T.C.

ANKARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
GAZETECLK
ANABLM DALI

ADORNODA BR ZDELK VE TOTALTE ELETRS OLARAK

NEGATF DYALEKTK KAVRAMI

Yksek Lisans Tezi

Mehmet YILDIRIM

Ankara-2016
 T.C.
ANKARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
GAZETECLK
ANABLM DALI

ADORNODA BR ZDELK VE TOTALTE ELETRS OLARAK

NEGATF DYALEKTK KAVRAMI

Yksek Lisans Tezi

Mehmet YILDIRIM

Tez Danman

Prof. Dr. Nur Betl ELK

Ankara- 2016
 1 TRKYE CUMHURYET
2 ANKARA NVERSTES
3 SOSYAL BLMLER ENSTTS MDRLNE

5 Bu belge ile bu tezdeki btn bilgilerin akademik kurallara ve etik davran ilkelerine
uygun olarak toplanp sunulduunu beyan ederim. Bu kural ve ilkelerin gerei olarak,
almada bana ait olmayan tm veri, dnce ve sonular andm ve kaynan
gsterdiimi ayrca beyan ederim.(//2016)

8 Tezi Hazrlayan rencinin

Ad ve Soyad

mzas

 NDEKLER

NDEKLER.......................................................................................................................... i
NSZ ...................................................................................................................................... ii
GR......................................................................................................................................... 1
BLM 1
ADORNONUN FELSEF PROGRAMI VE NEGATF DYALEKTN TEMEL
OLARAK GELENEKSEL FELSEFE ELETRS
1.1 Adornonun Felsefi Program ......................................................................................... 12
1.1.1 Adornonun Felsefi Programnn Marksizm ile likisi ........................................... 20
1.1.2. Adornonun Hegel Eletirisi ve Felsefi Programnn Hegelci Kkenleri ............... 25
1.1.3. Eletirinin Kayna Olarak Metinsel Analiz Yntemi ve Adornonun
Tikel Aray ............................................................................................................ 28
1.2. Adornonun Geleneksel Felsefe Eletirisi ..................................................................... 33
1.2.1. Varoluuluk Eletirisi ............................................................................................ 41
1.2.2. zdelik ve Totalite Eletirisi ................................................................................. 49
1.2.3. Fenomenoloji Eletirisi .......................................................................................... 58
BLM 2
ADORNONUN NEGATF DYALEKT VE NEGATF DYALEKTN
ELETREL BR URAI OLARAK HEGEL DYALEKT ELETRS
2.1. Negatif Diyalektie Bir Giri Denemesi ....................................................................... 64
2.2. Negatif Diyalektiin nemi ......................................................................................... 74
2.3. Hegel Diyalektii ve Adornonun Hegel Diyalektii Eletirisi..................................... 83
2.3.1. Hegel Diyalektii .................................................................................................... 83
2.3.2. Adornonun Hegel Diyalektii Eletirisi ................................................................ 91
2.4. Negatif Diyalektikin Tanm ve Kavramsal Kategorileri ........................................... 105
2.5. zdesizliin Tutarl Bilinci ve Anti-Sistem Olarak Negatif Diyalektik: Totalitenin
Paralanmas ve Kmelenme Metaforu .............................................................................. 119
SONU .................................................................................................................................. 142
KAYNAKA ........................................................................................................................ 145
ZET ..................................................................................................................................... 150
ABSTRACT .......................................................................................................................... 151

i
 NSZ

Aratrmann her aamasnda desteini ve yardmn hibir zaman esirgemeyen

danmanm Prof. Dr. Nur Betl ELKe, gerek Almancadan yapt eviriler gerekse zihin

ac yorumlaryla tez sreci boyunca yanmda olan Murat TURANa, sevgileri ve destekleriyle

her zaman ykm omuzlayan aileme, tm dostlarma, bu aratrmann gereklemesinde

emei geen herkese teekkrlerimi sunarm.

Tez Walter Benjamine ve Auschwitzde yaamn yitirenlere adanmtr.

ii
 GR

Gerek btndr (Hegel, 1986, s. 31).

Btn yanltr (Adorno, 2014, s. 54).

Theodor Ludwig Wiesengrund Adorno (1903-1969) denilince akla ilk olarak Frankfurt

Okulu ya da Eletirel Kuramn Max Horkheimer, Herbert Marcuse ve Walter Benjamin ile

beraber nemli bir figrnn gelmesi, Adornonun zgn dncelerinin zellikle Trkiyede

zerklik kazanamamasna ve eletirel kuram ad altnda sahipsizlemesine neden olmaktadr.

Frankfurt Okulunun nde gelen drt dnrnn dncelerinden szlen bir kuram olarak

deerlendirilen Eletirel Kuram hakknda yaplan almalar da, zaman zaman bu drt

dnrn uzlaamadklar noktalara deinmek konusunda yetersiz kalmaktadr. Dnsel

zenginlikleriyle birok farkl alanda eserler ortaya koymu olan bu dnrler Frankfurt Okulu

dnrleri olarak snflandrldklarnda genellikle uzlatklar noktalar n plana karlmakta,

dnce zenginlikleri zgn ynleriyle bir inceleme olana olmad srece tam olarak ortaya

koyulamamaktadr. Bir dnrn dnsel macerasna odaklanan bir almada sz konusu

dnrn etkisinde kald dnce insanlarn ve dnce akmlarn grmezden gelerek o

kiiyi tarihsizletirmek ne kadar yanlsa, birok farkl yaklama sahip dnrleri benzer

yaklamlardan hareket ederek salt Eletirel Kuram ad altnda deerlendirip zgn ynlerini

kreltmek de o kadar yanltr. Adorno zelinde dnldnde, Adornoyu salt eletirel

kuram geleneine hapsetmek Adornonun zgn ynlerinin ikincillemesi tehlikesini

beraberinde getirir. rnein Adornoyu eletirel kuram gelenei ierisinde snrlamak yerine

onu zgn ynleriyle analiz eden almalarn srarla altn izdikleri konulardan biri praksis

konusunda Marcuse ile yaadklar gerilimli tartmalardr. Praksis konusuna olduka mesafeli

yaklaan ve bu yndeki aceleci mdahil olma giriimlerini eletiren Adornonun aksine

Marcuse, Tek Boyutlu nsan kitab ile beraber 1960l yllarda devrimci genlerin Che, Mao

gibi devrimci liderlerden sonra isyan ateini artran nemli bir figr olarak ne kmtr.

1
Marcuse, yeni sol olarak da isimlendirilen ve salt snfsal bir eylem hareketi olmaktan ok,

farkl madun gruplarn bir at altnda birleip direnii bu ittifak erevesinde yrtecekleri yeni

bir praksis deneyiminin taycs olmutur. Adornonun praksis konusunda Marcuse ile

yaad bu fikir ayrl bile Frankfurt Okulu dnrlerinin salt eletirel kuram ad altnda

toplanarak bunun zerinden analiz edilmesinin eksik bir okumaya neden olacan

gstermektedir. Sadece negatif diyalektik dncesiyle bile Adorno, eletirel kuram gelenei

ierisine dhil edilerek, yalnzca onun bir kuramcs olarak analiz edilecei her trl yaklama

kar nemli bir diren gsterecektir.

Negatif diyalektik dncesinde ikin zdelik ve totalite eletirisinin analiz edilecei

bu alma sz konusu problemi amak amacyla Adornoyu Eletirel Kuram gelenei ierisine

hapsetmek yerine, onu olabildiince zgn nitelikleriyle deerlendirmeyi amalamaktadr.

alma boyunca Adornonun Eletirel Kuramn nemli bir dnr olmas gz ard

edilmeyecek, ancak Eletirel Kurama olan katksndan ok radikal eletirileriyle modern

felsefede nasl bir yer igal ettii zerine odaklanlacaktr. Bat felsefe geleneinde nemli yeri

olan birok felsefi kavram ve kategoriyi kendi felsefi programn serimlemesi srasnda

eletirerek reddeden Adorno, negatif diyalektik ile beraber zaten eletiriyi salt ykc bir unsur

olarak yeniden tanmlayarak artk eletirel gelenei temsil eden dier dnrlerden farkl bir

boyuttadr. Adornoyu zdelik ve totaliteye Frankfurt Okulu ierisinde en fazla kar kan

dnr olarak tanmlayanlarn (Assoun, 2014, s. 37) temel dayana, Adornonun geleneksel

felsefeye ynelttii zdelik ve totalite eletirisini, ortaya koyduu negatif diyalektik ile u bir

noktaya tam olmasdr. Tom Bottomorenin negatif diyalektik dncesi ile beraber

Frankfurt Okulunun k srecine girdiini sylemesi ve Adornonun dncesinin

kukuculua eilimli olduunu vurgulamas (2013, s. 41), Adornonun Frankfurt Okulu

ierisinde u bir noktaya savrulduunu da ima etmektedir. Bottomoreun negatif diyalektikten

haraketle kn ilan ettii, Holzun ise k mantna savrulduunu (2012, s. 29) ve

2
kendini salt negatiflik zerinden merulatrmaya alarak, rasyonel eletiri potansiyelini

yitirdiini vurgulad (2012, s. 36) Frankfurt Okulu, hlbuki Marksn bugne kadar

filozoflarn dnyay yalnzca yorumlamakla yetindii, asl olann ise onu dntrmek olduu

biiminde ifadesini bulan Feuerbach zerine 11. Tezini referans olarak alan bir grup dnrn

bir araya gelerek oluturduu bir okul olarak ortaya kmtr.

Zamanla dnce tarihinin en nemli geleneklerinden biri haline gelecek olan Frankfurt

Okulu 3 ubat 1923de Frankfurt niversitesine bal Toplumsal Aratrmalar Enstits

ismiyle kurulmutur. Birinci Marks alma Haftas gibi toplantlara katlan bata

toplantlarn dzenleyicisi Felix Feil, Georg Lukacs, Karl Korsch, Karl Wittfogel gibi

dnrler Ekim Devrimini, Orta Avrupada bir trl baarya ulaamayan devrimci projeleri,

Birinci Dnya Sava sonucu ortaya kan ekonomik, siyasi, toplumsal ve felsefi problemleri

tartp, dnyada meydana gelen son gelimeleri bir deiim rzgrnn habercisi olarak

deerlendirmi, Marksizmi son gelimelere gre Hegelci kkenini n plana kartarak ve daha

ok bir felsefi program olarak kendilerine referans alarak kullanmay amalamlardr

(Bottomore, 2013, s. 11-12). Dnyay tarihsel koullarn gereine uygun olarak yeniden

yorumlayp deitirme srecine dhil olmak iin oluan Frankfurt Okulu, Adornonun yeni

diyalektik yorumuyla beraber byk bir krlma yaamtr. Adornonun negatif diyalektik

dncesi ile zdelik ilkesi temelli tm yaklamlar ve dnyay bir btn olarak kavramay

amalayarak tercihini tikelden, zgl olandan deil, genelden, btnden yana yapan felsefi

programlar rm bir gelenein miras olarak reddetmesi ve salt olumsuzluk ile ilgilenmeye

balamas Adornonun Okulun kurucu kadrolarnn dnce miraslarna bir reddi olarak da

grlebilir. Sz konusu yadsmann temelinde, tarihin bir geliim yasasnn olduu ve insanln

bir gn zgrlne kavuaca dncesinin, dolaysyla dntrmeye ynelik inancn

Adornonun dncesinde olduka siliklemi olmas yatmaktadr. Horkheimer ile beraber

kaleme ald Aydnlanmann Diyalektiinde ereksel tarih anlaynn ve tarihsel ilerleme

3
dncesinin iflasn ilan eden Adorno, Negatif Diyalektikde slubunu sertletirir. Adornoya

gre gemite yaanan ve gelecekte yaanacak felaketlere ramen, tarihte tezahr eden ve onu

kaynatran daha iyi bir dnya plan olduunu iddia etmek dpedz sinikliktir (2016, s. 290).

Adorno bu iddiasn evrensel tarihin yabanilikten insanla doru deil, sapandan megaton

bombasna doru (2016, s. 290) ilerlemi olduu dncesi zerinden temellendirir ve tarihin

zgrletirici bir geliim izgisinin olduunu reddederek Bat kltrnn derinlerine kk salm

olup Auschwitzi yaratan unsurlardan hareketle Bat kltrn hastalkl bir kltr olmakla

itham eder. Ona gre Auschwitz sonras kltr, Auschwitze ynelik mecburi eletiri de dhil

olmak zere btnyle sprntdr (2016, s. 332). Negatif Diyalektikten bu karamsarlk dolu

satrlara karlk Bowie, sonu blmne atfta bulunarak Adornonun metafizik ve teolojik

tabanl umudu reddetmesine ramen umutsuzlua kar koyduunu savunmaktayken (2013, s.

22), Delacampagne ise bu umutsuzluuna ramen Negatif Diyalektikin iki trl kurtulua izin

verdiini belirtmektedir:

Bu kurtululardan ilki etik olana dairdir. Horkheimer gibi Adorno da bireye ve sadece
bireye inanmaktadr. Dolaysyla bireysel eylemin, a priori faydasz olmadn kabul
eder. Auschwitz ve benzeri hibir ey yenilenmeyecekmi gibi dnmek ve eylemek:
Hitlerden sonra, yeni kategorik buyruk budur () ikinci tr kurtulu estetik dzlem
iindedir. Umutsuzluu mutlak kerteye karmaya alan Schopenhauerci giriim
karsnda Adorno, hayatn aknn btnyle sona ermediini () bu akta
Bakann izi ne kadar krlgan olursa olsun, her mutluluk geri alnabilirlii yznden
ne kadar bozulmu olursa olsun, varolann Bakann durmakszn bozulan vaadiyle
katledildiini hatrlatr. Bozulan fakat yine de sanat yaptnn gzel grnmleri ile
ve yaratt duygularla yeniden canlanan bu mutluluk vaadine kimse dayanamaz
(2014, s. 208-209).

Adornonun felsefi dncesi iin bir ereve izmek gerekirse bu umutsuzluk boyutu

ierisindeki siliklemi yaama umudunu koruma kaygs gze arpacaktr. Tm

umutsuzluuna ramen Adorno umutsuzlua teslim olmaya direnmekte, Schopenhauerci

umutsuzlua yaklat satrlarn hemen devamnda birey temelli yeni bir yaama umudunu

4
iaret etmektedir. Adornonun sadece bireysel direnite potansiyel grd karamsarlk dolu

felsefi dncesinde Holokostun etkisini gz nnde bulundurduumuzda, Adornonun

felsefesini Auschwitzin glgesinde felsefe, diyalektiini ise Auschwitzin sonrasnda

diyalektik olarak isimlendirmek mmkndr. Bu isimlendirme, felsefenin dnyay zgrleim

lehine dntrme giriiminin baarszlkla sonulandna inanan Adornonun eletirel

felsefesinin, geleneksel felsefe ile olan farklarn aa kartacak dinamikleri de

iermektedir. Aydnlanma dncesinin zne merkezli anlayn, felsefenin kendisini

tahakkm edici bir mekanizmaya dntrmesi olarak okuyan Adorno, eletirel felsefesini zne

merkezli kartezyen felsefenin, teleolojik tarih anlaynn, mutlak hakikat iddialarnn, zdelik

dncesinin, btnleyici teorilerin bir eletirisi olarak sunmaktadr. Bilginin ynelmi olduu

nesneye mutlak anlamda hkim olamayacan (Adorno, 2016, s. 25) dnen Adornonun

amac, felsefenin gereklii tam olarak kavrama hedefinin hem yersiz, hem de imknsz

olduunu gsterip felsefeyi hakikat peinde koan bir sistem olmaktan uzaklatrarak,

eletiriyi felsefenin baat unsuru olmaktan kartan her trl dncenin altn oymaktr.

Adornonun felsefesi bu ynyle bir metafelsefe (stfelsefe)1 olarak da deerlendirilebilir.

Adornonun felsefeye eletirel olan gl bir ekilde yeniden yerletirme giriimi, Negatif

Diyalektik adl eserin kaleme alnmasnn da temel nedenini oluturmaktadr. Adorno Negatif

Diyalektik adl eserinde Antik Yunan felsefesinden (Aristotelesin formel mant) modern

felsefeye bir miras olarak grebileceimiz formel mantn zdelik ilkesi ile idealizm ile

1
A. Gl, E. Uzun, S. Uzun ve H. . Yolsala ait Felsefe Szlnde metafelsefe (stfelsefe) yle tanmlanm:
En genel anlamda, felsefenin neliini ve doasn soruturan, tm bileenleriyle felsefeyi byte altna alp
temellerini sorgulayan dnce dzlemi; felsefenin kendi amalarnn, yntemlerinin, n kabullerinin ve
koullarnn ele alnd felsefece alan: felsefenin felsefesi (bkz. Felsefe Szl, 2008, s.1503). Bu tanm temel
alndnda, Adornonun akla ilk gelen eserleri Neden Hala Felsefe? makalesi (Cogito Dergisi, s. 184), 1932
ylnda Frankfurt niversitesi Felsefe Fakltesine girerken yapt Felsefenin Edimsellii (The Actuality of
Philosophy , 1977, s. 120-133) konumas, Husserlin fenomenolojik yntemini genel bir felsefe eletirisini de
ierecek ekilde ele ald Epistemolojiye Kar: Bir Metakritik (Adorno T. , Against Epistemology : A Metacritique
,Studies in Husserl and the Phenomenological Antinomies, 1983) Horkheimer ile birlikte kaleme ald ve
aydnlanma dncesini sorgulad Aydnlanmann Diyalektii (Adorno & Horkheimer, 2010) ve bu tez
almasnn ana kayna olan Negatif Diyalektiktir (Adorno, 2016). Bu eserleri Adornonun felsefesinin bir eit
metafelsefe (stfelsefe) olarak tanmlanabileceine rnektir.

5
zirveye ulaan sistem felsefelerine ve farkllklar grmezden gelen btnletirici (tikeli tmele

feda eden bireyi toplum lehine ikincilletiren) teorilere kar bir polemie giriir. Bu polemikte

negatif diyalektik (olumsuzlayc diyalektik) Adornonun ilk kez ayrntlaryla ortaya koyduu

felsefi ynteminin baat unsurunu oluturmaktadr. Platondan beri diyalektiin olumsuzlama

yoluyla pozitif bir sonu elde etme olarak grldnn altn izen Adorno, kendisinin negatif

diyalektik ile diyalektie gerek anlamn iade etme amacnda olduunu belirtir. Adorno,

diyalektie itibarn yeniden kazandrmak amacyla zellikle zdelik ilkesi ile btnletirici

totalletirici dncelere kar bir cephe amaktadr.

Adornonun negatif diyalektiinin en nemli zelliklerinden ilki, negatif diyalektiin,

felsefenin geleneksel kabulnn aksine, totaliteyi ve zc eilimleri reddederek parall yani

totalite d olan savunmasdr. kincisi ise, nesne ile kavram arasnda hibir akla izin

vermeyen, esnek olmayan, asimetrik bir iliki ngren yaklamlara kar zdelik eletirisinin

bir sonucu olarak kavramla nesne arasnda tam bir rtmenin mmkn olmadn ne

srmesidir. Adorno bu dncenin sonucu olarak felsefenin kavram fetiizminden kurtulmas

gerektiini vurgulayp, kavramn byden arndrlmasnn felsefenin panzehiri olacan

savunur ve kavram zde olmayana ynlendirmeyi negatif diyalektiin amac olarak ilan eder

(Adorno, 2016, s. 23-24). Adornonun negatif diyalektiinin en nemli zelliklerinden

ncs ise, Georg Wilhelm Friedrich Hegel ve Karl Marksn diyalektiinde ikin, kartlarn

birlii dncesine kar elimeyi ve olumsuzlamay ne karmasdr. Adorno, negatif bir

diyalektikte kartlarn bir birlik oluturabilecei ve bu birliin sentez ad altnda daha gelikin

bir forma karlk gelecei iddiasn, diyalektii eylerin geliiminin bilgisine indirgeyen

yaklama uygun dt gerekesiyle reddetmektedir. Adornoya gre diyalektik geleneksel

kabuln aksine bir geliim yasas deildir, diyalektik zdeliksizlie ilikin bir farkndalktr

(2016, s. 17) ve olumlama veya sentez ile deil sadece olumsuzlamayla ifade edilebilir (2016,

s. 18).

6
 Adorno zne ile nesne arasnda nihai bir noktada birlik ngren diyalektii, zne ve

nesneye bunu zorla kabul ettiren bir diyalektik olarak grr. Adornoya gre, zne ve nesne

arasnda gerek bir birlik mevcut koullarda imkn dhilinde deildir, tarihsel durum bu birlie

imkn tanmamaktadr. Geleneksel kabullerde zne ve nesne arasnda dolaysz ekilde uyumlu

grnen bu iliki, negatif diyalektikle hem aslszla mahkm edilecek hem de

dolayszlndan arndrlacaktr. Negatif diyalektikte dolayszm gibi ortaya konan eyin

dolaysz kalmas mmkn deildir (Adorno, 2016, s. 46). Adorno, btn bir Bat felsefesini

znenin nesne zerinde tahakkmnn tarihi olarak grr. Negatif diyalektik, znenin

nceliine son verip znelciliin sert bir eletirisine girierek nesnenin nceliini n plana

karr. Nesnenin ncelii basite znenin tahtna nesnenin karlarak tahakkmn tersine

evrilmesi demek deildir. Adornonun amac, zne ve nesne arasnda sregiden hiyerariyi

negatif diyalektik ile tamamen ortadan kaldrmaktr.

Tm bu nitelikleri gz nnde bulundurulduunda negatif diyalektik, zdelik

yanlsamasna son vererek asl olann zdesizlik olduunu, genel tikel diyalektiinde

diyalektiin tikeli hedeflemesi gerektiini, dolaysz grnen ilikilerin aslnda dolayml

olduunu, znelciliin zneye tand nceliin tahakkm ile sonulandn ve diyalektiin

bir konum alarak balamad gibi bir durma noktas da tayin etmediini gstererek, pozitif

diyalektiin amazlarn gidermeyi hedeflemektedir. Negatif diyalektik, pozitif diyalektiin bu

amazlarn gidermek amacyla Hegelin btncl diyalektiini paralayarak mutlak tine ulaan

pozitif diyalektiin sadece iki momentini; tez ile antitezi, dolaysyla yadsmay n plana

kararak, diyalektiin olumsuzlamann olumsuzlamas ile bir kapanmaya yol amasna engel

olmaktadr. Bylece, pozitif diyalektiin zdelik ve zdemezliin zdelii ilkesi ortadan

kalkarak yerini negatif diyalektikte zdemezlik ve zdeliin zdemezlii ilkesine

brakmaktadr. Adornonun bu mdahalesi, olumsuzlamay diyalektiin esas hedefi olarak

tanmlamasndan kaynaklanr. Negatiflii felsefenin baat unsuru haline getiren ey dncenin

7
devinimi deil tarihin gerek seyridir. Adornoya gre Auschwitz sonras felsefe kendisini

sadece negatiflik zerinden merulatrabilir (Adorno, 2016, s. 57).

Adorno negatif diyalektik dncesi ile bir dnem felsefesinin belirleyici bir momenti

olan Marksist dnceden tamamen uzaklaarak bir zlme mantna doru savrulmaktadr.

Bu zlme mant Adorno iin, Sren Aabye Kierkegaard, Edmund Husserl ve Martin

Heidegger zerine yapt almalarndan beri giderek keskinleerek gelien geleneksel

dnce kalplaryla hesaplama srecinin doal bir sonucu olarak ortaya kmtr. Szde

zgn ynleriyle alternatif bir dnce olarak konumlanm felsefelerin, alternatif bir zgn

dnce olmaktan ok geleneksel dnce kalplarnn ierisine sapland ve geleneksel

dnce kalplarn yeniden reterek, sahte bir znellik ve sahte kurtulu vaatleri yarattklar

dncesi erevesinde gelien Adornonun felsefi dncesi, istikrarl bir ekilde

radikalleerek geleneksel felsefeye ynelik bir reddi miras projesinin savunuculuuna

dnmtr. Negatif Diyalektik iin Adornonun felsefi vasiyeti (Assoun, 2014, s. 37)

olduunu syleyenler kukusuz bu felsefi vasiyetin geleneksel dncelere ynelik bu reddi

miras iradesi olduunu da vurgulamak istemektedirler.

Bu alma Adornonun geleneksel felsefeye kar eletirilerinin zirvesi olarak

yorumlayabileceimiz negatif diyalektik dncesini bir zdelik ve totalite eletirisi olarak

analiz etmeyi amalamaktadr. Adorno 1931 ylnda Frankfurt niversitesi Felsefe Fakltesine

girerken yapt Felsefenin Edimsellii2 konumasndan itibaren kendi felsefi dncesinin

ak ynn ilan etmi ve geleneksel felsefenin kapsayclk ve btnlklk hevesinin artk

terkedilmesi gerektii arsnda bulunmutur. Adorno ayrca bu konumasyla, felsefeyi her

2
Almancadan ngilizceye The Actuality Of Philosophy olarak evrilen konuma bal Trkeye eitli
ekillerde evrilmektedir. rnein Steven Best ve Douglas Kellnern Postmodern Teori eserini Trkeye eviren
Mehmet Kk Felsefenin Edimselliini (Best & Kellner, 2011, s. 272), Willem van Reijenin Adorno; Bir
Giri eserini Trkeye eviren Mustafa Cemal Felsefenin Aktelliini (1999, s. 11) ve Felsefenin
Gncelliini (1999, s. 125-127) tercih etmitir. Biz almamzda Felsefenin Edimselliini kullanmay tercih
edeceiz.

8
eyi aklama gcne sahip, tikele ynelik bir zgrletirici projesi olmayan, totaliter

dncelerin beslenebilecei bir alan olmaktan da kartmak ve zdelik dncesinin su

ortakln da vurgulamak amacndadr. Adornonun Negatif Diyalektik eserinin baslmasndan

yaklak otuz yl nce yapm olduu bu konuma, negatif diyalektik dncesiyle byk

benzerlikler gstermektedir ve dnrn felsefi tutarlln aa karmas bakmndan da

ok nemli bir kaynaktr. Dolaysyla negatif diyalektik dncesi, 1960l yllarda olgunlap

Negatif Diyalektik eseri ile serimlenmi olmasna ramen Adorno felsefesinin ge dneminin

bir yansmas olmayp Adornonun otuz yl akn bir sre gelitirmeye alt, felsefeye yeni

bir yn kazandrma amacnda olan eletirel dncelerinin kapsaml bir ifadesi ve geleneksel

dnce kalplarndan tamamen syrlma abasnn sonucudur. Bu nedenle negatif diyalektik

dncesi zerine yaplacak bir almann negatif diyalektik dncesine gemeden nce daha

aklayc olabilmesi iin ncelikle Adornonun negatif diyalektik dncesine kadar

geleneksel felsefe ile olan tasfiyeci hesaplamasnn ksa bir deerlendirmesinin yaplmas

zorunlu grlmektedir.

Bu gereklilikten hareketle, almann birinci blmnde Adornonun felsefi program

ana hatlaryla zetlendikten sonra3 negatif diyalektik dncesine temel olan geleneksel

felsefeye ynelik eletirilerine yer verilecektir. Negatif diyalektiin oluumuna temel olmas

bakmndan Adornonun felsefi programnn ana hatlaryla ortaya koyulmas ve hangi

noktalarda geleneksel felsefeye eletirilerde bulunduunun bilinmesi, almann temel

probleminin anlalmas bakmndan olduka nem tamaktadr.

almann ikinci blmnde ise negatif diyalektik dncesinin ne anlama geldii

negatif diyalektiin kavramsal kategorilerinin de yardmyla aa kartlarak, Adornonun

3
Adorno gibi retken ve ilgi alan olduka geni bir dnrn, felsefi programn ana hatlaryla zetlemek bile
geni hacimli bir almay gerektirmektedir. Bu nedenle bu almada Adornonun felsefi program ana hatlaryla
incelenirken ana eksen olarak negatif diyalektik dncesine temel kaynak salayan yaklamlar zerinde
durulacaktr.

9
negatif diyalektii bir zdelik ve totalite eletirisi olarak nasl serimledii analiz edilmeye

allacaktr. Negatif diyalektik, bir zlme mant olduundan kolayca tanmlanabilecek

ve kolayca kavranabilecek bir dnce yntemi deildir. Bu gerekten hareketle, Adornonun

kendi diyalektik yntemini tanmlamas srasnda amay amalad Hegel diyalektiinin de

zerinde durmak gerekmektedir. Bu nedenle negatif diyalektik dncesinin ne anlama geldii

Adornonun Hegelyen diyalektie ynelik eletirileri balamnda da ortaya konulmaya

allacak ve ayrca blm boyunca Adornonun amaya alt zdelik ilkesi ile totalite de

daima negatif diyalektiin anlalmas konusunda nemli bir moment olarak yerini alacaktr.

10
 BLM 1

ADORNONUN FELSEF PROGRAMI VE NEGATF DYALEKTN TEMEL

OLARAK GELENEKSEL FELSEFE ELETRS

Dnyay bir ilkeden karsama istei,

iktidara direnmek yerine onu gasp etmek
isteyen kiinin tutumudur (Adorno, 2014,
s. 93).

Sosyal bilimlerin hemen her alannda disiplinler aras olarak tanmlanabilecek nemli

eserler veren Adorno, Bronnerin yerinde betimlemesiyle, Alban Berg ile birlikte alma

frsat bulmu bir mzikolojist, fenomenolojinin anlalmazl hakknda uzmanla sahip bir

filozof, Bat Marksizmi geleneine doymu bir sosyal teorisyen, karmak ampirik almalarda

bulunmu bir sosyolog, bir edebiyat ve iir stad, bir antropolojik dnr ve yeni ile teknik

olarak yeniliki olana kendini adam bir estetik4dnrdr (1994, s. 180). Adornonun

ortaya koyduu eserlerin her birinde bir dier eserinin izi srlebilmekte, Adorno kaleme ald

eserler ile sistematik bir dnr olmasa da, devamll esas alan tutarl bir dnr olduu

izlenimi uyandrmaktadr. Jayin arpc bir ekilde dile getirdii gibi, Adorno tarih ile felsefe

arasndaki diyalektik ilikinin nemini hep vurgulam olmakla birlikte, kendi dncesi btn

bir hayat boyunca alacak kadar deimeyen bir olgunluk iinde seyretmitir (2001, s. 71).

Adornonun felsefi dncelerinde her teorisyende grlebilecek tarihsel yorum ve yaklam

farklar bulunmakla beraber, dncelerinin ana hatlarnda Louis Althusserin Marks iin

kulland ekilde bir epistemolojik kopu tespit edip dnemletirilebilecek arpc

deiimler grlmemitir. Adornonun dnce hayat boyunca dncelerinin tutarllk

gstermesi ve ortaya koyduu her bir eserinde dier eserine temel oluturacak dnce

nvelerini gelitirmek iin abalamas, negatif diyalektie evrilen felsefi dncesinin btn

olarak incelenmesi gerektiini gstermektedir.

4
alma boyunca kullanlan yabanc kaynaklarn evirisi aksi belirtilmedii srece tez yazarna aittir.

11
1.1 Adornonun Felsefi Program

Proletarya Marksn teorisinde ne srd gibi,

kendini tarihin znesi ve nesnesi olarak
ekillendirmeyi baaramad (Adorno, 2008, s.
43).

Adornonun bu almada bir zdelik ve totalite eletirisi olarak analiz etmeye

altmz negatif diyalektik dncesinin ortaya koyulduu Negatif Diyalektik balkl eseri

dnda ok sayda eseri bulunmaktadr. Bu eserler ierisinde zellikle Kierkegaard: Estetiin

Kuruluu (Kierkegaard: Konstruktion des Astehetischen, 1933), Horkheimer ile beraber kaleme

ald Aydnlanmann Diyalektii: Felsefesi Fragmanlar (Dialektik der Aufklarung:

Philosophische Fragmente,1947), Minima Moralia: Sakatlanm Yaamdan Yansmalar

(Reflexionen aus dem Beschadigten Leben, 1951), Epistemolojiye Kar: Bir Metakritik (Zur

Metakritik der Erkenntnistheoria. Studien ber Husserl und die phnomenologischen, 1956),5

Hegel zerine nceleme (Drei Studien zu Hegel, 1957)6 ve Sahicilik Jargonu (Jargon Der

Eigentlichkeit: Zur deutchen Ideologie, 1966) Negatif Diyalektik ile devamllk zellii

gsteren en nemli eserleridir. Ayrca Ontoloji ve Diyalektik, Tarih ve zgrlk retisi

zerine isimli konferanslar ile felsefi manifestosu olarak grlebilecek Felsefenin

Edimsellii7(1931-Doentlik dersi) ve Doal Tarih Dncesi (1932) makalesi negatif

diyalektik dncesinin nvelerini oluturmaktadr.8 Adorno tm bu eserlerinde Eletirel

5
Reijen, Adornonun eserlerini tarihsel olarak sralarken bu eserle ilgili yle bir not dm: kendisinin felsefi
programn da ieren bu kitap Adornonun kendisine gre onun en nemli eseridir (Reijen, 1999, s. 127).

6
Adornonun Hegelin sistem felsefesine ynelik eletirilerini birok adan nceleyen almas.

7
Buck-Morss, Adornonun bu konumasn ayrmann mant ve ardndan dnt negatif diyalektik
kavramn sunan en nemli metin olarak tanmlamaktadr (Buck-Morss, 1979, s. 69).

8
Buck-Morss, Adornonun enstitye ye olduu yl olan 1938de Benjamine yazd bir mektuba atfta bulunur.
Adorno Benjamine yle demektedir: Ayriyeten, Max ve benim edebi planlarmz somut bir hal almaya balad.
yle ki ncelikle beraber diyalektiin bu yeni ak ulu yapsyla ilgili uzun bir makale yazacaz. kimizin de
kafasnda planlar dolu (Buck-Morss, 1979, s. 68). Dolaysyla Adorno 1960l yllarn banda yazmaya balayp

12
Kuramn nemli bir teorisyeni olarak, statkonun i birlikisi olarak grd geleneksel felsefe

ile eletirel teori-felsefe arasnda bir ayrm yapmaya alm ve eletirel felsefenin geleneksel

felsefe ile olan farkn ortaya koymutur.

Claussen Adornonun biyografisi olma zelliini tayan Son Deha: Theodor W. Adorno

isimli eserinde, Adornonun ok gen yata yazd ve 1919 ylnda Frankfurt renci

Gazetesinde yaymlanan bir yazsyla, 1960l yllarda bir profesr olarak okulla ilgili verdii

seminerler arasndaki artc slup benzerliine vurgu yapmaktadr (2012, s. 67). Claussenin

Adornonun yllar gese de tutarllk gsteren ve artc bir ekilde deimediine vurgu

yapt slubuyla, Jayin Adornonun dncesinin btn bir hayat boyunca alacak kadar

deimeyen bir olgunluk ierisinde seyretmi (2001, s. 71) olduu ifadesi beraber

dnldnde bir yanl anlalma ihtimali ortaya kmaktadr. Bu ihtimal, Adornoyu bir

sistem felsefecisi olarak tahayyl etmektir. Claussenin ve Jayin burada Adorno ile ilgili

artc bulduklar, tm bir felsefi enerjisini kapal sistemleri zmek iin harcam olan

Adornonun kendi dncelerinin bu kadar istikrarl bir seyrinin olmasdr. Sz konusu istikrar

bir eit kendi iine kapanma izlenimi uyandrmaktadr. Bu tarz bir ie kapanma gerekten

iddia edilebilir olduunda Adornonun felsefi mcadelesini temelden sarsacaktr, nk

Adornonun felsefi dncelerini ortaya koyarken temel motivasyonu, dnyann btnlkl bir

aklamasnn ortaya koyulmas deil, dnyann btnlkl bir aklamasn yaptn iddia

eden felsefi geleneklerin tutarszlklarn ikin eletiri araclyla aa karp felsefeye yeni

bir yn kazandrmaktr. Dolaysyla, Adorno iin istikrar, tutarllk, deimezlik gibi

kavramlar dinamik bir zellie sahip olan toplumun anlalmas konusunda son derece sorunlu

bir ierie sahiptir. Bu nedenle Adorno kendisi hakknda sarf edilen tutarl ve istikrarl bir

dnr olduu iddialarna kar mesafeli yaklaacaktr. Bu hususlar gz nnde

1966 ylnda tamamlayabildii diyalektiin ak ulu formln, dolaysyla negatif diyalektii yllar nce Max
Horkheimer ile beraber zihninde formle etmeye balamtr.

13
bulundurulduunda, Adornonun felsefi serveninin istikrar ve tutarllk boyutunun istikrarl

ve tutarl bir ekilde kendi iine kapanmaya kar verilen bir mcadelenin yansmas olduu

aa kacaktr. Sistem felseficilerinin aksine Adornonun felsefi dncesinin en temelinde

kapal sistemlere ynelik eletiri yatmaktadr. Adorno kendi felsefi dncelerini, sistematik

bir ekilde ifade etmek yerine, aforizmalarla, farkl anlamlandrmalara ak, net bir

konumlandrma iermeyen, tamamlanmam bir ekilde ifade etmitir9. Kendi deyimiyle

metinleri her nermenin merkeze eit uzaklkta durmas (2014, s. 75) dncesine bal

olarak kaleme alnmtr. Buck-Morss, Adornonun anti sistematik felsefi dncesine uygun

olan kendisine zg yazm tarzyla ilgili unlar sylemektedir:

Adorno deneme yazmam, onlar kompoze etmitir ve diyalektik alanda bir virtzdr.
Onun kompozisyonlar bir dizi diyalektik akis yoluyla bir ikri ifade etmektedir.
Cmleler mzikal temalar gibi geliir: varyasyonlardan oluan devaml bir spiral
ierisinde paralarna ayrlr ve tekrardan bir araya gelirler. Grlen olgular Freudyen
grlen rya sembolleriydi: Onlar stbelirlenmitir, dolaysyla elikili
karmaklklarnn yorum yoluyla zlmesi gerekmektedir. Ancak ortada bir
olumlama, bir kapal kadans bulunmamaktadr. elikiler aydnlatlmtr; ancak
zmlenmemitir (1979, s. 101).

Adornonun dnce serveni boyunca srarla karmza kan ey, geleneksel felsefeye

ynelik sistematiklik eletirisidir. zdelik ve totalite eletirisi ile de balantl olan sistem

felsefelerine ynelik eletirileri Ahlak Felsefesinin Sorunlar eserinde de arpc bir ekilde

yerini almaktadr. Adorno felsefi dncelerini ortaya koyarken ilk olarak, ikinci olarak,

nc olarak eklinde akl yrtmediini, nk bunun sistematik felsefeye uygun den

bir sylem olduunu vurgulamaktadr:

Sistematik felsefe denen kavramn son derece sorunlu bir hal ald mevcut durumda bu
daha da geerlidir. Sistematik felsefenin sorunlu yaps konusuna burada giremiyorum,
zira bir girersek baka herhangi bir ey konuamaz hale geliriz, ama ta Nietzschenin
bile sistemin namussuzluundan veya sistemler yaratmann ierdii

9
Minima Moralia, Aydnlanmann Diyalektii ve Negatif Diyalektik bu tr yazm tarzna rnektir.

14
 namumussuzluktan bahsederek radikal biimde formlletirdii bu sorundan hepinizin
u veya bu lde haberdar olduunuzu varsayyorum () Fikirlerimi ilk olarak,
ikinci olarak, nc olarak eklinde dile getirmeyi kendime yediremeyeceimi
sylemitim, nk bu sadece konuya hi mi hi uygun olmayan bir tr sistematiklik
gsterii demek olurdu (2012, s. 31).

Horkheimer da Adornonun neredeyse tm yazlarnda karlalan sistematik felsefe

eletirisini takdirle karlayp Adorno ile yaknlamasnn nedeni olarak Adornonun var olan

karsnda duyduu nefretle keskinlemi bakn (Delacampagne, 2014, s. 201) n plana

karmaktadr. Dolaysyla, Delacampagnenin de vurgulad gibi Adornonun sistematik

olmayan eletirel zeksn, eylerin gizli ynlerini kefetme yeteneini beenmektedir (2014,

s. 201). Bu yaklamn temelinde eletirel kuramclarn, her eyden nce felsefi bir sistem ortaya

koymak yerine, filozoflar ve felsefi gelenekleri eletiriye tabi tutarak kapal felsefi sistemlerini

zmek ve sistem felsefelerinin isel elikilerini aa karmak iddias yatmaktadr.

Dolaysyla baka sistemlerin bana bela kesilen bir at sinei olarak Eletirel Teori (Jay,

2014, s. 92-93) kuramclar hibir dnre ya da felsefi gelenee bal olarak dnce

retmemekte, bunun yerine eklektik ve sistemleri zmeye ynelik bir yntem izlemektedir.

Adorno ve dier eletirel kuramclar felsefi gelenekleri ncelikle toplumsal yaamn dinamik

nitelii nedeniyle bir yandan revize etmeye alrken (zellikle Marksizme ynelik) dier

yandan byk felsefi geleneklerde katldklar noktalar eletirel kuramn ierisine dhil ederek

Eletirel Kuram bir dizi felsefi gelenek ve filozofun dncelerinden oluan eklektik bir

kuram olarak sunmaktadrlar (2014, s. 92). Adorno felsefesinin temel karakteristiini de nemli

oranda belirleyen bu tutumun, zellikle Adornonun Kierkegaard ve Husserl almlamasnda

somutlatn sylemek yerinde olacaktr. Adorno bir yandan bu iki dnrn

dncelerindeki doruluk unsurlarn kefetmeye alrken, dier yandan onlarn

dncelerindeki ideolojik unsurlara (Cevizci, 2003, s. 48) saldrarak indirgemeci deil kritik

(semek, ayklamak anlamnda) bir gelenein takipisi olduunu ortaya koymaktadr.

15
 Adorno, Immanuel Kant, Georg Wilhelm Friedrich Hegel, Karl Marks, Friedrich

Nietzsche, Georg Lukacs, Sigmund Freud ve Walter Benjamin gibi dnrlerden youn olarak

etkilenmitir. Ancak Horkheimer gibi felsefesini son kertede Nietzschenin byk bir gerek

eletirilmeyi hak eder, putlatrlmay deil szn referans alarak ortaya koymutur.

Adornonun yaam boyunca ykc bir tarzda ilerleyen eletirel yaklam Nietzschenin

dncelerindeki sarsc eletirel enerjiye benzemektedir. Jaye gre Nietzscheyi irrasyonel

olarak deerlendirip faizme yakn bulanlarn aksine Adorno, Nietzschenin kitle kltr

eletirisi, aydnlanmann arpklklarna ynelik eletirel saptamalar ve geleneksel metafizie

ynelik k haberi deerinde olan sert eletirilerini daima dikkate alm ve Nietzschedeki

sarsc eletirel enerjiye sayg duymutur (2001, s. 18). Ahlak Felsefesinin Sorunlar eserinde

Nietzschenin ahlaka ynelik yaklamn eletirmesine ramen byk denen filozoflar

arasnda en ok eyi ona hatta Hegelden bile ok ona borluyum (2012, s. 168) diyen

Adorno, Nietzschenin esiz neminin altn izmektedir:

Nietzschenin esiz nemi, iyide ktnn mevcudiyetini ifa etmi ve bylece ktnn
toplumun pozitif kurumlar ierisinde, zellikle de farkl ideolojiler ierisinde somut
biimlere brnm olmasn eletirmi olmasndan gelir. Bu bence akla gelebilecek her
trl karanlk ve gerici eilimin onun belli nermelerine yaslanm olmasndan ok daha
nemlidir. Sunduu eletiri de mesela, ideolojileri en bloc mahkm eden ama ideolojilerin
i ileyilerine, Nietzsche kadar derinden girmeyi asla baaramam olan Marksist teoriden
ok daha incelikli ve zgldr (2012, s. 167).

Held de Adorno felsefesinin belirleyici zelliklerini kavramamz iin etkiye vurgu

yapmaktadr. Bunlar; Marksn Hegelin tarih yorumuna dair eletirileri, Benjaminin

kavramsal dnce ve evrensel tarih eletirisi ve Nietzschenin epistemolojide nihai temel

araylarna, zdelik dncesine ve sistematik felsefeye ynelttii eletirilerdir (Held, 1980,

s. 203). Nietzschenin dier filozoflara kar argmanlarnn birounu, rnein zdelik

kuramnn geerlilii ve temellendirme sorununu Adorno yazlarnda ifade etmektedir.

Nietzschenin tm deerler ve dnceler hakkndaki phecilii, eletirel duruu, geleneksel

16
deer ve kavramlar kabul etmeyip tm deerlerin ve kavramlarn deitirilmesi ile yeniden

deerlendirilmesine ynelik dnceleri, srekli bir gelime ve deime durumu ierisinde olan

dnyay, daha iyi kavramak iin dinamik bir yntem ihtiyacn ortaya koymas, Adornonun

felsefesini nemli lde etkilemitir. Tarihin deviniminin dnce yapsnda iselletirilmi

olduu gerekesiyle tarihi kavramak iin onun deien yapsna uygun yntemler gelitirmek

gerektiine ynelik bu ar Adorno felsefesinde yank bulmutur (Held, 1980, s. 208-209).

Wajda, Kierkegaard and the Concept of Negative Dialectics of Theodor Adorno

balkl makalesinde Adornonun felsefi programnn temeli olan sistem felsefesi eletirisinde

Nietzsche dnda Kierkegaardn sistem eletirisinin de nemli bir pay olduunu

savunmaktadr10.Wajda bu iddiasn zellikle Adornonun negatif diyalektik kavramnn,

Kierkegaardn varolusal felsefesinin negatif kavramyla olan benzerlii zerinden

temellendirir. Wajdaya gre Adorno, Negatif Diyalektikde Kierkegaarda, Kant, Hegel,

Heidegger gibi filozoflara oranla ok az atfta bulunsa da, Adornoda Kierkegaard etkisi ok

aktr. rnein Hegelin zdelik varsaymn eletiren Kierkegeaard sentezi bertaraf etme

konusunda Adornoyu ndeleyen eletiriler getirmitir. Wajdann Kierkegaard ve Adorno

ilikisine deindii makalesinde nokta ne kmaktadr:

Adorno, Kierkegaardn zdelik eletirisini son kertede baarsz bir proje

olarak grse de Kierkegaardn zdelik eletirisini takdirle karlamaktadr.

Hegel diyalektiinin olumsuzlamann olumsuzlamas aamasn, dolaysyla

sentez momentini eletirmek konusunda Kierkegaard Adornoyu ndelemitir.

