KLASiK DEViR OSMANL TARiHiLERiNDE KAYNAK

KULLANMA USULLERi*
Yrd. Do. Dr. Kenan NAN"

GiRi
Bu almamzda, 1473 ylnda Otlukbeli'nde ii. Mehmed.ve Uzun Hasan
arasnda meydana gelen muharebeyi! eserlerinde zikreden bir ksm klasik devir
Osmanl tarihilerinin hadise hakkndaki rivayetleri kar [atrlacaktr.
almamzn gayesi Otlukbeli muhaberesinin cereyan edi ekli veya bu konuda
yazlm btn eserleri gzden geirerek hadisenin tarihi gerekliini ortaya
koymaktan ziyade bu muhabereyi bir misalolarak ele alp, a.ada eserleri ve
isimleri verilmi olan tarihilerin birbirlerinden bilgi iktibasn ne suretle
yaptklarn, bu iktibaslar srasnda yaptklar deiiklikler, ilaveler veya
ksaltmalar gsterip, tarihilerimizin tarih yazma sluplar hakknda bilgi vermek
olacaktr. Bu ilemler yaplrken Osmanl tarihiliindeki ilerleme, slup
deiimi, kaynak kullanmada takib edilen yollar hakknda da malumat verilmeye
allacaktr. Bu sebeple almamz, Otlukbeli muhaberesi hakknda verilmi
olan bUtn birinci el kaynaklardan veya ikinci el kaynaklardan faydalanlarak
meydana getirilmemi, zamanlar itibariyle bilinen ve sonraki dnem tarihilerini
byk lde etkilemi olan bir ksm Osmanl tarihileri zerinde
younlamtr.
almamzda yer vereceimiz Osmanl tarihileri ve eserleri sras ile:
Akpaazade, Tevarih-i AI-i Osman; Neri, Cihannma; Tursun Bey, Tarih-i
Eb'I-Feth; Oru Bey, Tevarih-i AI-i Osman ve Kemalpaazade'nin Tevarih-i A-
i Osman' dr. almamzda son olarak deerlendirece~imiz kaynak II.
Mehmed'in Uygur Yarl 0lacaktr.2

Bu Makalemize, "The Sourees For Mehmed lI's Campaign Against Uzun Ilasan" adl 989
ylnda Manchester niversitesine sunulan Master Tezi temel tekil etmekle beraber, buradaki
almamz mUhim de~iiklikler ve ilaveleri ihtiva etmektedir.
K.T.. Fen-Edebiyat FakUltesi, Tarih Blumu.
i Osmanl-Akkoyunlu MUcadelesi hakknda tafsilatl bilgi iin bkz. . Turan. "Fatih-Uzun Ilasan
mUcadelesi ve Venedik". Tarih Aratrmalar Dergisi, 11/4-5. 1965. s. 62-138. Ayrca bkz. S.
TanseL. Osmanl Kaynaklarna gre Fatih Sultan Mehmed'in siyasi ve askeri faaliyeti.
Ankara 1953. s. 281- 299. Vcnedik-Akkoyunlu ilikileri ve Venediklilt:r'in elileri vastasyla
Akkoyunlular' Osmanllar'a kar savaa ikna gayretleri hakkmda bilgi iin bkz. C. Grey. cd .. A
Narrative of talian travels in Persia in the fifecnth and sixteen eentul'ies. London 1873: Bu
konu hakj(ndaki al~malarda son yllarda bir art gzlenmektedir. Bkz. K. inan. The Sourees
For Mehmed lI's Campaign Against Uzun Hasan. Baslnam mlSter tezi. Manchester
niversitesi, 1989 ve i. Erdem. "Akkoyunlu Kaynaklarna Gre Otlukbeli (Bakent) Sava".
OTAM 4,1993. s. 151- 159.
almamzda tarihilerimizin eserlerinden nakiller yaplrken bu (:serlerin mevcut olan
transkripsiyonlu edisyonlarndan faydalanlmtr. ogu zaman bu eserlerin dil hususiyetlerinin
gsterilmesi gayesi ile do~rudan iktibaslar yapld~ndan eserlerdeki transkripsiyonlara
ndahalede bulunulmamtr. Ru yaplmad~ zamanda zetleme yoluyla rivayetleri nakletne
yoluna gidilmitir. Ancak bu eserlerde ortak bir transkripsiyonn alnayp farkllklar bulundu~lI
muahede edilmitir. Uu da dilimizin bugnk imlasnn henz herkezin o.taklaa kl\anablece~
 KENANNAN 92

