Universiteti

Fakulteti i Shkencave Humane

Departamenti i Gjuhs Shqipe dhe Letrsis

Vlor

PUNIM DIPLOME

SIMBOLI N LETRSI DHE N VEPRNARKA E DIALLIT T

DRITERO AGOLLIT
PASQYRA E LNDS

Abstrakt

Hyrja 3

Kreul

1.1 Simboli n letrsi dhe n veprimtarin e Dritero Agollit 6

1.2Rrugtim n jetn e Agollit 10

1.3Veprat letrare tDritro Agollit 13

Kreu II

2.1 Arka e Djallit si sfide 17

2.2 Figura e simbolit n veprn Arka e Djallit 19

2.3 Personazhet e vepres Arka e Djallit n analiz 22

Kreu III

Arka e Djallit, fragment 26

Fjala e Kritiks pr Dritro Agollin 27

3.2 Mendimi kritik letrar i Ali Aliut per vepren Arka e Djallit 29

Perfundime 33

Bibliografia 36

2
Falenderime

Falenderoj udheheqesen time per realizimin e punimit te temes se diplomes,

Doktorante Edlira Qcrkczin, fale mbeshtetjes se saj te madhe munda te perfundoj dhe te
realizoj kete punim diplome me kenaqesi dhe vullnet.

Gjithashtu falenderoj te gjithe pedagoget e departamentit te gjuhe - letersise qe gjithe

keto vite na kane ndihmuar pa hezitim, pa ju nuk mund te plotesoheshin dijet e mia.

Universiteti eshte periudha me e rendesishme ne jete per te mundesuar arritjen e

synimeve dhe hapave me te medha ne jete.

Fal familjes sime qe jane perpjekur me shume sakrifica dhe deshires sime per tu shkolluar
une jam sot nje hap larg diplomimit dhe nje te ardhme me te kenaqshme.

Me gjithe respektin ju falenderoj me sinqeritetin me te madh....!!!

3
Abstrakt

Agolli u be poet i tokes dhe i dashurise per te, shkrimtari I filozofise dhe I dhimbjes
njerezore. Vepra letrare e Dritero Agollit krijoi traditen e re te letersise shqipetare. Ajo na
bent e ndihemi me dinjitet perballe botes se madhe. Shkrimtar I madh I nje gjuhe te
vogel, ai eshte po aq i dashur prej lexuesve bashkekombas, sa dhe metropolet e kultures
boterore.

Dritero Agolli dhe brezi I tij letrar (vitet 60) u paraqiten me poetike te re, sido qe I
diskutua mjaft edhe per rimen dhe ritmin, vargun e lire dhe vargun e rregullt, per
rreptesine e poezise. Me shume pervoja e tij krijuese, se dhe traktatet teorike, beri qe te
ndryshohej rrenjesisht tradita e vjersherimit shqip. Dritero Agolli u shfaq ne letersi sin je
autor me kerkesa te larta per poezine.

Ai krijoi poezine e un-it, perkunder poezise se ne-ve, Gjithashtu ai eshte dhe nje
prozator i frymezuar nga jeta e sotme dhe nga ngjarjet e saj, nga ajo qe perjeton dhe qe e
shqeteson apo e gezon njeriun e sotem. Edhe tregimet, si dhe veprat ne gjini te tjera
letrare, ai I shkruan per jeten autentike me te gjitha dukurite dhe befasite qe ka, per
njeriun e nje kohe dhe hapsire te cilen shkrimtari e njeh mire, ndaj edhe rrefen qetas dhe
bindshem, me gjuhen e imagjinates krijuese dhe te artit autentik te thjeshtesise.

4
HYRJE

Ne letersine shqiptare ne pergjithesi, ne te gjitha gj inite e saj , dhe vecmas ne ate te

tregimit, gjate cerekut te fundit te shekullit tone kane ngjare gjera karakteristike dhe, pa
dyshim, te rendesishme. Ato na paraqesin nje deshmi te piote jo vetem per numrin e
veprave te botuara, per sasine impozante, por drejtperdrejt terthorazi - edhe per pasurimin
e formave te ketij zhanri, per dendjen e permbajtjes, per ndryshimet dhe vecorite estetike,
te dukshme dhe ne forme edhe ne boten e ideve, per stilin gjithnje e me te kulluar dhe per
nje botekuptim pergjithesisht te perparuar tregimtar, konsekuent e plot pergjegjesi te
lidhur me kohen e hapsiren tone, me synimet perparimtare te pjeses derrmuese te
njerezimit ne pergjithesi, dhe te botes shpirterore e artistike shiptare vecmas.

Natyrisht, kjo s'mund te vecohet ndaras, si ndonje "fenomen me vete", jashte procesit
krijues te pergjithshem dhe te ecurive karakteristike te zhvillimit shoqeror e kulturor,
sepse kjo eshte dhe shprehet domosdo si pjese e pandaare e nje zhvillimi plot aspirata e
pergjegjesi ku krijimtaria artistike dhe pergjithesisht kultura paraqiten dhe jane aktivitetet
dhe proces pune pa nderprerje, plot etje e vrull, plot kersheri kerkimore...

Ne njerin nga keto shtigje te mbara, me tipare te vecuara per prozen tone te re, nuk eshte
veshtire te verehet pena e talentuar e Dritero Agollit, njerit nga perfaqesuesit me te
spikatur jo vetem te brezit te vet, por edhe te disa brezave, si ne lemin e poezise dhe
prozes, ashtu edhe ne te tjerat.Gjate nje kohe te vazdhe krijuese te frytshme,
karakteristike, ai krijoi individualitetin e tij si letrar, stilin dhe boten e vecante te temave e
te motiveve.

