1

MATEMATIKA 2

Lekcija 1- Neodreeni integral

Primitivna funkcija. U diferencijalnom racunu smo nalazili izvod

f 0 (x) date funkcije f (x) . Sada cemo resavati obrnuti (inverzni) problem:
nalazicemo funkciju f (x) ako je dat njen izvod f 0 (x) . Oblast matematike
koja se bavi resavanjem takvog problema zove se integralni racun.
Funkcija F (x) je primitivna funkcija za funkciju f (x) na konacnom
ili beskonacnom otvorenom intervalu (a, b) ako je F (x) diferencijabilna u
svakoj tacki iz (a, b) i F 0 (x) = f (x) ili, ekvivalentno, dF (x) = f (x) dx za
svako x (a, b) .
Ako je F (x) primitivna funkcija za f (x) na (a, b) onda je to i G (x) =
F (x) + C, gde je C proizvoljna konstanta. Zaista, G0 (x) = (F (x) + C)0 =
F 0 (x) + C 0 = f (x) za svako x (a, b) . Znaci, ako funkcija f (x) ima
primitivnu funkciju na (a, b) onda f (x) ima beskonacno mnogo primitivnih
funkcija na (a, b) .
Koristeci Lagranzovu teoremu moze se pokazati da se bilo koje dve prim-
itivne funkcije jedne iste funkcije razlikuju za konstantu.
Neodreeni integral. Skup svih primitivnih funkcija funkcije f (x)
na intervalu
R (a, b) zoveRse neodreeni integral od f (x) na (a, b) i zapisuje
kao f (x) dx. Simbol se zove integralni znak, izraz f (x) dx zove se ele-
ment integraljenja, funkcija f (x) se zove integrand i x se zove promenljiva
integraljenja.
Ako je F (x) bilo koja primitivna funkcija za f (x) na intervalu (a, b)
tada je na osnovu gore recenog
Z
f (x) dx = F (x) + C,

gde je C proizvoljna konstanta.

Prirodno je pitati koja funkcija ima primitivnu, tj. neodreeni integral.
Odgovor nam daje:
Teorema 1. Svaka neprekidna funkcija na (a, b) ima primitivnu funkciju,
tj. neodreeni integral.
Operacija nalazenja primitivne funkcije, odnosno neodreenog integrala
date funkcije f (x) zove se integraljenje funkcije f (x) . Ta operacija je in-
verzna operaciji diferenciranja.
Osobine neodreenog integrala. U nastavku cemo pretpostaviti da
su sve funkcije sa kojima radimo neprekidne na (a, b) , dakle da svaka od
njih ima neku primitivnu funkciju, tj. neodreeni integral. Za njih imamo:
2

(1) Element integraljenja funkcije jednak je diferencijalu neodreenog

integrala, tj. Z
d f (x) dx = f (x) dx.

(2) Integrand je jednak izvodu neodreenog integrala, tj.

Z 0
f (x) dx = f (x) .

(3) Neodreeni integral diferencijala neke funkcije razlikuje se od te

funkcije za proizvoljnu konstantu:
Z
dF (x) = F (x) + C.

(4) Ako je integrand pomnozen konstantnim faktorom onda je i neo-

dreeni integral pomnozen tim faktorom:
Z Z
kf (x) dx = k f (x) dx (k je konstanta i k 6= 0) .

(5) Neodreeni integral zbira (razlike) dve funkcije jednak je zbiru (ra-
zlici) neodreenih integrala tih funkcija:
Z Z Z
(f (x) g (x)) dx = f (x) dx g (x) dx.

Tablicni integrali
R
Formula F 0 (x) = f (x) moze se zameniti ekvivalentnom formulom f (x) dx =
F (x) + C gde je C proizvoljna konstanta. To nam omogucuje da formiramo
tablicu osnovnih neodreenih integrala:
Z Z
x +1
x dx = + C, 6= 1; x 1 dx = ln |x| + C;
+1
Z Z
sin xdx = cos x + C; cos xdx = sin x + C;
Z Z
1 1
dx = tan x + C; 2 dx = cot x + C;
cos2 x sin x
Z Z
ax
ex dx = ex + C; ax dx = + C, 1 6= a > 0;
ln a
Z Z
1 1
dx = arctan x + C; dx = arcsin x + C;
1 + x2 1 x2
Z Z p
1 1 1 + x 1 2 + C.
dx = ln + C; dx = ln x + 1 + x
1 x2 2 1 x 1 + x2
 3

(Dokaz na vezbama AG).

Izmeu operacija diferenciranja i integralenja razlika je u tome to je
izvod elementarne funkcije elementarna funkcija, dok primitivna funkcija ne
mora biti. Ustanovljeno je da, na primer, sledeci neodreeni integrali
Z Z Z Z x Z Z Z
x2 2 2 e sin x cos x dx
e dx, sin x dx, cos x dx, dx, dx, dx, ,
x x x ln x
nisu sastavljeni od elementarnih funkcija. Oni postoje jer su integrandi
neprekidne funkcije.

Metode integraljenja

Integraljenje smenom. Oblik podintergalne funkcije i pravilo za izvod

slozene funkcije cesto dozvoljavaju svoenje datog integrala na jednostavniji
integral. Tako, ako funkcija x = Rg (t) ima neprekidan prvi izvod i inverznu
funkciju t = h (x) , tada integral f (x) dx smenom x = g (t) , dx = g 0 (t) dt
postaje Z Z
f (x) dx = f (g (t)) g 0 (t) dt.

Jasno, smenom t = h (x) u integralu na desnoj strani poslednje jednakosti

dobijamo integral u terminima polazne promenljive x.
Parcijalno integraljenje. Ako funkcije u = u (x) i v = v (x) imaju
neprekidne izvode u0 (x) i v 0 (x),onda vazi, na osnovu pravila za diferenci-
ranje proizvoda,

[u (x) v (x)]0 = u0 (x) v (x) + u (x) v 0 (x) .

Odatle sledi da je proizvod u (x) v (x) primitivna funkcija za u0 (x) v (x) +

u (x) v0 (x) . Dakle,
Z
0
u (x) v (x) + u (x) v 0 (x) dx = u (x) v (x) + C.

Primenom osobine linearnosti neodreenog integrala, dobijamo formulu

Z Z
u (x) v 0 (x) dx = u (x) v (x) v (x) u0 (x) dx

ili Z Z
udv = uv vdu

koja se zove formula parcijalnog integraljenja.

4

Integraljenje racionalne funkcije

Polinomi. Funkcija

Pn (x) = an xn + an1 xn1 + + a1 x + a0 , x R,

gde su koeficijenti aj , j = 0, n, realni brojevi, naziva se polinom stepena

n {0} N, ako je koeficijent an razlicit od nule.
Dva polinoma su jednaka ako su istog stepena i ako su im koeficijenti uz
iste stepene jednaki.
Broj x0 je nula polinoma Pn (x) , ako je Pn (x0 ) = 0. Ako je broj x0 nula
polinoma Pn (x) , koji je racionalan, realan, odnosno, kompleksan broj, tu
nulu cemo zvati racionalnom, realnom, odnosno, kompleksnom nulom tog
polinoma.
Osnovni stav algebre. Za svaki polinom stepena n N postoji tacno
n (realnih i /ili kompleksnih) nula, meu kojima moze biti i jednakih.
Ako je x0 realna nula polinoma Pn (x) , tada postoji polinom Qn1 (x)
stepena n 1, takav da vazi Pn (x) = (x x0 ) Qn1 (x) .
Broj x0 R je realna nula mtog reda polinoma Pn (x) , ako postoji
polinom Rnm (x) stepena n m, takav da je Rnm (x0 ) 6= 0 i da je

Pn (x) = (x x0 )m Rnm (x) .

Uopte, svaki se polinom Pn (x) stepena n moze na jedinstven nacin napisati

kao proizvod
l ls
Pn (x) = an (x x1 )m1 (x xr )mr x2 + b1 x + c1 1 x2 + bs x + cs ,

gde za prirodne brojeve mj , j = 1, r, i prirodne brojeve lk , k = 1, s, vazi

m1 + + mr + 2 (l1 + + ls ) = n,

a za realne brojeve bj , cj , j = 1, s, vazi b2j 4cj < 0, j = 1, s. U prethodnoj

relaciji xj su meusobno razlicite realne nule polinoma Pn (x) , reda mj ,
j = 1, r, dok su nule kvadratnih trinoma x2 +bj x+cj , j = 1, s, konjugovano-
kompleksne nule polinoma Pn (x) .
Naci realne nule polinoma je, u optem slucaju, slozen zadatak. to se
tice racionalnih nula polinoma, uz dodatni uslov da su svi koeficijenti aj ,
j = 0, n, celi brojevi, vazi sledece jednostavno tvrenje.
Stav o racionalnim nulama polinoma. Neka je dat polinom Pn (x)
sa celim koeficijentima. Ako je razlomak pq nula polinoma Pn (x) , gde su
 5

p Z i q N relativno prosti brojevi (tj. razlomak pq se ne moze uprostiti),

tada je p cinilac slobodnog clana a0 , a q je cinilac koeficijenta an .
Racionalne funkcije. Funkcija R (x) = QPm n (x)
(x) , gde su Pn (x) i Qm (x)
polinomi stepena n, odnosno m, naziva se racionalna fuinkcija. Ako je m > n
onda se ona zove prava racionalna funkcija.
Posebno znacajni primeri racionalnih funkcija su elementarne racionalne
funkcije:

a
, a 6= 0, x0 R, j N,
(x x0 )j

i
bx + c
, b, c, p, q R, b2 + c2 6= 0, p2 4q < 0, k N.
(x2 + px + q)k

Stav o rastavljanju racionalne funkcije na elementarne. Racionalna

funkcija se moze na jedinstven nacin napisati kao zbir elementarnih racional-
nih funkcija, i, ako je n m, jo jednog polinoma stepena n m.
Integraljenje elementarnih racionalnih funkcija. Na osnovu napred
recenog sledi da se integraljenje racionalne funkcije svodi na integraljenje
polinoma i elementarnih racionalnih funkcija.
Ako je Pn (x) polinom stepena n, onda je
Z Z
Pn (x) dx = (a0 + a1 x + + an xn ) dx
a1 2 an n+1
= a0 x + x ++ x + C.
2 n+1

a
to se tice integrala elementarnih razlomaka oblika (xx0 )j
, imamo

Z
a
j = 1: dx = a ln |x x0 | + C,
x x0
Z
a a
j 6= 1 : j
dx = (x x0 )j+1 + C.
(x x0 ) 1j

Da bismo integralili elementarnu racionalnu funkciju oblika 2 bx+c k

(x +px+q)
razlikovacemo slucajeve k = 1 i k > 1.
Za k = 1, posle ociglednih transformacija i uvodjenja smene x + p2 = t,
6

dx = dt, imamo
Z Z Z
bx + c bx + c b t p2 + c
x2 + px + q
dx = 2 2
dx =
t2 + a2
dt
x + p2 + q p4
Z Z
b 2tdt bp dt
= 2 2
+ c
2 t +a 2 t + a2
2

b 2 bp 1 t
= ln t + a2 + c arctan + C
2 2 a a
b 2 2c bp 2x + p
= ln x + px + q + p arctan p +C
2 4q p 2 4q p2
q
2
(a = q p4 ).
R bx+c
Da bismo izracunali integral I (x) = 2 k dx za k 2, gde, kao i
(x +px+q)
u slucaju k = 1, polinom x2 + px + q nema realnih nula, primenicemo iste
transformacije i iste oznake kao i u slucaju k = 1 :

Z Z bt + c bp
bx + c 2
I (x) = k
dx = dt
(x2 + px + q) (t2 + a2 )k
Z Z
b 2tdt bp dt
= k
+ c
2 (t2 + a2 ) 2 (t2 + a2 )k
Z
b bp dt
= k1
+ c .
2 (1 k) (t2 + a2 ) 2 (t2 + a2 )k
Oznacimo integral u izrazu na desnoj strani sa Ik i izrazimo ga kao
Z Z 2
dt 1 t + a2 t2
Ik = = 2 dt
(t2 + a2 )k a (t2 + a2 )k
Z Z
1 dt 1 t2 dt
=
a2 (t2 + a2 )k1 a2 (t2 + a2 )k
Z
1 1 tdt
= 2
Ik1 2 t .
a a (t + a2 )k
2

Parcijalnim integraljenjem dobijamo da je

Z Z
tdt t 1 dt
t k
= k1

(t2 + a2 ) (1 k) (t2 + a2 ) 1k (t2 + a2 )k1
t 1
= k1
Ik1 .
2 2
(1 k) (t + a ) 1 k
 7

Konacno je
t 2k 3
Ik = + Ik1 za k 2.
2a2 (k 1) (t2 + a2 )k1 2a2 (k 1)
Dobili smo rekurentnu vezu (formulu) za izracunavanje navedenog inte-
grala. Poto je Z
dt 1 t
I1 = 2 2
= arctan + C,
t +a a a
to je
Z
dt t I1
I2 = 2 = 2 2 2
+ 2
(t2 + a2 ) 2a (t + a ) 2a
t 1 t
= 2 2 2
+ 3 arctan + C.
2a (t + a ) 2a a
Nastavljajuci dalje, dobijamo I3 , I4 , ...i zamenjujuci t i a dobijamo Ik
preko prvobitne promenljive x. Sada za polazni integral I (x) imamo formulu

b bp
I (x) = + c Ik .
2 (1 k) (t2 + a2 )k1 2
Na osnovu rezultata dobijenih u prethodnom razmatranju mozemo for-
mulisati:
Teorema 2. Neodreeni integral proizvoljne racionalne funkcije postoji
na svakom intervalu na kom je polinom u imeniocu te racionalne funkcije ra-
zlicit od nule, i moze se izraziti kao algebarski zbir polinoma, prave racionalne
funkcije, logaritamske funkcije i arkustangensa.
Za ilustraciju postupka nalazenja integrala racionalne funkcije navodimo
redosled koraka koje treba uciniti:
(I) ako je potrebno, integrand se izrazi kao zbir polinoma i prave racionalne
funkcije;
(II) imenilac (dobijene) prave racionalne funkcije se rastavi na linearne
i kvadratne cinioce koji nemaju realnih nula;
(III) prava racionalna funkcija se predstavi kao zbir elementarnih racional-
nih funkcija;
(IV) integral date funkcijeR nalazi se kao zbir integrala dobijenih sabiraka.
Integrali oblika R (sin x, cos x) dx, gde je integrand racionalna
funkcija po sin x i cos x.
Smenom tan x2 = t gde je < x < , polazni integral se svodi na
integral racionalne funkcije po t. Zaista,
2t 1 t2 2dt
sin x = , cos x = , x = 2 arctan t, dx = ,
1 + t2 1 + t2 1 + t2
8

i
Z Z
2t 1 t2 2dt R
R (sin x, cos x) dx = R , = R1 (t) dt,
1 + t2 1 + t2 1 + t2

gde je R1 (t) racionalna funkcija promenljive t.

Poto smena tan x2 = t u vecini slucajeva zahteva Rdosta racunanja,
navecemo tri specificna slucaja u kojima se integrali oblika R (sin x, cos x) dx
mogu naci jednostavnijim R smenama.
1. Integral oblika R (sin x) cos xdx. R Ovde se smenom sin x = t dobija
cos xdx = dt, tako da integral
R postaje R (t) dt.
2. Integral oblika R R (cos x) sin xdx. Smenom cos x = t, sin xdx =
dt dobijamo integral R R (t) dt.2
3. Integral oblika R sin x, cos2 x dx gde integrand R sin2 x, cos2 x
sadrzi samo parne stepene funkcija sin x i cos x. Smena tan x = t daje
dt
dx = 1+t 2 . Kako je

t2 1
sin2 x = 2
i cos2 x = ,
1+t 1 + t2
to je
Z Z Z
t2 1 dt
R sin2 x, cos2 x dx = R , = R1 (t) dt,
1 + t 1 + t2
2 1 + t2

gde je R1 (t) neka racionalna funkcija po t.