Yukarda zikredilen kaynaklardan ilkinin sahibi olan Akpaazade

Balkanlarda Hristiyan topraklarna aknarda bulunmu olan bir akncdr.' Belki
de bu yzden olsa gerek onun nl aknc kumandan Mihalolu Ali'nin
aknarna eserinde zel bir yer verdiini gryoruz.
Ner1' eserinin giri ksmnda u grlere yer vermektedir. "Baka ilim
dallarnda yazlm birok eserleri grmeme ramen tarih alannda yazlm
olanlarn, zellikle Tilrke olanlarnn dank bir vaziyette olduklarnn farkna
vardm". Bu fikirle harekete geen Neri deiik kaynaklardan faydalanmak
suretiyle kendine has bir Osmanl larihi yazmtr.4 Neri eserinde Olukbeli
savandan bahsederken zellikle Gedik Ahmed Paa'nn . Biiyezid'e yapt
yanl tavsiyelerden, andarl brahim Paa'nn gayretlerinden ve yine Davud
Paa'nn sava boyunca yapt mcadelelerden en nemli hadiseler olarak
bahseder.5
Tursun Bey'in Tarih-i Eb'I-Feth'i, II. Mehmed'in hilkmdarlk yllar
iin orijinal bir kaynak hviyetini tamakta olup, eserinde hem ahit olduu
hadiselere hem de yazl ve szlil kaynaklardan elde ettii bilgilere yer vermitir.
Ancak Tursun Bey kulland kaynaklardan biri hari dierlerinin isimlerini
zikretmemektedir.6 Tursun Bey'in eseri kendisinden nce yazlm tarihilerin

bir yapya kavumam oldugunu gstermektedir. 14 ve 15. yzylda telif edilmi baz eserlerin
gnOmOzdeki transkripsiyonlu edisyonlar hakknda degerlendirmelere misalolarak bkz. i.
ErOnsal, A. Yaar Ocak, "gretirken grenmek", ILM ARATIRMALAR 3. Istanhul 1996. s.
123-182.
J V.L. Menage. "The Beginnings of Attornan Historiography". Historians of The l\1iddle East.
Editrler, B. Lewis - r.M. Holt, London 1962. s. 174. Akpaazade'nin hayat ve eseri hakknda
tafsilatl bil~i iin bkz. N. Atsz, "Akpaaogu Ahmed Aki Tevarih.i AI-i Osman". Osmanl
Tarihleri, Istanbul, 1949. s. 77.85. Ayrca bkz. V.L. Mcnage "The Menaqb of Yakhsh Faqh"
BSOAS, Vol. XXVi, 1963, s. 51.54.
4 H. Inalck, 'The Rise ofOttoman Historiography", llistorians of The l\1iddle East. Editrler, B.
Lewis - P.M. HolI, London 1962 s. 164-165.
~ F.R. Unat, M.A. Kymen, Kitab- CihannUma Neri Tarihi. ii. Cilt, Ankara 1957, s. 813-819.
Zikredilen eserden baka Neri tarihi hakknda detayl bilgi iin bkz. V.L. Menage, Neshri's
History of The Ottomans The Sourees and Development of The Text, London 1964; F.R.
Unat, "Neri Tarihi zerinde Yaplan almalara Toplu Bir Bak". Belleten. VII/25. 1943. s.
177-201; F. R. Unat, " MOverrih Mehmed Neri'nin Eseri ve Hayat Hakknda". Belleten,
XX1/82, 1957, s. 297-300.
6 Tursun B'ey Tarihi'nin alt adet yazma nOshasl bulunmaktadr. Bu yazma nshalar hakknda
tafsilatl bilgi iin bkz. A. Srr Levend, Gazavatnamder, Ankara 1956. s. 16; H. nalck - R.
Murphey, The History of Mehmed the Conqueror by Tursun Bey, Chicago 1978. s. 27-29.
Tursun Bey Tarihi ilk defa 1912 ylnda baslmtr. Tarih-j EbU'1 feth, Haz. Mehmed Aril:
Istanbul 1912. Tursun Beyeserinin giri ksm iin degiik kaynaklar kullandgn zikrelmesine
ragmen bunlarn isimlerini vermemektedir. NasrOddin Tusi 'nin Ahlak- Nasri adl eseri Tursun
Bey'in ismini vermek suretiyle zikrettigi tek kaynak olup, Tursun Bey Tarihi'nin giri ksm ilc
Tusi'nin eseri arasnda yaplacak olan bir karlatrma ile nakil seviyesini onaya karmak
mOmkOndr. Bkz. M. Tulum, Tursun Bey Tarih-i EbU'1 feth. Istanbul 1977, s. 9-16. Tusi'ye
ek olarak Tursun Bey'in NizamOddin Arudi'nin (i 56) ahar Makala adl eserini kullanm
olma ihtimali de vardr. Tursun Bey'in diger hir nemli yazl kaynag da Neri'nin
ihannomasdr. Tursun Bey'in en nemli szl kayag yannda uzun sre hulundugu Vezir-i
Azam Mahmud Paa'dr (?- 1474). Eserin geneline bakldgnda Mahmud Paa'nn nerede ise
eserin bOtnOnde ilk sray aldg sylenilebilir. Tursun Bey'in kullandg yazl ve szl kaynaklar
hakknda tafsilatl bilgi iin bkz. K. Inan, A Summary and Analysis of the Tarih-i EbU'l-feth
 OSMANl T ARHiLERNOE KA YNAK KULLANMA USULLERi 93

