi (ev. Sirvart Malhasyan-Arlet ncidzen), stan-
bul,2012, s. 74; Daha geni bilgi iin: Eremya elebi Kmrciyan,
stanbul Tarihi ( Tercme ve tahiye eden: Hrand D. Andreasyan-
Yeni notlarla yayma hazrlayan: Kevork Pamukciyan), stanbul,
1988, s. IX-XXI
(11) Hayat ve matbaacl iin: Teotig, s. 74-76
(12) Bu hkm Kvorkiana aittir: agm, s. 176-179
(13) Bu vesikalarn metni iin: Ahmet Refik (Altnay), Hicr On kin-
ci Asrda stanbul Hayat (1100-1200), stanbul, 1930, s. 32-33.
Ahmet Refik, bu hdiseyi daha sonra yazd baka bir kitabnda
tafsiltyla anlatmtr: Eski stanbul, stanbul, 1931, s.131-134.
Osman Fevzi, Tarihe-i Tbaat (stanbul, 1925, s. 19) isimli eserin-
de, htifalci Ziyann knyesine vermedii bir yazsna dayanarak,
1698 senesinde Ermeniler tarafndan getirilen bir matbaann yeni-
eriler tarafndan tahrip edildiini yazmaktadr.
(14) Kvorkian, Les mprims Armniens 1701-1850, Paris, 1989, s. 21-
29
(15) Giambattista Toderini, age, s. 244
(16) Bu kitapta matbaalarn ve sahiplerinin isimleri Ermeni okunu-
una, kitaptaki ekliyle, gre yazlmtr. Bu kitabn ok ksa bir
hlsas yaplarak yazlm kaynaksz bir ansiklopedi maddesi iin
: Vaarag Seropyan, Ermeni basmevleri, Dnden Bugne stan-
bul Ansiklopedisi, stanbul, 1994, C.3, s. 181-183. Arsen Yarman
tarafndan dipnotsuz ama ksa bir Kaynaklarlistesi vererek yaz-
d Ermeni Yazl Kltr (stanbul, 2012, 365 s) faydal bilgiler
vermektedir.
etmektedir. Burada bu matbaalarn ismen
bile zikr edilmesi bir fikir verebilir. Ancak
kitabn iaret edilen sayfalarnda matbaa sa-
hipleri hakknda da kymetli ve baka Trke 42- Kevork Zartaryan(s. 128), 43- Bedros
mehazlarda bulunmayan bilgiler de verilmek-
tedir.
Bu devirde ve daha sonra stanbulda
1912 senesine kadar kurulan matbaalar bu
kitapta yle sralanmaktadr:1-Asdvadzadur
Akulyats Tadestvo, 2- simsiz,3- Emiadzin
ve Surp Sarkis Zoravar matbaas, 4- Hac As-
dvadzadur Tbir (s. 76-78), 5- Sarkis Tbir,
6-Diratsu Kevork Sarkisyan, 7- Hac Mardi-
ros Tbir (s. 78-79,Sarkisyan ya da Pzant-
yan),8- Ladinal Bedros (80), 9- Tokatl Ra-
hip Sarkis, 10- Yeni ve Yetersiz Matbaa, 11-
Diratsu Parse ve Hagop, 12- Kapriel Tbir
(Parseyan), 13-Sarkis ve Miayel Tbir( Par-
seyan ya da Sivasl),14- Tragatsi Apraham
Tbir ( s.81), 15- Diratsu ya da nin Hov-
hannes (Asdvadzaduryan), 16-Bedrosyan s-
tepannos (s. 82-84,Einli), 17- Hovhannes ve
Hagop (ikisi de Diratsu), 18- Hovhannes ve
Boos (s. 84-85,Asvadzaduryan). 19- Mayr
Tbradun (s. 85-86), 20- Madteos Tbir, 21-
Boos Hovhannesyan (ya da Arabyan), 22-
Boos Arabyann byk olunun matbaas, 73- Rokos Sakayan,74- Pzantion Matbaas
23- Harutyun ve Khaik Arabyan, 24- Boos
Hovhannesyan (s. 86-94), 25- Hovhannes K.
Mhendisyan (s. 97-105).
Trke metinlerde Ohannes Mhen-
disyan (21 ubat 1810-17 Kasm 1891) mat-
baaclk tarihimizin unutulmaz isimlerinden-
dir ve bilhassa Yesarzade zzetin yazsyla Ing (s. 165-166), 85- Gutenberg Matbaa-
dkt talk17 harfleri ve baka har dkm- s (s. 166-167), 86- ant Matbaas (s. 167),
leriyle derin izler brakmtr18. Daha sonra
kurulan matbaalar ise yle sralanmaktadr:
26- Harutyun Minasyan, 27-Aravelyan Mat-
baas (s. 106-107), 28-Garabed S. tcyan-
Masis (s. 107-108), 29- Hovhannes Markar-
yan, 30- Harutyun Papazyan, 31- Tahmizci-
yan Matbaas, 32- H. Deroyent (s. 108-110),
33- Rahip Mgrdi Khrmyan(s. 110-111),
34- Tateos Divitciyan (s. 111-112), 35- Ru-
pen H. Krkcyan (s. 112-114), 36-Kapriel
Yeranyan,37- H.D. sdepanyan Matbaas,
38- Hovsep Kavafyan (s. 118- 121),39- Ca-
nig Aramyan (s. 121-124),40- Boos Kirici-
yan (s. 125-126), 41- A. N. ahnazaryants,
41- Arak Hagop Boyacyan (s. 126-128),
Cezveciyan, 44- Markaryanlar (s. 129-134),
45- S. . Bardizbanyan, 46-Simeon Mikayel-
yan (s. 134-135), 47- Yeya M. Dndesyan(s.
135-136), 48- Keiyanlar, 49- Hayasdanyats
Matbaas(s. 137- 138), 50- Mikayel G. Sa-
ryan (s. 138-140), 51- Aram M. Acyan (s.
140), 51- Harutyun Baronyan, 52- Garabed
K. Biberyan,53- Hovh. Manugyan (s. 141-
142),54- Karekin Badadlyan (s. 142-143),
55- Rahip Vahan Der Minasyan (s. 143-144),
56-irket-i Mrettibiye,57- Harutyun Asa-
doryan, 58- Servien akryan (s. 144-145),
59- Dikran Civelegyan, 60- Boos Hagopyan
(145-146), 61- Beberyanlar (s. 146),62- Ara-
velk Matbaas (s. 147148), 63- Hovhannes
Tolayan (s. 148-149), 64-Sahag Nikoos-
yan, 65- Onnik Parseyan (s. 149-150), 66-
Madteosyanlar (s. 150- 152), 67- Gomidas
Uurlyan, 68- Kayseryanlar ve Manzume( s.
152-153), 69- sdepan Yazcyan, 70- Nerses 3
C. Aramyan (s. 153-155), 71-Takvor Sancak-
cyan, 72- Mihran H. Papazyan (s. 155-156),
( s. 156-157),75-Maazacyan, 76- V. Ve H.
Der-Nersesyan (s. 157-158), 77- Cihan Mat-
baas, 78- Onnig Arzuman (s. 159-161), 79-
Jamanag Matbaas (s. 161-162), 80- Arag
Garoyan, 81- Hovnan K. Palakayan (s. 163),
82- Dikran Doramacyan, 83- Hovn M. Az-
navur (s. 164-165),84- Osm. Kordzaktsagan
87- Araks Matbaas, 88- Kader Matbaas19,
89- Vinag S. Prad (s.168-169), 90- Hayg
(17) Mhendisyann dkt talk harflerle, 1842 senesinde 15 gn
ara ile, iki defa baslm bir kitap gzeli de Risle-i tikadiye isim-
li risledir. Bu hususta bilgi iin : Uur Derman, Yaz sanatnn
Eski matbaaclmza akisleri, Basm ve Yaynclmzn 250. Yl,
Ankara, 1980, s. 97-118. Bu yazda Mhendisyann dkt harf-
lerden rnekler bulunmaktadr. Ayrca bkz : Osman Ergin, Mual-
YEN TRKYE 60/2014
lim M. Cevdetin Hayat, Eserleri ve Ktphanesi, stanbul, 1937,
Eki. Tarih Lgati, s.55
(18) Mhendisyann hayat hikyesi : Teotig, s. 97-195 ; Kevork Pa-
mukciyan, Biyografileriyle Ermeniler, stanbul, 2003, s. 313-315
(19) Memleketimizin tannm ve eski matbaaclarndan Kader Matbaas
sahibi Apik Van ksa bir hastal mteakkip 1 Mart 1942 Pazar gn
hayata gzlerini kapamtr. Cenazesi 5 Mart 1942 Perembe gn Fe-
riky Ermeni Kilisesinde saat 13te yaplacak ve ili Ermeni Kabris-
tanna defnedilecektir: Cumhuriyet, Nu. 6301 (4 Mart 1942), s. 3
 Tiryakyan (s. 169), 91- Nian Babigyan,
92-Manug H. Kounyan (s. 170). Teotig ken-
di ifadesi ile ufak-tefek iler yapan on yedi
matbaay da yle sralyor: Nerses Papazyan,
Becidyan Kardeler, Corci imanyan, Arev-
dragan Nor Dbaran, Terziyan ve Ortaklar,
Onnig Mokosyan, Giligya Matbaas, Hrant
Keresteciyan, Izkon papazyan, Hagop ko-
unyan, Arda H. imanyan, M. Kalpak-
yan, Mik Der SahakyanHagop Holas, Hrant
Kdeyan, Hagop Keiyan Simon Ohanyan.
Bunlara ilveten Katolik Ermeni Patrikha-
nesi Matbaas da hatrlatlmaktadr (s. 170-
172). Bundan sonra (s. 172-179) zmirde
bulunan Ermeni matbaalar hakknda etrafl
bilgi verilmitir.
4- Abdlaziz Devrinde
Matbaaclnda Ermeniler
Sultan Abdlaziz ve Abdlhamid de-
virlerinde stanbulda matbaacln ok
inkiaf ettiini sylemek gerekiyor. Zaten
4
Osmanl devrinde matbaann hibir zaman
bir tehlikeli let olarak grlmedii aktr.
Ancak halk iin bir ihtiya hline, gelmedii
de muhakkaktr. Osmanl devletinde mat-
baaclk ancak III. Selim devrinin slahat ha-
reketinde nce devlet iin bir ihtiya hline
gelmi ve 19. Asrda bu ihtiyacn iddeti, bil-
hassa brokrasinin ve maarifin zorlamasyla
artmtr.
Sultan Aziz devrinde matbaalarn ma-
arif iin gerekli bir let olarak grlmesi ve
kitapln inkiaf iin temin iin her trl ahsn gvenilir olup olmadnn aratrlma-
matbaa makineleri ve malzemelerinin ser-
beste idhli bakmndan bir yasak olmad-
na dikkati ekmek gerekir. Ancak siyas ve
kanun birtakm hudutlarn iinde kalnma-
snn teminine dikkat edildii muhakkak ve
tabidir. Bu bakmdan matbuatn gelimesi
YEN TRKYE 60/2014
ile beraber matbuatn mevzuat da gelimi-
tir. Bu bakmdan Abdlaziz devri bir bakma
matbaacln gelimesinde hzl bir devrin
balad sylenebilir. Esasen Sultan Abdla-
ziz devrine gelindiinde artk hi deilse res-
m nokta-i nazardan matbaann gerei phe-
siz bir ekilde kabl ediliyordu20.
Bir matbaann almas iin yaplan
muamelenin ne olduu Bir Ermeni matbaa-
cya verilen iznin metninden anlalmaktadr:
Baz ktb ve resail tab etmek zere Agop
Boyacyannn Dersaadette bir matbaa ka-
d istidasnda bulunduu ve matbaa nizm
haricinde hareket etmeyeceine dair kefalet-i
kaviyeye dahi rabt olunduu beyanyla icra-y
icab ifadesine mtedair tevard eyleyen tez-
kere-i behiyeleri Meclis-i Vlya ledel-hava-
le Dersadette mevcut olan bu gibi eraitle
merut ve mukayyed bulunan sair matbaa-
larda da ara sra baz resail-i muzrra tab
neredilmekte olunduuna mebni bu maku-
le neriyat- muzrraya meydan verilmemek
zere bu defa kad istida olunan matbaada
ve gerek sair matbaalarda mceddeden ba-
slacak resail ibtida Meclis-i Maarif te gr-
lp mahzur ve mazarrt olmad tebeyyn
eyledikten sonra tab nerine msaade k-
lnmas ve u kaideye ittiba edilmek artyla
matbaa-y mezkrenin kadn ruhsat itas
hususunun savb- vllarna havalesi tensip
olunmu ve bil-istizan irade-i seniye-i cenb-
pdih dahi ol-merkezde mteallik eref-
sudr buyurulmu olmala iktizasnn ifasna
himmet olunmas siyaknda tezkere. 18 ev-
val 283 (23 ubat 1867)21.