Eshte nje nga autoret me te dashur dhe me te te lexuar te kesaj kohe; sepse eshte autor
frymezimi te larte, i cili ka si burim temash e motivesh thjeshtesine, jeten e perditshme te
njeriut, ecurite e zakonshme dhe kontradiktat e jetes, brengat apo gezimet e njeriut,
dilemat dhe konfliktet e brendeshme, dhe sepse ai te gjitha keto diti t'i shtjelloje vertet si
mjeshter dhe t'i ngreje ne lartesine e nje bukurie artistike te posacme dhe te seriozitetit
kuptimplote letrar.

5
Ndaj edhe nuk eshte rastisje pse pikerisht ate, si nje pjesetar te nje brezi te talentuar
shkrimtaresh te bashkekohesise sone, e shohim si nje nga me te spikaturit, vazhdues
traditash

me te mira latrare dhe pa dyshim novator, per te cilin na duken mjaft te pershtatshme
pikerisht jalet karakteristike qe ia kushton poetit tone me te madh, Naim Frasherit, duke
pohuar: "77 si je bujk i mire, lerove aren e fj aleve" ngase edhe vet ai, Dritero Agolli, si je
bujk i mire, me pune kushtimplote dhe frymezim te madh Poeti, leroi me mjeshteri e fuqi
frytdhenese aren e fjales shqipe, duke na dhene vepra te bukura dhe me shume viere,
madje ne disa gjini te letersise sone te sotme. Dhe ne cdonjeren nga keto vepra, ashtu si
ne disa nga poezite e tij karakteristike, dha prove ndjenje te fuqijshme, deshmi angazhimi
dhe besimi te madh ne fuqine dhe karkaterin e madh te popullitku edhe e ka burimin
dashuria e tij e madhe ndaj tokes, vertetesia (edhe eshte rrjedhim i nje dashurie te tille te
madhe "Une token si njerke kurre s'e kampare, por e kampare si nene)...

Se mbi ate toke ai, si njeri dhe krijues cdo qenie te gjalle e shikon me dashuri: njeriun e
shikon me prirjen e dashurise dhe ngrohtesise, mikun mik, ndersa armikun si armik, pa
dilema... sepse ai vrojton jeten ne fryme dialektike, por me nje kujdes te vecante te
krijuesit te talentuar, por edhe me nje ndjellamiresite rralle njeriu e shkrimtari, i cili te
gjitha keto i veshtron si "te kaluara te paharruara", ndersa te tashmen dhe ardhmerine e
veshtron me nje besim shume te madh.

Ne kete rruge perparimi e vazhde te mbare te prozes sone tregimtare, natyrisht, Dritero
Agolli, nuk eshte vetem. por me shume shoke te tjere, ne mesin e te cileve sot shquhen jo
nje numer i vogel si Dritero Agolli, Sotir Andoni, Naum Prifti, Dhimiter Xhuvani etj., por
edhe nje varg tregimtaresh te brezit te ri deri te Faik Ballanca, Shefqet Tigani etj. Dhe te
gjithe ata, dikush me shume e dikush me pak, e kane perteritur dhe freskuar prozen
tregimtare shqipe me tema e botekuptim te ri, me fryme artistike dhe me trajta te reja, me
synime e perkushtim kerkimor i cili premton shume. Ndaj edhe duhet pohuar se per
peshen artistike te asaj qe ka ngjare, apo qe vazhdimisht eshte duke ngjare, ne letrat e
sotme shqiptare pergjithsisht dhe vecinas ne tregimtari, deshmon mjaft bindshem nje varg
i tere autoresh dhe veprash te kesaj gjinie.

6
Pra sot kemi bukur shume autore dhe vellime tregimesh. Aq sa kritika faktikishtnuk arrin
as t'i recensoje e jo me t'i vleresoje me perkushtim analitik dhe pergjegjesi te duhur ndaj
kohes. Por megjithate, disa nga veprat e ketij zhanri vetvetiu dallohen, sepse me vecorite
e shprehjes artistike dhe te ngjyrimit tregimtar nxisin nje interes jo te rastit, terheqin jo
vetem

vemendjen e lexuesit, por edhe vemendjen dhe kersherine kerkimore te kritikes; me

demente freskuese, me tema e motive te reja, me shtjellim e me botekuptim te ri mbi
krijimtarine, me pikepamje te reja ndaj fenomeneve te jetes, me ellim te vecante per te
sjelle dicka te re ne Strukturen dhe frymen e tregimit dhe te noveles nder ne.

Ne letersine shqiptare te somte zhvillohet dhe pasurohet ne menyre specifike dhe me te

dukshme se kurdohere deri me tash, edhe kur eshte fjala per sasine, edhe kur kemi te
bejme me specifiken e llojeve dhe cilesine e rrefimit e pergjithesi.

Eshte fakt se Dritero Agolli sot eshte nje nga tregimtaret tane me te spikatur. Ai ka jo
vetem gjeturi artistike dhe sy te mprehte vrojtuesi, por edhe fuqi te mjaftuar qe te kridhet
mu ne shpirtin e njeriut , ne sekretet e tij, ne vatren dhe jeten intime, familjare e
shoqerore, ne zyren dhe punen e tij te perditshme dhe nga keto ane nxjerr shume tablo e
figura, situata dhe episode karakteristike, vertetesi te dalluara, te cilat pastaj na i paraqet
thjesht, por m eperkushtim artistik qe te le mbrese.

7
KREU I

Simboli n letrsi dhe ne veprimtarine e Dritero Agollit

Simboli "gjeneron spektr te gjer kuptimesh" sa q "kurr deri n fund dhe asnjher
nuk mund t shteren t gjitha mundsit interpretatibile t tij".Tipar thelbsor i simbolit
sht paprcaktueshmria, q del nga "mjegulla semantike", e cila "shpallet si vler e
par e tij". Simboli sht nj gjenerues i pashterrshm kuptimesh, i cili secilit i mundson
ta kuptoj n prkim me horizontin e tij t pritjes.Karakteristik tjetr e simbolit sht
paprkthyeshmria e tij, sepse nj simbol nuk mund t prkthehet as t shterret kurr me
nj shpjegim t vetm.

