GRT MESELESNN BELRSZLK YILLARI

(1908-1913)

Melek ksz

zet
1669 ylnda Osmanl topraklarna katlan Giritte 19. yy. balarndan itiba-
ren ard arda isyanlar kmtr. Adadaki huzursuzluklarn tetikleyicisi ise
Yunanistan olmutur. Adann kaderinde, 1897 ylnda muhtariyet verilmesi,
1908 ylndaki ilhak karar nemli dnm noktalar olmutur. Bundan son-
raki sre, Giritin Osmanl Devletinin elinden kmasn salayacak nemli
gelimelerin yaand bir dnem olmutur. Nitekim Girit Meclisindeki
Mslman yelere, Yunan Kral adna yemin ettirilmek istenmesi, Osmanl
Devletinin Adaya gnderdii kadlarn kabul edilmemesi ve Giritli Rum
milletvekillerinin Yunan Parlamentosuna katlma abalar belli bal sorun-
lar olmutur. Bu sorunlarn ortaya k ve bu duruma ABDnin bak as
almamzn ana konusunu oluturmaktadr.
Anahtar Kelimeler: Girit, Osmanl Devleti, Yunanistan, Avrupal Devletler,
ABD.

Abstract
In the beginning of 19th century sequential riots started in Crete, which had
been included in Ottoman lands in 1669. Greece was the trigger for this dis-
turbance on the island. The autonomy in 1897 and the annexation decision
in 1908 were the cornerstones of the islands destiny. The following period
there were important events which led Crete to be separated from the Ot-
toman Empire. In fact, the main issues were firstly Muslim members of
Crete parliament were asked to take an oath of loyalty to Greek King; se-
condly, Ottoman cadis were not accepted on the island; finally Greek mem-
bers efforts to join Greek parliament. The appearance of these issues and
the point of view of the USA is the main topic of this study.
Key Words: Crete, Ottoman Empire, Greece, European States, USA.

GR
Dou Akdenizin, Kbrstan sonra, en byk adas ve Ege Denizinin de kilidi
durumunda olan Girit1, Osmanl Devletinin 1645te balatm olduu sefer

Yrd. Do. Dr., Karadeniz Teknik niversitesi. moksuz@ktu.edu.tr

1 Cemal Tukin, Girit, slm Ansiklopedisi, C.4, stanbul 1977, s. 791.

Karadeniz Aratrmalar Bahar 2010 say 25: 93-114

Melek ksz

sonucunda 1669da tamamen ele geirilmitir2. Fethinden hemen sonra,

Osmanl Devletinin ayrcalkl statye sahip vilyetlerinden biri haline geti-
rilmitir3. yle ki, bu ayrcalkl yap Giriti, Tanzimat srecinin bile dnda
brakmt4. Ancak, Fransz htillinin getirdii milliyetilik fikirlerinin etki-
si, Rusyann tahriki ve zellikle Yunanistann d politika ilkelerini belirle-
yen Megali dea iinde Giritin zel bir neme sahip olmas dolaysyla
1820li yllardan itibaren Giritte huzursuzluklar balad5. Bu huzursuzluk-
larda 1814te Odessada kurulan Filiki Eteryann da nemli bir pay vard6.
1821de Morada balayan Yunan syan ksa srede Girite srad. Msr
Valisi Mehmet Ali Paann abalar ile isyan bastrld. Yunan syannn
bastrlmas iin grevlendirilen Mehmet Ali Paa 1831 ylndan itibaren
Giritin ynetimini elinde bulundurmu, 1840 tarihli Londra Antlamas ile
ada zerindeki tasarruf hakkn kaybetmitir7.
14 Eyll 1829da yaplan Edirne Antlamas ile Yunanistann bamsz-
lk srecine girmesi Girit Rumlarnn isyan etmelerinde ve Yunanistana
katlma arzularnda nemli bir etken olmutur8. Nitekim 1830 ylnda yap-
lan Londra Konferansnda Giritliler iin Babalice umumi af ilan edilmesi ve
halkn her trl bask ve tarafgir idareye kar himaye grmesi esas kabul
edilmitir. Giritli Rumlar Londra Konferansnn haklarnda verdii bu kara-
ra itiraz ettiler; ya tam istikll ya da Yunanistana ilhak tezini ortaya attlar.9

2 Giritin fethi iin bkz. smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, C. III, Ksm I, Ankara 1988, s.
414-421,216-222; Tukin, Girit, s. 793-794; Ayrca bkz. A. Nkhet Adyeke-Nuri Adyeke,
Trk Denizcilik Tarihi Asndan Girit Sava ve nemi, Fethinden Kaybna Girit, stanbul
2006, s. 15-26; Nuri Adyeke, Girit Savalar ve Birleik Hristiyan Ordular, Fethinden Kay-
bna Girit, stanbul 2006, s. 27-42; Nuri Adyeke, Girit Seferine Konulan Nokta: Kandiyenin
Fethi ve Psikolojik Sonular, Fethinden Kaybna Girit, stanbul 2006, s. 43-54.
3 lber Ortayl, Tanzimat Devrinde Osmanl Mahalli dareleri (1840-1880), Ankara 2000, s. 64-

69.
4 A. Nkhet Adyeke, Giritte Aar Vergisinin Toplanmasna likin Bir Yntem: Teslis Siste-

mi, Fethinden Kaybna Girit, stanbul 2006, s. 148; Musa adrc, Tanzimat Dneminde Anado-
lu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yaplar, Ankara 1991, s. 251; Ali Fuat ren, Ege Adala-
rnda dari Yap (1830-1923), Ege Adalarnn dari, Mali ve Sosyal Yaps, Edt. dris Bostan,
Ankara 2003, s. 32-56.
5 Tukin, Girit, s. 796; A. Nkhet Adyeke, Turhan Paann Girit Valilii ve Girit Hakknda

Raporlar, Fethinden Kaybna Girit, stanbul 2006, s.188; A. Nkhet Adyeke, Rum Milliyeti-
liinin Gelime Dneminde Giritte Oluan Trk Milliyetilii, Fethinden Kaybna Girit, stan-
bul 2006, s. 173.
6 A. Nkhet Adyeke-Nuri Adyeke, Yunan syan Srasnda Giritte rtidad Olaylar, Fethinden

Kaybna Girit, stanbul 2006, s. 126; Aye Nkhet Adyeke-Nuri Adyeke, Kbrs Sorununun
Anlalmasnda Tarihsel Bir rnek Olarak Giritin Yunanistana Katlmas, Ankara 2002, s. 4.
(Bundan sonra bu knye Aye Nkhet Adyeke-Nuri Adyeke, a.g.e., olarak kullanlacaktr).
7 Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, C.V, Ankara 1988, s. 115, 129, 136; Tukin, Girit, s. 796;

Adada Mehmet Ali Paa ynetimi hakknda bilgi iin bkz. A. Nkhet Adyeke, Giritin Mehmet
Ali Paa Ynetimindeki Durumuna Dair Bir Rapor, Fethinden Kaybna Girit, stanbul 2006, s.
133-144.
8 Karal, a.g.e., C. V, s. 120-122.
9 Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, C. VII, Ankara 1988, s.18-19.

94
 Girit Meselesinin Belirsizlik Yllar

1856 Islahat Fermannn ilnndan sonra Giritte nemli gelimeler ya-

anmtr. 1858de meydana gelen olaylarn ardndan Osmanl Hkmeti 26
Mays 1858de adada bir takm reformlar gerekletirdi10. 1864te ngilte-
renin Yedi Aday Yunanistana brakmas11 Girit Rumlarn Yunanistana
katlma ynnde heveslendirdi. Yunanistan da ayn duygu ve dnce ile
Giritli Rumlar tahrik etti12. Bu yzden 1858 reformlar adada huzurun sa-
lanmas noktasnda baarl olamad. Bu faktrlere Rusyann tahriki de
eklenince 1866da Giritte ilk defa geni apl bir ayaklanma meydana gel-
di13. Giritli Rumlar 2 Eyllde ada zerinde Trk hkimiyetini tanmadkla-
rn ve Giritin Yunanistana ilhakn iln ettiler14. Bu defa da Avrupa devlet-
leri meseleye taraf oldular15. Bunun zerine Sultan Abdlaziz, Sadrazam Ali
Paay Girite gndererek 1868 tarihli Girit Vilayeti Nizamnmesi iln
edildi16. Bu Nizamnme ile adaya yeni bir ynetim anlay yani muhtariyet
idaresi getirilmeye allmtr17. Bylece Girit, etnik yapsna gre; yne-
timde ounluun aktif rol oynad zerk bir statye sahip oluyordu18. Yeni
dzenleme ile adada ounluu oluturan Rumlar mecliste de ounluu ele
geirmilerdir. Bu durum Rumlarn Yunanistana katlma mcadelelerinde
siyas platform olarak deerlendirildi 19. 1868 tarihli Nizamnmeye ramen
adada tam anlamyla huzur salanamad. Bunda elbette Yunanistann Gi-
ritteki Rumlara destek vermesi nemli bir etkendi. Bu nedenle Osmanl
Hkmeti, Aralk 1868de Yunanistana bir ltimatom verdi20. Yunanis-
tann diren gsteren tavr karsnda Osmanl Hkmeti, Yunanistan ile
diplomatik ve ticari ilikilerini kestiini bildirdi. Bu durum Avrupada b-
yk bir heyecan yaratt ve Girit Sorununun zm iin Byk Gler me-
seleye mdahil oldular. 1856 Paris Konferansna katlan devletler ve Os-
manlnn katlm ile Ocak 1869da Pariste bir konferans topland. Konfe-
ransta Osmanl Devletinin Yunanllara verdii ltimatomda yer alan Os-

10 Aye Nkhet Adyeke-Nuri Adyeke, a.g.e., s. 7.

11 M. Murat Hatipolu, Yunanistandaki Gelimelerin Inda Trk-Yunan likilerinin 101 Yl
(18211922), Ankara 1988, s. 35.
12 Tukin, Girit, s. 796.
13 Tukin, Girit, s. 796; Bu isyanda Rusyann rol hakknda bkz. Mahmud Celaleddin Paa,

Mirat- Hakikat, Haz. . Mirolu vd., Tercman 1001 Temel Eser, stanbul 1979, s. 45-47.
14 Karal,a.g.e., C. VII, s. 20; Tukin, Girit, s. 797.
15 Karal,a.g.e., C. VII , s. 21-22.
16 Tukin, Girit, s. 797. Bu Nizamnme Sadrazam Mehmet Emin Ali Paann ada ile ilgili

olarak Padiaha sunduu layiha dorultusunda hazrlanmtr (Aye Nkhet Adyeke-Nuri

Adyeke, a.g.e., s. 8). Bu layiha iin bkz. Ali Fuat Trkgeldi , Mesail-i Mhimme-i Siyasiyye, Haz.
Bekir Stk Baykal, C.III, Ankara 1966, Ekler, s. 127-139.
17 Giritin yeni idare tarzn belirten fermann hkmleri iin bkz. Karal, a.g.e.,C.7, s. 28-30;

Tukin, Girit, s. 797-798; Trkgeldi, a.g.e., s. 28-29.