Sistem felsefesi eletirisi iin Adorno, Kierkegaardn Hegel eletirilerinden

etkilenmitir. Kierkegaard sistemi, kavram ve soyutlamalara ar vurgu

10
Bronner da, Adornonun Kierkegaarda kendisinin itiraf edeceinden daha yakn olduunu sylemektedir
(1994, s. 186).

17
 yapmas nedeniyle eletirmi, bu durumun da Hegelde somutlam olduunu

savunmutur. Kierkegaardn bu eletirileri Adornonun Hegel eletirilerine

kaynaklk etmitir (2012, s. 141-145).

Adornonun felsefi programnda sistem felsefesi eletirisinin yannda en nemli

momentlerden biri de zne ve nesne ilikisidir. Adornonun Alman idealizminden

Kierkegaarda, Kierkegaarddan Husserle ve Heideggere uzanan eletirel ilgisinin esas

odanda zne ve nesnenin ilikisi bulunmaktadr. Jrgen Habermas da zne-nesne problemine

olan ilgisi nedeniyle Adornonun felsefesini Jayin aktarmyla esas itibariyle, gerek idealist

felsefe gelenei iin ve gerekse eletirel Marxist gelenek iin ok merkezi bir konumu olan

karmak bir sorunu; bugnk dnyada znelerin nesneler ile nasl balantlandrlaca ve

ilerde mmkn bir gelecekte bu balantnn nasl bir balant olabilecei sorununu konu

edinmi bir bilin felsefesi olarak tanmlamaktadr (2001, s. 72-73). Adorno iin zerinde

alt felsefi gelenekler ya zneyi nesneye indirgemi ya da nesneyi zneye indirgemitir.

Ona gre ise zne ve nesnenin arasndaki iliki ne mutlak bir birlik, ne de mutlak bir dualitedir.

zne ve nesne birbirini oluturur; birinin dierini kapsamas ya da birinin dierine indirgenmesi

mmkn deildir. zne ve nesne isel olarak birbirine baldr ve bilisel srete birbirinden

bamsz oluumlardr. Adorno bu konuda eletirilerini zellikle burjuva idealizmine yneltir,

idealizmdeki kurucu znelliin znenin kavramlar meydana getirdii iddiasn Adorno

yanltc bulur. Deneycilik gibi farkl felsefi yaklamlarn da ierisine dhil olduu bir evreyi

Adorno zde dnce ierisine dhil eder. Tm nesnelerin genel tanmlarn birliki

sistemlerin altna dhil ederek, tikeli genel kavramlar altnda snflandrarak, bireysel olan

sistem ierisinde ilevsiz klan bu yaklamlar Adornoya gre egemen ideolojilerin basksna

boyun emektedir (Held, 1980, s. 202). Adornonun zne-nesne ilikisine younlamasnn

temel nedenini ksaca zetlemek gerekirse; zne ve nesne arasnda bir birlik var saymadan ve

18
Kartezyen dualiteye geri dn yapmadan ikisi arasndaki ilikiyi yeniden tanmlamaktr (Rose,

1979, s. 56).

Adornonun zdelik ve sistem felsefesi eletirisine olan yaklam en ok Marks ve

Hegel ile olan ilikisinde belirginlemektedir. Kapal bir sistem yaratmamak iin oluturduu

bak as, Adornonun dnsel etkisi altnda olduu bu dnrlere kar yaklamnn

eklektik bir yaklam olmasna neden olmutur. Hlbuki Hegel ve Marks, Adornonun felsefi

disiplin kazanmas konusunda zerinde en byk etkisi olan birka dnrden biridir.

Adornonun Hegel ve Marks ile olan ilikisi, Minima Moraliann Sunu ksmnda

Horkheimer iin yazd hibir dnce yok ki burada, onu kda geirmeye vakit bulmu

adam kadar Horkheimere de ait olmasn (2014, s. 18) yaklamna ok benzerdir. rnek

vermek gerekirse Adorno Hegel zerine ncelemenin giri ksmnda Hegel iin

Horkheimera Minima Moraliada sylediklerini anmsatrcasna yle demektedir:

Bugnlerde Hegelin felsefesiyle balant kurmadan, dnce deneyimine hakkn vererek,

hatta sadece bu deil, ekillendirilmi deneyime de hakkn vererek herhangi bir alanda teorik

bir fikir oluturmak zordur (1993, s. 2). Negatif diyalektii rencilerine anlatt dersinde ise

yle demektedir: Bugn bile bizi bu kadar etkileyen Hegelin gc o kadar muazzamdr ki,

bugn sizlere sunduum fikirlerde onun ilemedii ya da etkisinin bulunmad bir konu

olduunu sylemek mmkn deildir (2008, s. 21). Bu nedenle, Bozzetti yerinde bir tanmla

Adorno-Hegel ilikisini kesintisiz bir diyalog olarak tanmlamaktadr (2002, s. 293). Adorno

Hegele ynelik vg ieren benzer cmleleri Marks iin de kurmu bir yandan da bu

dnrlerin kapal felsefe sistemini amaya almtr. Adornonun Hegele ynelik itirazlar

Marksa ynelik itirazlarnn yannda ok daha keskindir.

Eletirel Teorinin ve zel olarak da Adornonun Hegel ve Marks ile ilikisi, eletirel teori

zerine yaplan almalar iin ihmal edilmesi mmkn olmayan merkezi bir neme sahiptir.

Hegelin diyalektik yorumu ve Marksn Hegelin diyalektiini somut insan yaamna

19
uyarlamasyla ortaya koyduu diyalektik materyalizm, hem Adornonun hem de eletirel kuram

dncesinin belirleyici bir momenti olarak grlmektedir. Frankfurt Okulu tarihi zerine

yaplan almalarda, Okulun Hegelci ve Marks kkenleri srarla vurgulanmakta ve eletiri

kavramnn Kant ile beraber eletirel kuram iin Hegel ve Marks kkenine vurgu

yaplmaktadr. Hem Frankfurt Okulunun hem de Adornonun bu iki dnrle olan ilikisi

zerine yaplan almalarda ortaya kan glk, belirli noktalarda Hegel ve Marksa duyulan

hayranlk, belirli noktalarda ise onlarn felsefelerinin arpk ynlerini eletirerek amaya

ynelik ilgidir. Eletirel Kuramn Kant ile balayan ve Hegel ve Marks ile devam eden bir

eletiri geleneinin devam olduunu vurgulamaktan ekinmeyen Adorno, ayn zamanda bu

gelenein sistematik bir felsefe gelenei olduunu da vurgulayarak kendi felsefesini Hegel ve

Marks felsefesi dnda sistematik olmayan bir felsefe olarak sunmay amalamaktadr. zleyen

alt blmlerde, Adornonun felsefesinin nce Marksizmle, daha sonra ise Hegel ile eletirel

ilikisini aklamaya alacam.

1.1.1 Adornonun Felsefi Programnn Marksizm ile likisi

Phil Slater Frankfurt Okulunun Marksizmle olan ilikisini inceledii Franfurt Okulu:

Kkeni ve nemi: Marksist Bir Yaklam isimli kitabnda Frankfurt Okulunun Marksizmle

olan ilikisi zerine yaplan iki yanl deerlendirmenin altn izmektedir. Slatera gre

Frankfurt Okulunun Marksizmle olan ilikisi ne kurulu yllarnda Ortodoks Marksistler

tarafndan dile getirildii gibi revizyonizm ya da eklektisizm, ne de kimi entelektellerin yapt

yorumun aksine Marksist bir duru olarak nitelendirilebilir. Slatern yorumuna gre bu iki

yanl ve nyargl yaklamn aksine 1930larn ve 1940larn balarnda Frankfurt Okulu,

tarihsel materyalizmin yorumlanmasna ve btnlk kazanmasna ciddi bir katkda

bulunmutur, ancak ayn zamanda Marksist dnce iin merkezi bir nemi olan praksis ile

iliki kurmay baaramamtr (1998, s. 10). Dolaysyla, teori dzeyinde Marksa yaklamlar

birok Marksist tarafndan takdirle karlanrken, praksis ile olan kopukluklar Marksizm ile

20
Frankfurt Okulu arasnda nemli bir yaklam fark ortaya karmaktadr. Frankfurt Okulu

dnrleri tarihsel materyalizmin yntemini, kategorilerini ve siyasal bak asn eletirel

yntemlerine dhil etmelerine ramen, bu dhil etme srecinde, bu kategorilerden zellikle

ekonomik smr ve devrimci dnme ilikin olanlarn, yeterince

somutlatramadklarndan Marksist yaklamlar yetersiz ve kstl kalmtr (1998, s. 10).

Frankfurt Okulu gerekten de kurulu yllarndan itibaren Marksist dnceyi temel bir

referans olarak grmtr. Marksizm Frankfurt Okulu dnrleri iin, Hegelin toplumsal

yaanty idealist bir temelde ele alp yorumlamasnn aksine insann insanla ve doa ile olan

somut ilikisine odaklanarak, toplumsal yaanty materyalist bir ereveden yorumlam ve

eletirel enerjisini smr dzeni olarak grd kapitalizmi eletirmek ve amak iin

kullanmtr. Marksizm Frankfurt Okulu ve Adorno iin zengin bir felsefi dnce miras

olmasnn yannda, kapitalist smr koullarnn almas iin tarihin dntrc znesi ve

nesnensi olarak proletaryay iaret etmesiyle de praksis konusunda da temel bir dnce

kaynadr.

Adornonun Marksizme ynelik ikircikli yaklam, onun Ortodoks Marksistlerden

farkl bir Marksizm anlayna sahip olmasndan kaynaklanmaktadr. Adorno Marksizme en

yakn olduu dnemlerde bile Ortodoks bir izgide durmam bunun yerine Lukacs ve

Korschun ban ektii heterodoks Batl Marksizme yakn olmutur. Bu yaklamnn

temelinde Adornonun srekli devrimci zelliini vurgulad Marksa baz nemli noktalardan

eletiri getirmesi yatmaktadr. Bu eletirilerden en nemlisi, Marksn temelde devrimci bir

felsefe ortaya koymu olmasna ramen, Alman dealizmi mirasndan kaynaklanan ve bir trl

aamam olduu doa ve insan arasndaki ilikiye dair ortaya koyduu dncelerdir. rnein

Adorno Negatif Diyalektik isimli eserinde Marksn Alman dealizmini aamam olduu kimi

noktalarn altn izmektedir. Bunlardan en nemlisini Adorno u ekilde dile getirir: Marks,

Kant'tan ve Alman idealizminden miras ald pratik akln ncelii tezini dnyay salt

21
yorumlamak yerine deitirmek amacyla keskinletirmitir. Bylelikle kk-burjuva

denilebilecek bir eye, doa zerinde mutlak tahakkm kurma programna bal kalmtr

(2016, s. 223) dolaysyla tarihin materyalist yorumu Adorno iin eski dnce geleneklerinden

kaynakl sorunlar iermektedir11. Aydnlanmann Diyalektii kitabnda aydnlanmaya ynelik

en nemli itiraz noktas insann doa zerinde kurduu tahakkmdr. Marksizm doaya

ynelik tahakkmc zne gelenei ierisine dhil edilerek tarihsel materyalizmin insan ve doa

arasnda kurduu sorunlu iliki mahkm edilir. Doann insaniletirilmesi dncesi zerine

temellenen Marksizm eletirisinin merkezinde insann doa zerinde kurduu tahakkmn

yannda her trl zdelii eletiren Eletirel Kuramn Hegelin idealizminden tarihsel

materyalizme geen doa ile insan arasndaki zdelik varsaym da bulunur. Aydnlanma

eletirisinde aydnlanmann tasfiye etmeyi amalad mite geri dndn savunan Adorno ve

Horkheimer aydnlanmann bir mitolojiye dnmesi ile nce doaya sonra da insana ynelik

tahakkmc doasn aa vurduunu savunur. Marksn doann insaniletirilmesi kavram,

ite bu mite dnen aydnlanmann tahakkmc doasnn dna kamamaktadr (Yaat,

2014, s. 66). Adornoya gre Marks pozitivisttir (Adorno & Horkheimer, 2014, s. 34) ve Marks

tarafndan vurgulanan doann insanlamas ve insann doallamas gereklidir, ancak bu

dnm insann ve doann kendisine zg zelliklerini ortadan kaldrarak hayata geirmek

doru deildir (Jay, 2014, s. 413). Dolaysyla Marksn doa ile insan arasnda kurduu iliki

aydnlanma eletirisinin bal altnda yerini almaktadr. Ayrca Aydnlanmann

Diyalektiinde anti-semitizme ilikin blmde anti-semitizm kapitalizm ncesi dnemlere

inilerek analiz edilmitir. Anti-semitizmin kapitalizm ncesinde kkletii dncesi de Marks

tarafndan reddedilmesi kuvvetle muhtemel bir dencedir (2014, s. 398). Marksizme ynelik

bu eletirel duru, Jayin vurgulad gibi eletirel kuram dnrlerinin Marksizmi geerli

11
Rush, Conceptual Foundations of Early Critical Theory balkl makalesinde Adornonun Horkheimer ve
Marcuse gibi Marksizmin Hegel ile srekliliini vurgulayan bir versiyonundan geldiini (2004,s.32)
sylemektedir. Bu yorum sadece Negatif Diyalektik iin dnldnde bile dorudur

22
doruluklarn kapal bir sistemi olarak deerlendirmeyi (2014, s. 391) reddetmesinden

kaynaklanmaktadr. Adornoya gre toplumsal yaamn deiiyor olduu gerei tm teorilerin

buna bal olarak deimesi gerektiini gstermektedir.

Adorno ve dier eletirel kuramclar Marksizmi eletirip onu yeni tarihsel koullara gre

yeniden deerlendirirken kapitalizm ve kapitalizmin 19. yzyldan itibaren geliimi zerine

younlamlardr. Marksizm ve eletirel teorinin kapitalizme ynelik ortaklatklar noktalarn

bazlar Helde gre unlardr:

1) nsanlk kapitalist retim tarznn belirledii bir toplumda ( kapitalist toplumda)

yaamaktadr. Bu toplum alverie dayal bir meta toplumudur. rnler, insan istek ve
gereksinimlerini tatmin etmek iin deil, deer ve kar gerekletirmek iin retilir.
2) rnlerin meta karakteri (nitelii), basit olarak onlarn alverileri tarafndan deil,
onlarn soyut olarak alverilerinin yaplmas yoluyla belirlenir. Soyut i zamanna
dayal olan alveri, retim srecinin znel yann olduu kadar nesnel biimini de
etkiler.
3) Kapitalist sosyal srecin birliini gvence altna alan fetilemesini ve eylemesini
de salar. nsan emeinin rnleri, bamsz , kendi yaamlar olan , ve doal
deerler olarak nitelenir. Tketim, datm ve alveri sonucu oluan sosyal ve maddi
ilikiler hemen anlalamaz. Onlar illzyon ve meta fetiizmi tarafndan gizlenir.
(Kzlelik, 2008 , s. 380-381)

Adorno, Marksn kapitalizm yorumlarna nemli noktalarda katlmakta, felsefi ve

sosyolojik analizlerinde Marksist terminolojiyi terk edemeyiz (Adorno & Horkheimer, 2014,

s. 28) diyerek Marks kategoriler olan metalama, eyleme, mbadele, fetileme kavramlarn

kapitalizmin tahakkmc ve totalletirici niteliini vurgulamak iin sklkla kullanmaktadr.

Ancak Adorno kapitalizmi toplumsal yapy belirleyen nemli bir retim biimi olarak

tanmlamasna ramen, tarihsel deiimi ekonomik altyapya belirleyici bir g atfederek

aklamaktan uzak durmaktadr. Bunun yerine Adorno diyalektik dolaymdan faydalanarak st

yapnn grece zerkliine bavurur ve kendisini Ortodoks Marksizmden uzaklatrarak

devletin, eitli kurumlarn, kltrel unsurlarn ve toplumsal yapy oluturan bireylerin

23
belirleyici bir g olarak altyapya kar olan bamszlna olanak tanr (Best & Kellner, 2011,

s. 266). Ayrca Adorno Marksn analiz ettii kapitalizmin tarihsel olarak kendini yenilediini

ve klasik kapitalizmden tekelci devlet kapitalizmine evrildiini savunmaktadr. Adornoya gre

kapitalizm Marksn iddiasnn aksine giderek glenmi ve Marksn tarihin dntrc gc

olarak iaret ettii proletarya, kendisini bir snf olarak gerekletirmek yerine giderek

yozlam ve tarihin dntrc bir znesi olma gcn yitirmitir (Adorno, 2008, s. 43).

Adornonun ii snfnn tarihin nesnesi ve znesi olarak kendini gerekletirmeyi

baaramad konusundaki dncesi radikal bir sonu dourmaktadr. Adorno, bu yorumuyla

kapitalizmin tahakkmc ve smrc doasna kar bir direni oda olarak artk snf yerine

bireysel direnii iaret ederek, birey dnda herhangi bir kolektif diren grubu, btncl bir

zne tanmlamamaktadr. Bunun yerine Adorno Benjamin gibi tikellikler ve gndelik

tecrbelerimizin en mikroskobik ayrntlar (Best & Kellner, 2011, s. 270) zerine odaklanarak

mikrolojik yaklam n plana kartmaktadr12. Adorno iin artk temel eliki snf elikisi

deil insan ile doa arasndaki hem isel hem de dsal olarak bulunan ok daha kapsaml

elikidir. nsan ile doa arasndaki ilikinin kkeni kapitalizm ncesi dnemde bulunduu gibi,

kapitalizmin almas durumunda dahi belki daha bile kuvvetli bulunacaktr.

Adorno ayrca Marksn 11. Tezinde felsefeyi (yorumu) ortadan kaldrmaya dnk aceleci

pratik mdahele kaygs grr. Teori ve pratiin birbirinden ayrlmas ve teorinin pratik

karsnda deersizletirilmesine kar Adorno teori ile pratii birbirinden ayrmann yanltc

bir taraf olduunun (Adorno & Horkheimer, 2014, s. 43) altn izerek dnmenin

kendisinin bizzat pratik bir ey olduunu vurgular (2014, s. 46) ve pratik akln nceliinden

12
Rusha gre Adorno, Benjaminin grnglerin tekil zelliklerinin ou bozulmadan kolektif bir ekilde ortaya
kmasna izin verirken alma nesnesine dair sistematik nyarglar darda brakan, ayrntl grnglerin
mikrolojik analizi grnden youn olarak etkilenmitir (2005, s. 34).

24
teori nefretine giden yol her zaman bir admlkt (Adorno, 2014, s. 93) dncesine bal

olarak Marksn Feuerbach zerine 11. Tezini reel sosyalizm rneinden yola karak eletirir:

Bugn ise tam tersi oluyor. Eylemin imknszl uruna ve yznden eyleme sarlyorlar.
Her nedense daha Marksdan bir yara var. Kendinden pek emin olamad iin Feuerbach
Tezlerinin Onbirincisini yle otoriter bir biimde ileri sryordu. () Dorusu eletiriyi
de alaya alyordu. Ama Gen Hegelcilere kar kulland nl esprisi, yani Eletirel
Eletiri deyimi karavanaya dnt, hedefini arnca tamamyla bir totoloji olduu
ortaya kt. Praksis zorlamasna tannan ncellik, Marxn kendi yapt eletiriyi
irrasyonel hale sokarak susturdu (Adorno, 2011, s. 102-103).

1.1.2. Adornonun Hegel Eletirisi ve Felsefi Programnn Hegelci Kkenleri

Adorno ve eletirel kuramn Hegel ile olan ilikisi de en az Marksizmle olan ilikisi kadar

ikirciklidir.13Adorno nasl Marksn Hegeli at noktalar Marks lehine takdir ediyorsa

Hegelin de Kant at noktalar takdir eder, ancak felsefesini idealist bir temelde, monist bir

sistem ierisinde serimledii iin de Hegele daima mesafe ile yaklar. Adornonun mesafeli

yaklamnda Hegele en ok hakkn teslim ettii nokta diyalektik konusudur14. Diyalektik

yaklam, Adornonun felsefe hayat boyunca vazgeemedii ancak negatif diyalektik ile

yeniden tanmlama ihtiyac hissettii bir moment olarak karmza kmaktadr. Formal mant

statik algs nedeniyle eletiren Hegel, Adornoya gre ortaya koyduu mantk ve toplum

teorisi15 ile felsefe tarihinin en nemli ilerinden birine imza atmtr.

13
Bozzetti, Hegel ve Adorno ilikisini yle deerlendirmi: Hegelin sistemi Adornonun klliyatn hibir
felsefi almann yapmad kadar etkilemitir. Bu yzden Adornoyu anlamak isteyen bir kimse zamanla anti-
Hegelcilik anlayna da srayan aratrmalarnda Hegelcilii yok sayamazlar (Bozzetti, 2002, s. 292).

14
Adorno, Lectures On Negative Dialecticsde Hegel iin diyalektiin byk kurucusu der ve Hegelin
fenomenolojisindeki felsefede sre ve sonucun bir ve ayn olduu grn ver (2008, s. 4).

15
Adorno yle diyor: Hegel toplum anlaymza ve bireyin toplumla ilikisine bizim odaklanmamz gereken
noktalar- kesin bir katkda bulundu. Bu Hegelci gr olmadan, bugn anladmz anlamyla bir toplum teorisi
mmkn olamazd (Adorno, 2008, s. 16).

25
 Adorno manta kazandrd devrimci zellikler nedeniyle Hegeli vmesine ramen

Hegeli zne ve nesne, gereklik ve dnce arasnda zdelik ngrmesi ve diyalektik bir

yaklam olmasna karn hem btnl daima asl olarak grmesi hem de -tpk Kant gibi-

mutlak ilk hareket ettiricinin hkimiyeti nevinden bir eyi kabul (Adorno, 2012:a, s. 54).

etmesi nedeniyle eletirir. Adornoya gre Hegel oka eletirmi olmasna ramen prima

philosophiadan16 tam olarak syrlamamtr. Hegel felsefesinde prima philosophia kalntlar

vardr. Adorno bu dncesini somutlatmak iin Hegelin diyalektiinde znenin konumuna

atfta bulunur. Adornoya gre Hegel diyalektiinde znenin, her eye ramen , ilksel ve

ncelikli olduu varsaym (Adorno, 2014, s. 76) bulunur. Hlbuki diyalektiin grevi

zneye ncelik tanmak deil karsamac bir sistemin tm izlerini de silmektir (2014, s. 76).

Hegele ynelik zdelik ve totalite eletirisi ise Adornonun Hegel konusunda yazd

her yazda nemli unsurlar olarak karmza kmaktadr. rnein Negatif Diyalektik kitabndan

nce yazd Minima Moraliada ok sayda aforizmayla Hegele eletirel gndermelerde

bulunmaktadr. Bu aforizmalarda Adorno, Hegeli bireyi kmsemekle, liberal dn ile i

ie olmakla ve kartlklar, i uyumu koruyan bir totalite anlay ierisinde konumlandran bir

yaklam sergilemekle eletirir (2014, s. 17). Adornonun dncesinde Hegel sistematik felsefe

geleneinin en nemli temsilcisidir ve tikele genel karsnda yaam hakk tanmamaktadr.

Adornonun yorumuyla Hegel, tm bir felsefesini, felsefesini belirleyen unsurlar belirli

noktalarda btnln bir paras olarak yerletirmekte ve btn daima zihninde bulundurarak

tekile ve tikele yaklamaktadr. Birey ve tikel kategorisinin Adorno felsefesinde kendi iinde

bir anlam ve deeri olmasna ramen Hegelde birey ve bireysellik ancak kendi kartlaryla

bir btnlk iinde bir anlam oluturup, nem tamaktadr (Orman, 2013 (1), s. 177). Bu

nedenle Hegel, Adornoya gre, yaptnn hibir noktasnda btnn nceliine kukuyla

16
Prima Philosophia: lksel veya temel felsefe. Her trl felsefi nermenin indirgenebilecei nihai dayanak veya
hipostaz.

26
yaklamaz (Adorno, 2014, s. 17) ve tikelin tasfiyesi lehinde (2014, s. 17) oyunu kullanr.

Bylece burjuva toplumunu ve burjuva toplumunun en nemli kategorilerinden biri olan bireyi

hipostazlatrr ve ikisi arasndaki diyalektie gerektii kadar nem vermez (2014, s. 17).

Hegelin felsefesinde bireyin konumu bo ve geersiz bir konumdur (2014, s. 118). Minima

Moraliadan sklkla alntlanan btn, yanltr aforizmas Hegele ynelik rtk bir

eletiridir. Hegelin Hukuk Felsefesinin nsznde yer alan ussal olan edimseldir ve

edimsel olan ussaldr ( 2006, s.23) sz ile edimsellik ve ussallk arasnda kurduu zdelik,

Adornonun akl eletirilerinde sklkla kullanlr. Hegelin tm yaklamlarnda btn

ncelikli olarak konumlandrdn dnen Adorno Hegelin tarih felsefesini de hedef alr:

Hegelin tarih felsefesi bu a ierebilmi olsayd, Hitlerin robot-bombalar da dnya-

tininin kendini simgeler araclyla dorudan doruya aa kard o seilmi
ampirik olgulardan biri olarak, skenderin erken lmnn ve benzeri imgelerin
yannda yerini alrd. Faizmin kendisi gibi robotlar da znesiz alyorlar. Tpk onun
gibi robotlar da mthi bir teknik kusursuzluu mutlak krlk ile birletiriyorlar. Ve
yine Faizm gibi onlar da lmcl bir korku yaratyorlar ve tamamyla etkisizler.
Dnya tinini grdm, ama at zerinde deildi, kanatlanmt ve baszd -ki bu da ayn
anda Hegelin tarih felsefesini rtr (Adorno, 2014, s. 59).

Hegele Minima Moraliada ok sayda eletirel gndermede bulunan Adorno Hegel

zerine ncelemeyi ise sadece Hegeli incelemek iin kaleme almtr. 1956 ile 1963 yllar

arasnda kaleme alnan alma, Adorno asndan diyalektiin negatif formlasyonu iin bir

n hazrlktr (Coole, 2000, s. 180). Eserin blmnden ikisi Hegel metinlerinin zellikle

Tinin Fenomenolojisi ve Mantk Bilimi - nasl okunacana ilikindir. Adorno Hegelin

metinlerinin akn bir sbjektiflie dayandn dnmektedir. Adornoya gre okuyucu,

metinleri okurken hem yeni bir entelektel deneyimin iine girer hem de seyirci kalr (Rose,

1979, s. 56-57). Adorno eserinde Hegelin eserlerinin zelliklerine deindikten sonra Hegeli

Kantn grlerine yn veren bir dizi sistematik ayrm; rnein kavram ve sezgi,

kendiliindelik ve kavray, biim ve ierik, akl ve zihin gibi kategorileri speklatif

27
zdeletirmeye uratmakla eletirir (Jarvis, 1998, s. 152). Hegelin metodu ve sistemi

arasndaki ayrm, politik felsefesindeki birey ve toplum arasndaki iliki, evrensel tarih

hakkndaki yorumlar Adornonun Hegele en ok eletirel yaklat konular oluturur.

Marksn aksine Hegel, burjuva elikilerine ideal bir zm hayal etmekte dahi baarsz

olmakla ve bu bakmdan olumsuz olan bir dzeni olumlayarak olan devam ettirme amacnda

olmakla sulanr (Coole, 2000, s. 180). Adorno yle der:

Hegel felsefesi btn nemli anlarnda negatif olmay amalamtr; ancak amalarnn
aksi dorultusunda bir btn olarak negatif hale gelmesi halinde objelerinin
negatifliini de kabul eder. Bu noktada sje ve objenin zdesizlii, kavram ve olgu,
fikir ve toplum gz ard edilemez bir ekilde onun felsefesinde ortaya kar; bylelikle
nihayetinde mutlak negatiflie doru znecektir, ayn zamanda szn tutar ve ele
ald konu ile gerekten zde hale gelir (1993, s. 31-32).

1.1.3. Eletirinin Kayna Olarak Metinsel Analiz Yntemi ve Adornonun Tikel

Aray

Adorno zellikle Kant, Hegel, Kierkegaard, Husserl ve Heidegger gibi dnrlerin

metinlerini kl krk yararcasna inceleyerek eletirmitir. Buck-Morss Adornonun bu metin

inceleme ynteminin kayna olarak Benjamini iaret eder. Bu iaretin temelinde Adornonun

sz edilen dnrlerin metinlerini incelerken Benjaminden rendii metinsel analiz

yntemini sklkla uygulam olmas yatmaktadr. Metinsel analiz Adornoya gre burjuva

felsefecilerinin yazlarnda, burjuva sosyal yapy tanmlamak iin dncelerin toplumsal

ilevinden daha fazlasn gstermektedir. Adorno metinsel analiz yntemiyle, felsefi metinlerin

kkenine inerek olduka ayrntl olan noktalara eilmitir (Buck-Morss, 1979, s. 76). Metinsel

analiz ynteminde Adorno, inceledii dnrlerin metinlerinde zellikle prima philosophia,

kavram hiyerarisi, dogmatizm, zdelik ve totalite dncesi, temelcilik-kkencilik, sistem,

metafizik ve idealist felsefe kalntlar, pozitivist sylem ve yarglar gibi meselelere odaklanr.

Adornonun felsefe programnn normatif deil eletirel olmasnn temelinde sklkla eletirdii

28
bu unsurlar konusundaki tereddtleri rol oynamtr. Norm koyucu felsefelerin genellikle

zdelik ngrmesi, btne odaklanmas, deimez bir kken, balang noktas ya da temel

aray ierisine girmesi, kendi sistemlerine odaklanarak dnsel anlamda ilerine

kapanmalar, Adornonun dnce hayat boyunca uzak durduu yaklamlardr. Adorno bu

yaklamlarn aksine zdesizlik vurgusu yapmakta, sistem aray ierisinde olmay

reddetmekte, kavram hiyerarisini ve temelcilik arayn krmak iin yldz kmesi

(constellation) ve gler alanna bavurmaktadr. Adorno gler alann karmak bir

fenomeni oluturan unsurlarn dinamik ve karlkl iliki ierisinde olduunu ifade etmek iin

kullanrken, yldz kmesini (constellation) ise bir ortak merkezde ya da bir tzde toplanp bu

erevede anlamlandrlmaya kar koymak iin direnen kavramlarn bir btnlk oluturmak

yerine karlkl iliki iinde var olduklarn gstermek iin kullanr (Jay, 2001, s. 7-8).

Adornonun eletirel toplum felsefesinde gler alan ve yldz kmesi metaforlar,

geleneksellemi dnce kalplarn krmaya ynelik bir diren olarak ortaya kmtr. Adorno

bu iki eretileme araclyla geleneksel olarak tanmlad felsefelere kar alternatif bir felsefe

yntemi ortaya koymaktadr. Geleneksel felsefede iki ey arasndaki bamllk ilikisi ya da

belirlenim ilikisi Adornoda gler alanna dnrken, dev kavramlarn zerinde ykselen ve

kavramlarnn arasnda ncelik sonralk ilikisi bulunan felsefelerin kavram hiyerarisi ise

yldz kmesi metaforu ile uyum ve zerkliin bir arada bulunduu kavramlar grubuna dnr.

Jaye gre Adorno kltrel ve toplumsal grngeleri incelerken, grngelerin znel ve nesnel

yanlar, tikel ve tmel yanlar, tarihsel ve doal yanlar arasndaki tek bir kalba dklmesi

olanaksz ilikileri ifade etmek iin bu iki metaforu sk sk kullanmtr (2001, s. 7). Bu iki

metaforla Adorno, yar postmodern bir yazm tarz olarak grlen kendisine zg bir yazm

tarz gelitirmitir. Bir eden sz eder etmez dier eleri edilginletirmemek iin geride

brakmadan vurgulamas, hiyerarik dnce oluturmaya kar bir diren gstermesi

29
nedeniyledir. Gler alan ya da yldz kmelerindeki her bir e Adorno iin eit neme

sahiptir. Her biri hem belirlenmi hem de belirleyen olarak konumlandrlr.

Ayrca bu iki metafor araclyla Adorno bir yandan eletirmi olduu geleneklerin

tuzana dmekten kendini korurken, bir yandan da felsefesinde tikel olan tmel olann

boyunduruu altna sokmayp tikel olan muhafaza etmekte, geleneksel felsefenin mutlak ve

deimez olann peinde koup olgular analiz etmek iin genel olana bavurduu yerde Adorno

geici olana, bireye, tikele odaklanmakta ve felsefenin zgrlemesiyle bireyin zgrl

arasnda balant grmektedir. Toplumun kltr endstrisi araclyla bir kitle toplumuna

dnt farlln silinmesinin bal bana bir ama ilan edildii bu totaliter korolar

dnemi (Adorno, 2014, s. 18) Adornonun felsefi yaklamn byk oranda etkilemitir. Kitle

kltr analizlerinde, mevcut toplumun kapitalist totalite tarafndan giderek birbirine

benzetildii ve otantik burjuva bireyinin yok olmak zere olduu dncesi Adornoyu tikele

ynlendirmitir. Bu nedenle Adorno, Becermenin de vurgulad gibi, btn bir felsefi

serveni boyunca, somut ve biricik olann, tikel olann peinde olmutur (2009, s. 45) . Adorno

tikel ile tmel arasndaki ilikinin bir zdelik ilikisi deil, diyalektik bir iliki olduu

dncesinden yola kar ve tmelin tahakkmne kar tikele arlk verilerek, tmelin tikeli

yutmasna engel olunmas gerektiini savunur. Dolaysyla, yaklamnda bir yandan

toplumsal analizin bireysel deneyimden renecei ok ey vardr (Adorno, 2014, s. 17)

dncesine sadk kalrken dier yandan da sz konusu tikelliklerin ve bireylerin yine toplumsal

eliki ve ilikilerin bir sonucu olarak toplumsal olandan tamamen yaltlarak ele

alnamayacan gzden karmayacak kadar da diyalektik dnebilmitir.

Adorno tikelliklere yapt bu vurgu ve zdelik ile temelcilik eletirisiyle postmodern

dnrlere yaklarken, diyalektie yapt vurgu ve iddial bir hakikat kavram gelitirmesiyle

de postmodern dnrlerden ayrlmaktadr (Best & Kellner, 2011, s. 274-275). Adorno

30
geleneksel dnce emalarna getirdii eletirilerle Best ve Kellner tarafndan post-modern

dncenin nceleyicisi (n-postmodern teori ) olarak tanmlanr. Bu tanmlama iin en nemli

kaynak, 1931de Frankfurt niversitesi Felsefe Fakltesine Giri konumas olan Felsefenin

Edimselliidir. Felsefenin Edimsellii Adornonun felsefi programnn bir zetini

vermesinin (Buck-Morss, 1979, s. 64) yannda Benjaminin Adorno zerindeki etkisini

gstermesi ve negatif diyalektik iin kullanlan uzlamaz felsefe zelliklerini (Kejanlolu,

2005, s. 80 ve 160) iermesi bakmndan da olduka nemlidir. Rush ise Adornonun eletirel

felsefeye katksnn bu konumayla balam olduunu ve eletirel kuram kavramnn ne anlama

geldiinin en iyi cevabnn bu konuma ierisinde sakl olduunu belirtmektedir (2005, s. 31).

Adorno sz konusu konumasna dnce ve gereklik arasnda zdelik kuran tm

felsefi yaklamlar uyararak balamtr17.Adornonun uyars toplumsal yapnn

paralanmlnn byle bir giriime artk hibir ekilde geit vermeyecei zerine temellenir.

Adornonun bir hayli ykc olan konumas neredeyse Almanyadaki tm felsefi giriimleri

sulayarak ya da Buck-Morssun deyimiyle gnmz felsefe okullarnda karlalan sorunlar

zetleyerek (1979, s. 69) ilerler. Adornoya gre geleneksel felsefenin iddiasn yeniden ne

sren Modern Alman felsefesi, kendi iinde eletirmekte olduu klasik Alman felsefesi kadar

antinomiktir (Rose, 1979, s. 53). Bilim ve felsefeyi birletirme giriimlerine kar Adorno

felsefenin grevi ile bilimin grevini birbirinden ayrr. Adorno iin bilimin grevi

aratrmayken felsefenin grevi yorumlamaktr:

Aka sylemek gerekirse: Bilimin grevi aratrma; felsefeninki ise yorumlamadr.

Burada byk ve belki ebedi bir paradoks yatar: felsefe, durmadan ve her zaman ve
doru iddiasyla birlikte, yorumlamaya kesin bir anahtar dahi olmadan yorumlayc bir
ekilde ilerlemelidir; ne olduklarnn ve harikulade nermelerinin ifrelerindeki geici

17
Konumadaki zdelik ve totalite eletirilerine daha ayrntl ekilde ilerleyen sayfalarda zdelik ve totalite
eletirisi bal altnda yer verilecektir.

31
 ve kaybolan izlerden baka bir eyi yoktur. Felsefe tarihi, bu nermelerin tarihinden
baka bir ey deildir (Adorno, 1977 (31), s. 126).

Kejanlolu, Adornonun bilim ve felsefenin grevlerini ayrp felsefenin grevinin

yorum olduunu belirtmesini Buck-Morssun yle yorumladn yazar:

Adorno yorumun, orjinalinde niyetlenilen bir anlam yeniden elde etmek ya da

hatrlamak anlamna gelmesini reddetti. Grnn perdesinin ardnda ne bir gerek
dnya ne de aa karlacak sabit bir anlam vardr. Hakikat ancak var olan elerin
takmyldzlarnn (constellations) aydnlanlar (illuminations), btnsellememi bir
gerekliin ani ve anlk aa vurumlar haline gelmesine izin verilmesi yoluyla
kefedilebilirdi (2005, s. 161-162).

Adornonun birok ynden negatif diyalektiin habercisi olan bu konumas idealizmin

k zerine temellenmitir. Yaam felsefesini ve Neo-Kant giriimleri ksaca eletirdikten

sonra Adorno idealist krizin septomatii olduunu savunduu iki felsefi giriime odaklanr.

Bunlar, Husserl ve Heideggern ban ektii fenomenoloji ve dnce hayat boyunca

ekime ierisinde olaca pozitivizmdir. Adornonun geleneksel felsefe ierisine dhil ettii

bu iki felsefi giriimle hesaplamas bu konumayla son bulmayacak ve Adorno cepheyi

genileterek (Alman varoluular bata olmak zere) geleneksel felsefeye kar kran krana bir

mcadeleye giriecektir. zleyen blmde, Adornonun bu mcadelesinin erevesini izmeye

alacam.

32
1.2. Adornonun Geleneksel Felsefe Eletirisi

Adornonun felsefi programnda geleneksel felsefenin tasfiye edilmesi istei nemli bir

unsur olarak karmza kmaktadr. ki byk dnya savayla milyonlarca kiinin ld,

Holokost gibi Avrupann ortasnda insanlk tarihi boyunca grlen en byk vahetlerden

birinin yaand, kapitalizmin tekelci kapitalizm aamasna geerek kendisini yeniden

rgtledii ve eitsizliin, adaletsizliin zirve yapt bir ada, Adorno mevcut yaantnn

doru olmadndan ve olumsuzlanmas gerektii dncesinden yola karak mevcut yaanty

olumsuzlayarak amaya ynelmeyen tm felsefi abalarn son kertede geleneksel felsefe iine

dhil edilmesi gerektiini savunan negatif bir felsefe formle etmitir. Bu felsefeye gre

olumsuzlamak, geleneksel dnce emalarn ayrt etmenin bir yntemi olarak dnlr.

Adorno, olumsuzlamay felsefesinin merkezine koyarak felsefeye asl grevini (eletiri)

hatrlatr ve olumsuzlama srecinde hedef ald felsefelerin tutarszlklarn ikin eletiri18

yntemiyle aa kartr. Kanta kadar izi srlebilen kin eletiri Koakn Akl Tutulmas

iin yazd nszde Horkheimera atfen vurgulad gibi; tarihsel balam iinde, var

olann karsna kendi kavramsal ilkelerinin iddialaryla kmak, bylece ikisi arasndaki

ilikiyi eletirmek ve onlar amak (2013, s. 43) anlamna gelmektedir. Adornoya gre ikin

eletiri bir bakma, dardan getirdii kavramlar, kendi bana braklm nesnenin olmaya

alt eye dntrmek ve bunu nesnenin olduu ey ile karlatrmaktr. kin eletiri,

zamanda ve uzayda sabit klnm nesnenin katln, mmkn ile gerek arasndaki gerilim

alannda zlme uratmak durumundadr (Adorno, 1969, s. 69). Adorno yntemin znel akl

tarafndan dardan dayatlmasna kar kar; Ona gre, nesnenin yapsn izlemek ve onu

18
Bu konu hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Seyla Benhabibin, Eletiri, Norm ve topya: Eletirel Teorinin
Temellerine likin Bir nceleme (Benhabib, 2005) adl almann kin Eletirinin Kkenibalkl ilk blmne
baklabilir.

33
kendi iinde hareket sahibi olan bir nesne olarak kavramsallatrmak isteyen kii, nesneden

bamsz bir yntemin olmadn kabul etmelidir (1969, s. 48).

Adorno ikin eletiriyi hem ideolokritik yntemi olarak hem de gereklii ortaya

karma yntemi olarak kullanmtr. Burjuva toplumunu burjuva dnrlerinin eserlerinde

grnr hale getirme giriiminde ikin eletiri Adorno iin vazgeilmez bir aratr. Adornonun

ikin eletiri yntemi zellikle fenomenoloji, pozitivizm ve varoluuluk eletirisi srasnda

karmza kmasna ramen Adorno geleneksel felsefeyi salt bu felsefi gelenek zerinden

somutlatrmak yerine, ok daha geni bir alana yayarak eletirir. Deneyimi

ontolojikletirmesiyle fenomenoloji, bask dzenini grmezden gelmesiyle ampirizm, normatif

deerleri ilgi alan dnda brakan pozitivizm, mevcut sistemi srdrmeye ynelik bir irade

ortaya koyan enstrmantalizm Adornonun eletirilerini zerine ekerken, ilerlemeye

duyduklar inan ve tarihsel geliim srelerine yaptklar vurgu ile pozitiviteye olan

ballklarn aa vuran Hegel ve Marks da Adorno felsefesinde eletirilecek dnrler

olarak yerini almaktadr (Bronner, 1994, s. 181).

Reijenin aktardna gre Adorno, Oxfordda kald sre boyunca zellikle Husserl ve

Heideggern fenomenolojisinin bir biliim teorisi olmann dna kamadn ve eletirel bir

felsefe olmay baaramadn dnerek burjuva idealizminin k sonrasnda onun yerini

alan ve arpklklarn devam ettiren bu iki filozofla hesaplamaya karar vermitir. Dolaysyla

Adorno 1960l yllarn ortalarna doru olumsuz diyalektie evrilecek olan geleneksel

felsefeye kar eletirilerini, zellikle felsefi tarihin tipik temsilcileri olarak grd (1999,

s. 18) fenomenolojist Husserl ve Heidegger ile girdii tartma ile devam ettirmitir.

Postmodern dnrlerin geleneksel felsefe eletirilerine yakn bir izgide ilerleyen

Adornonun geleneksel felsefe eletirileri, idealizmin kendi kendisini tasfiyesi olarak da

deerlendirilmektedir. 1930 yllarna dayanan eletirel denemelerinden Kierkegaard: Estetiin

Kuruluu almas ve Husserl ile Heideggere kar polemii andran eletirileriyle

34
Adornonun felsefi serveni geleneksel felsefe iinde tanmlad dnrlere kar giritii

dnsel mcadelerle doludur. Husserl ve Heidegger Adornonun zihninde bir bakma

geleneksel felsefenin formasyon deitirerek yeniden dirilmesinin sembolleridir ve felsefi

gelenekteki gelimeleri ulara tayarak geleneksel felsefeye hizmet etmektedir (1999, s. 18).

Adornoya gre Husserlin psikolojizm olmayan yaklam ve kendinde eyi reddi

idealizmden bir sapmay gstermektedir, ancak idealizmin ar tanrbilimsel iddialarndan

aka belli olan iflasna gs gererek, Husserl, tekrar dnp dolap, dnyann zorunlu

yapsnn bilgisinin, dnce zerinde uygun bir snrlandrma gerektirdii dncesini (Rush,

2004, s. 32) tekrarlamaktadr. Bu yorumdaki dnp dolap tekrar dme eletirisi

Adornonun Husserl, Kierkegaard ve Heideggera ynelik eletirilerinin bir zeti niteliindedir.

Adorno, geleneksel felsefeye ynelik eletirilerinde geleneksel felsefelerin kendi

iddialarn ve yorumlarn apriori olarak hakikat ile zde grmeleri, kendileri zerine eletirel

dnme yeteneine sahip olmamalar konusu zerinde sklkla durur. Adornoya gre apriori

olandan hareketle dnce retmek, sakatlanm yarglara neden olmaktadr. Yanlsama ile

hakikatin, tarihsel olan ile evrensel olann, korunmas gereken ile dntrlmesi gerekenin,

yorum ile somut olgunun birbirine karaca bu dnce biimi hakikati bulanaklatrr,

tarihsel olan evrensel olarak sunar ve dntrlmesi gerekeni de muhafaza edilmesi gereken

olarak tanmlar. Reijene gre Adorno iin geleneksel felsefenin var olan varlk terimi de

olduka bulanktr. Tarihsel olarak var olan ile gerekten var olan arasndaki snr grmezden

gelmektedir. Bu nedenle, geleneksel felsefe somut olarak var olan farkllklar ve tarihsel olmas

nedeniyle farkl olann anlamn kavrama ve aa karma ansn yitirmektedir. Tm var olan

eylerin kendi varln kendisinin kurmadn, bu nedenle varln salt kendine ynelinmi

olan, zerine dnlen biiminde dikkate alnarak anlalamayacan ve hibir eyin

kendisiyle zde olmadn anlamaktan da yoksundur (1999, s. 24). Adornoya gre ayrca

geleneksel felsefeciler felsefenin tarihsel sorunlaryla balantsn kaybederek, kendi

35
aklamalarnn her varsaymnn iinden klmaz bir biimde tarihsel sorunlarla ve onlarn

tarihiyle balantl olduunu ve kendilerinden zlemez olduunu unutmaktadrlar (Adorno,

1977 (31), s. 121). Geleneksel felsefe Adorno dncesinde toplumsal sorunlarla ilgilenip

onlar amaya ynelik bir irade ortaya koymak yerine kendisine has yazm ve dnce tarzyla

bir bilgilenme sreci gelitirerek toplumsal gereklikten hzla uzaklam kendi ierisine

kapanan bir uzmanlk dal olarak ortaya kmtr. Toplumsal gereklikten soyutlanma ile

sonulanan bu uzmanlama geleneksel felsefenin ideolojik bir nitelii olduunu ortaya koymas

bakmndan olduka kritiktir.