Sipas Basri (japriqit, lidhur me simbolin: Lidhur me kuptimin q simbolit japin n

shkencat ekzakte, p.sh.n kimi, ku simbolet kirnike jane rreptsisht univoke
(njkuptimshe), gka sht h-ejtsisht n kundrshtim me kuptimin e simbolit n letrsi,
q del gjithmon ambig, me m shum kuptime.N simbol mbetet gjithmon digka
brenda, q nuk mund ta nxjerr prfundimisht asnj lloj interpretimi, qoft edhe m
multidisiplinar1. Ktu edhe qndron bukuria e simbolit, sepse i jep hapsir imagjinats
q ta mbush me "pasionet e veta. Gjithmon mbetet dick a n terr dhe sht ky terr q i
shtyn njerzit ta lexojn e ta lexojn srish, proces ky q shndrrohet n nj akt kreativ,
gjat t cilit lexuesi dhe simboli ndikojn n njri tjetrin.

sht lexuesi ai q duhet ta mbush simbolin me kuptim, ashtu siq i duket atij, pra, po e
parafrazoj Econ - (siq bn edhe autori), duke e shndrruar at n "konteiner t pasioneve
t veta". Dritro Agolli, poet q cilsohet me drejtprdrejtshmrin dhe deklarativitetin e
shprehjes poetike, po ashtu ka krijuar simbole interesante. Sipas Capriqit. n opusin e
poetit nga Devolli, duhet vequar simbolet arketipore (e heraldike) "tok e grua", po edhe
simbolin interesant t "pelegrinit", i cili lajmrohet n krijimtarin e moshs s pleqris
t poetit. Studiuesi nuk e hesht faktin se nj pjes e madhe e krijimtaris s Agollit sht e
1 Rene Wellek, Teoria e letersise, Tirane, 2007

8
vulosur nga simbolika e komuniymit, ideologii kjo t ciln poeti e kishte ideal.Sado q
fal stilit t tij deklarativ, simbolet konvencionale jan t shumta, n vargjet e Agollit
gjenden edhe simbole aksidentale etj.

Capriqi nuk e kaprcen rrethin "tejet origjinal te simboleve" q e karakterizojn

krijimtarin e Fatos Arapit. Simbolet kryesore te Arapit jan: dashuria, deti, liria, atdheu,
vdekja, kryqi etj. Megjithse kto simbole n dukje t par jan fare t zakonshme, n
kontekstin q i vendos poeti ato gjithmon gjenerojn "nj rrezatim t pakufishm
konotativ"

Romani e perballoi horizontin e ri te pritjes. Arka e djallit eshte nje veper e shkruar me
shkujdesje ndaj disiplines. Ajo eshte deshmi per faktin se personalitetet e fuqishem te
letersise shqipe kane qene me te lire se metoda e tyre krijuese. Dritero Agolli duke
vendosur ne qender te romanit te tij kerkimin e nje tabuje, duke kerkuar te ndaluaren,
shfaqen me nje permase mendimi qe gjendet mbi brine shteterore. Shkrimtari arrin nje
shkalle te larte brie me romanin brenda romanit, me arken e djallit, ku gjendet verpra
e ndaluar.

Teknika e shkrimit dhe e rindertimit te romanit te Agollit, pothuajse si e tille nuk i

tejkalon kbshete e romanit teshkruar ne veten e trete, me subjekt kryesor, me renditjen e
ngjarjeve, sipas nje rendi logjik, me pasojat nga veprimet pozitive dhe negative te
personazheve kryesore dhe te atyre sporadike, me krijimin e raporteve ndemjerezore dhe
te personazheve te cilat jane refleksione te veprimeve te tyre me vete sjelljen e
personazheve dhe me pikepamjet e tyre per boten dhe shoqerine, pjese perberese e te
cilave jane. Agolli shkruan: RomaniJ-Arka e djallit ka nje histori. Me shume se tre te
katertat e tij jane shkruar ne fillim te viteve 80-te. Ne dukje romanin e percjell nje humor
here i lehte e here grotesk, por ne fakt ai eshte tragjik per fatin e njeriut krijues, per
shperdorimin e historise, per kompleksitetin e natyres njerezore, per lirimin e individit
dhe cdo kijimi ne pergjithesi. Njeriu ne shoqeri sidoqofte e ka te kufizuar Urine

Madje edhe te doje te jete i gezuar, ka forca shoqerore qe e pengojne duke ia kufizuar
shakate dhe anekdotat. Ezopin e Greqise antike nuk e lejonin te hynte ne sallonet e

9
aristokracise dhe Nastradinin e Orientit antik nuk e pranonin ne Bubara, pa le pastaj ne
sarajet e baneve dhe sulltaneve. Ndaj dhe Ezopi, dhe Nastradini ishin ne brendesi
tragjike. Berthama e tyre tragjike kishte nje potence aq te madhe radioaktive sa nxirte ne
siperfaqe rreze verbuese humori dhe satire. Keto ishin rreze armesh kunder shkatareve te
tragjedise.

Dy personazhet e romanit "Arka e djal I it" Cute Babul ja dhe Bamke Dunjaja jane dy
personazhet e perjetshem Ezopi dhe Nastradini. Njeri, shkruan dhe vepron si Ezopi, qe
eshte Baraka, dhe tjetri vetem udheton dhe vepron, si Nastradini, qe eshte Cute Babulja.
Personazhi i trete, Sherif Abeceja, eshte kerkuesi dhe zbuluesi i pafat, i zoti dhe i pazoti
per te perballuar historine ne pergjithesi dhe inidvidin ne vecanti.

Ne sfondin e ketij romani eshte nje shoqeri here konkrete dhe here e papercaktuar. Kjo
mund te ishte edhe shoqeria e djeshme, edhe shoqeria e sotme. Ne te vertete "Arka e
djallit" eshte dopjoroman: nje i zbuluar dhe nje i pazbuluar, njeri perjatin e personazhit,
tjetri per fatin e krijuesit, ne kete rast te shkrimtarit. Ketu qendronte dhe veshtiresia ete
shkruarit te ketij romani.