Bu vesile ile ve tarih srasyla Osmanl
tebaasndan Ermenilere verilen matbaa k-
ad ruhsatlar iin nce Maarif Nezaretinde
kendilerinden kefil isteniyor ve bundan son-
ra vaziyet Zabtiye Nezaretine bildiriliyor ve
s isteniyordu. Bu bakmdan Zabtiye Nezareti
ayniyat defterlerinden nakledilen vesikalarn
bu nezarete Maarif Nezareti tarafndan yaz-
lan tahrirat olduu nazar- itibara alnmaldr.
Bu arada ifade edilmesi gereken bir
mesele ise matbaa amak iin verilen ruhsata
(20) Matbaaclk tarihinin asgar bir seviyede bile henz yazlmad
muhakkaktr. Bu cazip saha olarak ortadadr. Hele Osmanl un-
surlarnn, ezcmle, Ermeni, Rum ve Yahudilerin matbaaclk ta-
rihimizdeki mevkileri ve Trkeden lisanlarda baslan kitaplarn
zerinde aratrmalara byk ihtiya bulunmaktadr.
(21) BOA-Maarif Ayniyat Defteri, Nu. 1068, sra nu. 1305
istinaden ve baka bir izin alnmakszn gaze-
te veya mecmua karlamad hususudur22.
19. Asrda matbaa amak isteyen Er-
meni unsuruna mensup vatandalarn istida-
lar ve kendilerine ruhsat verilmesi muame-
lelerine ait Osmanl Arivinden elde edilen
kaytlar yle sralanabilir:
1- Bb- Serasker Tahrirat- Ecnebiye
mdr Kirkor Margosyan Efendiye
Fransz lisan hakkndaki kitabnn
tab ve bir matbaa amas iin kefalet
alnarak ruhsat verilmesi 17 Cemazi-
yel-hr 84 (16 Ekim 1867)23.
2- Matbaa-i arkiye sahibi olup erif
Paa Hannda elsine-i mtenevvia
zerine ktb ve resail tab etmekte
bulunan Canik Aramyanan baz deva-
ir iin smarlanacak evrak ile ilnattan
ve mukaddem baslm olub memnu
ve muzr olmayan ktb ve resailden
maada tab edecei matbuat- Trki-
yeyi Meclis-i Maarif e irae ve istizan
ve tashihi hususuna dikkat ve itimam
etmedike bir varak-pre tabna m-
caseret edememek ve tab mesbuk
bulunmayan kitab ve rislelerin tab
temsilinde her hlde Matbaa Nizam-
nmesi tatbik-i hareket etmek zere
ur-y Devlet kararyla bil-istizan
irade-i seniye-i cenb- ehin-h bu-
yurulmu ve erait-i muharreresinin
derciyle ruhsat havi sened verilmesi
Zabtiye Miriyet-i celilesine havale
ve iar klnm olman nezaret-i ce-
lilerince dahi icbnn icrasna himmet
buyurulmas siyaknda tezkere. 19 Mu-
harrem 85 (12 Mays 1868)24.
3- Dikran Arslanyann matbaa kad
iin istida vermesi. 26 Recep 84-11
Terin-i sn 83 (23 Kasm 1867)25.
4- Muhib nm gazete iin Cevahirciolu
Andonun istidas. 15 Safer sene 85-
25 Mays sene 84 (6 Haziran 1868)26.
Matbaa iin ruhsat bir ay sonra veril-
mitir: Maarif-i Umumiye Nezaret-i
celilesine- Muhib nm gazete iin
matbaa kadna ruhsat itasn istida
eden Cevahirciolu Andonun matbaa
nizmna tevfik-i hareket eyleyecei
ve etmedii takdirde terettb edecek
mcazat ve tazminata raz olaca me-
alinde Bb- Zabtiyeye ibraz eyledii
kefilinden sened alnm ve zabtaca
dahi hakknda mucib-i emniyet olacak
takdirt irae eylemi id vki olan
muhabere-i cevabndan anlalm ve
u hlde merkumun isaf- mesl
muvafk- usl bulunmu olmala ruh-
sat- matlubesinin itas ur-y Dev-
letten b-mazbata ifade olunman
iktizasnn ifasna himmet buyurulmas
siyaknda tezkere. 9 Rebil-hr sene
85 (30 Temmuz 1868) .
5- Matbaa kad iin ruhsat talep eden
Dikran Karabetyann muamelenin
Zabtiye Nezaretinde ikmli iin isti-
das. 18 Safer 86-18 Mays 85 (30 Ma-
ys 1869) .Bu ruhsat talebi bir ay bile 5
gemeden, 15 Haziran 1869 tarihinde,
yerine getirilmitir: Baz resail tab iin
Vezir Hannda bir litorafya matbaas
kad istidasnda bulunan Dikran Ka-
rabetyann mazbutl-ahvl ve msta-
kiml-etvar olduu ve matbaa nizam-
nmesine tevfik-i hareket etmek zere
kefalet-i kaviyeye rabt edildii beya-
nyla lzm gelen ruhsat- resmiyenin
itas Maaarif Nezaret-i celilesinden b-
tezkere iar klnm olmala nizamna
tatbiken mezuniyetini havi iktiza eden
senedin tanzim ve itasna himem-i ali-
ye-i mirneleri der-kr buyurulmak
bbnda emr irade hazret-i menle-
hl-emrindir.5 Receb 86-3 Haziran 85
(15 Haziran 1869)27
(22) Bu hususta Maarif in 31 Mays 1875 tarihli bir ikaz iin: BOA-
YEN TRKYE 60/2014
Maarif Ayniyat Defteri, Nu. 1070, sra nu.189
(23) BOA-Maarif Ayniyat Defteri, Nu. 1068, sra nu. 48
(24) BOA-Maarif Ayniyat Defteri, Nu. 1068, sra nu. 13
(25) BOA-Maarif Ayniyat Defteri, Nu. 1070, sra nu. 908
(26) BOA-Maarif Ayniyat Defteri, Nu. 1070, sra nu. 159. Ruhsatn
metni iin: BOA-Maarif Ayniyat Defteri, Nu. 1069, sra nu.493
(27) BOA- Zabtiye Ayniyat Defteri, Nu. 1055, s. 185. Bu evrak kaybol-
duu iin 26 Haziran 1285 tarihli (8 Temmuz 1869) dier tezkere
iin: s.193
 6- Kitap Osebin Caml Handa kad
edecei matbaa iin istidas. 7 Terin-i
sn 85 (19 Kasm 1869)28.
7- Jamanak nm Ermeniyl-ibare ris-
lenin sahib-i imtiyaz papaz Ohannes
stepann matbuat nizam-nmesine
tevfik-i hareket etmek zere Galatada
amak istedii matbaa iin ruhsat ve-
rilmesi Maarif Nezaret-i celilesinden
b-tezkere ifade ve mmaileyhin Bb-
Miriyette kefalet-i kaviyeye rabt
olunduu dahi hikye olunmu olma-
n icabnn icrasna himmet buyurul-
mas siyaknda tezkere. 18 Cemaziyel-
hr 85 (6 Ekim 1869)29.
8- Antranik Dartanyann matbaa kad
istidas. 8 evval 86 (11 Ocak 1870)30.
9- Bedros Cizmeciyann Yusufyan Ha-
nnda kilise kitab tab etmek zere
bir matbaa kad iin ruhsat istidas.
Maarif ten Zabtiyeye. 22 Nisan 86-3
Safer 87 (5 Mays 1870)31.
6 10- Ohannes Tozlyann Kk Yldz
Hannda kad edecei matbaa iin
ruhsat havi lzm gelen senedin itas
ifadesine dair Maarif Nezaret-i celile-
si canibinden varid olan tezkere man-
zr- smileri buyurulmak iin leffen
irsl klnm olmala usl ve nizamna
tevfikan iktizasnn icrasna himem-i
aliye-i mirleri der-kr buyurulmak
bbnda. 19 aban sene 87- 31 Terin-i
evvel sene 86 (12 Kasm 1870)32.
11- Krkolu Rupenin Fincanclar yo-
kuunda kin matbaasndan bir adet
dest-ghn Knaladaya nakli zmnnda
ruhsat havi lzm gelen senedin itas
Maarif Nezaret-i celilesi canibinden
b-tezkere ifade klnm olmala usl
ve nizamna tevfikan iktizasnn icra
ve ifadesine himem-i aliye-i dverle-
YEN TRKYE 60/2014
ri der-kr buyurulmak bbnda emr
irade. 7 Ramazan sene 87- 18 Terin-i
sn sene 86 (30 Kasm 1870)33.
12- Kitap Artin Makaryan Krkler Ha-
nnda baz ktb ve resail tab iin (38) BOA- Zabtiye Ayniyat Defteri, Nu. 1060, s. 214
ruhsat istemesi. Maarif Nezaretinden
tarafndan kendisinin kefalet-i kaviye-
ye rabt edildiinin Zabtiye Nezaretine
bildirilmesi. 7 Cemaziyel-evvel sene
90 (7 Haziran 1873)34.
13- Artin nm kimesnenin Vezir Han
derununda kad edecei litorafya
matbaas iin nezaret-i Behiyeleri ma-
rifetiyle kefalet-i kaviyeye rabt edilmi
olmasyla emsli vehiyle icab eden
ruhsat-nmenin canib-i Zabtiyeden
itas hakknda Maarif Nezaret-i ce-
lilesinden mebus tezkere leffen ir-
sl klnm olmala icabnn icrasna
himmet olunmas siyaknda tezkere.
1r Rebiyl-hr sene 90 (12 Haziran
1873)35.
14- Zakarya nm kimesnenin Asmaaltnda
Caml Handa kad edecei matbaa
iin nezaretten kefalet-i kaviyeye rabt
edilmi olmala cnib-i Zabtiyeden
ruhsat itasnn Maarif Nezareti tarafn-
dan talep edilmesi. 4 Cemaziyel-evvel
90 (30 Haziran 1873)36.
15- Mgrd, Hatib Kaps haricinde Ke-
resteciler karnda Damadolu Ha-
nnda, usle tbi olarak, matbaa k-
ad talebinde bulunmas. 18 Cemazi-
yel-evvel 90 (14 Temmuz 1873)37.
16- Matbaalarn bir adresten baka bir
adrese tanmas da yine izne tbiydi.
Bu mesele hakknda ilk rneklerden
biri de Tatnos nm kimesnenin Vezir
Han derununa nakl edecei matbaas
iin yine Maarif Nezaretine mracaat
etmesi ve bu istidann Zabtiye Nezare-
tine havale edilmesidir. 15 aban sene
91 (27 Eyll 1874)38.
(28) BOA- Zabtiye Ayniyat Defteri, Nu. 1055, s. 226
(29) BOA- Zabtiye Ayniyat Defteri, Nu. 1056, s.134
(30) BOA- Zabtiye Ayniyat Defteri, Nu. 1055, s. 234
(31) BOA- Zabtiye Ayniyat Defteri, Nu. 1055, s. 259
(32) BOA- Zabtiye Ayniyat Defteri, Nu. 1058, s. 24
(33) BOA- Zabtiye Ayniyat Defteri, Nu. 1058, s. 3
(34) BOA- Zabtiye Ayniyat Defteri, Nu. 1060, s. 37
(35) BOA- Zabtiye Ayniyat Defteri, Nu. 1060, s. 31
(36) BOA- Zabtiye Ayniyat Defteri, Nu. 1060, s. 36
(37) BOA- Zabtiye Ayniyat Defteri, Nu. 1060, s. 43
 17- Gorciyan Artin nm kimesnenin Gala-
tada Yeni Camii kurbunda 20 numara-
l maazada kad edecei litoraf ve
tiporaf matbaas iin ruhsat talebi. 20
aban sene 90 (13 Ekim 1873)39.
18- Eerciyan Mikail nm kimesnenin
mukaddem Courier dOrient gazete-
sinden naklen lisan- Trkye tercme
ile tab eyledii risleden dolay sedd
bend edilen matbaasnn kdna
msaade olunmas hakknda verdii
arzhl zerine Matbuat dare-i behi-
yesinden verilen mzekkere mezkr
arzhl ile beraber irsl- sy- devletleri
klnm ve mel-i mzekkereden ms-
tebn olaca vecihle bu hususa dair
Matbuat daresince bir gna malmat
olmad ve bil-cmle matbaalarn
tesis ve kd hakknda idare-i mez-
kreye malmat verildii gibi bundan
byle tatil husustnn dahi bildirilmesi
mnasib ve mazbutiyeti mucib olaca
gsterilmi olman icra-y icb mte-
vakkf- himem-i bedihleridir efendim.