Adornonun geleneksel felsefe eletirisi iin zerinde durulmas gereken dier bir nokta,

Viyana evresi, Analitik Felsefe, Mantksal Atomculuk gibi felsefe anlaylarna olan eletirel

yaklamdr. Bu akmlardaki, evidenz (apaklk), yntem bilimsel aklk gibi yaklamlar

Adorno, eyleri gizemden arndrmak yerine mitoslatrmann arac olarak grmektedir

(Soykan, 2000, s. 31). Bu yaklamyla Frankfurt Okulunun dier yeleriyle pozitivizm

eletirisi konusunda hemfikirdir. Frankfurt Okulu yelerinin pozitivizm eletirileri ana

merkezde toplanabilir. Birincisi, pozitivizm toplumu doru bir ekilde kavrayp

yorumlayabilecek bir yntem deildir, yetersiz ve yanltcdr. kincisi, sadece var olanla

ilgilendii iin mevcut olan dntrme konusunda isteksizdir ve bu da mevcut koullar

onaylad anlamna gelmektedir. nc olarak pozitivizm teknik tahakkmle de yakndan

balantldr (Bottomore, 2013, s. 34-35). Adornonun bu eksende ilerleyen pozitivizme

ynelik eletirisi, pozitivizmin hem metodolojik olarak toplumu anlayabilmek iin doru bir

yntem olmad biiminde bir yntem eletirisi, hem de pozitivist yaklamlarn kapitalist

koullar yeniden rettii iddiasyla ayn zamanda bir ideoloji eletirisidir.

Adornonun Aydnlanmann Diyalektiinde sertleen pozitivizme ynelik eletirileri,

1961de Alman Sosyoloji Cemiyeti tarafndan dzenlenen ve Habermasn da dhil olduu bir

kolokyumda Karl Popper ve Hans Albert ile girdii mnakaa ile srmtr. Alman

36
Sosyolojisinde Pozitivist Tartma (1969) balyla kitaplatrlan bu tartmaya Popper,

diyalektik eletirisi ile balayp sosyolojik metodolojide nesnellii ve tarafszl savunduu ve

sosyal bilimlere doa bilimlerine benzer bir yaklamla yaklalmas gerektiini vurgulad bir

konuma ile katlmtr. Popper, Adornonun fikirlerine ve karanlk bulduu sylemine de sert

eletirilerde bulunmutur. Adorno ise Karl Poppera pozitivist yaklamn siyasi ilevini ne

kararak karlk vermitir (Delacampagne, 2014, s. 206). Adornoya gre pozitivist kuramn

yanl onun bilimler arasndaki ibirliini, toplumsal olarak dayatld biiminde hakikatin bir

davurumu olarak dnmesidir. Ona gre olgularn eyletirilmi maskesine duyduu

takntl hayranlkla pozitivizmin kendisi eyleme eilimindedir (Adorno, 2003 (36), s. 190).

Adorno pozitivizme ynelik eletirisini pozitivizmin gereklik ile dnce arasndaki

kapanmas mmkn olmayan mesafeyi daraltma iddias zerinden de gelitirir (Adorno, 2014,

s. 132). Gereklii mutlak anlamda yakalamaya ynelik direnciyle pozitivizm Adorno iin

dnecenin yarglad ey arasndaki oynakln reddeder. Mutlak hedefe ulama amacyla

pozitivizm eletirel bak bir kenara brakr (2014, s. 134). Pozitivizmin toplumsal gereklii

fetiletirici yaklamna kar yaplmas gereken;ne hakl ve doru olmaya almak olmaldr,

ne de sekinlik ve farkllk havalarna brnmek. Yaplmas gereken, bilginin eletiri yoluyla,

bir yanda kavramla te yandan onu karlayan ey arasnda tam bir rtmenin imknsz

olduunu gstermektir (2014, s. 133). Adorno pozitivizmi eletirirken sklkla gizemletirme

ve gizemden arndrma zerinde durur. Eletirel kuram gizemletirilmi yaplar gizemlerinden

arndrrken pozitivizm gibi geleneksel kuramlar verileni bir olgu olarak kabul edip onu

kutsallatrmaktadr. Bu konuda Bonefeld, Adornonun dncesini yle zetler:

Adorno zellikle Pozitivizm Tartmasna yapt katklarda eletirinin amacnn

kapitalist anatomiyi tarih tesi ekonomik kategorilerin tarihsel zgl davurumu olarak
belirlemek olmadn ileri srer. Adornoya gre byle bir giriim saf gizemletirmeye
karlk gelir. Aksine eletirinin amac, kapitalist biimleri toplumsal bir temelde deifre
etmektir. Dier bir deyile, kavramlar ortaya ktklar topluma aittirler (2014, s. 37-
38).

37
 Adornonun pozitivizme olan bu eletirel yaklam, felsefi programnda da

zmsenmitir. Kendi felsefi programnda pozitivist sylemler olarak tanmlad kantlama,

temellendirme gibi kavramlar hibir zaman kullanmamakta, bunlarn yerine hakl karma

ya da gerekelendirme gibi kavramlar tercih etmektedir19. Adornoya gre temellendirme,

kantlama gibi ifadeler, felsefe ve bilimin salam ve kesin bilgi edinme ihtiyacnn bir

yansmasdr. Oysa mutlak doruluk, kesinlik diye bir ey yoktur (Soykan, 2000, s. 33-34).

Horkheimer gibi Adornonun dncesi de felsefi geleneklerin pek ounda daima bir son sz

olarak koyutlanan gerekliin yatt yer burasdr iddiasnn reddine dayanmaktadr (Jay,

2014, s. 128). Felsefe ve kesin bilgi arasnda kapanmas mmkn olmayan bir aklk gren

Adorno, rencilerine de aka, ben de ancak kesin bilgiyi size aktarmak yerine, anlatmak

zorunda olduum eyler zerinden kendi yolunuzu bulmanz ve fikirlerinizi toparlamanz iin

sizi tevik edebilirim (2008, s. 5) demektedir.

Adornonun pozitivist epistemolojiye ynelik eletirel ilgisi geni anlamyla

epistemolojiye ynelik bir eletiri olarak da deerlendirilebilir20.Felsefenin merkezine

epistemolojiyi koyarak felsefeyi hakikatin kaynana ya da mutlak olarak hakikatin kendisine

eriecek bir yntem bulmaya indirgemek, dolaysyla felsefeyi epistemolojiye indirgemek

Adorno iin felsefeye ynelik byk bir yanlgy iermektedir (Jarvis, 1998, s. 153). Dnce

ve varlk arasnda zdelik varsayan teoriler, dnyay oluturan ar bir zihin ya da zne

dncesine dayanan teoriler, dolaysyla herhangi bir zcl ieren kuramlar, Adorno

dncesinde, sadece eletirilecek yaklamlar olarak yerini alr. Adorno zdelie bavurmak,

zneye dayanmak ve temel bir z aramak yerine dncenin sylemler, toplumsal tecrbeler

19
rnek vermek gerekirse Adorno Negatif Diyalektikin nsznde yle der: Burada izlenen yntem
temellendirilmeyecek, gerekelendirilecektir (2016, s. 11).

Adorno epistemolojiye ynelik yaklamn ana hatlaryla Husserl zerine yazd Epistemolojiye Kar: Bir
20

Metakritik isimli kitabnda ortaya koymutur.

38
ve kurumlarn bir rn (Best & Kellner, 2011, s. 271) olmasndan hareket eder ve sarslmaz

bir gerek, sarslmaz bir temel arama giriiminde bulunmay reddeder:

Ama, rtlmesi imknsz mutlak dorulara ulamak olmamaldr, nk bunlar

sonuta totolojiye indirgenir; asl hedef, ne srlen dncelerin doruluunu
sorgulayan sorunun kendi kendini de yarglamasn salayacak seziler gelitirmektir.
Bunu sylemekle, akldn ycelten bir felsefeyi, meruluunu sadece vahye duyulan
sezgisel bir inantan alan bir takm keyfi postlalar savunmu da olmayz. Aksine, tez
ve akl yrtme arasndaki farkn ortadan kaldrlmasdr hedeflenen (Adorno, 2014, s.
75).
Adorno, olumsuz diyalektik ile doruk noktasna ulaacak ikin eletiri yntemini,

dnce hayat boyunca hesaplama amacnda olduu geleneksel felsefenin zellikle iki temel

zelliine kar uygulamtr: Dnce ve varlk veya kavram ve gereklik arasndaki ilikinin

ya salt dnce/kavram ya da salt varlk/gereklik ekseninde anti-diyalektik bir yaklamla

aklanabilecei varsaym ve dncenin gereklii btnyle kuatabilecei veya

aklayabilecei varsaym (Glen, 2015, s. 36). Dier Eletirel Kuram teorisyenleri gibi

Adorno da bu iki yaklam zerinden hareketle dnce reten yaklamlarn eletirel bir duru

sergileyebilme konusunda ktrm kalacaklarnn altn izer ve bylece zdelik ilkesine olan

olumsuz yaklamn vurgular. Bata Adorno olmak zere, Eletirel Kuram dnrleri bir

felsefenin kendi kapasitesinin snrlarnn bilincine varmas gerektiinin savunusuna giriir ve

bir felsefi yaklamda gereklik olarak grlenlerin eletirel olmayan, kendi kapasitesinin

farkna varmam bir akln yanlsamal karm olabilme ihtimalini gz ard etmezler.

Gereklii yanstma iddias ile hareket eden bir felsefenin, aksine gereklii rtme amacna

ynelik olabilecei kukusunu daima ilerinde tarlar. Eletirel Kuram dnrlerinin

tadklar srekli kuku, gerekliin varlna ynelik bir pheciliin yansmas deildir.

Bu phe eletirel felsefenin kendi snrlarnn farkna varma iradesinin bir yansmasdr.

Eletirinin grevi felsefe araclyla gereklii perdelemek yerine, gereklii aa karmak

ve onu dntrmektir. Adorno eletirel felsefesini her zaman ve koulda geerli hakikat iddias

39
zerine temellendirme iddiasnda deildir, gerekliin total olarak bilinebilirlii zerine

temellenmi geleneksel felsefeye en nemli itirazlarndan birini bu konu oluturmaktadr.

Toplumsal Aratrma Enstitsnn mdr olduktan sonra Enstitnn grevlerinin

neler olduununu aklad konumasnda Horkheimer, temel hedeflerinin somut gerekliin

yapsn ve bu yapnn ne anlam ifade ettiinin, ok boyutlu bir aratrma araclyla aratrp

aa karmak olduunu sylemitir. Horkheimera gre, geleneksel felsefenin en tipik zellii

mevcut sorunlar sanki toplumun ve tarihin dndaym gibi kavrayarak ele almasdr.

Sorunlarn toplum ve tarih dnda olmadn anlayamayan felsefeler, sorunlar doallatrarak

bir sorun olarak grnmez klmaya almakta, insanlarn bu sorunlarn zerine dnerek bu

sorunlar amaya ve mevcut gereklii dntrmeye ynelik enerjilerini pasifize etmektedir.

Bylelikle geleneksel felsefe sorunlar arptlm ve uyuturulmu alglaryla sorun olarak

grmeyen ve mevcut yaanty reten egemenlerin tahakkm edici eylem ve sylemlerine

kolayca teslim olan pasif bireyler retmektedir (Glen, 2015, s. 35-36). Dolaysyla geleneksel

teori, znelerin yz yze geldii ve yaadklar elikileri amaya ynelik bir dirence sevk

etmezken, eletirel teori zneleri, varolularnda latent bir ekilde yer alan elikilerin farkna

varma iradesi alayarak (idem, 2008, s. 60) toplumsal faillere bilin biimlerinin (ya da

dnya resimlerinin) ideolojik olarak yanl olduunu, onlar bu bilin biiminin baz bilid

belirleyicilerinin farkna vardrarak (Guess, 2013, s. 96) gstermektedir.

Adornonun geleneksel felsefeye ynelik eletirel duruunun temel motivasyonu da

Horkheimern yorumlarna benzer ekilde geleneksel felsefenin, somut sorunlarn stn

rtt dncesinden kaynaklanr. Adornoya gre felsefeyi, mevcut durumu-ki felsefenin

ilevi bu durumu eletirmektir- kanlmaz olarak ebedi klmaya alan pratik politikann

yerine koymaya almak, tam bir anakronizm olacaktr (Adorno, 2003 (36), s. 195). Adorno

bu konuda zellikle ideolojik ileve sahip olduunu dnd varoluuluu hedef alr.

Adornoya gre varolu zerine odaklanarak felsefeyi varolu problemi zerine temellendirme

40
her zaman pozitif ve dnyay merulatran bir ilem olarak, ayn zamanda tinin pozitiflii

tezini de (Adorno, 2014, s. 255) ierisinde barndrr. zleyen balk altnda Adornonun

varoluu gelenee dnk eletirilerini sistematik biimde ele almaya alacam.

1.2.1. Varoluuluk Eletirisi

Dnya tarihi Hegel iin neyse

birey de Kierkegaard iin odur
(Adorno, 1989, s. 74).

Adorno Sahicilik Jargonu ve Negatif Diyalektikde de hedef ald varoluuluu ilk kez

sistematik olarak Kierkegaard: Estetiin Kuruluu eserinde irdelemitir21. Adorno bu eserinde

varoluuluk dncesinin en nemli temsilcisinden biri olan ve varlk kavramna ykledii

anlam ile Heidegger22 ve Jaspersin dncesini de nemli derecede belirleyen Kierkegaarn

hangi ynlerden geleneksel felsefe ierisine dhil edilebilecei inceleyerek, Kierkegaardn

felsefesinde Hegelci unsurlar aa karmaya alm, ayrca da Kierkegaardn soyut birey

kavramna dayanan dncesindeki estetik kstlamalarn ve isellikteki doal vurgusunu

gstermitir (Rose, 1979, s. 62). Morgan, Adornonun Kierkegaard yorumlama ynteminin

dlayc olduuna deinir. Bunu tam anlamyla reddetme olarak tanmlayacak kadar da ileri

gider (Martinson, 2012 , s. 3). Soykan ise Adornonun sz konusu eserde Kierkegaarda olan

yaklamn olduka lml bulur ve bunun temelinde Adornonun Kierkegaardn

21
Adornonun 1931de Paul Tillich danmanlnda tamamlad Habilitationsschrift dir (doentlik tezi). Rush
(2004, s. 35) Adornonun bu almasnda Benjaminin Alman Tragedyasnn Kkeni balkl almasndan
youn olarak etkilenmi olduunu, yldz kmesi metaforunu bu kaynaa borlu olduunu syledikten sonra ekler:
Adornonun Kierkegaard kitabndaki yorumlayc yntemi, Benjaminin alegorik metodunu Hegelyen
diyalektie alar. Bu Adornonun sonradan negatif diyalektik olarak adlandraca eye form olarak ok
yakndr.

22
Adorno, Felsefenin Edimselliinde de Kierkegaard ile Heidegger balants zerinde durmaktadr (1977,
s.123).

41
diyalektiinden ve ebedilik nnde hakl karma retisinden etkilenmi olmasnn yattn

dnr. Adornonun Kierkegaarda lml yaklamas, yine de Soykann deyimiyle

Kierkegaardn eletirilmesini kukusuz nlemeyecektir (2000, s. 22). Kierkegaardn Sevgi

Doktrini zerine adl makalesinde Roseun aktarmyla Kierkegaardn tm karanlk

motiflerinin, sosyal eletiri asndan yorumlandnda, iyi birer eletirel yn vardr. Onun

pozitif savlarndan ou somut bir nem kazanmtr. Bu nem biri onlar toplum kavramna

evirir evirmez yok olur (1979, s. 63) diyen Adorno, Estetiin Kuruluunda pozitivizm gibi

siyasal bir ileve sahip olduunu dnd Kierkegaard varoluuluu, zellikle

Kierkegaardn znel dolaymszla yapt vurgu ve insan somut tarihsel ortamndan

uzaklatrp soyutlayan yaklam temelinde hedef alr. Yabanclam insan iin bir snak

olarak grlen 19. yzyl burjuva ailesinin ev ii dnyas ile Kierkegaardn ruhsal isellik alan

arasnda bir balant gren Adorno, Kierkegaardn bireyin snabilecei, tutunabilecei bir

alan yaratma ihtiyacnn ideolojik bir ileve sahip olduunu iddia etmitir (Jay, 2001, s. 29).

Soykann aktarmna bavuracak olursak Adornoya gre:

Varoluuluun mitsel znn patlak verdii bu umutsuzluk retisinde, kendi yararn

gzetmeme, snrsz gvenme, merhamet, gten yoksun olma, kendini yok sayma gibi
znel nitelikler ar basar: Kierkegaard felsefesinde, sevgi bakmndan teki insan, tm
d dnya ne ise o olur: znel isellik iin dpedz bir sahne. Bu isellik, aslnda hibir
snr tanmaz: sevginin tzsellii nesnesizdir (2000, s. 22).

Adorno Kierkegaardn dnce ve gereklik arasndaki zdelii reddetmesine ve

bilginin kuruluu olarak zerk akl azletmesine en lml yaklaanlardan biridir (Rose, 1979,

s. 63). Ancak Adorno iin Kierkegaardn felsefesi geleneksel felsefenin zellikle de Hegelin

zneler ile nesnelerin zde olduu dncesine dayanan zdelik teorisine saplanmamak iin

urasa da, zneyi n plana karmasyla elikilere bir szde uyumluluk kazandrarak,

istemese de nesnesiz bir znellik diyalektii ierisinde kald iin, yine bir zdelik felsefesi

olarak var olmaktadr (Jay, 2001, s. 29-30). Adornoya gre Kierkegaard, grnte zdelii

42
kabul etmemekte ama Adorno iin Kierkegaardn znellii kutsamas farknda olmadan onu

zdelik teorisine mahkm etmektedir. Ayrca Adorno, Kierkegaardn somut varolusal

bireyinin iinde mutlak doruya ulamaya ynelik gizli bir istek grmektedir (Jay, 2014, s.

128).

Adorno Kierkegaardn romantizmin eletiricisi olmasna karn onun felsefesinin zneye

ynelik ie dnklk arsnn idealist ve romantik znelliin bakiyesi olduunu dnmekte

ve bu nedenle Kierkegaardn Hegelde varlk ve dnce arasndaki zdelik dncesini

eletirilmesine ramen onun yerine koyduu eyin idealist aknlk kategorisine hitap ettiini

savunmaktadr (Rush, 2004, s. 35). Ayrca Adornoya gre, Kierkegaard kapitalist koullarda

insann varolusal koullaryla, insanln kendi varolusal koullar arasnda ayrm yapmak

konusunda baarsz olmu ve bu ikisini birbirine kartrmtr. Bu durum, Adornoya gre

Kierkegaardn burjuva interieur burjuvaya zg dairesel biime ykledii anlam nedeniyle

kendisini davurmaktadr (Alford, 2000, s. 147). Adorno, Kierkegaardn birey, ie dnklk

ve varlk kavramnn soyut, mutlak ve deimeze ulatn ileri srmektedir. zne,

Kierkegaardn ie dnklk ve anlam arasndaki diyalektiin temeli deil yalnzca bir

sahnesidir. Bu anlam bireyin znde yoktur, bireyin nesnesi deildir, ama yalnzca ie

dnkln yansmasyla elde edilebilmesine ramen ondan farkldr. Nesneler ve objektif

zihin dnyas Kierkegaardn i diyalektiiyle alakaszdr. Adorno tarih ve insanlk kavramnn

Kierkegaardn vazgeilmezi olduunu ve bu yzden birey kavramnn soyut olduunu

gstermitir (Rose, 1979, s. 63).

Kierkegaardn varoluuluunun merkezindeki umutsuzluk boyunutunun, Kierkegaard

ontolojisinin cennetin deil cehennemin ontolojisi olduunun gstergesi olduunu savunan

Adorno iin Kierkegaard varoluuluunun kilit kavramlarndan biri olan ie dnklk haline

ekilme, insann tarih ncesine ait bir tarih hapishanesine geri dn anlamna gelmekte olup,

bu tarih hapishanesi insann anlam yaratma aray iin hibir ileve sahip deildir ve felsefeye

43
umutsuzluk yklemek dnda, insana hibir arda bulunmayan bir demoralizasyon grevi

grerek ilemektedir (Jay, 2014, s. 129) Kierkegaardn znelliinin kendini kurban etmeyi

nerdiini savunan Adorno bunu varoluu diyalektiin son sz lmdr diyerek

yorumlamaktadr (Soykan, 2000, s. 22).Kierkegaard felsefesinin soyut bir umutsuzluk felsefesi

olduunu vurgulayan Adorno yle demektedir:

Varolusal diyalektiin derinliklerinde, varolan bireyin ruhunun srekli bir dng

ierisindeki tekrar girdabna girdii umutsuzluun kiisizliinde, Kierkegaardn
sbjektivizmi dibe vurmutur. Kesinlikle beklendii gibi bir yere ulamamaktadr:
ontolojik anlamda deil ama sonsuz anlamszlk bakmndan. Olduka ince ve aldatc bir
rtnn altnda Kierkegaardn varolu doktrini cehennem ontolojisini gizlemektedir
(1989, s. 83).
eylemeyi reddettiini savunan Kierkegaard, bir umutsuzluk felsefesi ortaya koyarak

dnyay tarihsel boyutu ile reddetmekte ve kart olduu eyletirme pratiinin temsilcisi

olmaktadr. Maddi nesneden hareket etmek yerine maddi olmayan, idealist unsurlardan hareket

eden Kierkegaard terk ettiini iddia ettii idealizme de geri dnmektedir. Adornoya gre

Kierkegaardn ie dnklk ars ile retim srecine dahil olamam olan rantiye snfnn

mevcut durumu arasnda da gizli bir balant vardr (Jay, 2014, s. 129).

Adornonun varoluuluk eletirisinin dier hedefi ise Heideggerdir. Adorno

Epistemolojiye Kar: Bir Metakritikde asl olarak Husserlin fenomenolojisine younlasa da

Heideggerin temel ontolojisini de eletiri ierisine dhil etmitir. Husserlin fenomenolojisinin

bir felsefi temel arama arzusuna dayand hususu zerinde duran Adorno, Husserlin bir

zamanlar rencisi olmu olan Heideggerin insann Varlka (Being) alnn resterosyonuna

ynelik arzusu arasnda bir ba olduunu ne srmtr (Jay, 2001, s. 33). Adornoya gre

Husserl gibi Heidegger de ilk balanglar ya da ilk ilkeleri aratrmakta ve Heideggerin

yaklam, Husserlin ztlklarndan ok teye gitmeyen, ancak isel elikileri, zellikle

44
zamansz ontoloji ve tarih arasndaki atmay kamufle etmek ve bastrmak (Dallmayr,

2010, s. 243) amacndadr. Dallmayr bu konuda Adornodan u satrlar aktarmaktadr:

Dayankl ve salam olan her ne ise, felsefi speklasyona temel ve ilksel olarak
grnmektedir Temelin (hypokeimenon) styapdan daha doru olduu kabulnde,
doruluk ve ilkelcilik eanlaml hale gelir. Aracsz varolma doktrinin, znellii ve derin
dnm bastrmakla birlikte, belki en tehlikeli sonucu budur (2010, s. 243).

1931de al konumasnda Heideggern felsefesini znelciliin ve ontolojik

speklasyonun birleimi olarak znelliini gizleyen bir nesnellik abas olarak tanmlayan

Adorno, Heideggeri bilincin snrlarn amaya almakla sulamtr. Adorno iin

Heideggern en temel eserlerinden biri olan Varlk ve Zaman totolojiktir ve soyut speklasyon

iermektedir (Dallmayr, 2010, s. 242). Husserlin aksine epistemolojk aray bir ontoloji

felsefesi ortaya koyacak kadar ileri giden Heidegger, Adorno iin Husserlden de daha aa bir

konumdadr.

Adornonun varoluuluk zerine yazd dier bir eser ise Sahicilik Jargonudur.

Adorno bu kitapta Heidegger, Jaspers, Buber gibi nde gelen Alman varoluularn incelese

de asl olarak hedefinde Heidegger vardr. Heideggern fundamental ontoloji olarak bilinen

ve Almanyada giderek etkili hale gelen felsefesinin maneviyat, yerli olan, hakiki olan, ilksel

ve otantik olan yeniden dnme ars Adornonun dikkatini ekmi ve Adorno Sahicilik

Jargonunda Heideggern temel ontolojisine younlamtr (Behrens, 2011, s. 194). Adorno

balangta Negatif Diyalektikin bir blm olarak yazd, daha sonra slup farkll

nedeniyle Negatif Diyalektikten ayr olarak yaynlatmaya karar verdii bu kitabnda, dilin

jargona gerilemesi ile toplumsal bilincin gerilemesi arasnda balant olduunu ileri srm ve

Alman varoluularnn dnce ve sylem biimlerinin tam olarak geleneksel felsefenin

amacna uygun olduunu dile getirmitir. Sahicilik Jargonu bal dili felsefi anlamlarla ar

yklemek olan Almanyada gze arpan belli dilsel alkanlklara veya konuma kalplarna

gndermede (Dallmayr, 2010, s. 243-244) bulunmaktadr. Adorno, varoluu dnrlerin

45
dncelerinin ieriklerinden ok bu dnceleri ifade edi tarzna yani jargonlarna

odaklanmtr. Felsefe, sosyoloji gibi farkl disiplinlerden eski amentlerini terk ederek yeni bir

ament etrafnda bir araya gelmi olan varoluularn ortak yn Adornoya gre dncelerini

ortaya koyu biimleridir (Adorno, 2012:b, s. 9). Adornoya gre bir jargon etrafnda toplanan

varoluular entelektalizm kart entelektellerdir ve kendi dncelerini ifade etmek iin

sahicilik szc dnda varolusal, hakiki konuma, ballk gibi standart hale gelmi

ve jargonda eitli ilevleri olan olan szcklere bavurmaktaydlar (2012:b, s. 11).

Adorno bu jargonu toplumsal ve siyasi ierikleriyle deerlendirir. Ona gre jargon zel

alana ekilmenin veya kendi kaderini ekillendirme veya deitirme kabiliyetinden yoksun

aa den alt orta snfn znel gcenikliinin (Dallmayr, 2010, s. 244) bir yansmasdr.

Adorno, Heidegger ve Alman varoluularnn eserlerindeki dili, 1930 Almanyasndaki stn

ideolojilerden birinin temsilcisi olmas nedeniyle analiz etmitir. Bu ideolojiyi ve dayand

felsefeyi, zararl bir yaptrmn etkisinde ve otoriter bir statkonun onaylanmas olarak

yorumlamaktadr (Rose, 1979, s. 70). Adorno mevcut somut sorunlarn yerine ikame edilen,

varlk gibi soyut konularn bu dnrlerin kendilerine zg dolayml dilleriyle incelendii

felsefelerin, cambaza bak mantna ynelik hareket ettiini dnmektedir. Ona gre

varoluu felsefeler, eylemeyi ortadan kaldrma giriimlerinde baarszdr; tersine,

kullandklar dil ile yeni bir eyletirme yaratmlardr. Dolaysyla, eyletirmeye ynelik

itirazn, jargonun temsil ettii itirazn kendisi eylemitir (Adorno, 2012:b, s. 14) Adornoya

gre hakikilik jargonunun, eylemi dnyada znellikten baka bir eyin kalmad sav,

gerek ddr ve byk bir sorun tekil etmektedir. Bu savn ynlendirdii felsefi anlay,

toplumsal hegemonyaya kar eletirel bir kavray kazandrma konusunda zneyi kreltmekte

ve szde bir dolaymszlk yaratmaktadr. Yabanclamay nedenleriyle birlikte analiz edip

amaya ynelik bir diren oluturmas gerekirken, varoluuluun kendisi, yabanclamann

nemli bir ura haline gelmektedir (Jay, 2001, s. 62-63). Hegemonyay srekli klan bir

46
dnce olarak varoluuluk, yok olma tehlikesi yaadn iddia ettii bireysel varoluu

toplumsal diriliin yeni bir k noktas olarak gstermekte, bylelikle kk burjuvazinin

kendini ideolojik olarak (Adorno, 2012:b, s. 14) tatmin etmesini salamaktadr. Hegel gibi

soyut insan varoluundan yola kan Alman varoluularnn dnceleri, Adornoya gre

insana gerek bir zgrlk alan amak yerine sahte bir znellik yaratmakta, zgrlk ile

kapitalizm arasndaki ilikiyi grmezden gelerek bir ideoloji gibi ilemektedir:

nsann pratikte bir ilevler demetine indirgenmesi karsnda insan kavramn

yceltmek hibir ie yaramaz; yaplmas gereken, bu duruma yol aan ve durdurulamaz
biimde genileyerek reyen koullarn deitirilmesidir. Bunun yerine, byl Dasein
formlnn yardmyla topluma ve gerek bireylerin tmyle ona bal olan
psikolojisine itibar edilmeyip Hegelci anlamda soyut insan varoluunun dnmnden
bahsedilmesi dizginlerine daha da aslmaktan baka bir ey deildir; ama insan
yceltmek deil, eski baskc ideolojinin devam ettirilmesidir (Adorno, 2012:b, s. 57).

Adorno, varoluu dnrlerin olumlama kltrnn bir mirass olduunu, onlarn

adanmlk, teslimiyet, pozitiflik kavramlarna yaptklar vurgu zerinden iddia

etmektedir. Bylece varoluularn bir biat kltr yaratarak grevlerini icra ettiklerini

savunur. Adornoya gre varoluu dnrlerin yaamn olumsuzlanarak almas gerektii

noktalara deinmek konusundaki isteksizlikleri, yaam dntrmek iin bir dnsel irade

ortaya koyamamalarna yol amaktadr. Adornonun geleneksel felsefe kapsamnda ele ald

varoluuluk, toplumsal eitsizlii sorunsallatrmak ve mevcut yaantnn arpklklarn dile

getirmek yerine hayatn szde olumlu ynlerini kefetmek konusunda felsefeyi seferber ederek,

tpk pozitivizm gibi sistemin srekliliini olanakl klma konusunda su ortakl ierisindedir.

Oysa geleneksel felsefe karsnda eletirel kuram, eletiri yoluyla toplumsal yaamn

dnmesi iin, kitle kltr, kltr endstrisi gibi kavramsallatrmalaryla toplumsal

yabanclama ve yaltlmla vurgu yapmakta, bylece yabanclam ve yaltlm toplumsal

47
formasyona sreklilik kazandran, mevcut sistemin devamll lehine ileyen mekanizmalar

gstermeyi hedeflemektedir:

Anavatann tarihinde en korkun vakalar hasralt edilmi olsa bile, anavatan sevgisinin,
viri patriae amantesin, gklere karld Latince elkitaplarndaki ocuka tavr
taknan sahicilik jargonu bu irrasyonalitenin varisidir. Sonnemann bu fenomeni yle
tanmlamtr: Dzeni hatta hibir eyin yolunda gitmedii bir dzeni her ey
pahasna savunma eilimli iyi niyetli tutumdan vazgememek. Nedir bu yolunda
gitmeyen eyler? () zehirli gazlar, baskc tabular, ikiyzllk, hn, her tarafta st
rtl histeri. Bu durumda dzenin dzeninden ne kalyor geriye? Belli ki dzenin yeni
batan kurulmas gereklidir (Adorno, 2012:b, s. 23).

Felsefenin Edimselliinde Adorno, varlk dncesinin felsefe tarihi iinde urad

dnme bakarken varlk asndan bir yetersizleme ve gszleme saptamaktadr. Varl

bir btn olarak dnmenin giderek her eyi kapsar haline gelen bir kategori yaratmakla

sonulandn ve bu durumun bizatihi varlk kavramn zayf kldn belirtmektedir. Kendi

ifadesiyle, bir btnlk olarak varlk hakknda dnmenin yeterlilii her halkarda

yozlamaya uram ve sonu olarak var olan varlk dncesinin kendisi sorgulamaya kapal

hale gelmitir ve varlk fikri felsefe iin gszlemitir, o artk arkaik itibar olabilecek her

tr ierii kapsamasna yardmc olan bir bo form-ilkeden baka bir ey deildir (1977 (31),

s. 120). Adornonun, felsefenin geliimi iinde bir bo form-ilkeye dnm olduunu iddia

ettii varlk dncesine bir dn olarak grd Heidegger felsefesine temel eletirisi

vardr; Adornoya gre Heidegger varln manasn varln ve nesnenin tesinde

kuramamtr. Hibir koul altnda varlk bir ey deildir ve metaforlarla gsterilmeye devam

edildike bir zemine ve kat bir eye dnecektir. Adornonun yorumuyla Heidegger, ne

znenin ne de nesnenin bir ilk ya da bir son oluturduu iddiasndadr. Ancak, bunun aksine

Heidegger zne ve nesneden nce gelen bir eyi aramaktadr. Adornonun varln (being)

anlamyla ilgili ikinci eletirisi ise, kavramsal olmayann varl anlamszlatr ile ilgilidir.

Heidegger kavram olmadan dnmemizi istemektedir ve bu Adorno iin bilmemenin ve

48
yakarn aczini gstermektedir. Adornonun nc eletirisi ise varln bir anlam varsa

bunun soyut dnceye dayanmas gerektii ve varln anlamnn zn kategorilerine dnmesi

gerektiidir. Adornoya gre Heideggerin yaklam soyuttur nk varl tm varlk

kaynaklarndan arndrarak bir varolu anlam kurmak, saf dnceyi yaratr ve bu tr bir

dnce, alt katmandaki senteze krdr . (Rose, 1979, s. 71-72) Varolu zerine temellenecek

bir felsefenin eletiri ihtiyacn karlayabilmek konusunda yetersiz olacan dnen Adorno

yle demektedir:

Gereken tek ey Heideggerin frlatlmlk, endie, lm gibi varolusal kategorilerinin

darlna ynelik bir anlay gelitirilmesidir ki bu kategoriler aslnda yaamakta olann
doluluunu srgn etmeye muktedir deildir; saf yaam kavram Heideggerci ontolojik
tasla tamamyla zapt etmektedir. Eer grntler aldatc deilse, o halde bu daha fazla
gelimeyle fenomenolojik felsefe kendi nihai dalna hazrlanmaktadr. kinci kez,
felsefe varlk sorusunun nnde gsz durmaktadr. Varlk nceden kendisinin dnda
gelitirebilirken, artk zgr ve esasl bir duru olarak onu tanmlayamamaktadr (1977
(31), s. 124).

1.2.2. zdelik ve Totalite Eletirisi

zdelik dncesi tarih boyunca lmcl,

her eyi yiyip yutan bir ey olagelmiti
(Adorno, 2012:b, s. 107).

Adornonun sistematik felsefeye ynelik eletirilerinde n plana kan nokta, sistem

felsefelerinin zdelie ihtiya duymalar olmutur. Adornoya gre zdelik ilkesi olmad

srece, sistematik felsefenin kendisini temellendirebilecei her trl pheden arndrlm

zemin ortadan kalkacak, sistematik felsefe bylece yaam alan bulamayacaktr. zdelik

eletirisi, Adornonun neredeyse tm eletirilerinin sonu olarak topland yerdir. Toplumdaki

farkllklar genelin iinde eriterek toplumun bir btn haline gelmesi Adorno tarafndan

zdelik ilkesinin toplumsal modeli olan mbadele ilkesinin bir sonucu olarak grlr.

49
Dolaysyla zdelik ilkesine ynelik eletiriler ierisinde toplumu bir totalite olarak ina

etmeyi amalayan btnletirici tm ilke ve dnceler de ikindir.

Formel mantn temel ilklerinden biri olan zdelik ilkesi bir ey ne ise odur , her

ey kendi kendisiyle zdetir, A = Adr gibi deyilerle temellenen temel bir mantk ilesi

olarak grlmektedir. zdelik felsefesi olarak tanmlanan felsefelerini kurarken Schelling ve

Hegel gibi byk dnrler zdelik ilkesinden hareket etmilerdir. Varlk ve dncenin,

doann ve tinin, zne ve nesnenin kart gibi grnse de en temelde zde olduklarn ileri

sren bir reti olarak zdelik felsefesi Hegel ve Schellingin dnda Parmenides, Herakleitos,

Spinoza gibi dnrlerde de karmza kmaktadr. Felsefe terimi olarak ise ilk olarak

Schelling ortaya atmtr (Cevizci, 2005,s.1298-99). zdelik felsefesinin iddias evrende ayrm

gibi grnenlerin mutlak ya da zsel deil ilineksel bir doruluk oluturduudur. zdelik

felsefesine gre ztlk olarak grnen zne ve nesne, zgrlk ve zorunluluk, bir ve ok, tin ve

doa gibi ikilikler evrensel birlik ve btnlk temelinde asl olarak olumsal ve ilinekseldirler

(Orman, 2015, s. 91). Schelling gibi bir zdelik felsefesi ortaya koymu olan Hegele gre

ztlklar arasnda diyalektik zeminde son kertede isel birlik ve zdelik bulunur. Hegelin

mutlak idealizmine gre dnce ve varlk arasnda sz konusu olan zdelik somut, ierikli ve

ayrmda zdeliktir (2015, s. 117). Hegel, felsefe tarihinin en zor problemlerinden biri olan

dnce ile varln birbirleriyle olan ilikisi problemini, dnce ile varln ikincisinin,

birincisinin rn olduunu iddia ederek, dolaysyla her ikisini zdeletirerek amaya

almtr. Hegel zdelik felsefesi iin iki n koul ortaya koymutur; a) her kartlk iinde

birbirine kart etmenlerin birlii olarak grlecek bir birlik olmaldr b) kart etmenler birlikte

oluturduklar birlikten daha fazla bir ey olarak grlmemelidir (Dews, 2011, s. 82).

Adorno Bat felsefesinde belirleyici bir temel ilke olan zdelik ilkesine dncelerinin

erken safhalarndan itibaren eletirel yaklamtr. zdelik ilkesine olan eletirel duruu

dnce ile varl, zne ile nesneyi yalnz birlik klmaya ynelik bir itiraz olmayp ayn

50
zamanda bunlar tamamen birbirinden ayran yaklamlara kar da ortaya kmaktadr.

Adornoya gre dnce ile varlk doa ile insan, zne ile nesne birbirine zde ya da tamamen

birbirinden ayr deildirler. Aralarnda birbirlerini karlkl olarak kuran diyalektik bir iliki

sz konusudur. Farkllklar aynlatrp toplumsal entegrasyona neden olan zdelik ilkesini

Adorno, lmcl ve her eyi yutan bir ilke olarak tanmlar. Ona gre zdelik istisnasz

btnl amalamakta ve belirsiz nokta Bir ile kendi dnda bir belirlenimi olmadndan

ayn ekilde belirsiz nokta olan Hep-Bir bir btn oluturmaktadr (Adorno, 2012:b, s. 107).

kinci blmde inceleyeceimiz negatif diyalektik dncesi Adornonun Negatif Diyalektik

adl eseriyle ayrntlaryla ortaya koyduu bir dnce olmasna ramen Adorno bu yntemi

dnce hayatnn ok erken safhalarndan itibaren geleneksel felsefeye kar uygulamaya

balamtr. zdelik ve btnln felsefi itirazn ieren bir dnce yntemi olarak

Adornonun diyalektii Adornonun Frankfurt niversitesinin felsefe fakltesine giriini

belgeleyen 1931 tarihli toplantnn al konumas olarak sunduu Felsefenin

Edimselliinde de ikindir. Adorno bu konumasna geleneksel felsefeye ynelik radikal bir

eletiri ile dnce ve gerekliin bir zdelik mant ile eitlenmesi eletirisi ile balamtr:

Bugn felsefeyi bir meslek olarak seen herkes, ncellikle daha nceki felsefi
kurumlarn ncellik atfettii u yanlsamay reddetmelidirler: dncenin gc gerein
btnln kavramak iin yeterlidir. Hibir dorulayc mantk yrtme kendini
dzeni ve biimi tm akl yrtme iddialarndan bastrlm bir gereklikte yeniden
kefedemez; yalnzca tartmal olarak akl yrtmenin kendisini bilene btn gereklik
olarak sunarken, yalnzca izleri ve kalntlar onun doru olacan ve geree
yaklaabileceini ummaya hazrdr. Bugn olduu gibi gerei yanstan felsefe yalnzca
gerein stn rtmekte ve hali hazrdaki durumunu sonsuzlatrmaktadr (1977 (31),
s. 120).

Adorno dnce ile gereklik arasnda bir zdelik ilikisi olabilecei dncesini

reddettii bu konumasnda, felsefecilerin artk bu yanlsamal varsaymdan yani, hakikatin

dnce ile btnyle kuatlabilecei varsaymndan hareket etmemeleri gerektiini ve kendi

51
snrlarnn farkna varmalar gerektiini savunur. Adorno iin totalitenin felsefi olarak

bilinmesi mmkn deildir ve varln totalitesini kavramsallatrmayI deneyen tm ontolojik

planlar baarsz olacak ve yanlsatc, szde bir gerekle karlaacaklardr (Best & Kellner,

2011, s. 273). Dnya bugn Adornoya gre ancak blk prk bir varln yaamasna imkn

vermektedir. Bu durum yani -varln niter yapsn yitirmesi- tamamlanm bir varlktan

hareket eden felsefelerin giriimlerini boa karacaktr. Bu nedenle, Adornoya gre sistematik

bilgi oluturma ve bilimlerin birlii projesinin artk askya alnmas gerekmektedir. Mutlak ve

btnsel olan bulmann n koulu, burjuva idealizminde nesne ve zne arasndaki zdelik

iddiasdr, ancak Adorno iin bugn var olma idesi bile bo bir ilkeden baka bir ey deilken

zdelik ilkesine yaslanarak dnce retmek bo bir hayaldir (Adorno, 1977 (31), s. 124).

Adornoya gre, dnce tarafndan oluturulan btnlk iddias, kendisine ramen geri

ekilmi ve en sonunda orada paralara ayrlmtr (1977 (31), s. 124). dealizmin giderek

artan krizi burjuva dzenin verili dnyasnda bir mantksal yarglama yeteneini zorlatrmtr.

Mantk ve gereklik arasndaki felsefe dnda kopan ba felsefe ierisindeki mantk ve felsefe

arasndaki ba da koparm bu durum zne ve nesne ilikisi arasnda sorun meydana getirmitir

(Buck-Morss, 1979, s. 71). Btnlk hakkndaki en son felsefi iddialar da kmtr (Adorno,

1977 (31), s. 129) . Bu nedenle, felsefe btnlk sorusundan feragat etmelidir (1977 (31), s.

127). Akl iin artk gerekliin btnln retmek ya da kavramak mmkn deildir (1977

(31), s. 133).

Adorno iin, nesne artk kendisinden daha fazla bir eyi temsil ettiinden nesnenin

bilgisi zdelik ilkesinde temellenen A=A totolojik ifadesinden daha fazladr (Buck-Morss,

1979, s. 73). Bat medeniyeti hem kltrel hem de iktisadi anlamda bir k ierisindedir.

Burjuva medeniyetinin btnl kaybolmutur. Entelektel disiplinler paralanm, felsefe

tm bilgilerin sistemizasyon ve sentez unsuru olma burjuva pozisyonunu kaybetmitir (1979,

s. 64). dealizmin iki nemli kavram olan varlk ve dncenin diyalektik d yollarla

52
zlecei her trl felsefi program Adorno tarafndan yeni bir yanlg olarak iaretlenir.

Adornonun dnce ve hakikatin zdelii dncesinin eletirisi ayn zamanda bir

kavramsallatrmaya ynelik eletiri olarak da okunabilir. Adorno Negatif Diyalektikte de

eletirmi olduu kavramn dnceyi tam olarak ierdii iddiasn rtk olarak bu

konumasnda da dile getirmitir. Adornoya gre kavramlarla gereklik arasndaki yar

kapatma abalar bounadr bundan dolay kavramalarn gereklik zerindeki egemenliine

son vermek gerekir Adorno bununla kavramlarn gereklii tam anlamyla kuatamayaca

ve gerekliin daima tmyle ele ge(iril)mekten (Becermen, 2009, s. 46) kaacan

sylemek istemektedir. idemin aktard zere Horkheimer23 da bu konuda Adornoya

katlr: eer kavram ve varlk arasnda indirgenemez bir gerilim varsa, bizim bilgimiz henz

sonul deildir ve o zaman hibir nerme eksiksiz bilginin erefine sahip olduunu iddia

edemez (idem, 2008, s. 60). Dolaysyla Horkheimer da tpk Adorno gibi, gereklikle

karlarken znenin bu karlama annda yetersizliinin altn izerek, gereklerin

kavramlarla tmyle kapsanabilecei iddiasna kar kmaktadr (idem, 2008, s. 60).

Felsefenin yorumlamaya alt gerekliin kendi iinde antagonistik olduunu dnen

Adorno antagonistik gerekliin kendisini bir btn olarak kavrama giriiminde felsefenin

gcnn kstlln ne srerek felsefeye kendi kapasitesini hatrlatr ve felsefenin mutlak

gereklii aa karmak yerine ona ancak belirli oranda nfuz edebileceini savunur:

Felsefenin okumak zorunda olduu metin elikili ve paraldr () Otantik felsefi

yorum, sorunun ardnda yatmakta olan sabit bir anlamla bulumaz onu anszn anlksal
olarak aydnlatr ve ayn zamanda tketir () Analitik olarak yaltlm unsurlarn yan
yana getirilmesiyle nceden kararlatrlmadan yaplan yorum ve bu trden yorumun
gcyle gerein aydnlatlmas, otantik retmek ya da kavramak mmkn deildir;

23
Holz, Horkeimerin balang yllarnda btn gerek olmayandr diye dnen Adornonun aksine totalite
dncesine yakn olduunu iddia etmektedir. Holz buna delil olarak Horkeimerin u satrlarn aktarr: En eitli
dallarda ve soyutlama dzeylerindeki aratrmalar,() gnmz toplumunun teorisini bir btn olarak ilerletmek
amacyla birletirilecektir. Bu btnletirici ilke () toplumsal seyrin btnnn bilgisini edinmeyi abalar
(Holz, 2012, s. 19)

53
 ancak ayrntlara nfuz etmek, mevcut olduu kadaryla gereklik ktlesini minyatr
olarak kefetmek, mmkn olabir (Adorno, 1977 (31), s. 126-127-133).