eserlerinden yazl biimi itibaryle ayrlmaktadr. Eserde fars etkisi aka

mahade edilmektedir. 1473 yl seferinde ve eserinin hemen hemen yarsndan
fazlasnda Tursun Bey'in kahraman sefer srasnda Vezir-i Azam olan Mahmud
Paa'dr. Tursun Beyeserinin giri ksmnda on iki yl boyunca Mahmud
Paa'nn hizmetinde bulunduunu vnerek aklamaktadr.7
. Ba)"ezid'in saltanat yllarnda eser yazan bir baka tarihi de Oru
Bey'dir. Oru Bey'in incelediimiz konu hakknda verdii malumat olduka ksa
olup temiz bir Trke ile yazlmtr. Oru Bey tarihini yazarken balca kaynak
olarak tarihi takvimleri kullanmtr. Bu sebeple zikrettii hadiseler yllara gre
ve az malumatla verilmektedir. Baz yerlerde Oru Bey'in yer verdii hadiseleri
tafsilatl anlattn grmekteyiz. Bu gibi yerlerde de Gazavatnamelerden
faydalanm olmas mmkndr.8
bn-i Kemal'in Tevarih- A.I-i Osman' Tursun Bey'in Tarih-j Eb'l-feth'i
gibi ssl nesir tarz ile yazlmtr. Bu eserin ehemmiyeti, Kemalpaazade'nin
Tursun Bey ve Neri gibi yazl kaynaklar kullanmasnn yan sra dier
zikredilen kaynaklarda hi yer verilmemi olan szl kaynaklara ba
vurmasndan ileri gelmektedir. Bunlara ek olarak eser nemli bir edebi eser
olarak gze arpmaktadr. Eser yazld devir itibaryle fars(a ile yarabilecek
yksek Trke nesiri ortaya karma arzusunun neticesi olarak kaleme alnmtr.
Kemalpaazade eserinde yer verdii hadiselerin kaynaklarn kullanmada byilk
bir kaabiliyet gstermitir.9
Sultan Mehmed'in Uygur Yarl, Otlukbeli savana en yakn tarihli ve
baz alardan en fazla tafsilata sahip kaynak durumundadr. lO Yukarda
zikredilen eserlerde yer verilmemi baz hadiselere k tutmas asndan bu
kaynak bilyilk ehemmiyete haizdir.
AIKPAAZADE
Sadece Osmanllar'a atfen yazlm ve eser sahibinin zellikleri ile
birlemi ilk tarih Akpaazade'nin eseridir. Akpaazade air Ak Paa'nn
soyundan gelmektedir. Yaklak olarak miladi 1400 yllarnda doduu ve yzytl
kadar yaam olduu dnlmektedir. Bu ekilde yaad yzyln tamamn
gzden geirdiini sylemek mmkndr.- . Murad'n saltanat yllarnn
tmnde ve . Mehmed'in saltanatnn ilk yllarnda ~kpaazade gazi liderleri