18 Ortayl, a.g.e., s. 67.
19Aye Nkhet Adyeke-Nuri Adyeke, a.g.e., s. 7,8.
20 Bu ltimatomda zerinde durulan temel hususlar iin bkz. Karal, a.g.e., C. VII, s. 35.

95
Melek ksz

manl istekleri hakl bulundu ve bunlar bir deklerasyon eklinde Yunanis-

tana bildirildi21.
Girit Meselesi 18771878 Osmanl-Rus Sava sonrasnda tekrar gn-
deme geldi. Nitekim Girit Rumlar, bu savata devletin iine dt zor
durumdan faydalanmak amacyla ve Yunanistann da teviki ile baz istek-
ler ileri srerek yeniden isyan ettiler. Rusya 1878 Ayastefanos Antlama-
sna Girit Adasnda slahat yaplmasn ngren bir madde koydurtarak
sorunun devletleraras bir nitelik almasna neden oldu. Bu durum Girit ze-
rinde ngiliz-Rus rekabetini dourdu. ngiltere Rusyann Girit zerinde
inisiyatif almasn nlemek iin Girit Sorununu Berlin Konferansna getir-
mitir22. Berlin Antlamasnn 23. maddesine Osmanl Devletinin 1868
Nizamnmesi ile getirilen dzenlemeleri gelitirmesi hkm konulmutur.
Bu dorultuda, Giritli Rumlar ile Osmanl Hkmetini temsilen Gazi Ahmet
Muhtar Paa arasnda ve Avrupal Devletlerin konsoloslarnn gzetiminde
Ekim 1878de Halepa Szlemesi yapld23. Halepa Szlemesi 1868 tarihli
Nizamnmenin bir derece daha geniletilmi ekli idi24. Bylece adann
zerk stats daha da glendirilmi oldu25. nk Halepa Szlemesi ge-
rek siyas adan gerekse toplumsal ve ekonomik adan ada ynetimine
geni ayrcalklar tanyan bir uluslar aras protokol niteliini tayordu. Bu
dzenleme ile adada yerel ynetim gl hale getirilirken, te yandan poli-
tik mcadelelerin de n alm oldu26. 1878 sonrasnda adada iki toplu-
luk arasnda ilikiler daha da karmak bir hal ald. Bunun zerine Osmanl
Hkmeti olaya mdahale etti ve 26 Ekim 1889da yaynlad bir ferman-
la27 Halepa Szlemesi ile salanan ayrcalklar kstlama yoluna gitti28.
Ancak Osmanlnn adaya ynelik bu tasarrufu 1896 tarihinden itibaren bir

21 Karal, a.g.e., C. VII, s. 35-36; Aye Nkhet Adyeke-Nuri Adyeke, a.g.e., s. 9; Hner Tuncer,
Dou Sorunu ve Byk Gler (1853-1878), Ankara 2003, s. 92; M.Celaleddin Paa, a.g.e., s.
53; Tukin, Girit, s. 797-798. Konferansn beyanname sureti iin bkz. Trkgeldi, a.g.e., s. 32-
34.
22 Rifat Uarol, Siyasi Tarih (17891994), stanbul 1995, s. 363.
23 Aye Nkhet Adyeke-Nuri Adyeke, a.g.e., s. 10-11; Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, C. VIII,

Ankara 1983, s. 119, Halepa Szlemesi metni iin bkz. Trkgeldi, a.g.e., Ekler, s. 176-178.
24 Trkgeldi, a.g.e., s. 29. ki nizamname arasndaki fark iin bkz. Ayn eser, s. 37-38.
25 Ortayl, a.g.e., s. 67.
26 Aye Nkhet Adyeke, ark Meselesinin Bir Aynas: Girit, Fethinden Kaybna Girit, stanbul

2006, s. 243-244. Giritteki Rum milliyeti eylemlerin oluturucusu partiler (Liberal Parti,
Muhafazakrlar) 1878 Halepa Szlemesi ile kurulmulardr. Dolaysyla bu siyasal gruplama
1897 Osmanl-Yunan Sava ncesinde Rum milliyetileri iin birleme adna bir devrim
hareketine dnmt. Yine Rum milliyetilerinin Yunanistan ile birleme mcadelelerinde
1894te kurulan Epitropi (htill) Cemiyeti nemli bir rol oynamtr. Manusos Kunduras
liderliinde kurulmu olan bu cemiyet Elefteros Venizelosun da iinde yer ald bir oluum-
dur. Bu rgt ayn zamanda Etniki Eterya ile de iliki kurarak adeta onun bir alt birimi gibi
almtr (Bkz. Aye Nkhet Adyeke-Nuri Adyeke, a.g.e., s.11,16; Aye Nkhet Adyeke,
Rum Milliyetiliinin Gelime Dneminde Giritte Oluan Trk Milliyetilii, s. 178-180.
Aye Nkhet Adyeke, Turhan Paann Girit Valilii ve Girit Hakknda Raporlar, s. 191).
27 Bu ferman hkmleri iin bkz. Trkgeldi, a.g.e., Ekler, s. 208213.
28 Aye Nkhet Adyeke-Nuri Adyeke, a.g.e., s. 12-13; Tukin, Girit, s. 798.

96
 Girit Meselesinin Belirsizlik Yllar

dizi isyanlara sebep oldu29. Huzursuzluklarn artmas zerine Avrupa Dev-

letleri meseleye dahil oldular ve sava gemilerini adaya gnderdiler30.
18941897 arasnda adada ok bal bir ynetim sz konusuydu. Giritte bir
yanda Osmanl ynetimi, dier yanda Avrupal devletlerin temsilcileri bulu-
nurken; her ikisine ynelik duru sergileyen Rum faktr mevcuttu31.
Avrupa Devletlerinin devreye girmesi adadaki isyanlar durduramad.
Aksine 1897de adada yeni bir isyann kmasna sebep oldu. Ocak 1897de
Girit htill Komitesi bir bildiri yaynlayarak Yunanistan ile birleildiini
iln etti32. ubat 1897de Yunanistan Albay Timoleon Vassos komutasnda
23 bin kiilik bir birlii adaya gnderdi. Vassos aday Yunan Kral adna
igal ettiini aklad33. Mart 1897de Avrupal Devletler, Yunanistana bir
nota verdiler34ve ardndan da adaya ktlar35. Bu tarihten itibaren ada ek-
len Osmanl Devletine bal zerk bir yapda, gerekte ise byk devletlerin
ynetim ve denetimindedir36. Bu mdahale Trk-Yunan Savana engel
olamad.
1897 Savan Osmanl Devleti kazand. Ancak ayn baar diplomasi
alanna yanstlamad ve Avrupal Devletlerin denetiminde Girit Valilii,
Yunan Kralnn olu Prens Georgeye verildi. Sava Giritin kaybedilmemesi
amacyla km olmasna ramen, sonu Giritin Osmanl Devleti tarafndan
fiilen kayb ve byk devletlere devri olarak ortaya kmtr37. 18 Aralk
1897de Osmanl Hkmeti ile Avrupal Devletler arasnda Giritin durumu-
nu tespit eden bir anlama imzaland38. Bu anlamayla birlikte Girit Vilayeti
Muhtariyet daresi Tekilatna Dair Nizamnme de kabul edilerek muhtari-
yet ynetiminin esaslar belirlenmi oldu39. 21 Aralk 1898de Yunan Kral-
nn olu Prens George Yksek Komiser olarak adaya atand40. 19 Nisan

29 Karal, a.g.e., C. VIII, s. 122-123; Tukin, Girit, s. 798.

30 Aye Nkhet Adyeke-Nuri Adyeke, a.g.e., s. 17; Tukin, Girit, s. 798-799.
31 Aye Nkhet Adyeke, Turhan Paann Girit Valilii ve Girit Hakknda Raporlar, s. 189.
32 Aye Nkhet Adyeke-Nuri Adyeke, a.g.e., s. 19; Aye Nkhet Adyeke, Rum Milliyetilii-

nin Gelime Dneminde Giritte Oluan Trk Milliyetilii, s. 179.

33 Yusuf Hikmet Bayur, Trk nklab Tarihi, C.I ,Ksm I, Ankara 1991, s. 112; Karal, a.g.e.,C.

VIII, s. 123; Aye Nkhet Adyeke-Nuri Adyeke a.g.e., s. 18; Trkgeldi, a.g.e., s. 73; Hatipolu,
a.g.e., s. 40.
34 Trkgeldi, a.g.e., s. 73-74; Bu notada atmalarn Avrupann huzurunu bozaca iin olaya

mdahale ettiklerini, Giritin Yunanistana verilmeyeceini ve Giritte Osmanl ynetiminde

bir muhtar idare kurulaca belirtiliyordu. Aye Nkhet Adyeke-Nuri Adyeke, a.g.e., s. 17.
35 Karal, a.g.e., C.VIII, s. 123; Bayur, a.g.e., C.I, Ksm I, s. 112-113; Tukin, Girit, s. 799; Aye

Nkhet Adyeke-Nuri Adyeke, a.g.e., s. 18.