Integrali nekih iracionalnih funkcija

q
R
Integrali oblika R x, m ax+b
cx+d dx, gde je m = 2, 3, ... , R (x, y) je
q
racionalna funkcija po x i y, y = m ax+b
cx+d , i koeficijenti a, b, c i d su realni
brojevi takvi da je ad bc 6= 0. U slucaju ad = bc imali bismo ac = db i
ax+b a b
cx+d = c = d tako da bi integrand bio racionalna funkcija samo promenljive
x, a integraciju takvih
q funkcija smo ranije detaljno razmotrili.
dtm b
Smena t = m ax+b m ax+b
cx+d daje t = cx+d , tj., x = actm , pa je x racionalna
funkcija od t.
Diferenciranjem x po t, dobijamo

dmtm1 (a ctm ) + cmtm1 (dtm b) (ad bc) mtm1

dx = dt = dt.
(a ctm )2 (a ctm )2
 9

Prema tome,
Z r ! Z m Z
m ax + b dt b (ad bc) mtm1
R x, dx = R ,t dt = R1 (t) dt,
cx + d a ctm (a ctm )2
R
gde je R1 (t) racionalna funkcija po t. Ako je R1 (t) dt = F (t) + C, onda
je r ! r !
Z
m ax + b m ax + b
R x, dx = F + C.
cx + d cx + d

R
Ojlerove smene. Integral oblika R x, ax2 + bx + c dx se moze
naci uvodjenjem pogodne smene koja zavisi od koeficijenata a i c i dati
integal svodi na integral racionalne funkcije jedne nezavisno promenljive.
Isticemo tri slucaja i za svaki od njih smenu kojom se integral navedenog
oblika svodi na integral neke racionalne funkcije. Te smene zovu se Ojlerove
smene.
I. a > 0 : smena je t = ax2 + bx + c + x a;
2
II. trinom ax + bx + c ima razlicite realne nule x1 i x2 : smena je
2
ax + bx + c = (x x1 ) t ili 2
ax + bx + c = (x x2 ) t;
III. c > 0 : smena je ax2 + bx + c = xt + c ili ax2 + bx + c =

xt c. R
Svoenje polaznog integrala na oblik R1 (t) dt u sva tri slucaja ostavl-
jamo citaocu.
Navedeni slucajevi pokrivaju sve moguce slucajeve.
Metod Ostrogradskog. Integral oblika
Z
pn (x)
dx,
ax2 + bx + c
gde su a 6= 0, b i c dati brojevi, a pn (x) neki polinom stepena n, mozemo
naci koristeci sledecu jednakost:
Z p Z
pn (x) dx
dx = qn1 (x) ax2 + bx + c + ,
2
ax + bx + c 2
ax + bx + c
gde je qn1 (x) polinom stepena n 1 sa neodreenim koeficijentima, a
konstanta. Koeficijenti polinoma qn1 (x) i konstanta se odreuju difer-
enciranjem poslednje jednakosti.
Integral binomnog diferencijala. Integral oblika
Z
xm (a + bxn )p dx, m, n, p Q,
10

moze se svesti na integral racionalne funkcije samo u sledeca tri slucaja.

1. Ako je p ceo broj, tada se uvodi smena tN = x, gde je N najmanji
zajednicki sadrzalac imenilaca razlomaka m i n u slucaju da je p < 0. Ako
je p > 0 onda se izraz (a + bxn )p razvije po binomnoj formuli.
2. Ako je p racionalan broj i m+1 n ceo broj, tada se uvodi smena t =
s
n
a + bx , gde je s imenilac razlomka p.
3. Ako je p racionalan i m+1 n + p ceo broj, tada se uvodi smena t =
s

axn + b, gde je s imenilac razlomka p.

 1

MATEMATIKA 2

Lekcija 2- Odreeni integral

Integralna suma. Neka je [a, b] jedan zatvoreni interval. Skup tacaka

= {x0 , x1 , ..., xn } , takav da je a = x0 < x1 < < xn = b, zovemo
podelom intervala [a, b] . Sa M xk oznacicemo xk xk1 , k = 1, n. Pod
parametrom, dijametrom ili normom podele podrazumevacemo () =
max M xk .
1kn
U svakom podintervalu [xk1 , xk ], k = 1, n, uzmimo po jednu tacku ck .
Niz tih tacaka oznacimo sa c = (c1 , c2 , ..., cn ) . Na taj nacin se dobija podela
sa istaknutim tackama (, c) intervala [a, b] .
Podelu = {x0 , x1 , ..., xn } intervala [a, b] zovemo regularnom ako je
M xk = ba ba
n za k = 1, n. Za takvu podelu je () = n . Poto je inace
ba
() n za svaku podelu = {x0 , x1 , ..., xn } intervala [a, b], 1
to n +

ako () 0. Da obrnuto nije tacno pokazuje podela = 0, 2n , ..., 12 , 1
intervala [0, 1] . Za nju je () = 12 , pa () ne tezi nuli kad n +.
Neka funkcija f (x) preslikava interval [a, b] u R i neka je (, c) podela
sa istaknutim tackama intervala [a, b] . Zbir
n
X
S (f, , c) = f (ck ) M xk
k=1

zovemo integralnom sumom funkcije f (x) za datu podelu (, c) sa istaknu-

tim tackama.
Definicija odreenog integrala. Za broj I kazemo da je granicna
vrednost integralne sume S (f, , c) funkcije f (x) koja preslikava [a, b] u R
kad () 0 i zapisujemo

lim S (f, , c) = I,
()0

ako za svako > 0 postoji > 0, tako da za svaku podelu s istaknutim

tackama (, c) vazi nejednakost

|S (f, , c) I| < kad god je () < .

Ako lim S (f, , c) postoji, onda se kaze da je funkcija f (x) integra-

()0
bilna u Rimanovom smislu na [a, b] . Broj I = lim S (f, , c) zove se Ri-
()0
2

manov ili odreeni integral funkcije f (x) na [a, b] i zapisuje

Zb
I= f (x) dx.
a

Brojevi a i b su donja i gornja granica, a funkcija f (x) je podintegralna

funkcija ili integrand odreenog integrala.
Ako je f (x) integrabilna funkcija na intervalu [b, a] (a > b), tada se
Rb Ra Ra
f (x) dx definie kao f (x) dx. Sem toga, po definiciji je f (x) dx = 0
a b a
za svaki realni broj a i svaku funkciju f definisanu (bar) u tacki a.
Postoje i funkcije koje nisu integrabilne. Tako, na primer, ako je funkcija
f (x) definisana na [a, b] i vazi lim f (x) = +, tada u prvom podintervalu
xa+0
[x0 , x1 ] bilo koje podele , za svako M > 0 postoji c1 takvo da vazi

f (c1 ) M x1 > M,
P
n
te ne postoji lim f (ci ) M xi . To znaci da funkcija f nije integrabilna.
()0 i=1
Ustvari, vazi sledeca teorema.
Teorema. Integrabilna funkcija na [a, b] je ogranicena na [a, b] . Svaka
neprekidna funkcija na [a, b] je integrabilna na [a, b] . Monotona funkcija
na [a, b] je integrabilna na [a, b] . Ogranicena funkcija na [a, b] sa konacnim
brojem tacaka prekida je integrabilna na [a, b] .
Osobine odreenog integrala:
10 . Ako je funkcija f (x) konstantna, tj. f (x) = C, x [a, b] , tada je

Zb
f (x) dx = C (b a) .
a

20 . Ako je f (x) integrabilna funkcija na [a, b] , i k neki realan broj, tada

je i funkcija kf (x) integrabilna na [a, b] i vazi

Zb Zb
kf (x) dx = k f (x) dx.
a a

30 . Ako su dve funkcije f (x) i g (x) integrabilne na [a, b] , tada su i njihov

zbir, razlika i proizvod takoe integrabilne funkcije na [a, b] . Ako je, jo, i
 3

1
funkcija g(x) ogranicena na [a, b] , tada je kolicnik fg(x)
(x)
takoe integrabilna
funkcija na [a, b] .
40 .Ako su funkcije f (x) i g (x) integrabilne na [a, b] , tada je
Zb Zb Zb
[f (x) g (x)] dx = f (x) dx g (x) dx
a a a

50 . Ako je funkcija f (x) integrabilna na intervalima [a, c] i [c, b], takvim

da je a < c < b, tada je funkcija f (x) integrabilna na [a, b] i vazi
Zb Zc Zb
f (x) dx = f (x) dx + f (x) dx.
a a c

60 Neka je funkcija f (x) integrabilna na [a, b] .

(i) Tada je funkcija |f (x)| takoe integrabilna na [a, b] i vazi
b
Z Zb

f (x) dx |f (x)| dx.


a a

(ii) Ako je funkcija f (x) integrabilna i nenegativna (resp. nepozitivna)

na [a, b] , tada je

Zb Zb
f (x) dx 0 resp. f (x) dx 0 .
a a

(iii) Ako su funkcije f (x) i g (x) integrabilne na [a, b] , i f (x) g (x) ,

x [a, b] , tada je
Zb Zb
f (x) dx g (x) dx.
a a
(Dokaz na vezbama AG).

Osnovna teorema integralnog racuna

Prva teorema o srednjoj vrednosti. Ako je funkcija f (x)

neprekidna na [a, b] , tada postoji tacka c [a, b] takva da vazi
Zb
f (x) dx = f (c) (b a) .
a
4

Dokaz. Ako je f (x) konstantna funkcija, dokaz je trivijalan i sledi iz 10 .

Ako, meutim, vrednost funkcije f (x) nije konstantna na [a, b] tada funkcija
f (x) zbog neprekidnosti dostize na [a, b] minimum m i maksimum M, tj.,
postoje tacke c1 i c2 takve da vazi f (c1 ) = m i f (c2 ) = M, to znaci da je
tada m f (x) M. Na osnovu 60 (iii) vazi
Zb Zb Zb
mdx f (x) dx M dx,
a a a

Ub
Rb f (x)dx
a
odakle je m (b a) f (x) dx M (b a) , odnosno f (c1 ) ba
a
f (c2 ) . Kako je funkcija f (x) neprekidna na [a, b] , ona uzima sve vrednosti
na tom intervalu izmeu f (c1 ) i f (c2 ) . To znaci da postoji c [c1 , c2 ] ili
c [c2 , c1 ], takvo da je
Zb
1
f (c) = f (x) dx.
ba
a

Dokaz je zavren.
Broj c i u ovom slucaju nije jednoznacno odreen, kao to nije bio ni kod
Rolove ili Lagranzove teoreme. Ako je f (x) 0 na [a, b] , tada prva teorema
o srednjoj vrednosti ima jednostavnu geometrijsku interpretaciju. Naime,
u tom slucaju povrina pravougaonika cija je jedna stranica jednaka b a
(duzina intervala [a, b]), a druga stranica jednaka f (c), jednaka je povrini
krivolinijskog trapeza ispod grafika funkcije f nad segmentom [a, b] .
Prva teorema je, ustvari, jedan specijalni slucaj sledece teoreme.
Druga teorema o srednjoj vrednosti. Neka su funkcije f (x) i g (x)
neprekidne na [a, b] i neka je funkcija g (x) stalnog znaka na [a, b] . Tada
postoji tacka c [a, b] , takva da je
Zb Zb
f (x) g (x) dx = f (c) g (x) dx.
a a

Vazna posledica teorema o srednjoj vrednosti jeste:

Prva osnovna teorema. Ako je funkcija f (x) neprekidna na [a, b] ,
tada je funkcija G (x) , definisana sa
Zx
G (x) = f (t) dt, x [a, b] ,
a
 5

primitivna funkcija za funkciju f (x) , tj. za svako x [a, b] vazi G0 (x) =

f (x) .
Dokaz. Neka su x i x+ M x iz [a, b], i x 6= 0. Po definiciji prvog izvoda
je
G (x+ M x) G (x)
G0 (x) = lim
Mx0 Mx
R
x+Mx Rx R
x+Mx
f (t) dt f (t) dt f (t) dt
a a x
= lim = lim .
Mx0 Mx Mx0 Mx
Na osnovu prve teoreme o srednjoj vrednosti, postoji tacka c iz intervala
[x, x+ M x] takva da vazi
Z
x+Mx

f (t) dt = [(x+ M x) x] f (c) =M x f (c) .

x

Prelaskom na granicnu vrednost dobijamo

M xf (c)
G0 (x) = lim = f lim c = f (x) ,
Mx0 Mx Mx0

jer je funkcija f (x) neprekidna u tacki x.

Druga osnovna teorema (Njutn-Lajbnicova formula). Neka je
f (x) neprekidna funkcija na [a, b] , a F (x) jedna njena primitivna funkcija
na [a, b] , tj.
F 0 (x) = f (x) , x [a, b] .
Tada vazi:
Zb
f (x) dx = F (b) F (a) =: F (x)|ba .
a
Dokaz. Neka je F (x) proizvoljna primitivna funkcija funkcije f (x) i
neka je G (x) funkcija data relacijom
Zx
G (x) = f (t) dt, x [a, b] .
a

Poto se dve primitivne funkcije za istu funkciju mogu najvie razlikovati za

konstantu, to je
Zx
G (x) F (x) = C, odnosno f (t) dt = F (x) + C,
a
6

za svako x [a, b] . Kako je ocigledno

Za
G (a) = f (t) dt = 0 = F (a) + C, to je F (a) = C.
a
Iz prethodnog sledi
Zb
G (b) = f (t) dt = F (b) + C = F (b) F (a) .
a
Primeri.
1. Ako je f : [a, b] R neprekidna funkcija, onda je
Zb n
baX ba
f (x) dx = lim f a+ k
n+ n n
a k=1
n1
X
ba ba
= lim f a+ k .
n+ n n
k=0
(Dokaz na vezbama AG).
2. Na osnovu jedne od formula u prethodnom primeru izracunati inte-
grale
R1 R R1
a) x2 dx; b) sin xdx; c) ex dx.
1 0 1
(Rad na vezbama.)
3. Izracunajmo integrale iz primera 2:
Reenje. Jedna primitivna funkcija funkcije f (x) = x2 na intervalu
3
[1, 1] je F (x) = x3 . Zato je, prema Njutn-Lajbnicovoj formuli,
Z1 1
2 x3 13 (1)3 2
x dx = = = .
3 1 3 3 3
1

Na slican nacin je
Z
sin xdx = ( cos x)|0 = ( cos ) ( cos 0) = 2
0
i
Z1
1 e2 1
ex dx = ex |1 = e1 e1 = .
e
1
 1

MATEMATIKA 2

Lekcija 3- Metode izracunavanja odreenog integrala

Pri izracunavanju odreenog integrala koristi se neodreeni integral, tako

da se i smena kao i parcijalno integraljenje mogu primeniti na neodreeni
integral pa se posle mogu samo zameniti granice.
Metoda smene. O smeni promenljive u odreenom integralu navodimo
sledecu teoremu.
Teorema 1. Ako je : [, ] [a, b] neprekidno diferencijabilno pres-
likavanje segmenta [, ] na segment [a, b], takvo da je () = a i () = b
(ili () = b i () = a), onda je za svaku neprekidnu funkciju f na [a, b] ,
funkcija f ((t))0 (t) neprekidna na [, ] i vazi

Zb Z Z

f (x) dx = f ((t))0 (t)dt f ((t))0 (t)dt.
a

Dokaz. Neka je g (x) jedna primitivna funkcija funkcije f (x), x [a, b] .

Za slozenu funkciju (g ) (t) = g ( (t)), t [, ] , imamo

(g )0 (t) = (g ( (t)))0 = g 0 ( (t)) 0 (t) = f ( (t)) 0 (t) .

Dakle, za t , funkcija g ( (t)) je primitivna funkcija za f ( (t)) 0 (t) ,

te je, prema Njutn-Lajbnicovoj formuli,
Z
f ( (t)) 0 (t) dt = g ( ()) g ( ()) = g (b) g (a) .

S druge strane, iz g 0 (x) = f (x) sledi

Zb
f (x) dx = g (b) g (a) .
a

Parcijalno integraljenje.
Teorema 2. Ako su u (x) i v (x) neprekidno diferencijabilne funkcije
na [a, b] , tada vazi formula parcijalnog integraljenja:
Zb Zb
0
u (x) v (x) dx = u (x) v (x)|ba u0 (x) v (x) dx ,
a a
2

ili, skraceno zapisana,

Zb Zb
udv = (uv)|ba vdu. (1)
a a

Dokaz. Za proizvod u (x) v (x) vazi jednakost

[u (x) v (x)]0 = u0 (x) v (x) + u (x) v 0 (x) .