Seyla Benhabib Adornonun Felsefenin Edimsellii konumasnn zdelik mantn ilk

olarak eletirdii felsefi metni olduu belirtir. Felsefenin Edimsellii konumasndan yllar

sonra Horkheimer ile birlikte yazd Aydnlanmann Diyalektii eseri de Bat medeniyetinin

aklnn derininde bulunan zdelik mant ile hesaplamasnn somut rneidir. Adorno

Aydnlanmann Diyalektiinde aydnlanmay zdelik mantnn zirvesi olarak tanmlam ve

zdee kar zde olmayana, hkmedene kar hkmedilene zgrletirici bir alan amann

gerekliliini vurgulamtr (2005, s. 220). zellikle 1960l yllarda entelektel camiada byk

bir etkisi olan kitapta Adorno ve Horkheimer ayrca Aydnlanmann yaratt byk hayal

krkl zerine analizlerde bulunmulardr. Aslnda amacmz insanln gerekten insani bir

duruma ulamak yerine neden yeni bir tr barbarla battn anlamaktan fazlas deildi

(2010, s. 10) diyen Adorno ve Horkheimera gre Aydnlanma, zgrleim koullar yaratmak

yerine zellikle salt amalara ynelik hareket eden arasal atkn etkisiyle yeni bir tr barbarlk

dzeni yaratmtr. Bu barbarlk dzeninin nemli bir su ortad da her eyin evrensel al-

veriin hizmetinde olmasn salayarak, her eyi soyut edeere indirgeyen deiim ilkesidir.

Deiim ilkesi ile niteliksel olarak farkl ve zde- olmayan varlklar, zorla, nicel bir zdelie

srklenmitir (Jay, 2001, s. 40). Adornoya gre deitirilebilirlik, mbadelenin nesnelere

uygulad ilemlerin aynsnn fikirlere uygulanmasna yol aar. llmez olan tasfiye edilir

bylece bu nedenle dncenin ilk grevi mbadele ilikilerinin sonucu olan o her eyi

kapsayan llebilirlii eletirmektir (2014, s. 135). Dolaysyla zdelik ilkesinin toplumsal

modeli olan mbadele, zor kullanarak ileyen szde eitliki burjuva hukuku ve despotik devlet

anlaynda somutlaan aydnlanmann arasal aklh ile farkl olanlar ayn klnr. Eletiriye

dayanarak olas deneyimlerin snrlarn izen hkm budur ite. Her eyin her eyle zde

54
olmasnn bedeli hibir eyin kendiyle zde olamamasyla denir (2010, s. 30). Adorno ve

Horkheimera gre:

Aydnlanmann arac olan soyutlama, nesnelerine, kavramn yeryznden sildii yazg

gibi davranr: Onlar tasfiye eder. Aydnlanma sayesinde zgrletirilen insanlar sonunda,
doadaki her eyi yinelenebilir klan soyutlamann ve bu soyutlamann hazrlad
endstrinin dzletirip eitleyen egemenlii altnda, Hegelin Aydnlanmann bir sonucu
olarak nitelendirdii dzenli birlikler (Trupp) haline geldiler (2010, s. 31).

Horheimer ve Adornoya gre Aydnlanma, Kartezyen bilincin totaliter niteliini ardnda

brakmam aksine devam ettirmitir. Aydnlanmann en byk iddialarndan biri olan

bilinmeyeni bilinir klma, evreni gizlerinden arndrma, zamanla akla koulsuz bir deer

yklenmesi ve her eyin akl kstasyla deerlendirildii bir dzen yaratmtr. Her eyi akl

kstasna gre ynetmek, ortaya rasyonellemi ve tahakkm kurulmu bir doa ve toplum

yaps karmtr. Adorno ve Horkheimerin yorumlarna gre Aydnlanmac akl zgrletirici

deil tahakkmcdr ve aydnlanmann tahakkmc akl ile biimsel mantn arasnda

homojenletirme konusunda bir balant vardr nk Aydnlanma da sonuta her sistem kadar

totaliterdir (Adorno & Horkheimer, 2010, s. 45).

Biimsel mantk byk bir birletirme okuluydu. Aydnlanmaclara dnyann

hesaplanabilirliine ilikin hazr bir ema sunuyordu. Platonun son yazlarnda grlen
idealar ile saylarn sylenceletirilerek eitlenmesi her trden sylenceden arndrma
zlemini dile getirir: Say aydnlanmann kanonu olmutur. Ayn eitlemeler burjuva
adaleti ve meta dei tokuuna da hkmeder. Eit olmayanla eit olan toplanrsa ortaya
eitsizlik kar kural, matematiin olduu kadar adaletin de temel ilkelerinden deil
midir? Karlkl ve eitleyici adaletle geometrik ve aritmetik oran arasnda gerek bir
rtme yok mudur? Burjuva toplumu edeerliliin egemenlii altndadr. Edeerlilik
birbirinden farkl eyleri soyut niceliklere indirgeyerek kyaslanabilir hale getirir
(Adorno & Horkheimer, 2010, s. 24).

Aydnlanmann Diyalektiinde, akln zdelik mantna dayanarak benzemeyenleri

benzer hale getirmesi, Aydnlanmann teki olana duyduu korkuyla temellendirilir. Adorno

55
ve Horkheimer Homerosun epik destannda bakahraman Odysseusun hikyesinden yola

karak, Bat medeniyetinin kkenine inmeye alr, onlara gre Benin doayla zde

grd tekine ynelik korkusu Bat medeniyet tarihinin teki zerinde kurulan tahakkmn

tarihi olmasnn aklay nedenidir. teki btnyle teki ve yabanc da deildir, ben doa

olarak kendine de teki olduundan doa zerindeki tahakkm kendi zerindeki tahakkme

dnmtr (Benhabib, 2005, s. 215)

Adorno arasal akln eletirel akl ile en byk farkn onun tahakkmc doasnda

grmektedir. Felsefenin rasyonalist kibrine vurgu yapan Adorno, felsefenin gnmzdeki

ilevine ynelik yazd Neden Hala Felsefe? makalesinde, felsefenin her eye ynelik

sorumluluk duygusu tarafndan ynlendirilmesine kar kmtr. Adornoya gre felsefe artk

mutlak zerinde bir hkimiyet kurma iddiasnda olmamaldr, bu tr kavramlarn hepsinden

vazgemelidir, aksi takdirde sorumluluk duyduu eylere ihanet edecektir (Adorno, 2003 (36),

s. 186). Bu konuda zellikle dizgeci filozoflar hedef alr; zerine dnlecek her eyi byk

bir zgvenle ele alan ve her ey hakknda syleyecek sz olan felsefeler Adorno tarafndan,

rtk ekilde zdelik mantnn tuzana den, kendi kapasitesinin farkna varmam

felsefeler olarak iaretlenip mahkm edilir. Ona gre kapsamaclk iddias, geleneksel felsefeye

szm olan en byk yanlglardan biridir. Kapsamaclk iddias ile hareket eden felsefeler, her

eyi bilme iddiasndan ve btn gerei kendi iinde kristalletirme fikrinden hemen

vazgemeli, geleneinden gelen tm yk srtndan atmaldr (2003 (36), s. 186). Adorno

felsefenin bir sistem felsefesi olarak ortaya ktndan beri, bir olumsuzlama mantndan ok

bir olumlama mantnn esiri haline geldiini ve z-dnmselliini kaybettiini

dnmektedir. Bu nedenle Adorno felsefeye asl etkinlik alann ve negatif karakterini

hatrlatmaktadr.

Adornonun sistem felsefesine olan olumsuz yaklamnda gerekliin tmyle felsefe

araclyla kavranamayacana ynelik pheci dncesi rol oynamaktadr. Adornonun

56
gerekliin total olarak bilinemeyecei dncesinde Benjaminin etkisi grlmektedir.

Reijene gre Adorno, Benjaminin zellikle resimlerin nemine ilikin dncelerinden ok

etkilenmitir. Benjamin iin gereklik, alglarken resimler oluturduumuz eler evrenidir.

Gereklii alglamak her zaman anlamlandrmadr; zne tarafndan gerekletirilen, farkl

elerin anlaml tek bir btn resim oluturduu, dzen kurucu bir faaliyettir (1999, s.

8).Benjamin alglarmzn aslnda sosyo-tarihsel olarak belirlenmi olduunu savunmakta ve

gereklii alglamann aktif, znel ve anlam veren dzenleyici bir aba olduunu gz ard

ettiimizi iddia etmektedir. Adornonun zihnin total gereklie ulaabileceine ve dolaysz

bilgi iddiasna kar kmasnn temelinde zihni aktif, anlam yaratan ve yorumlayan canl bir

ey olarak grmesi nemli bir rol oynamtr (1999, s. 9). Zihin belirli sosyo-ekonomik, kltrel

ve psikolojik etkilerle dolaymlanyor ve tarihsel olarak konumlanyorsa bu, zihnin her eyden

bamsz mstakil bir gereklie ulama iddiasn da askya alacaktr. Gerek artk dolaymsz

olarak bilenemez ve dolaymlanmadan ortaya koyulabilecek hibir toplum bilimsel gereklik

yoktur. Bilginin doasnn dolaymlanm olduunu dnen Adorno dolaymlanmam, saf

bilgi arayn arkaik dnemden kalma bir aray olarak grmektedir. Adorno bu konudaki

eletirilerini zellikle fenomenoloji ve fenomenolojinin nemli temsilcisi Husserl zerinden

somutlatrr.

57
1.2.3. Fenomenoloji Eletirisi

Husserlin esas anti-idealist darbesi

olarak grlen z retisi sonuta
kendini idealizmin zirvesi olarak
ortaya koyar (Adorno, 2010 (6), s.
104).

Husserl varoluuluu da nemli oranda etkileyecek fenomenolojinin temelini atan

dnrdr. zellikle Kesin Bilim Olarak Felsefe ile Husserl, felsefenin yalnzca hayata bak

as, bilim kuram olarak daraltlmasna ve fen bilimlerinin yntemlerinin uygulanaca bir

alan olmasna kar kmtr (Hffe, 2008, s. 304). Doa bilimlerinin ahlaki ve kltrel alanlar

da egemenlii altna alacak kadar genilemi olmas, buna tepki gsteren Husserle yeni bir

felsefe anlay gelitirme ihtiyac hissetmitir. Mantk Aratrmalar, Aritmetiin Felsefesi ve

Sistemli ve Akn Mantk eserleri Husserlin yeni bir felsefe ortaya koyma isteinin rnleridir.

Husserl felsefenin amacn, hakikat aray, insani sorulara cevap verebilme, insann ilgilerini

tatmin etme abas, dolaysyla zihnin ei olmayan kuatc kapasitesini gelitirme faaliyeti

olarak grmektedir. Ona gre, Avrupa insan bir kriz halindedir. Felsefe bu amalarndan

uzaklamtr. Husserlin amac, insann akln yeniden kurtarmaktr. Doa bilimlerinin hayatn

tm alanlarnda egemen olmas Hursserl tarafndan byk bir sorun olarak grlmektedir,

nk doa bilimlerinin yaylmas tinin ihmal edilmesi ya da yok saylmas ile sonulanmtr

(Cevizci, 2014, s. 1113-1114).

Husserlin felsefesinin radikal bir boyutu bulunmaktadr. Husserle gre bir bilginin

nesnel geerlilie sahip olmas ancak znel koullara bal olmamasyla mmkndr. Bu

nedenle eylerin kendisine dnmek yoluyla eylerle uzaklklar amak ve ilksel deneyim

zerinden temelini alan bir felsefe kurmak zorunludur (Hffe, 2008, s. 305) . Husserl olgular

ve eyleri hibir n kabul olmadan, sadece kendilerine bakarak ina etmeyi amalamaktadr.

58
Dolaysyla bata deneyim olmak zere tm nyarglar askya alnmal sadece nyarglardan

kurtulmu deneyimler betimlenmelidir.

Husserl bilincin zne ve saf gereklie dorudan erimek iin epokhe ve paranteze

almay nermektedir. Bu ekilde nesnel dnya ile ilgili tm n yarglar, gemi deneyimler,

herhangi bak as bir yana braklacak ve saf gereklie ulalacaktr. Fenomenolojik bir

teknik olan epokhe ve paranteze almayla Husserl deneyimle ilgili bir inanca sahip olmaktan

uzak durur. Tm dikkat saf bilinle birlikte ynelinen nesneler zerine younlatrlr ve zlere

ilikin bilgi edinilerek yntem sonulandrlr. zlere ilikin bilgi Husserl iin tm

fenomenolojik yntemin asl hedefini oluturmaktadr. Husserle gre z, bir eyi baka bir ey

deil de olduu ey yapan zelliktir. zler her durumda mevcut olduklar iin Husserl paranteze

alnm deneyim ile her zaman zlere ulalabilineceini savunmaktadr (Cevizci, 2014, s.

1120-1122).

Adorno, Husserlin burjuva filozoflar arasnda en ilerici kanad temsil ettiini

dnmektedir. Adornonun zihninde Husserlin temsil ettii fenomenoloji idealist mantn

izin vermedii nesne bilgisine ulamak iin atlm nemli bir admdr. Ancak bilginin her

zaman iin bir eyin bilgisi olduunu dnen Husserl, buna ramen deneysel bilgiden

ekinmitir, nk deneysel bilgi koullu ve geici bir bilgi sunarak kesin bir bilgi peinde

koan Huserli tatmin edememektedir (Buck-Morss, 1979, s. 71).Adornonun Husserle ynelik

eletirilerinde k noktas buras olmutur.

Adorno Husserl zerine almaya Frankfurt niversitesinde renci olduu

dnemlerde balamtr. 1924 ylnda yaynlad doktora tezi olan Husserlin

Grngbiliminde Varln ve Neomann Akn Statsnde Adorno, Husserlin kendisini

idealizme adadn iddia etmi ve kartezyen akl-beden ikilii veya akl ve kendiliinden

eyin Kant atallamasnn srekli onaylanmasndan dolay sakatland iin, Husserlin

bilincin ilksel kantna dek uzanan deneyimin izini srme giriiminin temelde tutarsz

59
olduunu (Dallmayr, 2010, s. 222) savunmutur. Adornonun Husserle ynelik eletirileri

zellikle Husserlin 1913 tarihli Saf Bir Grngbilim in Dnceler ve Grngbilimsel

Felsefe eserine dayanmaktadr. Bu eserde grngbilimsel indirgemenin veya epokhenin

temel grevi dsal gereklie dair kavraylar parantez iine almak ve mutlak zerklii iinde

saf bilinci aa karmak olarak tanmlanmtr. Ancak Adornoya gre bu tr amalar ortadan

kaldrlmas mmkn olmayan ikililie dair eitli savlarla kartrlmtr. Husserl bilinci hem

ikin ve mutlak olarak tanmlarken dier yandan da bilisellii ilkesel olarak bir eyin bilinci

olarak grmektedir. Dallmayrn aktard zere, Adornoya gre Husserl bir kmaza girmitir:

Husserle gre, bilginin biricik kaynan oluturan bilin, bandan itibaren varl,
epistemolojik meruluunu yalnzca bilince gndermede bulunarak elde etmesine
karn, bilin tarafndan kurulmayan akn bir dnya ile yan yana konmutur. Ne olursa
olsun, akn bir dnya varsaym mutlak k alan olarak bilin eklindeki ncl ile
atma iindedir; o akn idealizmin temel ilkesini yadsmaktadr (2010, s. 223).

Dolaysyla Adornoya gre idealist mantn evrensel ve her daim geerli obje bilgisine

izin vermemesine kar atlm ve nesnenin kesin bilgisini amalayan bir giriim olarak Husserl

fenomenolojisininin (Buck-Morss, 1979, s. 71) dnya hakknda yaplacak olan konumalar ne

olursa olsun bilin erevesine dayanmak zorunda olduu iin paranteze alma yntemi

kullanlabilir deildir. Adorno, Husserlin Grngbiliminde Varln ve Neomann Akn

Stats tezini, kulland yntemlerin ilevsiz olduunu vurgulad Husserlin gereklik

ve gerekdlk sorularn akln yarg alanna sokarak , uzun vadede aknlk ve bilinci

birbiriyle ilikilendirme abasn inceleyerek sonlandrmtr (Dallmayr, 2010, s. 224).

Adorno 1931de Frankfurt niversitesi a konferansnda yapt Felsefenin

Edimsellii konumasnda ise Husserli 1913 ylnda yazd tezinden farkl olarak yalnzca

idealist olduu iin deil ayn zamanda eski dnce kalplarndan kurtulamad iin de

eletirmitir. Fenomenoloji Adorno iin bir eit post-idealizm olup idealizmin k

sonrasnda idealizmle ayn aralar kullanarak nesnel sonulara ulamaya almaktadr.

60
Adorno 1940da yaynlanan Husserl ve idealizm Sorunu makalesinde de isminden de

anlalaca zere bir kez daha Husserl fenomenolojisine odaklanm ve Husserl

fenomenolojisinin idealist kkenini deifre etmeye almtr:

Bana yle grnyor ki, Husserlin felsefesi, tam olarak idealizmi ieriden yok etme
abasdr. Bu, bilin araclyla transendentel analizin duvarn ykmaya alrken
aynu zamanda byle bir analizi mmkn olduunca ileri gtren bir teebbstr.
Burada Husserlin felsefinden seilen birka analiz Husserlin idealist gelenekten
syrlma abasn ve kendisinin idealizmin varsaymlarndan tam olarak zgr
klamad iin karlat zorluklar aklayacaktr (2010 (6), s. 105).

Adornoya gre Husserl felsefesinin etkili olmasnn nedeni onun nesnel olann

peinde olmasndan ve nesnel gereklii ve anlam pozitivizm ve psikolojizmden kurtarmaya

almasndan kaynaklanmaktadr. Adorno, Husserlin pozitivizm ve psikolojizmi ama isteini

verken dier yandan Husserlin nesnel geree ynelik araynn baarszlkla sonulandn

vurgulamaktadr. Adornoya gre Husserlin eylerin kendilerine dnelim ars byk

sorunlar barndrmaktadr. Husserl eylere dnme arsyla Adornoya gre sarslmaz bir

temel aramakta ve mutlaa ulamaya abalamaktadr. Adorno iin nesnel bir gereklik arayna

kan Husserl yanl bir yoldadr nk mutla elde etmeye ve son kertede her eyi mutlak

bir sklkla tek bir mutlak noktadan karmaya ynelik bu arzu, anti-idealist bir felsefenin

snanda ikamet eden idealist bir arzudur (Adorno, 2010 (6), s. 116).Husserlin idealizmden

syrldnn kant olarak ne srlen zlere ulama abas Adorno iin aksine idealizme geri

dn yanstmaktadr:

Husserlin z olarak adlandrd ey, olgusal ve olumsal hereyden kurtarlmak

suretiyle saf znel bilince ayn ekilde indirgenerek Husserlde kendi
gerekelendirmesini elde eder. Husserlin esas anti-idealist darbesi olarak grlen z
retisi, sonuta kendini idealizmin zirvesi olarak ortaya koyar (Adorno, 2010 (6), s.
117).

61
 Adornonun 1956 ylnda yaynlanan Epistemolojiye Kar: Bir Metakritik adl eseri de

doktora tezi ve al konumasndan sonra, fenomenolojiye ynelik yaklamn aa kartan

nemli bir eserdir. Adorno dncesinde Husserl, temelini Descartesin att modern bilin

felsefesinin son yllardaki byk temsilcisidir. Adorno Husserlin almalarnn epistemolojik

ynne younlamtr. Bir yandan Husserlin biliselliinin psikolojizmi ama arzusunu takdir

etmekte, dier yandan ise Husserlin akn bir zneden bahsetmesini olumsal bireyi ortadan

kaldrma arzusu olarak grmektedir. Kierkegaard ile ayn anlay iine yerletirdii Husserl,

Ona gre, ontolojik kesinlie duyulan temel bir zlemi aa vurmaktadr. Dolaysyla Adorno,

Husserlin mutlak kkensellik alann aa karmay amaladn iddia etmektedir. Husserl

bu amac takip etmekle Adornonun srarla reddettii ve eletirmeyi bir gelenek haline getirmi

olduu eski bir gelenekten, yani, ilk ilkeleri veya ilk balanglar aratran prima

philosophiadan syrlamamtr. Husserlin fenomenolojisi geleneksel metafizikle benzer

eliki ve kmazlar zellikle de znelliin iinde ontoloji bulma amacnda temellenen

arpklklar aynen devam ettirmektedir. Husserl, her trl safl bozacak giriimleri askya

alp saf ruh ve zihin arayna girierek prima philosophiay yeniden kurmaya abalamaktadr

(Dallmayr, 2010, s. 238).

Adornonun Husserle ynelik eletirisi Bat felsefesinin geneline ynelttii bir

eletiriyle dorudan balantldr. Bu eletirilerinin en nemlilerinden biri, Bat felsefesinin

kendisini ncelik sorununa adam olmasdr. Filozoflar felsefe tarihi boyunca sistemlerini,

ncelii temel alarak, tz, zihin vb gibi aslnda sadece dnce devinimi srasnda

gelitirmi olduklar ve felsefelerinin temeline yerletirdikleri tarihsel ve soyut

tanmlamalardan hareketle gelitirmilerdir. Bu aray, filozoflarn dnyann dayanmakta

olduu, her eyin temeli olabilecek bir balang noktas ve bir temelin olduuna ynelik

varsayma dayanmaktadr (Yibing, 2012, s. 27). Best ve Kellnera gre Adorno, Bat

felsefesinin geneline ynelttii bu eletirisini Husserlin fenomolojisine de yneltmitir, nk

62
Adorno Husserlin ar bir balang noktas, bilgi iin her zaman ve koulda geerli olacak

bir temel aradn iddia etmektedir (2011, s. 277). Hlbuki Adornoya gre, ar nesnelerle

karlaan ar znellik yoktur: zne, kendi nesneleri tarafndan dolaymlanm, nesne de zne

tarafndan dolaymlanmtr (2011, s. 278).

Adorno Bat felsefesinin bir ilk neden, balang noktas araynn, merkeze yerlemi

bilgi arzusunun, burjuvazinin arzulad mutlak tinsel gvenlik gereksinimin bir davurumu

olduunu iddia eder. Dolaysyla Adornoya gre belirli merkezde toplanan ve dncenin

retilecei bir ilk neden, balang noktas olabilecek ey dncelerin radikal geliimine set

ekerek burjuvazinin arzulamad mevcut koullarn deiimini douracak alternatif fikirlerin

nn kapatacaktr. Adornoya gre, Bat felsefesinde ilk neden, balang noktas arama

dncesinin yan sra genel ve evrensel kavramlar ortaya koymann da burjuvazinin karna

ileyen bir yn bulunmaktadr. Bireylerin burjuva toplumda deneyimledikleri yaltlmlk ve

yabanclamaya bir karlk olarak, felsefeciler burjuva lehine nesnel olarak var olan, kapsayc

ve her zaman ile koulda herkes iin gererli olabilecek kavramlar ortaya koymakta ve

nermelerde bulunmaktadr. Bylece yaanmakta olan yabanclama ve yaltlmlk duygusu

her daim geerli olan nesnel ve evrensel kavramlarla telafi edilmekte, toplumsal zneler bu

kavramlara tutunarak yabanclama ve paralanmlk duygusunu basklamaktadr (Best &

Kellner, 2011, s. 278-279).

63
 BLM 2

ADORNONUN NEGATF DYALEKT VE NEGATF DYALEKTN

ELETREL BR URAI OLARAK HEGEL DYALEKT ELETRS

Barnda milyonlarca masum insann

gaz odalarnda ldrld ve bunun kendi
gndemine girdii bir kltr kendi
kn itiraf etmek iin hala neyi bekliyordu?
(Adorno, 2011, s. 59).

2.1. Negatif Diyalektie Bir Giri Denemesi

Adornonun negatif diyalektik dncesi Avrupann iinde bulunduu ok ynl kriz

ortamnda ekillenmitir. Avrupada ortaya kan ve geni bir corafyaya yaylan iki byk

sava ve bunlara elik eden Faizm ve Nazizm bu ok ynl krizin semptomlardr. Avrupann

aydnlanma dnrlerinin vaat ettii zgrleim koullarnn ok uzanda bulunmas ve

Nazizm ile dorua ulaan rklk, hem Adornonun hem de ada birok filozofun

dncelerinin karamsar ynnn ar basmasna neden olmutur. Akln tamamen pratik

amalarn gerekletirilmesi iin arasal hale getirilmesi, eletirel dncenin terk edilmesi, tek

tipletirmenin ve hogrszln zirveye ulat bir barbarlk dzeni ortaya karmtr.

Nazilerin iktidara gelmesiyle Almanyay terk etmek zorunda kalan Frankfurt Okulu

dnrlerinden biri olan Adorno, dier Frankfurt Okulu dnrleri gibi Yahudi olup

Auschwitzde katledilen milyonlarca Yahudinin ln felsefi dncesinde yanklatmay

semitir, ya da Soykann ifadesiyle Nazi kymnn kendisinde brakt derin aclarn izleri,

Adornonun dncesinde emilerek sluplamtr (2000, s. 19). Avrupann ierisinde

bulunduu ok ynl kriz gz nnde bulundurulmadan Adornonun ou kii tarafndan

karamsar olarak tanmlanan felsefi dncesi (negatif diyalektik) tam olarak

anlalamayacaktr. Felsefenin dnyay dntrme amacnn baarszlkla sonuland bir

64
ortamda Adorno artk tm felsefesini Reijenin yerinde sylemiyle yrrlkteki gereklik

durumunun yanl olduunu ve deitirilmesi gerektiini neren, evrilen bir olumsuz eletiri

olarak grmektedir (1999, s. 10).

Adorno felsefenin vaat ettii ideal eletiriyi yerine getiremediini savunup felsefesinde

olumsuzlamay baat hale getirerek Marksizmden giderek uzaklar ve negatif diyalektik ile

zlme mant olarak tanmlanan bir manta doru savrulur. Adornonun zlme mant

iin kulland aralardan biri yazma tarzdr. Kavramlarn katlatrc doasnn altn oymak

ve dncenin rgtleyici zelliini alaa edip hiyerarik olmayan ve nesnesini btnyle ele

geiremeyeceinin farknda olan kavramlar ile hareket eden Adorno, bylece Felsefenin

Edimsellii konumasnda syledii dncenin gerekliin totalitesini kavrayamayaca

iddiasna da sadk kalmtr. Kavram kullanmadan felsefe yaplamayacann, felsefenin

kavramsal dnce ile ilerlediinin Adorno da farkndadr. Bu nedenle, Adorno kavram

fetiizmine taklp kalmak ya da kavram kullanmadan felsefe yapmak gibi irrasyonel bir izgiye

kaymak yerine kavramsal olmayana kavram araclyla ulamaya alr (Adorno, 2016, s. 23).

Adorno yle der: Felsefenin kavramlarla alma mecburiyeti, ne felsefenin nceliinin

kavramlara bahettii bir erdeme dntrlmeli ne de tam tersine bu erdemin eletirisinden

felsefe hakknda kestirme bir hkme varlmaldr (2016, s. 23). Dolaysyla Adorno, bir yandan

negatif bir diyalektiin kavram kullanmadan felsefe yaplamayacandan hareketle kavramlar

es geemeyeceini vurgularken, dier yandan bu kavram kullanma zorunluluunu kavram

fetiizmine vardran, kavram ile gereklik arasnda mesafeyi kapatan geleneksel felsefelerle de

olan farkna iaret etmi olmaktadr.

Adorno otuz yl aan geleneksel felsefeyi tasfiye mcadelesinde geleneksel felsefe

yazm tarz ve kavramsallatrma yntemleriyle hareket ederek gerek bir hesaplama

yaayamayacan dnmektedir. Bu dnce Adornoyu yeni bir yazm tarzn gelitirmeye

itmitir. Sz konusu yazm tarz sistematik bir dnce rn olmadnn bir gstergesi olarak

65
yapskmc, katlam sylemden uzak duran, paral bir yazm tarzdr. Her bir tmceciin

ve kavramn eit derecede neme sahip olduu bu tr yazm tarzlar, hibir belirlenimin

kendisini oluturan ve anlalr klan btnsel ilikilerinden yaltlm olarak

varolamayacan dnd iin aforizmalarn felsefi bir metodoloji ve sistematiin akl

yrtme srecinden yaltlm zl szler olarak, soyut ve yetersiz (Orman, 2013 (1), s. 176)

kalacan dnen Hegelin aksine Adorno iin eitli teorileri karlkl olarak dengeleyen en

ideal yaz trdr. Negatif Diyalektik ile ayn dnemde yazmaya balad Estetik Teorisinde

Adorno Yibingin aktarmna bavuracak olursak yle demektedir: Metnin ilk tasla daima

organize bir biimde kendini kandrmacadr; kinci taslakta ise kendimi bizzat kendi eserimin

karsnda eletirel bir konuma yerletiririm (2012, s. 28). Adorno, belirli bir konum alarak

ina ettii metni bylece yine kendisi ykmakta ve dncelerinin katlamasna engel olduunu

dnmektedir. Geleneksel felsefeye ynelik eletirilerinde Adorno, gereklie btnyle

ulatracak metotlar eletirirken ayn zamanda bu metotlarla ortaya koyulan felsefi yazm

tarzna da bylece kar koymaktadr. Belirli bir konumdan hareket eden dnce Adornoya

gre odakland dar alann kstlayclnn kurban olacak ve kendi kendisinin salamasn

yine kendisiyle yapan dogmatik bir biime brnecektir. Ayrca hzl bir ekilde tanmlayan,

kavramsallatran, gruplandran dolaysyla dncenin rgtleyici gcne uygun hareket eden

felsefi yazm tarz parall, eitlilii, ok biimcilii de alaa edecektir. Bu yazm tarznn

aksine Adornonun kullanmay setii, cmlelerin arasnda bir bamllk ilikisi n grmeyen

yazm tarz ayrca Onu geleneksel yazma tarzndan uzaklatrrken, okuyucuyu ise pasif bir

konumlamadan kartp aktif hale getirmektedir. Ancak Adornonun g anlalr

dncelerinin bir de paral halde dile getirilmesi, dnrn dncelerini srekli kavranp

yeniden kaybedilen bir anlam araynn nesnesine dntrmektedir. Adornonun okuyucuyu

bir hayli zorlayan yazm ve dnce tarz aslnda tam da bunu amalamaktadr. Negatif

Diyalektik kitab hem yazm ve dnce tarz hem de ortaya koyduu diyalektiin

66
olumsuzlayclkla gelien tamamlanmayacak bir sre olmas dncesi bakmndan

Adornonun amacn gerekletirdiini gstermektedir24.

Negatif Diyalektik eserinde ortaya koyduu negatif diyalektik dncesi Adornonun

hem gereklik durumuna kar geleneksel felsefenin ihmal ettii ya da grmezden geldii

noktalar aa karmaya ynelik giritii hesaplamann bir devamdr25, hem de geleneksel

felsefecilerin yazm tarzlarna kar bir reddiyedir. Negatif Diyalektik uzun bir Giri makalesi

yannda Ontolojiye ayrlan birinci blm, negatif diyalektiin kavram ve kategorilerine ayrlan

ikinci blm ve Modeller ad altnda nc blm olmak zere toplam blmden

olumaktadr. lk iki blm Adorno Pariste College de Francede verdii derslerin

kaynaklarn bir araya getirip oluturmuken, son blm ise 1930lu yllardan beri yazmakta

olduu taslak ve yazlardan olumutur26.

24
Negatif Diyalektik kitab Almanca orijinal basksnda ngilizce ve Trke basksnda olan alt balklardan ve
blmlendirmeden yoksundur.

25
Wiggershaus, Adornonun 1966 Aralk aynda Horkheimera yazd mektupta Negatif Diyalektik hakknda
yorumlarna yer vermitir. Adorno Horkheimera yle yazar : Negatif Diyalektik kitab sana ulam olacaktr.
ve ayn zamanda, senin tepkini duymak iin son derece heyecanlym elbette; fakat byle eyleri normalde
okuduumuzdan daha hzl bir ekilde okuman iin iki ayan bir pabuca sokmak istemezdim. Umarm bunu
felsefeye geri dn olarak grmezsin. Bilakis, kendi ierisinde geleneksel felsefi sorunsal kavramn, en kibar
haliyle, geniletmeye ynelik bir alma olarak planland () Bunun tek tartmal as, bunu yapmak iin
uzmanlalm felsefi alan denilen alan incelemenin gerekli olup olmad olabilir; fakat bu sadece benim ikin
eletiriye olan tutkumdur-sadece bir tutku deil aslnda ve kitapta bir nebze de olsa gerekelendirilebilir
(Wiggershaus, 1994, s. 577).

26
Negatif Diyalektik eserinin yazl sreci hakknda Yibing yle demektedir: Almanca basknn sonunda,
Adorno tarafndan kaleme alnan Negatif Diyalektike Ek isimli bir makale bulunur (eseri ngilizceye ve
dolaysyla da inceye evirenler de bu blm atlamtr). Bu makaleden unlar reniyoruz: 1) Negatif
Diyalektik 1959-1966 arasnda kaleme alnm, 1967de , rasyonalitenin niteliksel unsuru isimli alt blm ile
olumsallk ve kanlmazlk sorununa dair bir dipnot ikinci basknn giri ksmna eklenmitir.2) Kitabn
ekirdeini Adornonun Paristeki College de Francede 1961de verdii seminer oluturmaktadr. 3) lk iki
taslak, Negatif Diyalektikin birinci blmn oluturmaktadr ve ikinci blm, nc taslakta yaplan kimi
deiiklik ve eklerle ortaya kmtr. nc blmdeki zgrlk adl ksmn ilk tasla, Adornonun dhil
olduu akademik evrenin abalar iinde 1937de yazlmtr; Dnya Tini ve Doal Tarih isimli ikinci blmn
kayna ise Kant Akademisindeki konumasdr. 4) Adorno, kendisinin en nemli dncelerinden biri olarak
kabul ettii mantksal ayrma kavramnn aslnda rencilik dneminde kafasnda ekillenmeye baladn
sylemektedir. Negatif Diyaletike Ek balkl makale, kitabn tarihsel ynelimini anlamamz asndan bize ok
nemli veriler sunmaktadr (2012, s. 31).

67
 Adorno Negatif Diyalektikde Heidegger bata olmak zere Alman Varoluularna

ynelik eletirilerini, Bat metafiziinin zirvesi olarak grlen Kant ve Hegele ve Ortodoks

Marksizme de uygulayarak geniletir. Kantn zgrlk anlayn k noktas olarak kabul

eden Adorno, Kantn etik ve zgrlk yorumunu eletirip yeni bir zgrlk ve etik tanm

yapmaya giriirken, diyalektiin ustas olarak tanmlad Hegelin diyalektik metoduna, tarih

felsefesine ve gericiliin temeli olarak grd Halkn Tini (Volksgeist) kavramna da sert

eletiriler getirir (Delacampagne, 2014, s. 207). Temel ontolojinin temsilcisi Heidegger ontoloji

eletirisine ayrlan birinci blmde sadece irrasyonalizme olan katksyla deil, ayn zamanda

Varlk ve Zamanda tarihin iini boaltp tarihe ontolojik bir deer yklemesi, dolaysyla

varolan bir durumu Varlk tarafndan mahkm edilmi olarak kavramasyla (2014, s. 207) da

Adornonun eletirisini zerine ekmitir. Adorno mevcut dzeni onayladn ve Nazizme

entelektel g aladn dnd Heideggere olan eletirisini bu siyasal olgusalcla ve

daha genel dzeyde onun kaynakland btn bir Alman idealizmine (2014, s. 207)

genilettikten sonra tercihini, varolu meselesine ya da Bat metafiziinin yasland temelleri,

kavram ve kategorileri tema fetiizmi (Adorno, 2016, s. 27) olarak grd iin, zneyi

tutunduracak yeni bir araya girimek yerine olumsuzluktan yana yapar. Adorno iin zaten

varoluun olumluluuna dair yaplan tm nermeler km, Auschwitz Bat medeniyetinin

baarszln ispat etmi, kltr bir p ynndan bile daha deersiz hale gelmitir. Felsefe

bu koullarda kendisini sadece olumsuzluk zerinden merulatrabilir (2016, s. 57).

Adorno felsefeyi olumsuzlukla ilgilenmeye davet ettii Negatif Diyalektik eserinde, bir

yandan dncenin mutlulua ulamas iin sahte olan tm mutluluklarn olumsuzlanmas

gerektiini ne srp (Adorno, 2016, s. 320) sahte mutluluk vaad eden felsefi gelenekleri

eletirirken bir yandan da ok g bir ie giriir ve diyalektik yntemi yeniden tanmlamay

alr. Adornoya gre zdelii temel alan diyalektik yntem Platondan beri asli anlamndan

uzaklatrlm ve totaliter bir dzen yaratmann arac haline getirilmitir. Bu nedenle Adorno

68
diyalektii, olumsuzlayc zelliini diyalektiin temel unsuru haline getirerek yeniden

tanmlar. Adorno Negatif Diyalektike yazd nsz ksmnda diyalektii yeniden

tanmlama amacn aka ilan eder:

Negatif Diyalektik tabiri, gelenei ihlal eder. Diyalektik, daha Platonda bile, bir
dnme arac olan olumsuzlama araclyla olumlu bir ey retme amac tard;
sonralar bu olumluluk olumsuzlamann olumsuzlamas tanmnda ksa ve kesin
ifadesini bulmutur. Bu kitap, belirlenimden dn vermeden diyalektii bu olumlayc
esastan kurtarmay amalamaktadr (2016, s. 11) .

Adorno diyalektii yeniden tanmlama giriiminde, ancak zdelik ve totalitenin altn

oyarak baarya ulaacan fark etmi, bu nedenle diyalektii olumsuzlayc zelliini baat

hale getirirken zdelik ilkesini ve totaliteyi geleneksel diyalektiin en byk yanlglar olarak

iaret edip zdesizlik ve paralanma mantna dayanan (totalite d) yeni bir felsefi program

ortaya koymutur. Sz konusu felsefi program, sistem felsefelerinin her eyi aklayc

yaklamlarndan ve felsefeyi tm sorunlara kar bir reete hazrlayarak bir sorun zme

mekanizmas olarak grmelerinden farkl olarak alternatif bir sistem ortaya koymak yerine

felsefeye asl grevinin eletiri olduunu hatrlatan bir programdr. Adorno bu konuda

kendisini gereklikle yzlemek zorunda hisseden tm felsefelere ncelikli olarak aclara

kendilerini duyurabilmeleri iin bir olanak tanmalar gerektiini, bunun btn bir hakikat iin

n koul olduu uyarsnda bulunur (Adorno, 2016, s. 28). Auschwitzde yaanan aclar gibi

aclar grmezden gelerek yoluna devam eden felsefeler, Adorno iin bir dnce

jimnastiinden teye geemeyecek ve olumlama kltrnn bir paras olacaktr.

Adorno olumsuz diyalektik dncesini ortaya koymadan nce Giri ksmnda

diyalektie ynelik yeni giriiminin nedeninin felsefenin dnyay dntrmek konusundaki

baarszl olduunu syler. Felsefenin grevinin (dnyay yorumlamak) sona erdiini, artk

dnyay dntrmek gerektiini syleyen felsefelerin dnyay dntrme giriimi

69
baarszlkla sonulanm ve ilevi kalmad iddia edilen felsefe bir kez daha tarih sahnesine

kmtr:

Bir zamanlar miadn doldurmu gibi grnen felsefe bugn hala yayor nk onu
gerekletirme frsat karld. Felsefenin dnyay yorumlamaktan baka bir ey
yapmad, gereklie teslim olduu iin kendi iinde sakatland yolundaki yzeysel
yarg, dnyay deitirme abasnn tamamen boa kt bu dnemde, akln
yenilgisinin kabulyle ayn kapya kar () Felsefe, gereklikle bir olma veya
gereklik retmenin hemen arefesinde olma vaadini yerine getiremedii iin kendini
acmaszca eletirmeye mecburdur (Adorno, 2016, s. 15).

Adorno bylece bugne kadar zgrleim amacyla ortaya konulan ve dnyay

deitirme amac gden tm felsefelerin baarszln vurgulayarak felsefenin yorumlamak

ve dntrmek konusunda girimi olduu mcadeleye kald yerden devam ettiini

sylemektedir. imdi yaplmas gereken, bu somut baarszln nedenlerinin ortaya

konularak, felsefeye itibarn yeniden kazandrmaktr. Adorno, bu nedenle Kantn aklcla

ynelik eletirilerden sonra metafiziin mmkn olup olmadn sorgulad gibi, Hegelci

felsefenin eski ihtiamn kaybedip, yklndan sonra da felsefenin yaama ansn

sorgulayarak, yaama ans varsa bunun nasl olacan sorgulamaktadr (Adorno, 2016, s. 16).

Felsefenin imknn sorgularken Adorno negatif diyalektii formle etmesi konusunda

kendisini nelerin motive ettii konusuna aydnlatc bir ifade daha kullanr: Hegelci diyalektik

retisi, felsefi kavramlarn kendilerinden ayrk olan kavramakta kullanlabileceini

gsterme yolundaki benzersiz giriimi temsil ediyorsa ve bu giriim baarsz olduysa

diyalektikle ne tr bir iliki kurulmas gerektiinin hesabn verme vakti oktan gelmitir

(2016, s. 16).

Adorno Negatif Diyalektikde geleneksel diyalektiin arpklarnn ortaya konularak

diyalektik dncede olumsuzlaycln baat konuma getirilecei bir diyalektik modeli ortaya

koymak ve felsefenin baarszlklarnn hesaba ekilmesi amalaryla beraber bir amacn daha

70
dile getirir; bu felsefe serveni boyunca hesaplamak amacnda olduu ve zdelik

dncesiyle balantl olduunu dnd znelciliktir: Yazar, kendi zihinsel itkilerine

gvenmeye baladndan beri, znenin gcn kurucu znellik safsatasnda bir gedik amak

iin kullanmay grev bellemitir; bu grevi daha fazla ertelememek niyetindedir (2016, s.

12). Adorno Descartesden beri felsefenin zne ile nesneyi, zihin ile bedeni sert snrlar ekerek

ayrmaya altn iddia ederek bu giriime her frsatta kar kmtr. Ancak eletirisi,

kartlklar iine alnarak ayrtrlmaya allan bu kategorileri birbiri ierisinde eriten ve

zdeletiren bir konuma savrulmamtr. Kurucu znelliin hileleri, bu hilelerin farknda

olan Adornoyu, znelcilie kar bir kez daha kran krana bir mcadele ierisine ekmitir.

Adorno negatif diyalektik ile zne-nesne diyalektiini znelciliin eletirisi olarak yeniden

tanmlama niyetindedir. Byle bir zeminde negatif diyalektii nesnenin nceliine arlk

veren bir diyalektik olarak tanmlamaktadr.

Adorno, zne-nesne diyalektii tartmasn genileterek kavramsallatrma eletirisine

de yer verir. Kavramsal olmayan baskladn dnd geleneksel felsefeye kar kavramsal

olmayan, bireysel ve zgl olan ne srer. Geleneksel felsefe tarafndan basklanm ve

gereklemesine msaade edilmemi potansiyeller negatif diyalektiin dorudan ilgi alan

olarak ilan edilir:

Tarihin bu aamasnda felsefenin esas ilgisi, Hegelin gelenee ayak uydurarak

ilgilenmediini beyan ettii eye: kavramsal olmayan, bireysel ve zgl olan, Platondan
bu yana sreksiz ve nemsiz olduu gerekesiyle batan savlan ve Hegelin tembel
varolu damgasn bast eye ynelmelidir. Bylece olumsallklar dolaysyla quantit
negligeablea (Fr. gzard edilebilir nitelikler) indirgenmi nitelikleri kendine izlek
belleyecektir felsefe (Adorno, 2016, s. 19-20).

Adorno felsefeyi dnyay sadece yorumlamakla itham eden Marksn Feuerbach zerine

11. Tezini daha nce birka eserinde eletirmi olduu gibi Negatif Diyalektikde de eletirir.

60l yllardaki genlik hareketine temkinli yaklam da ayn erevede ele alnmaldr;

71
Adornonun bu konudaki temel motivasyonu,teoriyi pratiin vize damgas olmaktan

kurtarmaktr. Adorno, Negatif Diyalektikin Giri ksmnda felsefenin yorumlama ihtiyacn

karlamak zere geri dnn haber verdikten sonra, felsefi teoriyi pratie teslim

etmeyeceini, teoriyi pratik ile birletirme slogannn kanlmaz ekilde teoriyi pratiin klesi

haline getirdiine iaret ederek dile getirir. Adornoya gre teoriden pratie geii ngren

yorum muhtemelen isabetli bir yorum deildir (Adorno, 2016, s. 15) ve Sovyetler Birlii

modelinde deyimlendii gibi teoriden talep edilen pratik alana giri vizesi bir sansr

damgasna dnmtr (2016, s. 138). Bu yorumlardan da anlalca gibi Adorno eletirel

teorisini mevcut smr koullarnn dnm iin ortaya koyarken devrimci bir zne hzyla

teoriyi pratik ile ilikilendirerek teoriyi riske atmaya kar direnir, nk teori-pratik birlii

talebinde teorinin eksikliinin pratiin kavramszlamasna neden olduunu, teori-pratik birlii

ile hareket edenlerin siyasetin bir paras haline geldiini ve sonu olarak, eletirilerin iktidara

baml hale gelerek ktrmletiini (2016, s. 138) dnmektedir. Ekim Devrimiyle zirveye

ulaan praksis Adornoya gre teoriyi kleletirici bir biimde gelimi, Sovyetler Birlii resmi

ideolojisi olan mataryelist diyalektik bir dogmaya, idealist diyalektik ise kltrel bir forma

dnmtr (2016, s. 19). dealist diyalektiin idealist kkeninin ierdii zdelik ve btnlk

hevesinin diyalektii aklayclktan uzaklatrdn, materyalist diyalektiin ise Sovyetler

Birliinin resmi ideolojisine dnerek yozlatn dnen Adorno, diyalektiin bu iki

yzne de olumlayc bir deer yklemek yerine onlar geersiz ilan ederek kendi diyalektik

metodunu ortaya koymaktadr.