Nocioni "simbol" i ka dhene emrin nje levizjeje letrare te vecante. Perseri "simboli"
vazhdon te shfaqet ne kontekste te ndryshme. Ai shfaqet si term ne logjike, ne
matematike, ne semantike, ne semiotike, dhe ne epistemologji: ai, gjithashtu, ka pasur nje
histori te gjate ne fushat e teologiise (simboli eshte gjithashtu nje nga sinonimet e fese
-simbol i besimit) liturgjise, arteve te bukura, poezise. I perbashket per te gjitha keto
kuptime te sotme te fjales eshte, me sa duket vetia e tyre per te nenkuptuar dicka me
teper, per te aluduar per dicka te pathene deri ne fund. Proverbi grek, qe do te thote
"permbledh" "krahesoj" na ben te supozojme se ideja e analogjise midis shenjes dhe asaj
cka shenohet prej saj, ka qene e pranishme qe ne fillim. Kjo ide mbijeton ende ne disa
nga perdorimet e sotme te termit.

"Simbolet" algjebrike dhe logjike jane konvencionale, jane shenja te caktuara me

marreveshje kurse simbolet fetare mbeshteten ne nje lidhje te brendshme midis shenjes
dhe objektit te shenuar, e mund te jete metonimi ose metafore. Do te ishte e deshirueshme

10
qe, po me kete kuptim fjala "simbol" te perdorej ne teorine e letersise si nje objekt qe
shpreh ne vetvete nje objekt tjeter, por qe kerkon edhe per veten si dukuri e pavarur,
prapa te cilit paraitet ai objekt tjeter.

Ekziston nje pikpamje sipas se ciles "simbolizem i paster" 3 ne fe a ne poezi jane ose
figura ndjesore, te formuluara sipas kanonesh te caaktuara ose zhvendosja e nje sistemi te
dhene shenjash dhe figurash qe qendrojne pas tyre si realitet tenscedenatal i rrafshit moral
apo filozofik.

Nje pikpamje tjeter e sheh simbolizmin si dicka te llogaritur e te qellimshme, si nje

misherim idesh ne nocione konkrete emocionale me vlere njohese, ilustrative a
pedagogjike. Simboli "karakterizohet nga ndricimi ne brendesi i dukurive te pergjithshme
ne individualen ose i te pergjithsjmes ne te vecanten, me fjale te tjera, ndricimi tejpertej i
se perjetshmes ne momentalen kohore".

Rrugetim ne jeten e Agollit

Krijimtaria e Dritero Agollit ze nje vend te rendesishem ne letersine tone te realizmit

origjinalitetit krijues; verehet nje perpjekje e vazhdueshme per te zbuluar ane te reja te
jetes dhe per te persosur mjetet shprehese, nje kerkim i panderprere ne thesarin e madh te
gjuhes popullore. Sado te ndryshme te jene krijimet e Dritero Agollit si gjini letrare, ne
tere vepren e tij vihet re nj koherence ideore dhe artistike qe spikat edh ne stilin e tij, ne
ate qe shpreh personalitetin e nje autori.

Thenia e vjeter se "stili eshte vete njeriu" i shkon per shtat ketij autori.5Shkrimtari relist
me nje prirje te dukshme lirike, me nje zbulim poetik te te vertetave te jetes, me nje
nderhyrje te kendeshme te botes se tij poetike, me humor dhe me nje sinqeritet e
thjeshtesi te perhershme. Ne krijimet e tij mendimet me te rendesishme e sublime thuhen
thjesht, pa fraza dhe vijne natyrshem pas nje pershkrimi, nje soditjeje, nje detaji.

Mjeshteria e poetit eshte ndier gjithmone ne lirikat e shumta, ku ka krijuar, menyren e tij
te dallueshme duke levruar llojet e ndryshme te tyre me tipare vetijake. Me kalimin e
kohes ka ardhur duke u kristalizuar; kete e deshmojne poema e tij te gjata qe kane nje ide
teresore dhe procedojne sipas nje ndertimi te menduar duke i lene shteg gjithmone

11
frymezimit te lire e te natyrshem. Kjo vihet re ne rrugen krijuese si romancier, ku
kompozicioni sa vjen e zotohet me mire nga autori, ne perdorimin e humorit dhe te satires
ku narracioni i shtuar, i qete, gershetohet me ne ironi te mprehte, me situata groteske, ne
kufirin e se pranueshmes se artit, dhe me nje dialog te kendeshem.

Dritero Agolli, ka lindur ne fshatin Menkulas te Devollit me 13 Tetor 1931, ka kaluar atje
femijerine dhe ka marr pershtypjet e para te fuqijshme te jetes, gjate gjithe veprimtarise
se tij si gazetar dhe krijues ka mbetur kurdohere prane tokes, prane Devollit, fshatareve,
puntoreve, dhe intelektualeve ne gjirin e nenes Shqiperi.

Agolli eshte nje nder poetet tane qe ka vazhduar rrugen e poezise. Edhe duke u marre,
here pas here me gjini te tjera, ai nuk ka hequr dore prej saj, por ka ecur drejt poezise e ka
kerkuar ne jete. Ai ka mbetur besnik i vetvetes, ne meyren e trajtimit te temave e
njkohesisht edhe eshte zhvilluar me tej, duke arritur ne pergjithesime te medha. Ne vitet
60', kur u afirmua si nje nder poetet kryesor dhe me pas, ne vitet 70' e gjer ne ditet tona,
ai ka bere nje udhe evolimi ne fushen e poezise dhe ka mbajtur nje peshe te rendesishme
me pasqyrime te gjera dhe probleme kardinale qe ka ngritur ne poemat e ne lirikat e tij.