16 aban sene 291( 28 Eyll 1874)40.
19- Sultan Hamam civarnda bir matbaa
kdna ruhsat itas istida eden hk-
kk Vahann ehl-i rz takmndan oldu-
u ve usl- vehile kefalete rabt edil-
dii gibi arada matbaa kd etmesin-
de nizamen ve mevkien beis ve mah-
zur olmad anlaldndan nizamna
tevfikan ruhsat-nmesinin itas Maarif
Nezaret-i celilesinden vukubulan iar
zerine ur-y Devlette bit-tensib
keyfiyet nezaret-i marileyhaya bildi-
rilmi olman nezaret-i celilelerince
de icabnn ifasna himmet buyurulma-
s siyaknda tezkere. 28 Rebiyl-hr
sene 93 (24 Mays 1876)41.
corafya gnmzde deta ortadan kalkm
gibidir.
Matbaacln merkez mekn Bbl
yni sonradan Ankara Caddesi ismini alan
cadde olarak grlmektedir. Nitekim yakn
zamana kadar Bbl zamanmza kadar mat-
buatn, kitapln ve gazeteciliin alemi ola-
rak zikredilmitir42. Abdlhamid devrinden
nce matbuatn basma ve satma ileri Beya-
zdda Simkehane, akmaklar Yokuunda
Smbll Han ve Valde Han ve yine Emi-
nnndeki Valde Han ve emberlitataki
Vezir Han gibi meknlarda yaplyordu43.
Gazeteleri satanlar ise emberlita Hamam
yanndaki Tmbekici ranl Celil Aa, Bah-
ekapsnda ekerci Hacbekir karsndaki
Tmbekici Hasan Aa ve Okularbandaki
Sarafim Kraathanesinde satlr ve bilhassa
bu kraathanede btn gazeteler ve koleksi-
yonlar bulunurdu. Tmbekici Hasan Aa, ri-
vayete gre, bitiik binada baslan Tercman-
Ahvl gazetesini merdivenden usulca alr
7
gizlice satarm. Bu ilk samanlarda mvezzi
pek bulunmaz ve olanlar da sopal, bakl ve
lobutlu softalar tarafndan dvlrm.
Kitaplara gelince; hibirinde khne
kitaplardan gayrs bulunmayan Beyazdda-
ki Bedesten srtndaki sahaflar ve Kaklar
Kapsndaki sra dkkanlarda mekn edin-
milerdi. Bbldeki Tan Yurdu o zaman-
lar Mihrann 1881de at matbaasnn ve
Sabah gazetesinin binas idi. Yeni Postaha-
neye giden Eski Zabtiye Caddesi zerinde
Ahmet hsann Ebussuud Sokandan ta-
(39) BOA- Zabtiye Ayniyat Defteri, Nu. 1060, s. 73
(40) BOA-Maarif Ayniyat Defteri, Nu. 1070, sra nu. 566
(41) BOA-Zabtiye Ayniyat Defteri, Nu. 1061, sra nu.188
(42) Matbaaclk ve kitaplk hakkndaki geni ve rnek bir yaz iin:
Johann Stauss, stanbulda kitap yayn ve basmevleri (ev. Erol
yepazarc), Mteferrika, Say. 1 (Gz 1993), s.5-17
(43) Matbaacln ve ticaretin meknn tekil eden stanbul Hanlar-
nn iki geni listesi iin: Melih Artel, stanbul Hanlar Adres Def-
teri, stanbul, 1954, 77 s; Ayn yazar daha sonra daha geni bir liste
YEN TRKYE 60/2014

vermitir: Ticar ve Turistik stanbul Rehberi, stanbul, (1961), s.

5- II. Abdlhamid Devrinde
Matbaaclkta Ermeniler
Bu devirde stanbulda matbaacln
corafyas da dikkate deer bir keyfiyettir. Bu
89-136. Her nedense bu iki kymetli liste Galata Hanlar (Baak
Ergder, stanbul, 432 s) isimli kitapta yer bulamamtr. stanbul
Hanlar iin yeni bir katalog iin: Mehmet Sadettin Fidan, Ge-
miten Gnmze stanbul Hanlar, 2009, 296 s. stanbul Ticaret
Odas yayn. Son zamanlarda baslm bir kitapta Galata hanla-
rndan bazlar hakknda kymetli bilgiler bulunmaktadr: Brendan
Freely-John Freely, Galata, Pera, Beyolu: Bir Biyografi (ev. Yelda
Tredi), stanbul, 2014, s. 73-86
 d Alem Matbaas vard. Buradan yokuun Alel-umum matbaalar maarife hizmet
bana, kahvenin olduu keye ve buradan eden matbuatn let-i intiar olduu cihetle
da Sultan Mahmud trbesindeki binasna bdezn Memalik-i Osmaniyeye idhl oluna-
tanmt. Biraz ileride Tccarzade brahim cak matbaa edevtnn dahi fabrikalar edv-
Hilminin Ktphane-i slm ve Askersi, tnca meriyl-icra olan muayene ve tefti
Ebussuud Sokanda sadan nc kapda uslne tbi olmak artyla gmrk resmin-
Ahmet Midhatn Krkambar ismiyle kurduu den istisnas lzumu ur-y Devlet Tanzi-
ve sonra kardei Mehmet Cevdete terk ettii mat Dairesinden b-mazbata ifade klnd
Tercman- Hakikat Matbaas, yine ayn so- beyan- lsiyle icra-y icb ol-bbda cereyan
kakta Ahter ve Mahmud Bey (sonra Resimli Ay eden muhabere zerine Baveklet makam-
Matbaas)matbaalar bulunuyordu. Ana cad- celilinden eref-vrid olan 10 Terin-i sn
de zerinde Kanaat Ktphanesinin yerinde sene 297 tarihli tezkire-i smiyede emr iar
Karabetin Mektep Ktphanesi bulunuyor- buyurulmu olduundan bdezn bu misll
du. Bbl caddesi zerindeki Reit Efendi matbaalara mteallik vrud edecek matbaa
Hannda Ahmet Cevdetin kdam Matbaas lt ve edevtnn gmrklerce muayenesinin
ve idarehanesi. Srada Kasparn matbaas ve icrasyla matbaalara aid tbaiye makineleri ile
Kanaati lyasn (Bayar) hcre misli dk- litorafya dest-gh ve ta ve bunlara ve bunla-
knc vard. Yine ayn cadde zerindeki ra edevttan bulunduu sabit olduu surette
Orhan Bey Hannda Baba Tahirin Malmat bl-rsum imrar ve bu vesile ile zinhar ba-
Matbaas ve idarehanesi (imdi Vakit Yurdu ka eya imrar ettirilmemesine itina ve dikkat
olan bu mlkn sahibi Sikkezenba Yusuf olunmas lzm gelecei bil-havale Muhase-
Paann torunlarndan Orhan Beydir), daha beden havale klnmve keyfiyet sair iktiza
yukarda Kitap Parsih ( Afitabn bulundu- edenlere de bildirilmi olmala nezaret-i be-
8 u dkkn), biraz tede Kitap Arakel (Toz- hiyelerince dahi mucebince ifa-y muamele-
lyan- imdi Maarif Kitaphanesi ) ve keba- ye himmet buyurmalar himmet buyurmalar
nda Kirkorun Asr Matbaas ve Ktpha- siyaknda terkim-i ukka-y muhibbiye ibtidar
nesi vard. Kitap Gayret Ktphanesi sahibi klnd. F 23 Muharrem sene 299 ve f 3 K-
Garbis (Fikri) bu dkknda raklk yapmt. nun- evvel sene 297 (15 Aralk 1881)45. Bu
Sonradan Adalar iskelesinde Bahriye, tay- yolda daha sonra da gmrk kaplarna emir-
nbruh birahanesi karsnda zmir kitap salo- ler yazlmtr ki matbaacln himayesini
nunun, sonra Agoptan satn ald marifet ve gstermesi bakmndan ok mhimdir:
nihayet aktar Yorgakiden devrald ve adn
Gayret koyduu kitaphaneleri krk seneden Bil-cmle rusmat nezaretlerine-
beri ilet durmaktadr. Kendisi Fecritcilerin Alel-umum matbaalar maarife hizmet eden
de gzbebei idi. Onlarn iftesaraylar arsas matbuatn let-i intiar olduu cihetle-
civarnda kiraladklar konaklarndaki toplan- bdezn Memalik-i Osmaniyeye idhl oluna-
tlarda yanlarndan eksik olmazd. Nuri Efen- cak matbaa edevtnn dahi fabrikalar edev-
dinin gnlk Saadet, Filipin Tarik ve bir za- tnca meriy-licra olan muayene ve tefti
manki Ceride-i Havadis gazetelerinin matba- uslne tbi olmak artyla gmrk gmrk
alar ve idarehaneleri caddeden sola kvrlan resminden istisnas hakknda eref-tlik eden
ve engl Hamamna ulaan Fatma Sultan irade-i aliye mucebince bu misll matbaala-
Sokandaki Tomruk dairelerinde idi44. ra ait edevttan bulunduu sabit olduu su-
rette bl-rsum imrar 3 Knun- evvel sene
YEN TRKYE 60/2014

II. Abdlhamid devrinde matbaa ma-

kinelerinin ve letlerinin, matbaacln ilk
inkiaf devresinde, ithal gmrk vergisinden
muaf tutulmas esast ve bu sk sk gmrk
memurlarna hatrlatlyordu:
(44) Matbuatn corafyas hakkndaki mehazmz Sermet Muhtar
Alusun bu yazsndan aktardk: Bbl Caddesinde. Yeni Sa-
bah, Nu. 1727 (14 Mart 1943), S. 3. Bu kltr corafyas iin Ah-
met Rasimin yazdklar: Muharrir, air, Edib, stanbul, 1342-1924,
s. 81-82
(45) Mevadd- Mhimme- Rsumiyeyi Mutazammn Gmrk Memurla-
rna Yazlan Muharrert- Umumiye, (ty), C.3, s. 516
1297 tarihinde b-tahrirt- umumiye bil- icrasna himem..F 19 Muharrem sene 1302
cmle rsmat nezaretlerine yazld srada ve f 27 Terin-i evvel sene 1300 (8 Kasm
taraf- vllarna da bildirilmiti. Fabrikalar 1884)46.
edevtnca mer olan nizam 23 Receb sene
Bu meselede en kk bir teredddn
290 tarihinden itibaren on be sene mddete
de izalesine allmakta ve gmrk kaplar-
mahsus olarak mevki-i icraya mevzu ve mn-
na yeni emirler gnderilmektedir. Matbaalara
derect dahi buhar ve sair vesait ile tahrik
tanna gmrk resmi muafiyeti matbaacln
olunur makineler ile mteferritndan olarak
ve matbaa let ve edevtnn imlinin belli
mddet-i mezbure zarfnda ashab tarafn-
derecede tekml etmesi zerine 8 Ocak 188
dan yaplacak fabrikalarn birinci defa tesisi-
tarihinde kaldrlm ve bu durum gmrk
ne mahsus olmak zere hariten celb edile-
kaplarna ak bir ekilde tamim edilmitir.
cek ve Nfa Nezaret-i celilesinin tedkikiyle
Ancak matbaaclara verilen destek, yni tiye
Bblnin taht- tasdikine tlik olunmu
ve ihsanlarn devam ettii gzden uzak tutul-
lt ve edevt- sairenin muafiyetini mbey-
mamal ve unutulmamaldr.