Adornonun diyalektii olumlamaya teslim olmaya direnen, zdelik arzulamayan ve

btnn yanl olduunu savunan bir diyalektik olarak negatif diyalektiktir. Adorno negatif

diyalektii kullanarak ilettii eletirisine ahenksizlik adn vermektedir. Dnce ve gereklik,

kavram ve nesne arasnda kurulduunu dnd zorlama bir uyumun eletirisini yapan

Adorno negatif diyalektik ile bu ahenksizlii aa karma niyetindedir (Benhabib, 2005, s.

72
234). Dolaysyla, negatif diyalektiin grevi; yarklardan baka bir yaamn prltlarn

szdran ve btnn sahteciliini grnrletiren uyumsuzluk ve ayrlama momentlerini,

btnlk iindeki atlaklar, toplumsal adaki yrtklar resmetmektir (2005, s. 234).

Diyalektiin iki trnn de terk edildii bir dnemde Adorno, diyalektik dnceyi bir kenara

brakmak yerine onu olumsuzlaycl baat hale getirerek glendirmeyi nermektedir.

Adornonun nerdii bu yeni tr diyalektie gemeden nce Adornonun zgn diyalektik

ynteminin nemine deinmek ve Hegelci diyalektie ynelik eletirisine yer vermek yararl

olacaktr.

73
2.2. Negatif Diyalektiin nemi 27

Adornonun diyalektik dnceye olan ballnn temelinde diyalektiin eylerin

geliiminin bilgisi olmas gibi Sovyetler Birlii ders kitaplarna girmi dogmatik bir inan

yatmamaktadr. Adorno, diyalektii elikinin devindirici gcnden kaynakl srekli devinim

iinde olan bir deiim gc olarak grr. Bu nedenle Adorno uzun sre Hegel zerine

younlaarak Hegelin sisteminin belkemii olarak grd diyalektiin bir eit

yapbozumuna girimitir. Negatif Diyalektik eseri, bir yandan Platondan balayp Hegel ile

sistemli bir formle ulaan diyalektik gelenein yapbozumunun yapld, dier yandan ise

Adornonun kendi diyalektik metodunu ayrntlaryla aklad bir eser olarak deerliyken,

Adornonun tm dnce serveni boyunca serimledii dncelerinin zmsendii bir eser

olmas nedeniyle de Adornonun bayapt olarak anlmay da hak etmektedir.

Adorno 1965in sonunda Wiggershausun aktarmyla benim iin hala kendi

ayaklarmn zerindeyken, diyalektiin temel ilkeleri ve bir de estetik zerine uzun bir kitap

(1994, s. 598-599) yazmam gerekiyor diyerek niversitesinden izin istemi ve 1959 ylndan

beri zerinde almakta olduu Negatif Diyalektik kitab hakknda Ekim 1959da besteci Ernst

Kreneke yazd bir mektupta u anda ok byk bir amacn rn olan felsefi projemle

megulm, hatta Epistemolojiye Kar kitabmdan bu yana bu kadar megul olmamtm

(1994, s. 598) demitir. Adornonun sadece mektuplarndan ve notlarndan bile kendi eserleri

arasnda zel bir yeri olduunu dnd Negatif Diyalektike verdii nem kendisini aa

karmakteyken, Adorno ayrca negatif diyalektik konusunu iledii derslerde de ayr bir balk

27
Burada negatif diyalektik hem Adornonun ayn adl eserine hem de bu eserde ortaya koyduu diyalektik metoda
gnderme yapmaktadr. Balk altnda negatif diyalektik ynteminin mi, yoksa Negatif Diyalektik eserinin mi
kastedildii metnin balam iine anlalmaldr.

74
aarak negatif bir diyalektiin kendisi iin neden nemli olduunu ak bir ekilde ifade

etmektedir. Adorno iin negatif diyalektik;

a) Nesne ve kavramn zde olduu iddiasnn eletirisi olarak,

b) deolojiye iaret eden ruhun hipostaznn eletirisi olarak,

c) Yok etme potansiyeli olan antagonistik gerekliin eletirisi olarak nemlidir (Adorno,

2008, s. 13).

Delacampagnenin her trl pozitif ierikten yoksun, mthi fakat okunmas olduka

g bir dilde kaleme alnm sra d bir metin (2014, s. 206) olarak tanmlad Negatif

Diyalektik, Schiefelbeinin yorumunda ise Adornonun dncesinde merkezi bir yere sahip bir

eser olarak tanmlanr. ki nedenle merkezi bir yere sahiptir ilkin, nceki almalar ierisinde

en farkl metodolojik dn temsil eder; ikincisi saf felsefenin ve olgular ya da formal

bilimlerin resmi ayrmn tesine gemek yolunda, felsefenin imdiye dek rettiinin ok

tesinde, teori ve pratik arasndaki ilikiyi yeni batan belirleme (1999, s. 74) yolunda atlm

bir admdr. Bonefeld ise 1968i sahte bir hareket olarak knam bir kuramc olmasna ramen,

Adornonun negatif diyalektiinin neminin altn izer, nk Bonefelde gre negatif

diyalektik bize hayr demenin anlam zerinde dnmeye (2014, s. 35) zorlar ve hayr demek

olumsuz olan dnyay ileriye gtrmek iin bir potansiyel tar, dolaysyla hayr, negatif

dnyann dinamik kuvvetidir (2014, s. 35).

Bronner Adornonun metodolojik bak zerinde dururken negatif diyalektie srarla

vurgu yapar, nk negatif diyalektiin Adornoya yanl btne kar verdii mcadelede

dn vermeyen bir g saladn ve olgularn yanl kouluyla yzlemesinin negatif

diyalektiin sonucu olduunu dnmektedir (1994, s. 181). Bronnere gre Adorno, negatif

diyalektik ile zdelik dncesinin aslszln ve znelciliin baskc boyutunu gstererek

eletirel dnmsellie katk salamtr (1994, s. 186).

75
 Bonefeldin aktard zere, Agnoli ise negatif diyalektii Adornonun negatif

diyalektik dncesinde olumsuzlamaya ykledii ykc ilevden hareketle yer altnda

oyuklar aan ve bu abasyla zorla dayatlm yenilgi dneminde ayaklanmaya hazrlanan bir

kstebein almalarna (2014, s. 37) benzetmektedir. Agnolinin yorumuna her ynden

katld anlalan Bonefeld negatif diyalektiin mevcut olumsuzluklarla olan atmac

doasna deinir. Bonefelde gre negatif diyalektik, geleneksel diyalektiin es getii zde

olmayan ve kavramsal olmayana nfuz ederek eylerin dogmatik yorumunun yapbozumuna

girimektedir:

Adorno Negatif Diyalektikte, hakl olarak, tam da tarihsel materyalizmin dogmatik

olarak anlalan eylerin eletirisi olduunu ileri srer. Byle bir materyalizm, kat
grnen her eyi eritir. Adornonun negatif diyalektii, byle bir tarihsel
materyalizmdir. Negatif Diyalektik, zde olan zde olmayana dntrp, kavramda
kavramsal olmayan aa kararak gereklie nfuz eder ve gerekliin dogmatik
duruunu bozar (Bonefeld, 2014, s. 37).

Held, Negatif Diyalektikin Adornonun felsefi konumunun en olgun ifadesi olduunu

ileri srer ve Adornonun bu almasyla diyalektii olumlayc zelliklerinden, bizi de tarih

anlaymzdaki znellik yanlgsndan, dncelerimizdeki sistematik yaklamlardan

kurtardn savunur (1980, s. 203). Jamesona gre ise Negatif Diyalektik bize diyalektik

srecini karakterize etmenin farkl bir yolunu nermektedir. Bu neri kavramn tpk Ayn

karanlk yz gibi bize dorudan grnmeyen ya da ulalamayan d yzn hatrlatr (2007,

s. 25). Jamesonun bu yorumunun altnda, Adornonun negatif diyalektik ile kavramdaki

kavramsal olmayan yne vurgu yaparak, kavramlarn nesneyi kavrama konusundaki

yetersizliini aa karma iradesi yatmaktadr.

Krahl, negatif diyalektiin teori ve pratik arasndaki ilikiyi yeniden tanmladn

belirtir. Rosenin aktard zere Ona gre, Adornonun olumsuzlamann diyalektik kavram;

Horkheimerin eletiri niteliinde olan geleneksel teoriden ayrt eden, en azndan teorisyenin

76
ezilen snf ile dinamik birlii programnda yer verilen dncenin nesnel yandalnn tarihi

ihtiyacndan kendini her zamankinden (1984, s. 170) daha ok uzaklatrmtr. Dolaysyla

Krahl , Adornonun negatif diyalektii pratiin basksndan kurtarmak amacyla iletmesini ve

ncelikle teorik bir model olarak ne srmesini, Adornonun praksis ile kopuunun zirvesi

olarak deerlendirmektedir.

Adorno birok amac ierisinde barndran Negatif Diyalektik ile Aydnlanmann

Diyalektiinde Horkheimer ile balad bir projeyi de devam ettirir, bu Bat Medeniyeti

tarihinin bir kez daha hesaba ekilmesidir. Ayrca Adorno negatif diyalektik ile postmodern

dnce ierisinde snflandrlan dnce insanlarnn, dogmatiklemi olduu iddiasndan

hareketle diyalektii terk ettii noktada daha zor bir seim yaparak diyalektii dogmatiklemi

niteliinden ayrm ve yeniden eletirelliin zirvesine karmaya karar vermitir. Adorno iki

farkl kolayclktan da uzaklar; ne diyalektii Hegel diyalektiini ne srerek bir yana brakr

ne de Hegel gibi ztlklar nihai bir noktada uzlatrarak bir kapanma yaratr. Dolaysyla

Adorno, Hegelci sentezin kolaylklarndan vazgeen, ztlklarn nihai zdeliini ileri

srerek yanltc bir ekilde onlar uzlatrmay reddeden bir dnceden yanadr

(Delacampagne, 2014, s. 207).

Adornonun negatif diyalektik ile uzlamaz bir olumsuzluu ne karmasn

Bottomore, eletirel kuramn negatif diyalektikle beraber artk salt eletirel bir pozisyona

kaydn ve bu nedenle negatif diyalektik ile hibir biimde olumlu kavramlatrmalar (rnein

varolan toplumun pozitif bir seeneini) ortaya koyulamayacan ne srerek eletirir. Zira

byle bir formlletirmenin zdelik dncesini iereceini belirtir. Ayrca negatif diyalektik

ile totalite anlaynn artk zdelik dncesinin bir baka tezahr olarak reddedilmesiyle

Bottomore iin Adornonun felsefesi artk kukuculua eilimlidir. Bu eilim sadece Marksizm

ile deil, sistematik her trl toplum ve bilgi kuramyla uyumamaktadr. Bottomore bu

saptamalarndan sonra negatif diyalektie ilikin ilgin bir tespit yapar; negatif diyalektik ile

77
birlikte artk Frankfurt Okulu k sinyali vermektedir (2012, s. 40-41). Bottomorenin

Adornonun zdelii eletirmesine ramen son kertede zdelikten syrlmann mmkn

olmadn itiraf edip (Adorno, 2016, s. 17) yeni bir zdelik topyas (rasyonel zdelik)

(2016, s. 141) ortaya koyduunu grmezden gelen bu indirgemeci ve olumsuz yaklamnn

aksine negatif diyalektiin zde olan yerine zdesiz olana, tmel olan yerine tikel olana,

olumlama yerine olumsuzlamaya yapt vurgu, dolaysyla muhalif enerjisi negatif diyalektik

ile otonomi dncesi arasnda bir ba kurulmas sonucunu dourmu ve kurulan bu ba

Olumsuzluk ve Devrim: Adorno ve Politik Eylemcilik eserinin ortaya kmasn salamtr.

Diyalektik dnceye kar olumsuz bir tavr taknmak ve diyalektii aklayc bir

yaklam olarak grmeyip diyalektii terk etmenin zellikle postmodern dncenin etkisiyle

felsefede son yllarda giderek etkili bir yaklam haline gelmesi zerinden temellenen bu eserde,

Adornonun negatif diyalektiinin diyalektik dnceye yeni bir konum kazandrd zerinde

durulmaktadr. Althusser, Deleuze, Guattari, Foucualt, Derrida, Hardt ve Negri gibi

dnrlerin diyalektii reddettii vurgulanp, bunun nedeni olarak da diyalektiin kapanmay

n grmesi ve akla izin vermemesi ne srlmektedir. smi anlan dnrler bu yoruma

gre Hegelin klasik tez-antitez-sentez lsnn birbirleriyle olan dolaymnn sentez ile

sonulanarak farkllklarn aynlklar lehine uzlatrld ve tarihin ereksel tarih grnden

hareketle belirli aama ve basamaklardan geerek ilerleyen bir sre olarak konumlandrldn

ne srmektedirler (Holloway, Matamoros, & Tischler, 2011, s. 12-13). Buna delil olarak

Hardtdan u satrlar aktarrlar:

Diyalektik ileyi, sonu olmayana bir son vermekten, ereklilik tamayana bir yn
kazandrmaktan, yeni bir olumlamann hizmetinde yararl (koruyucu) olan kurtarp
gemi uraklar kazanmaktan (amaktan); indirgenemez bir eitliliin, geri alnmaz
bir fazlaln her trl bilincini yasaklanmaktan ibarettir Nihai urak olarak bu
diyalektik fikir, ak sreleri sonulandrr, a priori belirlenebilir ilikileri olmayan
okluklar nihai bir urakta sentezler (2011, s. 12).

78
 Buradan anlalaca zere, Hegelci diyalektikle ilgili temel problem Hegelci diyalektiin

elikiler oulluunu tek bir eliki ynne doru iterek sentezde birletirilebilir hale

getirmesi olarak grlmektedir. Levinas asndan da bu tr bir diyalektik tekine kar bir

iddet iermekte, teki olann,Benin dolaymnn bir unsuru ve arac klnarak

bamszlnn ortadan kaldrlmasna ve teki olann Ben iinde ilevsiz klnmasna neden

olunmaktadr (znar, 2007, s. 9-10). Levinas gibi Derrida da, Hegelci ama kavramna ya

da diyalektiine ayrmlar yok ettii, tekinin farkllna olanak tanmad iin kar

kmaktadr. Hegelci diyalektikte sentezin kapanmaya yol at ve farkllklarn baskland

eletirisinin sonucu olarak diyalektiin terk edilmesi, sadece diyalektikte kapanmaya yol at

savunulan sentez momentinin deil ayn zamanda olumsuzlama momentinin de terkedilmesi

sonucunu dourmaktadr. Diyalektiin reddinde, olumsuzlamann reddi de ikin olduundan

her eyi egemen paradigmannnn izdii snrlar ierisinde aklama sorunu ortaya kmaktadr

(Holloway, Matamoros, & Tischler, 2011, s. 14).

Adornonun negatif diyalektiinin nemi ise Adornonun sz konusu dnrlere benzer

ekilde mevcut diyalektik yorumlarndan hareketle diyalektii olumsuz bir okumayla terk

etmek yerine yeni bir formlle yeniden ortaya koymasndan kaynaklanmaktadr. Bu negatif bir

diyalektiktir ve Hegelci diyalektiin olumsuz grlen zelliklerini bizzat yapbozuma

uratmay kendi iin ama ilan etmitir. Bu nedenle negatif diyalektik;

tekine dikkat etmek demektir. Hegelde olduu gibi, bir sistemin iine yuvarlanmad, bir
kategoriden baka bir kategoriye ilerlemeyi de tasvir etmedi. Bunun yerine, her durumda
tekrar tekrar zde olmayan, zdei dncenin, kendi kendini tatmin eden tinin
kendisini koparamayaca ve fark edilemez sonularla sadece bozulabilecei durumdan
serbest brakmak iin birini tembih etti. Cisimletirmeler uzun vadede asla baarl
olmazd ve bundan dolay tek mantkl zm nesneyi, tekini ve yabancy tanyp kabul
etmek olmaldr: bu da Negatif Diyalektikin sonucudur (Wiggershaus, 1994, s. 602).

79
 Bernstein ise negatif diyalektii etik zerinden deerlendirip negatif diyalektiin

amacnn zdelik dncesinin tortular nedeniyle yaanan skntlarla gnmzn arasnda

duran alamaz engeli ykmak olduunu sylemekte ve eklemektedir: Amac, Auschwitzte

ekilen skntlar nda metafiziin zdelik kavramn yeniden oluturmak, metafiziin

grmezden gelinen ve retmeye yardmc olan zdelik tanmyla sorun yaayan metafizik

kavramn yeniden oluturmak ve dolaysyla baka bir ekle sokmaktr (2001, s. 343).

Benhabib ise, negatif diyalektiin gizemsizletirme ilevine vurgu yapar ve negatif diyalektiin

grevini tm dolaymlanmamln, dolaymlanmas gerektiine dair yanlsamaya

yakalanmakszn, dolaymlanmamln dolaymlanm doasn ortaya (2005, s. 226)

koymak olarak yorumlar. Bu yorumda Adornonun dolaymszln diyalektik ile

dolaymlanmam olarak kalamayaca (Adorno, 2016, s. 46) ve felsefe dolaysz olan hibir

eyden medet ummaz (2016, s. 26) dncesi nemli bir rol oynamaktadr. Adorno fetiizm

ile dolayszlk arasnda zdelik olduunu vurgulayarak dolayszlk iddiasn diyalektik d bir

iddia olarak deerlendirir. Bu sebeple, negatif diyalektik kendisini dolaysz olarak gsteren

eylerin aslnda nasl da dolaymlanm olduunu iaret ederek dolaymlanmamln

dolaymlanm doasn aa kartarak dolayszl gizemlerinden arndracaktr.

Holloway Negatif Diyalektiki rencileriyle okuyup tartmak iin bir seminer dersi

am olmasn Bonnetin aktarmyla yle gerekelendirir: Adorno modern kapitalizm

eletirimizi derinletirmemize yardm eder. Negatif Diyalektikin soyut karekteri ve

Adornonun onu yazarken taknd politik konumun muhafazakrl dikkate alndnda ne

kadar garip ve manta aykr grnrse grnsn, bu argmana o gn olduu gibi bugn de

katlyorum (2011, s. 51-52). Zadnkar ise Hegelyen diyalektii diyalektiin yoz ve ilkel

biimi olarak tanmladktan sonra Adornonun diyalektiini ver. Zadnkara gre

Adornonun negatif diyalektik kavram, 68in mcadelelerinden politik olarak geri

80
ekilmesine karn, ayakta kalabilir ve (krsel hareket iinde yer alan) bizlerle retken bir

iletiim kurabilir (2011, s. 107).

Wilding Negatif Diyalektiki Adornonun Magnum Opusu olarak grr (2011, s. 31).

Benzer bir yorum getiren Yibing negatif diyalektik ile Frankfurt Okulunun byk bir dnm

yaadn savunur, Ona gre Adorno negatif diyalektik ile btn bir endstri toplumunun isel

reddini savunan yeni bir manta dayal dnce eilimini (2012, s. 14) retmitir. Yibingin

bu yorumu Adornonun pratik akla ynelik sert eletirileri ve pratik akl ile retim gleri

arasnda kurduu iliki sonucu ortaya km bir yorum olup, Yibingin negatif diyalektiin

somut hayata tercme edilmesinin mmkn olmad eletirisini ne srmesinin de temel

nedenini oluturmaktadr.

Holloway ise ortodoks diyalektik materyalizmin bir dogmaya dnerek yozlamasna

ramen Adornonun hala diyalektie eletirel g alama ihtiyacn takdirle karlar.

Hollowaya gre, Negri, Foucault, Deleuze, Guttari, Virnoyu gibi dnrler tam tersi bir yol

izleyip diyalektii reddetmeye ve materyalizmi vurgulamaya karar vermiken Adornonun

negatif diyalektiine odaklanmak, sz konusu dnrlerin setii post-yapsalc gzerghn

sorgulanmas konusunda bize olanak salar (2011, s. 22). Jay de Negatif Diyalektii

Adornonun Magnum Opusu olarak tanmlayp Adornonun negatif diyalektii ile Jacques

Derridann yapskm arasndaki balantya vurgu yapar. Her iki dnr de, tmleyici

zdelik felsefelerini reddetmekte, ilk ilkelere ve kkenlere itimat etmemekte, olumsuzlamann

idealist versiyonlarndan phelenmektedir. Negatif diyalektii formle ederek Adorno

yapbozumu ndelemi olmaktadr (2014, s. 20).

Tm bu yorumlardan ve Adornonun kendi cmlelerinden anlalmas gereken negatif

diyalektiin hem Adornonun kendi felsefi macerasn aa karan en temel metin olduu hem

de bu metinde ortaya koyduu negatif diyalektik ile modern felsefeye nemli bir eletirel g

81
aladdr. Adornonun geleneksel diyalektii eleitirip, bu eletiriyi diyalektii terketmek

yerine yeni bir diyalektik modeli harekete geirmek iin kullanmas Adornoyu postmodern

dnrlerden ayrmaktadr. Bu yeni diyalektik modele gemeden nce Adornonun geleneksel

diyalektiin en gelikin versiyonu olarak deerlendirdii Hegelci diyalektiin temel

zelliklerine deinerek, Adornonun Hegel diyalektiini hangi noktalardan eletiriye tabi

tuttuunu analiz edeceim.

82
2.3. Hegel Diyalektii ve Adornonun Hegel Diyalektii Eletirisi

Diyalektik ustas, devlete diyalektikten muaf

olma imtiyaz tanr nk diyalektiin burjuva
toplumunun almasna yol aacan kendisi
de gayet iyi bilir (Adorno, 2016, s. 306).

2.3.1. Hegel Diyalektii

Alman dealizminin ve Bat metafiziinin zirvesi olarak grlen Hegelin son dizgeci

filozof olduuna ilikin yaygn bir kan vardr. Platon ile balayan ve Hegel ile birlikte son

bulduu dnlen dizgeci felsefe gelenei insan, doay ve evreni belirli bir sistematik

dnceye uygun olarak yorumlayarak, yorumlanmam hibir varlk alan brakmayan bir

tavrla, Adornonun yerinde deyimiyle; meydan okunmam hibir ey kalmamaldr (2016,

s. 32) dncesine bal olarak hareket etmitir. Nietzsche, Heidegger, Derrida, Adorno gibi

sistem felsefesi eletiricilerinin zellikle Hegele ynelik eletirinin merkezinde, bir eit felsefi

emperyalizm olarak grlen sistematik dnce meselesi vardr. Bilgilerin bir dnceye gre

rgtlendii ve rasyonel bir kavram ile her eyin ama ve biiminin belirlendii bu tr felsefe,

Kantn ardndan gelen dnrlerin zellikle Fichte, Schelling ve Hegelin felsefesinin genel

karakteristiini betimlemektedir. Hegel, Fichte ve Schellingin at yolu takip ederek kendi

dizgesini yaratmtr. Bilme zgrlnn btn kavramaktan getiini ne sren Hegel

gerein ancak btnlk olarak var olabileceini dnmtr.

Her eyi birbiriyle ilikili bir btnn paralar olarak ele alan bu tr dnceler zellikle

Alman dealizminin en tipik zelliidir. rnein Kant teorik-pratik akl, doann mekanik mi

yoksa teleolojik mi yorumlanmas gerektii gibi konularda, felsefi almalarnda snr ekmeye

almtr. Kantn birbirinden ayrmaya alt alanlar, Alman dealistlerince birbirleriyle

bir btnn paralar olarak belirli ilikiler iinde olan unsurlar olarak grlmtr. Alman

idealistlerinin ortak amac sisteme ulamaktr. Sistem ile birbirinden ayr ve birbirine zt

83
grnen unsurlar birletirilerek uzlatrlacaktr. Hegelin felsefesi Alman dealizminin nemli

bir karakteristii olan bu tr ztlklar uzlatrma mcadelesinin nihai bir noktasdr (Gkberk,

2013, s. 386).

Birok yorumcu Hegel ile Alman dealizminin tamamlanm olduunu savunur. rnein,

Hilava gre, Hegel Alman dealizmine son eklini vermi filozoftur. Bunun temel nedeni

Hegelin, Kant, Fichte, Schelling, Goethe, Schelegel kardeler ve Hrderlin gibi nde gelen

filozoflarn felsefeye katklarn okuyup deerlendirerek kendi sistemi ierisine eklektik bir

ekilde yerletirmi olmasdr (2014, s. 97). Hegel de kendinden nceki btn felsefenin

znn kendi sistemi iinde muhafaza edildiini, zmlendiini (Stace, 1976, s. 15) iddia

etmitir.

Stace, Hegel stne isimli eserinde Hegelin zellikle Yunan idealizmi (Platon ve

Aristotales ) ve Kantn eletirel felsefesinin etkisi altnda kaldn syler. Ancak Stacenin asl

iddial yorumu, idealizmi bir btn olarak deerlendirip alar deise de idealizmde deien

bir ey olmadn savunmasdr. Dolaysyla Hegelin idealist felsefesi Yunan idealizminin

sadece etkisi altnda deildir, ayn zamanda da o zn ileri alarda ortaya km bir yzdr.

Stace bu iddiasn Wallecenin Hegelin retisi iin yapt yeni ya da zel bir reti deildir;

adan aa aktarlan, urada daralp burada genileyen, ama znde hep ayn kalan evrensel

felsefedir. Platon ve Aristotalesin retilerinin devam olduunun bilincinde, onlarla zde

olduu iin de kvanldr szlerine atfta bulunarak desteklemektedir (1976, s. 16).

Hegel felsefesinin epistemolojik geliimini be ayr tarihsel dneme ayrarak incelemek

mmkndr. 1790-1800 aras dnemde Hegel felsefesini dinsel bir temele oturtma ve dinin

ilevleri konusunda aray ierisindedir. 1800-1801 arasnda Hegel zamannn byk blmn

Kant, Fichte, Schellinge ayrarak onlarn sistemlerinin arpk ynlerini eletirmek ve zgn

felsefi sitemini gelitirmek iin bir k noktas aramaya almtr. 1801-1806 aras

84
sisteminin ilk dnemidir, zellikle 1807 ylnda yaynlanan Tinin Fenomenolojisi ile Hegel

felsefi programnn ipularn vermitir. Mantk Bilimi ( 1812-1816) , Felsefi Bilimler

Ansiklopedisi, (1817, 1827,1830) , Hukuk Felsefesinin Prensipleri (1821) ile Hegelin sistemi

tamamlanma noktasna gelmitir. Hegelin, felsefi serveninin ge dneminde Berlinde

verdii derslerin notlarndan oluan Estetik, Tarih Felsefesi stne, Din Felsefesi zerine

Dersler, Felsefe Tarihi zerine Dersler (Sayar, 2011, s. 49) bir arada dnldnde ortaya

geni apl klliyat ile tamamlanm bir felsefi sistem kmaktadr.

Hegelin ok geni bir ereveye yaylan felsefi sistemini ana hatlaryla zetlemek

gerekirse, n plana Hegelin kendisine evrenin bilgisini aklama misyonu bierek iddial bir

felsefi program ortaya koymu olmas kacaktr. Bu karmak ve anlalmas bir hayli g

felsefi sistemin ad evrimci idealizmdir. Hegel gerei maddeden deil dnceden trettii

iin idealist, tarihi diyalektik olarak gelien bir yap olarak grd iin de evrimcidir (Yalva,

2008, s. 17). Hegel iin ortaya kan bir ey bir anda belirmemi, kendi iinde tad z

tarafndan darya tamtr. Dolaysyla o ey rtk olandan belirtik olana gemitir. Sk

kullanlan rnekle bunu somutlatrmak gerekirse palamut bir meedir ve kendinde olana

karlk gelmektedir. Dnce palamut iindeki meeyi grr, o henz kendisi iin mee

deildir. Byyp mee olacak ve kendisi iin meeye dnecektir. Potansiyel olan Hegel

iin kendinde , edimli olan ise kendisi iindir (Stace, 1976, s. 51).

Hegel, felsefenin grevinin varln zn aramak olduunu dnr. Bu nedenle eylerin

ardndaki z ya da ideyi aramay felsefesinin baat konusu haline getirir. Hegelin eylerin

ardndaki ze verdii isim Tin (Geist) ya da kavram ( Begriff)dr. Hegel, insanlk tarihinin

tinsel anlamn aa karmaya alr. Hegele gre Dnya tarihi Tinin z bilince ulama

srecidir. Tinin tikellemesi ve tekil varlklar oluturmas doaya karlk gelir. Mutlak varlk

kendisini olumsuzlayarak deiir ve sonuta tekrar evrensele dnmektedir. Bilin,

85
mcadelesinde yabanclama srecinden kurtularak zgrlk bilincine ular (Yalva, 2008, s.

21). Hegel Tini u szlerle betimlemektedir:

Dahas, Dnya Tarihi yalnzca onun gcnn bir muhakemesi, e.d. kr bir yazgnn
soyut ve usd zorunluluu deildir; tersine, Tin kendinde ve kendi iin Us ve bunun
Tindeki kendi-iin-Varl bilgi olduundan, Dnya Tarihi yalnzca Tinin
zgrlnn Kavramndan Usun kaplarnn ve bylece Tinin zbilincinin ve
zgrlnn zorunlu geliimdir,-evrensel Tinin alm ve edimsellemesi (2006, s.
384).

Hyppolite, Hegelin Tine ykledii bu anlam ile bir idealist ve monist olduunu, Hegel

felsefesinde tek bir ilkenin sonu olarak yine kendisiyle btnlemek iin kendi kartn ve

blnmesini gerekletirerek ilerleyen bir sre sonucunda btnleik olarak yine kendisine

vardn savunur (2010, s. 29). Hegelin tine ykledii geni apl anlama bakldnda

Hyppolitenin bu yorumunun yersiz bir yorum olduunu ne srmek olduka g olacaktr.

Hegele gre:

Tinin tarihi onun kendi edimidir, nk Tin yalnza yaptdr ve edimi kendini -ve hi
kukusuz burada Tin olarak bilincinin nesnesi yapmak, kendini kendi iin andrarak
ayrmsamaktr. Bu ayrmsama onun varl ve ilkesidir ve bir ayrmsamann
tamamlan ayn zamanda (ondan) vazgeii ve (daha yksek olana) geiidir (2006, s.
384).

Hegel sistemi ierisinde en dikkat eken zellik idealist diyalektiin zn oluturan

unsurlarn sistem ierisine zenle yerletirilmesidir. Hegel en nemli eserlerinden biri olan

Tinin Fenomenolojisinde, idealist nclerine uyarak bilincin i yaplann felsefeye giri

noktas olarak ele alr ve bireysel bilincin geliim evrelerini ileyerek diyalektik yntemini

ortaya koyar. ada diyalektiin kayna olarak grlen bu diyalektikte evrensel varlk

tamamlanmam, gelime halinde olan bir olu olarak grlr. Bu varln tek tek varlklar

halinde belirmesiyle evrenin gereklii meydana gelir. Tek tek varlklarda beliren de

kaybolmaz, aksine dnen bilinte kendisini yeniden ortaya koyar. rnein, devlet btnsel

86
varln tarihsel plannn gereklemesidir (Tokatl, 2011, s. 10). Bilin bir gerekliktir; varlk

ile dnce, doa ile tin arasnda bir zdelik vardr. Varlk ile akl, nesne ile dnce bir ve

ayn eydir (Bozkurt, 1976, s. 20). Tinin Fenomenolojisi;tinin doal bilinten balayan duyusal

deneyiminin, diyalektik evrelerden geerek bir baka bilin ve bilinler karsnda bireysel ve

somut bir z bilinci oluturmas, ussallama, toplumsal ve tarihsel zneler araclyla

nesnelleerek Saltk Tin ve bilgiye ulama srecinin anlatmndan oluur (znar, 2007, s.

1).Hegele gre bilin aamadan geerek mutlak bilince ular. Bu aamalar;

Bilin

Kendinin-Bilinci

Mutlak znedir

Birinci aamada bilin saf haldedir. inde hibir farkllk ve eliki iermeyen bu aamada

bilin sadece kendisinin varlndan haberdardr. kinci aamada, bilin kendi kendine dnmeye

balamtr. Sz konusu aamada bilin kendi z hareketlerinin kefetmeye balar, nk saf

durumdan kurtularak kendi kendisine bakmtr. lk aamada saf genellik halinde olan bilin bu

aamada saf farkllamaya evrilir. Bu aamada bilinte bir ikililik grlr, bilin kendisine

bakmaktadr fakat kendisine bakmasndan dolay teki olana bakyormuasna bakmaktadr.

O kendisine hem zne hem de nesne olarak bir yer edinir. Kendinin bilinci saf bir genellik

eklinde olan ilk aamay olumsuzlar. Bu olumsuzlamann sonunda genellik olarak bilin

kendine dner ve kendisiyle tam bir eitlik haline gelir. nc aama ise, ikinci aamay

olumsuzlar ve bundan dolay nc aama olumsuzlamann olumsuzlamasdr. Bu aamada

bilin, kendisini z edimleri iinde grerek tanr ve bu ekilde bilinte ortaya kan teki yok

olur. Yani aama u diyalektik lem ile ifade edilmektedir:

87
 Tez: Bilincin uraklarndan ayrmasndan nce, kendisiyle ilkel bir zdelik iinde

bulunmas, ksaca kendinde bilin hali.

Antitez: Antitez, unsurlarnn birbirinden farkllatn kavrayan kendinin bilinci yani

( kendi iin bilin) uradr. Bu urak bilincin kendini tanmaya balad uraktr.

Sentez: Bilin, kendini geliiminin uraklar arasnda grerek tanma frsat bulur. Bu

ekilde ilk ve ikinci aamalarnn tm zellikleri, nc aama iinde kapsanmaktadr.

Bu son urakta bilin, Tin haline gelmitir ve mutlak akl ortaya kmtr (Hilav, 2014,

s. 102-105).

Hegelin yaad a Fransz Devrimi, Napolyon savalar ve Endstri devrimiyle birlikte

geleneksel toplumsal yapnn hzla dnme girdii bir adr. Feodalite ile Burjuva

arasndaki denge de bu ada giderek bozulmutur. Hegelin tarih felsefesini nemli derecede

etkileyen bu tr radikal dnmler sonras Hegel Tinin Fenomenolojisi eserinde yeni bir

dneme girildiine dair iddial yorumlarda bulunur:

Bundan baka, amzn bir dou ve yeni bir dneme gei a olduunu grmek zor
deildir. Tin imdiye dein iinde varolduu ve imgeledii dnya ile bozumutur ve
onu gemie gmme dncesini tamaktadr: artk kendi z dnmnn emei
iindedir. Hi kukusuz o hibir zaman dinginlikte deildir, tersine her zaman ilerleyen
devimi kavramtr. Ama nasl ocukta uzun dingin bir beslenmeden sonraki ilk soluk o
salt nicel geliimin dereceliliini kryorsa nitel bir srama ve ocuk domutur-,
oluumu iindeki Tin de yle yava ve usulca yeni ekline doru olgunlar, nceki
dnyasnn yapsn para para zer ve bunun sarsnts tek tk belirtilerde sezilir,
kurulu dzende yaylan kaytszlk ve can sknts, bir bilinmeyenin belirsiz nsezisi ,-
bunlar yaklaan deiimin mjdeleridir (1986, s. 26).

Hegel iin diyalektik yntem tarihe de uygulanabilir. Tarih Felsefesinde diyalektiin

tarihe nasl uyarlanacann ipularn verir. Hegele gre Yunan toplumu bir ahenk iinde

geleneksel ahlaklla sahip bir toplumdur. Toplumu oluturan bireyler bu ahenk iindeki

yaplanmaya itaat etmekte ve topluma aykr decek eylemlerde bulunmamaktadrlar. zgr

dncenin ihtiya duyulduu Yunan toplumunda Sokrates gibilerde somutlaan zgr dnce

88
geleneksel ahlaklln ykc potansiyelidir. Geleneksel olan bir toplum zgr dnceye

ihtiya duymuken, bu ihtiya onun sonunu getirmi ve bamsz dnme nedeniyle

geleneksel toplum yklmtr. Bu aama Hegel diyalektiinin tez aamasna karlk gelir. Tezin

amansz dmanna karlk gelen anti-tez ya da olumsuzlama ise bu iki ilkenin akmasn

somutlatran Hristiyanlk dnemidir. Reform yce bireysel bilincin kabuln salam, Yunan

toplumunun ahengi bozulmasna ramen sonuta zgrle ulalmtr. Ancak anti-tez

aamas da kendisinin yetersiz olduunu kantlar, nk zgrlk kendi bana ok suyuttur.

Bu nedenle toplum iin ileve sahip deildir. rnein Fransz Devrimi Terr Dnemi, bu tr

bir zgrln neden ilevsiz olduunun kantdr. Hegel iin bireyin soyut zgrl de,

geleneksel toplumlardaki ahenk de, bir arada ihtiya duyulan, birbirinden ayrlamayacak iki

unsur olarak grlmelidir, nk bu bir zorunluluktur. Sentez bu zorunluluktan kaynaklanan,

tez ve anti-teze gre daha yetkin bir aamay temsil eden aamadr. Hegelin tarih diyalektiinde

bu sentez aamas Alman topluluudur. Hegel iin Alman topluluu hem bireysel zgrl

hem de geleneksel ahengi temsil eden tek toplum olarak gelimi bir forma karlk gelir

(Singer, 2003, s. 106-107).

Hegelin idealist nitelie sahip diyalektii 4 ilkede toplanmaktadr: Totalite ilkesi, olu

ilkesi, eliki ilkesi ve nitel deime ilkesi. Adorno negatif diyalektik dncesi ile Hegel

diyalektiinin zellikle iki ilkesini hedef almaktadr; Totalite ilkesi ve eliki ilkesi. Bu nedenle

Adornonun Hegel diyalektiine ynelik eletirilerin gemeden nce bu iki ilke zerinde

zellikle durmamz gerekmektedir.

Btnsellik (Totalite) lkesi: Diyalektik dncenin en kapsaml ilkesini

oluturmaktadr. Sz konusu ilke en geni manasyla, her herhangi bir eyin tek bana ve iinde

bulunduu btnden soyutlanarak ele alndnda anlalamayacan savunmaktan ileri gelir.

Btn organizma gibi karmak bir sistemdir. Btnsellik ilkesinde gereklik bir organizma

olarak dnlmekte ve paralarn btne, btnn paralara bal olduu varsaylmaktadr.

89
Tek bana btnden ayr olarak ele alnacak ey btnsellik ilkesi gereince anlamszlk ve

soyutlama olarak grlr. Hegelin diyalektiinde btnsellik iki momentten geerek geliir.

Diyalektik sre nce bir btnsellikten kalkar sonra paralara blnerek tekrar btnsellie

dner. lk btnsellik farkllamam bir birliktir. Bu farkllamam birlik kendisine kart olan

bir duruma geer (farkllam okluk) ve sonunda somut bir btnsellik olan senteze ular

(Hilav, 2014, s. 161-162).

eliki lkesi: Hegel diyalektiinin btnsellik ilkesi dnda bir dier nemli ilkesi

eliki ilkesidir. Hegel eliki ilkesini, formel mantkla olan uyumsuzluu nedeniyle

diyalektiinin merkezine koymutur. Hegele gre herhangi bir ey anlalabilir hale gelmek

iin kendi kartndan gemek zorundadr. Diyalektik her var olan eyin kendisinde bir gelime

unsuru tadn ve ayn zamanda her eyin kendi olumsuzlamasn ierisinde tadn

koyutlar. lk iki terim arasnda, yani tez ile antitez arasnda bir olumsuzlama sreci sz

konusudur, bu sre bir eyin baka bir eye dntn gstermektedir. Hegel olumsuzun

gelime ve hayat bakmndan ok nemli olduunu dnr. Ona gre temel sre

olumsuzlamann olumsuzlamasdr. Olumsuzlamann olumsuzlamas ve aama sreleri ile

canl btnler yeniden ortaya kt iin hayat mmkn olur (Hilav, 2014, s. 164-165).

Hegelin efendi-kle diyalektii ise bize diyalektik dncenin normatif srelerinin

pratik bir dinamie sahip olduunu gsterir. Bu fikir Adorno tarafndan da benimsenmektedir.

Efendi-kle diyalektiinin arka plannda, modern sivil toplumun karmak kendini bilen

bireylerinin hem hr kiiler hem de bakalarna toplum yoluyla balanm sosyal kiiler olarak

farkndala sahip varlklar olarak nasl ortaya ktklar grlmektedir. Efendi-kle diyalektii,

basit bir bilincin, nasl baka bir bilince ihtiya duyduunun farkndalna sahip olarak,

Hegelin karmak zbilin olarak grd eye dnmesini ieren bir dizi aamay

irdelemektedir. Bu aamalar unlardr:

90
 Aama 1: Bir bilin ile karlaan bilin bu karlamay kendi zgrl iin tehdit

grr, nk Ben dier Ben tarafndan kstlanmasna izin veremez.

Aama 2: Her bilin bir dierini yalnzca bir obje olarak fark edebilmesinden dolay sz

konusu bilinlerden her biri, yalnzca kendisini savunarak kabul greceine inanmaya balar.

Bu husus bir dierini yok etme gereksinimine neden oluyormu gibi alglanabilir. Ancak,

Hegelin bireyin sadece zgrlk iin mcadele vermi olmas durumunda zbilincin

oluabilecei ynndeki iddialar ele alndnda bu aamadaki lm kalm mcadelesi daha iyi

anlalacaktr.

Aama 3: Bireyin bu mcadele esnasnda lmesi durumunda fark edilme koullar da

reddedilmi saylr. zn onaylanmasndan uzakta olan mcadelenin kazanan kendisine onay

verecek eyden kendisini mahrum klar. Hegel bunu zbilin dorultusunda bir ilerlemenin

mmkn olduu bir aamaya ulaamayaca ekilde soyut olumsuzlama olarak

nitelemektedir.

Aama 4: Aama 3n sonularnn verimsiz olmas gerekmemektedir. Dier bilincin

lm zbilin bakmndan mhim bir koulun farknda olunmasna yardmc olur. Bu teki

insan yaamdr. Hegelin burada anlatmak istedii ey z-olumlama iin iddetli mcadelenin

farkl bir sonucunun mmkn olduu, yani bir bilincin dierini esir alarak kendini

olumlayabilme yetisine sahip olacadr (O'Connor, 2004, s. 38-41).

2.3.2. Adornonun Hegel Diyalektii Eletirisi

Adorno Negatif Diyalektikin Giri ksmnda Platondan Hegele uzanan diyalektik

dnce geleneinin tamamn olumsuzlama aracllyla olumlu bir sonu elde etme

amacnda olup, diyalektik mantktan anti-diyalektik bir manta kayma yanl ierisine dm

olmakla sular (2016, s. 11). Adornoya gre Hegel, bu gelenei olumsuzlamann

olumsuzlanmas formlyle sistemli bir dnceye dntrerek tamamlam ve bu forml

91
idealist diyalektik ierisine etkili bir ekilde yerletirerek zdeliksizlii saf zdelik iinde

(2016, s. 363) eriterek tercihini zdelikten ve btnlkten yana yapmtr.

Adorno, Marksn ba aa duran (idealist) Hegel diyalektiini ayaklar zerine

oturtmakla diyalektii somut insan yaantsna uyarladn ve diyalektii materyalist bir

temelde ina ettiini, dolaysyla Hegel diyalektiinin nemli bir arpkln giderdiini

dnmektedir. Ancak Adorno, Marksn Hegel diyalektiini materyalist bir temele oturtmu

olmasna ve Hegel diyalektiindeki zne ve nesne arasnda gzettii zdelii eletirmesine

ramen bunu yeterli grmemekte, nk Marksn olumsuzlamann olumsuzlamas anti-

diyalektik formln kendi materyalist diyalektiktiine aynen geirdiini, dolaysyla anti-

diyalektik bir ilkeyi koruduunu savunmaktadr. Hegel diyalektii Adornoya gre de ba aa

durmakla birlikte bu ters duruun asl sebebi sadece idealist bir diyalektik olmasndan deil en

nemlisi olumsuzlamann olumsuzlamas formlnden kaynaklanmaktadr. Olumsuzlamann

olumsuzlanmas anti-diyalektik ilkesinin dnda Hegel diyalektii, Tin aracllyla btncl

ve mutlak olana varlma arzusu tamakta (Adorno, 2016, s. 276), btnn nceliini

gzetmekte (2016, s. 276), genele tikel karsnda ncelik tanmakta (2016, s. 300),

bireysellikten, tekil insan varlndan alabildiine uzak (2016, s. 309) olarak var olmakta,

zneye nesne karsnda ncelik vermekte (2016, s. 18 ve 45), zdelik ve pozitifliin

rtmesinden (2016, s. 137) olumakta, zdeliksiz olan ve nesnel olan her eyin mutlak tine

geniletilerek uzlatrlma beklentisinden (2016, s. 137) kaynaklanmakta, bir kken felsefesi

olmaktan syrlamamakta (2016, s. 149), epistemolojik bir aygt olan sentez araclyla

nesneyle znenein zdeliinin retmekte (2016, s. 149), tikel unsurlar ortadan kaldrmakta

(2016, s. 299), zaman ontolojik bir eymi gibi ele almakta (2016, s. 300), dolaysyla da ok

sayda sorun iermektedir.

92
 Adorno, Hegel diyalektiine kar karken nerdii negatif diyalektik ile Marks ve

Engelsden sonra Hegel diyalektiini bu kez farkl bir sebeple alaa etmeye alan kiiler

arasnda yer almaktadr. Adornodan nce Hegel diyalektiini materyalist bir zemine oturmak

iin mcadele etmi olan Karl Marks, Kugelmana yazd mektubunda Dhringi kastederek

benim gelitirme yntemimin Hegelci olmadn o da ok iyi bilir nk ben bir

materyalistim; Hegel ise bir bir idealist. Hegel diyalektii her trden diyalektiin temel

biimidir; ama ancak mistifikasyona uratlm yanlarndan kurtarldktan sonra. te, benim

yntemimi ayrdeden tam tamna budur (Bottomore, 2012, s. 147) demitir. Das Kapitalin

Almanca ikinci basksna yazd ve sklkla alntlanan nsznde ise yle demektedir;

Benim diyalektik yntemim, Hegelci yntemden yalnzca farkl deil, onun tam
kartdr da. Hegel iin insan beyninin yaam-sreci, yani dnme sreci Hegel
bunu "Fikir" ("Idea") ad altnda bamsz bir zneye dntrr gerek dnyann
yaratcs ve mimar olup, gerek dnya, yalnzca "Fikir"in dsal ve grngsel
(Phenomenal) biimidir. Benim iin ise tersine, fikir, maddi dnyann insan aklnda
yansmasndan ve dnce biimlerine dnmesinden baka bir ey deildir (2003, s.
26-27).
Adorno Marksn bu satlarn hatrlatrcasna Negatif Diyalektikde yle der:

Diyalektik bu balam zerine eletirel biimde dnr, kendi hareketi zerinde kafa
yorar; bu dnm sz konusu olmasayd Kantn Hegel kart talebi de zamanamna
uramazd. Byle bir diyalektik negatftir. Bu diyalektiin fikri Hegelden farkn
adlandrr. Hegelin diyalektiinde zdelik ve pozitiflik rtyordu; zdeliksiz ve
nesnel olan her eyin mutlak tine geniletilerek yceltilmi znellie dhil edilmesiyle
uzlama salama beklentisi vardr (2016, s. 137).