Prema Njutn-Lajbnicovoj formuli je

Zb
0
u (x) v (x) + u (x) v 0 (x) dx = [(u (x) v (x))]|ba ,
a

odnosno,
Zb Zb
v (x) du (x) + u (x) dv (x) = [(u (x) v (x))]|ba ,
a a

odakle sledi formula (1).

Nesvojstveni integrali

Integrali na neogranicenim intervalima. U definiciji odreenog

(Rimanovog) integrala, interval integraljenja je ogranicen. Meutim, neke
primene integralnog racuna koriste integraljenje funkcija definisanih na ne-
ogranicenim domenima. Takvi su beskonacni poluintervali oblika [a, +) i
(, b] ili beskonacni interval oblika (, +) . (Na primer, takve inte-
grale susrecemo prilikom racunanja potencijala gravitacione ili elektrosta-
ticke sile).
Da bismo pojam odreenog integrala ucinili primenljivim na neogranicen
interval integraljenja moramo uvesti nove definicije kojima se objanjavaju
znacenja simbola
Z
+ Zb Z
+

f (x) dx, f (x) dx, f (x) dx.

a

Neka je funkcija f (x) definisana za x a i integrabilna, recimo neprekidna,

Rb
na svakom konacnom zatvorenom intervalu [a, b]. Neka je (b) = f (x) dx
a
 3

za b a. Ako funkcija (b) ima granicnu vrednost L kad b +, onda se

R
+
kaze da nesvojstveni integral f (x) dx konvergira. U tom slucaju se pie
a

Z
+ Zb
f (x) dx = lim f (x) dx = L.
b+
a a

Pretpostavimo da funkcija (b) nema granicnu vrednost kad b +.

R
+
Tada se kaze da nesvojstveni integral f (x) dx divergira i njemu se ne
a
dodeljuje nikakva vrednost.
Ako je, dodatno, neprekidna funkcija f (x) i nenegativna na intervalu
Rb
[a, +), tada je za fiksirano b > a integral f (x) dx povrina izmeu krive
a
i intervala [a, b] na xosi, ogranicena ordinatama u tackama a i b. Prelaskom
na granicnu vrednost kada b +, zakljucujemo da nesvojstveni integral
R
+
f (x) dx predstavlja povrinu dela ravni ogranicene intervalom [a, +)
a
na xosi, ordinatom u tacki a i grafikom funkcije y = f (x) nad [a, +).
Analogno se za funkciju definisanu na (, b] uvodi nesvojstveni integral
na tom intervalu:
Zb Zb
f (x) dx = lim f (x) dx.
a
a

Konacno, po definiciji je, za funkciju f (x) definisanu na R,

Z
+ Za Z
+

f (x) dx = f (x) dx + f (x) dx,

a

pri cemu je a neki realni broj.

R
+
Moze se pokazati da ovako definisan nesvojstveni integral f (x) dx

R
+
ne zavisi od broja a R. Nesvojstveni integral f (x) dx konvergira, po

definiciji, ako oba nesvojstvena integrala na desnoj strani konvergiraju.
Primer. Neka su q1 i q2 dva pozitivna naelektrisanja (dakle uzajamno
se odbijaju). Prema Kulonovom zakonu apsolutna vrednost elektrostaticke
4

sile interakcije F izmeu dva tackasta naelektrisanja u vakuumu data je sa

q1 q2
F =k
r2
gde je r rastojanje izmeu naelektrisanih cestica a k je konstanta.
Pretpostavimo da je q1 smeteno u tacki M0 koja je odabrana kao poce-
tak referentnog sistema, a q2 u tacki M. Uzmimo da r1 oznacava rastojanje
izmeu tacaka M i M0 i izracunajmo rad koji se dobija kretanjem naelek-
trisanja q2 od M do beskonacnosti.
Trazeni rad W je definisan kao nesvojstveni integral
Z
+ Z
+
q1 q2 dr
W = k 2 dr = kq1 q2 .
r r2
r1 r1

Po definiciji imamo

Z
+ Zb b
dr dr 1 1 1 1
= lim = lim = lim = .
r2 b+ r 2 b+ r r1 b+ r1 b r1
r1 r1

Znaci, W = k q1r1q2 . Neka je q2 jedinicno naelektrisanje. Tada je W = kq1

r1 .
Ova velicina se zove potencijal polja indukovanog naelektrisanjem q1 .
Integrali neogranicenih funkcija. Neophodan uslov da postoji odre-
Rb
eni (Rimanov) integral f (x) dx jeste da je funkcija f (x) ogranicena na
a
[a, b] . Na primer, ako je f (x) integrabilna na [a, b1 ], gde je b1 (a, b),
i neogranicena u okolini tacke x = b, onda odreeni (Rimanov) integral
funkcije f (x) na [a, b] ne postoji. Kako postoji potreba za integralom
funkcije f na intervalu [a, b) i u ovakvoj situaciji, to se takav integral uvodi
novom definicijom.
Neka je f (x) integrabilna funkcija na [a, b ] za svaki pozitivni broj
manji od ba i neogranicena na svakom intervalu oblika [b , b] . Posmatra-
R
b
jmo funkciju () = f (x) dx. Ako funkcija () ima granicnu vrednost
a
Rb
L kad 0+ onda se kaze da nesvojstveni integral f (x) dx konvergira i
a
pie se
Zb Zb
f (x) dx = lim f (x) dx = L.
0+
a a
 5

Ako funkcija () nema granicnu vrednost kad 0+ kaze se da nesvo-

Rb
jstveni integral f (x) dx divergira. U tom slucaju se nesvojstvenom inte-
a
gralu ne dodeljuje numericka vrednost.
Analogno, ako je funkcija f (x) neogranicena na svakom intervalu oblika
Rb
(a, a + ), gde je (0, b a), onda se nesvojstveni integral f (x) dx
a
definie kao
Zb Zb
f (x) dx = lim f (x) dx.
0+
a a+
Za ovaj integral se kaze da konvergira ako granicna vrednost na desnoj strani
postoji. Inace je divergentan.
I konacno, ako je funkcija f (x) neogranicena u okolini tacke c, gde je
Rb
a < c < b, onda se nesvojstveni integral f (x) dx definie sa
a

Zb Zc Zb
f (x) dx = f (x) dx + f (x) dx.
a a c
Integrali na neogranicenim intervalima zovu se jo i nesvojstveni integrali
prve vrste, a integrali neogranicenih funkcija nesvojstveni integrali druge
vrste.
Dva kriterijuma konvergencije nesvojstvenog integrala. Neka
je funkcija f (x) neprekidna na [a, b) i neka je neogranicena u okolini tacke
b.
I. Pretpostavimo, dodatno, da postoji neprekidna funkcija (x) sa os-
obinom
|f (x)| (x) , x [a, b).
Rb
Tada vazi: ako integral (x) dx konvergira, onda konvergira i integral
a
Rb Rb Rb
f (x) dx, kao i integral |f (x)| dx. Ako integral f (x) dx divergira, onda
a a a
Rb
divergira i integral (x) dx.
a
II. Pretpostavimo, dodatno, da postoji neprekidna i pozitivna funkcija
g (x) na [a, b) sa osobinom da za neko K 6= 0 vazi
f (x)
lim = K.
xb g (x)
6

Tada piemo f (x) K g (x) , x b, i kazemo da se f (x) ponaa kao

g (x) kada x b . Tada vazi:
Rb Rb
ako integral g (x) dx konvergira, onda konvergira i integral f (x) dx;
a a
Rb Rb
ako integral g (x) dx divergira, onda divergira i integral f (x) dx.
a a
Razumljivo, postoje i analogni kriterijumi za konvergenciju nesvojstvenih
R
+
integrala f (x) dx, samo to se u slucaju II. koristi ponaanje funkcije
a
kada x +. Preporucujemo studentu da ih sam formulie.
Primeri.
Ispitati konvergenciju integrala:
R1 R dx
+ R dx
+
1. dx xp ; 2. xp ; 3. xp , p R.
0 1 0
(Rad na vezbama.)
Napomena. Svaki od navedenih nesvojstvenih integrala izracunava se
po formuli F (b) F (a) gde je F (x) bilo koja primitivna funkcija podinte-
gralne funkcije f (x) i F (b) = lim F (x), b = + ili b R, u zavisnosti od
xb
toga da li se radi o nesvojstvenom integralu prve ili druge vrste.
 1

MATEMATIKA 2

Lekcija 4- Kvadratura ravne figure. Kubatura obrtnog tela

Povrina ravne figure. Neka je D jedna figura u nekoj ravni. Defi-

nisacemo povrinu ravne figure D.
Najpre definiemo upisanu poligonalnu oblast u figuru D kao poligonalnu
oblast cije sve tacke se nalaze u D. Poligonalna oblast koja sadrzi sve tacke
figure D naziva se opisana poligonalna oblast oko figure D. (Poligonalnom
oblacu ovde se naziva svaka ogranicena zatvorena oblast u ravni ciji rub je
neki poligon, kao i svaka unija takvih oblasti.)
Oznacimo sa {Pu } skup povrin svih upisanih, a sa {Po } skup povrin
svih opisanih poligonalnih oblasti figure D. Ocigledno je da je skup {Pu }
ogranicen odozgo, a skup {Po } ogranicen odozdo, te postoje konacni
sup {Pu } =P i inf {Po } = P . Lako se pokazuje da je P P .
Definicija: Kazemo da je figura D merljiva ako je P = P . Pritom se
zajednicka vrednost P i P zove povrina figure D i oznacava se sa P (D).
Teorema o egzistenciji: Ako za ravnu figuru D postoje niz (An )
upisanih i niz (Bn ) opisanih poligonalnih oblasti, takvi da je
lim P (An ) = lim P (Bn ) (= P ),
n + n +

tada je D merljiva figura i njena povrina je jednaka P . Vazi i optija

teorema, koja se od ove razlikuje samo u tome to su, za svaki n N, An
i Bn neke merljive ravne figure takve da je An D Bn . (Dokaz na
vezbama AG).
Svojstva: 10 (Nenegativnost) Ako je ravna figura D merljiva, onda
je P (D) 0. 20 (Aditivnost) Ako je ravna figura D unija figur D1 i D2
koje nemaju zajednickih unutranjih tacaka i ako su D1 i D2 merljive figure,
tada je i D merljiva figura i vazi P (D) = P (D1 ) + P (D2 ). Takodje, ako
su D i D1 merljive, onda je i D2 merljiva. 30 (Invarijantnost u odnosu na
kretanje) Ako su ravne figure D1 i D2 podudarne i D1 je merljiva, onda je i
D2 merljiva i vazi P (D2 ) = P (D1 ). (Bez dokaza.)
Povrina krivolinijskog trapeza. Neka je f (x) neprekidna nenega-
tivna funkcija definisana na zatvorenom intervalu [a, b] . Povrina P krivolin-
ijskog trapeza T u ravni Oxy ogranicenog apscisnom osom, pravim x = a i
x = b i grafikom funkcije f (x) jednaka je
Zb
P = f (x) dx.
a
2

(Dokaz na vezbama AG.)

Povrina krivolinijskog trapeza sa dva krivolinijska kraka moze se izracu-
nati svodjenjem na slucaj krivolinijskog trapeza sa jednim krivolinijskim
krakom, koji smo upravo razmotrili.Tako se dobija sledeca teorema: ako su
f1 (x) i f2 (x) neke neprekidne funkcije na segmentu [a, b], i f1 (x) f2 (x),
x [a, b], tada je povrina P krivolinijskog trapeza izmedju krivih y = f1 (x),
x [a, b], i y = f2 (x), x [a, b], nad segmentom [a, b], jednaka

Zb
P = [f2 (x) f1 (x)] dx.
a

(Pokazati samostalno.)
Primer 1. (Povrina kruznog isecka.) Pokazati da je povrina P
kruznog isecka poluprecnika r i centralnog ugla (u radijanima) jednaka
P = 12 r2 .
Reenje. Neka je D kruzni isecak poluprecnika r i centralnog ugla
. Razmotrimo najpre slucaj kad je otar ugao: 0 < < 2 . U ravni
u kojoj lezi D uvedimo koordinatni sistem Oxy tako da centar kruznog
isecka D bude koordinatni pocetak O, da jedan njegov granicni poluprecnik
bude na pozitivnom delu x-ose, a ostale tacke isecka D u prvom kvadrantu.
Prava x = r cos deli D na jedan pravougli trougao D1 i jedan krivolinijski
trapez D2 . Lako je videti da je P (D1 ) = 12 r2 sin cos . Povrinu figure D2
izracunacemo
pomocu integrala, kao povrinu krivolinijskog trapeza ispod
krive y = r2 x2 nad segmentom [r cos , r]:
Zr p Z

P (D2 ) = r2 x2 dx = r2 sin2 tdt =

r cos 0

1 2 1 1 1
= r t sin 2t = r2 r2 sin 2.
2 2 0 2 4

(Koricena je smena arccos xr = t.) Kako je sin 2 = 2 sin cos , to je

P = P (D1 ) + P (D2 ) = 12 r2 .
Ako nije otar ugao, onda se kruzni isecak D, povlacenjem nekih pravih
kroz njegov centar, moze podeliti na nekoliko kruznih isecaka sa otrim cen-
tralnim uglovima, i tako (uz koricenje svojstva aditivnosti povrine ravne
figure) svesti opti slucaj na slucaj otrog centralnog ugla, koji smo raz-
motrili.
Slucaj krive u polarnim koordinatama. Neka je kriva C u r-
ravni zadata jednacinom u polarnim koordinatama r = f (), [, ]
 3

(0 < 2), gde je f () jedna neprekidna funkcija. (Podsetimo se

da je polozaj tacke M u r-ravni odreen ureenim parom (r, ) gde je r
rastojanje tacke M od koordinatnog pocetka O, a ugao izmeu vektora

OA i xose. Pritom se r i nazivaju polarnim koordinatama tacke M ,

i to r polarnim radijusom a polarnim uglom, x-osa se naziva polarnom
osom i tacka O polom.) Tada je povrina P figure I u r-ravni ogranicene
polupravim = i = i krivom C jednaka

Z
1
P = [f ()]2 d.
2

(Dokaz na vezbama AG.) (Ovakva figura I naziva se krivolinijskim iseckom.)

Primer 2. Izracunajmo povrinu figure D u r-ravni ogranicene krivom
zadatom jednacinom u polarnim koordinatama: r2 = a2 cos 2 (a > 0).
(Ovakva kriva naziva se Bernulijeva lemniskata.)
Reenje. Figura D je simetricna u odnosu na polarnu osu, tj. u odnosu
na pravu r sin = 0, i u odnosu na pravu r cos = 0. (Pokazati.) Zato je
P (D) 2 2
(I), gde je I krivolinijski isecak ogranicen krivom r = a cos 2,
=4P
0, 4 , i polupravom = 0. Kako je

Z4
1 2 1 2 sin 2 4 1
P (I) = a cos 2d = a = a2 ,
2 2 2 0 4
0

to je P (D) = a2 .
Slucaj parametarski zadate krive. Neka je kriva C u ravni Oxy
zadata parametarski: x = g (t), y = h (t), t [, ] i g () = a, g () = b.
(Pritom su g i h neprekidne funkcije i postoji g 1 .) Tada se povrina P
krivolinijskog trapeza ispod krive C nad segmentom [a, b] izracunava po
formuli
Zb Z
P = ydx = h (t) g 0 (t) dt.
a

Zapremina prostorne figure.Zapremina prostorne figure definie se

na isti nacin kao povrina ravne figure. Da bi se dobila definicija zapremine
prostorne figure treba u definiciji povrine ravne figure naziv "poligonalna
oblast" zameniti nazivom "polijedarska oblast" i, razume se, nazive "ravna
figura" i "povrina ravne figure" zameniti nazivima "prostorna figura" i "za-
premina prostorne figure". Uobicajena oznaka zapremine je V . Zapremina
4

prostorne figure ima ista osnovna svojstva 10 30 koja su ranije navedena

u vezi sa povrinom ravne figure. Isto tako, vazi i teorema o egzistenciji
zapremine prostorne figure, potpuno analogna ranije navedenoj teoremi o
egzistenciji povrine ravne figure. Najcece se govori o zapremini tela, pri
cemu se telom naziva svaka (ogranicena) prostorna (tj. trodimenzionalna)
zatvorena oblast.
Izracunavanje zapremine tela pomocu povrina ravnih preseka
tela. Neka je T jedno telo u prostoru Oxy cija ortogonalna projekcija na x-
osu je segment [a, b] na x-osi. Za svaki x [a, b], oznacimo sa Dx presek tela
T i ravni koja sadrzi tacku (x, 0, 0) i normalna je na x-osu. Pretpostavimo
da je svaka od ovih ravnih figura Dx merljiva i da je funkcija y = F (x),
x [a, b], neprekidna, pri cemu je F (x) = P (Dx ). Tada je telo T merljivo i
njegova zapremina V je jednaka

Zb
V = F (x)dx.
a

(Dokaz na vezbama AG.)