yin olduundan matbaa lt ve edevtnn
birinci defa tesise mahsus olmak zere mi Bil-cmle tara rusmat nezaretle-
yoksa bl-mddet mi rusmdan muafiyeti rine- Matbaalar maarife hizmet eden mat-
lzm gelecei ve dahilde iml olunan lt ve buatn let-i intiar olduu cihetle lt ve
edevt hakknda ne yaplaca emrinde baz edevtnn gmrk resminden muaf tutulma-
nezaretler canibinden b-terreddt istifsar- s ol-bbda mteallik buyurulan irade-i aliye
muamele edilmesiyle ledet-tezekkr bu zerine 27 Terin-i evvel 1300 tarihli tahri-
bbda olan irade-i aliye (bdezn Memalik-i rat- umumiye ile bildirilmiti. Bu muame-
Osmaniyeye idhl olunacak matbaa edev- lenin baz teferruat hakknda cereyan eden 9
tnn dahi fabrikalar edevtnca meryl-icra muhabere neticesinde eref-vrid olan 13
olan muayene ve tefti uslne tbi olmak Knun- evvel sene 1303 tarihli cevab- smi-
artiyle gmrk resminden istisnas) merke- nin matbaalar zamanmzda teksir ve tdd
zinde olarak bunun mtuf- aleyhi olan sli- ederek bir sanat ve ticaret-i mahsusa eklini
fz-zikr nizam ise ilk defa tesise ve on be iktisb eylemesine mebni bundan byle idhal
sene mddetle ve yalnz hariten geleceklere ve ihra olunacak bil-cmle matbaa lt ve
mahsus olduundan ibu matbaalar edevt edevtndan gmrk resminin istfs lzumu
hakknda dahi ber-vech-i muharrer muamele emr ferman buyurulmu ve binanaleyh ber-
icras lzm geleceinin tamimen iar Cemi- mantuk- irade-i aliye muktezas ifa olunmak
yet-i Rusmiyeden ifade klnm ve ibu tah- zere ibu tahrirat- umumiyenin zr-i neza-
rirt- muhlisnin nusuh- matbuasndan zr-i ret-i Behiyelerinde bulunan idarelerin adedi-
nezaret-i Behiyelerinde kin idarelerin adedi- ne nisbeten nshas leffen irsl ve itre k-
ne bin-nisbe ktas leffen gnderilmi ol- lnm olmala bunlarn b-muceb-i mezkr
mala bunlarn b-muceb-i mezkr idareler idarelere esirrsiyle gerek idhl ve gerek ihrac
esirrasiyle mucebince icra-y muameleye itina olunacak her nevi matbaa lt ve edevtn-
buyurulmas hususuna himmet dan badem resm-i gmrk istfsna himmet
buyurulmas siyaknda Cemiyet-i Rusmiye
Dersaadet gmrklerine Geyraz ke- ifadesiyle ukka
reste ve meyve
YEN TRKYE 60/2014

Geyraz meyve ve kereste ve Dersaa-

Matbaalar lt ve edevt hakknda det gmrkleri nezaretlerine ve muhafaza ile
baz muamelt mutazammn tara rusmat mfetti-i umumiliklere
nezaretlerine yazlar muharrert- umumiye- (46) Mevadd- Mhimme- Rsumiyeyi Mutazammn Gmrk Memurla-
nin bir sureti leffen isl klnmala icbnn rna Yazlan Muharrert- Umumiye, (ty), C.5, s.5-6
 Matbaa lt ve edevtndan gmrk
resmi istfsna dair tara rusmat nezaretle-
rine yazlan tahrirt- umumiyenin bir sureti
leffen irsl klnd. Mnderectna nazaran
iktizasnn icrasna himmet buyurmalar siya-
knda Cemiyet-i Rusmiye ifadesiyle tezkere.
F 25 Rebiyl-hr sene 305 ve f 28 Knun-
evvel sene 1303 (3 Ocak 1888)47.
Bu bakmdan dikkate alnmas gereken
baka bir husus ise matbaa sahiplerine veri-
len tiye ve ihsanlarn ok byk bir mebl
tutmasyd. Bu devrin henz bir asgar bir te-
dkikinin bile yaplmam olduu ve tabi Sul-
tan Abdlhamidin siyas yasaklar nda ve
ok yanl bir mantkla deerlendirilmesidir.
Sadece Trk matbaaclara deil dier unsur-
lardan matbaaclara herhangi bir tefrik yap-
madan ihsanda bulunduuna dair Osmanl
vesikalarnn bolluu ve dier yandan bu me-
selede yaplan fhi yanllarn okluunu an-
lamak ve mnlandrmak mmkn deildir.
10 Bu devirdeki matbaa kd muame-
lelerine dair vesikalar yle tarih srasna ko-
nabilir:
1- Dersaadette bir matbaa kd iin
Mgrd Nianyann Maarif Nezare-
ti celilesine arzhli (15 Haziran sene
303-7 Temmuz1887)48 ve kendisine
ruhsat verilmesi (18 evval 1304-10
Temmuz 1887)49.
2- akmaklar yokuu Smbll Han
derununda bir matbaa kd iin
Mihran Papazyann arzhli. 27 Hazi-
ran 1303 (9 Temmuz 1887)50.
3- zmirde Karabet Efendinin matbaa
kd iin istidasn havi Maarif Ne-
zaretnin tezkeresi ve melfufu ruhsat
itas iin Aydn vilyetine tebligat icras
hakknda. 1 Eyll sene 303 (13 Eyll
YEN TRKYE 60/2014
1887)51.
22 Ocak 1888de karlan nizam-n-
me-i cedid52 gerei yaplan matbaa
teftileri esnasnda matbaalar yeniden
tespit ve ruhsatlar tecdid edilmeye
balanmasyla matbaacln umum
manzaras da tespit edilmi ve ortaya
kmt. Bunu takiben ortaya matba-
aclk hakknda kymetli ve daha tefer-
ruatl bilgiler arive girmi oluyordu.
Bu yeni tespitte matbaaclarn ikamet
adresleri, tabiiyetleri, matbaann ad-
resi ve hangi ekilde ve lisanda kitap
basabildii ve tesis tarihleri tespit
edilmiti. Bu ruhsat tecdidi vesilesiy-
le stanbulda bulunan matbaalarn
bir bakma tahriri gerekletirilmi ve
ortaya kymetli bilgiler ve bir bakma
matbaacln byk resmi, hi deilse
stanbul iin, ekilmi oluyordu. Bun-
dan sonra matbaaclar birer ikier isti-
da vererek ruhsatlarnn tecdidine ta-
lep etmeye balamlard. lk mracaat
edenler arasnda Mihran Papazyan,
Karabet Bberyan, Agop Matyosyan,
Artin Asadoryan, Alaksandr Ruzte-
mz Maridis, Eksenefon Teodoridis ve
Ohannes Civelekyan (5 Nisan 1895)
olmutu53.
4- Tolayan Matbaas:
Sahib-i imtiyaz:Beyolunda Firuzaa
mahallesinde Soanc Sokanda bl-
numaral hnede skin Ohannes Tola-
yan Efendi,
Tabiiyeti: Devlet-i liye,
Matbaann mahlli: Altnc Daire da-
hilinde Beyolu, Doruyolda Taksim
Caddesinde mahll-i mahsus,
(47) Mevadd- Mhimme- Rsumiyeyi Mutazammn Gmrk Memurla-
rna Yazlan Muharrert- Umumiye, (ty), C.5, s.410
(48) BOA-DH. MKT,Nezaret Genel Kalemleri Defterleri, nu. 201,
s.143
(49) BOA- DH.MKT, dosya nu. 1431, gmlek nu. 13
(50) BOA-DH. MKT, Nezaret Genel Kalemleri Defterleri, nu. 201,
s.153
(51) BOA-DH. MKT, Nezaret Genel Kalemleri Defterleri, nu. 201,
s.191
(52) Bu nizam-nmenin metni iin: Ceride-i Mehakim, Nu. 429 (13 Ce-
maziyel-evvel 1305), s. 4688-4694; Ksa bir mddet sonra musah-
hah nshas yine ayn gazetede basld: Nu. 437 (11 Receb 1305),
s. 4814-4818; Nu. 438 (18 Receb 1305), s. 4832-4836; Kasbaryan
Arsdakes, Mecma- Lhika-i Kavanin, stanbul, 1311, s. 546-559.
Burada 29. maddenin tdil edilmi metni de bulunmaktadr. Mat-
buata dair her trl mevzuat Server skit tarafndan bir btn h-
linde neredilmitir: Trkiyede Matbuat Rejimleri, stanbul, 1939,
s. 691-906
(53) BOA-DH.MKT, dosya nu. 359, gmlek nu. 20
 Hurufat: Trke, Franszca, Ermeni-
ce, Rumca,
Tarih-i tesisi: 10 Eyll 1304 (22 Eyll
1888).
Ruhsat-nme 8 Temmuz 311de (20
Temmuz 1895) tecdid edildi54.
4- Zareh Matbaas:
Sahib-i imtiyaz: Beyolunda Feridiye
sokanda 69 numaral hnede skin
Zareh Efendi stepanyan55,
Tabiiyeti: Devlet-i liye,
Matbaann mahlli: Altnc Daire-i Be-
lediye dahilinde Galatada Krkler
Sokanda 41 nolu mahll-i mahsus,
Hurufat: Trke, Ermenice, Rumca,
Latince,
Tarih-i tesisi: 14 Terin-i sn sene 304
(26 Kasm 1888). 19 Austos sene
311de (31 Austos 1895) tecdid olun-
du56.
5- Berberyan Matbaas:
Sahib-i imtiyaz: Ortakyde Hezarfen
Sokanda 18 nolu hnede skin Ni-
an Efendi Berberyan,
Tabiiyeti: Devlet-i liye,
Matbaa mahlli: Birinci Daire-i Bele-
diye dahilinde Hocapaa Mahllesin-
de Eski Zabtiye Sokanda 61 nolu
mahll-i mahsus,
Hurufat: Trke, Ermenice, Rumca,
Franszca,
Tarih-i tesisi: 14 Terin-i sn sene 304
( 26 Kasm 1888). Ruhsatn tecdidi: 19
Austos sene 311 (31 Austos 1895)57.
Ruhsat nu. 4
6- Karakin Badadlyan Matbaas:
Sahib-i imtiyaz: Altnc Daire dahi-
linde Sakz Aac caddesinde 91 nolu
hnede sakin Karakin Badadlyan
Efendi.
Tabiiyeti: Devlet-i liye,
Matbaa mahlli: Birinci Daire dahilin-
de Mahmut Paa civarnda akmak-
lar yokuunda Agopyan Hannda 10
nolu mahll-i mahsus,
Hurufat: Trke, Franszca, Ermeni-
ce, Rumca, Almanca, Rusa Bulgarca,
talyanca.
Tarih-i tesisi: 28 Knun- evvel sene
304 (9 Ocak 1889). Ruhsatn tecdidi.
11 Mays sene 311 (23 Mays 1895).
Matbaas mahllinin adem-i vsatin-
den ni bu kere Sultan Hamam civa-
rnda 14 nolu mahllin st katna nakl
eylediini beyan eylemi olduundan
ibu mahlle erh verildi. 24 Terin-i
sn sene 305 (6 Aralk 1888).
Yeni mbayaa etmi olduu makine-
yi matbaasnn darlndan ni Sultan
Hamam 14 numarada kendi nmna
iletmesine Zabtiye Nezaretinden
11
ruhsat verildi. 7 Terin-i Sn sene
305 ( 19 Kasm 1889)58. Badadlyan
daha sonra 15 Mart sene 306 (27 Mart
1890) tarihinde Agopyan Hanndaki
matbaasn Nerses Aramyana terk et-
tiine dair bir arzhl vermitir59.
7- Kasbar Matbaas:
Sahib-i imtiyaz: Gedikpaada Kilise
Sokanda 22 nolu hnede skin Kas-
bar Kayseryan Efendi60,
Tabiiyeti: Devlet-i liye,
Matbaann mahlli: Birinci Daire da-
hilinde Bbl Caddesinde 25 nolu
(54) BOA-DH. Matbuat Mdiriyeti Defterleri, nu. 2944-3, s. 6, ruhsat
nu. 1
(55) Bu isim sl-nmelerde Zareh eklinde de gemektedir.
(56) BOA-DH. Matbuat Mdiriyeti Defterleri, nu. 2944-3, s. 8, ruhsat
nu. 3
(57) BOA-DH. Matbuat Mdiriyeti Defterleri, nu. 2944-3, s. 9, ruhsat
YEN TRKYE 60/2014
nu. 9, ruhsat nu.4
(58) BOA-DH. Matbuat Mdiriyeti Defterleri, nu. 2944-3, s. 12, ruh-
sat nu. 7, ruhsat nu. 7
(59) BOA-DH. Matbuat Mdiriyeti Defterleri, nu. 2949-8, s. 17
(60) Gen yata (23 Ocak 1860-23 ubat 1894) matbuat lemine
ved eden Kaspar Efendinin hayat hikyesi iin: Ali Birinci, Tari-
hin Glgesinde, stanbul, 2001, s. 267-274. Kendisi ve kardeleri
hakknda kymetli ve esiz bir Ermeni mehaz iin: Teotig, Ermeni
Matbaaclk Tarihi, stanbul, 2012, s. 152-153
 mahll-i mahsus, Hurufat: Trke,
Franszca, Ermenice, Rumca,
Tarih-i tesisi: 16 Knun- sn sene 304
828 Ocak 1889),
Ruhsatn tecdidi:28 Terin-i evvel sene
313 (9 Kasm 1897)61.
9 Nikoosyan Matbaas:
Sahib-i imtiyaz: Fincanclar Yokuun-
da Sagir Hannda 1 nolu odada skin
Nikoosyan Sahak Efendi,
Tabiiyeti: Devlet-i liye,
Matbaann mahlli: Birinci Daire da-
hilinde Fincanclar Yokuunda Atik b-
rahim Paa Sokanda Sagir Handa 3
nolu mahll-i mahsus,
Hurufat: Trke, Ermenice, Rumca,
Franszca, branice, Rusa, Almanca,
Tarih-i tesisi: 19 Knun- sn sene 304
(31 Ocak 1889). Ruhsatnmesi tecdid
12 edilmitir62.