Bu satrlarda Adorno Hegelyen diyalektii Karl Marksn hedef aldndan ok farkl bir

noktadan hedef almtr. Karl Marks idealist felsefe taraftarlaryla materyalist felsefe taraftarlar

arasndaki hararetli tartmalarn yaand bir dnemde Hegel diyalektiini idealist ierii

nedeniyle hedef alrken Adorno Hegel diyalektiindeki zdelik dncesini hedef almaktadr.

Adorno Hegel diyalektiinin diyalektik gelenek ierisindeki egemenliine (Marksist

93
diyalektiin de ierdii olumsuzlamann olumsuzlamas formlne) son vermek iin Hegele

kar eletirel cepheyi geniletmitir. Hegelin sisteminin ana omurgasn oluturan

diyalektiini balang noktas kabul ederek Hegele ynelttii tm eletiriler iin Hegelyen

diyalektii basamak olarak kullanmaktadr. Bu nedenle de bazen Hegele ynelik genelleyici

yarglara ulamaktadr; Hegelci sistem aslnda kendi iinde bir olu sistemi deildi, ona dhil

olan her tikel belirlenim oktan zmnen planlanmtr. Bu gvence bu sistemi hakikatsizlie

mahkm etmitir (Adorno, 2016, s. 36).

Adorno, Hegelci diyalektikte son kertede baskn olann negatifliin deil, pozitifliin

olduunu dnr ve felsefe tarihinde Hegelin teorisine nesnel idealizm denmesini bu

pozitiflie balar. Hegel diyalektiinin Adorno tarafndan son kertede pozitiviteyi n plana

karan bir diyalektik olarak yorumlanmasnn temel nedeni olarak, eksi ile eksinin arpmnn

art yapmas gibi, olumsuzlamann olumsuzlamas da art yapt dncesi rol oynamaktadr.

Adorno pozitivitenin bu roln Hegel felsefesinin altnda yatan genel varsaymlardan biri

olarak grr (Adorno, 2008, s. 14). Adornoya gre Hegelde diyalektii harekete geiren ey

olumsuzlama deil diyalektiin pozitif doasdr yani tm olumsuzluklarn olumlu olduu

(2008, s. 27) varsaymdr. Adorno Hegelin aslszlaa dmesine neden olduunu ileri

srd bu varsaymlarndan hareketle kesin bir sonuca varr ; Hegelin diyalektii pozitifitir

(2008, s. 12).

Adorno Hegelci diyalektiin l emasnn sentez momentinin tezin daha nce doru

olduu var saylan antitez iinde kendini savunduu forma girmeye yatkn olduunu

dnmektedir (Adorno, 2008, s. 29). Adorno zellikle Hegelin Mantkda Varlk ile Hilik

arasnda gzettii diyalektie odaklanr. Hegelin bu iki elikili kavram Olu kavram

araclyla zdelie ulatrdn dnen Adorno, Varlk ile Hilikin zde olamayacanda

srar eder ve Hegelin zdesiz olana iddet uyguladn dnr (2008, s. 29-30).

94
Becermende Adornonun Hegelin olu araclyla Varlk ve Hiliki zdeletirdii

iddiasnn altn izer ve yle der: Adornoya gre, Hegel, Mantknda, lemenin ilk sentezi

olan Olula i grdnde, Varlk ve Hilik kavramlarn -dilsel anlamlar mutlak olarak zt

olmasna karn- btnyle bo ve belirlenmemi olarak eit sayar. Baka bir deyile, Hegel,

olu araclyla onlar zde klmak istemektedir (2009, s. 53). Ayrca Adorno Hegelin

Mantk kitabnda Varolmak yerine Birey ile balamay reddettiini, bylece znenin

stnln gzeterek idealizmin znel nyarglarna teslim olduunu savunur. Ona gre soyut

Birey ile balarsa Hegel diyalektii, baka bir ak benimsemek zorunda kalacaktr. Bu ise

zde olmayana daha toleransl bir yaklam salayacaktr. Hlbuki Hegel Varolmaktan

balayarak Adornoya gre zde olmayana katlanamadn ispat etmitir (Adorno, 2016, s.

131). Dolaysyla Adorno Hegelin speklatif dnceye Birey ile deil de Varlk ile

balamasn ar varl balang noktasna almak olarak kabul etmektedir. Adorno iin byle

bir balang her eyi kapsayan, hibir ey zerinde belirleyicilii olmayan balang noktasna

sahip olmaktr (Orman, 2013, s. 177). Varlkla karlatrldnda Birey benzememenin ho

grls anlamnda gelmektedir. Hegel ise tercihini Varlkdan yana yaparak zdesizlie kar

hogrszln gstermitir. Adorno Hegelin bu yaklamlar nedeniyle Hegel

diyalektiinin nesnenin zneye direnmesine imkn tanmadn, zde olmayan zde olan

karsnda yok saydn ve diyalektii oluturan tm unsurlarn bir btn oluturan paralar

olarak grldkleri iin ilevsiz klndn savunmaktadr (Wiggershaus, 1994, s. 601). Bunun

temelinde ise, Hegelin btn daima zihninde canlandran bir dnr olmas yatmaktadr.

Adornoya gre Hegelin her kavramn kendi zttyla e olduu diyalektik sav Hegel

diyalektiinin en gl yandr. Ancak Hegel diyalektik yntemiyle zdelik sorununu zp

farkllklar muhafaza ettiini dndnde Adorno, Hegel diyalektiine eletirel yaklamaya

balamaktadr. Adorno uyumun farkna varlamayacan savunup ztlklar ortadan

kaldrmann doru olmad konusunda srarldr, zira gereklik Adorno iin kendi iinde

95
uyumlu deildir (Bozzetti, 2002, s. 297) ve objektif koullar, uzlamac olmayan dncelerin

ortaya kmasn (Buck-Morss, 1979, s. 63) gerektirmektedir. Dolaysyla da toplumun

elikilerinin dnce iinde ya da dnce yoluyla yok edilmesi mmkn olmamaktadr.

Gerekliin elikili yaplanmasna ramen uyumu arzulamak diyalektik dncenin doasyla

uyumamaktadr. Diyalektik, elikilerin farkna varma iradesidir ve elikilerin farkna varma

iradesi olarak kalmaldr. Evrensel ve tikel arasnda bir uyum yerine diyalektik, evrensel ve

tikel arasndaki farkllklar aa karmak iin ilemelidir. Bu nedenle Adorno uyum,

sentez, pozitiflik ve tamamlanmlk ierdiini dnd Hegel diyalektiini kabul

edilemez bir diyalektik mantk olarak grr. Hegelin olumsuzluu teki olan tamamlamak

iin hareket eden bir ey olarak grmesinin aksine Adorno hibir zaman kesin olarak senteze

ulaacak bir olumsuzlama ihtimalinin olduunu dnmemektedir (Buck-Morss, 1979, s. 63).

Buck-Morss bunu Adornonun negatiflii diyalektiin temel unsuru olarak grmesine

balamaktadr. Adorno diyalektiinde negatiflik Hegel diyalektiindeki gibi nihai bir noktada

uyum lehine askya alnmak yerine Kantn antinomileri gibi srekli olarak antinomi olarak

kalmaya mahkmdur (1979, s. 63).

Adorno Hegelyen diyalektii eletirirken ayn zamada onun diyalektikte olumlu bir

gelimeye karlk geldiini de kabul eder. Bylece Hegeli eletirirken ayn zamanda Hegele

hakkn da teslim eder. rnein Hegelyen diyalektiin Kantn metafizik terorisinin sabit

bilginin koullarn arayan teorilerine gre ileri bir adm olduunu dnr. Hegelin Kantn

dikotimilerinden tatmin olmayp mutlak olann ve total znenin felsefesini diyalektik olarak

kullanmas ise Adorno iin sorundur (Yibing, 2012, s. 60).

Adorno Hegelin olumlamayla ilgili bir eit epistemolojik kopu yaadn ne

srmektedir. rnein tez-antitez-sentez l emasna eletiriken, Hegelin bile bir sistem

felsefecisi olarak senteze daima sadk kalmam olduunu hatta Tinin Fenomenolojisinin

nsznde bu l emay eletirmi olduunu kabul etmektedir (Adorno, 2008, s. 6).

96
Dolaysyla Adorno, Hegelin Tinin Fenomenolojisi ile Mantk Bilimi eserleri arasndaki srete

olumsuz bir dnm yaadn iddia etmektedir. Adornonun Engelsin Hegele olan

eletirisini hatrlatan bu yaklam Adornonun Hegele indirgemeci bir bakla yaklamadn

gsteren bir unsur olarak deerlendirilebilir. Adornonun zihninde gen Hegel devrimci bir

felsefeyi temsil ediyorken zamanla kardevrimci bir felsefeye savrulmu ve sistemini

oluturmak iin devrimci pozisyonunu terketmitir. Adorno bunun nedenini Hegelin mutlan

ve total znenin iinde farkl olan ve elimeyi zmeyi amalamasna balamaktadr. Bu

yorumun temelinde ise Hegelin zdemez olanlar ile nesnel eyleri birlikte ieren, mutlak tine

kadar ulaan ve mutlak tini de kapsayan bir znellie inanyor olmas yatmaktadr. Buradan

anlalaca zere, farkllk ve eliki Hegel iin stratejik bir tercihin sonucu olarak kabul

grmektedir (Yibing, 2012, s. 60). Hegele gre eliki ve farkllk kendi ierisinde bir deere

sahip olmayan ancak mutlak olan amacna ulatracak unsurlardr. Bonefeld negatif

diyalektiin zelliklerini sralarken negatif diyalektiin Hegel diyalektii ile olan sz konusu

farkn ortaya koymaktadr:

Adornonun negatif diyalektii, negatif koullarla barmaktan nefret eder. Yadsmann

yadsmasnn olumlu olduu dncesi hibir anlam ifade etmez. Bu dnce , ancak
olumluluu varsayan birisi tarafndan savunulabilir (Adorno, 1973, s. 160) eyleri
olduklar gibi kutsamay reddetmek uzlamamay gerektirir: yadsmann yadsmas,
yadsm olduunu yadsmaz (2014, s. 99-100).

Adornonun tasfiye etmeye alt Hegelyen diyalektie sert eletirilerine ramen

zaman zaman olumlu gndermelerde bulunmasnn temelinde Hegelin formel manta ynelik

eletirileri de yatmaktadr. Adornoya gre Hegelin formel mant zdelik varsaym ve

dnyann deimezliine dair ontolojik kabul nedeniyle eletirmesi Hegeli devrimci bir

pozisyona ykseltmitir (Cemal, 1999, s. 97 ve 99). Hegel diyalektiinin olumsuzlama

momenti devrimci olumsuzlamann olumsuzlamas momenti ise bu bakmdan gerici bir

momenttir. Hegel olumsuzlama ile formel mantn ontolojik kabullerini ykarken devrimci

97
pozisyonunu olumsuzlamay askya almakla kaybetmektedir. Adornoya gre olumsuzlamann

olumsuzlama araclyla ortadan kaldrlmas mmkn deildir, zira olumsuzlamann

olumsuzlamas en ar koullarda dahi olumlu bir sonu dourmamaktadr (Adorno, 2016, s.

355). Ona gre olumsuzlamann olumsuzlamas araclyla Hegelin zdemez olan askya

almadan nce zdemez olan tercih etmesinin nedeni zdemez ve elikili olan unsurlar yok

etmektir. Adorno bu nedenle Hegelin diyalektiinin olumsuzlaycl biimsel olarak

iermesine ramen, aslnda doas gerei eitlemeci olduunu ne srmektedir. Adornoya

gre zaten idealist bir diyalektik olan ve maddi temeller zerine oturmayan Hegel diyalektii

bir de zde olmayan unsurlar zde olmaya zorlaynca, dolaysyla saf zdeliksizlii

zdelik iinde eritince (2016, s. 363) ilkel bir diyalektik olmaktadr.

Soykan Adornonun Hegel diyalektiine olan yaklamn, onu ortadan kaldrmak yerine

olumsuzlayarak amak arzusu olarak okumakta ve bunun nedenini Hegelde kendine zde olan

Tinin kendini doada amasyla balayan tez-antitez-sentez sreciyle ilerleyen diyalektiinin

mutlak tin olmasyla ortadan kalkmasna ve balang noktasnda olduu gibi zdelik

durumuna varmasna balamaktadr (2000, s. 40). Bu tr bir diyalektik btnlk, mutlaklk ve

evrensellik iermektedir. Hegelin btnlk, evrensellik, mutlaklk dncesine kar Adorno,

tikel olan ve parall kabul etmekte ve sentez evresini reddetmektedir. Adornoya gre

diyalektik olumsuzlamay olumsuzlamakla bir olumlamaya ulamaz, diyalektik olumsuzlama

eylemi iinde kalmaya devam eder. Dolaysyla elikiler ara olmak yerine ama olarak

iletilecektir. Aksi halde elikiyi kendisi araclyla ortadan kaldrmak, diyalektii de bir

btnle genileterek ortadan kaldrmak (Adorno, 2016, s. 153) olacaktr. Bu yaklamn

sonucunda ise diyalektik zdelik ilkesine geri dnen bir btnle dnecektir.

Totaliteye yol aan zdelik ilkesi Adornoya gre doal eitlilii bozan ideolojik bir

edir. zdelik arzulayan bir diyalektik btnlk beklentisi iinde olacak ve kendisine

uymad iin farkllklar ve elikileri gzard ederek birlik amacyla farkllklar ve elikileri

98
basklayacaktr. Adorno Hegelin zdelik kurmak ile sonulanan projesini sorgulayarak

yalnzca farkllklarn korunmasyla bir birliin arzulanabilir olduunu savunmaktadr.

Hegelin pozitif olan ve zdelii dndn (Adorno, 2016, s. 137) savunan Adorno,

Hegelin anti-diyalektik bir felsefeye kaydn iddia ederek negatiflii ve zdesizlii n plana

karr. Adorno iin diyalektik sadece negatiflii ve zdesizlii muhafaza ettii srece

diyalektik olarak kalabilir:

zdeliksizlik kendi payna pozitif bir ey olarak ya da olumsuz olann olumsuzlamas

olarak dorudan elde edilemez. Olumsuzlama, Hegel'de olduu gibi, olumlama deildir.
Hegele gre olumsuzlama sonucunda elde edilmesi gereken pozitifin, onun genliinde
mcadele ettii pozitiflikle tek ortak noktas ad deildi. Olumsuzlamann
olumsuzlamasnn pozitiflikle e tutulmas zdeletirmenin esas, en saf biimine
indirgenmi biimsel ilkesidir. Bu ilke, diyalektiin iinde anti diyalektiin stnlk
kazanmasn salar; burada, eksiyle eksinin arpmnn sonucunu art kabul eden more
mathematico (Lat. matematiksel terimlerle) geleneksel mantk yaklam sz konusudur
(Adorno, 2016, s. 151).

Adornonun diyalektiinin Hegel ve Marksn diyalektik yorumundan farkl bir

diyalektik olduunu savunurken Reijen Adornonun tarihte bir dorusallk grmemesine

ramen Hegel ve Marksn tarihte bir dorusallk grdklerini bunun sonucunda da tarihi bir

noktada askya aldklarn dnmektedir. Reijene gre Adorno ise Hegel ve Marksn aksine

diyalektiin yalnzca ileriye doru giden bir sre olmayp ayn zamanda geriye doru da

gidebilen bir sre olarak grmesi nedeniyle olumsuzluun askya alnabilecei herhangi bir

koul nermemekte ve olumsuzluun srekliliine vurgu yapmaktadr (1999, s. 63-64).

Held ise Adorno ve Hegel yaklamlarnn farkn ortaya koyarken bilisel srece deinir.

Helde gre Adorno Hegelin bilisel srete zne ve nesneyi bir btn olarak zde grerek,

yani mutlak olanda btnl ortaya karmasna kart olarak yalnzca olumsuzluu devreye

sokar ve bylece zne ve nesne arasndaki farkn kapanamayacana dair bir iddia ortaya atar.

Dolaysyla Adorno, Hegelin aksine bilisel srecin uzlam anna kadar yeni ztlklar zerek

ve yeni sentezlere ulaarak geliimsel olarak ilerleyen srecine kar kar. Adornonun Hegele

99
olan yaklamnda Hegelin diyalektik tarih felsefesi de belirleyicidir, tarihi geliimin kendisini

davurumu olarak grlen Geist, Adorno tarafndan rededilir. Tarihsel sreler Adornoya

gre bir btn olarak ifade edilebilir ancak sadece olumsuz ekilde.

Adornoya gre Hegel diyalektii ayrca evrensel tarihi ierisinde tad elikiler

sayesinde birlik oluturan bir tarih olarak yorumlamtr (Adorno, 2016, s. 290). Adornoya

gre ise tarihin Hegelde olduu gibi bir birlii yoktur. Tarih srekliliin ve sreksizliin

birliidir ve tarih bilimi btncllk ve kesintisiz sreklilik tasarmn kertmitir (2016, s.

290). Adorno Hegel diyalektiine Mantk kitabndan referansla ok net bir itirazda daha

bulunur. Adornoya gre diyalektik, Hegelin Mantk kitabnda zaman zaman rastland gibi

kendi kurgulad elikileri zp sonra onlar askya alarak ilerlememektedir (2016, s. 146).

Adornoya gre diyalektik elikilere daima bal kalr ve Ona gre Hegel Mantk kitabnda

elikileri nce kabul edip sonra ortadan kaldrarak diyalektii bir geliim modeli olarak

kullanmaktadr. Adornoya gre, diyalektik elikileri zp ilerlemek yerine elikileri daima

ierisinde tar.

Adorno Hegelyen dnce sayesinde diyalektik felsefenin programn bir zet olarak

nmzde bulduumuzu dnr. Ona gre dnmenin ortaya koyabilecei her bir

belirlenimde zdemezlik ne ksa da yani dnme ve nesnenin rtmedii aa ksa da

dnmenin eriebilecei tm belirlenimlerin timsali ya da felsefenin belirlenimlerinin

btnl kendi iinde yine de bu saltk zdelii kurmaktadr. Adorno Hegelde btnn

saltk zdelii kurduunu ve bunun sonucunda sonuna kadar yrtlm tm tekil elikilerin

ortadan kaldrldn iddia etmektedir. Dolaysyla Adorno iin elikiler Hegel diyalektiinde

hem diridir hem de bir btn olarak ortadan kaldrlmtr. Adorno bunu idealist diyalektiin

nemli bir nitelii olarak tanmlar ve Hegelin doru btndr ifadesi ile diyalektiinin bu

zellikleri arasnda balant kurar.

100
 Adornoya gre Hegel zdelik ve zdesizliin zdelii ilkesini benimseyen bir

zdelik felsefecisidir (Adorno, 2016, s. 19). Adornonun negatif diyalektii ise, zdelie

doru zdesizliin algsdr. Bu yzden Adorno diyalektiinde olumsuzlamann

olumsuzlamas ile senteze ulamay reddederek ztlklar muhafaza eder. Adorno bu tr bir

diyalektiin Hegelin diyalektiinden ak bir kopu olduunu savunur. Hegel in kendi yerici

yorumlaryla sunduum l emadan (tez, antitez, sentez) balayarak, olumsuzlamann

olumsuzlamasnn aslnda bir olumlama olduunu greceksiniz (2008, s. 14-15) diyen Adorno

yle devam eder:

Bununla ne kastedildiini en iyi Hegelin kartlk olarak kurduu nesnel toplumsal yap
ve kurumlar tarafndan uygulanan soyut znellik dedii eyin eletirilerinde
grebilirsiniz () Burada Hegel felsefesinin ok nemli dnm noktalarndan birini
gryoruz. Yalnzca kendisi iin var olan eletirici, soyut, negatif znelliin kendisini
olumsuzlamas gerektii fikrine dayanr- bu noktada olumsuzlamann temel grne
girmi oluyoruz. Bu znellik, kendini amak ve olumsuluun pozitif dnyasna -yani
toplum kurumlarnn, devletin, nesnelliin ve son olarak kesin ruhun dnyas- girmek
iin kendi snrlarnn farkna varmaldr. Bu pozitif olumsuzluk modelidir: Hegelci
felsefede yeni bir model olrak grlen olumsuzlamann olumsuzlamasnn yeni
olumlama olduu gr (2008, s. 14-15).

Adornonun negatif diyalektiini Hegel diyalektii ile karlatran Cemal, her iki

diyalektiin ortak noktasnn formal mantn zdelik ilkesine kar kmak olduunu syler

(1999, s. 97). Adornonun negatif diyalektiinin Hegel diyalektiinden ayrld nokta ise

Hegelin formal mantn zdelik iddiasn rtp yeni bir mantk kurup zdelii nihai

noktada kabul etmesine ramen Adornonun radikal bir giriimde bulunarak tm zdelik

iddilarn reddetmesidir. Adornoya gre her zdelik iddias bir mutlak dncesine ynelik

bir potansiyel tar ve bu bir eit olumsuz anlamda ideolojidir. Hegel olumsuzlamann

olumsuzlamas formlyle formal mantk eletirisiyle rtm olduu zdelik ilkesine geri

dn yapm olmaktadr (1999, s. 97). zdelik eletirisi dnda Cemale gre Adornonun

Hegel diyalektiine ynelik ikinci eletirisi sistem anlayndan kaynaklanmaktadr. Negatif

101
diyalektiin anti-sistem olarak da tanmlanabileceini syleyen Adorno (Adorno, 2016, s. 12)

sistem kurmak ile kavramsala hapsolmak arasnda dorudan bir iliki kurmaktadr. Adornoya

gre Hegelin sistemi tikele bavurmadan evrenseli ve btn zihninde canlandrmaktayken

olumsuzlamann olumsuzlamasnn pozitif doasyla Hegel sistemi ayakta kalmaktadr,

olumsuzlamann olumsuzlamas belirlenimli olmad srece Hegel bir sistem kuramayacak ve

mutlaa ulaamayacaktr (Cemal, 1999, s. 98) .

Adorno Hegelin diyalektii ile tikel ile evrensel arasnda kurduu zdelik ilikisine de

kar kmaktadr. Adornoya gre Hegel bu ynde bir felsefi dnce ortaya koyarak kartlar

arasnda bir birlik n grmekte ve tekte okluu teki araclyla kurmaktadr. Bunun sonucu

olarak Hegelin diyalektiinde tikeller zerinde evrensel olann tahakkm ortaya kmakta,

Hegel diyalektii tikeli evrensel lehine silikletirmekte ve idealist bir diyalektik olduunu aa

vurmaktadr. Materyalist bir diyalektik kurmann forml evrenselin bireysel ve tikel olan

zerindeki tahakkmne son vermektir (Cemal, 1999, s. 106-107).

Adornoya gre Hegel zdelik n grrken ayn zamanda farkllklar evrensel cinsten

tretmekte, z ve grn ilikisinde z birincil klmakta ve bylece zneyi yceltmektedir.

Adornoya gre idealist diyalektik, kavramn her hareketine ve genel seyrin btnne

olumsuzlamayla etki eden g olarak mutlak znenin stnlyle kstlanmtr (Adorno,

2016, s. 18). Bylece farkllk evrensel araclyla erimekte tikelin ve evrenselin birlii zne

ve nesnenin zdeliine dnmektedir. Adornoda ise aksine zne ve nesne karlkl bir birlik

oluturmamakta, srekli olarak birbiriyle atarak bulank kalmaktadr. Adornoya gre pozitif

diyalektiin, tikellii btnlkten bamsz bir varlk olarak dnememesi devrimci

pratiklerde olumsuz sonular dourmutur (Tischler, 2011, s. 125).

Adorno, Hegelci diyalektikte znenin nesne karsnda stn konumlandrldnda

srarldr (Adorno, 2016, s. 45). Adornoya gre bu durum yani , diyalektii sedece zneye

102
atfetmek elikiyi kendisi araclyla ortadan kaldrmak, diyelektii de, bir btnle

genileterek ortadan kaldrmaktadr (2016, s. 153). Adorno iin zneye ncelik tanyan bir

diyalektiin zdesizlie hogrl yaklamas mmkn deildir. Adornonun bu dncesinin

temelinde zne merkezli felsefeler ile zdelik arasnda grd balant yatmaktadr. zneyi

n plana kararak diyalektikte nesneyi ikincilletiren Hegel diyalektii tikel ve zdesiz olana

tahammlszdr:

Hegelci diyalektik, baarsz olduu yerde sofistleir. Tikelin diyalektii tahrik

etmesinin nedeni, ana kavramda zlmezliidir. Hegelci diyalektik, tikel kendi
kendinim ana kavramym ve dolaysyla zlemezmi gibi bunu evrensel bir somut
ierik olarak ele alr. zdeliksizlikle zdeliin diyalektii ite byle, zdeliin zde
olan karsnda zafer kazanmasyla yalan olur (Adorno, 2016, s. 164).

Adornoya gre Hegel, Kant ve Fichtenin soyut znelliini eletirmi olmasna ramen

aslnda eletirmi olduu Kant ve Fichteden ok da farkl deildir. Hegelin idealist diyalektii

Ona gre bir kken felsefesidir ve hareketin sonunda baland yere geri dn nkabul

bulunmaktadr (Adorno, 2016, s. 149). Bunun sonucunda ise Hegel zne ve nesnenin

zdeliini retmektedir. Adorno Hegelin l emaya ok az yer vermi ve sentez szcn

ok az kullanm olmasna ramen iddiali bir dnce ortaya atar. Ona gre Hegel sentez

szcne ok az yer verse de sentez Hegelin dncesinin fiili yapsna tekabl etmektedir

(2016, s. 149). Sentez araclyla mutlak zdelie ulaan Hegelin mutlak zdelik ilkesi ise

Adornoya gre kendi iinde elikilidir ve zdesizlie imkn tanmamaktadr:

Mutlak zdelik ilkesi kendi iinde elikilidir ztleliksizlii basklanan ve hasar

grm biimiyle ebediletirir. Hegelin zdelik felsefesiyle sourma, hatta zdelii
zdeliksizlik araclyla belirleme abasnda da bu elikiden izler vardr. Ama Hegel,
zde unsurlar olumlayp zdeliksiz unsurlar zorunlu olarak negatif kabul ederek ve
genelin negatifliini yanl deerlendirerek konuyu tamamen arptmtr. Hegel'in
genelin altnda gml kalm topik tikellie, ancak gerekletirilmi akl, genelin zel
akln geride braktnda mmkn olacak zdeliksizlie sempatisi yoktur (Adorno,
2016, s. 289).

103
Ksaca, Adornonun Hegele ynelik eletirilerini zetlemek gerekirse:

Hegelci diyalektik zneye ncelik tanmakta ve zne nesne ilikisini asimetrik bir iliki

olarak grmektedir.

Hegelci diyalektik mutlak tine doru ilerleyen geliimci bir diyalektik olup diyalektie

bir konum alarak dolaysyla varsaymlardan hareket ederek balamaktadr.

Hegel diyalektii idealist bir diyalektik olduundan maddi bir temelden yoksundur

dolaysyla somut yaamda bir karl yoktur.

Hegelyen diyalektikte l emann tez-antitez-sentez zdeletirici aygt olan sentez

momenti olumsuzlamann olumsuzlamasna karlk gelmekte olup olumsuzlamay

askya alan diyalektik d bir ilkedir. Ayrca olumsuzlamann olumsuzlamas

farkllklar ve elikileri askya alarak genelin tikel zerinde hkimiyet kurmasna

neden olmaktadr.

Hegelyen diyalektik kendi tasarmlad elikileri zerek ilerleyip bir geliim srecine

karlk gelmektedir. Hlbuki diyalektik sadece ileriye doru giden bir hareket deildir.

Hegelyen diyalektii kken felsefesinden syrlamamtr. Kken kategorisi bir

tahakkm kategorisi olduundan farkllklara tahamml yoktur.

104
2.4. Negatif Diyalektikin Tanm ve Kavramsal Kategorileri

Negatif diyalektik var olan her eyin

acmasz eletirisidir (Adorno, 2008, s. 13).

Wiggershaus, Adornonun Negatif Diyalektikini betimlemeye alrken kimin

tarafndan, nasl yantlanaca belli olmayan ancak okuyan kiileri Adornonun felsefi bir

projesi olarak negatif diyalektiin somut yaamda karlnn ne kadar mmkn olduu

konusunda dnmeye zorlayacak sorular ortaya atar:

Adornonun kendi tehisini koyduu ynetilen dnyada, birlik ideas bys altnda
tikel, biricik ve zde olmayan gelitirmek mmkn myd? Ve eylerin doru
durumu diyalektikten muaf ise, birlik ve diyalektik idealarnn zerinde daha fazla bir
gce sahip olmad aa kan zde olmayan; biimsiz, izole ve kr krne doal
olann arkasnda kalmasn ne nleyebilirdi? Farkl olan uzlatran ve karlkl bir
iliki ve zorlamadan muaf olan bir tmellii mmkn klan neydi? Eer diyalektik,
kavramsallatrlmam olan bu kavramlara indirgemeden gelitirmek zere kavramlar
kullanan bir eit keif ise, zorlamadan muaf bir genelliin, Holderlinin farkllk
yaratan iyidir sznn zerine gitmek nasl mmkn oldu? (1994, s. 600-601).

Wiggershausun bu sorular sormasnn nedeni Adornonun yaklak otuz yllk felsefesi

projesini negatif diyalektiin ierisine enjekte ederek, negatif diyalektii diyalektik dnce

iin belki de bir topya olan zde olmayana, tekile, tikele, kavramsal olmayana ulatracak ve

Hegelci btncl diyalektii paralayarak elikileri nihai bir noktada askya almak yerine

elikileri daimi klacak bir dnce yntemi olarak ortaya koymasdr. Negatif diyalektiin

topyasnn farkna varmak ve negatif diyalektiin formle edilmesinin en temel nedenlerini

bilmek negatif diyalektiin temel karekterisiini belirlemek iin hayati nemdedir. Bizi bu

konuda amaca ulatracak en nemli kaynaklar Adornonun Negatif Diyalektiki ve Einfhrung

105
in die Dialektik dir (Diyalektie Giri Dersleri)28. Adorno Negatif Diyalektikin balangcnda,

negatif diyalektii formle etmek iin kendisini neyin motive ettiine dair ipucu verecek ekilde

felsefenin yaklak ikibin yllk tarihinde grd bir yanln altn izer ve negatif diyalektiin

felsefenin geleneksel biimiyle olan farkn aka ortaya koyar: Negatif diyalektik daha nce

belirttiimiz gibi Platondan Hegele uzanan bir gelenek boyunca grmezden gelinen, ieriksiz

diye bir kenara atlan varoluu gndemine almtr; kavramsal olmayan, tekili ve tikeli (2016,

s. 19-20). Ayrca negatif diyalektik ile Adorno diyalektiin belirleyiciliini azaltmadan

felsefede iki bin yldr devam eden baka bir yanlg olan olumlayc diyalektii, diyalektii

olumlayc niteliinden kurtarmak amacyla bir dizi eletiriye tabi tutarak (2016, s. 11) ve

olumsuzlamay diyalektiin baat unsuru haline getirerek, diyalektii negatif bir diyalektik

olarak yeniden formle edecektir. Geleneksel felsefenin zde olmayan, kavramsal olmayan

tikeli ve zgn olan grmezden gelerek genele ve kalc olana, deimez olana odaklanmas,

zdelik ngrmesi ve geleneksel felsefede diyalektie olumsuzlama araclyla olumlu bir

eyi gerekletirme gibi anti-diyalektik bir misyonun yklenmesi bylece negatif diyalektii

harekete geiren nedenleri oluturmaktadr.

Adorno Platondan Hegele kadar uzanan diyalektik gelenee pozitif diyalektik, kendi

diyalektiine ise negatif ya da olumsuzlayc diyalektik demektedir. Bu trden bir

diyalektik, olumsuzlamann olumsuzlanmasnda ifadesini bulan olumlamay, anti-diyalektik

bir ilke olarak grerek negatiflikte ve olumsuzlukta srar eder. Olumsuz olanda srarnn nedeni

dncede hkim olan egemen yaplara direnmek ve bylece gerei yeniden retmektense

toplumda var olanlar samutlatrmaktr. Bu konuda diyalektik sadece olumsuzlamayla ifade

edilebilir (2016, s. 18) diyen Adorno negatifi diyalektiin baskn bir karekteri haline getirerek

egemen yaplarn iine szmaya alr. Dolaysyla negatif diyalektik geliigzel oluturulmu

28
Einfhrung in die Dialektikin, Trke ve ngilizce basks olmad iin Murat Turann Almancadan yapt
ve henz yaynlanmam evirisi kullanlmtr.

106
kanlarla manasz kesinlikler arasndaki ikilemi, formel, mantksal ikilemle dolaymlayarak

zmeye alr (2016, s. 61) .

Adornoya gre bir diyalektie negatif diyalektik karekterini kazandran elikinin varl

deil srekliliidir. Adornonun negatif diyalektii bu bakmdan diyalektiin Hegelin

sisteminin btnleyici tavr ya da yneliminden kurtarlmas gerektiinin bir ifadesi olarak

ortaya kmakta ve gnmz toplumunun tmelle tikelin bir uzlatrlmas olmayp yalnzca

kendini koruma igdsyle belirlenen znel akl tmelliinin tikellik zerindeki egemenlii

olduunu savunmaktadr. Adornonun Platondan beri var olduunu syledii niteliksel

bakmdan farkl olan ve zde olmayan varlklar zorla niceliksel bir zdelie srkleyen eski

diyalektiin tersine negatif bir diyalektik birletirme ya da zdeletirme araclyla

btnselletirmeyi ama edinmemektedir (Cevizci, 2005, s. 1263).

Negatif bir diyalektik kendi iinde gereklik ve kendi iinde kavram iddiasn kabul

etmez. Gereklik ve kavram birbirinin eletirel potansiyeli olarak grr. Bylece kavram ve

gereklik birbirinin zdesizliinde var olmaktadr, zdesizlik negatif bir diyalektiin kurucu

ilkesidir (Buck-Morss, 1979, s. 63). Negatif diyalektik burjuva idealizminin somutlatrd ya

da cisimletirdii zdelik dncesini ve zdelik mantn hedef alr (Cevizci, 2005, s. 1263)

ve ykmak amacyla kategorilerini zde olmayan, kavramsal olmayan tikel ve tekil olan

zerinden kurar. Holloway bu zellikleri nedeniyle negatif diyalektii u szlerle tarif eder;

zgrlk ve devrimcidir,

ndirgenemez tikelliktir,

elikilidir,

stikrar olanana imkn tanmaz,

Uymayandr,

107
 erilemez zdesizliktir,

ermeye alt ama ieremedii zdeliin olumsuzlanmasna dayanr,

zdelii asla tutup sabitletiremez,

Merkezinde zdesizlik vardr (2011, s. 22-23).

Negatif diyalektik nesnenin bireyselliini ve gereklememi potansiyelini aa karmak

amacyla, nesneye ona dardan zorla benimsetilen kavram ve fikirler yerine, nesnenin zn

oluturan kategorilerle yaklar ve birbirleriyle karlkl bir iliki iinde bulunan kavram ve

nesne, grn ve z, tikel ve tmel, para ve btn kategorilerini kullanr (Cevizci, 2005, s.

1263).

Negatif diyalektik olumsuzlamann baat konumda olmas nedeniyle her trl

olumlamaya ya da pozitiflie kukuyla yaklar. Bu konuda pozitif hayat gr, hayat

pozitif ekillendirme gibi sylemlerden rnekler veren Adorno pozitifliin kendi iinde olumlu

bir ey olarak kabul edilmesini eletirir. Neyin onaylandnn sorgulanmad bir saplant ve

bir soyutlama olar ak ideoloji (Adorno, 2008, s. 13) halini alm olan olumlama kltr

reddedilmelidir. Auschwitz sonrasnda iir bile yazlamayacak bir dnyay egemen yaplara

boyun eerek olumlamak Auschwitzi yaratan koullar da onaylamak anlamna gelmektedir.

Adornoya gre somut bir topya imkn asndan bakldnda, diyalektik bu ynyle mevcut

durumun yanllnn ontolojisidir, doru bir durum, sistemi de elikiyi de asgari dzeye

indirerek diyalektii gereksiz klacaktr (Adorno, 2016, s. 22). Adorno bizi mevcut durumu

olumlamaya davet edenlere kar ideoloji gnmzde dnceyi her zamankinden daha ok

pozitiflie tevik etmektedir (2016, s. 29) diyerek olumsuzlukta srar eder ve negatif diyalektik

kavramnn en nemli gdsyle (olumsuzlamak) ilgili yle der:

108
 Evet, kelimesini Nietzsche nin yapt gibi tm acnaslyla hayata evet demek iin
kullanp kendi iinde bir deere yceltmek yerine, neyin dorulanmas ve
dorulanmamas gerektiini sormak zorundayz. Schopenhauerun pasajlarnda
karlatmza gre, hayata evet demek, hayata hayr demek kadar soyuttur. Bu
sebepten, onu diyalektik terimlere koyacak olursak, pozitif grnen eyin aslnda
negatif olduunu yani nesnelerin eletirilmesi gerektiini syleyebiliriz. Bu durum,
negatif diyalektik kavram ve terminolojisi iin en nemli gddr (2008, s. 18-19).

Adorno tarafndan negatif diyalektik kavram ve terminolojisi iin en nemli gd ilan

edilen olumsuzlamann negatif diyalektikde idealist diyalektikten ve diyalektik

materyalizmden daha geni ve daha merkezi bir karl vardr. Adornoya gre zlemez

olann kaplarn zorlamaya yarayan speklatif g olumsuzlamann gcdr (Adorno, 2016,

s. 37). Adornonun negatif diyalektiin en nemli unsurunu olarak olumsuzlamaya vurgu

yapmasnn nedeni, idealist ve materyalist diyalektiin olumsuzlamaya ykledii anlamdan

negatif diyalektii kurtarmaktr. Adorno hem idealist hem de materyalist diyalektikte bulunan

olumsuzlamann olumsuzlanmasn sentez veya zdeliin yeni bir tr olarak grr ve

tahakkmn soyut maddi ve simgesel biimini srdren bir iktidar kmelenmesinin paras

olarak isimlendirir. Olumsuzluk bu nedenle negatif diyalektikte zdelik iermeyen bir

ilikinin, toplumsal dnm kategorilerinin, retim biiminin, btnlk ve sentez figr

olarak devrimci zne anlatnn bir eletirisidir. Bu nedenle tikellik eletirel bir ketogori olarak

nitelendirilir. Tikellik negatif diyalektik iin sistemle ya da tahakkm ile karlatnda boyun

emeyip taan bir fazlay yani antagonizmann neden olduu art temsil eder. Hegelde

zirveye ulaan pozitif diyalektiin btnlk ve senteze nc rol oynamasna kar negatif

diyalektik tikellii merkez kategorisi ilan ederek btnln bir krizinin davurumunu

gerekletirir (Tischler, 2011, s. 117-118).

Diyalektik, genelin dayatt tikel-genel farklln amlar. Bu farkllk, znenin

kanmas mmkn olmayan, bilince nfuz etmi zne-nesne krlmasdr ve znenin
nesnel dnceleri de dhil olmak zere her dncesinde izini brakmakla birlikte,
uzlama salandnda ortadan kalkacaktr. Bu uzlama ortamnda, zdeliksiz unsurlar

109
 zihnin cebirinden kurtularak, serbest kalacak, diyalektiin artk hibir ekilde etki
edemeyecei farklln okluu aa kacaktr (Adorno, 2016, s. 18).

Adorno diyalektiin en temel unsuru olan elikiyi zerek zdelie ulamak yerine

elikiyi, zdelik asndan zdeliksiz olana verilen ad (Adorno, 2016, s. 17) ve

zdeszlik olan da kapsayan bir yasann etki alanndaki zdesizlik (2016, s. 18) olarak

tanmlar. Bylesi bir negatiflik, nihilist bir umutsuzluk anlamna gelmemekte, aksine znde

var olan olumsuzlama yoluyla ayrt edilebilen ve felsefenin speklatif annda yakalanm

olaslklara doru bir eletirel ve olumlu ynelim anlamna gelmektedir (Coole, 2000, s. 181).

Dolaysyla diyalektiin negatif bir formlasyonu olarak negatif diyalektik var olan her eyin

acmasz bir eletirisine girierek (Adorno, 2008, s. 13) idealist diyalektiin aksine zdeliin

deil zdesizliin diyalektii (2008, s. 6) olacaktr ve nesnel olarak, nesneletirmelerinden

elde edip biriktirdii enerjiyle zdelik zorlantsn krmak anlamna (Adorno, 2016, s. 150)

gelecek ekilde ileyecektir.

Negatif Diyalektikde zdesizliin hareketi yaratcln hareketi olarak dnlr.

Adorno eylere canlln salayann eliki olduunu ve diyalektiin eliki ile mmkn

olduunu Hegelden renmitir. Ancak Adorno Hegelin gereklikle badamayan

gerekelerini kabul etmeyip diyalektie elikiyi temel bir nitelik olarak sokmaktadr. Kantda

antinomilerin ztlk olarak kalp bir olumlamaya dnmemesi gibi negatif diyalektikte de

ztlklar ztlk olarak kalr. Adorno bunun gerekesininin nesnel koullar olduunu ileri srer.

Nesnel koullar, diyalektie elikilerin dindirilmedii bir uzlamaszlk ortaya karmtr.

eliki eylere ikin olduu gibi topluma ve kavramlara da ikindir. Negatif diyalektik

kapitalist toplumun antagonistik niteliine bal bir diyalektiktir. Toplumun kendisi

antagonisttir ve bu antagonizmann dnce iinde almas mmkn deildir (Bonnet, 2011,

s. 55). Adorno yle der;

110
 elikinin bu iki ynl karekterine kar kabilirsiniz, bir yandan fikir ve kavram
alannda eliki varken, te yandan dnyann kendi nesnel yaps iinde antagonistik
olmasna. Bu ikilem nceden kurulmu uyumsuzlua denk geliyor. Ayrca, bu
uyumsuzluk, bir eit harikalar diyar gibi sizleri aklamay borlu olduum fikirlerin
ve eylerin negatif uyumudur (2008, s. 9).

Adornu bu nedenle, negatif diyalektiin diyalektiin resmi tanmlarnn aksine, zdelik

deil zdesizikten yola kmakta olduunu ve negatif diyalektik derken fazla yzeysel olarak

tanmlad diyalektiin l yaplanmasn (tez, antitez, sentez) kastetmediini, nk negatif

bir diyalektikte, diyalektik denilince ilk olarak akla gelen l yapnn, nc momenti olan

sentez momentinin sz konusu olmadn syler. Diyalektik Adorno iin giderek yzeyselleen

tanmlardan farkl olarak isel bir yapya karlk gelmektedir. Hegel diyalektiinin de ana

omurgasn oluturan eylerin isel elikisi dncesi Adorno diyalektiinde de korunur.

Adorno l yapdaki sentez momentini terkederek, diyalektie canlln veren asl iki

momente; tez ve antitez momentine odaklanmaktadr. Mantk Adorno iin eylerin canllna

deil statikliine vurgu yapar ve sentez momenti durulmayan srelerin dondurulmas ve nne

set ekilmesi iin ortaya km, farkllklarn budanmasn salayan lmcl bir hiledir.

Minima Moraliada diyalektik dnceyi mantn zorbalndan yine onun kendi aralarn

kullanarak kurtulma abas (2014, s. 98) olarak tarif eden Adorno mantn zorbalndan

diyalektiin ilk iki unsurunu nc unsur aleyhine srekli olarak ileterek syrlmaya alr.

Diyalektik Adorno iin bir dnya gr ya da bir bulu olarak deil eylerin isel

elikisi ve toplumun antogonistik yaps yani realitenin elikili karakteri nedeniyle zerinde

durulmas gereken bir metottur (Adorno, 2008, s. 6). Adorno negatif bir diyalektik formle

ederken, varlk ile dnce arasnda bir zdelik olduunu dnerek ve bu zdelie

yaslanarak felsefi bir proje ortaya koymaya deil, kavram ve nesne arasndaki ayrma ve

uzlamaz niteliklere vurgu yapmaya almaktadr. Adorno bu nedenle diyalektik denilince

okul diyalektii olarak tanmlad yzeysel l emann (tez, antitez, sentez) tahayyl

111
edilmemesi gerektii konusunu zellikle vurgulamaktadr. Negatif diyalektiin diyalektiini

alaa etmeye alt Hegel bile bir sistem felsefecisi olarak senteze daima sadk kalmam

hatta Tinin Fenomenolojisinin nsznde bu l emay eletirmitir (2008, s. 98).

Hegelin bile genlik dneminde eletirdii pozitiflii ya da sentezi Adorno negatif diyalektik

ile tamamen ortadan kaldrr ve yle der: sentez kavram negatif diyalektik asndan

nemimini kaybetmitir (2008, s. 98). Dolaysyla Adorno sentez momentini aka reddeder,

nk Adornoya gre her sentezde zdelik istenci i bandadr (Adorno, 2016, s. 142),

zdelik ise ideolojinin ilksel-biimidir (2016, s. 142) ve ideolojik bir unsur olan sentez

kendinden gizlenen ve giderek tabulatrlan analizi gizlemeye (2016, s. 166) yaramaktadr.

Negatif diyalektik bylece deneyimdeki elikileri zmeyi reddedip sentez admn askya alr

ve bir krlma ve alma hareketine dnr.

zdesizlie taklp kalmak olarak da yorumlanabilecek bu yapsyla negatif diyalektik

zdelik dncesini paralar ve zdesizliin nn aar. Negatif diyalektik bu bakmdan

zdeliksizlie dair tutarl bir farkndalktr. Bir bak as peinen benimsemez. Dncenin

kanlmaz yetersizlii ve dnd eye kar iledii crm onu diyalektie ynlendirir

(Adorno, 2016, s. 17). Diyalektik bir bak as benimsemez derken Adorno teorsini kibirli bir

tavrla amlayan dogmatik bir konumlanmay kasteder. Adorno iin sabit ve donuk bir bilgi

olmad iin sabit ve donuk bir teori ve bu sabitlikten hareket edecek diyalektik de yoktur.