36 Aye Nkhet Adyeke, Turhan Paann Girit Valilii ve Girit Hakknda Raporlar, s. 188-

189.
37 Bayur, a.g.e., C.I, Ksm I, s. 114.
38 Bayur, a.g.e., C.I, Ksm I, s. 113-114; 1897 Savann Girit asndan sonular iin bkz. Aye

Nkhet Adyeke-Nuri Adyeke Adyeke, a.g.e., s. 20-28.

39 Nizamnmenin nemli maddeleri iin bkz. Aye Nkhet Adyeke-Nuri Adyeke , a.g.e., s. 24-

25.
40 Karal, a.g.e., C. VIII, s. 125; Bayur, a.g.e., C.I, Ksm I , s. 130.

97
Melek ksz

1899da Girit Anayasas kabul edildi41. Osmanl Hkmeti adann ynetim

eklini ve anayasa ilnn onaylamad. Bunlarn tannd anlamna gelebile-
cek her trl resmi beyanattan kanmay da bir d politika ilkesi haline
getirdi. Osmanl Hkmeti bu tarihten itibaren Adada yaanan gelimelere
ilgisiz kalmay tercih etmitir42.
Prens George Avrupa Devletlerinin katksyla 1899da iln edilen Girit
Anayasas ile adeta yrtmenin ba unvann elde etmi oluyordu.43.
Prens George, greve balad andan itibaren Giritin Yunanistana ka-
tlmas dorultusunda youn bir aba gstermitir. Dolaysyla bu durum
adadaki gerilimin artmasnda nemli bir etken olmutur44. zellikle 1900
ylndan itibaren Venizelos ile Prens arasndaki anlamazlk byk bir ho-
nutsuzluk yaratm ve bu durum 1905 ylnda bir ayaklanmaya dnm-
tr45. 1905te Venizelosun nderliinde ayaklanan Giritli asiler Yunanistan
ile birlemeyi (enosis) ngren bir beyanname yaynladlar. Prensi isteme-
diklerini, Osmanl bayra altndaki muhtariyeti de reddettiklerini bildire-
rek Giritin Yunanistanla birlemesini talep ettiler. Bunun zerine Prens
George 1906da grevden alnarak yerine Aleksandros Zaimis getirildi46.
1908e gelindiinde ise birden bire Byk Devletler adadan ekilme karar
ald47. Bu durum adadaki Rumlara istedikleri frsat verdi ve Girit cra Komi-
tesi 5 Ekim 1908de Yunanistana katldn iln etti48. Osmanl Hkmeti
bunu protesto etti ve kamuoyunun tepkisi Ya Girit Ya lm sloganna d-
nt49. Bu tarihlerde Osmanl Devletinde nemli gelimeler yaanmtr.
1908de Merutiyetin yeniden iln ve ttihat ve Terakkinin ynetimde
etkin olmas ile Girit Meselesi youn bir ekilde gndeme tanmtr. 1908
ylndaki ilhak giriiminin nn kesmek iin, ttihat ve Terakki ynetimi

41 Aye Nkhet Adyeke-Nuri Adyeke, a.g.e., s. 27-28.; Karal, a.g.e., C. VIII, s. 125.
42 yle ki, bu tarihten itibaren Osmanl Devlet Salnamelerinde Girit Vilayeti balkl bir blm
yer almasna ramen balk altnda hibir bilgi mevcut deildir (Bkz. Aye Nkhet Adyeke,
ark Meselesinin Bir Aynas: Girit, s. 248).
43 Prens, Osmanl hkmranlk haklarn tandn ve Osmanl Sancan koruyacan bildir-

di. Ancak bu gvence kt zerinde kald. Nitekim bir mddet sonra Osmanl askerlerinin ve
yneticilerinin adadan kovulmas ve Osmanl sancann sklerek Yunan bayra dikilmesi
giriimleri bunu aka gstermitir (Bkz. Aye Nkhet Adyeke, ark Meselesinin Bir Aynas:
Girit, s. 247).
44 Tukin, Girit, s. 801; Venizelos nderliindeki Liberal Parti, hemen Yunanistanla birleme

taraftaryken Prens, Osmanl bayra altnda zerk yapnn korunmas taraftaryd (Bkz. Aye
Nkhet Adyeke, Rum Milliyetiliinin Gelime Dneminde Giritte Oluan Trk Milliyetili-
i, s. 181; Hatipolu, a.g.e., s. 43-44).
45 Venizelos ile Prens arasndaki anlamazlk ve 1905 ayaklanmas hakknda bkz. Aye Nkhet

Adyeke-Nuri Adyeke a.g.e., s. 28-32.

46 Hatipolu, a.g.e., s. 45.
47 Tukin, Girit, s. 801; Bayur, a.g.e., C.I, Ksm I s. 239.
48 Aye Nkhet Adyeke-Nuri Adyeke, a.g.e., s. 28-31; Tukin, Girit, s. 801; Uarol, a.g.e., s.

413.
49 Aye Nkhet Adyeke-Nuri Adyeke a.g.e., s. 31; Bayur, a.g.e., C.I, Ksm I, s. 370.

98
 Girit Meselesinin Belirsizlik Yllar

ncelikle ngilterenin desteini arad50. Bata ngiltere olmak zere dier

devletler ilhaka kar ktlar51. Yunanistan ise bir taraftan Osmanl Devleti
te yandan Avrupa Devletlerinin basksndan olay ilhak tanmadn iln
etmitir52. Bu tarihten itibaren Girit iin belirsizlik yllar da balam oldu.
Bu sreci Amerikan belgelerine dayanarak deerlendirmeye alacaz.

GRT MECLSNDEK MSLMAN YELERN YEMN MESELES

5 Ekim 1908 tarihli ilhak karar Yunanistan dahil hibir devlet tarafndan
kabul edilmemi olmasna ramen Girit yerel ynetimi, tm kademelerde
yer alan idari ve adli memurlarn Yunan Kral adna yemin etmeleri kuraln
getirdi. Bu zorunluluk ilk aamada eitli dairelerde grev yapan az sayda
Mslman memuru da kapsad. kinci aamada ise Meclisteki Mslman
yelere yneltildi. Bu durum Girit Genel Meclisindeki Mslman yele-
rin(16 kii) yemin etmedike Meclise alnmamalar tartmasn gndeme
getirdi. Yemin etmeyen memurlara ynelik bir takm meyyideler uygulan-
d. Btn bu basklara ramen Mslman yeler, Yunan Kral adna yemin
etmedi ve gerilim trmand. Bunun zerine 1910 yl balarnda Meclis 4 ay
sre ile tatil edildi53. Bundan sonraki srete Girit Meclisi, Yunanistan Kral
Georgea sadakat yemini etmeyi reddeden vekilleri azletme ve memurlarn
da yetki ve unvanlarndan yoksun braklmas kararn ald. Bu bilgiler
Novoe Vremya Gazetesinin 18 Haziran 1910 tarihli nshasnda yer alm-
t54.
Atinadaki Amerikan Eliliinden ABD Dileri Bakanlna gnderilen
11 Temmuz 1910 tarihli mektupta Giritteki durum, Mslman vekillerin
koltuklarn reddettikleri, yeni meclisin ilk oturumundan beri en hassas du-
rumdadr55 denilerek yukardaki bilgiler teyit edilmekteydi.
9 Mays 1910da Girit Meclisi Yunan Kral adna ald. Rum yeler tek
tek Krala sadk kalacaklar ve birleme iin alacaklarna dair yemin etti-
ler. Bu durum sorun yaratt56. Yemin meselesi, hkimiyet haklarnn i-
nenmesi anlamna geldii iin Osmanl Hkmeti tarafndan Batl devletler
nezdinde protesto edildi ve Yunan mallarna kar da boykot karar alnd.
Giritte Venizelosun teklifi zerine Milli Meclis 30 Maysta Mslman ye-
leri toplantlara kabul etmeme karar ald. Bunun zerine byk devletler

50 Aye Nkhet Adyeke, ark Meselesinin Bir Aynas: Girit, s. 249.

51 Yusuf Hikmet Bayur, Trk nklb Tarihi, C.I, Ksm II, Ankara 1991, s.181.
52 Aye Nkhet Adyeke, ark Meselesinin Bir Aynas: Girit, s. 249; Tukin, Girit, s. 802.
53 Aye Nkhet Adyeke, Trk Basnnda Giritin Yunanistana Katlmas (1908-1913), Fet-

hinden Kaybna Girit, stanbul 2006, s. 259,266; Aye Nkhet Adyeke-Nuri Adyeke, a.g.e., s.
41.
54 NARA(National Archives and Records Administration), M: 353, Roll: 78, File No: 867. K. 00

/60.
55 NARA, M: 353, Roll: 78, File No: 867. K. 00 /62.
56 Aye Nkhet Adyeke-Nuri Adyeke, a.g.e., s. 41; Tukin, Girit, s. 802.