10- Mihran Papazyan Matbaas:
Sahib-i imtiyaz: Haydarpaada Yel-
deirmeni Caddesinde skin Mihran
Papazyan Efendi,
Matbaa mahlli: Birinci Daire dahilin-
de akmaklar yokuunda Smbll
Han derununda 21 nolu mahll-i mah-
sus,
Tabiiyeti: Devlet-i liye,
Hurufat: Trke, Ermenice, Fransz-
ca, Rumca, Yahudice, Bulgarca,
Tarih-i tesisi: 13 ubat 1304 (25 ubat
1889). Tarih-i tecdidi. 22 Knun- ev-
vel sene 311 (3 Ocak 1896). Bu mat-
baay ayn hann alt katnda iki odaya
nakledeceini bir arzhl ile bildiren
YEN TRKYE 60/2014
Mihran Efendinin bu talebi Matbuat
daresi tarafndan Zabtiye Nezaretine
bildirildi ve nezaret tarafndan muva-
fk grlmesiyle nakline izin verildi.
18 Eyll sene 308 (30 Eyll 1892)63 .
Mihran Papazyan, Trke, Rumca ve
Yahudice litoraf ve tiporaf usln-
de matbaaclk yapmak zere ruhsa-
t bulunmasna ramen matbaaclk
yapmayp ciltcilik ile megl olduu
iin elinde ruhsat bulundurmas uygun
grlmemi (16 Austos 1905), harf-
leri ise resm ruhsatl bir matbaacya
satlncaya kadar mhr altna alnm-
t ve bu arada matbaaclk yapmad
iin ruhsat da iptal edilmesine karar
verilmiti.Tespit edildiine gre dk-
knnda ( 16 Austos 1905) Franszca
ve Rumca harf bulunuyordu 64. Daha
nce (15 Nisan 1903) Ermeni harfleri-
ni Bbl Caddesindeki Asr Matbaas
sahibi Kirkor Efendiye satmt65.Bu
arada kendisinin Papaz Mikailin olu
olarak 1266da stanbulda doduu
da kaydedilmiti66.
11- Ohannes Civelekyan Matbaas:
Sahib-i imtiyaz: Beyolunda Taksim
civarnda bel Sokanda 13 nolu h-
nede skin Ohannes Civelekyan Efen-
di,
Tabiiyeti: Devlet-i liye,
Matbaann mahlli: Birinci Daire da-
hilinde Bbl Caddesinde 205 nolu
mahll-i mahsus,
Hurufat: Trke, Franszca, Rumca,
Ermenice, Yahudice, Bulgarca,
Tarih-i tesisi: 6 Mart sene 304 (18 Mart
1888). Ruhsat-nmesi 13 Haziran sene
311 (25 Haziran 1895)67 tecdid edildi..
12- stepan Nordikyan matbaas:
(61) BOA-DH. Matbuat Mdiriyeti Defterleri, nu. 2944-3, s. 14, ruh-
sat nu. 9
(62) BOA-DH. Matbuat Mdiriyeti Defterleri, nu. 2944-3, s. 15, ruh-
sat nu. 10
(63) BOA-DH. Matbuat Mdiriyeti Defterleri, nu. 2944-3, s. 19, ruh-
sat nu. 14
(64) BOA-DH.MKT, dosya nu. 998, gmlek nu. 26
(65) BOA-DH.MKT, dosya nu. 687, gmlek nu. 26
(66) Mihran Papazyann doum senesi iin: BOA-DH. SAD, dosya
nu. 7, gmlek nu. 355. Teotig, kitabnda 1856da doduunu yaz-
maktadr: Ermeni Matbaaclk Tarihi, s. 155-156
(67) BOA-DH. Matbuat Mdiriyeti Defterleri, nu. 2944-3, s.24, ruh-
sat nu. 19
 Sahib-i imtiyaz: Ortakyde Portakal
caddesinde 33 numaral hnede skin
stepan Damadyan,
Tabiiyeti: Devlet-i liye,
Matbaann mahlli: Altnc Daire da-
hilinde Nordikyan Hannda 17 nolu
mahll- mahsus,
Hurufat: Trke, Ermenice, Fransz-
ca, Rumca,
Tarih-i tesisi: 18 ubat sene 304 (2
Mart 1889). mtiyaz-nme Yusufyan
Efendi nmna verildi68 .
13- Oseb Kavafyan Matbaas:
Sahib-i imtiyaz: Kadkynde Rza
Paa Caddesinde 12 nolu hnede s-
kin Oseb Kavafyan Efendi,
Tabiiyeti: Devlet-i liye,
Matbaann mahlli: Birinci Daire da-
hilinde Smbll Handa 20 nolu
mahll-i mahsus,
Hurufat: Trke, Franszca, Ermeni-
ce,
Tarih-i tesisi: 6 Mart sene 305 (18
Mart 1889)69.Kavafyan daha sonra (18
Austos sene 306-30 Austos 1890)
matbaasn Mahmut Paada Krk
Hannn tahtnda 24 nolu odaya, ika-
metghn ise Kzltoprak istasyonuna
nakletmek istediinden eski kaydnn
silinerek yeni adreslerine gre ruhsa-
tnn yenilenmesi talebinde bulunmu-
tur70.
14- Agop Boyacyan Matbaas:
Sahib-i imtiyaz: Bykdere oba-
nolu Sokanda 10 numarada mukim
tccardan Agop Boyacyan Efendi,
Tabiiyeti: Devlet-i liye,
Matbaann mahlli: 1. Daire dahilinde
Fincanclar Yokuunda Rza Paa Han
karsnda Bbl-mevt nm han deru-
nunda,
Hurufat: Trke, Franszca, Rumca,
Ermenice, Latince, Yahudice, Islavca,
Tarih-i tesisi: 11 Mart sene 305 (23
Mart 1889). Ruhsat-nme tecdidi: 4
Terin-i sn 311 (16 Kasm 1895)71.
15- Vahram Markaryan Matbaas:
Sahib-i imtiyaz. Kadkyde Peksi-
met tarlasnda Bahariye Sokanda 5
nolu hnede skin Vahram Markaryan
Efendi,
Tabiiyeti: Devlet-i liye,
Matbaann mahlli: 1. Daire dahilinde
Mercan arsnda lkmaz Ha-
nnda 1 nolu mahll-i mahsus,
Hurufat: Trke, Franszca, Rumca,
Ermenice,
Tarih-i tesisi: 13 Mart sene 305 (25
Mart 1889)72.
16- Karabet Biberyan Matbaas:
13
Sahib-i imtiyaz: Samatyada imendi-
fer caddesinde 13 nolu hnede mukim
Karabet Biberyan Efendi,
Tabiiyeti: Devlet-i liye,
Matbaann mahlli. 1. Daire dahilin-
de iek Pazarnda 23 nolu mahll-i
mahsus,
Hurufat: Trke, Franszca, Rumca,
Ermenice,
Tarih-i tesisi: 15 Mart sene 305 (27
Mart 1889).
Bu ilk adresinden akmaklar yoku-
unda Smbll Hann orta katnda
18 numaraya tanmasna ruhsat veril-
di. 14 Knun- sn sene 307(26 Ocak
1892).
YEN TRKYE 60/2014
(68) BOA-DH. Matbuat Mdiriyeti Defterleri, nu. 2944-3, s.20, ruh-
sat nu. 15
(69) BOA-DH. Matbuat Mdiriyeti Defterleri, nu. 2944-3, s.25, ruh-
sat nu. 20
(70) BOA-DH. Matbuat Mdiriyeti Defterleri, nu. 2949-8, s. 26
(71) BOA-DH. Matbuat Mdiriyeti Defterleri, nu. 2944-3, s.29, ruh-
sat nu. 24
(72) BOA-DH. Matbuat Mdiriyeti Defterleri, nu. 2944-3, s.30, ruh-
sat nu. 25
 Ruhsat-nme tecdidi: 16 Knun- ev-
vel sene 311 (28 Aralk 1895)73.
17 Aram Ayan Matbaas:
Sahib-i imtiyaz: skdarda Tophane-
liolunda Gllbahe Sokanda 18
numarada skin Aram Ayan Efendi,
Tabiiyeti: Devlet-i liye,
Matbaa mahlli: 1. Dairede Fincanc-
lar Yokuunda Yusufyan Hannda st
kat 1 numarada,
Hurufat: Trke, Franszca, Rumca,
Ermenice,
Tarih-i tesisi: 28 Mart sene 305 (9 Ni-
san 1889).
Tecdidi: 1 Mays sene 311 (13 Mays
1895)74.
18- Servien akryan Matbaas:
Sahib-i imtiyaz: Davut Paa skelesi
mahllesinde imendifer Caddesinde
10 numarada skin Servien akryan
14
Efendi,
Tabiiyeti: Devlet-i liye,
Matbaann mahlli: 1. Dairede Bah-
ekaps civarnda iek Pazarnda
Fndklyan Han karsnda 17 nolu
mahll-i mahsus,
Hurufat: Trke, Franszca, Rumca,
Ermenice,
Tarih-i tesisi: 29 Mart sene 305 (10 Ni-
san 1889).
Tecdidi: 26 Haziran sene 311 (8 Tem-
muz 1895)75.
19- Agop Matosyan Matbaas:
Sahib-i imtiyaz: skdarda Selmsz
Mahllesinde Mektep soka 13 nu-
marada skin zzetl Agop Matosyan
Efendi,
YEN TRKYE 60/2014
Tabiiyeti: Devlet-i liye,
Matbaann mahlli. I. Dairede Fin-
canclar Yokuunda Amerikan Ha-
nnda 27 nolu mahl,
Hurufat: Trke, Franszca, Rumca,
Ermenice, ngilizce,
Bulgarca, Yahudice,
Tarih-i tesisi. 29 Mart- 3 Nisan sene
305 ( 10-15 Nisan 1889)arasnda.
Tecdidi: 16 Knun- evvel sene 311 (28
Aralk 1895)76.
20- Agop Minas Matbaas:
Sahib-i imtiyaz: Beyolunda Feridiye
sokanda 5 numarada skin Agop Mi-
nas Efendi,
Tabiiyeti: Devlet-i liye,
Matbaann mahlli. Beyolunda Ga-
latasaray civarnda 6. Dairede Avrupa
arsnda 12 nolu mahl,
Hurufat. Trke, Franszca, Ermeni-
ce, Rumca,
Tarih-i tesisi: 8 Nisan sene 305 (20 Ni-
san 1889),
Tecdidi. 2 Terin-i evvel sene 311 (14
Ekim 1895)77.
21- Leon Terziyan Matbaas:
Sahib-i imtiyaz: Pangaltda Bayrsu
sokanda 41 numarada mukim Leon
Terziyan Efendi,
Tabiiyeti: Devlet-i liye,
Matbaann mahlli: 6. Dairede Ga-
latada Krkler banda Tahta Ha-
nnda 5 nolu mahl,
Hurufat litoraf,
Tarih-i tesisi: 11 Mays sene 305( 23
Mays 1889)- Tebdil olundu. 13 Hazi-
ran sene 311 (25 Haziran 1895)78.
(73) BOA-DH. Matbuat Mdiriyeti Defterleri, nu. 2944-3, s.37, ruh-
sat nu. 32
(74) BOA-DH. Matbuat Mdiriyeti Defterleri, nu. 2944-3, s.41, ruh-
sat nu. 36
(75) BOA-DH. Matbuat Mdiriyeti Defterleri, nu. 2944-3, s.43, ruh-
sat nu. 38
(76) BOA-DH. Matbuat Mdiriyeti Defterleri, nu. 2944-3, s.44, ruh-
sat nu. 39
(77) BOA-DH. Matbuat Mdiriyeti Defterleri, nu. 2944-3, s.46, ruh-
sat nu. 41
(78) BOA-DH. Matbuat Mdiriyeti Defterleri, nu. 2944-3, s.47, ruh-
sat nu. 42
22- stepan Yazcyan Matbaas:
Sahib-i imtiyaz: Kumkapda Muhsin
Aa mahallesinde Grcolu sokan-
da I numarada mukim stepan Yazc-
yan Efendi,
Tabiiyeti: Devlet-i liye,
Matbaa mahlli: I. Dairede Atik Zab-
tiye sokanda 63 nolu hne,
Hurufat: Trke, Franszca, Rumca,
Ermenice,
Tarih-i tesisi: 23 Mays sene 304 (4 Ha-
ziran 1889)79.