Negatif diyalektik bu bakmdan esnek bir diyalektiktir. Adorno net bir konum almama

konusunda net bir konum alarak geleneksel felsefenin a priori sonularn da reddetmi

olmaktadr (Yibing, 2012, s. 34). Diyalektik, bu bakmdan Adorno iin bir tr dnya gr,

bir felsefi tutum deildir, Adornoya gre birincil felsefi kavramlarn eletirisinin diyalektii

harekete geirdii gibi imdi de tabandan gelen bir diyalektik talebi sz konusudur (Adorno,

2016, s. 275).

112
 Adornonun toplumun dinamiinin antogonizma olduu dncesi ile kavramlarn

doasnn elikili olduu dncesi (Adorno, 2016, s. 53) birbirini destekleyen unsurlar olarak

karmza kmaktadr. Kavramlarn doasnn elikili olmas ile kavram ile kavramn

ynelmi olduu nesne arasnda kapanmas mmkn olmayan bir boluktan, dolaysyla

kavram ve nesnesi arasndaki gerilimli ilikiden bahseden Adorno bylece prima

philosophiaya ynelttii tm var olanlarn belirli kavramlarn varlna dayanarak

karsanmas eletirisini temellendirir. Geleneksel felsefeye ynelik eletirilerinde Husserlin

zler doktrini ve Heideggern temel ontolojisinin temeli olan Dasein in bu felsefecilerin prima

philosophia ile yaknln ortaya koyduunu savunan Adorno negatif bir diyalektikte de nesne

ile kavram arasnda tam bir uyumun hibir zaman mmkn olmadn syleyerek kendisi

felsefesinin prima philosophiaya uzaklnn salamasn da yapm olmaktadr.

Adorno eylerin, kavramlarn ve toplumun ikin elikilerinin bizi diyalektie

ynlendirmekte olduunu dnmektedir. Ancak Adorno iin elikinin varlnn bizi

ynlendirdii diyalektik, ne felsefi speklasyonun zirvesi (Adorno, 2008, s. 10) olan idealist

diyalektik ne de dnyann byk bir blmne hkim olarak resmi bir dnya grne

dnen (2008, s. 10) materyalist diyalektik olmaldr. Adorno iin diyalektik bu iki diyalektik

yorumun aksine bir bak as deildir. Tam tersine diyalektik, dncenin kanlmaz

yetersizliine, dnce ve dncenin nesneleri arasndaki kopuk ilikiyi ifade etmektedir.

Adornoya gre dnce zdeletirmesine ramen dnlen ey dnceden dar

tamaktadr. Diyalektik, dncenin kendi uygunsuzluunun, dncede ikin olan, zdelikte

ierilen, ondan fkran ve taan zdesizliin bilincinde olunmasdr (Holloway, 2011, s. 22).

Adornoya gre dealist diyalektik de materyalist diyalektik de formel anlamda eliki esini

iermektedir. Ancak Adorno iin eliki esinin varl bir diyalektii negatif bir diyalektik

yapmak iin yeterli deildir.

113
 Diyalektiin idealist ve materyalist biimi de negatif diyalektikde eletiri unsuru olarak

yer alr. Adorno Platondan beri olumsuzlama yoluyla olumlu bir sentez elde etmenin bir

yntemi olarak grlen diyalektiin Ortodoks Marksistler tarafndan da gerek amacndan

saptrldn, teorinin pratii ele geirmesinin bir arac haline getirildiini savunur. Negatif

diyalektik bu bakmdan Sovyetler Birliinin resmi ideolojisi haline gelerek dejenere olan

tarihin materyalist yorumuna bal olarak eyler arasndaki karlkl ilikiyi ve eylerin

geliiminin aklayc bilgisini veren bir gelitirici gten farkl olarak eletirel bir teoridir

(Yibing, 2012, s. 21). Yibingin altn izdii gibi bu izgide olan Adornonun negatif

diyalektii kanlmaz olarak btncl felsefelerin hizmetine girebilecek ve bir dogmaya

dnecek bir ey deildir. Adornonun negatif diyalektii yapskmc, anti-sistematik

karakterli, olumsuzlayc bir dnce hareketidir; Onun diyalektii kendisinin katlamasna

kar durmakszn mcadele etmeyi amalamaktadr (2012, s. 21).

Adorno diyalektie salt materyalistik denilerek diyalektie gerek anlamnn iade

edilemeyeceini ve materyalist denilerek diyalektiin bir dogmaya dnmesine engel

olunamayacan syleyerek Sovyetler Birliinin bu konudaki kt pratiinin altn

izmektedir. Bylece Adorno idealist materyalizmi eletirerek gereklie kar sorumluluu

zerinden attn dnenlere Sovyet tarz bir materyalist diyalektiin de bir dogmaya

dnmesi nedeniyle aklayc zelliini idealist diyalektik gibi kaybettiini hatrlatp bu

nedenle Janusun iki yzne de tapmayacan aka ilan etmektedir:

Hepiniz hem kavram hem de nesnelerdeki elikiler asndan diyalektie baktnzda

iki nemli versiyonunu grrsnz: birincisi bir noktaya kadar felsefesi speklasyonun
doruu saylabilecek idealist versiyon, dieri ise dnyann byk bir blmnde hakim
olarak resmi bir dnya grne dnen (ve bylelikle kendinin tam tersi bir yap
iinde dejenere olan) materyalist versiyon. Ve bana niye negatif diyalektik denilen bir
eyden bahsetmek yerine kendinizi tatmin eden alternatifi sunmuyorsunuz diye sormak
isteyebilrisiniz. Diyalektik kavramnn elikinin varl yznden olumsuzluk esini

114
 de ierdiini sylemek her diyalektiin negatif diyalektik olduu anlamna gelmez
(2008, s. 10-11).

Adornoya gre bir eyi zdeletirmek aslnda nesneyi belirli bir gruplandrma altnda

toplamaya karlk gelmektedir. Nesneyi saf haliyle bilmeye ynelik giriilen bu aba aslnda

ierisinde ulalmas mmkn olmayan bir amac; nesneyi tm zelliklerini kapsayacak ekilde

bir gruplandrmaya dhil etme imknszln barndrmaktadr. zdelik kurmak ile nesnenin

tm potansiyeli aa karlamayaca gibi her zdelik dncesi nesneye ynelik potansiyeli

bastrma zellii tar. Adornonun bir tr sahtekrlk olan zdeletirmeye ynelik temel itiraz

noktalarndan biri budur. Adorno iin diyalektik nesneyi tm potansiyelleriyle ierdiini iddia

eden bir snflandrc, gruplandrc yargnn aksine eylerin kavramlar iinde

zlmediinden, geleneksel adaequatio (Lat. karlkl rtme) normuyla eliki

oluturduklarndan daha fazlasn ifade etmez (Adorno, 2016, s. 17).

Dolaysyla, Adorno nesneyi belirli bir kavramsala hapsetme abasnn gerek bir

diyalektikte mmkn olmadn, ne tanm yaplrsa yaplsn kavramn tmyle nesnesini ele

geiremeyeceini ifade ederek nesneyi tm potansiyelleriyle ierebileceini iddia eden

dncelerin diyalektik dnce ile elieceini belirtmektedir. Diyalektik ncelike Adorno

iin bunun farkna varmaktr. Nesneyi bir kavramsala hapsederek nesnenin tm potansiyelini

kapsadn iddia eden bir diyalektik Adorno iin diyalektiin gerek anlamyla

badamamaktadr. Bu nedenle olumsuz diyalektik nesne ile o nesnenin kavram arasnda tam

bir rtme araynda deildir, bunun yerine tm zdeliklerden kuku duymakta ve kavram

ile nesne arasndaki aral kapatma giriimine eletirel yaklamaktadr:

Aslnda diyalektik ne salt yntemdir ne de naif anlamyla gerek bir ey. Diyalektik
yntem deildir: nk dncenin veklet ettii zdelii barndrmayan
uzlatrlmam konu bir eliki barndrr ve ahenkli bir biimde yorumlama yolundaki
btn giriimlere direnir. Diyalektiin sebebi dncenin dzenlemeci itkisi deil, ite
bu uzlatrlmam konudur. Diyalektik gerek bir ey deildir: nk eliiklik bir
dnm kategorisi, kavram ve eyin dncede kar karya gelmesidir Bir yordam

115
 olarak diyalektik, eyde deneyimlenen eliki uruna ve ona kar eliki iinde
dnmek demektir. Gereklikteki eliki olan diyalektik gereklikle bir eliki tekil
eder (Adorno, 2016, s. 139).

Adornoya gre negatif diyalektik ne deildir?

Olgulara uzak duran ve salt kavram cambazlklarna teslim olan bir diyalektik deildir.

Platondaki gibi sofist maniplasyonlara kar kendini koruyabilen bir dnce disiplini

deildir.

Antik dnemdeki gibi bir felsefi yntemin kavram deildir.

Eski geleneksel diyalektik gibi kavramlar dzenleme yntemi deildir.

Diyalogda hakl kmann bir yntemi deildir.

Varln tarihselliinin, ya da doruluun tarihselliinin soyut, bir bakma dnya

grne ilikin bir gvencesi deildir.

Salt entelektalist deildir.

Marksn nitelendirdii gibi sadece bir temsil, bir betimleme biimi ya da sadece olguda

bulunan elikiler deildir (Adorno, 2010, s. 9-27).

Adornoya gre negatif diyalektik:

Bir dnce yntemidir ama daha da fazlas olgunun belirli bir yapsdr.

Kavramlar ifade ettikleriyle yzletirerek kavramlarn hareketini srdrmektir.

Dnme tryle iliki kuran bir yntemdir. Ayn zamanda dier yntemlerden farkl

olarak hi yerinde durmamay ve kendini olgularn durumlarna gre dzeltmeyi hep

yeniden denemektedir.

Gereklikte yatan nesnel eliiklikleri derinlemesine anlama denemesidir.

Nesnelerin tarihsel anlamlarn somut olarak aa kartma yntemidir.

Dncenin olgu araclyla snrlanmasdr.

116
 Bir yandan dnme yntemi, dier yandan incelenecek olgunun bir belirlenimine, bir

niteliine, bir varlk zelliine hakkn vermeyi denemektir.

Nesneyi elikilerinin zorunlu deviniminde ortaya sermenin yordamdr (Adorno, 2010,

s. 9-27).

Adornonun negatif diyalektik dncesini uyum , birlik, btn , zdelik

kavramlarna ynelik eletirel tutumunu diyalektik yntemin sentez aamasn iptal ederek

ve atma srecini diyalektiin asl unsuru olarak tanmlayarak ortaya koymasn Reijen

Adornonun var olan gereklii tamamlanm, kapal, zde birlik olarak deil kart kuvvetler

arasnda hi durulmayacak bir atma olarak grmesi olarak deelendirir. Reijene gre

Adornonun eit kartlar kavram Marksn diyalektik dncesinden farkldr. Marks iki

atan kuvvetten birini dierine gre daha belirleyici klmaktadr. Burjuva ile proleterya

arasndaki atmal ilikide proleterya sermeyenin parazit gibi beslendii kaynak olarak

konumlandrlr. Hegelin kle-efendi diyalektiini andrr ekilde Marks sermayeyi aslnda

baml olduu halde daha kuvvetli grr. Ancak proleteryann snf bilincine kavumas ve

dntrc bir zne haline dnmesiyle birlikte bu atma proleteryann lehine dnecek ve

tarihin diyalektik geliimi proleteryay baskn klacaktr. Reijen bu dnceslerinden hareketle

Marksn diyalektik yorumundan farkl olan Adornonun negatif diyalektiinde ise atmal

ilikinin bir momentine dierine oranla bir belirleyicilik verilmediini, atmann iki taraftan

birinin stnlyle sona ermesi gibi bir diyalektik mantk izlenmediini vurgulamakta ve

Adornoya gre elerden birinin tekine gre daha etkin ya da asli olduunu hayal

etmek denetim terimleriyle dndmzde yanltr (1999,s. 71) demektedir.

Dolaysyla Adornoya gre diyalektik bir sonuca ve konuma odakl olarak hareket

etmek yerine tarihin atmal momentlerinin g ilikilerine bal olarak kaotik ve

belirlenimsiz olarak hareket eder. Negatif diyalektik, nihai bir elimezlik pozisyonunda tm

elikileri zmeyi amalamaz. Bozzetti negatif diyalektiin bu niteliliini vurgulayarak yle

117
der; Ksacas Adornonun uyuma, senteze, pozitife ve tamamlla kar olan direnii yle bir

ekilde uygulanmtr ki sreci srekli diyalektik eliki iinde kalmtr (2002, s. 298).

Yibing Adornonun diyalektik metodunu ve eylere ynelik eletirel kavrayndaki

derinlii sayfalarca vdkten sonra Adornonun eletirilerini snrszca geniletmesini

eletirmektedir. Yibinge gre birincilik felsefesine, totalite ve zdelik mantna dair

gelitirilen bylesine olumsuzlayc bir dnce izgisi iinde, O nerdeyse tm insan

kltrlerini ve dnceler tarihini lm cezasna mahkm etmektedir (2012, s. 60).

Adornonun pratik olann teorik olan karsndaki konumunu eletirip pratii inkr etme

noktasna gelmesi zerine Yibing negatif diyalektie ilikin sert eletirilerde bulunur:

O gelitirdii negatif diyalektiin, nasl toplumsal gereklie dntrlebilecei

zerinde asla dnmemitir. deolojik alanda Birincilie ve ncelie kar kmak,
zdelii ve totaliteyi reddetme ve nleme misyonunu stlenmek imknsz deildir;
ancak Adornonun gerek toplumsal tarihte, hatta sosyalizmde bile kanlmaz olarak
ortaya kan zdeliin nasl yok edileceine dair hibir yant yoktur. Gerekten de o
metafizik sylemcidir. Onun pratie kar gelitirdii olumsuzlayc tavr; bu adan ele
alndnda, gericidir; negatif diyalektik yalnzca salt teorik bir durutur (2012, s. 57).

118
2.5. zdesizliin Tutarl Bilinci ve Anti-Sistem Olarak Negatif Diyalektik: Totalitenin
Paralanmas ve Kmelenme Metaforu

Kendiyle hep ayn kalmak, katksz zdelik,

ktcllktr. zamann tesinde

mitolojik felakettir (Adorno, 2012:b, s. 119).

Adorno negatif diyalektik dncesini zdelik amacnda olduunu iddia ettii ve

pozitif diyalektik olarak adlandrd geleneksel diyalektik anlayna bir tepki olarak formle

etmitir. Negatif diyalektik bu nedenle zdelik amac zerine temellenen geleneksel diyalektik

yorumlarn aksine zdelii ideolojinin bir uzants olarak grp, zdelik felsefesini dnce

klndaki mitoloji olarak (Adorno, 2016, s. 188) tanmlayarak zdeliksizlie dair tutarl bir

farkndalk gelitirir (2016, s. 17). Karl Marks ideolojiyi, maddi gerekliin tersine dnm bir

imgesi olarak yanlsatc doas nedeniyle eletirmiken Adorno benzer bir eletiriyi zdelie

yneltir ve zdelik iddiasnn temelsizliini negatif diyalektik yntemiyle aa kartarak,

diyalektii zdesizlik zerine temellenen ve tikele arlk veren bir diyalektik olarak formle

etmeye alr. Bu nedenle, negatif diyalektiin baat unsurunu olumsuzlama

oluturmaktayken, baat eletiri unsurunu zdelik ilkesi eletirisinin zorunlu bir ura olarak,

Adornonun zdelik ilkesinin toplumsal modeli (2016, s. 141) olarak tanmlad mbadele

ilkesi ve eitlemeci iddetiyle farkllklar aynlatran burjuva hukuku oluturmaktadr.

zdeliin doal bir sonucu olarak toplumsal totalite (btnlk-entegrasyon) eletirisi de

Adornonun zdelik ilkesine ve zdelik ilkesinin hukuk ve mbadele araclyla ileyen

toplumsal modellerine ynelttii eletirilerinin sonu olarak topland alandr.

Adornoya gre zdelik ilkesinin toplumsal modeli mbadeledir. Mbadele olmadan

zdelik tesis edilmesi mmkn deildir. Kapitalist koullarda mbadele, zde olmayan tikel

varlklar ve rnleri kyaslanabilir, zde hale getirir. zdeliin yaylmas ise btn dnyay

119
zde olana, btnle mecbur etmektedir (Adorno, 2016, s. 141). Dolaysyla farkl olanlar

aynlatran zdeletirici dncenin (2016, s. 163) eletirisi negatif diyalektikte zdelikle

balantl nemli kategori ile ele alnr. Bu kategorilerden ilki, zdeliin toplumsal bir

sonucu olarak farkllklarn tamamen silindii, toplumun organik, homojen bir btne

dnt iddias zerine temellenen negatif totalite eletirisi, ikincisi, zdelik ile totalite

arasnda bir kpr kuran, zdeliin piyasadaki yansmas olan mbadele ilkesi, ncs ise,

edeerlilik ilkesinin bir norma dnmesine temel olarak, herkese eit muamele edilmesine

olanak tanyan, bu szde eitlik araclyla da farkllklar iinde eriterek gizliden gizliye

eitsizlii tevik edip, gizemlerinden arndran burjuva hukukudur (2016, s. 281).

Adornonun negatif diyalektik dncesinde zdelik, zdesizlik ve rasyonel zdelik

olmak zere ayr kategori zdelik sorunsalnn snrlar ierisine dhildir. Bat felsefesinin

baat geleneinin zdelik gelenei olduunu dnen Adornoya gre A, Bdir ifadesi

ierisinde bir zdelik iddiasn barndrr. Bu ifade Ann tm ynleriyle B gibi olduunu iddia

etmektedir. Adornoya gre ise deneyimlerimiz ve algmz bize A ve Bnin ayn olmadn

ve aralarnda eliki olduunu (Adorno, 2008, s. 8) sylemektedir. Adornonun zdelii

eletirisi ve elikiye yapt bu vurgu negatif diyalektik dncesinin en kritik noktasn

oluturmaktadr. Dnce ve kavram arasndaki ilikinin elikiye dayand ve toplumun da

antagonistik bir toplum olduu dncesiyle de desteklenen bu yorum Adornonun kendisinin

de kabul ettii gibi diyalektiin var olu biimi ve znn aslnda elikilerden oluan bir

dnce tarz olduu dncesiyle dorudan balantldr.

Adornoya gre zdelik iddias temelsiz bir iddia olup saf zdelik, zne tarafndan

koyutlanmtr, dolaysyla dardan dayatlmtr (Adorno, 2016, s. 140). Bu dayatmaya

boyun eerek zdeliin varolduunu, eyin kendi halinin kavramna tekabl ettiini

dnmek dpedz kibirdir (2016, s. 143). zdeliin sonucu farkl bireylerin zgn

nitelikleriyle yaamasna olanak tanmayan btnn (totalitenin ) iddetidir. zdelik ile

120
tikellikler genel ve kapsayc kavramlar sisteminin egemenliine sokulur ve tikelin zgl

ynleri trplenir. Bu nedenle Adorno Bat felsefesinde znenin nesne zerine kurduu

tahakkm eletirerek nesnenin zne tarafndan trplenmi olan potansiyelini nesneye

yeniden kazandrma amacyla zdelik sorunsaln genileterek zne nesne diyalektiini

yeniden ele alr.

zne nesne diyalektiini yeniden ele alp, zdelik dncesinin znelcilik zerine

kurulmu olduunu syleyerek (Adorno, 2016, s. 172) znelcilik eletirisine girien

Adornonun amac znenin nesne zerindeki tahakkmne son vererek, farkl olann toplum

iinde kendini gerekletirme frsatn salamaktr. Adorno bu dncesini negatif diyalektik

ile temellendirmeye giriir ve topyasn ortaya koyar: topya znenin kendini kurban

etmeden zdeliksizlie ulamasdr (2016, s. 255) ve farkl olanlarn zdeliin ve ztln

tesinde, birliktelik iinde yaad durumdur ( 2016, s. 144). Adorno zne ve nesne arasnda

Hegel felsefesinde kurulmu olan ne nesne aleyhine ileyen zorlant uyuma kar karak gerek

bir uyum arayna giriir. Ancak toplum antagonistik olduu srece bu uyumun gerek bir

uyum olmayacan da aka dile getirir. Adornoya gre uzlama ancak znel akldan aforoz

edilmi oklukluun hsm saylmad zaman gerekleecektir (2016, s. 18).

Adornoya gre Auschwitz uygarln, sermayenin rasyonalitesinin ve arasal ilerleme

ve teknik nclnde faizme srklenen zdeliklerin bir rndr (Matamoros, 2011, s.

226) ve yeryz sz konusu zdelik basksndan kurtarlmaldr. Auschwitz saf zdeliin

lmle zde olduunu iddia eden felsefeleri ispatlamtr (Adorno, 2016, s. 328).zdelii

idolojinin ilksel bir formu olarak gren Adornoya gre deolojinin illaki kati bir idealist

felsefe grnm arz etmesi (2016, s. 47) gerekmemektedir, ideoloji ierii nasl olursa

olsun, bir balang ilkesi tesis edilmesinde, kavram ve eyin rtk olarak zde olduunun

varsaylmasnda (2016, s. 47) yatmaktadr. Adorno geleneksel felsefeyle zdelik iddias

arasndaki balantya odaklanr:

121
 Geleneksel felsefelerde grdmz kurgu -Schelling'in ifadesiyle kurgulama"
yaptklarnda bile - aslnda, kendisi tarafndan nceden hazmedilmemi olan hibir eye
tahamml edemeyen bir sonradan -kurgulamadr. Kendinden ayrk olan bile kendisi
ve nihayetinde tin olarak yorumlamak suretiyle onu bir kez daha ayn olana, zde olana
dntrm, niteliksel olarak yeni hibir eye yer brakmayan devasa bir analitik
yargyla kendilerini tekrar etmilerdir. Byle bir zdelik yaps olmadan felsefenin
mmkn olmayaca ve salt yan yana koyulmu saptamalardan ibaret olacan
dncesi kanksanmtr. Felsefi dnceyi zdelik yerine zdeliksizlie yneltme
giriiminin bile tek bana sama olaca; bu dncenin zdeliksiz olan a priori
kavramna indirgedii ve onunla zdeletirdii ileri srlmtr (2016, s. 148).

Adorno geleneksel felsefenin zdelik savnn altn oymak iin zne ve nesne ile

kavram ve nesne arasndaki ilikiyi de negatif diyalektik ile yeniden tanmlamaya alr. Bu

nedenle, negatif diyalektii znellik yanlsamasnn zbilincine sahip bir diyalektik olarak

formle eder. Adornoya gre znenin nesne zerindeki tahakkm hem pozitivizm hem de

idealizm iin geerlidir. Pozitivizmde nesneyi maniple edebilmek iin oluturulan bir znellik

vardr. Edilgin gibi grnen bu zne kendisi dndaki eylerle arasal bir iliki kurmaktadr.

dealizmde ise dnya bilincin rndr, bu bilin kendisini kendi nesnel yaratmlarnda grp

tanmakta ve dnyann deerliliine kar byk bir fke duymaktadr (Jay, 2001, s. 78-79).

Adornonun negatif diyalektik ile nerisi bu iki anlayn tersine znenin , zde olmayana

ettiklerini telafi etmek (Adorno, 2016, s. 140) amacyla znenin nceliine kar nesnenin

nceliini ne srmektir. Diyalektik Adornoya gre ancak ncelii nesneye vermeye

balayarak materyalist diyalektik (2016, s. 180) olarak tanmlanabilir. Bununla amalanan

zne ve nesnenin mutlak bir kartlk iinde konumlandrld ve tam bu kartlk araclyla

birbiriyle zdeletirildii tekil uraklar kesin biimde olumsuzlamaktr (2016, s. 165). Ancak

nesnenin ncelii nerisi basit bir ters evirme olarak anlalmamaldr. Adornonun amac

znenin bo kalm tahtna nesneyi yerletirerek putlatrmak deil, hiyerariyi krmaktr

(2016, s. 170).

122
 Adorno tm dolaymsz ilikilerin yanlsatc olduunu kabul ettii iin nesnenin

nceliini ne srerken de dolaymlamaya bavurmaktadr. Bu ekilde kabul edilen bir zne

nesne ilikisi zne nesne diyalektiini kesintiye (Adorno, 2016, s. 174) uratmamaktadr.

Adornonun zne nesne ilikisini yeniden belirlemeye almasnn amac zne ve nesne

arasndaki farklln olumsuzlanmas ve birlik oluturulmasna kar kmaktr (Jay, 2001, s.

80-81). Aksi bir yaklam yabanclamaya neden olaca kadar dnmeyi de kreltecektir.

zellikle sistem felsefelerinin nesneye ncelik verme konusunda temkinli yaklatn

vurgulayan Adorno Fichteden beri bu temkinli yaklamn gelenek haline gelmi olduunun

altn izerek zdelik eletirisinin n art olarak znelcilik eletirisini iaret etmektedir:

Etrafl bir zdelik eletirisinde, nesnenin stnl el yordamyla aranr. zdelik

dncesi, aksini iddia etse de, znelcidir. zdelik dncesini denetleyerek zdelii
hakikatsizlie mahsup etmek, zneyle nesne arasnda bir denge kurmaz, ilevsel kavram
bilgide stn klmaz: zneyi sadece kstlamak bile onu iktidarszlatrmaya yeter. En ufak
bir zdeliksizlik artn bile, kendi mutlakln lt alarak mutlak bir tehdit olarak
grmesinin nedenini bilir zne (2016, s. 172).

Adornonun atonal felsefe olarak adlandrlan felsefe yapm tarznda, yani negatif

diyalektik dncesinde, 12 ton mziinin byk etkisi vardr. Adorno Schoenbergin 12 ton

mziinde zne ve nesne arasnda diyalektik bir iliki olduunu dnr. 12 ton mziinde

zne ve nesne arasndaki bu diyalektik, zneyi nesne karsnda nesneyi de zne karsnda

belirlenen olarak konumlandrmayan ve bylece herhangi bir sentez amalamayan bir

diyalektiktir. 12 ton mziine almlayan kii tpki Adornonun deneme tarzndaki metinlerini

okuyan kii gibi mzik ile tam bir uyuma iine giremez. 12 ton mzii, dinleyiciyi anlam

kendi yaratmas iin gdleyerek dinleyiciyi pasif bir almlayan olmaktan karr. Dinleyici

artk mziin anlam vereni olarak aktiftir. Yibing bu zellikleri nedeniyle Atonel mzii u

ekilde tarif etmektedir : Atonal mzik en geni anlamda tonel bir merkeze veya anahtara

sahip olmayan mzik anlamna gelmektedir. Bu anlamda atonalite (ton-suz mzik) genellikle

123
1908den gnmze kadar yazlan ve tek ve merkezi bir ton zerinde odaklanan iinde

hiyerarinin bulunmad besteleri tarif etmektedir ( 2012, s. 24).

Tonal mzikte zne nesne arasndaki iliki senteze varacak bir iliki olarak

dnlrken, atonal mzikte hem zne hem de nesne tam olarak tanmlanmad gibi,

aralarnda bir senteze ulamak da mmkn deildir. Bu ekilde zne ve nesne tam olarak

tanmlanmam ancak iki kart kutup olarak konumlanmtr. Bylece, sentez yerini srekli

elikiye, bunun sonucunda da zdesizlie brakr (Buck-Morss, 1979, s. 37-42). Buradan

karlacak sonu udur : negatif diyalektik ve oniki ses mzik kuram ayn ilkeleri dile getirir.

zne ve nesneyi tamamlanmadan ucu ak brakan bir diyalektik, serbestlii getirdii iin hem

felsefi dncenin hem de mziin bir zgrleme modeli olarak (lger, 2009, s. 22) ortaya

kmaktadr:

Schnbergin geleneksel mzik teorisi iin kaydettii deneyim felsefede de dorulanr:

mzik teorisinde bir bestenin nasl balayp bittii renilir ama bestenin kendisi
hakknda, seyri hakknda hi bir ey renilmez. Felsefenin de benzer biimde, kendini
kategorilere indirgememesi, bir bakma kendini beste gibi bestelemesi gerekir (Adorno,
2016, s. 41).

Adorno mzik yaklamyla felsefi yaklamn ayn temel ilke zerinden kurarak

temellendirir. Temel ilkesi zdesizlik, temel amac hiyerariyi ortadan kaldrmak, yntemi

diyalektik, diyalektiinin en temel zellii ise ularnn ak braklm olmasdr. Buck-

Morssun da dedii gibi mzik bu ekilde kendisini diyalektik olarak ifade etme ve

temellendirilme imknna kavuur. Bunun dourdu sonu olduka radikaldir. Adorno 12 ton

mzii ile negatif diyalektii badalatrarak bir kez daha arasal akln zne ve nesne

arasndaki asimetrik ilikisini ortadan kaldrr. Aydnlanmann umut verecek ekilde

gelimeyen bir srece karlk geldiini dnen Adorno, idealist diyalektiin ilerlemeci

niteliini ykarak, Sovyetler Birliindeki resmi diyalektik materyalizmi ise bir eit dogma

olarak tanmlayarak, srekli ilerlemeye dayanan iyimser diyalektik grnn yerini

124
Auschwitzin yaand bir dnyada, tarihsel ilerlemeden bahsedilemeyeceini savunup,

ilerlemeci olmayan, ileriye gittii kadar geriye de gidebilme potansiyeli olan dolaysyla

Ecternach bahar alayn anmsatan29 (Adorno, 2016, s. 150) bir diyalektik ortaya koyar. Bu

eit bir diyalektik olumsuzlamay olumsuzlayarak ortadan kaldrmaya girimez. Her sentezin

bir zdelik ihtiyacnn sonucu ortaya ktnn zfarkndalna sahip olduundan,

olumsuzlamay olumsuzlama olarak brakr ve amaya almaz, negatif diyalektik ontoloji

alannda zdelik metafiziini ykmakta; mziin negatif diyalektii ise yzlerce yldr gelien

tonalitenin estetik zdeliini (lger, 2009) ykmaktadr. Adornonun 12 ton mzii ile negatif

diyalektiinin amac zgrletiricidir. Tamamen ynetilen dnyada Adorno btnde bir gedik

amaya alr. zdelik eletirisinin zorunluu bir ura olarak zne nesne ilikisini negatif

diyalektik ile yeniden belirleyen Adorno nesnenin nceliini ne srerek negatif diyalektii

bir yandan materyalist bir diyalektik olarak ina ederken bir yandan da znelciliin eletirisini

yapm olmakta ve zdelik ile zdesizlii u ekilde tanmlamaktadr:

zdeliksizlik dncesi bir eyin ne olduunu ifade etmeyi, zdelik dncesi ise o eyin
neyde kapsandn, neyin rnei ve temsilcisi olduunu, yani kendisinin ne olmadn
ifade etmeyi amalar. zdelik dncesi nesnesini pervaszca sktrdka o nesnenin
zdeliinden o kadar uzaklar () zdeliin, formel manta varana kadar,
varsaylmas katksz dncenin ideolojik uradr (2016, s. 143).

Held Adornonun Negatif Diyalektikde zde dnce, zde olmayan dnce (negatif

diyalektik) ve rasyonel (aklc) zdelik tanmlarndan yola karak bir tablo oluturmutur.

Heldin Adornodan yola karak oluturduu bu tabloda zde dnce; tm kavramlarn

altnda btn tikel nesneleri kapsamay amalamaktadr, bunun sonucu ise tikel olann

evrensellie doru zmlenmesiyle tikel olarak var olma hakknn gaspedilmesidir (1980, s.

215) olarak tanmlanrken, zdesizlik dncesi (negatif diyalektik) ;dili kavramlarn

gruplamasnn inas zerinden, armsal ve gsterici bir aygt olarak kullanr. Bylece,

29
Paskalya bayramndaki dans alay. adm ileri iki adm geri ritmiyle ilerler.

125
zde dnce ve snflandrc emalarn dogmatik uygulamas asndan eriilemez olan

nesnelerin zgl yanlar aa karlr (1980, s. 215) olarak tanmlanmaktadr. Held Adorno

dncesinde aklc ya da rasyonel zdelik tanmn ise Adornonun zdelik varsaymnn

saf dncenin ideolojik bir elementi olmas dncesinden yola karak yapar ve

kavramlarda topik bir yaklam olduuna vurgu yapar. Helde gre zdelik iddiasnda

kavramn nesnesi iin yeterli olduu iddias vardr. Ancak bu yanltcdr. Kavramlar tikel

nesnelerin verdii ierikten daha fazlasn kapsamaktadr ve nesne iin nemli tutulan

koullardan ve ilikilerden oluan ideal zelliklere k tutmaktadrlar. Toplumun bulunduu

antagonistik koullar altnda nesne, kavramn gerekletirmede baarszla

urayabilmektedir. Nesne, sadece kendi ideal karakteristiklerini belirleme ile karlat zaman

kavrama uygunluk salamaktadr. Helde gre Adornonun aklc zdelik olarak adlandrd

ey budur (1980, s. 215).

Adornonun negatif diyalektik ile ideali diyalektiini zde olmayan zerine formle

etmektir. zde olmayan dnce antagonistik koullar nedeniyle uyumun olaslk d

olduunu iddia ederek, antagonistik koullarda zdelik ngren dnceyi aslsz grr. Bu

nedenle zde olmayan merkezine alan negatif diyalektik, nesneyi deerlendirirken nesnenin

kendi kavramndaki kstas ve standartlar kullanr. Tarihsel olarak billurlam standartlar,

nesnenin neyi aradn aa karr. Ayn zamanda nadiren farkedilen olanaklar ve

tamamlanamayan potansiyelin bir grntsn de ortaya koyar. zde olmayan dnce,

snflandrlm emalarn dogmatik uygulamas yerine tikellikleri evrenselde zmleyerek

tm potansiyelini ortadan kaldrmann aksine tikellikleri muhafaza eder ve bunun iin de genel

kavramlar ierisine hapsetmek yerine kavramlar gruplatrarak takmyldzn andran bir

forml uygular (Held, 1980, s. 215) .

Peki, zdesizlik araclyla zdeliin bilincine var olarak diyalektik sadece ileri deil

geriye doru da giden bir sretir diyen ve zdelii eletiren Adornonun zdesizlikten kast

126
nedir? Hollowayin Negatif Diyalektikden kard sonulara gre zdesizliin anlam

olduka genitir. zdesizlik; kendini deitiren, kendinin tesine geen, kendini yeniden

yaratan bir gtr. Uymayan ve yaratc olandr (2011, s. 23). zdesizlik; harekettir;

olumsuzlama ve yaratma hareketidir. zdesizlik; tahakkmde atlaklar yaratr. zdesizlik;

tanmlanr ama ayn zamanda onun tesine geer, alternatifler yaratmann bir hareketidir.

zdesizlik; zdelie saldrr ve onun kapsamna kar diren gsterir (2011, s. 112-113).

Adornoya gre zdelikten taan zdelie smayan olarak zdesizlik temel

kategoridir. Baka bir deyile zdelie kar, olana kar bir harekettir. Diyalektik ad ilk

etapta eylerin iinde zlmediinden geleneksel adeaquatio (Lat. karlkl rtme)

normuyla eliki oluturduklarndan daha fazlasn ifade etmez. (Adorno, 2016, s. 17) diyen

Adononoya gre zdesizlik, zdelii veya olan reddeder. Bu dnmenin niteliinden

kaynaklanmaktadr, nk dnme biimleri salt mevcut olann verili olann tesine

gemek ister (2016, s. 29) dnmek; btn zgl ierikten nce hattizatnda bir

olumsuzlama, kendine dayatlana direnmedir (2016, s. 29). Negatif diyalektik tarihsel

varoluun ierdii derin kartln ve eitsizliin z farkndaldr. Negatif diyalektik elikiyi

zdelik mantn diyalektik olarak zen bir arac olarak ele alr. Negatif diyalektie gre

eliki zdeliin hakikatsizliinin, kavramsallatrlan eyin kavramda zlnn (2016,

s. 17) gstergesidir.

Adornonun zdelik dncesi eletirisinde ortaya kan glk O Connorn da altn

izdii gibi Adornonun zdelik grnts dncenin salt biimi gereince dnceye

iseldir , dnmek zdeletirmektir (Adorno, 2016, s. 17) ve zdelik ilkesinin iyz

grlebilir ama zdelik olmadan da dnlemez: Her belirlenim bir zdeletirmedir (2016,

s. 143) szlerinden kaynaklanmaktadr. Dnmek ve epistemolojik olarak eylemde bulunmak

zdelik ile kopmaz bir baa sahipse, zdelie ynelik eletirilerin nasl anlalaca sorunu

ortaya kmaktadr. Burada dikkat edilmesi gereken nokta Adornonun kar kt zdeliin,

127
baskya dayanan ve kavram ile kavramn yneldii nesne arasnda tam bir eitlik olduunu

varsayarak nesneye tahakkm uygulayan zorlayc basklayc tutum anlamnda zdeliktir.

Adorno toplumu btnyle ynetilen bir toplum haline getiren zdeletirici iddete ve zne

merkezli baskc zdelik arayna kar olmakla beraber zdeliin kanlamaz bir sre

olduunun farkndadr. Adorno bunu, zdelik yle kolaylkla bir kenara atlmamaldr: eyin

kavramyla zde olmad serzeniinde kavramn zde olma zlemi de vardr (2016, s. 143)

diyerek zdelii antagonistik olmayan koullarda bir ideal, bir farkllklarn uyumu,

eitliliklerin beraberlii olarak onaylar. Bu zdelik ideali pozitivist ve idealist felsefelerden

farkl olarak zneyi tm yaratmlarn merkezinde grerek zneyi kral tahtna oturtup, znenin

tm yaratmlarn (nesneleri) znenin tahakkmne ak hale getirerek ileyen ya da yneldii

nesneyi tm potansiyeliyle tanmladn dnen kavramlara yaslanan felsefelerin aksine zne

ve nesne, kavram ve nesne arasnda bir tahakkm ilikisi yrtmek yerine, farkllklarn

korunduu, farkllklara sayg duyulan antagonistik olmayan koullarla snrl bir zdelik

idealidir (O'Connor, 2013, s. 79).

Bottomore daha nce ifade ettiimiz gibi Adornonun zdelik ve totalite dncesine

son vermeye giritii yaklam (negatif diyalektik) sonucu, eletirel kuramn artk sadece

eletiriden ibaret olduu, nk artk herhangibir pozitif nermede bulunamayaca

gerekesiyle eletirir. Herhangi bir pozitif nerme Ona gre zdelik ve totaliteye tabi olmak

zorunda olacaktr. Bu nedenle Bottomore negatif diyalektii kukuculua meyilli grerek

Frankfurt Okulunun knn tezahr olarak deerlendirir (2013, s. 40-41).

Bottomorenin bu yorumlarna katlmak mmkn deildir. Eletirel kuram

dnrlerinden Adorno ve Horkheimer Marksizmin zerlerinde brakt etkiyle felsefe

yapmalarna ramen hibir zaman sistematik bir dnce ortaya koyma ya da felsefeyi sorun

zen, reete yazan bir mekanizmaya dntrmeye gnll olmamtr. Adornonun

Felsefenin Edimsellii konumasnn hakikatin btnyle anlalmas konusundaki olumsuz

128
ve pheci yaklam hatrlanrsa Adornonun olumsuz diyalektik dncesi ile phecilie

savrulmak yerine felsefi serveni boyunca sahip olduu eletirel duruunu daha da

radikalletii sonucuna varmak daha uygun bir yorum olacaktr. Ayrca Bottomore Adorno ve

Horkheimern 1930l yllarn bandan beri zdelik dncesi ve totalite ynelimli felsefelere

kar srekli olarak eletiri getirdiklerini, yani eletirel kuramn bandan beri zaten zdelik ve

totalite ynelimli felsefelere kar alternatif bir dnce ortaya koyma amacnda olduunu

grmezden gelmektedir. Adorno zdelik ve totaliteye olan saldrlarna negatif diyalektik ile

balamam, negatif diyalektik ile daha uygun bir ifadeyle nihayete erdirmitir.

Bottomorenin kard bir baka nokta ise Adornonun Yibingin deyimiyle aklselim

anlamda zdelii red etmemesidir (2012, s. 64). Anatagonistik koullar var olduu srece

uyum peinde komak, zdelie taklp kalmak ve zdeliin ardnda bir zdesizlik arayna

girimemek Adorno iin sorundur. Zaten Yibingin de altn izdii gibi (2012, s. 64) Adorno

zdelii tamamen bir kenara brakmann imknsz olduunu kabul etmekte zdelik

eletirisiyle zdelii ortadan kaldrmak mmkn deildir (Adorno, 2016, s. 143) demektedir.

Bunun nedeni dnme ediminin, dolaysyla kavramlarn birer zdeletirme olmasdr.

zdelik olmakszn dncelerin anlalmas mmkn olmayacaktr.

Soykan da zdelie kar kan Adornonun dnmenin zdeletirme olmasndan

hareketle zdeliin zorunlu olduunun farknda olduunu, ilk bakta bunun bir elikili gibi

grndn sylemektedir. Ancak Soykana gre Adornonun dncesi bir btn olarak

yorumlandnda eliki ortadan kalkmaktadr. Geleneksel diyalektikte hem balangta hem

de sonda zdeliktir tamdr ve aradaki geici zdelik durumlar olan sentez admlar da sondaki

tam zdelie varma aamalar olarak kabul grr. lk erek ve son erek olan bylesi bir

zdelik gnah Adorno iin asl gnahtr (2000, s. 45).

129
 Soykan tam olarak tatmin olmadn syledii aklamasnda aslnda unu demek

istemektedir: Adorno dncenin zorunlu olarak zdeletirme gerektiinin farkndadr. Felsefe

zorunlu olarak kavramsal olmak zorundadr. Ancak Adorno zdeletirilen iki ey arasndaki

zdeliin bir ama olmamas gerektiini, antagonistik koullarda zdeliin sadece bir

dnme ara istasyonu olabileceini, zdeletirmenin hemen sonrasnda zdeletirilen eye

kar mcadele edilerek zdelik gnahna taklp kalmaktan kurtulunmas gerektiini

savunmaktadr. Kavramsal olmayan yakalamak iin kavramdan hareket etmek gerektiini

syleyen Adornonun syledikleri dnlrse Yibing ve Soykan hakldr. Adorno, soyut

zdelii deil zdelie taklp kalmay eletirmektedir. Adorno zdeliin ama haline

getirilmesine kar olduunu u szlerle ifade etmektedir:

zdelik ilkesinin iyz grlebilir ama zdelik olmadan da dnlemez. : her

belirlenim bir zdeletirmedir. Ama belirlenimde, nesnenin bizatihi olduu ey bir
zdesizlik olarak ele alnr: her tanm, bu zdesizlik unsuru biimlendirmeyi ve onun
da kendisini biimlendirmeyi amalar. zdesizlik zdeletirmenin gizli telosu,
zdeletirmenin hala kurtarlabilecek olan unsurudur; geleneksel felsefenin hatas
zdelii hedef bellemektir (2016, s. 143).

Adorno bugn uzla diye bahsedilen eyin Hegelyen uzlaya benzer olduunu

dolaysyla zorlama bir uzlaya karlk geldiini vurgulamaktadr. Bugnk zoraki uzla

gemie gre daha ileri tekniklerle donatlmtr. Adaletsizliin tecrbe araclyla ortaya

karlmasnn daha kolay olduu ve direni imknnn mmkn olduu gemie gre bu

zorunlu uzla adil gibi grnmekte, gizemletirilmekte ve bylece direni potansiyeli yok

edilmektedir. Bugnk uzla Adornonun srarla vurgulad gibi niteliksel farkllklarn

niceliklere gre deerlendirilerek her eyin edeerlilik ilkesine uygun olarak alnp satld

bir zdeletirme mantna dayanmaktadr. Buradan anlalmas gereken ey udur: Adorno

dnmeyi zorunlu olarak zdeletirme olarak grd iin bundan ka olmadn kabul

eder, bu nedenle zdelii bir ama haline getirmenin sorun tekil ettiini dnmektedir.

zdelik bir ama haline getirilmemelidir. nk toplumun antagonistik karakteri gerek bir
130
zdelie deil, zorlant bir uyuma izin vermektedir. Adorno bu dncelerinden hareketle yeni

bir zdelik tr retir ve bu zdelie rasyonel zdelik der. Rasyonel zdelik negatif

diyalektiin topyas olur : Tek bir insan bile canl emeinin kendine den payndan mahrum

braklmadnda rasyonel zdelik salanm, toplum zdeletirici dnceyi am olur

(Adorno, 2016, s. 141).

Adornonun zdelik ve zdesizlik yorumlarnn merkezinde tikel ile genel olan

arasndaki tahakkm ilikisinden duyduu rahatszlk yatmaktadr. Btnyle ynetim altna

alnm toplum ve burjuva bireyin k ile bireysellemede yaanan gerileme hakknda

syledikleri dnldnde Adornonun zdesizlik tanmlar daha da anlalr olacaktr.

Modern devlet rgtlenmeleri ulusal btnlk ad altnda toplumu ideal bir ulus olarak

ekillendirme srecinde baskc zdeletirmeye sklkla bavurmutur. zdelik bu ulusal

kimlik yaratma srecinden ayr dnlemez. Toplumsal yaant ierisinde ortaya kmtr ve

zdelik zorunluluu iinde etkin hale geldii toplumun bir semptomudur (O'Connor, 2013,

s. 82). Dolayasyla, Adornonun zdelik eletirisi ve zdesizlie yapt vurgunun temelinde

tamamen ynetim altna alnm dnya dncesi, kendi deyimiyle gdml dnyann soyut

tekdzelii (Adorno, 2016, s. 18) ve gdml dnyann bir sistem olma istikametinde (2016,

s. 30) ilerlemesi yatmaktadr. Ynetilen toplum kavram kkenlerini bata Max Weberin

rasyonalizasyon, egemenlik ve modern hayatn demir kafesi doktrini gibi

kavramsallatrmalar sunan incelemesi olmak zere, 20. yzyl sosyal teorisinden almaktadr.

Adorno ayn zamanda Lukacsn erken dnem yabanclama ve eyleme formlasyonlarna

da ok ey borludur. Son dnem kapitalizm, sistem, mbadele toplumu ve totalite

terimleri Adorno felsefesinde birbirinin yerine kullanlabilmektedir.