Zapremina obrtnog tela. Posmatrajmo sada obrtno telo T koje nas-
taje obrtanjem oko x-ose krivolinijskog trapeza ispod krive y = f (x) nad
segmentom [a, b], pod pretpostavkom da je funkcija f (x) nenegativna i
neprekidna na [a, b]. Za svaki x [a, b], presek tog tela i ravni kroz tacku
(x, 0, 0) normalne na x-osu je kruzna oblast cija je povrina F (x) = y 2 =
[f (x)]2 . Dakle, zapremina V tela T je jednaka

Zb Zb
2
V = [f (x)] dx, ili V = y 2 dx.
a a

Primer 3. Odredimo zapreminu V torusa koji se dobija obrtanjem

kruzne oblasti x2 + (y a)2 r2 oko x-ose, ako je 0 < r < a.
Reenje. Oznacimo sa f1 (x) i f2 (x), redom, funkcije date sa
p p
f1 (x) = a + r2 x2 , |x| r i f2 (x) = a r2 x2 , |x| r.

Rr
Tada je trazena zapremina jednaka V = V1 V2 , gde je V1 = [f1 (x)]2 dx
r
 5

Rr
i V2 = [f2 (x)]2 dx. Prema tome,
r

Zr p 2 p 2
V = 2
a+ r x2 2
a r x2 dx =
r
Zr p p
2 2 2 2 2 2 2 2 2 2
= a + 2a r x + r x a + 2a r x r + x dx
r
Zr p Zr p
= 4a r2 x2 dx = 8a r2 x2 dx.
r 0

Poslednji integral se izracunava smenom x = r sin t, dx = r cos tdt:

Z2
2 2 2 t sin 2t 2
V = 8ar cos tdt = 8ar + = 8ar2 = 2a 2 r2 .
2 4 0 4
0
 1

MATEMATIKA 2

Lekcija 5- Rektifikacja krive. Komplanacija obrtne povri.

Duzina proste krive. Neka je C jedna prosta kriva zadata para-

metarskim jednacinama:

C : x = x(t), y = y(t), z = z(t), t [, ] , (1)

orijentisana u smeru porasta parametra t. Ako je A0 = M (), An = M (),

i ako su A1 , A2 , . . . , An1 neke tacke na krivoj C takve da je A0 A1
A2 . . . An , tada kazemo da je izlomljena linija L sa temenima A0 , A1 ,
A2 , . . . , An upisana u krivu C. Obelezimo sa li duzinu stranice Ai Ai+1
izlomljene linije L, tj. li := |Ai Ai+1 |, za i = 0, 1, 2, . . . , n 1, sa s(L)
P
duzinu izlomljene linije L, tj. s(L) := n1i=0 li , i sa di dijametar luka Ai Ai+1
krive C, tj. di := d(Ai Ai+1 ), za i = 0, 1, 2, . . . , n 1. (Dijametar figure je
supremum rastojanja proizvoljnih dveju tacaka te figure. Uobicajena oznaka
dijametra figure F je d(F ).) Najvecu od duzina li obelezimo sa (L), tj.
stavimo (L) := max li , a najveci od dijametara di obelezimo sa (L),
0in1
tj. stavimo (L) := max di .
0in1
Definicije: Ako za prostu krivu C zadatu parametarskim jednacinama
(1) postoji granicna vrednost

lim s(L) (2)

(L)0

(gde je L proizvoljna izlomljena linija upisana u krivu C), tada se kaze da

je kriva C rektifikabilna, ili da ima duzinu, i ta granicna vrednost se naziva
duzinom krive C. Oznaka s(C).
Navecemo jo neke definicije duzine proste krive, medjusobno ekviva-
lentne.
Ako je izlomljena linija L = A0 A1 A2 . . . An upisana u prostu krivu C
zadatu parametarskim jednacinama (1), tada postoje jedinstvene tacke t0 ,
t1 , . . . , tn segmenta [, ] za koje je Ai = M (ti ), i = 0, 1, 2, . . . , n. Tada je
= t0 < t1 < t2 < . . . < tn = i tacke t0 , t1 , t2 , . . . , tn cine jednu podelu
segmenta [, ]: {t0 , t1 , t2 , . . . , tn } = . Ako se u navedenoj definiciji duzine
proste krive (L) zameni dijametrom () podele , a sve ostalo ostane
nepromenjeno, dobije se druga definicija duzine proste krive, ekvivalentna
prvobitnoj. Ako je C nezatvorena prosta kriva, onda se zamenjivanjem (L)
sa (L) moze dobiti jo jedna ekvivalentna definicija.
2

Najzad, zamenivi granicnu vrednost (2) supremumom duzin s(L) izloml-

jenih linija L upisanih u krivu C, dobicemo takodje jednu definiciju duzine
proste krive, ekvivalentnu prvobitnoj.
Svojstva: Duzina proste krive ima sledeca osnovna svojstva. 10 (Pozi-
tivnost.) Ako je prosta kriva C rektifikabilna, onda je s(C) > 0. 20 (Adi-
tivnost.) Ako je prosta kriva nekom tackom A1 C podeljena na krive C1
i C2 , tada iz rektifikabilnosti C sledi rektifikabilnost C1 i C2 , i obrnuto, iz
rektifikabilnosti C1 i C2 sledi rektifikabilnost C, i vazi s(C) = s(C1 ) + s(C2 ).
(Bez dokaza.)
Egzistencija: Ako je prosta kriva C zadata parametarskim jednacinama
(1) i pritom su funkcije x(t), y(t), z(t) neprekidno diferencijabilne, tada je
C rektifikabilna kriva.
Dokazacemo ovu teoremu, i to tako to cemo pokazati da je skup duzina
izlomljenih linija upisanih u krivu C ogranicen odozgo. Neka je L = A0 A1 A2
. . . An jedna izlomljena linija sa temenima Ai = M (ti ), i = 0, 1, 2, . . . ,
n (t0 = , tn = ), upisana u krivu C. Primenom Lagranzove teoreme
zakljucujemo da za svako i = 0, 1, 2, . . . , n 1, postoje tacke i , i ,
ei u intervalu (ti , ti+1 ) takve da je xi := x(ti+1 ) x(ti ) = x0 ( i )ti ,
yi := y(ti+1 ) y(ti ) = y0 ( i )ti , zi := z(ti+1 ) z(ti ) = z 0 (ei )ti (ti :=
ti+1 ti ). Obelezimo sa M (M ) (M f) najvecu vrednost |x0 (t)| (|y 0 (t)|) (|z 0 (t)|)
na segmentu [, ]. Tada je
q q
2 2 2 2 f2 ti , i = 0, 1, 2, . . . , n 1,
li = xi + yi + zi M 2 + M + M

pa je
q n1
X q
2 f2 2 f2 ( ).
s(L) M2 + M + M ti = M 2 + M + M
i=0

Kako je ovde L proizvoljna izlomljena linija upisana u krivu C, to postoji

supremum duzina izlomljenih linija upisanih u krivu C, tj. postoji s(C).
U ovom dokazu usput smo dobili i sledecu ocenu odozgo duzine krive C:
q
2 f2 ( ).
s(C) M 2 + M + M (3)

Na isti nacin se moze izvesti i ocena odozdo:

p
s(C) m2 + m2 + m e 2 ( ), (4)

e najmanja vrednost |x0 (t)| (|y 0 (t)|) (|z 0 (t)|) na segmentu

gde je m (m) (m)
[, ].
 3

Diferencijal luka: Pretpostavimo da je prosta kriva C, zadata para-

metarskim jednacinama (1), rektifikabilna. Za svaki t (, ), oznacimo sa
Ct luk M ()M (t) krive C. Svaka kriva Ct je rektifikabilna, jer je C rektifika-
bilna i tacka M (t) deli krivu C na Ct i jo jednu krivu. Obelezimo duzinu
krive Ct sa s(t), stavimo s() := 0 i s() := s(C), i razmotrimo funkciju
s = s(t), t [, ]. Pokazacemo da je
p
s0 (t) = x0 (t)2 + y0 (t)2 + z 0 (t)2 , t [, ] , (5)

pri cemu pod s0 () treba podrazumevati s0+ (), a pod s0 () s0 ().

Neka je t [, ]. Ako je t 6= i t > 0, t + t < , onda moze da se
govori o luku M (t)M (t + t) krive C. Na osnovu svojstva
aditivnosti duzine

proste krive, prirataj s = s(t + t) s(t) je jednak s M (t)M (t + t) .

Primenimo ocene (3) i (4) na krivu M (t)M (t + t):

p q
2 2 2 f2 t,
m +m +m e t s M (t)M (t + t) M 2 + M + M
2

pri cemu je M (M ) (M f) najveca vrednost, a m (m) (m)

e najmanja vrednost
0 0 0
|x | (|y |) (|z |) na segmentu [t, t + t]. Sledi da je
p q
2 2 2
s 2 f2 .
m +m +m e M2 + M + M
t
Lako je videti (na skoro isti nacin) da isto vazi i za t < 0, t + t > , ako
je t (, ]. Kako je
p p
lim m2 + m2 + m e 2 = x0 (t)2 + y 0 (t)2 + z 0 (t)2
t0

i q
2 p
f2 = x0 (t)2 + y0 (t)2 + z 0 (t)2 ,
lim M 2 + M + M
t0
to je i
s p 0 2
s0 (t) = lim = x (t) + y 0 (t)2 + z 0 (t)2 .
t0 t
Tako smo pokazali da zaista vazi (5).
Diferencijal ds = ds(t, t) funkcije s = s(t) naziva se diferencijalom
duzine luka ili, skraceno, diferencijalom luka. Mnozenjem jednakosti (5) sa
t i kvadriranjem, dobija se formula za diferencijal luka

ds2 = dx2 + dy 2 + dz 2 . (6)

4

U slucaju kad je C ravna kriva, formula (6) glasi ds2 = dx2 + dy 2 , i moze
se geometrijski interpretirati na sledeci nacin. Obelezimo tacke (x(t), y(t)),
(x(t + dt), y(t + dt)) i (x(t + dt), y(t)), redom, sa M , M1 i N . Ove tacke
cine temena "krivolinijskog pravouglog trougla", cija "hipotenuza" je luk
M M1 krive C, a "katete" su mu duzi M N i M1 N . (Karakteristicni trougao,
ili Lajbnicov trougao.) Ako je x(t + dt) > x(t) i y(t + dt) > y(t), tada
duzine "kateta" iznose x i y, a duzina "hipotenuze" je s. Formula
ds2 = dx2 + dy 2 pokazuje da vazi svojevrsna "Pitagorina teorema", mada
ne ba za prirataje x, y, z, vec za njihove glavne delove.
U slucaju ravne krive formula (5) glasi
q
s0t = x02 02
t + yt .

Specijalno, ako je ravna kriva C zadata jednacinom oblika y = y(t), ova

formula se svodi na p
s0t = 1 + yx02 .
Slucaj kad je ravna kriva C zadata jednacinom u polarnim koordinatama r =
r(), [, ], svodi se na slucaj zadavanja parametarskim jednacinama,
sa polarnim uglom u ulozi parametra:

x = r() cos , y = r() sin .

Kako je tada

x0 = r0 cos r sin , y0 = r0 sin + r cos ,

to je
x02 02 02 2
+ y = r + r , (7)
pa je q
s02
= r02 + r2 .
Luk u ulozi parametra: Kako je funkcija s = s(t), t [, ], strogo
rastuca, to ona ima inverznu funkciju t = t(s), s [0, S], (gde je stavljeno
s() =: S). Ako se u jednacinama (1) umesto t napie t(s), dobiju se para-
metarske jednacine krive C u kojima je pormenljivi luk s (tj. promenljiva
duzina luka) u ulozi parametra:

C : x = X(s), y = Y (s), z = Z(s), s [0, S] , (8)

gde je X(s) = x (t(s)), Y (s) = y (t(s)), Z(s) = z (t(s)). Ako su funkcije x(t),
y(t), z(t) neprekidno diferencijabilne i x0 (t)2 + y 0 (t)2 + z 0 (t)2 6= 0, tada su i
 5

funkcije X(s), Y (s), Z(s) neprekidno diferencijabilne i vazi X 0 (s)2 +Y 0 (s)2 +

Z 0 (s)2 6= 0. (Sagledati samostalno, koristeci formulu (5).) (Dakle, od glatke
parametrizacije (1) krive C dobija se takodje glatka parametrizacija (8) iste
krive.)
Teorema o izracunavanju duzine glatke krive: Neka je C jedna
prosta kriva zadata parametrarskim jednacinama (1) i neka su pritom funkcije
x(t), y(t), z(t) neprekidno diferencijabilne. Tada je kriva C rektifikabilna i
vazi Z p
s(C) = x0 (t)2 + y0 (t)2 + z 0 (t)2 dt. (9)

Dokaz. Rektifikabilnost krive C pod navedenim pretpostavkama us-

tanovljena je ranije, u teoremi o egzistenciji duzine proste krive. Formula
(9) moze se dobiti na osnovu (5). Prema (5), integrand u integralu na
desnoj strani jednakosti (9) je jednak izvodnoj funkciji funkcije s = s(t),
t [, ], pa je integral jednak prirataju ove funkcije na segmentu [, ]
(Njutn-Lajbnicova formula):
Z p Z
x0 (t)2 + y 0 (t)2 + z 0 (t)2 dt = s0 (t)dt = s(t)| = s() s().

Ostaje jo samo da se uzme u obzir da je s() = s(C) i s() = 0.

Jasno je da u slucaju ravne krive C formula (9) glasi
Z p
s(C) = x0 (t)2 + y 0 (t)2 dt.

Specijalno, ako je ravna kriva C zadata jednacinom oblika y = y(x), x

[, ], ova formula se svodi na sledecu:
Z p
s(C) = 1 + y 0 (x)2 dx.

Najzad, duzina proste ravne krive C zadate jednacinom u polarnim koordi-

natama r = r(), [, ], gde je funkcija r() neprekidno diferencijabilna,
racuna se po formuli
Z p
s(C) = r0 ()2 + r()2 d.

Ova formula se dobije iz formule (9) kad se za parametar uzme polarni ugao
, s obzirom na jednakost (7).
6

Svaka od navedenih formula za duzinu krive moze da se napie u obliku

Z
s(C) = ds

(ds diferencijal luka).