99
Melek ksz

duruma mdahale edeceklerini Venizelosa bildirdiler 57. Diplomatik mis-

yonlar vastasyla Giritteki Rum ynetimini uyararak bu trden uygulama-
lara msamaha etmeyeceklerini, gerekirse adaya askeri bir mdahale ede-
bileceklerini sylediler58.
Novoe Vremya Gazetesinde yer alan makalede, Byk devletlerin Os-
manl Devleti ile Yunanistan arasnda olas bir kanl atmay engellemek
iin ellerinden geleni iyi niyetli bir ekilde yapmaya altklar belirtiliyor-
du. Makalenin devamnda bu tr tedbirlerin sava nleyebileceini, ancak
bir taraftan Giritli maceraperestlerin bir yandan da Trk venistlerin tu-
tumlarnn meselenin zmnde dezavantaj tekil ettii vurgulanyordu59.
Makalede, Girit Meselesinde sorumluluk stlenmi olan Byk devlet-
lerin Balkanlarda bar salamak iin ellerinden geleni yaptklar, ancak
baz odaklarn Yunanllar ve Trkleri savaa itecek abalara giritikleri ve
onlar nefrete tevik ettikleri belirtiliyordu. Bu konuda bar iin tavsiye
niteliinde u grler ortaya konmutur: yi niyetler bar korumak iin
yeterli deildir. Barl teebbsler, hem Trkiye hem de Yunanistandaki
venistlere rettikleri problemlerin kendilerine bir fayda salamayacan
gsterecek ekilde srdrlmelidir. Byk devletlerin Girite kuvvet gnderme
kararlar bar engelleyen siyasi gruplar zerinde souk du etkisi yapacak
ve caydrc olacaktr60. Makalede, Bosna-Herseki ilhak etmi olan Avustur-
ya basnnda Trk ve Yunan taraflarna d mdahaleye meydan vermeden
aralarndaki gr ayrlklarnn giderilmesi gerektii telkin ediliyor, ancak
mevcut gelimelerin hzl bir ekilde iki lkeyi savan eiine getirdiinden
bahsediliyordu61. Makalede son olarak 1910 yl Haziran ay itibariyle Girit
Meselesinde gelinen nokta ve sorunun zmne dair u grler ileri s-
rlmtr: Drt devlet (ngiltere, Fransa, Rusya, talya) ar bir grev olan
Giritin otonomisini garanti etmeyi ve Adadaki Trkiyenin egemenlik hakla-
rn srdrmeyi kabul etmitir. Avusturya ve Almanya bu politik kombinas-
yonda deildir ve son zamanlarda Girit Meselesinde karmaadan uzak dur-
makta ve istedikleri gibi hareket etmektedirler. Giritteki bu zel durum Avru-
pa iin her tr srprizi oluturabilir. Belki de bu zorluktan k yolu Giriti
Avrupann garantisi altnda tarafsz bir devlet yapmaktr. O zaman Almanya
ve Avusturya ya katlrlar ya da bunu reddederler. Her iki durumda da mesele
akla kavuur ve Balkan Devletlerinde Girit Meselesi ile oluan gr ayr-
lklar ve atmac dnceler son bulur 62.
Giritte Byk Devletlerin konsoloslarnn basklar neticesinde yemin
etme konusundaki srarlarn hem Yunanistan hem de birleme abalar

57 Tukin, Girit, s. 802.

58 NARA, M: 353, Roll: 78, File No: 867. K. 00 /60.
59 NARA, M: 353, Roll: 78, File No: 867. K. 00 /60.
60 NARA, M: 353, Roll: 78, File No: 867. K. 00 /60.
61 NARA, M: 353, Roll: 78, File No: 867. K. 00 /60.
62 NARA, M: 353, Roll: 78, File No: 867. K. 00 /60.

100
 Girit Meselesinin Belirsizlik Yllar

asndan sorun yarataca gerekesiyle geri adm atld ve Mslmanlarn

yeminsiz olarak meclise katlmalarna izin verildi63. Bu durum ABD Dileri
Bakanlna gnderilen 11 Temmuz 1910 tarihli mektupta u ekilde belir-
tilmitir: Yunan Kralna ballk yemini yapmadan Mslman delegelerin
Girit Meclisine kabul, bu durumu takip eden drt devletin taleplerine uygun
olarak halledilmitir64.
Mektupta; bu tablonun drt Avrupa devletinin Girit ynetimine vermi
olduklar ve adaya bir hafta iinde mdahale edeceklerini bildiren notann
dikkate alnmas sonucu ortaya kt zellikle belirtilmekteydi 65.
Gelimelerin analizi ise u ekilde yaplyordu: Bu gne kadarki en ra-
dikal Girit liderleri Venizelos ynetimindeki hkmet, karmaklklardan ka-
nma fikrine kararl bir ekilde bal kalm, dier taraftan yllarca
Venizelosun destekisi olan Michaelledakis ynetimindeki muhalefet, Avrupa-
l devletlerin taleplerine inat bir diren politikas gelitirmitir. Atina Kabi-
nesine ve Venizelos kanadna resmi yolardan eitli uzlamalar nerilmi,
muvafakat aranm, fakat bir sonuca varlamamtr. Michaelledakisin Parti-
si, Avrupal devletler tarafndan verilen srenin neredeyse sonuna kadar po-
zisyonunu korumu ve sonunda isteksiz ve gnlsz olarak talepleri kabul
etmitir66.
Mektupta Venizelos ynetimindeki Hkmetin uzlamadan yana oldu-
u zerinde duruluyor, Michaelledakis ynetimindeki muhalefet kanadnn
ise uzlamalar tkayan ve erteleyen bir tutum sergilediine zel vurgu yap-
lyordu 67.
Giritte milletvekillerinin yemin meselesi bylesi bir kriz ortam ya-
ratmtr. Bu konu ile ilgili olarak Atinadaki ABD Elisi olayn tarihi gelii-
mini de hatrlatarak Washington ynetimini bilgilendirmekteydi. ABD Di-
leri Bakanlna gnderilen 9 Haziran 1910 tarihli mektupta Amerikan
Elisi Girit meselesinin mevcut durumu ile alakal Yunanistan ve Trkiye
arasnda yaklaan uzlamazlk ile ilgili sregelen sylentilere ramen, burada
bu durumla ilgili iddialar kantlayacak herhangi bir ey yoktur68 eklinde
bir n tespit yapyor, ardndan Byk Devletlerin69 Giritten ekilmesinin
sonra 1909 yaznda; stanbul ile Atina arasnda youn bir nota trafii ya-
and, meseleye taraf olan devletlerin ald karar dorultusunda Yunan
Hkmetinin Girit Meselesi ile ilgili olarak kurallara sk bir ekilde uyma

63 Aye Nkhet Adyeke-Nuri Adyeke, a.g.e., s. 42

64 NARA, M: 353, Roll: 78, File No: 867. K. 00 /62.
65 NARA, M: 353, Roll: 78, File No: 867. K. 00 /62.
66 NARA, M: 353, Roll: 78, File No: 867. K. 00 /62.
67 NARA, M: 353, Roll: 78, File No: 867. K. 00 /62.
68 NARA, M: 353, Roll: 78, File No: 867. K. 00 /59.
69 Adadaki 4 Byk Devlet (ngiltere, Fransa, talya, Rusya) adadan ayrlmadan nce bu konu-

da Osmanlya teminat veren bir nota verirken te yandan, adadan ekilme esaslarn belirle-
yen bir muhtra yaynlamlard. Bu muhtrann ierii hakknda bkz. Aye Nkhet Adyeke,
Trk Basnnda Giritin Yunanistana Katlmas (19081913), s. 258, 259.

101
Melek ksz

kararlln srdrd hususuna vurgu yapyordu. Trkiyenin saldrgan

bir tutum taknmas durumunda ise Byk Devletlerin Yunanistan koru-
may vaat ettiklerini bildiriyordu. Eli, Yunanistann son zamanlarda silah-
landn, Yeni oluan Girit Meclisi Bakanlna Venizelosun seilmesinden
sonra Girit Rumlarnn heyecan katsaylarnn arttn ve aday Yunanis-
tana katmak iin Venizelosun her platformu kullandn; ngiltere Kral
Edwardn cenaze treni srasnda nemli grmeler yaptn ve dn
gzerghnda meselenin taraf olan Paris ve Roma gibi bakentleri ziyaret
ederek destek araynda olduunu sylyordu70.
Atinadaki Amerikan Eliliinden ABD Dileri Bakanlna gnderi-
len 14 Temmuz 1910 tarihli mektupta Girit Meclisindeki Mslman yele-
rin yemini meselesinde ortaya kan krizle ilgili olarak Atinadaki Trk Eli-
liinin olay protesto ettii bildiriliyor, protestonun dayanaklar ise u e-
kilde belirtiliyordu:
*Yunanistann Trk hkimiyetindeki Giritin iilerine karmakta hibir
ekilde hakknn olmad,
* Byk Devletlerin adadan ekilmesini mteakiben yaynladklar nota
uyarnca Yunanistann Trkiyeye verdii gvencelerin ihll edildii 71.
Yemin meselesinin ortaya kartm olduu gerilimin psikolojik etkile-
rinin henz yok olmad bir dnemde 1910 ylnn Ekim aynda adadaki
byk devletlerin konsoloslar Mslman yeleri bir toplantya arrlar.
Yemin meselesinin sayelerinde zme kavuturulduunu belirterek bun-
dan sonraki srete bu konuda problem oluturmamalarn isterler. Her ne
kadar 1910 ylnda bu yemin meselesi byk devletlerin konsoloslarnn
giriimi ve basks sonucunda halledilmi olsa da Girit ynetimi bu durumu
ihll eden uygulamalara devam etmitir72.

ABDDEK YUNANLILARIN GRTL RUMLARA DESTE

1908 ylndaki ilhak karar Yunanistan dndaki Yunanllar tarafndan da
sevinle karlanm ve bu dorultuda maddi ve manevi destek salama
yoluna gitmilerdir. Giritteki atmalarn milliyetilik mcadelesine d-
nmesi neticesinde oluan motivasyon ile Girit Rumlarna destek veren
faaliyetler gerekletirilmitir. teden beri Batda Yunanllara kar var
olan sempati adann Yunanistana ilhak srasnda da kendini gstermitir.
Bu psikolojik ortamdan yararlanan Yunanllar etkinliklerini artrmtr.

70NARA, M: 353, Roll: 78, File No: 867. K. 00 /59.

71 NARA, M: 353, Roll: 78, File No: 867. K. 00 /63.
72 Tukin, Girit, s. 802; Nitekim bu yemin meselesinin halledilmesinden sonra, meclis yeleri

ve memurlarn sebepsiz grevden alnmalar ve maalarnn denmemesi gibi durumlar

yaanrken te yandan 1912 yl banda toplanan mecliste alnan kararlar arasnda yeniden
Mslman ye ve memurlarn Yunan Kral adna yemin etmesi zorunluluu getirilmitir (Bkz.
Aye Nkhet Adyeke, Trk Basnnda Giritin Yunanistana Katlmas (19081913), s. 267).