Qeshtja e atdheut, e se sotmes dhe e se kaluares se tij, si nje e tere dhe e pandare, ceshtja
e figures se komunisteve, e luftes kunder armiqve te djeshem dhe te sotem, kunder
bllokades imperialisto-revizioniste dhe e qendreses se popullit, roli i masave dhe i
udheheqesit ne revolucin kane qene qendror ne krijimtarine e tij poetike, sidomos ne
gjinine e poemes.

Shkrimtari filloi te shkruante duke qene ende nxenes i shkolles se mesme, nga fundi i
viteve 40', e fillimi i vieve 50'. Botonte ne organet letrare te asaj kohe: "Letrari i ri" dhe
"Letersia jone". Keto ishin poezite e para, ende te thjeshta, por me nje freski prej fshatari
qe se shpejti do te kapte edhe motive nga qyteti, me nje varg muzikor dhe gjuhe
popullore. Vellimin e tij te pare "Ne rruge dola" Dritero Agolli e botoi me 1958, pasi

12
grumbulloi pervoje e kulture. U duk keshtu ne fushen e poezise sone nje poet i ri, i
ngrohte, i drejperdrejte, i natyrshem dhe me nje sens autokritik, si nje vecori e shprehjes
se botes se tij te brendshme. Pastaj ai botoi me rradhe vellimet e tij poetike me vjersha e
me poema:

- "Hapat e mia ne asfalt"

- "Shtigje malesh dhe trotuare"

- "Mesdite"

- "Komisari Memo" (roman)

- "Nene Shqiperi" (poeme)

- "Shkelqimi dhe renia e shokut Zylo"

- " Njeriu me Top" (roman)

- " Fjala gdhend gurin" (vellim poetik)

Agolli ka dhene kontribut edhe ne fushen e tregimit, drames e te komedise, si p.sh me

komedine "Fytyra e dyte" qe eshte luajtur ne skenat e teatrove tane. Vec ketyre ai ka
shkruar nje numer te madh reportazhesh, e pershkrimesh, artikujsh, shenimesh kritike e
mendime mbi letersine e artit tone. Dritero Agolli ben pjese ne brezin e shkrimtareve qe
hyne ne letersi nga fundi i viteve 50', pikerisht ateher kur do te niste nje faze pjekurie me
e madhe ne letersine tone, nje realizem me i ndjeshem dhe nje sinteze me e dukshme
midis permbajtjes dhe formes, e cila shprehej me nje cilesi me te larte.

Ky do te ishte brezi i shkrimtareve2 te rinj te asaj kohe ku benin pjese dhe Ismail Kadare,
Fatos Arapi, D. Siliqi, A. Gjakova etj. Keta autore do te pasoni krijimtarine poetike te

2 Studime per Agollin ne Kosove, Merxhan Avdyli

13
autoreve te brezit te luftes nacional-clirimtare si A. Caci, F. Gjata, K. Jakova, A. Varfi e
mjaft te tjere, te eilet vazhdonin te kontribuonin ne zhvillimin e pasurimin e letersis sone.
Brezi me i ri vinte pasi kishte njohur mire krijimtarine e brezi me te perparshem.

1.3 Veprat letrare te Dritero Agollit

Krijimtaria e Dritero Agollit ze nje vend te rendesishem ne letersine tone te realizmit

socialist. Ne vepren letrare te Dritero Agollit ka harmoni midis permbajtjes e formes dhe
origjinalitetit krijues; verehet nje perpjekje e vazhdueshme per te zbuluar ane te reja te
jetes dhe per te persosur mjetet shprehese, nje kerkim i panderprere ne thesarin e madh te
gjuhes popullore. Sado te ndryshme te jene krijimet e Dritero Agollit si gjini letrare, ne
tere vepren e tij vihet re nj koherence ideore dhe artistike qe spikat edh ne stilin e tij, ne
ate qe shpreh personalitetin e nje autori.

Thenia e vjeter se "stili eshte vete njeriu" i shkon per shtat ketij autori. Shkrimtari relist
me nje prirje te dukshme lirike, me nje zbulim poetik te te vertetave te jetes, me nje
nderhyrje te kendeshme te botes se tij poetike, me humor dhe me nje sinqeritet e
thjeshtesi te perhershme. Ne krijimet e tij mendimet me te rendesishme e sublime thuhen
thjesht3, pa fraza dhe vijne natyrshem pas nje pershkrimi, nje soditjeje, nje detaji.

Mjeshteria e poetit eshte ndier gjithmone ne lirikat e shumta, ku ka krijuar, menyren e tij
te dallueshme duke levruar llojet e ndryshme te tyre me tipare vetijake. Me kalimin e
kohes ka ardhur duke u kristalizuar; kete e deshmojne poema e tij te gjata qe kane nje ide
teresore dhe procedojne sipas nje ndertimi te menduar duke i lene shteg gjithmone
frymezimit te lire e te natyrshem.

Kjo vihet re ne rrugen krijuese4 si romancier, ku kompozicioni sa vjen e zotohet me mire

nga autori, ne perdorimin e humorit dhe te satires ku narracioni i shtuar, i qete,
gershetohet me ne ironi te mprehte, me situata groteske, ne kufirin e se pranueshmes se
3 Studime per Agollin ne Kosove (Merxhan Avdyli)
4 Studime per letersine shqiptare II

14
artit, dhe me nje dialog te kendeshem.Dritero Agolli, ka lindur ne fshatin Merkulas te
Devollit me 13 Tetor 1931, ka kaluar atje femijerine dhe ka marr pershtypjet e para te
fuqijshme te jetes, gjate gjithe veprimtarise se tij si gazetar dhe krijues ka mbetur
kurdohere prane tokes, prane Devollit, fshatareve, puntoreve, dhe intelektualeve ne gjirin
e nenes Shqiperi.