Primer 1. Odredimo duzinu svake od krivih:
2
(a) f (x) = 3x 3 10, x [8, 27];
2 2 2
(b) x 3 + y 3 = a 3 , (a > 0) (astroida);
(c) r = a (1 + cos ), (a > 0) (kardioida).
Reenje.
1
(a) Kako je f 0 (x) = 2x 3 , to je trazena duzina krive jednaka
q
Z27 r Z27 s Z27 2
13
2 4 4 + x3
s= 1 + 2x dx = 1 + 2 dx = 1 dx.
x3 x3
8 8 8

2 1
Poslednji integral se izracunava smenom t = x 3 + 4, dt = 23 x 3 dx, pri cemu
je za x = 8, t = 8, a za x = 27, t = 13. Tako se dobija

Z13
3 3 13
s= tdt = t = 133 83 24.245.
2
2 8
8

(b) Prelaskom na parametarske jednacine astroide:

x = a cos3 t, y = a sin3 t, 0 t 2,

uzimajuci u obzir njenu simetricnost u odnosu na koordinatne ose, nalazimo

Z2 q
s = 4 [x0 (t)]2 + [y 0 (t)]2 dt =
0

Z2 p
= 4 9a2 cos4 t sin2 t + 9a2 sin4 t cos2 tdt =
0

Z2 Z2
= 12a sin t cos tdt = 12a sin td (sin t) =
0 0

= 6a sin t02 = 6a.
2
 7

(c) Kriva je simetricna u odnosu na pravu r sin = 0, pa je njena

duzina jrdnaka dvostrukoj duzini njenog luka od tacke = 0, r = 2a, do
tacke r = 0. Kako je

r0 () = a sin , r 0 ()2 + r ()2 = 4a2 cos2 ,
2
to je
Z

s=2 2a cos d = 8a sin = 8a.
2 2 0
0

Povrina obrtne povri. Svaku povr koja nastaje obrtanjem (za pun
ugao) neke ravne krive oko neke ose u istoj ravni u kojoj je ta kriva, nazivamo
obrtnom povri. Pri definisanju povrine obrtne povri smatramo da je
povrina obrtne povri koja nastaje obrtanjem duzi oko neke ose, pri cemu
su duz i osa u istoj ravni, vec definisana. Takva obrtna povr predstavlja
omotac neke zarubljene kupe (ako duz i osa nemaju zajednickih tacaka i
nisu paralelne) ili omotac nekog valjka (ako su duz i osa paralelne) ili omotac
neke kupe (ako je jedan kraj duzi jedina zajednicka tacka duzi i ose) ili unija
omotaca dveju kupa (ako je neka unutranja tacka duzi jedina zajednicka
tacka duzi i ose). Povrina povri koja nastaje obrtanjem ravne izlomljene
linije oko neke ose u istoj ravni u kojoj je ta izlomljena linija definiemo kao
zbir povrina povri koje nastaju obrtanjem stranica izlomljene linije oko
iste ose.
Definicije: Neka je C jedna prosta kriva u nekoj ravni i s neka osa
u istoj ravni. Neka su sve tacke krive C s iste strane ose s ili na osi. Pret-
postavimo da obrtanjem krive C oko ose s nastaje neka povr . Ako je L
neka izlomljena linija upisana u krivu C, obelezimo sa povr koja nastaje
obrtanjem linije L oko ose s, a sa P () povrinu povri . Ako postoji
granicna vrednost
lim P (),
(L)0

(gde je L proizvoljna izlomljena linija upisana u krivu C), onda kazemo

da obrtna povr ima povrinu, ili da je merljiva, i tu granicnu vrednost
nazivamo povrinom povri . Oznaka P ().
Ako je kriva C (i osa s) u ravni Oxy i zadata je parametarskim jed-
nacinama x = x(t), y = y(t), t [, ], tada se u ovoj definiciji (L) moze
zameniti sa (), gde je podela segmenta [, ] odredjena izlomljenom
linijom L, i tako dobiti neto drugacija definicija koja je ekvivalentna prvo-
bitnoj. U slucaju nezatvorene krive C, zamenivi u navedenoj definiciji (L)
8

sa (L) dobicemo jo jednu definiciju povrine obrtne povri, ekvivalentnu

prvobitnoj.
Teorema o izracunavanju povrine obrtne povri: Neka je

C : x = x(t), y = y(t), t [, ] ,

jedna prosta kriva u ravni Oxy, neka je pritom y(t) 0, t [, ], i neka

obrtanjem krive C oko x-ose nastaje jedna povr . Ako su funkcije x(t) i
y(t) neprekidno diferencijabilne, tada povr ima povrinu i vazi
Z p
P () = 2 y(t) x0 (t)2 + y 0 (t)2 dt. (10)

(Dokaz na vezbama AG.)

Specijalno, ako je kriva C u ravni Oxy zadata jednacinom oblika y =
y(x), x [, ], pri cemu je funkcija y(x) neprekidno diferencijabilna, i
y(x) 0, x [, ], formula (10) svodi se na sledecu:
Z p
P () = 2 y(x) 1 + y 0 (x)2 dx. (11)

U slucaju kad je kriva C u r-ravni zadata jednacinom u polarnim ko-

ordinatama:
C : r = r () , [, ] ,
gde je 0 < , povrina povri koja nastaje obrtanjem krive C
oko polarne ose racuna se po formuli

Z q
P () = 2 r () sin r0 ()2 + r ()2 d, (12)

pod pretpostavkom da je funkcija r() neprekidno diferencijabilna. Ova

formula moze da se dobije iz (10) tako to se za parametar uzme polarni
ugao .
Svaka od formula (10), (11), (12) moze da se napie u obliku
Z
P () = 2 yds

(ds diferencijal luka krive).

Primer 2. Naimo povrinu P povri koja nastaje obrtanjem krive
(a) y = tan x, 0 x 4 , oko x-ose;
 9

2 2 2
(b) x 3 + y 3 = a 3 (a > 0) (astroida), oko x-ose;
(c) r2 = a2 cos 2, (a > 0) (lemniskata) oko polarne ose.
Reenje.
(a) Prema formuli (11) je:

Z4 r Z4 p
1 tan x (1 + tan2 x)2 + 1
P = 2 tan x 1 + dx = 2 dx
cos4 x cos2 x(1 + tan2 x)
0 0

Z p
4 Z2
(1 + tan2 x)2 + 1 2 1 + z2
= d(1 + tan x) = dz
1 + tan2 x z
0 1
2
Z2 2 Z Z 2
(1 + z )dz dz zdz
= = q +
z 1+z 2 1 + z2
1 1
z 2 1 + z12 1
1 r !1
Z p 2
d 1z 1 1
= q + 1 + z 2 = ln + 1 + 2 + 5 2
1
1 + z2 1 z z
2 2
" #
1+ 2 51
= 5 2 + ln .
2

(b) Kako su parametarske jednacine astroide: x = a cos3 t, y = a sin3 t

(0 t 2), to, uzimajuci u obzir simetricnost krive u odnosu na obe
koordinatne ose, po formuli (10) racunamo

Z q
P = 2 y (t) x0 (t)2 + y0 (t)2 dt
0

Z2 p
= 4 a sin3 t 9a2 cos4 t sin2 t + 9a2 sin4 t cos2 tdt
0

Z2 Z2
= 12a2 sin4 t cos tdt = 12a2 sin4 td (sin t)
0 0

12 2 5 2 12
= a sin t = a2 .
5 0 5
10

(c) Prema formuli (12), s obzirom na simetricnost lemniskate, ovde je

Z4 p
P = 4 r() sin r0 ()2 + r()2 d.
0

Kako je
p a sin 2
r() = a cos 2, r0 () = ,
cos 2
i
a2
r0 ()2 + r()2 = ,
cos 2
to je

Z4
0
P = 4a2 sin d = 4a2 cos = 2a2 2 2 .
4
0
 1

MATEMATIKA 2

Lekcija 6- Diferencijalni racun realnih funkcija vie realnih

nezavisno promenljivih

Osnovni pojmovi. Pojam funkcije jedne nezavisno promenljive

je cesto neadekvatan za modeliranje relacija i fenomena koji se srecu u re-
alnom svetu. Mnoge realne velicine zavise od dve, tri ili vie nezavisno
promenljivih. Na primer, zapremina provouglog paralelopipeda zavisi od tri
nezavisno promenljive, a povrine pravougaonika i trougla zavise od dveju
nezavisno promenljivih. Ovo su tri meu brojnim primerima funkcija vie
nezavisno promenljivih.
Neka je Rn skup svih uredjenih ntorki (x1 , x2 , ..., xn ) realnih brojeva.
Ako su x = (x1 , x2 , ..., xn ) i y = (y1 , y2 , ..., yn ) dve ntorke iz Rn , sa d (x, y)
se obelezava rastojanje izmeu njih definisano kao
v
u n
uX
d (x, y) = t (yk xk )2 .
k=1

Neka je x = (x1 , x2 , ..., xn ) fiksirana tacka u Rn . Skup svih y Rn takvih

da je d (x, y) < r zove se ndimenziona otvorena kugla sa centrom u tacki
x i poluprecnikom r, u oznaci K (x, r) .
U skupu R kugla K (x, r) je interval (x r, x + r) , a u skupu R2 kugla
K (x, r) , gde je x = (x1 , x2 ) , je skup svih (y1 , y2 ) za koje je (x1 y1 )2 +
(x2 y2 )2 < r2 , dakle u ovom slucaju K (x, r) je kruzna oblast sa centrom
u tacki x i poluprecnikom r.
Okolina tacke x Rn , u oznaci O (x) , je podskup od Rn koji sadrzi
kuglu K (x, r) , za neko r > 0. Na primer, u skupu R2 okolina tacke x =
(x1 , x2 ) R2 je svaki skup O (x) koji sadrzi neku kruznu oblast sa centrom
u tacki (x1 , x2 ).
Skup G Rn je otvoren ako je okolina svake svoje tacke. Skup F Rn
je zatvoren ako je njegov komplement Rn \F otvoren.
Tacka a X Rn je unutranja tacka skupa X ako postoji neka kugla
K (a, r) takva da je K (a, r) X.
Mi cemo ovde razmatrati funkcije dveju realnih nezavisno promenljivih
z = f (x, y), gde je f pravilo koje tackama (x, y) (ureenim parovima re-
alnih brojeva x i y) dodeljuje realne brojeve z. Skoro svi pojmovi uvedeni
za funkcije dveju nezavisno promenljivih bez vecih tekoca se prenose i na
funkcije vie nezavisno promenljivih.
2

Kada je funkcija f zadata formulom (analitickim izrazom) onda se odre-

djuje najveci podskup X xy-ravni u cijim tackama funkcija uzima realne
vrednosti. Taj podskup je njena oblast definisanosti ili definicioni skup.
Neka je funkcija z = f (x, y) definisana na podskupu X xy-ravni. Tada
se svakoj tacki (x, y) X pridruzuje (dodeljuje) tacka (x, y, f (x, y)) u trodi-
menzionom prostoru. Skup svih tacaka (x, y, f (x, y)) kada (x, y) X zove
se grafik funkcije z = f (x, y) .
Granicna vrednost i neprekidnost. Neka je f (x, y) funkcija
dveju realnih nezavisno promenljivih, definisana na nekom podskupu X
R2 , gde X sadrzi neku kruznu oblast sa centrom u tacki (x0 , y0 ) , sem, mozda,
tacku (x0 , y0 ) . Funkcija f (x, y) ima granicnu vrednost b u tacki (x0 , y0 ) ako
za svako > 0 q postoji = (, x0 , y0 ) > 0 tako da je |f (x, y) b| <
kad god je 0 < (x x0 )2 + (y y0 )2 < . Tada, kao kod funkcija jedne
nezavisno promenljive, piemo lim f (x, y) = b.
(x,y)(x0 ,y0 )
Za funkcije jedne nezavisno promenljive definisali smo levu i desnu granic-
nu vrednost u tacki x0 , odnosno posmatrali priblizavanje tacki x0 s leve i
s desne strane. U slucaju funkcije dveju realnih nezavisno promenljivih
posmatramo priblizavanje tacki (x0 , y0 ) po svakoj krivoj, pa ako granicna
vrednost postoji, ona mora biti jedinstvena bez obzira po kojoj krivoj se
priblizavamo tacki (x0 , y0 ) .
Osobine granicne vrednosti funkcije dveju nezavisno promenljivih analog-
ne su osobinama granicnih vrednosti funkcija jedne nezavisno promenljive.
Pored granicne vrednosti lim f (x, y) mogu se posmatrati i tako-
(x,y)(x0 ,y0 )
zvani ponovljeni, tj. uzastopni limesi. Naime, mozemo traziti granicnu
vrednost
kad nezavisno
promenljive uzastopno teze granicama, tj.
lim lim f (x, y) i lim lim f (x, y) . U prvom slucaju se pretpostavlja
xx0 yy0 yy0 xx0
da je x konstanta razlicita od x0 a u drugom da je y konstanta razlicita od
y0 .
Granicna vrednost funkcije dveju nezavisno promenljivih ne mora biti
jednaka ponovljenim limesima te funkcije.
Neka je tacka (x0 , y0 ) unutranja tacka oblasti definisanosti X R2
funkcije f (x, y) dveju nezavisno promenljivih. Funkcija f (x, y) je neprekidna
u tacki (x0 , y0 ) ako za svako > 0 postoji (, x0 , y0 )q> 0 tako je (x, y) X
vazi |f (x, y) f (x0 , y0 )| < kad god je (x, y) X i (x x0 )2 + (y y0 )2
< .
Neposredno je jasno da je funkcija f (x, y) neprekidna u tacki (x0 , y0 )
X ako i samo ako je lim f (x, y) = f (x0 , y0 ) . Funkcija f : X R2
(x,y)(x0 ,y0 )
 3

R je neprekidna na skupu Y, Y X, ako je neprekidna u svakoj tacki skupa

Y.
Neprekidnost funkcije f (x, y) po svakoj od nezavisno promenljivih x i y
razlikuje se od neprekidnosti funkcije f (x, y) kao funkcije dveju nezavisno
promenljivih. Naime, funkcija f (x, y) je neprekidna po x za fiksirano y = y0 ,
ako je lim f (x, y0 ) = f (x0 , y0 ). Analogno za neprekidnost po promenljivoj
xx0
y.
Ako su funkcije f (x, y) i g (x, y) neprekidne u tacki (x0 , y0 ), tada su u
toj tacki neprekidne i funkcije f (x, y) g (x, y), f (x, y) g (x, y), a i fg(x,y)
(x,y)

pod uslovom da je g (x0 , y0 ) 6= 0.

Slicno kao kod funkcija jedne nezavisno promenljive, neprekidnost funkcije
z = f (x, y) u tacki (x0 , y0 ) njenog domena moze se izraziti i u terminima
prirataja funkcije f (x, y). Naime, razlika M z = f (x0 + M x, y0 + M y)
f (x0 , y0 ) se zove prirataj funkcije koji odgovara priratajima M x i M y
argumenata x i y. Tada je jednakost
lim f (x, y) = f (x0 , y0 )
(x,y)(x0 ,y0 )

ekvivalentna jednakosti
lim M z = 0,
Mx0
My0

kojom se opisuje uslov da je funkcija z = f (x, y) neprekidna u tacki (x0 , y0 ) .

Ovaj deo o neprekidnosti zavravamo teoremom:
Ako je funkcija z = f (x, y) neprekidna u ogranicenoj i zatvorenoj oblasti
X R2 , tada ona na X dostize najmanju i najvecu vrednost. (Bez dokaza.)
Parcijalni izvodi i diferencijal. Neka je (x0 , y0 ) unutranja tacka
oblasi definisanosti X R2 funkcije f (x, y) dveju nezavisno promenljivih.
Prvi parcijalni izvod po x funkcije f (x, y) u tacki (x0 , y0 ) , u oznaci f
x (x0 , y0 ) ,
definie se kao
f (x0 + M x, y0 ) f (x0 , y0 )
lim .
Mx0 Mx
Prvi parcijalni izvod po y funkcije f (x, y) u tacki (x0 , y0 ) , u oznaci f
y (x0 , y0 ) ,
definie se kao
f (x0 , y0 + M y) f (x0 , y0 )
lim .
My0 My
Brojioci u razlomcima s desne strane se oznacavaju sa Mx z i My z,
respektivno, i zovu se delimicni prirataji po x odnosno po y. Prema tim
oznakama, moze se pisati
f Mx z f My z
(x0 , y0 ) = lim i (x0 , y0 ) := lim .
x Mx0 M x y My0 M y
4

U oba slucaja pretpostavljamo postojanje granicnih vrednosti. Koriste

se i oznake fx0 (x0 , y0 ) i fy0 (x0 , y0 ) .
Na slican nacin se definiu parcijalni izvodi funkcije od n nezavisno
promenljivih, za n > 2.
Primetimo da se pri odreivanju f x (x0 , y0 ) promenljiva y smatra kon-
f
stantnom, a pri odreivanju y (x0 , y0 ) promenljiva x smatra konstantnom.
Potreban uslov za postojanje parcijalnog izvoda po x je neprekidnost funkcije
f (x, y) po x za fiksirano y, dok je potreban uslov za postojanje parcijalnog
izvoda po y neprekidnost funkcije f (x, y) po y za fiksirano x. Meutim,
parcijalni izvod po, na primer, promenljivoj x moze da postoji i u tacki
u kojoj posmatrana funkcija nije neprekidna kao funkcija dveju nezavisno
promenljivih.
Geometrijsko tumacenje parcijalnog izvoda. Posmatracemo
povr S odreenu jednacinom z = f (x, y) u trodimenzionom prostoru, gde je
f (x, y) neprekidna funkcija koja ima parcijalne izvode u nekoj oblasti X. Ze-
limo da damo geometrijsku interpretaciju parcijalnih izvoda funkcije f (x, y)
u tacki (x0 , y0 ) X, kojoj odgovara tacka (x0 , y0 , f (x0 , y0 )) na povri S.
z
Prilikom izracunavanja parcijalnog izvoda x u tacki (x0 , y0 ) funkciju
z = f (x, y) tretiramo kao funkciju jedne nezavisno promenljive x, a y treti-
ramo kao konstantu, tj. z = f (x, y0 ) = f1 (x) .Funkcija z = f1 (x) odreuje
krivu C dobijenu presecanjem povri S i ravni y = y0 . Koristeci geometrijsku
interpretaciju izvoda funkcije jedne nezavisno promenljive, mozemo pisati
f10 (x0 ) = tan , gde je ugao izmeu xose i tangente krive C u tacki
z z
(x0 , y0 , f (x0 , y0 )) . Kako je f10 (x0 ) = x (x0 , y0 ), to je x (x0 , y0 ) = tan .
z
Znaci, x (x0 , y0 ) je koeficijent pravca tangente u tacki (x0 , y0 , f (x0 , y0 ))
krive koja se dobija presecanjem ravni y = y0 i povri z = f (x, y). Analogno,
z
y (x0 , y0 ) = tan .
Diferencijabilnost funkcije. Neka je funkcija z = f (x, y) definisana
na nekom podskupu X xy-ravni i neka je (x, y) neka unutranja tacka skupa
X. Sa M x i M y oznacimo prirataje nezavisno promenljivih x i y takve da
(x+ M x, y+ M y) X. Kaze se da je funkcija z = f (x, y) diferencijabilna u
tacki (x, y) X ako se njen totalni prirataj u tacki (x, y) pri priratajima
x i y nezavisno promenljivih x i y, tj.