(History of the Father of Conquest) of Tursun Bey (1488), (Baslmam Doktora tezi, The
University of Manchester. Faculty of Arts, Department of Middle Eastem Studies, 1993).
7 Tulun, Tursun Bey, s. 24. Mahmud Paa'nn hayat hakknda tafsilatl bilgi iin bkz. .
Tckinda~, "Mahmud Paa", i.A: CI-!. Imbcr, "Mahmud Paa", EI'.
, Oru Bey Tarihi ve bu tarihin yazma ntishalar hakknda tafsilatl bilgi i;in bkz_ N. Atsz, Oru
Bej! Tarihi. Istanbul 1972. s. 7-13. Ayrca bkz. F. Babinger, (Jruj. Die frhosm8nisehen
fahrbUcher dcr (Jrudsch, Hanover 925.
"inalck, The Rise ofOttnman Historiography, s. 167.
ILI Bkz. R.R. Arat, "Fatih Sultan Mehmed'in Yarl~". Trkiyat Mecmuas, Cilt VI. istanbul, 1939,
s. 303-306.
 KENANNAN 94

ile beraber Hristiyan topraklarnda aknlar yapm ve byk seferlere bizzat

katlmtr. Tarihini mrnn son yarna doru stanbul'da kaleme almtr. ii
Akpaazade eserinde 1473 seferini anlatt ksma H.877/M.1472
ylnda Uzui1 Hasan'n kuvvetleri tarafndan Tokat'n yamalanmas hikayesi ile
balar.
Akpaazade yle devam eder.
"Bu bab an beyan eder kim: Bu tarafda Uzun Hasan kim Kasma leker
kod, geldiler Erzincandan ber Ruma, padiaha habar gndrdiler kim:
"Desturunuz ile biz Dulkadr Eline gideriz kim Klc Arslan Begiln oln atas
yerine iletevilz" dediler. OL zaman beglerbegi Hamza Beg, Tokatdayidi. Gelen
adam ana geldi. Hamza Beg dahi Tokatda anun bu szine inand. Eyitdi: "Nola,
gesnler" dedi. Hemin kim Svazdan bir nie g kim gtler, bir gn
alessabah yortdlar. Tokadun ilzerine dildiler. OL zalimler Tokad yama etdiler.
ehiri ykdlar, yakdlar, taladlar. yle kim katirane iler ilediler.
MUslmanlarun avratna ve olanna nameru' iler etdiler bi'had ve bi'kyas.
Dndiler, bu yz karasyile kimi Uzun Hasana gitdi. Ye kimi Karaman
olanlarn aldlar. Kend vilayetlerine dorldlar. Sultan Mehmed Hana dahi bu
hadiselern habar geldi. Sultan Mehmed Han Gaziniln bir ol dahi kim ol
Sultan Mustafadur, o Konyadayidi. Ana Sultan Mehmed habar gndrd kim:
"Yar Kara Hisarda otur" dedi. Kendsi devlet ile hcum etdi. stanbul
Boazndan Anadolya geti. Mahmud Paaya Gelibol sancan vermi idi. Yine
devlet kapusna getrdi . Yezir edindi. Bunlar bu aradan hilcum ettiler kim
Karaman vilayetine kalar. Karaman olanlar dahi Uzun Hasanun bir bei,
Yusuf mirze derler idi, anun ile leker cem' etdiler. Ak ehire geldiler. Yridiler
Hamid Eline girmege. Bu tarafda Sultan Mustafa dah Kara Hisardan yilridi.
Bunlar ile buld. Ey sultani' cengler olund. Uzun Hasandan gelen begi kim
Yusuf mirzedr ve hem Uzun Hasanun emmsi oldur, an dutub esir etdiler.
Boynna ip dakdlar. it yeder gibi yeddiler. Karamanol Pir Ahmed kad. Ger
Uzun Hasana gitdi. Gedk Ahmed dahi ol hinde anun avratn, oln ve kzn
stanbula getrmi idi. Kasm Beg ger Ele girdi, oturd. Ye hem Silifkeyi
ourlad. Ye bu tarafdan Sultan ~ehmed, Gedk Ahmedi tekrar geril gndrdi.
Yard, Silifkenn ilzerine ddi. Darb- dest ile Silifkeyi geril ald. Ye ol
ourlayanlar krd. Ger hisar Sultan Mehmedn old. Ye kend, Gedilk Ahmed
sa ve selam stanbula geldi. Sultan Mehmedn hizmetinde durd. Gzler kim
Sultan Mehmed ne buyura ve buyurdu hizmetde ola. Ye bu fethn tarihi
hicretn sekiz yz yetmi yedisinde viiki olnd. Gedilk Ahmed Paa elinden kim
Sultan Mehmed Han Gazinn veziriydi.
Bu Bab An Beyan Eder kim Sultan l-Mcahidin Sultan Mehmed
Han Gazi arka Tevecch Etdi kim Gide ve Hem Kimn iin Tevecch
Etdi.