Agolli eshte nje nder poetet tae qe ka vazhduar rrugen e poezise. Edhe duke u marre,
here pas here me gjini te tjera, ai nuk ka hequr dore prej saj, por ka ecur drejt poezise e ka
kerkuar ne jete.

Ai ka mbetur besnik i vetvetes, ne meyren e trajtimit te temave e njkohesisht edhe eshte

zhvilluar me tej, duke arritur ne pergjithesime te medha. Ne vitet 60', kur u afirmua si nje
nder poetet kryesor dhe me pas, ne vitet 70' e gjer ne ditet tona, ai ka bere nje udhe
evolimi ne fushen e poezise dhe ka mbajtur nje peshe te rendesishme me pasqyrime te
gjera dhe probleme kardinale qe ka ngritur ne poemat e ne lirikat e tij. Ceshtja e atdheut,
e se sotmes dhe e se kaluares se tij, si nje e tere dhe e pandare, ceshtja e figures se
komunisteve, e luftes kunder armiqve te djeshem dhe te sotem, kunder bllokades
imperialisto-revizioniste dhe e qendreses se popullit, roli i masave dhe i udheheqesit ne
revolucin kane qene qendror ne krijimtarine e tij poetike, sidomos ne gjinine e poemes.

Shkrimtari filloi te shkruante duke qene ende nxenes i shkolles se mesme, nga fundi i
viteve 40', e fllimi i vieve 50'. Botonte ne organet letrare te asaj kohe: "Letrari i ri" dhe
"Letersia jone".Keto ishin poezite e para, ende te thjeshta, por me nje freski prej fshatari
qe se shpejti do te kapte edhe motive nga qyteti, me nje varg muzikor dhe gjuhe
popullore.8

Vellimin e tij te pare "Ne rruge dola" Dritero Agolli e botoi me 1958, pasi grumbulloi
pervoje e kulture. U duk keshtu ne fushen e poezise sone nje poet i ri, i ngrohte, i
drejperdrejte, i natyrshem dhe me nje sens autokritik, si nje vecori e shprehjes se botes se
tij te brendshme. Pastaj ai botoi me rradhe vellimet e tij poetike me vjersha e me poema: -
"Hapat e mia ne asfalt"

- "Shtigje malesh dhe trotuare"

15
- "Mesdite"

- "Komisari Memo" (roman)

- "Nene Shqiperi" (poeme)

- "Shkelqimi dhe renia e shokut Zylo"

- " Njeriu me Top" (roman)

- " Fjala gdhend gurin" (vellim poetik)

Agolli ka dhene kontribut edhe ne fushen e tregimit, drames e te komedise, si p.sh me

komedine "Fytyra e dyte" qe eshte luajtur ne skenat e teatrove tane. Vec ketyre ai ka
shkruar nje numer te madh reportazhesh, e pershkrimesh, artikujsh, shenimesh kritike e
mendime mbi letersine e artit tone. Dritero Agolli5 ben pjese ne brezin e shkrimtareve qe
hyne ne letersi nga fundi i viteve 50', pikerisht ateher kur do te niste nje faze pjekurie me
e madhe ne letersine tone, nje realizem me i ndjeshem dhe nje sinteze me e dukshme
midis permbajtjes dhe formes, e cila shprehej me nje cilesi me te larte6.

Pervetesimi i ketyre traditave pozitive7, tradita te poezis sone e te folklorit verehet edhe
ne krijimtarine e D. Agollit, tek i cili do te gjejme tipare individuale e vijne duke u
theksuar e duke u bere gjithmon e me te qarta. Krijimtaria e Agollit, shuhet per
militantizmmin e vet, per pasqyrimin e revolucionit tone te etapave te zhvillimit te tijKy
do te ishte brezi i shkrimtareve te rinj te asaj kohe ku benin pjese dhe Ismail Kadare,
Fatos Arapi, D. Siliqi, A. Gjakova etj. Keta autore do te pasoni krijimtarine poetike te
autoreve te brezit te lufites nacional-clirimtare si A. Caci, F. Gjata, K. Jakova, A. Varfi e
mjaft te tjere, te cilet vazhdonin te kontribuonin ne zhvillimin e pasurimin e letersis sone.
Brezi me i ri vinte pasi kishte njohur mire krijimtarine e brezi me te perparshem.

5 Studime per Agollin ne Kosove (Merxhan Avdyli)

6 Studime per letersine shqiptare II
7 Studime per Agollin ne Kosove, Merxhan Avdyli

16
Pervetesimi i ketyre traditave pozitive, tradita te poezis sone e te folklorit verehet edhe ne
krijimtarine e D. Agollit, tek i cili do te gjejme tipare individuale e vijne duke u theksuar
e duke u bere gjithmon e me te qarta. Krijimtaria e Agollit, shuhet per militantizmmin e
vet, per pasqyrimin e revolucionit tone te etapave te zhvillimit te tij.

a- Ne poezine e tij Agolli ndjek hap pas hapi ngjarjet e kohes.

b- Eshte nje pasqyrues dhe kengetar i apasionuar i realitetit tone.

c- Baza e domosdoshme e krijimtarise se tij eshte lidhja e vazhdueshme me njerezit, me

jeten, me punen, dhe me boten e brendeshme te njerezve.

Per nga gjinit, krijimtaria e Dritero Agollit eshte e larmishme. N vjershat dhe poemat e
Dritero Agollit gjejn shprehje mendimet dhe ndjenjat e njeriut te ri, patriotizmi dhe
besnikria ndaj idealeve revolucionare, cilsit e tij morale ne jet dhe n pune (Devon,
Devoll. Poem malore.Hapat e mia n asfalt etj.)Vepra e tij poetike m e shquar sht
Nn Shqipri (1975), ku krijohet figura e Atdheut me traditat heroike, me vshtirsit e
shumta q ndeshi n rrugn e vet dhe me vendosmrin pr t prballuar qdo penges e
armik.