M z = f (x+ M x, y+ M y) f (x, y) ,

za svaku tacku (x+ M x, y+ M y) neke kugle K(x, r) X, moze predstaviti

u obliku

M z = A M x + B M y + (M x, M y) M x + (M x, M y) M y, (1)
 5

gde su A i B neki brojevi nezavisni od M x i M y, a (M x, M y) i (M x, M y)

neke funkcije koje teze nuli kad M x i M y teze nuli.
Ako je funkcija z = f (x, y) diferencijabilna u tacki (x, y), tada se linearni
(u odnosu na M x i M y) deo njenog prirataja zove diferencijal funkcije
z = f (x, y) u tacki (x, y). Diferencijal funkcije z = f (x, y) se oznacava sa
dz i zapisuje
dz = A M x + B M y.
Tada je M z = dz + M x + M y.
Poslednji izraz za totalni prirataj diferencijabilne funkcije u tacki (x, y)
moze se napisati u obliku M z = dz + o () , gde je
q
o () = (M x, M y) , = (M x)2 + (M y)2

a funkcija (M x, M y) tezi nuli kad M x i M y teze nuli.

Neophodan uslov diferencijabilnosti funkcije. Ako je funkcija z =
z
f (x, y) diferencijabilna u nekoj tacki, tada f (x, y) ima parcijalne izvode x
z z
i y u toj tacki, i oni su, redom, jednaki brojevima A i B, tj. x (x, y) = A
z
i y (x, y) = B.
(Dokaz na vezbama AG).
Dovoljan uslov diferencijabilnosti funkcije. Podsetimo se da je
funkcija y = f (x) jedne nezavisno promenljive diferencijabilna u tacki x0
ako i samo ako u toj tacki ima izvod f 0 (x0 ) . Meutim, za funkcije vie
nezavisno promenljivih ne moze se formulisati slican potreban i dovoljan
uslov. Dovoljan uslov postoji odvojeno od neophodnog uslova koji je gore
naveden. Samo navodimo teoremu o tome, ali je ne dokazujemo.
Teorema 1. Neka funkcija z = f (x, y) ima parcijalne izvode fx0 (x, y) i
fy0 (x, y) u nekoj okolini tacke (x0 , y0 ) i neka su fx0 (x, y) i fy0 (x, y) neprekidni
u tacki (x0 , y0 ) . Tada je funkcija z = f (x, y) diferencijabilna u tacki (x0 , y0 ) .
Totalni diferencijal. Ako je funkcija z = f (x, y) diferencijabilna, tada
je njen totalni diferencijal dat sa dz = A M x + B M y. Znajuci da je A = x z
z
i B = y , mozemo dz pisati kao

z z
dz = Mx+ M y.
x y
Kao u slucaju funkcije jedne nezavisno promenljive, izjednacicemo diferen-
cijale nezavisno promenljivih sa njihovim priratajima, tj. M x = dx i M y =
dy. Tada se totalni diferencijal zapisuje kao
z z
dz = dx + dy.
x y
6

Pretpostavimo da je funkcija z = f (x, y) diferencijabilna u tacki (x, y) i

da je dz 6= 0 u toj tacki. Tada se totalni prirataj
z z
Mz= Mx+ M y + (M x, M y) M x + (M x, M y) M y
x y
razlikuje od linearnog dela
z z
dz = Mx+ My
x y
samo za sumu M x + M y, gde su M x i M y, kad M x 0
i M y 0, infinitezimale vieg reda nego sabirci u dz. Ako je dz 6= 0,
linearni deo totalnog prirataja diferencijabilne funkcije se zove glavni deo
tog prirataja. Aproksimacija

M z dz

se cesto koristi. Napomenimo da je navedena aproksimacija to preciznija to

su manje vrednosti prirataja nezavisno promenljivih.
Parcijalni izvodi slozene funkcije. Neka je data funkcija z = f (x, y)
definisana u nekom podskupu X xy-ravni i neka su x i y funkcije jedne
nezavisno promenljive t takve da je

x = g (t) , y = h (t) , t0 < t < t 1 .

Pretpostavimo da za bilo koje t (t0 , t1 ) odgovarajuca tacka (x, y) pripada

domenu X funkcije z = f (x, y) . Tada smena x = g (t), y = h (t) svodi
funkciju z = f (x, y) na slozenu funkciju z = f (g (t) , h (t)) jedne realne
nezavisno promenljive.
Navodimo teoremu o izvodu funkcije z = f (g (t) , h (t)) po promenljivoj
t:
Teorema 2. Ako u tacki t postoje izvodi
dx dy
= g 0 (t) i = h0 (t) ,
dt dt
i ako je funkcija z = f (x, y) diferencijabilna u tacki (x, y) = (g (t) , h (t)),
tada slozena funkcija z = f (g (t) , h (t)) ima izvod dz
dt u tacki t i vazi formula

dz z dx z dy
= + .
dt x dt y dt
(Dokaz na vezbama AG).
 7

Ovom teoremom prikazana je sutina pravila o izvodu slozene funkcije,

mada u jednom vrlo specijalnom slucaju. Evo sada optije teoreme.
Teorema o parcijalnim izvodima slozene funkcije: Neka je funkcija
z = f (x1 , x2 , . . . , xn ) diferencijabilna u tacki (x10 , x20 , . . . , xn0 ) i neka su
funkcije

x1 = 1 (t1 , t2 , . . . , tm ), x2 = 2 (t1 , t2 , . . . , tm ), . . . , xn = n (t1 , t2 , . . . , tm )

diferencijabilne u tacki (t10 , t20 , . . . , tm0 ), pri cemu je

1 (t10 , t20 , . . . , tm0 ) = x10 , 2 (t10 , t20 , . . . , tm0 ) = x20 , . . . ,

n (t10 , t20 , . . . , tm0 ) = xn0 .

Tada je i slozena funkcija

z = f (1 (t1 , t2 , . . . , tm ), 2 (t1 , t2 , . . . , tm ), . . . , n (t1 , t2 , . . . , tm )) =:

=: F (t1 , t2 , . . . , tm )
diferencijabilna u tacki (t10 , t20 , . . . , tm0 ) i vazi

F (t10 , t20 , . . . , tm0 ) f (x10 , x20 , . . . , xn0 ) 1 (t10 , t20 , . . . , tm0 )

= +
tj x1 tj
f (x10 , x20 , . . . , xn0 ) 2 (t10 , t20 , . . . , tm0 )
+ + ...
x2 tj
f (x10 , x20 , . . . , xn0 ) n (t10 , t20 , . . . , tm0 )
+ ,
xn tj

za j = 1, 2, . . . , m. (Bez dokaza.)
Diferencijal slozene funkcije. Ako je z = f (x, y) diferencijabilna
funkcija nezavisno promenljivih x i y, tada je njen totalni diferencijal dz
jednak
z z
dz = dx + dy, (*)
x y
gde je dx =M x i dy =M y.
Pretpostavimo sada da je z = f (x, y) slozena funkcija, na primer, da
je x = g (u, v) i y = h (u, v) . Za funkcije x = g (u, v) i y = h (u, v) jo
pretpostavimo da imaju neprekidne parcijalne izvode u tacki (u, v) . Kako
je z = z (u, v) = f (g (u, v) , h (u, v)), to je

z z
dz = du + dv. (**)
u v
8

z z
Zamenjujuci u formuli (**) u i v sa

z z x z y z z x z y
= + i = + ,
u x u y u v x v y v
uz koricenje jednakosti
x x y y
du + dv = dx i du + dv = dy,
u v u v
dobijamo formulu (*). Odatle zakljucujemo da je totalni diferencijal funkcije
z = f (x, y) dat formulama istog oblika kada su promenljive x i y nezavisne
i kada promenljive x i y zavise od drugih promenljivih. Dakle, totalni difer-
encijal funkcije dveju i vie nezavisno promenljivih ostaje isti (invarijantan
je) pri smeni promenljivih.
Napomena. Na osnovu prethodnih rezultata lako je proveriti sledeca
pravila diferenciranja:

x ydx xdy
d (x y) = dx dy, d (xy) = xdy + ydx, d = (y 6= 0).
y y2
Ona ostaju tacna i kada su x i y diferencijabilne funkcije od proizvoljnog
konacnog broja nezavisno promenljivih, tj. za x = g (u, v, w, ...) i y =
h (u, v, w, ...) .
Izvodi i diferencijali viih redova. Neka funkcija z = f (x, y) ima
parcijalne izvode u svakoj tacki oblasti G. Tada su f f
x (x, y) i y (x, y) nove
funkcije dveju nezavisno promenljivih definisane na G. Ako i one imaju svoje
parcijalne izvode u tackama oblasti G, dolazimo do drugih parcijalnih izvoda
funkcije f (x, y) i oznacavamo ih redom sa

f 2f f 2f
fxx = = fx = , fyy = = fy = ,
x x x x2 y y y y 2

f 2f f 2f
fxy = = fx = , fyx = = fy = .
y x y xy x y x yx
Poslednja dva parcijalna izvoda se zovu meoviti parcijalni izvodi drugog
reda funkcije z = f (x, y) . Na isti nacin moze se govoriti o parcijalnim
izvodima treceg, cetvrtog, ... reda funkcije dveju ili vie nezavisno promen-
ljivih.
U vezi sa parcijalnim izvodima, od interesa je da se raspravi pitanje kada
ce meoviti parcijalni izvodi k-tog reda funkcije od n nezavisno promenljivih
biti nezavisni od redosleda diferenciranja. O tome govore naredne dve teo-
reme, prva u slucaju k = n = 2, a druga u optem slucaju.
 9

Teorema 3. Neka je data funkcija z = f (x, y) definisana na oblasti

2f
G R2 i neka je (x0 , y0 ) neka tacka oblasti G. Ako postoje f f
x , y , xy ,
2f 2f 2f
yx u svakoj tacki oblasti G, i xy , yx su neprekidni u tacki (x0 , y0 ),
2f 2f
tada vazi jednakost xy (x0 , y0 ) = yx (x0 , y0 ). (Dokaz na vezbama
AG.)
Teorema 4. Ako u nekoj oblasti G Rn funkcija z = f (x1 , x2 , . . .
, xn ) ima neprekidne sve parcijalne izvode k-tog reda, i neprekidne meovite
parcijalne izvode k + 1-vog reda, tada je svaki od tih meovitih parcijalnih
izvoda nezavisan od redosleda diferenciranja. (Bez dokaza.)
Pretpostavimo da funkcija z = f (x, y) dveju nezavisno promenljivih x
i y ima neprekidne druge parcijalne izvode u nekoj tacki (x0 , y0 ). Tada
je diferencijal od dz, odnosno diferencijal drugog reda funkcije z = f (x, y),
d2 z = d (dz), u tacki (x0 , y0 ) pri priratajima dx i dy nezavisno promenljivih,
jednak

2 f (x0 , y0 ) 2 2 f (x0 , y0 ) 2 f (x0 , y0 )

d2 z = (dx) + 2 dxdy + (dy)2 .
x2 xy y 2

Izraz na desnoj strani ove jednakosti moze se simbolicki predstaviti u obliku

2 2

d2 z = x dx + y dy f (x0 , y0 ). Pritom operator x dx + y dy deluje

na funkciju z = f (x, y) na sledeci nacin: sumu x dx + y dy treba kvadrirati

po binomnom obrascu, a zatim stepene od x i y zameniti parcijalnim
izvodima odgovarajucih redova.
Ovakva teorema vazi za diferencijal bilo kog reda.
Teorema 5. Ako funkcija z = f (x, y) ima u tacki (x0 , y0 ) neprekidne sve
parcijalne izvode k-tog reda, tada postoji k-ti diferencijal dk f (x0 , y0 ; dx, dy)
funkcije f u tacki (x0 , y0 ) pri priratajima dx i dy nezavisno promenljivih, i
jednak je
k
k
d f (x0 , y0 ; dx, dy) = dx + dy f (x0 , y0 ) .
x y

(Bez dokaza.)
Na kraju navodimo teoremu o aproksimaciji funkcije dveju nezavisno
promenljivih polinomom stepena n.
Tejlorova teorema: Neka je funkcija z = f (x, y) definisana i neprekid-
na zajedno sa svim svojim parcijalnim izvodima do n + 1-vog reda u nekoj
otvorenoj okolini V tacke (x0 , y0 ), takvoj da iz (x, y) V sledi da i duz koja
spaja tacke (x0 , y0 ) i (x, y) lezi u V . Tada za svaku tacku (x, y) V postoji
10

broj (0, 1) takav da vazi

f (x, y) =
n
X k
1
= f (x0 , y0 ) + Mx+ M y f (x0 , y0 ) + (2)
k! x y
k=1
+Rn (f ; x0 , y0 ; x, y) ,

gde je
Rn (f ; x0 , y0 ; x, y) =
n+1
1
= Mx+ My f (x0 + M x, y0 + M y0 ) ,
(n + 1)! x y
i x = x x0 , y = y y0 .
Relacija (2) je Tejlorova formula za funkciju dveju nezavisno promenljivih.
Polinom
n
X k
1
f (x0 , y0 ) + (x x0 ) + (y y0 ) f (x0 , y0 ) =:
k! x y
k=1

=: Tn (f ; x0 , y0 ; x, y)
je Tejlorov polinom n-tog stepena oko tacke (x0 , y0 ) funkcije z = f (x, y).
Ako je (x0 , y0 ) = (0, 0), tada se Tejlorova teorema naziva Maklorenovom
teoremom a Tejlorov polinom Maklorenovim polinomom, kao kod funkcija
jedne nezavisno promenljive.
 1

MATEMATIKA 2

Lekcija 7- Lokalni ekstremi funkcije dveju nezavisno promenljivih

Lokalni ekstremi funkcije dveju nezavisno promenljivih definiu se na

isti nacin kao lokalni ekstremi funkcije jedne nezavisno promenljive. Kazemo
da funkcija z = f (x, y) definisana na skupu D ima u tacki (x0 , y0 ) D
lokalni minimum (maksimum) ako postoji okolina U D te tacke takva
da je razlika f (x, y) f (x0 , y0 ) nenegativna (nepozitivna) za svako (x, y)
U. Lokalni minimumi i lokalni maksimumi zajedno se nazivaju lokalnim
ekstremima. Isto kao kod funkcija jedne nezavisno promenljive govori se o
strogim i nestrogim lokalnim ekstremima.
Razlika f (x, y) f (x0 , y0 ) je totalni prirataj funkcije z u tacki (x0 , y0 )
pri priratajima x i y nezavisno promenljivih, koji smo ranije zapisivali
kao
M z = f (x0 + M x, y0 + M y) f (x0 , y0 ) .