102
 Girit Meselesinin Belirsizlik Yllar

New Yorkta 22 Ocak 1911 tarihinde Yunan asll ABD vatandalar,

Pan-Helenik Birliinin nclnde Webster salonunda bir toplant yap-
mlardr. Bu toplantda alnan kararlar toplant bakan tarafndan 26 Ocak
1911 tarihinde ABD Bakan William H. Thafta gnderilmitir. ABD Baka-
nna gnderilen yaz Hristiyanlk, uygarlk ve adalet iin yzyllardr hakla-
r ve bamszlklar iin savaan ezik Giritliler iin en iyisini yapmanz umut
ediyoruz73 eklinde ajite edici bir ifade ile balyor, ardndan toplantnn
gerekeleri sralanyordu:
* Girit Adasnn halk; kken, gelenek, dil ve ideal olarak Eski Yunanl-
lardandr ve Helen insannn zelliklerinin ounu bu zamana kadar koru-
mutur.
* Giritliler, Osmanl hkimiyetine girildii andan itibaren ynetimden
memnun olmamlar, srarla zgrlklerini istemiler ve pe pee kan isyan-
lar neticesinde Yunanistan ile birlemeyi arzu etmilerdir.
* Adada tekrarlanan isyanlar ve huzurluklar nedeniyle Avrupal gler
olaya mdahale etmiler ve Girite muhtariyet verdirerek adann ynetimine
Yunanl bir Prens getirerek Ona adann ynetimi ile ilgili olarak geni haklar
verdirmilerdir.
* 1908 ylnda Giritin ilhak karar almas ve Yunan Kralna ballklarn
bildirmesinin ardndan Byk Gler, sorunu Osmanl Devleti ile tartp hal-
ledeceklerine dair Giritlilere sz vermilerdir.
* Byk Gler szlerinde durmamlar, hatta geri adm atarak Osmanl
Sultannn haklarn koruma yoluna gitmilerdir.
* Girit Meselesinin zmszl Yakn Douda kalc bir barn sa-
lanmasn tehdit etmektedir.74
Pan-Hellen Birliinin nclnde 22 Ocak 1911de yaplan toplant-
da Girit Meselesinin zmne dair u kararlar alnmt:
* Girit Adasndaki Trk hkimiyetini ortadan kaldrmak iin Girit Mese-
lesinde Avrupal Glerin adaletsiz tutumlarn iddetli biimde protesto et-
mek,
* ABD Bakann, Girit halkn Trk hkimiyetini kabul etmeye zorlayan
Avrupal Glere kar nfuzunu kullanmaya sevk etmek,
* ABD Kongresini bu dorultuda bir karar karmaya yneltmek,
* ABD Bakann, adann Yunan Krall ile birlemesi ve Girit problemi-
nin zm iin Avrupa glerinin dikkatini ekmeye sevk etmek,
* ster ruhani snftan olsun ister olmasn Giritliler iin seslerini ykselten
tm Amerikal vatandalara, Amerikan basnna ve zellikle New York
Heralda Girit Meselesindeki gayretlerinden dolay teekkr etmek75.

73 NARA, M: 353, Roll: 78, File No: 867. K. 00 /67.

74 NARA, M: 353, Roll: 78, File No: 867. K. 00 /67.
75 NARA, M: 353, Roll: 78, File No: 867. K. 00 /67.

103
Melek ksz

Grld zere ABDde bulunan Yunan lobisinin etkin almas ve

uygulam olduu propaganda yntemleriyle Giritli Rumlarn madur edil-
diine ynelik bir kamuoyu oluturulmaya allmtr. Bu stratejinin en
byk hedefi Giritin Yunanistana katlmasnda engel olarak grdkleri
ngiltere, Fransa ve talyay ABD vastasyla bask altna almaktr. ABDyi de
bu noktada yaptrm gcn kullanarak araclk yapmaya tevik etmek is-
temilerdir. te yandan Giritlilere Amerikan vatandalarndan ve Amerikan
basnndan nemli bir destek geldii, onlara gayretlerinden dolay teekkr
etme karar alnmasndan anlalmaktadr.
Giritli Rumlarn mcadelesine bir destek de New Jersey Kadn Hareketi
Birliinden gelmitir. 10 ubat 1911 tarihinde ABD Bakanna gnderilen
dilekenin giri ksmnda Birleik Devletler Hkmeti, Bakan ve Kongresi
vastasyla New Jersey Kadn Hareketi Birlii, Giritlilere bamszlk mcade-
lelerinde manevi desteklerini ve sevgilerini sunar76 ifadesi yer almaktayd.
Dilekede yer alan Giritte yaayan Yunanllar 1776 ylnda Fransa ve Hol-
landaya kar bizim kolonilerimizin yapm olduu mcadeleyi modern
dnyaya kar aynen gstermektedirler77 eklindeki ifadeyle Girit iin lobi-
cilik yapanlar propagandalarn daha etkin ve meru zemine oturtmaya
almaktaydlar.
23 ubat 1911 tarihinde Pan-Hellenik Birlii Bakan, ABD Bakanna
yeni bir dileke gndermitir. Dilekede, Pan-Hellenik Birliinin Genel Ku-
rulunun, 17 ubat 1911 tarihinde, Boston, Massachussettsde Faneuil Salo-
nunda yaplan toplantsnda, Giritliler lehine kabul edilen kararlara ait ya-
znn bir kopyasnn gnderildii belirtiliyordu78.
Pan-Hellenik Birlii Bakan, ABDnin Giritli Rumlara gsterdii ilgi ve
sevginin kaynann Haziran 1868de ABD Kongresi tarafndan kabul edilen
kararlar ve ayn yl Girit halkna yaplan yardmlara dayandn ifade ede-
rek; Faneuil toplantsnda alnan kararlardaki uzlama nerisinin, Kong-
renin 1868de aklad istekler dorultusunda ekillendiini belirtmitir.
Dilekede, Yakn Douda yllarca sren uzlamazln kayna olarak gste-
rilen Girit Sorununun hzl bir ekilde halledilmesi iin ABD Bakanndan,
Avrupa Gleri nezdinde giriimde bulunmas istenmektedir.
Sz konusu dilekenin ekinde 17 ubat 1911de yaplan genel kurulda
alnan kararlar ve gerekeleri u ekilde belirtilmitir:
* Girit Adasnn halk ok eski tarihten itibaren rk, gelenek, din ve milli
istek olarak Yunanldr ve Giritli Rumlar ile Yunanllar arasnda tarih kltr
ba vardr.
* Giritli Rumlarn Trklere kar verdii mcadele medeni dnyann tak-
dirini kazanmtr.

76 NARA, M: 353, Roll: 78, File No: 867. K. 00 /68.

77 NARA, M: 353, Roll: 78, File No: 867. K. 00 /68.
78 NARA, M: 353, Roll: 78, File No: 867. K. 00 /69.

104
 Girit Meselesinin Belirsizlik Yllar

* Giritli Rumlar, 19. yzyl boyunca yaadklarndan dolay Avrupal Dev-

letlerin desteini almtr. Bu destek Giritin Yunanistan ile birlemesi iin
uygun bir ortam oluturmu ve bu dorultuda Yunan Kralna adaya st d-
zey bir yetkili atama hakkn vermitir.
* ngiltere, Fransa, Rusya ve talyadan oluan drt koruyucu gcn m-
dahalesi sonucunda Osmanl Sultannn ada zerindeki haklar, sadece szde
kalmtr.
* Girit Meclisinin, Yunanistan ile birletiini duyurmasndan sonra, Ko-
ruyucu Gler Girit Hkmetine, birlemeyi olumlu karladklarn bildirmi-
lerdir.
* Koruyucu Gler daha sonra Giritlilere verdikleri szleri unutarak Os-
manl Devletine adadaki egemenlik haklarn koruyacaklarn ve adann y-
netimi konusunu daha sonra deerlendireceklerini vaat etmilerdir. Bu du-
rum aday tekrar Trk hkimiyetine sokma niyetlerinde olduklarn dn-
drmektedir. Benzer durum Sisam Adasnda yaanm ve Trk birlikleri ada-
y tekrar kontrolleri altna almtr.
Yukarda zetlenen gerekelere dayanlarak 17 ubat 1911 tarihli Pan-
Hellenik Birlii Genel Kurulunda Girit Meselesinin zme kavuturulmas
iin u kararlar alnmtr:
* ABD Kongresinden Girit ile Yunanistann birlemesi lehinde bir karar
karmasn salamaya almak,
* Giritlilere Trk hkmranlnn zorla kabul ettirilmesi durumunda
ABD Bakannn arabuluculuk rol stlenmesini salamak,
* Girit davasn destekleyen ABD basnna ve zellikle olay karsndaki
duruundan tr New York Heralda teekkr etmek,
* Bu kararlarn kopyalarn ABD Bakanna ve ABD Kongresine gn-
dermek.
Giritli Rumlara bir baka destek Baltimoreda oturan Yunan asll ABD
vatandalarndan gelmitir. 9 Nisan 1911de Baltimoredaki Ortodoks Kili-
sesinde Papaz Constantine Douropoulos bakanlnda yaplan toplantda
Girit Sorunu ile ilgili olarak baz kararlar alnmtr. Toplant kararlarnn da
yer ald dileke, 22 Nisan 1911 tarihinde ABD Bakanna gnderilmitir.
79

ABD Bakanna gnderilen dilekede, Baltimoredaki Yunan asll hal-

kn, Girit Adasnn, Yunanistan ile birlemesinden yana olduklar bildirili-
yor, ayrca Bakandan Girit ve Yunanistan lehine tedbirler almas isteni-
yordu.
Baltimorelu Yunanllar byle bir toplanty dzenlemelerinin gereke-
lerini u ekilde sralamlard:

79 NARA, M: 353, Roll: 78, File No: 867. K. 00 /69.

105
Melek ksz

* Akdenizin nemli bir adas olan Giritti en eski zamanlardan beri y-

neten ve buraya medeniyet getiren Yunanllardr.
* Ortaada Roma mparatorlarnn aday ynetmek zere Yunanl gen
asilzadeleri gndermi olmalar Yunanllarn adadaki hkmranln ve sa-
hipliini kantlamaktadr.
* Trkler tarafndan igalinden 1911 ylna kadar geen srede adada
Yunan gelenek ve grenekleri hkm srmtr.
* Adadaki son siyas deiikliklere paralel Koruyucu Gler, Giritin Yu-
nanistan ile birlemesi gerektiini kabul etmilerdir.
retilen bu gerekelerden hareketle Baltimorelu Yunanllar dzenle-
mi olduklar toplantda u kararlar almlard:
* Tarihi Baltimore ehrinde kz kardeimiz Girit ve annemiz Yunanis-
tann gerek anlamda birlemesini iln ediyoruz.
* ABD Bakanna, bu gerei resm bir ekilde kabul etmesi ynnde
ar yapyoruz.
* Farkl mezheplerin papazlarndan, ayn zamanda yayn organlarndan
da her yerde bu birlemeyi iln etmelerini ve glendirmelerini istiyoruz.
* zellikle New York Herald Gazetesinden, Yunan milleti lehine yapt
ve bizde derin bir minnettarlk hissi uyandran asil mcadelesini devam et-
tirmesini istiyoruz.
* Amerikan gazetelerinden kararlarmz yaynlamalarn, mcadelemizi
desteklemelerini ve bu ekilde sonsuz minnettarlmz kazanmalarn istiyo-
ruz.
Giritin Yunanistana ilhak kararna bir baka destek de
Methodistlerden gelmitir. Massachussettsdeki Methodist Kilisesinin pa-
paz olan Yunan asll G. Ginereres, Boston Methodist papazlarnn oyu ve
Piskopos Willard E. Hallalicu D.Dnin teklifiyle ABD Bakan William
Howard Thaft ile grmek zere temsilci seilmitir.80
15 Nisan 1911de Ginereres, Methodist papazlar ve Massachussetts
Yunanllarnn temsilcisi olarak senatr Lodge araclyla ABD Bakan ile
grm ve her iki kesimin de ilhak taftar olduunu Bakana bildirmi-
tir81.
Papaz Ginereres, Methodist - Episkopal temsilcisi sfatyla ABD Bakan
William Howard Thafta 24 Austos 1911 tarihinde bir de mektup gnder-
mitir. Mektupta zgrlklerini elde etmek iin talihsiz Girit halkna, Bir-
leik Devletlerin yapaca yardmda her adm bana yazacanza dair sz
vermitiniz. zlerek belirtmeliyim ki, sizden ya da hkmetinizden hibir
mspet cevap alamadk. Papazlar olarak bizler, Yunan halk ve bask altnda-

80 NARA, M: 353, Roll: 78, File No: 867. K. 00 /70.

81 NARA, M: 353, Roll: 78, File No: 867. K. 00 /73.

106
 Girit Meselesinin Belirsizlik Yllar

ki Giritliler adna Birleik Devletlerden gelecek gzel haberleri bekliyoruz82

ifadeleri yer almaktayd.

GRTE KADI TAYN MESELES

Giritte yemin krizinin almasndan sonra yaanan bir dier sorun adaya
kadlarn tayini meselesi olmutur. Osmanl Hkmeti, 1911 ylnda
Kandiye, Hanya ve Resmoya kad tayin etmek isteyince, Hristiyan halkn
tepkisiyle karlald. Hatta, Mays aynda yaynlanan gazetelerde ve Yunan
basnnda adaya gnderilecek kadlarn katledileceine dair yazlar kt83.
Osmanl Hkmeti tarafndan adaya tayin edilen kadlar kabul edilme-
yerek geri gnderildi. Giritli Rumlar kadlarn Byk Devletler tarafndan
onaylanm olan anayasaya aykr olarak gnderildiini iddia ettiler84.
Kadlarn Osmanl Hkmetince tayini Mslmanlar iin hukuksal bir
gvence olarak saylyordu. Ayn zamanda adadaki egemenliin bu son
sembolnn korunmas da Osmanlclk mcadelesinin bir baka ynyd.
Bu adan kad tayini meselesi Girit Adas Mslmanlarnn, Osmanl yne-
timine dinsel olduu kadar hukuksal bann da bir sembol olarak kabul
ediliyordu. Bundan dolay adann Mslman halk bu olaya byk tepki
gstermitir. Halk, Hanya, Resmo ve Kandiyede mitingler dzenleyerek,
kadlarn Osmanl Hkmetince tayininin Girit Anayasasna uygun olduu-
nu iln ettiler85.
Bu olay, Osmanl Devletinin baka blgelerinde yaayan Mslmanlar
tarafndan da tepkiyle karlanm ve bu hususta eitli gsteriler yaplm-
tr. Bu gsterilerden bir tanesi 8 Haziran 1911 tarihinde Beyrutta gerek-
letirilmitir. Beyruttaki Amerikan Konsolosu tarafndan ABD Dileri
Bakanlna gnderilen 13 Haziran 1911 tarihli mektupta, kadlarn Girite
atanmas hususunda Beyrutta yaplan gsteri hakknda bilgi verilmekteydi.
Mektupta 8 Haziranda, Beyrut sakinlerinin, halk meydannda buluarak,
konumalar yapp, kadlarn Girite gnderilmesi hususunda Osmanl Devle-
tinin kararlln desteklediklerini gstermek istedikleri ifadesi yer alyor-
du86. Ayrca, topluluun Osmanl Hkmetine destek telgraf ekmek iin
aralarnda oylama yaptklar ve seilen grubun telgraf ofisine doru yola
kt, ancak ofise ulaldnda kalabaln azald ve gnderilecek telgraf-
lar iin denecek parann toplanamad belirtiliyordu. Mektubun deva-
mnda, daha sonra gsteri elebalarnn hkmet brolarna giderek genel

82 NARA, M: 353, Roll: 78, File No: 867. K. 00 /73

83 Aye Nkhet Adyeke-Nuri Adyeke, a.g.e., s.42.
84 Aye Nkhet Adyeke, Trk Basnnda Giritin Yunanistana Katlmas (19081913),
s.269.
85 Aye Nkhet Adyeke-Nuri Adyeke, a.g.e., s.42.
86 NARA, M: 353, Roll: 78, File No: 867. K. 00 /71.

107
Melek ksz

sekreterden telgraf paralarn demesini istedikleri ve grevlinin de bu

istee raz olduu ifade edilmitir87.
Kad tayini meselesinde benzer bir gsteri, 14 Haziran 1911 tarihinde
Hayfada gerekletirilmitir. Beyruttaki Amerikan Konsolosunun ABD
Dileri Bakanlna gnderdii 15 Haziran 1911 tarihli mektupta bu gs-
teriden bahsedilmektedir. Konsolosun mektubunda, daha evvel 8 Hazi-
randa Beyrutta yaplan gsteriye benzer bir gsterinin bu defa 14 Hazi-
randa Hayfada yapld belirtiliyordu88. Gsteride hedef olarak hem Girit
hem de Yunanistan ynetimi alnm, kamu dzenini bozucu herhangi bir
olay meydana gelmeden protesto eylemi sonlandrlmtr.
1911 tarihinde ortaya kan kad tayini meselesi trmanmaya balayn-
ca Byk Devletler olaya mdahale etmiler ve Osmanl Devletinden adaya
kad gnderilmesini ertelemesini istemilerdir. Bu teklif adadaki Msl-
manlar tarafndan tepkiyle karlanmtr89.
Daha sonra Byk Devletler, bu konuda aralarnda yaptklar grme-
ler neticesinde kadlarn ada Mslmanlarnca seilmesini ve Girit Hkme-
ti tarafndan yemin ettirilmeksizin grevlendirilmesini kararlatrmlar ve
bunu da Girit Hkmetine bildirmilerdir90.

MEBUSLAR MESELES VE GRT SORUNUNDA GELNEN SON NOKTA

1911 ylnn dier bir problemi de Giritli Rum milletvekillerinin Yunan Par-
lamentosuna katlmalar meselesi olmutur. Fakat bunun nn aan asl
gelime Venizelosun 1909da Yunanistana arlmas hadisesidir91. Bu
olay, Avrupa ve Osmanl Devleti tarafndan byk tepki ile karlanmtr.
Avrupal devletler Venizelosun bu teklifi kabul etmesi halinde artk Giritte
bir lider olarak tannmayacan ve Yunanistanda grev yapacaksa istifa
etmesi gerektiini Girit ynetimine bildirmilerdir92. Buna ramen
Venizelos yaplan teklifi 22 Aralk 1909da kabul etmi,93 ardndan da Mec-
lis Bakanlndan istifa ederek 1910 yl Eyll aynda Yunanistana gitmi-
tir. Yaplan seimler sonucunda Yunan Parlamentosuna girmeyi baarp
Yunanistan babakan olmutur94.
Bu olay Giritli Rumlar ve Yunanistan bundan sonraki srete daha
cesur admlar atmaya yneltmitir. 1911 ylnda Osmanl Devleti ile talya

87 NARA, M: 353, Roll: 78, File No: 867. K. 00 /71.

88 NARA, M: 353, Roll: 78, File No: 867. K. 00 /71.
89 Aye Nkhet Adyeke, Trk Basnnda Giritin Yunanistana Katlmas (19081913), s.269.
90Aye Nkhet Adyeke-Nuri Adyeke, a.g.e., s.42-43.; Aye Nkhet Adyeke, Trk Basnnda

Giritin Yunanistana Katlmas (19081913), s.270.

91 Venizelos ,Yunanistandaki siyasi partilerle parlamento, saray ve ordu arasndaki uyumsuz-

luun giderilmesi amacyla Atinaya arlmtr (Hatipolu, a.g.e., s. 52).

92 Aye Nkhet Adyeke-Nuri Adyeke, a.g.e., s. 43.
93 Hatipolu, a.g.e., s. 52.
94 Aye Nkhet Adyeke-Nuri Adyeke, a.g.e., s. 43; Venizelos, Yunanistanda 5 Eyll 1910da

Liberal Partiyi kurmu, 6 Ekim 1910da ise babakan olmutur (Hatipolu, a.g.e., s. 52).