N poemn Baballart theksohet rndsia e veqant e vijimsis s traditave

revolucionare n jetn e shoqris.N nj sr vjershash dhe poemash Dritero Agolli
pasqyron frymn heroike t periudhs s Lufts AN(j (Poema e udhs, Poem pr baban
dhe pr vete etj.).10N proz bri emr sidomos romani Komisari Memo (1969), n t
cilin pasqyrohet roli i madh edukues dhe drejtues n vitet e Lufts NA. Nga ngjarjet e
ksaj periudhe e merr subjektin edhe romani Njeriu me top (1975), q flet pr ndikimin e
lufts flirimtare n mentalitetin e njerzve. a- Ne poezine e tij Agolli ndjek hap pas hapi
ngjarjet e kohes.b-Eshte nje pasqyrues dhe kengetar i apasionuar i realitetit tone c- Baza e

17
domosdoshme e krijimtarise se tij eshte lidhja e vazhdueshme me njerezit, me jeten, me
punen, dhe me boten e brendeshme te njerezve.

KREU II

2.1 Arka e Djallit si sfide

Duhet ta ket nj nga pengjet e tij me t mdha autori, romanin Arka e Djallit.Arsyeja
sht e thjesht.sht shkruar n pjekurin absolute t tij.sht prfunduar n nj koh
lirie t plot krijimi.Realisht, Arka e Dritro Agollit ka nj gjetje t kndshme.E
megjithat, t gjitha kto nuk mjaftojn. Arka e Djallit synon t jet nj libr universal,
ashtu si sht n t vrtet ndrra e cdo shkrimtari t vrtet, por tabani popullor dhe
specifika shqiptare e ka mbajtur t gjith krijimin thjesht n qerthullin shqiptar. Pra,
elementi koh dhe vend jan lehtsisht dhe identifikisht t dallueshm, duke mos shkuar
m tej.

Anipse, kjo vepr e autorit, sht nj nga punt e tij m t realizuara dhe i bn nder atij
dhe kolegve t tij. Z. Agolli ka zgjedhur nj struktur romani ku dy linja grshetohen me
njra-tjetrn pr t na dhn dramaticitetin e romanit, por q jan t qepur disi thjesht
dhe jo n lartsin e zakonshme t nj vepre t madhe. Duhet thn se ngjarja dhe latimi
q i bn personazheve

Dritroi sht i kndshm dhe ajo q pret nnvetdija e lexuesit sht se kto figura do t
prbjn nga faqja n faqe kurmin e nj subjekti alla-Don Kishoti shqiptar, q do t ishte
nj kontribut me vler. Megjithat, nuk sht e thn. Edhe pse autori vet i identifikon t
dy personazhet e tij Cute Babulen dhe Bamk Dynjan me Ezopin dhe Nastradinin
modem, ata nt dy t bjn t qeshsh dhe t trishtohesh fare pak, duke t sjell n kok
thjesht paradoksin shqiptar dhe n nj far mnyre vet autorin, siq njihet nga
bashkkohsit.

18
N fakt, libri, po t marrim t mirqen pas-shnimin e autorit, sht shkuar para viteve
90, por ai ka pritur, sipas tij, plot 15 vjet q t shkruhej. Po, bash ktu qndron dhe
sikleti, sepse ky roman duhej t shkruhej dhe t botohej pikrisht n at koh, q t kishte
vendin e duhur dhe t zinte pozicionin e veprave t tilla. E botuar shum vite m von,
ajo thjesht t bn t vendossh buzn n gaz, t kujtosh mir at koh, por, nga ana tjetr,
edhe ta lsh si pa t keq. Egrsia e asaj kohe, qofit edhe privilegjet e pak personazheve,
q n rastin ton n libr prfundojn keq, n kt koh shikohen krejt ndryshe dhe
sbjn shum

prshtypje.

Libri e grish lexuesin e zakonshm, sepse shenimet qjan ne nj snduk te vogl, q

merren nga muzeu i fshatit dhe q prmbajn bmat e kater njerzve, duket se fshehin nj
gj te madhe.Por, ne fakt, bmat e tyre mbesin dmod dhe, kuptohet, Dritroi duket se i
sht prmbajtur linjs ose puns se pare q ka bre q n vitet para 90, ather kur
vrtet duhej t rrezikonte pr botimin. Ai e ka botuar fillimin e tij q para viteve 90 dhe
ky sht justifikimi por edhe ndershmria para veprs s tij, e cila gjithsesi nuk mjafton.
Edhe pse atkoh jan shkruar tre t katrtat e Arks, sipas tij, sot dhe ato q jan botuar
mbeten thjesht periferike pr at q do t trondis kohn.

Mbase po t bhej q n at koh, ku kuptohet q nj sr personazhesh nuk do kishin

kt prmas q kan tani, ky do ishte risku i vrtet dhe sfida e veprs. Dhe, sado q
libri sht shkruar shum bukur, ajo i ka peshuar veprs s pas viteve 90.

Historia sht e kndshme.Nj zyrtar nga kryeqytetit ka miqsi me nj mikun e tij n nj

fshat dhe bmat e tyre jan proverbiale, por tepr anektodike.N nj far mase ato jan
bmat e shum prej npunsve tan t asaj kohe, q ishin pak si shum t
privilegjuar.Kush e njeh Dritron mund t gjej shum gjra, retrospektiv t tij dhe t
miqve t tij.

T mendosh se n vitet 80, kur sht shkruar kjo, shqiptart po kalonin nj nga dekadat
m t vshtira t tyre t pas Lufts s Dyt Botrore, kjo t step disi (Autori e identifikon

19
kohn).8 Por kta lloj npunsish kishin koh t argtoheshin dhe personazhi yn
zbulohet prmes shnimeve t mikut t tij nga fshati, q shkruan me nj prpikri
matematike t gjith aventurn e tyre, e cila shkon deri jasht vendit, ku ata jan t ftuar
n nj simpozium t rndsishm ndrkombtar. Kthimi i tyre pas aventurs do jet fatai.