Navodimo teoremu o neophodnom uslovu lokalnog ekstremuma funkcije

dveju nezavisno promenljivih.
Teorema 1. Ako funkcija z = f (x, y) ima lokalni ekstremum u tacki
z z
M0 (x0 , y0 ) onda su u toj tacki parcijalni izvodi x i y jednaki nuli, ukoliko
postoje.
Dokaz. Ako u funkciji z uzmemo y = y0 dobijemo funkciju z = f (x, y0 )
jedne nezavisno promenljive, koja ocigledno u tacki x = x0 ima lokalni
z
ekstremum. Prema Fermaovoj teoremi mora biti x (M0 ) = 0. Na isti nacin
z
se zakljucuje i o parcijalnom izvodu y .
z z
Tacke u kojima su parcijalni izvodi x i y jednaki nuli ili ne postoje
z z
zovu se kriticne tacke, a tacke u kojima su parcijalni izvodi x i y jednaki
nuli zovu se stacionarne tacke. Naravno, ako je neka tacka stacionarna ili
kriticna, funkcija u njoj ne mora imati lokalni ekstremum.
Dajemo teoremu o dovoljnom uslovu egzistencije lokalnog ekstremuma.
Teorema 2. Neka je M0 (x0 , y0 ) stacionarna tacka dvaput neprekidno
diferencijabilne funkcije z = f (x, y). Tada funkcija f (x, y) u tacki M0 (x0 , y0 )
ima strogi lokalni maksimum (minimum) ako je totalni diferencijal d2 f (M0 )
negativan (pozitivan), a nema lokalni ekstremum u toj tacki ako d2 f (M0 )
nema stalan znak za sve dx i dy. (Dokaz na vezbama AG.)
2

Napomena. Ako je:

2f 2f
A = (x0 , y0 ) , B = (x0 , y0 ) ,
x2 xy
2f
C = (x0 , y0 ) i = B 2 AC,
y 2

tada:
10 ako je < 0 i A > 0 funkcija f ima lokalni minimum u tacki (x0 , y0 );
20 ako je < 0 i A < 0 funkcija f ima lokalni maksimum u tacki (x0 , y0 );
30 ako je > 0 funkcija f nema lokalni ekstremum u tacki (x0 , y0 ).
Primer 1.Odredimo lokalne ekstreme funkcija:
a) z = 2y x2 y2 ; b) z = x2 2x +y2 ; c) z = 2xy 4x 2y;
x
d) z = x3 + 8y 3 6xy + 1; e) z = e 2 x + y2 .
Reenje. Napomenimo da su sve funkcije u ovom zadatku definisane
u svakoj tacki xy - ravni i imaju neprekidne parcijalne izvode svakog reda.
Dakle, tacke u kojima one mogu da imaju lokalne ekstreme su samo sta-
cionarne tacke, tj. reenja sistema jednacina:

zx0 = 0 zy0 = 0.
a)

zx0 = 2x = 0 zy0 = 2 2y = 0 (x = 0 y = 1).

Dakle, tacka (0, 1) je jedina tacka moguceg ekstremuma. Kako je

00 00 00
A = zxx = 2, B = zxy = 0, C = zyy = 2,

to je

= B 2 AC = 02 (2) (2) = 4 < 0.

Znaci, funkcija ima lokalni maksimum u tacki (0, 1) (jer je A < 0), i on
iznosi zmax = z (0, 1) = 1.
b)
0
zx = 2x 2 = 0 zy0 = 2y = 0 (x = 1 y = 0) .

Tacka (1, 0) je jedina tacka moguceg ekstremuma. Dalje je

00 00 00
A = zxx = 2, B = zxy = 0, C = zyy = 2,
 3

= B 2 AC = 0 4 < 0.
Funkcija ima lokalni minimum u tacki (1, 0), jer je A = C = 2 > 0. Ovaj
lokalni minimum iznosi

zmin = z (1, 0) = 1.

c)
0
zx = 2y 4 = 0 zy0 = 2x 2 = 0 (x = 1 y = 2) .

Tacka (1, 2) je stacionarna. Zatim nalazimo

00 00 00
A = zxx = 0, B = zxy = 2, C = zyy = 0.
Odatle je

= B 2 AC = 4 > 0,
to znaci da funkcija u toj tacki nema lokalni ekstremum.
d)
0
zx = 3x2 6y = 0 zy0 = 24y 2 6x = 0 x2 2y = 0 4y 2 x = 0 .

Poslednji sistem ima za reenja tacke M1 (0, 0) i M2 1, 12 . Racunamo par-
cijalne izvode drugog reda:

00 00
A = zxx = 6x, B = zxy = 6, C = 48y.

Kako je (M1 ) = 36 > 0, to u tacki M1 (0, 0) funkcija nema lokalni ek-

2 1
stremum. Poto je1 (M2 ) = (6) 6 1 48 2 = 36 144 = 108 < 0,
to u tacki M2 1, 2 funkcija ima lokalni minimum (jer je A = 6 > 0) i on
iznosi

1 1 1
zmin = z 1, = 1 + 8 6 1 + 1 = 0.
2 8 2
e)

1 x 2
x x
e 2 x + y + e 2 = 0 e 2 2y = 0 (x = 2 y = 0) .
2
4

Dakle tacka (2, 0) je jedina stacionarna tacka funkcije. Dalje imamo

00 1 x 1 x 1 x
zxx = e 2 x + y2 + e 2 + e 2 =
4 2 2
1 x
= e 2 x + y2 + 4 ,
4
00 1 x x
zxy = 2y e 2 = ye 2 ,
2
x
00
zyy = 2e .
2

Sada je u tacki (2, 0) :

1 1
= 0 e1 (2 + 0 + 4) 2e1 = 2 < 0.
4 e
Znaci, u tacki (2, 0) funkcija ima lokalni minimum (A > 0) i on iznosi
2
zmin = z (2, 0) = e1 (2) = .
e
Povr kao hodograf vektor funkcije dveju realnih nezavisno
promenljivih

Vektor funkcije dveju realnih nezavisno promenljivih. Slicno

vektor funkciji jedne realne nezavisno promenljive, definie se i vektor funkci-
ja dveju realnih nezavisno promenljivih. Preslikavanje r : X R3 gde je
X R2 , zove se vektor funkcija dveju realnih nezavisno promenljivih. Ona
ureenom paru (u, v) X dodeljuje vektor





r = x (u, v) i + y (u, v) j + z (u, v) k ,

cije su koordinate x, y, z skalarne funkcije dveju nezavisno promenljivih u i

v. Vektor funkcija je potpuno odreena ako su date funkcije x (u, v), y (u, v)
i z (u, v), gde je (u, v) X R2 . Ove funkcije se nazivaju koordinat-
nim funkcijama vektor funkcije r = r (u, v). Izucavanje vektor funkcije
je, ustvari, istovremeno izucavanje triju skalarnih funkcija, upravo, njenih
koordinatnih funkcija.
Skup tacaka u prostoru R3 koje opisuje kraj vektora r (u, v) ciji je poce-
tak O zove se hodograf vektor funkcije dveju realnih nezavisno promenljivih.
Tako je, na primer, grafik funkcije z = z(x, y) dveju nezavisno promenljivih
hodograf vektor funkcije





r (x, y) = x i + y j + z (x, y) k .
 5

(X je domen funkcije z = z (x, y) i u = x, v = y.)

Pojmovi kao to su granicna vrednost, neprekidnost, diferencijabilnost i
drugi, razmatraju se analogno slucaju vektor funkcije jedne realne nezavisno
promenljive.
Definicija povri: Povr je, po definiciji, hodograf bilo koje neprekidne
vektor funkcije r =r (u, v), definisane na nekoj oblasti D.
Zadavanje povri. Ako je povr hodograf vektor funkcije r =

r (u, v), (u, v) D, onda to obicno ovako zapisujemo

:

r =

r (u, v) , (u, v) D.

Sem ovako, kao hodograf vektor funkcije, povr se moze zadati i para-
metarskim jednacinama:

: x = x(u, v), y = y(u, v), z = z(u, v), (u, v) D,

pri cemu su x = x(u, v), y = y(u, v), z = z(u, v) koordinatne funkcije vektor
funkcije ciji hodograf je povr .
Specijalno, ako parametarske jednacine povri imaju oblik

: x = u, y = v, z = f (u, v), (u, v) D,

tada se povr moze zadati jednacinom reenom po z:

: z = f (x, y), (x, y) D,

(D domen funkcije f (x, y)). Potpuno analogno, u nekim slucajevima se

povr moze zadati jednacinom reenom po x, odnosno jednacinom reenom
po y.
Ako sve tacke M (x, y, z) povri zadovoljavaju jednacinu F (x, y, z) = 0,
za neku funkciju F (x, y, z) triju nezavisno promenljivih definisanu u nekoj
oblasti G, i ako svaka tacka koja tu jednacinu zadovoljava pripada povri ,
tada povr moze da se zada tom jednacinom:

: F (x, y, z) = 0, (x, y, z) G.

Proste povri. Povr koja je hodograf vektor funkcije

r =
r (u, v),

(u, v) D, nazive se prostom ako za svaku tacku M jednakost OM =

r (u, v) vazi za tacno jednu tacku (u, v) oblasti D.

Ako za tacku M0 na povri postoji neka njena okolina takva da je deo
povri koji lezi u toj okolini prosta povr, onda se ta tacka M0 naziva
jednostrukom tackom povri .
6

Glatke povri. Neka je povr zadata kao hodograf vektor funkcije:

:

r =

r (u, v) , (u, v) D,

i neka je M0 tacka na povri takva da je OM0 = r (u0 , v0 ) za neku tacku
(u0 , v0 ) D. Kaze se da je povr glatka u tacki M0 ako postoje parcijalni



izvodi ru0 (u, v) i rv0 (u, v) u nekoj okolini tacke (u0 , v0 ) i neprekidni su u toj



tacki, i ako je pritom ru0 (u0 , v0 ) rv0 (u0 , v0 ) 6= 0. Ako je povr glatka u
svakoj svojoj tacki, kaze se da je ona glatka.
Specijalno, u slucaju kad je povr zadata jednacinom z = f (x, y),
(x, y) D, malopredjanji uslov glatkosti povri u datoj tacki glasi: funkcija
f (x, y) je neprekidno diferencijabilna u tacki (x0 , y0 ) (pri cemu je
M0 (x0 , y0 , f (x0 , y0 )) tacka u kojoj se definie glatkost povri ).
Ako je povr zadata implicitnom jednacinom F (x, y, z) = 0, (x, y, z)
G, i ako je M0 (x0 , y0 , z0 ) tacka na povri takva da je funkcija F (x, y, z)
neprekidno diferencijabilna u toj tacki i bar jedan od parcijalnih izvoda
Fx0 (x0 , y0 , z0 ), Fy0 (x0 , y0 , z0 ), Fz0 (x0 , y0 , z0 ) je razlicit od nule, tada postoji
okolina tacke M0 takva da je deo povri koji u njoj lezi glatka povr. (Bez
dokaza.)

Tangentna ravan i normala povri

Definicija tangentne ravni: Neka je M0 jedna tacka na povri i

jedna ravan. Kaze se da je tangentna ravan povri u tacki M0 ako
kolicnik rastojanja proizvoljne tacke M od ravni i rastojanja M od
tacke M0 tezi nuli kad M tezi M0 ostajuci na :

d(M, )
lim = 0.
3MM0 d(M, M0 )

(Kazemo da tacka M tezi tacki M0 ako rastojanje d(M, M0 ) tezi nuli.)

Definicija normale: Prava koja prolazi kroz tacku M0 na povri i
normalna je na tangentnu ravan te povri u tacki M0 zove se normala povri
u tacki M0 .
Svaki ne-nula vektor ortogonalan na tangentnu ravan povri u tacki
M0 naziva se vektorom normale povri u tacki M0 .
Teorema o egzistenciji i odredjivanju tangentne ravni: Ako je
tacka M0 povri jednostruka i povr je glatka u tacki M0 , tada postoji,
i to jedinstvena, tangentna ravan povri u tacki M0 . Ako je pritom

hodograf vektor funkcije r = r (u, v), (u, v) D, i OM0 =

r (u0 , v0 )
 7

((u0 , v0 ) D), tada je vektor N = ru0 (u0 , v0 ) rv0 (u0 , v0 ) jedan vektor
normale povri u tacki M0 . (Bez dokaza.)
Nalazenje vektora normale povri. Ako je poznat vektor normale
povri u tacki M0 , onda se lako mogu napisati jednacina tangentne
ravni i jednacine normale povri u tacki M0 . Postupak nalazenja jednog


vektora N normale povri u tacki M0 u slucaju kad je povr zadata kao

hodograf vektor funkcije
r = r (u, v), (u, v) D, i OM0 =
r (u0 , v0 )
((u0 , v0 ) D) sadrzan je u teoremi o egzistenciji i odredjivanju tangentne



ravni: N = ru0 (u0 , v0 ) rv0 (u0 , v0 ).
U slucaju kad je povr zadata jednacinom z = f (x, y), (x, y) D,
i M0 (x0 , y0 , f (x0 , y0 )) (pod pretpostavkom da je funkcija f (x, y)


neprekidno diferencijabilna u tacki (x0 , y0 )), jedan vektor N normale povri


u tacki M0 moze se naci na sledeci nacin: N = fx0 (x0 , y0 ), fy0 (x0 , y0 ), 1 .
(Ovo se lako dobija neposredno iz postupka nalazenja vektora normale povri
u slucaju kad je povr zadata kao hodograf vektor funkcije.)
Neka je sada povr zadata implicitnom jednacinom F (x, y, z) = 0,
(x, y, z) G, neka je M0 (x0 , y0 , z0 ) , neka je funkcija F (x, y, z) nepre-
kidno diferencijabilna u tacki (x0 , y0 , z0 ) i neka je Fx0 (x0 , y0 , z0 )2 +
Fy0 (x0 , y0 , z0 )2 + Fz0 (x0 , y0 , z0 )2 6= 0. Tada je vektor


N = Fx0 (x0 , y0 , z0 ) , Fy0 (x0 , y0 , z0 ) , Fz0 (x0 , y0 , z0 )

jedan vektor normale povri u tacki M0 .

Ovo se moze pokazati na sledeci nacin, ako se primeni teorema o egzi-
stenciji implicitno zadate funkcije. Prema toj teoremi, ako je, na primer,
Fz0 (x0 , y0 , z0 ) 6= 0, onda postoji okolina V tacke M0 u kojoj se jednacina
F (x, y, z) = 0 moze jednoznacno reiti po z. Tako se dolazi do funkcije
z = f (x, y), definisane i neprekidno diferencijabilne u nekoj okolini D tacke
(x0 , y0 ), i takve da je f (x0 , y0 ) = z0 . Deo povri koji lezi u V je povr
1 koja se moze zadati jednacinom z = f (x, y), (x, y) D. Pritom je
M0 1 . Jedan vektor normale povri 1 (a i povri ) u tacki M0 je


vektor N 1 = fx0 (x0 , y0 ), fy0 (x0 , y0 ), 1 . Kako je

Fx0 (x0 , y0 , z0 ) Fy0 (x0 , y0 , z0 )

fx0 (x0 , y0 ) = , fy0 (x0 , y0 ) = ,
Fz0 (x0 , y0 , z0 ) Fz0 (x0 , y0 , z0 )
to je i vektor



N = Fz0 (x0 , y0 , z0 ) N 1 =

= Fx0 (x0 , y0 , z0 ) , Fy0 (x0 , y0 , z0 ) , Fz0 (x0 , y0 , z0 )
8

jedan vektor normale povri u tacki M0 .