108
 Girit Meselesinin Belirsizlik Yllar

arasnda patlak veren Trablusgarp Sava Rum-Yunan ikilisini cesaretlendi-

ren bir baka etkendi. Nitekim Giritin Yunanistan ile birlemesini tamam-
lamak amacyla bu durumdan faydalanma yoluna gidilmitir. Atinadaki
Amerikan Eliliinden ABD Dileri Bakanlna gnderilen 8 Kasm 1911
tarihli mektupta bu gr destekleyen ifadeler yer almaktayd95.
Mektupta, Girit Meclisinin hafta nce toplanarak Yunanistan ile bir-
leme ynnde oluan uygun zeminden yararlanarak harekete geilmesine
ve bu dorultuda milletvekillerinin Atinada toplanacak olan Parlamentoya
Giriti temsilen katlmalarna karar verildiinden bahsediliyordu. Bu durum
Osmanl Devletinin Atinadaki elisi vastasyla protesto edilmitir.
Mektupta ayrca, Girit Sorunu ile ilgili olarak iki dncenin ortaya k-
t belirtiliyordu. lki yukarda belirtildii zere Osmanl Devleti ile talya
arasndaki savatan faydalanma dncesidir. Dieri ise, siyaset kulvarnda
ykseliini srdren Giritli Venizelosun itibarn zedeleyecek ekilde bu
olayn tahrik edilmesidir. Amerikan Elisine gre muhalefet, Girit Mesele-
sinin kmaza girmesi durumunda Venizelosun ypranacan dnyor;
bundan dolay birleme ynndeki eylemleri tahrik ediyordu96.
Buna karlk Venizelos Hkmeti mebuslar meselesinde Byk Dev-
letlerin beklentileri dorultusunda bir tutum sergilemitir. 8 Kasm 1911
tarihli mektupta, Amerikan elisinin ifadesine gre, kendisi de Giritli olma-
sna ramen babakan, Giritli Rumlarn Meclise girmelerine izin vermeye-
ceini kesin olarak bildirmitir. Bu kararn alnmasnda yabanc misyon
eflerinin de etkisi olmutu97.
Yunanistandaki iktidar yetkilileri yazl bir bildiri yaynlayarak hk-
metlerinin hlihazrdaki durumu bozacak herhangi bir rahatszla izin
vermeyeceklerini ve milletvekillerinin Atinaya gnderilmesine tolerans
gstermeyeceklerini iln ettiler98. Buna karlk devrimciler, programlarnn
belirlendii ekilde devam edeceini bildirerek 10 Aralk 1911de toplan-
m, ilhak kararn tekrar onaylayarak Atinadaki Meclise katlacak millet-
vekillerini belirlemitir99.
Amerikan Eliliinin mektuplarna gre Yunanistanda Girit Mesele-
sinde farkl gr temsil eden iki gruptan bahsedilir. Birinci grup, Giritli
milletvekillerinin Yunan Meclisine katlmalarn onaylamayan ve hkmet-
te olan Venizelos yanllar; ikinci grup ise bu durumu onaylayan, hatta bu
konuda kkrtc faaliyetlerde bulunan muhalefet kanaddr. Muhaliflerin,
Girit davasna sahip kmalarndaki asl ama Venizelosun gzden dr-
lerek zarar grmesini salamaktr. Amerikan Elisinin 4 Ocak 1912 tarihli
mektubunda yer alan u ifadeler bu gr destekler niteliktedir: Baba-

95 NARA, M: 353, Roll: 78, File No: 867. K. 00 /75.

96 NARA, M: 353, Roll: 78, File No: 867. K. 00 /75.
97 NARA, M: 353, Roll: 78, File No: 867. K. 00 /75.
98 NARA, M: 353, Roll: 78, File No: 867. K. 00 /76.
99 NARA, M: 353, Roll: 78, File No: 867. K. 00 /76.

109
Melek ksz

kann dmanlar olaylar daha da kkrtarak ve sonunu hazrlayacak yollar

bulmak iin adaya ajanlar gnderdiler. Giritteki devrimci hareketi kkrtma-
ya karar verdiler100.
Mektubun devamnda yer alan Giritlileri caydrmak iin gsterilen b-
tn abalar sonusuz kald, hatta kraldan gelen bir telgraf bile isteksizlikle
alnd101 ifadesi Giritlilerin, mebuslar gnderme konusunda ne kadar ka-
rarl olduklarn gstermektedir.
Amerikan Elisinin mektubunda, Atinada, Giritten gelecek olan mil-
letvekilleri iin byk bir gsteri planland, buna karlk Hkmetin de
gvenlik nlemlerini arttrd belirtiliyordu. Bu dorultuda, dzeni muha-
faza etmek zere taradan Atinaya askerler getirtildi. Dier bir gvenlik
tedbiri olarak Dileri Bakanl tarafndan kendilerine yolcu tama izni
verilen gemicilerin Giritten Pireye yolcu tamalar yasaklanm, hatta
yabanc hatlar dahi bu uygulamaya tabi tutulmutur. Daha ileri bir nlem
olarak ta Girit limanlarna karantina uygulanmtr102.
Btn bu engellemelere ve protestolara ramen yine de 25 milletvekili
Giritten Atinaya gitmek zere harekete gemitir.
Bundan sonraki olaylar elinin anlatmna gre u ekilde gelimitir.
Giritli 25 milletvekili Cenova zerinden giden bir gemiye binme giriiminde
bulunmu, ancak sahil koruma gleri tarafndan tutuklanmlardr. Sonra
bir Fransz kruvazrne konularak Atinaya gitme dncesinden vazgein-
ceye kadar tutulmak zere Suda Krfezine gtrlmlerdir103. Mektupta
ayrca milletvekillerinin bu uygulamaya itiraz ederek bir takm olaylara
sebebiyet verdikleri bu yzden de bunlarn yattrlmalar iin konunun
Atina Meclisine tand belirtilmitir104.
Bu arada Giritli Milletvekillerin Atinaya ulamas ve kamuoyuna ken-
dilerini yasal temsilciler olarak takdim etmesi ihtimaline kar Hkmet,
Meclisin datlmasn bile dnmt 105.
Girit Milletvekillerinin Atinaya gitme giriimleri baarszlkla sonu-
lannca Giritli Rumlar bir sreliine geri adm atmak durumunda kalmlar-
dr. Bu konuda ikinci bir kriz Mart 1912de yaanmtr. O tarihlerde Yuna-
nistanda yaplacak Meclis seimleri iin aday belirlenmeye balandnda
Giritte de bu ynde bir hareketlenme olmutur. Bunun zerine Byk Dev-
letler ayn olayn tekrarlanmas halinde aday igal edeceklerini bildirmi-
lerdir106.

100 NARA, M: 353, Roll: 78, File No: 867. K. 00 /76.

101 NARA, M: 353, Roll: 78, File No: 867. K. 00 /76.
102 NARA, M: 353, Roll: 78, File No: 867. K. 00 /76.
103 NARA, M: 353, Roll: 78, File No: 867. K. 00 /76.
104 NARA, M: 353, Roll: 78, File No: 867. K. 00 /76.
105 NARA, M: 353, Roll: 78, File No: 867. K. 00 /76.
106 Aye Nkhet Adyeke-Nuri Adyeke, a.g.e., s. 44.

110
 Girit Meselesinin Belirsizlik Yllar

Byk Devletlerin bu uyarlarna ramen Girit ynetimi geri adm at-

mamtr. Bu dorultuda Yunanistan ile ayn gn Giritte de seimler yapl-
m ve Yunanistana gnderilmek zere 69 ye belirlenmitir107.Giritte
yaplan seimler sonucunda belirlenen yelerden Yunanistana gitmek iin
yola kan 18 milletvekili ngiliz sava gemileri tarafndan tutuklanmtr.
Ancak 22 milletvekili Nisan 1912de Atinaya ulamay baarmtr108.
Girit Meselesi, 1912 sonbaharnda Giritlilerin Sisam Adasna ynelik
engelleyici/saldrgan tutumuyla yeniden trmana gemitir. 28 Eyll 1912
tarihinde Atinadaki Amerikan Eliliinin ABD Dileri Bakanlna gn-
derdii mektupta, Rus Dileri Bakan Mr. Sazonoff ve ngiliz Dileri Ba-
kan Sir Edward Greyin Giritlilere kar tavrlarn tamamen deitirdikleri
ve Girit Aptall olarak tanmladklar bu olaya son vermek amacyla ha-
rekete getikleri belirtiliyordu109.
Bu dorultuda Byk Devletler, Girit ynetimini aada belirtilen hu-
suslarda uyarmlardr:
* Giritlilerin, derhal rahatszlk verici uygulamalarndan vazgemeleri,
* Giritlilerin Sisamdan ekilmeleri,
* Szde Girit temsilcisinin Atinadan ayrlmas,
* Yunan Parlamentosuna girmek iin artk aba sarf edilmemesi110.
Bu isteklerin yerine getirilmemesi halinde Girit Adasnn derhal ulus-
lar aras gler tarafndan igal edilecei ve adada 1898 ncesi statkonun
yeniden tesis edilecei hususu Giritlilere ve Yunan Hkmetine bildirilmi-
tir111.
Milletvekillerinin, Yunan meclisine katlp katlmayacaklarnn tartl-
d gnlerde Osmanl Hkmeti, Girit milletvekillerinin Yunan Meclisine
katlmalarn sava nedeni sayacan aklamtr. Ancak bu karar Yunan
Hkmetini etkilememi ve Venizelos 10 Ekim 1912de Giritli yelerin
Yunan Parlamentosuna katlacan ve her iki parlamentonun da bundan
byle ayn olacan aklamtr112. Bu aklamadan 4 gn sonra 14 Ekim

107Aye Nkhet Adyeke-Nuri Adyeke, a.g.e., s.44.; Aye Nkhet Adyeke, Trk Basnnda
Giritin Yunanistana Katlmas (19081913), s.263. Bu durum daha nceden 4 Ocak 1912
tarihli mektupta bir ihtimal olarak dile getirilmitir: Seim gn belirlendiinde Giritlilerin
de ayn tarihi kendi seim tarihi olarak seeceklerine inanlyor ve zerinde konutuumuz
sorun daha da ac bir ekilde tekrar tekrar yaanacaktr (NARA, M: 353, Roll: 78, File No: 867.
K. 00 /76).
108Aye Nkhet Adyeke-Nuri Adyeke, a.g.e., s.44.; Aye Nkhet Adyeke, Trk Basnnda

Giritin Yunanistana Katlmas (19081913), s.263.

109 NARA, M: 353, Roll: 78, File No: 867. K. 00 /78.
110 NARA, M: 353, Roll: 78, File No: 867. K. 00 /78.
111 NARA, M: 353, Roll: 78, File No: 867. K. 00 /78.
112 Tukin, Girit, s.803.