ii Mcnage. The Beginnings of Ultilman IIistoriography. s. 174.

 OSMANL TARiHiLERiNDE KAYNAK KULLANMA USULLERi 95

Uzun Hasan kim Karamanol Kasm Bege leker kom idi kim gelb
Tokad harab edilp gitmi idi. Sultan Mehmed Han Gaziye dah vacib old i kim
Uzun Hasana vara. Mahmud Paay ve Ahmed Paay ve Mu,tafa Paay in bir
yere cem' etdi. Feth-i kelam edb eyitdi kim: "Bu Uzun Hasanun re'y-i tedbirinde
ne dersiz" dedi. Bu paalar dnmadlar. Biri birinn yzine bakdlar. Skut
makamnda kaldlar. Ger padiah bunlara eyidr: "Nir sylemezsiz" der.
Mahmud Paa eyidr: "Devletlil sultanm! Padiahumuzun akl cmlemilzden
artukdur" dedi. Geril padiah eyidr: "Hele siz dahi bir feth-i kelam edilnz"
dedi. Mahmud Paa eyidilr: "Devletl sultanm! Bu Uzun Hasanun hod bir nie
drl yaramazln bildk kim ne suret ile ol nd ve nie fitneler eyledi. imdi
sultanum, anun ol etdili yaramaz efailere gre efal etmek gerekdr" dedi. Ye
hem Mahmud Paa eyidr: "Devletl sultanum! Bu Uzun Hasan hod
padiahumuzun bir olna mukabilolacak kii degldr. Amma dmandr. Gafl
olmayub buna ali yarak grmek gerekdr" dedi. Bu tarafdan Ahmed Paa eyidr:
"Devletlil sultanm! Hele imdiki hinde bir kulun gndr. Aknclarun ile varsun.
Anun memleketinde elleri erdilgi yere degin urub talan etsn:er. Ykub bozsunlar
ve yaksuniar" dedi.' "Ta kim padiah dah anun efaline gre masalihi gre".
Padiah eyidr: "Mhalol Ali Begi gndrn kim varsun. OL viliiyeti eli erdgi
yere degin ursun ve yksn" dedi. "Ye adamlarn esir etsn" dedi. Ye hem eyle
etdiler ve padiahun buyrun yerine getrdiler. Ali Begi, Rum Elinn yarar
aknclaryilen gndrdiler. Yard, Kemahun elini urd. Ye Ermenileri esir etdi.
Mubalaa doyumluklar old. Ye bunun kssas okdur. Fakir ihttsar etdm.
Padiahumuz dah devlet ilen asker-i mansurn cem' etdi. Ye hem iki oln
padiahumuz bile ald kim biri Sultan Bayazd Han idi ve biri dah Mustafa
elebiyidi. Ye askeri Sultan Mehmed Han Gaziniln ol vakit yz bin mkdar
tahmin olnm idi. Ye kiifr lekeri dah milbalaayidi. Bile alub hcum edb
yridi. Bundan Svaza kd. "Svazda bulam" der idi. Uzun Hasan umar idi ol
aralara gele dey. Gelmedi. Andan hcum edb Ak ehire ve Kara Hisara
kdlar. Hasan- Diriiz gelmedi. Padiahun kul ve hem v,~ziri Mahmud Paa
eyidr: "Devletl sultanum! Hele bu Kara Hisar alalum. middr kim dman
dah gele" dedi. "Anun ile haklaavuz" dedi. Padiah eyidr: "Hay Mahmud! Ben
hisar nideym? Ben dumana geldm. Bana dumanum bul vern" dedi. Andan
padiah hucum edb yridi. Erzincana kd. Gene dman belrmedi. Ye illii
padiahun diiym n ince karavul var idi, nce yrr idi. Niigiih bir gn karavu\
bir nie alay dumana buldlar. Mbalaa ceng olnm idi. Ahr duman snub
kad. Andan yridiler. Tercan yresine vardlar.
Hi dumandan eser belrmek viiki olmad. Padiah eyidr. Rum Eli
Beglerbegisi Has Murada ve Mahmud Paaya eyidr: "Yarun iler! Grn ne hal
vardur" dedi. Hemandem bu ikisi yridiler bir az yolda ile ama biri birin
gzlemediler. Frat suynun kenarna vardlar. Mahmud Paa eyidr: "Hay Murad
Beg! GelUn, Frat suyn gemeyelm. Gafl dmeyelm. Dumana yakamz
vermeyelm" dedi. Murad Beg bunun szin eslemedi. Eyidr: Mha\olu Ali Beg
iler gitdi. Ya biz nice duralum" der. Mahmud Paa eyidr: "Benm szm iit
ay karnda! Yada ak ve tedbir gerekdr. Yay hod henz sen
 KENAN NAN 96