Adorno negatif diyalektik ile bir yandan mbadele araclyla zdelik tesis eden

(Adorno, 2016, s. 22) zdelik ilkesini, ncelikli olarak zdelik ilkesinin toplumsal

davurumu olarak grd mbadele ilkesi araclyla piyasada her eyin nicel bir deere

131
dntrld, bunun sonucunda da her eyin alnp satlabilen bir meta olarak dolama

girmesi iddias zerine temellendirip, mbadele ilkesinin aracnn evrensel bir deere sahip

olan parann olduu ve insan emeinin soyut bir genel kavram olan ortalama mesai sresine

indirgenmesi olan mbadele ilkesiyle zdeleme ilkesi birinci dereceden akraba (2016, s. 141)

olduu dncesi zerinden eletirirken bir yandan da zdelik ilkesinde temellenen btn

(2016, s. 171) tikel olan lehine paralayarak, totalitenin felsefi davurumu olarak grd

sistem felsefelerine ve mzikteki davurumu olarak grd tonalite yaklamna saldrr.

Adorno Negatif Diyalektik kitabnn nsznde estetikte son zamanlarda yaplmakta

olan anti-drama ve anti-kahramanlar tartmasna atfta bulunarak her trl biim kaygsndan

uzak duracan vurgulad negatif diyalektiin anti-sistem olarak da tanmlanabileceini

syler (2016, s. 12). Bylece eseri boyunca sistem felsefelerine yneltecei eletirilerinin bir

n hazrln yapar. Negatif diyalektik birlik ilkesi ve stn klnm kavramn mutlaklnn

yerine bir birliin snrlar ierisine dhil olmayacak, birlik ilkesi ve mutlak kavram zerine

kurulan geleneksel felsefeden uzak duracaktr (2016, s. 12).

Adornonun sz konusu kitabnn giriinde yapt bu eletiriler, geleneksel felsefenin

tinsel totalite sistemi ve zdelik mantna dayanm olduunu dnmesiyle ilikilidir.

Adornoya gre, geleneksel felsefe iin sistem yoksa felsefe de yoktur. Fichtede doruk

noktasna ulaan sistemli felsefe dncesi Adornoya gre felsefeye ylesine sirayet etmitir

ki sistematik felsefenin en nemli eletirmeni olan Nietzschenin paralarnda bile sistemin

tortularna rastlanabilmektedir. Adorno negatif diyalektik dncesini rencilerine anlatt

dersinde sistem felsefelerini eletirerek sistem felsefelerine kar bir dnm nerir ve negatif

diyalektiin amacn ilan eder:negatif diyalektik bu adan bakldnda bu dnmn

bilinci (2008, s. 33) olacaktr.

132
 Adornoya gre ok az felsefeci sisteme kar olduklarn bildirme gerei duymutur

(Adorno, 2016, s. 34). Sistem felsefelerinin dncelerini dzenli ve organize bir ekilde sunma

tarz onlardaki nesnelerin kavramlar araclyla yeteri kadar yanstlabilecei inancndan

kaynaklanr. Paranoid arzu ile hareket eden bu felsefeler, Hegelin zdelie dayanan sistemine

benzer ekilde kmeye mahkmdur, nk zde olana en ufak bir tahamml gstermedikleri

iin tarihin gazabyla karlaacaklardr.

Adorno sistemi znenin dinamik ve her eyi kapsayan bir ilkeden yola karak

gelimesi (2008, s. 33) olarak tanmlar. Bu hibir ey es geilmemelidir (2008, s. 34) ve

meydan okunmam hibir ey kalmamaldr (Adorno, 2016, s. 32) anlayna karlk

gelmektedir. Adorno totalitenin felsefi yansmas olduunu dnd sistem felsefesiyle ilgili

yle der:

Sistematik, modern bilince ylesine nfuz etmitir ki Husserlin balangta ontoloji

kapsamna giren, daha sonra Fundamental ontoloji ad verilen dala ayrlan anti-sitematik
abalar bile kar konulamaz biimde ve biimsellemeyi gze alarak sisteme geri
dnmek zorunda kalmtr. Sistemin byle i ie gemi dinamik ve statik z her
zaman atma halindedir. Sistem gerekten kapal, kendi etki alan dnda kalan hibir
eye tahamml etmeyen bir yapysa, ne kadar dinamik bir ekilde tasarlanm olursa
olsun, pozitif bir sonsuzluk olarak sonlu, statik olacaktr (2016, s. 36).

Hegel felsefesi hiyerarik bir sistem kurmutur. En tepede mutlak kavram (Geist) yer

almaktadr. Mutlak kavram dier tm kavramlar ve nesneler zerinde egemenlik kurmaktadr

(Yibing, 2012, s. 45). Adorno, Hegel ve Heideggera farkl bir birincil ilke nererek kar

kmaz. Bir ilkeyi merkeze alarak felsefesini bu ilkeden treten felsefeleri geleneksel felsefe

olarak yaftalar. Birincil bir ilke zerine ykselmeyen Adorno total felsefi giriimde bulunmay

da reddeder. nk total felsefelerin zdelik mantna ve birincilik ilkesine dayandn

dnmektedir. Birincilii ideolojik bir giriim olarak grr ve temelinde tahakkm isteinin

yattn ne srer. Negatif diyalektiin temel ilkesi birincilik felsefesini ve sistemletirmeyi

133
reddeden bir zdelik dncesidir (2012, s. 46). Adorno geleneksel felsefenin btn

sdrmaya alt kavramsal kafeslerin, toplumun lszce genilemesi ve teknolojinin

hzla ilerlemesiyle geersizletiini basit meta retim ekonomisinin ge dnem sanayi

kapitalizmi iindeki kalntlara (Adorno, 2016, s. 15) dnm olduunu dnmektedir.

Artk bilgi, hibir nesnesine tamamen hkim olamaz (2016, s. 25). Bu nedenle, btnlk

iddiasndan vazgeilmelidir.

Adorno sistem felsefelerini ve kavram hiyerarisini, konstelasyon (kmelenme)

metaforu ile ykmaya alr. Mutlak bir kavram zerine ykselen ve dier tm kavramlar bu

mutlak kavram ierisinden treten kavramlara kar Adorno iki ynteme bavurur:

Yntemlerden ilki kavram ile nesne arasnda bir rtmenin olduunu reddederek kavramsal

olmayan kavramsallatrarak ele geiren felsefelere kar kavramsal olmayan kavram kafesine

almay reddetmektir. kincisi ise kendi felsefesini bir sistem felsefesi olmaktan tamamen

uzaklatrmak iin kavramlar ile bir kmelenme oluturmasdr. Konstelasyon olarak da

tanmlanan bu yntem astronomiden alnmtr.

Yldz ve gezegelerin 88 grup veya kme oluturduklar kabul edilir. Kavram, sosyal

bilimlere ise birbiriyle ilikili farkl unsularn, dnce ve davranlarn, bir sistem oluturmak

yerine, bir kmelenme ierisine girerek, birbirileriyle hiyerarik olmayan iliki ierisine

sokulmas anlamn karlayacak ekilde girmitir (Yibing, 2012, s. 24). Adorno kmelenmeye

bavurarak mutlak kavram ya birincil kavramdan treyerek birincil kavramn hkimiyeti altna

girecek ikincil kavramlar retmek yerine oluturduu her kavram eit klar. Eit ilikiler

ierisinde bulunan ve hiyerarik olmayan ekilde konumlanan bu kavramlarn en nemli

zellii sistem felsefelerinin kavramlarnn aksine fetiletirilmemi olmalardr.

Adorno kavramlara felsefenin zorunlu bir momenti olarak bavurur. Felsefenin

grevinin kavram araclyla kavramn tesine ulamak iin abalamak (Adorno, 2016, s.

134
26) olduunu savunan Adorno kavram ve nesne arasnda tam bir rtme olduunu iddia eden

felsefelerin aksine kavramlara byle bir g yklemez ve kavramlar esnekletirir. Dolaysyla

kavram ve yneldii nesne arasnda uyum ancak her ikisinin arasndaki snr gz ard edilmeden

dnlebilir. Kavram fetiizminden kurtulmann tek yolu kavramlarn bu zelliklerinin

bilincine varmaktr (2016, s. 23).

Nesneler bilinmek iin kavramlara muhtatr nk ancak kavramsallatrma

araclyla anlalabilir. Ancak ayn zamanda nesnelerin kavramlara ihtiyacnn olmas

nesnelerin kavramlar tarafndan tketilmeyi hak ettii anlamna gelmemektedir. Kavram

nesnenin zdesiz yanlarna sayg duymal ve nesnenin bamszln tanmaldr. Kavramlar

da nesnelere muhtatr, dnyay aklamak iin nesnelerin varl kavramlara yaam hakk

vermektedir. Kavramlar ancak anlalmak iin ynelinen nesneler olduu srece vardr. Uyum

iin nesnelerin kavramlara olan ballnn ksmi ve kavramlarn nesnelere bal olduundan

farkl bir bamll olduunun ayrt edilmesi ve zdesizliin snr kavram yardmyla

nesnelerin zdesizlik elerinden kaynakl olarak asla kavramlara tam olarak

sdrlamayaca varsaym tannmal (Stone, 2008, s. 57) ve kavram hiyerarisi oluturmak

yerine kmelenmeye bavurulmaldr:

Birletirici uran, olumsuzlamay olumsuzlamadan ve soyutlamay en nemli ilke

bellemeden ayakta kalmasnn yolu kavramdan yola kp adm adm genel genel ana
kavrama ilerlemek yerine, kavramlar bir kmelenmeye dhil etmektir. Kmelenme,
snflandrc usln kaytsz kald ya da rahatsz edici bulduu nesnenin zgl
yanlarn aydnlatr (Adorno, 2016, s. 154).

Adorno kavramn kapsadn iddia ettii nesne ile eliki halinde olduunu sylerken bunu bir

rnekle somutlatrmaya alr:

Eer bir dizi zellii ve bir dizi eyi belli bir kavram altnda snflandrrsam, normalde
olacak ey, bu zelliklerden baz eleri karmam olur ve bunlardan biri ortak olur ki
bu zellik de kavramn kendisi olur ve bu zellie ulaarak eler aras birlii gsterir.

135
 Tm bunlar bu kavram altnda kategorize ederek, yani A bu birlikteki her eyi kapsayan
eydir diyerek, ister istemez bu kavrama dhil olan bireysel elerin iine snrsz
zellik katm olurum. Kavram her daim altnda toplad eylerden azdr. B, A olarak
tanmlandnda, dorulayc yarg yoluyla kategorize edilmi bir kavram olan A her
zaman Adan daha farkl ve daha fazladr. Ama dier yandan, bir anlamda tm
kavramlar altlarndaki gruplandklar zelliklerden daha fazlasn ifade ederler (2008, s.
7).

Adorno kavram ve nesnesi arasndaki kapanamaz farklln altn izerken zgrlkten

bahsettiinde bunun anayasa iindeki resmi zgrlk temelinde, zgr olarak tanmlanabilecek

tm bireylerin zelliklerinin basit bir birlii olamayacan vurgular ve zgrlk kavramnn

insanlarn temel haklarn kullanma durumlarnda, yani spesifik zgrlklerin tesinde, ekstra

elerin ne anlama geldiini aklayamayacan syler. Adornoya gre kavramn kapsad

elerden az ya da ok olmas rastgele bir durum deildir, nedensiz de deildir felsefi teori ya

da eletirinin detayl bir ekilde tanmlayabilecei ve tanmls gereken bir durumdur (Adorno,

2008, s. 7).

Bilginin hibir nesnesine tamamen hkim olamayacan iddia eden Adorno btnlk

kuruntusundan uzaklama arsnda bulunur ve btnl terk ederek tikellii negatif

diyalektiin ana omurgasna dntrr. Adornoda tikellik btnln krizini temsil

etmektedir. Devrimci dnm btnlk figr ile dnmek de Adornoya gre bu dnm

srecinin saptrlmas ve fetiletirilmesidir. Toplumsal deiimin btnlk ile tahayyl

edilmesi btnlk ile sistemi zdeletirerek zlmesi beklenen bir kategori olarak

btnlkten vazgeilmesine neden olur. Adorno totalite eletirisi ile sentezde olumsuzlanan

unsuru ortadan kaldrr. Adornonun k noktas olumlu zne deil olumsuz bir nesnellikteki

znedir. Olumlu zneye kar duran olumsuz zne evrensel tarafndan dayatlan tikel ve

evrensel farkn aa kartr. Amac btnlk tarafndan bastrlm olan ve btnle tabi

klnm olan zgrletirmektir. Negatif diyalektik bylece homojen bir birlii paralayarak

taann hizmetine girer. Sistem kartdr ve btne kar direnmenin umudu olur (Tischler,

136
2011, 124-125). Adornoya gre totalite kavram ne kadar kavramsallatrma arac olarak

kullanlmaya ihtiya duyuluyorsa toplum da o kadar az zgrlemitir. Her trl totalite

benzemezlii tasfiye etmenin bir gstergesidir (Jay, 2001, s. 134) .

Adorno btnln temsil etme meruiyetini gayrimeru ilan ederek tikel olan

hibirey hakiki deildir; hibir tikel tikelliin gerektirdii gibi kendisi deildir (Adorno,

2016, s. 146) anlayna bal olarak hareket eden zdelik felsefesini eletirerek, tikeli ve

paray felsefenin btnlk dncesini ykmak amacyla tek meru zemin ilan eder. Adornoya

gre felsefe gnmz koullarnda btnden deil tikelden yola kmak zorundadr (2016, s.

53).

The Concept of Totality n Lukacs and Adorno balkl makalesinde Adornonun

totalite kavramn kullanmyla Lukacsn kullanm arasndaki farka vurgu yapan Jay, zellikle

Negatif Diyalektikde Adornonun totaliteye ykledii anlamn Lukacsn Tarih ve Snf

Bilincinde totaliteye ykledii anlamdan farkl olduuna deinmektedir (2004, s. 17-19).

Jayin yapt bu karlatrmada Adornonun totaliteyi zellikle anlama gelecek ekilde

kulland anlalmaktadr: Evrensel tarihe karlk gelen yap olarak totalite, tarihin

dntrc znesi, kolektif zne anlamnda totalite ve en sk eletirilen totalite kullanm

olarak toplumun zdeleme sonucu farkllklarnn silinerek bir organik homojen bir btn

haline getirilmesi anlamnda totalite. Negatif Diyalektikde Adorno evrensel bir tarih olduu

iddiasn Hegelde somutlatrarak eletirirken, tarihin dntrc bir znesi olduu

dncesini ise Lucaksn proleteryay tarihin znesi ve nesnesi olduunu ilan etmesi zerinden

somutlatrarak eletirir. Toplumun homojen bir organik yap olarak ina edilmesi anlanmda

totalite eletirisi ise hem zdeletirici bir ilke olarak mbadele ilkesine ynelik eletiriler hem

de genel (btn) karsnda tikel ve tekil varlklara yaam hakk tanmad iddia edilen Hegele

ynelik eletiriler srasnda karmza kmaktadr.

137
 Lukacs snf mcadelesini devrimci btnlk kavramyla ilikilendirir. i snf

sermayenin oluturduu btn ykp yeni bir btnlk oluturacak g, yani tarihin znesi ve

nesnesi olarak tanmlanr. Lukacsn btnlk dncesi Hegelin btnlnn aksine parti

ve proleteryada somutlatrlr. Proleterya bir snf deil kendinin bilincinde olan bir znedir.

Hegelde zne ve nesnenin birlii Mutlak Tinde gerekleirken Lukacsda birlik burjuva

sosyal dzenin yklp yerine snfsz bir toplumun kurulmasyla ortaya kar. Proleterya nesnel

olarak paral bir evrende birlik retmenin, zdelik retmenin arac haline gelir. Dolaysyla,

Lukacs Hegelin yntemini devam ettirip ayn zamanda onu amaya alr (Tischler, 2011, s.

119).

Adorno ise Negatif diyalektik ile btnl varsayar fakat Lukacs gibi onu devrimci bir

znenin merkezine koymann aksine btnlk iinde olumsuzlanan eyi epistemolojik

balangc yapar. Bunun sonucu radikal toplumsal dnmn zneyle zdeletirildii

btnlk kavramnn artk mmkn olmamasdr. Negatif diyalektiin temel ilkesi btnln

pozitif diyalektiindeki ana unsur olmasna zt olarak elikidir. Negatif diyalektik bir znenin

temsil ettii yeni bir btnle doru gitmek yerine btnl paralar ve tikellik ile

kmelenmeye bavurur (Tischler, 2011, s. 122) . Adorno tarihin bir anlam olduu, tarihte bir

erek olduu ve tarihin bir zne tarafndan gdlendii ve dntrlecei dncesini

reddederek tarihi kaotik bir sre olarak grr. Tarihin bir znesi yoktur ve tarih ngrlebilir

deildir. Adorno bu dncesini yle ifade eder:

Tarihin bu gne kadar herhangi bir ekilde kurgulanm bir kapsayc znesi
(Gesamtsubject) olmamtr. Tarihin zemini gerek tekil bireylerin oluturduu ilevsel
balamdr: Tarih kendi bana hibir ey yapmaz, muazzam bir zenginlii falan
yoktur, mcadele etmez ! Bir eyler yapan, bir eylere sahip olan, mcadele eden
insandr, gerek, kanl canl insan;-kendine mahsus bir kiiymi gibi- amalarn
gerekletirmek iin insanlar bir ara iin kullanan tarih deildir, aksine tarih,
amalarn kovalayan insanlarn eylemlerinden baka bir ey deildir Buna ramen,

138
 toplumun hareket yasas binlerce yl boyunca tekil znelerden soyutlanm olduu iin,
tarih bu gibi niteliklerle donatlr (2016, s. 277).

OConnor Adornonun totaliteye (btnlk) ynelik yaklamlarn inceledii

almasnda Adornonun totaliteye ykledii nemli bir anlama odaklanr. Daha nce

vurgulam olduumuz gibi bu kapitalist normlarn bireylere ykledikleri inan ve bireylerin

davranlarn ekillendirmesi ile balantl olan ve bireylerin kapitalist etkinlikler iinde

bulunmuyormu gibi hissetmesine ramen onun snrlarnda eyledii durumlarn genel bir

tanmdr. Bireyler kapitalizmin etkin bir ajan olmak iin mbadele ilkesini de

iselletirmektedir. Dolaysyla Adorno Negatif Diyalektikde mbadele ilkesinin toplumu bir

totalite olarak nasl ina ettii zerinde de durmutur. Adornonun mbadele ilkesine ykledii

anlam mbadele ilkesinin toplumu btnletirme ileviyle dorudan balantldr. Adorno

mbadele ilkesi derken tm grnglerin eyler, emek, zaman-parasal deere

dntrlebilecei (2013, s. 31) bir sistemi kasdetmektedir. Adorno iin bu bir eit denklik

anlamna gelir. Grngler evrensel bir simge olan para araclyla denkletirilip alnp satlr

hale getirilmektedir.

Dolaysyla Adorno iin mbadele ilkesinin ok boyutlu bir anlam bulunmaktadr. Bu

nedenle mbadele ilkesi ile denkletirilerek soyut bir deere indirgenen eylerin alnp satlmas

salt ticari bir eylem olarak deerlendirilemez. Bu ticari bir eylem olarak grlen faaliyet aslnda

bireylerin gereklie ok ynl bak asn da engellenmekte, bireylerin niteliksel olan ayrt

etme kapasitesine darbe vurmaktadr. Mbadele ilkesi ile ynetilen burjuva toplumu iin

mbadele ilkesi davranlar ve dnceler iin daha ileri bir ileve, dnce ve davranlarda

kurucu bir rol oynama ve bireylere toplumsal kimlik kazandrma konusunda bir belirleyici ilke

konumuna ykseltmektedir. Bireysel gibi grnenin altnda yatan kapitalist normlara gre

eyleme Adorno iin deifre edilmesi gereken gizemli hale brnm bir arpklk olarak

139
grlr. Bu maniple edici unsurlarn banda ite niceliksel edeerlilii niteliksel farkllklar

basklamak iin kullanlmasn salayan deiim deeri gelmektedir (O'Connor, 2013, s. 31).

Dolaysyla Adornonun totaliteye ykledii en temel anlam toplumun bir eit

zorunlulua dayanan bir sistem oluturmasdr. Bu ekilde anlalan bir totalite farkl paralarn

bir btnln ya da btnn oluturucu unsurlarn olarak grlmesine benzer ekilde bir

entegrasyona karlk gelmektedir. Btnln temel motivasyonu ulus devletle birlikte

ortaya kan homojen bir topluluk, daha bilimsel bir ifadeyle halk-ulus olmak idealidir:

Sistemlerin kendi yetersizliklerinden dolay zldkleri sre, toplumsal bir srecin

kart noktasn oluturur. Takas ilkesi biimine brnen burjuva ratio kendisiyle
llebilir klaca ve kendisiyle zdeletirecei her eyi sistemlere yaklatrmaya
balad. Sonu lmcl de olsa bunu gittike artan bir balaryla yapt. Darda giderek
daha az ey kald (Adorno, 2016, s. 33).

Adorno Negatif Diyalektikin birok blmnde ve dier orta ve son dnem

almalarnda toplum ve bilincin tamamen yabanclam olduunu ne srer. Bu total

eyleme ve total kontroln kullanm deeri ve dei-toku deeri ilikisindeki deiikliin

bir sonucu olarak meydana geldiini belirtir. Bylece Marksn emtia fetiizmi ve deer teorisi

anlayn yeniden yorumlar. Ona gre dei-toku deeri toplum ve toplumun yeleri zerinde

hkimiyet kurmutur. Ancak negatif totalitenin retilmesine katkda bulunan ey sadece

ekonomik ilikiler deil ayn zamanda hukuki ilikilerdir. Kanun da modern dnyay totalize

etmitir:

Bizatihi ideolojik bir iftle evrili olan bu alan, toplumsal denetim mercii olan hukiki
yaptrmlar araclyla, zellikle de gdml dnyann tamamna gerek bir iddet
uygular () Drt ba mamur hukuk ilmiyle toplumun yaam srecinin stn rten
insan yapm kavramalr sistemi, btn tikel unsurlar bir kategoride toplamak suretiyle,
peinen snflandrc sistemin model ald dzenin tarafnda konumlanr () Genel
temayl bu yndedir ve tekil karlar bir btnln ortak paydasna indirgeyen,
kuruluundaki soyutlama sayesinde kendini tekil eden tekil karlardan uzak durarak
negatiflii koruyan ekonomik srele hemfikirdir (Adorno, 2016, s. 281-282)

140
 Jameson, Adornonun takas ilikisini daha nce hibir Marksist ya da diyalektik

gelenekten gelen dnrn detaylandramad kadar zengin bir ekilde detaylandrdn

syler (2007, s. 26). Nitel olarak eit ve lekda olmayanlar, nicel olarak hem eit hem de

lekdemi gibi zdeletirilmektedir. Adorno asndan buradaki kilit nokta alverii

sonlandrmak deil, grntde adil olan alveriteki yanl zdeletirmeyi, eitsizlii

gstermektir. Adornoya gre eitlik fikri bile zdelik olasl olmadan hkmsz olacaktr.

(Jarvis, 1998, s. 167). Bu nedenle Adorno mbadele ilkesini kaldrmak deil adil bir

mbadeleye iaret etmek amacndadr:

Dncenin zdeletirici unsuru olan mbadele ilkesine ynelik eletirinin hedefi,

bugne kadar salt bahaneden ileri gidememi serbest ve adil mbadele ilkesinin hayata
geirilmesidir. Bunun tek bana mbadeleyi aaca dnlr () Ama zdeleme
ilkesi soyut soyut dzeyde olumsuzlanrsa; indirgenemeyen niteliksel eylerin hatrna
bire bir ilkesinin daha fazla gzetilmemesi bir ideal olarak benimsenirse, o eski haksz
dzene dnmek isteyenlere mazeret sunulmu olur. nk edeer mbadelesi kadim
zamanlardan bu yana, edeer olmayanlarn mbadele edilmesi, emein art deerine el
koyulmas eklinde ilemitir. Bir lm kategorisi olan lm kyaslanabilirlik
dorudan ilga edilecek olursa, mbadele ikesine hem ideolojik dzeyde hem de bir vaat
olarak ikin rasyonelliin yerini dorudan temellk etme ve iddet alr: imtiyaz
dorudan tekellere ve hiziplere geer (Adorno, 2016, s. 141).

141
 SONU

Platondan Hegele uzanan diyalektik dnce geleneinin elikileri nihai bir noktada

zerek olumsuzlamay askya almas eletirisi zerine temellenen geleneksel diyalektik

eletirisi, Adorno ve Horkheimern zihninde mektuplamalardan anlald kadaryla 1930lu

yllarn sonuna doru ekillenmeye balamtr. Ancak Horkheimer ve Adornonun diyalektik

dnceye ynelik ilgisi salt geleneksel diyalektiin eletirisinden olumam, sz konusu

dnrler tarafndan Horkheimern ak ulu diyalektik, Adornonun ise negatif

diyalektik olarak tanmlad alternatif bir diyalektik model ortaya konulmutur. Yine

mektuplamalardan anlald kadaryla Horkheimer salk problemleri ve zaman sknts

nedeniyle ak ulu diyalektik olarak tanmlad diyalektik metodunu ayrntl bir ekilde

tantaca bir almay hayata geirememi, Adorno ise kendi diyalektik metodunu

ayrntlaryla tantma frsat yakalad bir eser kaleme almay baarmtr.

Horkheimern ak ulu diyalektik olarak tanmlad diyalektik metoduna benzer

ekilde negatif diyalektik de geleneksel diyalektiin en gelikin formu olarak Hegel

diyalektiinin de sahip olduu temel zelliklerden biri olan nihai bir noktada elikilerin askya

alnd, bir eit kendi iine kapanmaya yol aabilecek sentez aamasn eletirerek

reddetmektedir. Sz konusu ydsma postmodern dnceye yakn olan birok dnrn

diyalektik dnceden uzaklamasnn da temel nedenidir. zellikle Hegel diyalektiinde

somutlaan eletiriler k noktas olarak Hegel diyalektiinin elikiler oulluunu tek bir

elikiye doru iteleyerek elikiler oulluunu baskland, nihai bir noktada ise askya

alarak kapal bir yapya dnt dncesini bulur. dealist diyalektiin sahip olduu bu

zellikleri diyalektik materyalizmin de tad iddias postmodern dnceye yakn olan

dnrleri diyalektik dnceden tamamen uzaklatrken, Adorno farkl bir yol izleyerek

diyalektik dnceyi terketmek yerine olumsuzlamay diyalektiin merkezi haline getirerek

glendirmeyi nerir. Ayrca Adornonun diyalektik materyalizme ynelik eletirisi, basite

142
diyalektik materyalizmin Hegel diyalektiinin sahip olduu anti-diyalektik ilkleri tad

dncesinden deil zellikle reel sosyalizm deneyimi ile birlikte resmi bir ideolojiye

dnerek ders kitaplarna bile girmi olmas ve bir geliim yasas olarak grlp doaya dahi

geniletilerek iinin boaltlmas dncesainden kaynaklanmaktadr.

Adornonun negatif diyalektii formle ederken bata Hegel diyalektii olmak zere

diyalektiin tarihsel geliimini ayrntl bir ekilde inceleyerek kendi diyalektik metodunu

ekillendirdii, negatif diyalektii serimledii eserinden anlalmaktadr. Adorno Negatif

Diyalektikde kendi diyalektik metodunu serimlerken Platondan Herakleitosa,

Herakleitosdan Kant ve Hegele uzanan gelenei srekli olarak olumsuzlayarak ilerler.

Okuyucuya diyalektik hakknda bildiiniz hereyi unutun mesaj veren bu yadsmalar ile

birlikte Adorno postmodern dncenin ykselie getii ve diyalektiin arkaik bir metod

olarak grlerek reddedildii bir dnemde belki de diyalektie can suyu salamaktadr.

Negatif diyalektiin nemli bir zellii Adornonun felsefeye, mzie, estetie, edebiyata

dair tm dncelerini ieriyor olmasdr. Gerek dnyada gerekse Trkiyede yaplan birok

almada negatif diyalektik dncesine, Adornonun tonal mzik eletirisi ve atonal mzik

vgs, estetik ve edebiyat eletirileriyle birlikte yer verilmesi negatif diyalektiin bu zelliini

somutlatrmaktadr. Negatif diyalektik bu nedenle sadece modern felsefe iin deil mzik

kuram, estetik kuram ve edebiyat kuram iin de nemli bir dnce kayna olarak n plana

kmaktadr.

Negatif diyalektiin olumlamaya kar olumsuzlama araclyla teslim olmaya ok

uzak bir diren gstermesi ve btn yerine tikeli, ayrks olan n plana karmas kapitalist

smr koullarna, ataerkil dzene ve aznlklara kar hogrsz olan homojenletirici

politikalara kar dnce temelli eletirilere de nemli bir g salamaktadr. Yine gerek dnya

apnda gerek Trkiyede yaplan almalarda totalize edici kapitalizme ynelik eletirilerde,

feminist almalarda, heteroseksizm eletirisi ve queer almalarnda, aznlklara dair

143
politikalar gelitirme konusunda negatif diyalektik dncesinden faydalanld

grlmektedir.

144
 KAYNAKA

Adorno , T. W., & Horkheimer, M. (2014). Teori ve Pratik zerine: Bir Tartma (1956). stanbul: Metis
Yaynlar.

Adorno, T. W. (1969). Sociology and Empirical Research. H. Albert, Adorno,T.W., R. Dahrendorf, J.

Habermas, H. Pilot, & K. R. Popper iinde, The Positivist Dispute in German Sociology (s. 68-
86). London: Heinemann.

Adorno, T. W. (1977 (31)). The Actuality of Philosophy. Telos, 120-133.

Adorno, T. W. (1989). Kierkegaard: The Construction of the Aesthetic. Minneapolis: University of

Minnesota Press.

Adorno, T. W. (1993). Hegel: Three Studies. London: The MIT Press.

Adorno, T. W. (2003 (36)). Neden Hala Felsefe? Cogito, 184-199.

Adorno, T. W. (2008). Lectures on Negative Dialectics: Fragments of a Lecture Course 1965/1966.

Cambridge: Polity Press.

Adorno, T. W. (2010 (6)). Husserl ve dealizm Problemi. Bayku Felsefe Yazlar Dergisi, 104-117.

Adorno, T. W. (2010). Einfhrung in Die Dialektik. Berlin: Suhrkamp Verlag.

Adorno, T. W. (2011). Eletiri: Toplum zerine Yazlar. istanbul: Belge Yaynlar.

Adorno, T. W. (2012:a). Ahlak Felsefesinin Sorunlar. stanbul: Metis Yaynlar.

Adorno, T. W. (2012:b). Sahicilik Jargonu: Alman deolojisi zerine (1962-1964). stanbul: Metis
Yaynlar.

Adorno, T. W. (2014). Minima Moralia: Sakatlanm Yaamdan Yansmalar. stanbul: Metis Yaynlar.

Adorno, T. W. (2016). Negatif Diyalektik. stanbul: Metis Yaynlar.

Adorno, T. W., & Horkheimer, M. (2010). Aydnlanmann Diyalektii :Felsefi Fragmanlar. stanbul:
Kabalc Yaynlar.

Alford, C. (2004 (28)). Totalitenin Kart : Levinas ve Frankfurt Okulu. Dou-Bat, 129-154.

Assoun, P. L. (2014). Frankfurt Okulu. Ankara: Dost Yaynlar.

Becermen, M. (2009). Theodor W.Adorno ve Michel Foucault'da Hakikat ve ktidar likisi . Ankara:
Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits , Yaynlanmam Doktora Tezi.

Behrens, R. (2011). Adorno Szl. stanbul: Versus Kitap.

Benhabib, S. (2005). Eletiri,Norm ve topya: Eletirel Teorinin Temellerine likin Bir nceleme.
stanbul: letiim.

Bernstein, J. (2001). Adorno:Disenchantment and Ethics. New York: Cambridge University Press.

Best, S., & Kellner, D. (2011). Postmodern Teori. stanbul: Ayrnt Yaynlar.

145
Bonefeld, W. (2011). Adorno'da zgrlemeci Praksis ve Kavrsamsallk. J. Holloway, F. Matamoros, &
S. Tischler iinde, Olumsuzluk ve Devrim: Adorno ve Politik Eylemcilik (s. 137-165). stanbul:
Otonom Yaynclk.

Bonefeld, W. (2014). Ykc Akl ve Olumsuzlama: Devlet,Sermaye,Snf. stanbul: Otonom.

Bonnet, A. (2011). Antagonizma ve Fark : Modern Kapitalizmin Eletirisi Inda Negatif Diyalektik ve
Post-Yapsalclk. J. Holloway, F. Matamoros, & S. Tischler iinde, Olumsuzluk ve Devrim:
Adorno ve Politik Eylemcilik (s. 51-90). stanbul : Otonom Yaynclk.

Bottomore, T. (2012). Marksist Dnce Szl. stanbul: letiim Yaynlar.

Bottomore, T. (2013). Franfurt Okulu ve Eletirisi. stanbul: Say Yaynlar.

Bowie, A. (2013). Adorno and the Ends of Philosophy. Cambridge: Polity Press.

Bozkurt, N. (1986). Hegel Felsefesi zerine Notlar. G. W. Hegel iinde, Seilmi Paralar (s. 19-32).
stanbul: Remzi Kitabevi.

Bozzetti, M. (2002). Hegel on Trial: Adorno's Critique of Philosophical Systems. N. Gibson, & A. Rubin
iinde, Adorno: A Critical Reader (s. 292-311). Malden: Blackwell.

Bronner, S. (1994). Of Critical Theory and ts Theorists. Oxford: Blackwell.

Buck-Morss, S. (1979). The Origin of Negative Dialectics: Theodor W. Adorno ,Walter Benjamin ,and
the Frankfurt Institute. New York: The Free Press.

Bumin, T. (2013). Hegel:Bilin Problemi,Kle-Efendi Diyalektii,Praksis Felsefesi. stanbul: Yap Kredi

Yaynlar.

Cemal, M. (1999). Hegel'in Diyalektii ve Olumsuz Diyalektik. W. Reijen iinde, Adorno: Bir Giri (s. 95-
116). stanbul: Belge Uluslararas Yaynclk.

Cevizci, A. (2003). Felsefe Ansiklopedisi. stanbul: Etik Yaynlar.

Cevizci, A. (2005). Felsefe Szl. stanbul: Paradigma Yaynlar.

Cevizci, A. (2014). Felsefe Tarihi. stanbul: Say Yaynlar.

Claussen, D. (2012). Son Deha: Theodor W. Adorno. stanbul: Yap Kredi Yaynlar.

Coole, D. (2000). Negativity and Politics: Dionysus and Dialectics from Kant to Poststructuralism. New
York: Routledge.

idem, A. (2008). Akl ve Toplumun zgrleimi: Jrgen Habermas zerine Bir alma. stanbul:
letiim Yaynlar.

Dallmayr, F. (2010). Grngbilim ve Eletirel Kuram: Adorno. H. Bace iinde, Frankfurt Okulu (s.
219-260). stanbul: Trkiye Bankas Yaynlar.

Delacampagne, C. (2014). 20. Yzyl Felsefe Tarihi . stanbul: Trkiye Bankas Kltr Yaynlar.

Dews, P. (2011). Adorno,Post-Yapsalclk ve zdelik Eletirisi. S. Zizek iinde, ideolojiyi Haritalamak

(s. 73-101). stanbul: Dipnot Yaynlar.

Gkberk, M. (2013). Felsefe Tarihi. stanbul: Remzi Kitabevi.

Guess, R. (2013). Eletirel Teori: Habermas ve Frankfurt Okulu . istanbul : Ayrnt Yaynlar .

146
Gl, A., Uzun, E., Uzun, S., & Yolsal, . H. (2008). Felsefe Szl. Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar.

Glen, K. (2015). Frankfurt Okulu: Eletiri, Toplum ve Bilim. stanbul: Ayrnt Yaynlar.

Hegel, G. (1986). Tinin Grngbilimi. stanbul: dea Yaynlar.

Hegel, G. (2006). Tze Felsefesi. stanbul: dea Yaynlar.

Held, D. (1980). Introduction to Critical Theory : Horkheimer to Habermas . Berkeley: University of

California Press.

Hilav, S. (2014). Diyalektik Dncenin Tarihi. stanbul: Yap Kredi Yaynlar.

Holloway, J. (2011). Neden Adorno? J. Holloway, F. Matamoros, & S. Tischler iinde, Olumsuzluk ve
Devrim: Adorno ve Politik Eylemcilik (s. 21-26). stanbul: Otonom Yaynlar.

Holloway, J. (2011). Olumlu ve Olumsuz Otonomizm . Ya da Neden Adorno? kinci Blm. J. Holloway,
F. Matamoros, & S. Tischler iinde, Olumsuzluk ve Devrim: Adorno ve Politik Eylemcilik (s.
109-114). stanbul: Otonomi Yaynclk.

Holloway, J., Matamoros, F., & Tischler, S. (2011). Olumsuzluk ve Devrim: Adorno ve Politik Eylemcilik
. J. Holloway, F. Matamoros, & S. Tischler iinde, Olumsuzluk ve Devrim: Adorno ve Politik
Eylemcilik (s. 11-20). stanbul: Otonom Yaynclk.

Holz.H.H. (2012). Frankfurt Okulu Eletirisi. stanbul: Evrensel Basm Yayn.

Hffe, 0. (2008). Felsefenin Ksa Tarihi . stanbul: nklap Yaynevi.

Hyppolite, J. (2010). Marx ve Hegel zerine almalar . Ankara: Dou-Bat Yaynlar.

Jameson, F. (2007). Late Marksizm: Adorno , or , The Persistence of the Dialectic. London: Verso.

Jarvis, S. (1998). Adorno: A Critical Introduction. New York: Routledge.

Jay, M. (2001). Adorno. stanbul: Der Yaynlar.

Jay, M. (2004). The Concept of Totality in Lukacs and Adorno. G. Delanty iinde, Theodor W. Adorno:
Sage Masters of Modern Social Thought (s. 5-27). London: SAGE.

Jay, M. (2014). Diyalektik mgelem: Frankfurt Okulu'nun Tarihi ve almalar(1923-1950). stanbul:

Ayrnt Yaynlar.

Kejanlolu, B. (2005). Frankfurt Okulu'nun Eletirel Bir Ura : letiim ve Medya. Ankara: Bilim ve
Sanat Yaynlar.

Kzlelik, S. (2008). Frankfurt Okulu. stanbul: An Yaynclk.

Koak, O. (2013). nsz: Horkheimer ve Frankfurt Okulu. M. Horkheimer iinde, Akl Tutulmas (s. 7-
52). stanbul : Metis Yaynlar .

Marks, K. (2003). Kapital: Kapitalist retimin Eletirel Bir Tahlili 1. Cilt . stanbul: Eri Yaynlar.

Martinson, M. (2012). Ontology of Hell : Reflections on Theodor W. Adorno's Reception of Soren

Kierkegaard. Literarre And Theology, 1-18.

Matamoros, F. (2011). Metafiziin D le Dayanma :Olumsuzluk Ve Umut. Holloway,

Matamoros, & Tischler iinde, Olumsuzluk ve Devrim: Adorno ve Politik Eylemcilik (s. 207-
248). stanbul: Otonom Yaynclk.

147
O'Connor, B. (2004). Adorno's Negative Dialectic. London: The MIT Press.

O'Connor, B. (2013). Adorno. New York: Routledge.

Orman, E. (2013 (1)). Adorno'nun MINIMA MORALIA'y "Sunu"u. Felsefe Dn, 172-179.

Orman, E. (2015). Hegel'in Mutlak dealizmi. stanbul: Belge Yaynlar.

znar, . (2007). Kendinin-Bilinci ve teki Diyalektii : Hegel Felsefesinde Bilincin Dolaym ve

Nesnellemesi. Ankara: Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Doktora
Tezi.

Reijen, W. (1999). Adorno: Bir Giri. stanbul: Belge Yaynlar.

Rose, G. (1979). The Melancholy Science: An Introduction to the Thought of Theodor W. Adorno. New
York: Columbia University Press.

Rosen, M. (1984). Hegel's Dialectic and its Criticism. New York: Cambridge.

Rush, F. (2005). Conceptual foundations of early Critical Theory. F. Rush iinde, The Cambridge
Companion to Critical Theory (s. 6-39). Cambridge: Cambride University Press.

Sayar, M. (2011). Hegel'de Diyalektik Yntem. Krkkale: Krkkale niversitesi Sosyal Bilimler
Enstits, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi.

Schiefelbein, P. (1999). Adorno'nun Negatif Diyalektii. W. Reijen iinde, Adorno: Bir Giri (s. 73-84).
stanbul: Belge Uluslararas Yaynclk.

Singer, P. (2003). Dncenin Ustalar:Hegel. stanbul: Akdeniz Yaynclk.

Slater, P. (1998). Frankfurt Okulu. stanbul: Kabalc Yaynlar.

Soykan, . (2000). Mziksel Dnya topyasnda Adorno le Bir Yolculuk. stanbul : Bulut Yaynlar.

Stace, W. (1976). Hegel stne. stanbul: Birikim Yaynclk.

Stone, A. (2008). Adorno and Logic. D. Cook iinde, Theodor Adorno: Key Concepts (s. 3-20).
Trowbridge: Cromwell Press.

Tischler, S. (2011). Adorno: znenin Kavramsal Hapishanesi ,Politik Fetiizm ve Snf Mcadelesi . J.
Holloway, F. Matamoros, & S. Tischler iinde, Olumsuzluk ve Devrim: Adorno ve Politik
Eylemcilik (s. 117-136). stanbul: Otonom Yanclk.

Tokatl, A. (2011). ada Diyalektiin Kayna Hegel. Ankara: Sitare Yaynlar.

lger, E. (2009). Bir Mzik Felsefesi Olana Olarak Adorno'nun Estetik Kuram . Ankara: Ankara
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits , Yaynlanmam Doktora Tezi.

Wajda, K. (2012). Kierkegaard and The Concept of Negative Dialectics of Theodor Adorno. Studia
Humanistyzne AGH.

Wiggershaus, R. (1994). The Frankfurt School: Its History ,Theories and Political Significance.
Cambridge: Polity Press.

Wilding, A. (2011). Fareli Kyn Kavalclar ve Bilgeler: Adorno'nun Praksizm Eletirisi. J. Holloway, F.
Matamoros, & S. Tischler iinde, Olumsuzluk ve Devrim : Adorno ve Politik Eylemcilik (s. 27-
49). stanbul: Otonom Yaynclk.

148
Yalva, F. (2008). Hegel'in Uluslararas likiler Kuram : Dnya Tini , Devlet ve Sava. Ankara: Phoenix.

Yaat, C. (2014). Edebiyat Sosyolojisi Asndan Adorno Estetiinin Toplumsal Temelleri . stanbul:
Mimar Sinan Gzel Sanatlar niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Doktora
Tezi.

Yibing, Z. (2012). Adornonun Negatif Diyalektii ve iekin Lacanvari mkansz Devrimi. stanbul:
Kaldeon Yaynevi.

Zadnikar, D. (2011). Adorno ve Post-ncclk. J. Holloway, F. Matamoros, & S. Tischler iinde,

Olumsuzluk ve Devrim: Adorno ve Politik Eylemcilik (s. 91-107). stanbul: Otonom Yaynclk.

149
 ZET

Bu almada genlik yllarndan itibaren felsefede formel mantk kaynakl zdelik (identity)

ilkesini, totalite (btnlk) dncesi ile olan balantsndan hareketle eletiren Adornonun

genlik yllarndan beri sregelen bu eletirilerini yeni bir diyalektik model (negatif diyalektik)

nererek nasl temellendirdii zerinde durulacaktr. Adorno zdelie ve totaliteye

dayanmayan, zdesizlik ve olumsuzlama zerinde ykselen negatif diyalektiini, Platondan

itibaran sregeldiini dnd diyalektiin olumsuzlama momentini olumlu bir sonu elde

etmek iin kullanan ve uzun bir gemie sahip diyalektik gelenee bir tepki olarak ortaya

koymutur. Hegel Adornonun zihninde, sert bir ekilde eletirdii bu uzun gemie sahip

yanlg dolu diyalektik gelenein son byk temsilcisi ve bu sregiden yanlgya (olumsuzlama

aracalyla olumlu bir sonu elde etmek zerine formle edilen diyalektik yanlgsna) anti-

diyalektik bir ilke olan olumsuzlamann olumsuzlamas formln yerletirmesiyle de bu

diyalektik yanlgnn asl sistemletiricisidir. Bundan hareketle Adorno negatif diyalektie ok

geni bir felsefeci ve felsefi akma yaylan bir eletirel potansiyel yklemi olmasna ramen

negatif diyalektiin asl hedefi olarak Hegeli ve onun anti-diyalektik bir ilke olan

olumsuzlamann olumsuzlamas zerine temellendirdii diyalektiini semitir.Adorno

negatif diyalektii tanmlamas srasnda eletirmi olduu geleneksel diyalektik anlayn

temelden sarsacak kategoriler ne srmtr; negatif diyalektik zdeliin deil zdesizliin

diyalektii olacak, btnn aslszlna vurgu yapacak , devinimi nihai bir noktada askya

almayacak , kavramsal olmayana ve tikele , tekile odaklanacaktr.

Anahtar Kelimeler: zdelik, Diyalektik, Olumsuzlama

150
 ABSTRACT

This study aims to analyze how Adorno who criticized the principle of identity originating from

formal logic in philosophy with reference to its relation to the idea of totality grounded his

ongoing criticism since his youth by suggesting a new dialectical model (negative dialectics).

Adorno formulized his concept of negative dialectics which is not based on identity and totality

and is constructed on non-identity and negation as a reaction to dialectic tradition based on

producing positive things which dates back a long time via negation as a means of thinking

which was claimed to be continued since Plato. According to Adorno, Hegel was the last great

representative of this dialectic tradition that was criticized severely by Adorno, which has a

long history and is full of mistakes, and he was the one who had really systematized this

dialectical mistake by putting anti-dialectical principle of negation of negation into this ongoing

mistake which is a dialectical mistake formulized on reaching a positive conclusion via

negation. From this point of view, although Adorno attributed a critical potential to negative

dialectics including a wide range of philsophers and philosophical trends, he had chosen Hegel

and his dialectics which was constructed on anti-dialectical principle of negation of negation as

the main target of negative dialectics.

Key Words: Identity, Dialectics, Negation

151