23- Saryan Matbaas:
Sahib-i imtiyaz: Salma Tomrukda Ar-
pac Bakkal mahallesinde bl-numara-
l hnede skin Mikail Saryan Efendi,
Tabiiyeti: Devlet-i liye,
Matbaann mahlli: I. Dairede Mer-
can arsnda Rt Efendi Han it-
tislinde 20 nolu mahl,
Hurufat: Trke, Franszca, Ermeni-
ce, Rumca, Yahudice,
Tarih-i tesisi. 31 Mays sene 305(12
Haziran 1889).Ruhsat-nmesi tebdi-
len ita olundu (25 Terin-i sn sene
312 -7 Aralk 1896)80.
24- irket-i Mrettibiye Matbaas:
Sahib-i imtiyaz: skdar Arabzade
mahllesi nu.2de skin Artin Asador-
yan,
Tabiiyeti: Devlet-i liye,
Mahll-i matbaa: I. Dairede Bbl
caddesinde 52 nolu mahl,
Hurufat: Trke, Arapa, Franszca,
Ermenice, Rumca, talyanca, ngilizce,
Almanca,
Tarih-i tesisi: 3 Temmuz sene 305 (15
Temmuz 1889). Ruhsatn tebdili: 13
Haziran sene 311 (25 Haziran 1895)81.
25- Matbaa kd iin istida:
Beyolunda Halep ars derununda (84) BOA-DH. Matbuat Mdiriyeti Defterleri, nu. 2949-8, s.9
6 nolu yerde matbaa kd iin Er-
meni milletinden Sahafimyan Takvor
tarafndan arzhl(11 Temmuz sene
305-23 Temmuz 1889)82.
26- Matbaaya hurufat ilvesi:
Fincanclar yokuu Cafer Hannda
3 nolu odada skin tebaa-i Osmani-
yeden Matbaac Sahak Nikoosyan
Efendiye verilen ruhsat-nmede bun-
dan sonra Rusa ve Almanca hurufatn
da istiml olunaca tahrir olunmasn-
da ibu iki nevi hurufatn dahi tahri-
ri hakknda. 20 Temmuz sene 305 (1
Austos 1889). 1 Austosta (13 Aus-
tos 1889) ruhsat-nmesine ilve edil-
mitir83.
27- Matbaa kad:
akmaklar yokuu nu. 56da kt
Boos Agopyann matbaa kad iin
arzhl vermesi. 22 Austos sene 305
(3 Eyll 1889)84.
28- Samuel Hazerosyan matbaas:
Sahib-i imtiyaz. Beikta Yldz Soka- 15
no. 7de sakin Samuel Hazerusyan
Efendi,
Tabiiyeti: Devlet-i liye,
Matbaa mahlli: I. Dairede Fincanc-
lar Yokuunda Rza Paa Hannda 2-3
nolu mahlde,
Hurufat: Trke, Rumca, Ermenice,
Franszca,
Tarih-i tesisi: 28 Austos sene 305 (9
Eyll 1889). Tecdidi: 8 Temmuz sene
311 (21 Temmuz 1895)85.
29- Matbaa nakli: Matbaasn dier bir
yere nakil iin matbaac Karabetin
arzhl vermesi(8 Terin-i evvel sene
305-20 Ekim 1889)86.
(79) BOA-DH. Matbuat Mdiriyeti Defterleri, nu. 2944-3, s.48, ruh-
sat nu. 43
YEN TRKYE 60/2014
(80) BOA-DH. Matbuat Mdiriyeti Defterleri, nu. 2944-3, s.50, ruh-
sat nu. 45
(81) BOA-DH. Matbuat Mdiriyeti Defterleri, nu. 2944-3, s.52, ruh-
sat nu. 47
(82) BOA-DH. Matbuat Mdiriyeti Defterleri, nu. 2949-8, s.7
(83) BOA-DH. Matbuat Mdiriyeti Defterleri, nu. 2949-8, s.7
(85) BOA-DH. Matbuat Mdiriyeti Defterleri, nu. 2944-3, s.54
(86) BOA-DH. Matbuat Mdiriyeti Defterleri, nu. 2949-8, s.14
 30- Boos Agopyan matbaas:
Sahib-i imtiyaz: Kadkyde Ermeni
Mektebi Sokanda numarasz hnede
skin Boos Efendi Agopyan.
Tabiiyeti: Devlet-i liye,
Matbaann mahlli: I. Dairede ak-
maklar yokuunda Byk Yeni
Handa, no. 1de.
Hurufat: 25 Terin-i evvel sene 305 (6
Kasm 1889)87. Boos Agopyan ksa bir
mddet sonra, 9 Knun- evvel sene
305 (21 Aralk 1889) tarihinde matba-
asnn Taraklardaki Saati Hanna
tamak iin arzhl vermitir88.
31- Mihran Matbaas:
Sahib-i imtiyaz: 6. Dairede Tarlaba
caddesinde numarasz hnede skin
zzetl Mihran Efendi89,
Tabiiyeti:Devlet-i liye,
Matbaann mahlli: I. Dairede Bbl
Caddesinde nu. 7de,
16
Hurufat: Trke, Arapa, Franszca,
Almanca; Ermenice, Rumca vesaire.
Tarih-i tesisi: 11 Knun- evvel sene
305 (23 Aralk 1889). Tecdidi: 7 Te-
rin-i evvel sene 312 (19 Ekim 1896)90.
32- Matbaa kad iin Parseh Aramyann
arzhl vermesi 28 ubat sene 305- 12
Mart 1890)91.
33- Musk-i Osman Matbaas:
Sahib-i imtiyaz: Haydarpaada nu.
36da skin Leon Nazaret Hancyan
Efendi,
Tabiiyeti: Devlet-i liye,
Matbaann mahlli: 1. Dairede Sm-
bll Han derununda bl-numara yer.
Hurufat: Trke, Rumca, Ermenice.
YEN TRKYE 60/2014
Tesisi: 27 Nisan sene 308 (9Mays
1892)92.
34- Matbaa kad: Atik Zabtiye caddesin-
de bir matbaa kad iin Mikail Mika-
ilyann arzhl vermesi (15 Mays sene
306-27 Mays 1890)93. Bu matbaann
tesis izni verilmitir:
Sahib-i imtiyaz: Gedikpaa, Tatlka-
p caddesinde Karkor Soka numara
17de skin Mikail Mikailyan,
Tabiiyeti: Devlet-i liye,
Matbaann mahlli: 1. Daire Tosun
Han tahtnda numarasz mahll,
Hurufat: Trke, Franszca, Rumca,
Ermenice,
Tesisi: 11 Temmuz sene 307 (23 Tem-
muz 1891). Ruhsat-nme tecdidi: 11
Austos 311 (31 Austos 1895)94.
Matbaa kad: Galatada Yldz
Handa bir matbaa kad iin Dev-
let-i Aliye tebaasndan Ohannes Par-
sehyann arzhl vermesi (26 Austos
sene 306-7 Eyll 1890)95. Bu izin ve
matbaann knyesi yle verilmitir:
35- Parsehyan Matbaas:
Sahib-i imtiyaz: Beyolu Hseyin
Aa Mahallesi Macar Caddesinde no.
34de skin Ohannes Parsehyan Efen-
di,
Tabiiyeti: Devlet-i liye,
Matbaann mahlli: 6. Dairede, Gala-
tada Yldz Hannn orta katnda no.
22,
Hurufat: Trke, Franszca, Rumca,
Ermenice,
Tesisi: 19 Terin-i sn sene 308 ( 30
Kasm 1892). Tecdidi: 2 Eyll sene
311 (14 Eyll 1895)96.
(87) BOA-DH. Matbuat Mdiriyeti Defterleri, nu. 2944-3, s.59, ruh-
sat nu. 54
(88) BOA-DH. Matbuat Mdiriyeti Defterleri, nu. 2949-8, s.12
(89) Sabah Mihran nmyla tannan ve Mihranlardan biri olan Mih-
ran Nakkayan (1850-1944) en ok tannan Ermeni matbaac ve
gazetecidir. Hakknda geni bilgi iin: Enis Tahsin Til, Gazeteler ve
Gazeteciler(Haz. brahim ahin), Ankara, 2004, s.1-27
(90) BOA-DH. Matbuat Mdiriyeti Defterleri, nu. 2944-3, s.60, ruh-
sat nu. 55
(91) BOA-DH. Matbuat Mdiriyeti Defterleri, nu. 2949-8, s.17
(92) BOA-DH. Matbuat Mdiriyeti Defterleri, nu. 2944-3, s. 75, ruh-
sat nu.71
(93) BOA-DH. Matbuat Mdiriyeti Defterleri, nu. 2949-8, s.20
(94) BOA-DH. Matbuat Mdiriyeti Defterleri, nu. 2944-3, s.73, ruh-
sat nu. 68
(95) BOA-DH. Matbuat Mdiriyeti Defterleri, nu. 2949-8, s.26
(96) BOA-DH. Matbuat Mdiriyeti Defterleri, nu. 2944-3, s.66, ruh-
sat nu. 61
 Matbaa kad iin Onnik Mokos-
yann arzhl vermesi (9 Terin-i evvel
sene 306- 21 Ekim 1890)97. Bu izin ve
matbaann knyesi yle verilmitir:
36- Mokosyan Matbaas:
Sahib-i imtiyaz: Kumkapda Alibey
Yokuunda numarasz hnede skin
Onnik Mokosyan Efendi,
Tabiiyeti: Devlet-i Aliye,
Matbaann mahlli: 1. Dairede Atik
Zabtiye Sokanda Kk Air Efendi
Han altnda vki mahll,
Hurufat: Trke, Rumca, Ermenice,
Franszca vesaire,
Tesisi: 6 Knun- evvel sene 308 (18
Aralk 1892). Tecdid tarihi: ubat sene
311 (ubat 1896)98.
37- Babayan Matbaas:
Galatada Mahmudiye Caddesinde
aaca bir matbaann ruhsat iin Ba-
ronik Babayan 16 Knun- sni 306 (28
Ocak 1891) tarihinde arzhl vermiti.
Matbaa iin ruhsat ve knye yledir:
Sahib-i imtiyaz: skdar Karamanl
Sokanda no. 5de skin Baronik Ba-
bayan veled Artin,
Tabiiyeti. Devlet-i Aliye,
Matbaann mahlli: 5. Daire dahilinde
Tnel karsnda nu. 29,
Hurufat: Trke, Franszca, Rumca;
Ermenice; Yahudice, Islavca, Almanca,
talyanca,
Tesis tarihi: 26 Austos sene 308 (7
Eyll 1892). Tecdidi: 2 Austos sene
311 (14 Austos 1895)99.
38- Agyadivir Matbaas:
Sahib-i imtiyaz: Beyolunda Feridiye
mahallesinde klar sokanda nu.
da skin kat esnafndan Agyadivir
Efendi,
Tabiiyeti: Devlet-i Osmaniye,
Matbaann mahlli: 6. Dairede Gala-
tada Kmrcler caddesinde Yldz
Han st katnda nu. 18,
Hurufat: Trke, Rumca, Ermenice
vesaire,
Tesisi: 18 Terin-i sn sene 308 (30
Kasm 1892). Tecdidi: 18 Austos sene
311 (31 Austos 1895)100.
39- Sancakcyan Matbaas:
Sahib-i imtiyaz: Pangaltda Akbaba
Sokanda no. 18de skin Sancakc-
yan Takvor Efendi,
Tabiiyeti. Devlet-i Aliye,
Matbaann mahlli: 6. Dairede Be-
yolunda Cadde-i Kebirde Halep
arsnda no. 16,
Hurufat: Trke, Franszca, Rumca,
Ermenice, Yahudice, Islavca, Almanca,
talyanca,
Tesisi: 13 Knun- evvel sene 308 (25
Aralk 1892). Tecdidi: 30 Mays sene
17
311 (11 Haziran 1895)101.
40- Uurlyan Matbaas:
Sahib-i imtiyaz: Kadkynde St-
l emesi caddesinde 172 nolu hane-
de skin Komidas Uurlyan,
Tabiiyeti: Devlet-i Aliye,
Matbaann mahlli: 1. Daire-i belediye
dahilinde Sultanhamam civarnda Sai-
diye Hannda 5 nolu mahll- mahsus,
Hurufat: Trke, Latince, Ermenice,
Rumca,
Tesisi: 24 Kanun- evvel sene 308 (5
Ocak 1893)102.