grmemisindr" dedi. Murad bunun szini asla 'aynma almad ve nas,hatn

eslemedi. Gz yumd. Yrdi. Frat suyn tarfet l-'ayn iinde te gedi. Ama
Mahmud Paa bir az sabr etdi. Durd. Bir lahzadan grdi kim Ali Beg gelr.
Mahmud Paaya eyidr: "Hay! Dn" der. Murad had suyu te gemi idi.
Ardnca Mahmud Paa himmet edip yrimedi. Suyun te geesinde busuda had
dumann creri var imi. Hemin ki Murad, suy te gedi gibi lekeri blndi.
Bir blgi Mahmuda kad. Mahmud Paa dah suy gemedi. Paa orduya kad.
Mhalolu Ali Beg dah Mahiud ile bile orduya kad. Murad Paay yannda
bulnan adam ile araya aldlar. Ceng arasnda Murad nabedid ald. Ama Durhan-
Begol mer Beg dutld. Ye Hac Beg ve Fenari al Ahmed Paa dutld. Ye
dah hayl subalar dutld. Subalar Bayburda gndrdiler. Ye bu begi Uzun
Hasan, yannda al kad. Kendi yannda anlar saklatd.

Nazm
erinn serveri kim akil olmaz Ne denl ok ola dumana durmaz
Ana kim akl devlet yar degldr n inde dalar olsa gzi grmez
Murad Paa belrsz ald gitdi Hana bir kul dahi hi eksk olmaz.