Primer 2. Napiimo jednacinu tangentne ravni i jednacine normale
povri z = x2 + y 2 u tacki M0 (1, 1, z0 ) .
Reenje. Imamo f (x, y) = x2 + y 2 , tako da je z0 = f (1, 1) = 2 i
fx0 (1, 1) = 2, fy0 (1, 1) = 2. Jednacina trazene tangentne ravni glasi

2 (x 1) 2 (y 1) + (z 2) = 0,

tj., 2x + 2y z 2 = 0, a jednacine normale su

x1 y1 z2
= = .
2 2 1
 1

MATEMATIKA 2

Lekcija 8- Diferencijalne jednacine

Osnovni pojmovi. Jednacina u kojoj se pojavljuje nepoznata funkcija,

zajedno sa svojim izvodima, kao i nezavisno promenljive, naziva se diferenci-
jalna jednacina. Ako je rec o nepoznatoj funkciji jedne nezavisno promenljive,
govorimo o obicnoj diferencijalnoj jednacini.
Red obicne diferencijalne jednacine je red najvieg izvoda koji ucestvuje
u njoj. Opti oblik diferencijalne jednacine n-tog reda je

x, y, y 0 , y00 , ..., y (n) = 0, (1)

gde je neka realna funkcija od n + 2 nezavisno promenljive. Diferencijalne

jednacine
y0 = 5x i y 0 + 7y = 0
su prvog reda, a diferencijalne jednacine
2
x2 y 00 + 20xy0 + 4y = 6x10 ln x i y10 y00 = y 0

su drugog reda.
Ako nepoznata funkcija zavisi od vie nezavisno promenljivih, tada se
u diferencijalnoj jednacini pojavljuju parcijalni izvodi, i imamo parcijalnu
diferencijalnu jednacinu.
Postupak odreivanja nepoznate funkcije iz date diferencijalne jednacine
naziva se reavanje te jednacine ili integraljenje te jednacine. Ustvari, reenje
diferencijalne jednacine je funkcija koja, zamenjena u tu jednacinu, pretvara
ovu u identitet.
Diferencijalna jednacina, u optem slucaju, ima vie od jednog reenja.
Ako postoji relacija koja sadrzi sva reenja date diferencijalne jednacine,
njom je definisano opte reenje posmatrane jednacine.
Opte reenje diferencijalne jednacine (1) je funkcija

y = (x, C1 , C2 , ..., Cn ) , (2)

koja za fiksirane vrednosti C1 , C2 , ..., Cn zadovoljava jednacinu (1) kao funk-

cija od x. Pritom se C1 , C2 , ..., Cn nazivaju proizvoljnim konstantama.
Opte reenje (2) moze da se zada i implicitno, jednacinom oblika
f (x, y, C1 , C2 , ..., Cn ) = 0.
2

Ako je jednacinom

f (x, y, C1 , C2 , ..., Cn ) = 0 (3)

zadata jedna familija (skup) krivih u xy-ravni, mogucno je formirati obicnu

diferencijalnu jednacinu reda n, koja za opte reenje ima tu familiju. Pos-
tupak je sledeci. Uzastopno diferenciramo po x jednacinu (3) nputa, sma-
trajuci pritom y funkcijom od x. Tako (zajedno sa jednacinom (3)) dobi-
jamo n + 1-nu jednacinu sa n parametara C1 , C2 , ..., Cn .Eliminacijom tih
parametara iz spomenutih n + 1 jednacina, dobijamo jednu diferencijalnu
jednacinu reda n, koja se naziva diferencijalnom jednacinom familije krivih
(3).
Primer. Formirajmo diferencijalnu jednacinu familije krivih:

y = C1 sin x + C2 cos x. (*)

Diferenciranjem dva puta date jednacine dobijamo

y0 = C1 cos x C2 sin x
y 00 = C1 sin x C2 cos x.

Iz jednacine (*) i dveju dobijenih diferenciranjem, eliminiimo konstante C1

i C2 . Rezultat te eliminacije je trazena diferencijalna jednacina. U ovom
slucaju eliminaciju mozemo izvriti tako to cemo sabrati jednacinu (*) sa
poslednjom jednacinom. Tako dobijamo trazenu diferencijalnu jednacinu

y 00 + y = 0.

Diferencijalne jednacine prvog reda

U ovoj lekciji reavacemo nekoliko tipova obicnih diferencijalnih jed-

nacina prvog reda, tj. jednacina oblika (x, y, y 0 ) = 0.
Razdvojene promenljive. Diferencijalna jednacina

y 0 = P (x) Q (y) (4)

naziva se diferencijalna jednacina sa razdvojenim promenljivima. Jednacina

(4) moze se napisati u obliku
dy
= P (x) Q (y) ,
dx
odakle izlazi
dy
= P (x) dx.
Q (y)
 3

Prema tome, sva reenja jednacine (4) sadrzana su u formuli

Z Z
dy
= P (x) dx + C (5)
Q (y)

gde je C proizvoljna konstanta.

Homogene diferencijalne jednacine prvog reda. Diferencijalna
jednacina y
y0 = f (6)
x
naziva se homogena diferencijalna jednacina prvog reda. Ako je f (u) = u,
onda jednacina glasi y0 = xy i u njoj su promenljive razdvojene. Pret-
postavimo stoga da je f (u) 6= u. Uvedimo smenu

y = ux, (7)

gde je u nova nepoznata funkcija. Iz (7) izlazi

y 0 = u + xu0 ,

te jednacina (6) postaje

u + xu0 = f (u) ,
du
tj. x = f (u) u,
dx
du dx
ili = ,
f (u) u x
a to je jednacina u kojoj su promenljive razdvojene. Posle integraljenja
nalazimo opte reenje homogene jednacine (6):
Z
du
ln |x| = + C, (8)
f (u) u

gde je C proizvoljna konstanta.

Linearne diferencijalne jednacine prvog reda. Diferencijalna jed-
nacina
y0 + p (x) y = q (x) (9)
gde su p (x) i q (x) date funkcije, naziva se linearna diferencijalna jednacina
prvog reda. Pretpostavimo da je reenje jednacine (9) oblika

y = uv, (10)
4

gde su u i v zasad neodreene funkcije. Iz (10) izlazi y0 = u0 v + uv 0 te

jednacina (9) postaje

u0 v + uv 0 + p (x) uv = q (x) ,

tj., u0 + p (x) u v + uv 0 = q (x) . (11)
Izaberimo funkciju u tako da bude

u0 + p (x) u = 0. (12)

Jednacina (12) je jednacina sa razdvojenim promenljivima:

du
+ p (x) dx = 0.
u
Posle integraljenja te jednacine dobijamo
U
u = Ae p(x)dx
,

gde je A proizvoljna konstanta. Uzevi A = 1, imamo

U
u = e p(x)dx
. (13)

Ako je u funkcija (13), jednacina (11) ima oblik

U
e p(x)dx 0
v = q (x) ,

odakle, posle integraljenja, izlazi

Z U
p(x)dx
v=C+ q (x) e dx, (14)

gde je C proizvoljna konstanta. Iz (10), (13) i (14) nalazimo opte reenje

jednacine (9):
U
Z U

y = e p(x)dx C + q (x) e p(x)dx dx . (15)

Bernulijeve diferencijalne jednacine. Diferencijalna jednacina

y 0 + p (x) y = q (x) yk (k R) (16)

naziva se Bernulijeva diferencijalna jednacina. Ako je k = 0, jednacina

(16) je linearna, a ako je k = 1, ona razdvaja promenljive. Stoga cemo
pretpostaviti da je k 6= 0 i k 6= 1. Uvedimo smenu y = um , gde je u
 5

nova nepoznata funkcija, a m je konstanta koju treba odrediti. Imamo

y0 = mum1 u0 , te jednacina (16) postaje

mum1 u0 + p (x) um = q (x) umk ,

1 1
tj., u0 + p (x) u = q (x) umkm+1 . (17)
m m
Izaberimo m tako da bude

mk m + 1 = 0,
1
tj. stavimo m = 1k . Na taj nacin dobijamo rezultat: Bernulijeva diferen-
cijalna jednacina (16) svodi se pomocu smene
1
y = u 1k

na linearnu diferencijalnu jednacinu

u0 + (1 k) p (x) u = (1 k) q (x) .

Kako je ova jednacina linearna, ona se moze reiti primenom formule (15).
Na taj nacin se dobija
U
Z U

1k (1k) p(x)dx (1k) p(x)dx
y = (1 k) e C + q (x) e dx .

Ovo je formula za reavanje Bernulijeve jednacine (16).

 1

MATEMATIKA 2

Lekcija 9- Jednacine totalnog diferencijala

Jednacina
M (x, y) dx + N (x, y) dy = 0 (1)
naziva se jednacina totalnog diferencijala ako je leva strana totalni diferen-
cijal neke funkcije u (x, y) dveju nezavisno promenljivih x i y, tj.

u u
M (x, y) dx + N (x, y) dy = du = dx + dy.
x y

Ako je tako, onda je u (x, y) = C opte reenje jednacine (1).

Teorema. Pretpostavimo da funkcije M (x, y) i N (x, y) imaju nepre-
kidne parcijalne izvode po y i x, respektivno, u nekoj prostopovezanoj oblasti
D xy-ravni. Potreban i dovoljan uslov da leva strana jednacine (1) bude
totalni diferencijal neke funkcije u (x, y) dveju nezavisno promenljivih x i y,
jeste da vazi jednakost
M N
= (2)
y x
u svakoj tacki oblasti D.
Napomena. Ako je za funkcije M (x, y) i N (x, y) ispunjeno (2), onda
je
u (x, y) = C
opte reenje jednacine (1), gde je C proizvoljna konstanta, a funkcija u (x, y)
se nalazi po formuli
Z Z Z

u (x, y) = M (x, y) dx + N (x, y) M (x, y) dx dy. (3)
y

Primer 1. Proverimo da li je jednacina

ey dx 2y + xey dy = 0 (4)

jednacina totalnog diferencijala, i naimo njeno opte reenje.

Reenje. Ovde je M (x, y) = ey i N (x, y) = (2y + xey ), pa je

M N M N
= ey , = ey , dakle = ,
y x y x
2

tj., (4) je jednacina totalnog diferencijala. Prema formuli (3), nalazimo

Z Z Z
y
y
y
u (x, y) = e dx + 2y + xe e dx dy
y
Z
y
y
y
= e x+ 2y + xe xe dy
y
Z

= ey x + 2y xey + xey dy

= ey x y2 .

Znaci, ey x y 2 = C je opte reenje jednacine (4).

Primer 2. Dokazimo da je jednacina sa razdvojenim promenljivima
jednacina totalnog diferencijala.
Reenje. Neka je P (x) dx = Q (y) dy jednacina sa razdvojenim promen-
ljivima. Ona je ekvivalentna jednacini

P (x) dx + [Q (y)] dy = 0, (5)

a to je jedna jednacina oblika (1). (M (x, y) = P (x), N (x, y) = Q (y) .)

Kako je
M P N (Q)
= =0 i = = 0,
y y x x
to je M N
y = x , odakle, prema Teoremi, sledi da je leva strana jednacine (5)
totalni diferencijal funkcije u dveju nezavisno promenlljivih x i y.
Integracioni mnozilac. Ako jednacina (1) nije jednacina totalnog
diferencijala, tada je mogucno potraziti funkciju (x, y) tako da jednacina

(x, y) M (x, y) dx + (x, y) N (x, y) dy = 0

bude jednacina totalnog diferencijala. Takva funkcija se zove integracioni

faktor ili integracioni mnozilac. Prema Teoremi, uslov za to je
(M ) (N )
=
y x
ili, u razvijenom obliku,

M N
M N + = 0. (6)
y x y x

Znaci, akoje funkcija integracioni mnozilac diferencijalne jednacine (1)

tada ta funkcija zadovoljava parcijalnu diferencijalnu jednacinu (6). Lako je
 3

videti da vazi i obrnuto. Time se problem reavanja jednacine (1) svodi na

reavanje parcijalne diferencijalne jednacine (6). Meutim, u optem slucaju
teze je reiti jednacinu (6) nego jednacinu (1). Zato se najcece postupa tako
to se pokuava odrediti funkcija u nekom specijalnom obliku, na primer,
= (x), = (y) ili = (xy) .
Potrazimo integracioni mnozilac u obliku = (), gde je = (x, y)
poznata funkcija. Jednacina (6) tako postaje

0 M N
M N () + () = 0
y x y x
ili
N M
1 d x y
= . (7)
d M
y N x

Ako se funkcija na desnoj strani jednacine (7) moze prikazati kao funkcija
promenljive , tj., ako je
N M
x y
= G () ,
M
y N x

onda jednacina (7) predstavlja obicnu diferencijalnu jednacinu prvog reda u

odnosu na nepoznatu funkciju = (), koja razdvaja promenljive i ciji je
oblik
d
= G () d.

U
Jedno reenje te jednacine je funkcija () = e G()d .
Specijalno, diferencijalna jednacina (1) ima integracioni faktor koji za-
visi samo od promenljive x ( (x, y) = x), odnosno samo od promenljive y
( (x, y) = y), ako postoji funkcija G jedne nezavisno promenljive, takva da
vazi jednakost
M N
y x
= G (x) ,
N
U
(i tada je (x) = e G(x)dx ), odnosno takva da vazi jednakost
N M
x y
= G (y) ,
M
U
(i tada je (y) = e G(y)dy ).
Ortogonalne i izogonalne trajektorije. U nekim primenama cesto se
javlja sledeci problem: ako je data familija krivih (x, y, C) = 0 u xy-ravni,
4

naci drugu familiju krivih (x, y, C) = 0, tako da svaka kriva te familije

sece krive familije (x, y, C) = 0 pod pravim uglom. Tada se familija krivih
(x, y, C) = 0 zove familija ortogonalnih trajektorija familije (x, y, C) =
0.
Analiticki, to znaci sledece. Ako je F (x, y, y 0 ) = 0 diferencijalna jed-
nacina familije krivih (x, y, C) = 0, onda diferencijalna jednacina ortogo-
nalnih trajektorija te familije ima oblik

1
F x, y, 0 = 0,
y
jer uslov normalnosti tangenti sa koeficijentima pravca k1 i k2 glasi: k1 k2 =
1.
Da zakljucimo: ako zelimo da naemo ortogonalne trajektorije familije
(x, y, C) = 0, najpre naemo njenu diferencijalnu jednacinu F (x, y, y 0 ) = 0
i u njoj y0 zamenimo sa y10 . Integraljenjem tako dobijene diferencijalne
jednacine
1
F x, y, 0 = 0,
y
dobijamo familiju ortogonalnih trajektorija familije (x, y, C) = 0.
Primer 3. Naimo ortogonalne trajektorije familije krugova sa cen-
trom u koordinatnom pocetku:

x2 + y 2 = C. (8)

Reenje. Najpre naimo diferencijalnu jednacinu familije krugova.

Diferenciranjem jednacine (8) dobijamo
x
2x + 2yy0 = 0, tj. y0 = .
y
To je diferencijalna jednacina familije krugova. Ako u toj jednacini y0 za-
menimo sa y10 , dobijemo

1 x y
0
= , odnosno y0 = ,
y y x
to je diferencijalna jednacina trazene familije ortogonalnih trajektorija.
Njenim reavanjem, nalazimo

y = Cx (x 6= 0) .

Ovo je familija ortogonalnih trajektorija familije (8).

 5

Familija krivih (x, y, C) = 0 zove se familija izogonalnih trajektorija

pod uglom familije (x, y, C) = 0, ako svaka kriva te familije sece krive
familije (x, y, C) = 0 pod uglom 6= 2 .
Ugao izmeu ma koje krive LC iz familije (x, y, C) = 0 i neke izogo-
nalne trajektorije L u njihovoj presecnoj tacki M smatra se orijentisanim
od tangente krive LC ka tangenti krive L, a merni broj ugla je takav da
je 0 < || < 2 . Na taj nacin se dobija

tan 2 tan k2 k
+ 1 = 2 , 1 = 2 , tan 1 = , k1 = ,
1 + tan 2 tan 1 + kk2

y 0 k
tako da diferencijalna jednacina izogonalnih trajektorija glasi F x, y, 1+ky 0

= 0.
Primer 4. Naimo izogonalne trajektorije pod uglom = 4 familije
krugova
x2 + y2 = C.
Reenje. Ako u diferencijalnoj jednacini x + yy 0 = 0 familije krugova,
0 1
y0 zamenimo sa y1+y
0 (jer je tan 4 = 1), dobijemo diferencijalnu jednacinu

y0 = yx
y+x . To je diferencijalna jednacina familije izogonalnih trajektorija
pod uglom 4 datih krugova. Nije teko videti da je to jedna homogena
diiferencijalna jednacina prvog reda i da je njeno opte reenje:

x2 y
ln p + arctan = C.
2
x +y 2 x