41- Kitap Karabet Matbaas:
(97) BOA-DH. Matbuat Mdiriyeti Defterleri, nu. 2949-8, s. 29
(98) BOA-DH. Matbuat Mdiriyeti Defterleri, nu. 2944-3, s. 67, ruh-
YEN TRKYE 60/2014
sat nu. 62
(99) BOA- DH. Matbuat Mdiriyeti Defterleri, nu. 2944-3, s. 76,
ruhsat nu. 72
(100) BOA-DH. Matbuat Mdiriyeti Defterleri, nu. 2944-3, s. 77, ruh-
sat nu. 73
(101) BOA-DH. Matbuat Mdiriyeti Defterleri, nu. 2944-3, s. 69, ruh-
sat nu. 64
(102) BOA-DH, Matbuat Mdiriyeti Defterleri, nu. 2944-3, s. 11, ruh-
sat nu. 6
 Sahib-i imtiyaz: skdarda cadi-
yede Hamamcba Sokanda nu-
marasz hnede skin Kitap Karabet
Efendi103,
Tabiiyeti: Devlet-i Aliye,
Matbaann mahlli: 1. Dairede B-
bl caddesinde no. 20,
Hurufat: Trke, Franszca, Ermeni-
ce, Rumca,
Tesisi: 29 Mays sene 309 (10 Haziran
1893). Ruhsat tecdidi: 6 Eyll sene
311 ( 18 Eyll 1895)104.
42- Kalpakcyan Matbaas:
Sahib-i imtiyaz: Ortakyde Tamer-
diven Nar sokanda nu.1de skin
matbaac Mikail Kalpakcyan,
Tabiiyeti: Devlet-i Aliye,
Matbaann mahlli: 1. Dairede Eski
Zabtiye caddesinde Hamidiye Kara-
18 kolhnesi karsnda 9 nolu dkknn
stndeki oda,
Hurufat: Trke, Franszca, Rumca,
Ermenice, Almanca, ngilizce, Bulgar-
ca, talyanca, Yahudice,
Tesisi: 11 Terin-i evvel sene 309 (23
Ekim 18939.Tecdidi: 19 Austos sene
311 (31 Austos 1895)105.
43- Hayrenik Gazetesi Matbaas:
Sahib-i imtiyaz: Beyolu Linardi soka-
no. 17de skin Ohannes Melikyan
Efendi,
Tabiiyeti: Devlet-i Aliye,
Matbaann mahlli: 6. Dairede Gala-
tada eski Bank- Osman Dairesi de-
rununda numarasz daire,
YEN TRKYE 60/2014
Hurufat: Franszca, Rumca, ngilizce,
Ermenice, Almanca,
Tesisi tarihi: 12 Terin-i evvel sene 309
(24 Ekim 1893- Ruhsat tecdidi: 13 Ha-
ziran sene 311 (25 Haziran 1895)106.
44- Nerses Papazyan Matbaas:
Sahib-i imtiyaz: Kumkap Nianc cad-
desi Cuma emesi karsnda 82 nolu
hnede sakin katc esnafndan Ner-
ses Papazyan,
Tabiiyeti: Devlet-i Aliye,
Matbaann mahlli: 1. Dairede Mer-
can ars banda 418. katc dk-
knn stndeki oda,
Hurufat. Trke, Franszca, Ermeni-
ce, Bulgarca, Yahudice,
Tarih-i tesisi: 1 Eyll sene 310 (13 Ey-
ll 1894). Tarih-i tecdidi: 20 Haziran
sene 311 (2 Temmuz 1895)107.
45- Nian Selimciyan Matbaas:
Sahib-i imtiyaz: Beikta Yldz Soka
nu. 8de matbaac Nian Selimciyan,
Matbaann mahlli: 1. Dairede Yeni
Camii civarnda Rstem Paa Ha-
nnda no.21,
Hurufat: Trke, Franszca, Rumca,
Ermenice, Bulgarca,
Tarih-i tesisi: 5 Eyll sene 310 (17 Ey-
ll 1894). Tarih-i tecdidi: 16 Knun-
evvel sene 311 (28 Aralk 1895)108.
46- Apik Arabyan Matbaas:
Sahib-i imtiyaz: Beyolu Kamer Ha-
tun Mahallesi Keklik Soka no. 6da
skin Apik Arabyan,
(103) Karabet Efendi hakknda vefat (11 Ocak 1911) iln udur:
Karabet Efendi- Osmanl lem-i matbuatnda uzun senelerden
beri ibraz- hizmet eden tab-i gayur Karabet Efendi dn vefat
eylemitir. Cenaze merasimi Cuma gn alafranga saat birde Ga-
latasaray karsnda kin Ermeni kilisesinde icra edilecektir. Aile
ve eviddsna beyan- taziyet eyleriz. Yeni Tasvir-i Efkr, Nu. 469
(30 Knun- evvel 1326- 11 Knun- sn 1911), s. 2. Vefat haberi
ve hizmetlerine atfta bulunan baka bir haber iin: Musavver Sl-
nme-i Fnun-1327 (Haz. smail Suphi- Mehmet Fuad),s. 330
(104) BOA-DH. Matbuat Mdiriyeti Defterleri, nu. 2944-3, s. 81, ruh-
sat nu. 77
(105) BOA-DH. Matbuat Mdiriyeti Defterleri, nu. 2944-3, s. 82, ruh-
sat nu. 78
(106) BOA-DH. Matbuat Mdiriyeti Defterleri, nu. 2944-3, s. 83, ruh-
sat nu. 79
(107) BOA-DH. Matbuat Mdiriyeti Defterleri, nu. 2944-3, s. 86, ruh-
sat nu. 82
(108) BOA-DH. Matbuat Mdiriyeti Defterleri, nu. 2944-3, s. 87, ruh-
sat nu. 83
 Matbaann mahlli: 1. Daire Mahmut
Paa civarnda Hac Kek Mahalle-
sinde Hacopulo Han karsnda Ca-
mii-i erif Sokanda no: 28,
Hurufat: Trke, Franszca, Rumca,
Ermenice, Almanca, ngilizce, Rusa.
Litoraf ve tiporaf,
Tesisi: 31 Terin-i evvel sene 310 (12
Kasm 1894). Tecdidi: 19 Haziran sene
311 (1 Temmuz 1895)109.
Osmanl sl-nmelerinde, pek az istis-
nasyla, her sene bir listesi neredilen
matbaalarn ve gazetelerin ve htta
nadiren de baslmasna izin verilen
kitaplarn ve mevkutelerin ismen de
olsa bilinmesine imkn vermesi bak-
mndan ok mhimdir. Ancak bu usl
II. Merutiyetin ilnyla (24 Temmuz
1908) sona erdirilmiti.
II. Merutiyetin ilnndan nce ba-
slan son Sl-nmede (1326 Hicr, s
1054-1058) devlete ve bata Trkler
olmak zere eitli unsurlara ait yekn
itibariyle 98 matbaann ismi verilmek-
tedir. Bunlardan, isimlerinden anlal-
dna gre 36 adedi Ermeni vatanda-
larna, dier 62 matbaa ise Ermeniler
dndaki btn nfusa aittir. Srasyla 15- Mikael Mikaelyan- Eski Zabtiye Sa-
matbaalarn isimleri, mahlleri, sahib-i
imtiyazlar ve tarih-i kdlar hakkn- Efendi-1306,
da verilen bilgiler yle sralanabilir:
1- Samuel Hazerosyan- Fincanclar Yoku-
unda Rza Paa Hannda- Samuel Hazeros-
yan Efendi-1286,
2- Agop Boyacyan-Fincanclar Yoku-
unda Amerikan Hannda- Agop Boyacyan
Efendi-1288,
3- Karabet- Bbl Caddesinde- Karabet
Efendi-1298,
4- Servien akryan- Sultan Hama-
mnda Topalyan Han ittislinde- Servien
Efendi- 1292,
5- Ceride-i arkiye, Bbl Caddesinde-
sahibi: ? (Gazetenin mesl mdr Varjabad-
yan Efendi)-1293,
6- Mihran Efendi- Bbl Caddesinde-
Sabah gazetesi sahib-i imtiyaz Mihran Efen-
di-1297,
7- Minasyan- Beyolunda Haleb ar-
snda- Anton Minasyan Efendi- 1298,
8- Agop Matosyan- Fincanclar Yoku-
unda Amerikan Hannda- Mdir-i mesl
Vahan Efendi-1300
9- irket-i Mrettibiye- Bbl Cadde-
sinde- Artin Asadoryan Efendi-1300110,
10- Leon Terziyan-Galatada Medresi So-
kanda- Leon Terziyan-1303,
11- Babayan-Galatada Tnel Cadde-
sinde Baronak Babayan Efendi-1304,
12- Tolayan- Beyolunda Taksim Cadde-
sinde-Tolayan Ohannes Efendi- 1304,
13- Aravelk Gazetesi- Galatada Bere-
ketzde Caddesinde- Boyacyan Karekin
19
Efendi-1304,
14- Kaspar- Bbl caddesinde Reid
Efendi Han derununda- Mdir-i mesl
Manzume-i Efkr Gazetesi sahib-i imtiyaz
Ohannes Ferid Efendi- 1304,
kanda-Mdir-i mesl Ohannes Aznavur
16- Onnik Mokosyan- Sultan Hama-
mnda Katrcolu Han civarnda- Onnik
Mokosyan Efendi-1307,
17- Nerses Papasyan- Sultan hamam civa-
rndangrolu Hannda- Nerses Papasyan-
1310,
18- Puzantiyon Gazetesi- Bbl Cadde-
sinde- Puzantiyon Gazetesi sahib-i imtiyaz
Puzant Keyan Efendi- 1312111,
YEN TRKYE 60/2014
(109) BOA-DH. Matbuat Mdiriyeti Defterleri, nu. 2944-3,s. 88, ruh-
sat nu. 84
(110) Bu matbaa Cumhuriyet devrinde de (stanbul Telefon Rehbe-
ri-1955-1956, s. 64) devam etti. Artin Asadoryann hayat iin:
Teotig, age, s. 144; Nesim Ovadya zrail, 24 Nisan 1915-stanbul,
ankr, Aya, Ankara, stanbul, 2013, s. 316-317
(111) Hayat hikyesi iin: Nesim Ovadya zrail, age, s.407-410
 19- Asr- Bbl Caddesinde- Terakki Ga-
zetesi sahib-i imtiyaz Kirkor Efendi-1313112
20- Arakel- Bbl Caddesinde- Kitap
Arakel Efendi- 1315113,
Vahan Derminasyan- Sultan Hamam
Caddesinde- mtiyaz Vahan Derminasyan
Efendi-1315,
21- Vahan Yordamyan- Fincanclar Yoku-
unda brahim Paa Mahallesinde- Tomas
Yordamyan Efendi- 1315,
23- Sanayi- Galatada Bank- Osman kar-
snda- Azaryan Efendi- 1315,
24- Rupen Agopyan- Daye Hatun Ma-
hallesinde Scacolu Han altnda- Rupen
Agopyan Efendi-1317,
25- Vahram Dernersesyan- Sultan Hama-
m ittislinde- Vahram Dernersesyan Efendi-
1317,
26- Boos Kaprilyan- Bbl Caddesinde-
Boos Kaprilyan Efendi-1318,
20
27- Mihran Hamamcyan- Bb- Vl-
y Ser-asker altnda- Mihran Hamamcyan
Efendi-1318,
28- Yervant Acemyan- Meydanck Cadde-
sinde-Yervant Acemyan Efendi-1318,
29- Kevork Papasyan- Yeni Camii civarn-
da iek Pazarnda- Kevork Papasyan Efen-
di-1319,
30- Dikran Mihlabcyan- Galatada Krk-
lerde Tahta Handa-Dikran Mihlabcyan
Efendi-1319,
31- Pekmezyan Edvar- Beiktada Dere
iinde- Pekmezyan Edvar Efendi- 1319,
32- Cihan Ktphanesi Matbaas- Bbl
Caddesinde- Cihan Ktphanesi sahibi
Mihran Efendi-1321114,
33- Hkkk Eskon Papasyan- Bbl
YEN TRKYE 60/2014
Caddesinde- Eskon Papasyan Efendi- 1321,
34- Takvor Sancakcyan- Aa Cami-i erifi
civarnda Deve Sokanda-1322,
35- Hrant Keresteciyan- Bbl civarnda
Eski Zabtiye Caddesinde- Hrant Keresteci-
yan- 1322,
36- Rokos Sakayan- Galatada Balk Paza-
rnda- Rokos Sakayan Efendi- 1323.
Bu listeye gre stanbuldaki matba-
alarn yzde 36.73 nisbetindeki ksmnn
sahibi Ermeni unsuruna mensup Osmanl
vatandalardr ki bu ok mhim bir arlk
demektir. Bu bakmdan zerinde durulmas
gereken bir vakadr. 1914 nfus saymnda
stanbul nfusu 909.978; Ermeni nfusu ise
84.093 idi.Bu duruma gre 2336 Ermeni
bana bir matbaa isabet ediyordu. Nfusun
geri kalan 825.885 kiiye ise 62 matbaa ve
13.321 kii kiiye bir matbaa dyordu115.