Kt e mson indirekt dhe e shpalos me shum fines autori. Vite m von, nj shkrimtar
i ardhur nga qendra, vihet n ndjekje t ditarit t njeriut, q e prshkon kt udhtim dhe
q na shprhapet si linj e dyt n t gjith veprn. Me gjetjen dhe me leximin e tij jan t
prfshira dhe personazhe, t cilt kan ndikuar n fundin e personazheve tona kryesore,
q tani gati jan mitizuar n fshat.Fundi sht tragjik, por tejet i pritshm. Merr

fund nj dashuri e bukur. Prishet ditari.Dhe, ikn kujtimi i burrave q krijuan ket
histori.Dritero Agolli, me kt botim, ka treguar se e respekton ndershem artin e
tij.Romani sht tipik produkt i laboratorit t tij krijues dhe me element t mir
struktural.Por, vetm kaq.

2.2 Figura e simboiit ne vepren Arka e Djallit

Shpesh, n vend t emrtimit t nj sendi, prdoret emri i nj sendi tjetr q ka lidhje

ngjashmrie me t .N kt rast prdoret simboli.

Simboli prdoret gjersisht jo vetm n letrsi. por edhe n jetn shoqrore. Kafsh t
tilla, si: dhelpra, ujku, luani, jan kthyer prkatsisht n simbole t dinakris, egrsis,
forcs. Shum personazhe t letrsis artistike, t prsosura n tipin e tyre, jan br
simbole t virtyteve ose veseve t ndryshme njerzore.P.sh., Prometeii sht br simbol i
dashuris dhe i sakrifics njerzore: Gjergj Elei Alia simbol i lufttarit q mbron
nderin dhe lirin; Jago - simbol i s keqes etj.

Simboli ka dal nga paralelizmi figurativ 9. Ai ka t shprehur vetm elementin e natyrs

dhe l t nnkuptohet elementi njerzor. Pra, simboli sht nj paralelizm figurativ i
nnkuptuar.

Shkrimtari arrin nj shkall t katrt lirie me "romanin brenda romanit", me "arkn e

djallit", ku gjendet vepra e ndaluar e Bamk Dynjas. Ajo quhet "Shakaja e ndaluar",

8 Arka e Djallit.roman, Botimet Dritero 1997

9 Teoria e Letersise, Rene Eellek, perkthyer nga A.Myftiu

20
titull q t kujton romanin e njohur t Kunders "Shakaja". Kritikt perndimor kan
shkruar se, po t ishte prkthyer m hert "Shklqimi dhe rnia e shokut Zylo", ndoshta
"Shakaja" e Kunders do t priste radhn pr t zn ndonj vend tjetr n vlersimet e
opinioneve letrare.

N romanin "Arka e djallit" gjendet pikrisht nj vepr q mban si titull emrin e veprs s
Kunders, i cili pr rreth dy dekada u b shenjzim i disidencs letrare n vendei e
Lindjes. N kt shkall t liris krijuese D.Agolli sht fare pran disidencs. "Romani
brenda romanit", siq e prcaktuam qysh n fillim "Shakan e ndaluar" t Bamk Dynjas,
q lexuesi e gjen gati t plot n faqet e "Arks s djallit", merret me mend se nuk sht
ndonj zbulim i autorit, ajo sht nj vepr e shkruar nga i njjti autor.

Nj nga dukurit m interesante q vihen re n romanin "Arka e djallit" sht shprehja e

vetvetes n nj shumsi emrash. Autori i veprs shihet i projektuar n figurn e
shkrimtarit Shrif Abeceja n sjelljet e tij t serta, n tiparin e tij t kmbnguljes pr t
zbuluar at q t tjert prpiqen ta mbulojn, n heshtjen dhe dialogt "me popullin".

Ai shihet i projektuar tek figura e Cute Babules n mnyrn si ndrton humorin, si u heq
cipn mashtrimeve, si sillet shpenguar n marrdhniet me t huajt, si i mund komplekset
e veta dhe gjen shtigje e rrugdalje edhe n situata t vshtira, si i ndrton bisedat dhe
lidhjet me fshatin dhe fshatart, si preket e ligshtohet pas gabimeve dhe qortimeve. N
figurn e Bamk Dynjas sht nj pjes e fatit real t vet shkrimtarit.Esht fakt se
D.Agolli pati nisur ta botonte "Arkn e djallit" n formn e fragmenteve, por fundi i saj
qe ndalimi, nj snduk njsoj si ai i "Shakas s ndaluar" t Bamks.

Nuk sht e rastit q D.Agolli, duke e quajtur romanin e tij "Arka e djallit", q nnkupton
sndukun ku mbahet e kyur vepra e ndaluar e Bamk Dynjas, i ka paralaimruar atij nj
fund t trishtuar. Ndoshta autorsia e shumfisht (un sjam as Bamka, as Cutja, as Shrif
Abeceja; ata jan personazhe t nj vepre, ku shkrimtari ka qndrimin e tij t qart) mund
t mos funksiononte si lehtsi dhe hile pr t thn at q ishte e zorshme t thuhej.
Ndoshta edhe romani i Agollit mund t prfundonte pikrisht n nj snduk t frikshm,
t cilin m pas dikush do t duhej ta zbulonte.

21
Nje nga vlerat me te rendesishme te romanit Arka e Djallit eshte qendrimi I autorit ndaj
botes kulturore te Orientit. Kjo eshte nje perpjekje per te zbuluar disa te verteta te
thjeshta, qe kane te bejne me kuptimin e universit njerezor ne teresine dhe ekuilibret e tij.
Dritero Agolli, permes Arkes se Djallit, e deshmon veten si nje njohes te shkelqyer te
kulturave tradicionale te popujve te Lindjes, te letersise se tyre te mirenjohur, te riteve
dhe zakoneve te jeteses, te ngjashmerive dhe ndryshimeve kulturore me ato te popullit te
tij.

22
23
24