111
Melek ksz

1912de saylar 40 olan Giritli milletvekilleri byk bir trenle parlamen-

toya katlmlardr113.
Bundan sonraki sre Giritin Osmanl Devletinin elinden kmasn
salayacak gelimelerden ibarettir. Nitekim Yunan Hkmeti, eski baba-
kanlardan Stephan Dragoumisi Girit Valisi olarak adaya atayarak ilhak y-
nnde nemli bir aamaya gemitir114.
Atinadaki Amerikan Eliliinin ABD Dileri Bakanlna gnderdii
26 Ekim 1912 tarihli mektupta Dragoumisin Giritteki grevi u ekilde
belirtiliyordu:
* Milletvekili seimlerini Yunan anayasasnn ngrd ekilde dzen-
lemek,
* Hkmeti, memurlar ve yrrlkteki yasalarn yardmyla idare etmek,
* Hem Hristiyan hem de Mslman toplumun haklarn gvence altna
almak115.
Osmanl Hkmeti, Girit Milletvekillerinin Yunan Parlamentosuna ka-
tlmalar karsnda Yunan Hkmetini protesto etmi ve Atinadaki elisini
geri armtr116. Bu olaydan ksa bir sre sonra Balkan Sava balam ve
19 Ekim 1912de Osmanl Devleti ile Yunanistan savaa tutumutur.
Balkan Savalar sonrasnda toplanan Londra Konferansnda Girit Me-
selesi de grlmtr. Trk Heyeti, kar karya kald youn bask ne-
deniyle Baka hibir Ege Adasnn talep edilmeyeceine dair garanti veril-
mesi halinde Osmanl Devletinin Girit zerindeki haklarn Byk Devletlere
brakabileceini117 aklamtr.
30 Mays 1913te imzalanan Londra Anlamasnn 4.maddesinde Sul-
tann Girit zerindeki btn haklarn Balaklara brakt118 ifadesi yer
almtr. Bylece ada bir daha geri dndrlemeyecek ekilde Osmanl Dev-
letinin elinden km ve Byk Devletlerin inisiyatifine terk edilmitir. 14
Aralk 1913te Yunanistan Kral Giritin Yunanistana katldn dnyaya
iln etmitir. Bundan ksa bir sre sonra da Yunanistann aday ilhak etme-
si Avrupadaki byk gler tarafndan tannmtr (Aralk 1913)119.

SONU
Giritte Yunanistann etkisiyle 19.yzyln ikinci yarsndan itibaren isyan-
lar kmtr. Bundan sonraki srete 1897de adaya muhtariyet verilmesi

113Aye Nkhet Adyeke-Nuri Adyeke, a.g.e,, s.44.; Aye Nkhet Adyeke, Trk Basnnda
Giritin Yunanistana Katlmas (19081913), s.263-264.
114 NARA, M: 353, Roll: 78, File No: 867. K. 00 /79.
115 NARA, M: 353, Roll: 78, File No: 867. K. 00 /79.
116 Tukin, Girit, s.803.
117 Yusuf Hikmet Bayur, Trk nklb Tarihi, C.II, Ksm. II, Ankara 1991, s.214,224.
118 NARA, M: 353, Roll: 78, File No: 867. K. 00 /81.; Bayur, a.g.e., , C.II ,Ksm.II, s.313; Uarol,

a.g.e., s.441.
119 NARA, M: 353, Roll: 78, File No: 867. K. 00 /81.

112
 Girit Meselesinin Belirsizlik Yllar

ve 1908 ylnda Girit ynetiminin Yunanistana katldn aklamas, ada-

nn Yunanistanla birlemesini salayacak nemli aamalar olmutur. Girit
Meclisindeki Mslman yelere Yunan Kral adna yemin ettirilmek isten-
mesi, Osmanl Devletinin adaya gnderdii kadlarn kabul edilmemesi ve
Giritli Rum milletvekillerinin Yunan Parlamentosuna katlma abalar,
1908 sonrasnda adada yaanan belli bal sorunlar olmutur. Bu sorunlarn
zm ve adadaki statkonun korunmas iin Avrupal Devletler Girit Me-
selesine mdahil olmulardr. Atinadaki Amerikan Eliliinin ABD Dile-
ri Bakanlna gnderdii mektuplar, Girit Meselesinin bu safhas hakknda
aydnlatc bilgiler iermektedir. Bu mektuplarda, adadaki sorunlarn ortaya
k ile ilgili ipular verilmesinin yan sra Girit Meselesinde Osmanl
Devleti, Yunanistan ve Avrupal devletlerin tutumlar da deerlendirilmitir.
Amerikan belgelerinde ayrca meselenin ortaya kyla birlikte Ameri-
kadaki Yunan lobisinin nasl hareketlendii ve Giritin Yunanistana katl-
mas iin ne gibi almalar yrtt de yer almaktadr.
Girit 1868den sonra Osmanl Devletinin kontrolnden kmaya ba-
lam 1897de kontrol 4 Avrupal devletin (ngiltere, Fransa, Rusya ve tal-
ya) eline gemitir.1908deki ilhak kararndan 1913 ylna kadar yaanan
olaylar ise adann Yunanistann eline gemesinin son aamalar olmutur.

KAYNAKA
Ariv Kaynaklar
NARA (National Archives and Records Administration), M: 353, Roll: 78, File No:
867. K. 00 /59.
NARA, M: 353, Roll: 78, File No: 867. K. 00 /60.
NARA, M: 353, Roll: 78, File No: 867. K. 00 /62.
NARA, M: 353, Roll: 78, File No: 867. K. 00 /63.
NARA, M: 353, Roll: 78, File No: 867. K. 00 /67.
NARA, M: 353, Roll: 78, File No: 867. K. 00 /68.
NARA, M: 353, Roll: 78, File No: 867. K. 00 /69.
NARA, M: 353, Roll: 78, File No: 867. K. 00 /70.
NARA, M: 353, Roll: 78, File No: 867. K. 00 /71.
NARA, M: 353, Roll: 78, File No: 867. K. 00 /73.
NARA, M: 353, Roll: 78, File No: 867. K. 00 /75.
NARA, M: 353, Roll: 78, File No: 867. K. 00 /76.
NARA, M: 353, Roll: 78, File No: 867. K. 00 /78.
NARA, M: 353, Roll: 78, File No: 867. K. 00 /79.
NARA, M: 353, Roll: 78, File No: 867. K. 00 /81.

Tetkik Eserler
ADIYEKE A. Nkhet -Nuri Adyeke, Yunan syan Srasnda Giritte rtidad Olay-
lar, Fethinden Kaybna Girit, stanbul 2006.

113
Melek ksz

ADIYEKE A. Nkhet -Nuri Adyeke, Kbrs Sorununun Anlalmasnda Tarihsel Bir

rnek Olarak Giritin Yunanistana Katlmas, Ankara 2002.
ADIYEKE A. Nkhet, Giritin Mehmet Ali Paa Ynetimindeki Durumuna Dair
Bir Rapor, Fethinden Kaybna Girit, stanbul 2006.
ADIYEKE A. Nkhet, Giritte Aar Vergisinin Toplanmasna likin Bir Yntem:
Teslis Sistemi, Fethinden Kaybna Girit, stanbul 2006.
ADIYEKE A. Nkhet, Rum Milliyetiliinin Gelime Dneminde Giritte Oluan
Trk Milliyetilii, Fethinden Kaybna Girit, stanbul 2006.
ADIYEKE A. Nkhet, ark Meselesinin Bir Aynas: Girit, Fethinden Kaybna
Girit, stanbul 2006.
ADIYEKE A. Nkhet, Turhan Paann Girit Valilii ve Girit Hakknda Raporlar,
Fethinden Kaybna Girit, stanbul 2006.
ADIYEKE A. Nkhet, Trk Basnnda Giritin Yunanistana Katlmas (1908-
1913), Fethinden Kaybna Girit, stanbul 2006.
ADIYEKE A. Nkhet-Nuri Adyeke, Trk Denizcilik Tarihi Asndan Girit Sava
ve nemi, Fethinden Kaybna Girit, stanbul 2006.
ADIYEKE Nuri, Girit Savalar ve Birleik Hristiyan Ordular, Fethinden Kay-
bna Girit, stanbul 2006.
ADIYEKE Nuri, Girit Seferine Konulan Nokta: Kandiyenin Fethi ve Psikolojik
Sonular, Fethinden Kaybna Girit, stanbul 2006.
BAYUR Yusuf Hikmet, Trk nklab Tarihi, C.I ,Ksm I, Ankara 1991.
BAYUR Yusuf Hikmet, Trk nklb Tarihi, C.I, Ksm II, Ankara 1991.
BAYUR Yusuf Hikmet, Trk nklb Tarihi, C.II, Ksm. II, Ankara 1991.
ADIRCI Musa, Tanzimat Dneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik
Yaplar, Ankara 1991.
HATPOLU M. Murat, Yunanistandaki Gelimelerin Inda Trk-Yunan liki-
lerinin 101 Yl (18211922), Ankara 1988.
KARAL Enver Ziya, Osmanl Tarihi, C. V, Ankara 1988.
KARAL Enver Ziya, Osmanl Tarihi, C. VII, Ankara 1988.
KARAL Enver Ziya, Osmanl Tarihi, C. VIII, Ankara 1983.
MAHMUD CELALEDDN PAA, Mirat- Hakikat (Haz. . Mirolu vd.), Tercman
1001 Temel Eser, stanbul 1979.
ORTAYLI lber, Tanzimat Devrinde Osmanl Mahalli dareleri (1840-1880), An-
kara 2000.
REN Ali Fuat, Ege Adalarnda dari Yap (1830-1923), Ege Adalarnn dari,
Mali ve Sosyal Yaps, (ed. dris Bostan), Ankara 2003.
TUKN Cemal, Girit, slm Ansiklopedisi, C.4, stanbul 1977.
TUNCER Hner, Dou Sorunu ve Byk Gler (1853-1878), Ankara 2003.
TRKGELD Ali Fuat, Mesail-i Mhimme-i Siyasiyye, Haz. Bekir Stk Baykal, C.III,
Ankara 1966.
UAROL Rifat, Siyasi Tarih (17891994), stanbul 1995.
UZUNARILI smail Hakk, Osmanl Tarihi, C. III, Ksm I, Ankara 1988.

114