(112) Kirkor veya tam ismiyle Kirkor Faik Kayseryan, kitap ve mat-
baac Kaspar Efendinin kk ve Ohannes Feridin byk kar-
deidir. Dikkate deer hayat hikyesi yledir: Kitap Kasparn
kk ve Ohannes Feridin byk kardeidir. Kirkor da ie gazete sa-
tcl ile balamtr. Bir mddet bu suretle para biriktirdikten sonra
Asr ktphanesini kurdu. Bir mddet sonra yine Asr adl matbaa
kurdu. Bu suretle hem kitap ve mecmua karyor, hem de kitaplk
yapyordu. Musavver Terakki ve Mecmua-i Lisan ve daha baz mec-
mualar kard. Endls tarihini bastrd. Kirkor bir aralk on yedi
sene ktphanesinde tarihilik eden O. Aznavurun bamuharrirlii
ile Ermenice Zagik gazetesini kard. Kirkorun en byk emeli bir
gndelik gazete karmakt. Bunun iin alyor, hazrlk yapyordu.
Muvaffak olamadan ld.:Kitap ve Kitaplk, Say. 26(15 ubat
1937), s. 4. Asr ktphanesi sahibi ve Hazine-i Fnun mdir-i
mesl Kirkor Efendiye beinci rtbeden Mecid nin verilme-
si: Hazine-i Fnun, Aded. 6(4 Austos 1310),s. 41-42
(113) Arakel Efendi, evvelki gn (18 Nisan 1912) hanesinde fcce-
ten ld. Tanin, Nu. 1307 (8 Nisan 1328), s. 4. Hakknda geni
bir yaz ve mektuplar iin:. Ltf Seymen,Erbb- Mtalaya
Hizmet: I. Merutiyet Kitapl ve Arakel Tozlyan Efendinin
Mektuplar, Mteferrika, Say. 1 (Gz 1993), s. 67-111. Osmanl
devri kitaplmzda en geni ve gzel kitap katalou da ( Arakel
Ktphanesi Esami-i Ktb,1301, 272 s) Arakel Efendi tarafn-
dan baslmtr. Hakknda iki kymetli mehaz: Kitap ve Kitaplk,
Say. 26(15 ubat 1937), s. 4; Teotig, Ermeni Matbaaclk Tarihi,
s. 125
(114) Kitaplk tarihimizin byk ve alem isimlerinden Mihran Mar-
dirosyan (soyad Acun) hakknda lm vesilesiyle yazlan yaz
udur: 27. 11. 1936da len kitap Mihran, Bbl caddesinin
en eski emektar kitaplarndand. 1870de Kayserinin Talas kaza-
snda domu, iptidai mektepte ilk tahsilini bitirdikten sonra on drt
yanda stanbula gelmiti. Henz tecrbe grmemi, bilgisi az olan
Mihran, Bbl caddesinde bir mddet Karabetin ktphanesinde
alm, sonra yalnz kendi teebbs ile Bbl camisi karsnda
Cihan Ktphanesini kurmutu. Mihran, 1905de bir de Cihan mat-
baasn kurmu ve bu matbaada bir ok kitap ve gazete, mecmua ve
mevkut risale kararak memleketin kltr sahasndaki hizmetlerini
gstermiti. Hrriyetin ilnndan sonra hukuka ait kitaplarla ka-
nunlar, nizamnameler, metin ve erhler basmaa balamt. Trkiye
Byk Millet Meclisinin kuruluundan sonra Sicilli Kavanin ad al-
tnda kanunlar. Nizamnameler, tefsirler karyordu. lm tarihine
kadar 16 cilt karm bulunuyordu. Mihranin bunlardan baka ka-
mus, lgat gibi birok eserleri daha vard. Geen senelerde Sefilleri
yeni harflerle ve hlsa olarak bastrm, hibir kazan mukabilinde
olmayarak, yalnz halkn okumasn temin iin maliyet fiat ile sata
karmtr. Mihrandan daha birok hayrl iler beklerken gzlerini
kapamas, kitaplk lemini mteessir etmitir. Kitap ve Kitaplk,
Say. 22 (15 lk knun 1936), s. 4; Tetig, Ermeni Matbaaclk Ta-
rihi, s. 159
(115) Bu nfus miktarlar iin: Esat Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni
Meselesi, Ankara, 1950, s. 143
6- Trk Matbaaclna Ermenilerin
Katklar
Trk matbaacln Ermeni unsurun-
dan tebaann byk katklar olduu aktr.
Bu vesile ile yaplabilecek yorumlar yle s-
ralanabilir:
1- Trkiyeye matbaacln giriinde
nc olarak Yahudi unsuru dikkati
ekmektedir. lk matbaalar bu unsur
tarafndan almtr. Ancak, matbaa-
cln bir bakma itici gcn Ermeni
matbaaclar tekil etmitir ve bu ger-
ek bilhassa sl-nmelerde neredilen
matbaa listelerin alelde bir tedkikin-
den bile anlalmaktadr.
2- Ancak matbaaclk sahasna 1567 se-
nesinde ilk defa Ermeni unsuru girmi,
Romada bu sanat renen Sivasl
veya daha dorusu Tokatl Apkar ola-
rak tannan Apkar Tbirn bu senede
stanbulda bir matbaa amasyla Trk
matbaaclnda yeni bir istikamet al-
m oldu ve gittike artan bir ekilde,
zaman zaman sekteye urasa da, mat-
baaclk yaylmaya ve inkiaf etmeye
balad. Hemen ifade edelim ki dev-
letin esas itibariyle bu teknie deil,
bunun bilhassa mezhep rekabeti iin
let olarak kullanlmasna kar oldu-
undan bahsedilebilir.
3- Ermeni unsuruna ait matbaalarn al-
mas 19. Asrda ve bilhassa Abdlaziz
devrinden itibaren oalmaya balad
ve ayn hzla II. Abdlhamid devri bo-
yunca da artmaya devam etti. Burada
ok dikkate deer bir husus ise Erme-
ni isyanlarna ve bilhassa stanbuldaki
30 Eyll 1895deki Ermeni hdisesine
ramen matbaa amak isteyen Ermeni-
lere kar u veya bu ynde bir kar ta-
vr da gsterilmi deildir. II. Abdlha-
mid devrinde matbaac denince hatra
gelenlerin Ermeniler olmas zerinde
durulmas gereken bir husustur. Bu
hususta Ermenileri matbuat mensup-
larn yakndan tanyan Ahmet hsann
(Tokgz) yazdklar116 kayda deer bir
resim vermektedir: Yazdm zre ga-
zetecilik ve kitaplk ve matbaaclk
dahi her ey gibi Trk olmayanlarn
elinde idi. Gnlk gazetelerin sahipleri
iril, Filip, Mihran, Nikolidi adl idi.
Mecmualar karabetler ve Gasparlar,
Ohannesler karrd.
4- Ermenilerin matbaaclmzn tek-
mlnde byk bir katkda bulunduk-
larn da gzden uzak tutmamak gere-
kir117. Bilhassa harf dkm sanatnda
Mhendisyan Matbaasnn gibi mat-
baaclarn byk katklar ortadadr.
Harf dkmnde kymetli mesaisine
Cumhuriyet devrinde de devam eden
Haik Kevorkyan (1856-7 Temmuz
1932) gibi sanatkrlarn bu almalar
Matbuat Cemiyeti tarafndan da tescil
edilmitir118.
21
5- Ermeni matbaacln niin nc bir
gelime gsterdii suali hatra gelebilir.
Her eyden nce bunun sebebi olarak
bu unsurun Osmanl devrinde Anado-
ludaki huzurdan ve iktisad ve itima
gelimelerden en ok faydalanan gay-
ri Mslim unsurlardan biri olduu ve
dier taraftan matbaacla msait bir
el sanatlar geleneine ve marifetine
sahip olduudur. Bilhassa kuyumcu-
luktaki maharetleri bu yeni icad yni
matbaacl da kolay bir ekilde be-
nimsemeleri neticesini vermi olma-
ldr. Bilhassa R.H. ark bu gerei
aka ifade etmektedir: Edebiyat ve
mspet ilimleri inkiaf imknlarn Er-
meni vatandalar en fazla bu drdnc
devirde (1853-1913) bulmulardr. En
byk airler, tarihiler ve edipler birok
YEN TRKYE 60/2014
(116) Ahmet hsan, Matbuat Hatralarm 1888-1923, stanbul, 1931,
kinci Cilt 1908-1914, s. 112
(117) Ermenilerin Trk matbaaclna katklarna dikkati eken bir
yaz iin: Pars Tulac, Osmanl Trkiyesinde Ermeni Matbaa-
cl ve Ermenilerin Trk Matbaaclna katks, Tarih ve Top-
lum, Say. 86 (ubat 1991), s. 48-56
(118) Almanak-1933, stanbul, 1933, s. 198-199; Kevork Pamukciyan,
Biyografileriyle Ermeniler, s. 273
 eserleriyle faydal olmulardr. Matbaa meni matbaaclna da yaptklar katklarn
ilerine en nemli yeri vermilerdir.119 ve gsterdikleri msamahann ve hatt des-
tein byk bir delili ve neticesi olduu mu-
Dier taraftan I. Umum Harpde,
hakkaktr.
1915 senesinde, yaya olarak ark Cephesine
intikl eden bir Trk zbitinin de yazdklar 3-Dier taraftan Trkyl-ibare Er-
kayda deer: Kayseriyi grdmz vakit, meniyl-huruf , yni Ermeni harfli Trke
doktor hayretler iinde kald, kitaplarda okudu- kitap, mecmua ve gazetelerin kmseneme-
umuz yetmi iki bin nfuslu, ticaret ve sanayi yecek bir miktarda baslmas, dier taraftan
ile mehur byk ehir, darack sokaklar, kap- Trk dili ve edebiyat iin de byk bir katk
kara evleriyle orta a yadigr bir harabe imi. ise de harf veya alfabe farkllndan dolay
Kapal arsndan baka grlecek bir yeri yok- bu byk edebiyat zenginliinden, imdiye
tu. Bir ok Seluklu eserleri varsa da umumi-
kadar, hemen hemen hi faydalanma imkn
yetle bakmsz, harabe halinde idiler. Her yerde
bulunamamtr. Bu zenginlikten faydalanma
olduu gibi burada da Hristiyan mahalleleri ol-
yollarnn aratrlmas gerekmektedir ve hat-
duka mmurdu. Samsunun iftlik, Ankarann
t bir zarurettir.
Hisarn mahalleleri gibi. Keza yine Sivas ve
Erzincan arasnda byk Ermeni kylerinden 4-Ermeni matbaacln iaret etti-
bahsetmektedir. 120 i baka bir gerek de bu unsurun Osmanl
Devleti ve cemiyeti tarafndan grd kab-
7- Trk Matbaacl Vastasyla ln bir byk ve reddedilemez ahidi olarak
Osmanl Devletinin Ermeni grlmesi gerektiidir. Bu basit bir gerek
Kltrne Katklar olarak ortadadr.
22
1-Burada gelien matbaaclk iinde- Netice itibariyle Trk matbaaclnda
ki matbaa sahibi Ermenilerin121 ayrca Trk Ermeni unsurundan matbaaclarnn ve mat-
matbaaclk hslatnn en byk ksmn da buatnn ve bilhassa Ermeni harfli Trke ile
alm olduklarna dikkati ekmek gerekir. baslan btn metinlerinin aratrlmas tarih-
Denebilir ki byyen matbaacln bir bak- iliimizin yeni bir istikameti, yolu ve ihtiyac
ma arslan payn da Ermeni vatandalarmz olarak dikkati ekmektedir. Bu, ayn zaman-
almtr. da dnk tebaamza da den bir vazifedir ve
tarihin arz bir devresine saplanp kalmama-
2-Bilhassa ilk zamanlarda Ermeni
nn bir reetesidir.
harfli Trke ve tedricen daha sonralar da
Ermeni lisannda bastklar kitap, mecmua ve (119) Rh. Y.G. ark, Trk Devleti Hizmetinde Ermeniler, stanbul,
1953, s.248. Acaba bu kitabn ismini tersinden okuyup Erme-
gazeteler ile Ermeni kltr ve edebiyatnn nilerin hizmetinde Trk Devleti denilse, en az ayn derecede,
apak bir gerei ifade edilmi olur.
gelimesinde bu matbaacln byk pay ve (120) Faik Tongu, Birinci Cihan Harbinde Bir Yedek Subayn Hatralar,
katks bulunmaktadr ve bu da yine Osmanl Ankara, 1960, s. 10
(121) Pars Tulac (agm, s. 56) 1565-1923 devresinde Osmanl Devleti
Devletinin matbaacla ve bu meyanda Er- hudutlar iinde 131 matbaann kurulmu olduuna iaret ediyor.
YEN TRKYE 60/2014