Bu Bab An.Beyan Eder kim Sultan Mehmed Han Gaziye bu Hades

kim Yaki old, Lekern Bazs Mnhezim Old, Andan Sonra Padiah
Nold.
OL radan 'alessabah gdiler. Dumanun belrdgi yere dor yridiler.
Ye hi vechen min el-vcfh dumanun habarn bilmediler. Ye Uzun Hasan bu
hi'leyi edp ger belrsz ald. Ye kendyi gstermedi. Belrsz eyledi. Padiah
dah Bayburda yneldi. Ye bu hadesten sonra alt gn dah yridiler. Yedinci gn
kim aharenbih gnyidi, ger duman belrdi. Ye illa bir sarb derel, depel
yerde bir nie alay belrdi. Eyle sandlar kim Mhalolu Ali Begdr. Zira Ali Beg
dah lekerden daym hayl rak yrr idi. Grdler kim Ali Beg degl imi.
Bildiler kim istedkleri duman budur. Padiah had dayma hazr yUrr idi.
Alaylarn bunlarda ho dzmiler idi. Durmadlar. Yrdiler. Ye bu dereyi,
depeyi te gediler. Ku gibi kdlar. Dah dumana karu dura vardlar.
Padiahun dah iki al iki koldan yridi. Sultan Mustafa kalna Uzun Hasanun
bir al viiki alnd kim adna Zeynel derler idi. Ye Sultan Bayezid koluna bir
al dah vaki ald kim ana Uurlu Mehmed derler idi. Padiahun mukabilinde
Uzun Hasan kend vaki alnd. Ye her kollara saf saf lekerler mukabil alnd.
Sultan Mehmed Han Gaziye Hak Ta'ala inayet etdi ve devleti galib ald ve
dumann malub edi verdi. Ye her kol dah yer yerin yryi etdiler. Sultan
Mustafa kolunda azablar Zeyneli tutdlar. Ban kesdiler. Ye bile olan
beglerinn ekserisini krdlar. Ye nielerin dah diri tutdlar. Ye mubalaa
yaraklarn aldlar. Ye Sultan Bayazd kalna kim Uurl Mehmed idi, an
dutmadlar. OL kaub gitdi. Ye Sultan M~lmed mukabelesinde kim Uzun Hasan
vaki alm idi, heman kim yenieri alaylarn gricek Uzun Hasanun akl ad.
Eyidr: "Bire! Bana Boz At getrn kim ol Boz At can kurtarandur" dedi.
Henan kim Boz At getrdiler. Srad. Boz Ata suvar ald. Kamaa yz dutd.
 OSMANl TARiHiLERiNDE KAYNAK KULLANMA USULLERi 97

Yelhasl Uzun Hasan, Boz At geldinden yana dndl'di. Dere, depe demeyb
Boz At yzdrr, ardna bakmaa korkar. yeteler dey. Kaar m kaar.
Yanndaki ki,iler beglerinn bu haln grdiler kim balarnda aklar kalmad.
heman kendler tvbe etmege balad. Karamanal Pir Ahmed, Uzun Hasanun
yannda durur idi. Ye ol dah kama ey bilir idi. Pir Ahmed dah kim
yenieriyi grdi, kamaa hevesini kamudan yerek grdi. O arada Uzun Hasan
heman Tebrize azm etdi. Karamanal yanna dmek ist:r idi. Atn Uzun
Hasana yetremez. Zira Uzun Hasanun at ziyade ygrk idi. Yenieri ve Rum
Eli begleri bunlarn haln grdiler kim kad, eyitdiler: "Hay devletsz, hayn
Trkmanlar! Ok atlmadan ve kl salnmadn bu kamak size neden ald? Ya bu
leker kim siz evvel sdunuz idi ma'lum old kim anlar dah sizden muhannisler
imi" dediler. Uzun Hasan ban kurtardna bin kerre raz ald. Ye dah
ta'allukatna vasiyyet etdi kim AI-i Osmanun adn anmayalar, Ye hem olanlar
da ve ehli de bu szi kabul edb kulaklarnda guvar etdiler. Osmanlunun adn
anmaktan bezdiler.

Nazm
Hasan kim kendyi key er sanurd
Ye hem derdi tak ile bulsam
Buld hem tak bin bir grindi
Dah andurmaz" ol Hasan ta
tak urd Hasan bana yumruk
aatayda. Acemde uanurd
rk i'tikadna inanurd
n ince kaban ha dolanurd
tak anlsa Hasan, utanurd
Ye ger kurtlsa bilnslanurd.

Sual: Bu Uzun Hasanun kim beglerin dutdlar, bunlarun ulular kim idi?
Cevab: Biri mer Beg idi kim ol Cigerl begleri tayfasnn ulu
beglerinden idi. Ye iki karndalar dah kim ol Mir Tem'r neslinden idi ve hem
Kara Ylk kz olanlarndan idi. Ye bu beglerden gayr bin mkdar dutsak
getrdiler. Ye cengde krlann had hesabn Allahdan gayr kimse bilmez idi.
Elhasl- kelam bu Uzun Hasanun bana gelen rsvaylk dnyada hi bir
padiahun bana gelmedi. Anun iin kim karn arsna urad. Ahr ol gayretden
helak olub gitdi.
Sual: Ya bu Sultan Mehmed bum kahr etdkden sonra neyledi?
Cevab: Heman dndi, kend memleketine gitdi. Mrvvet etdi. Anun
memleketin ykmad. Ye mslmanlarn incitmedi. Kend vilayetine tevecch
eyledi. Ama yalnun zerinde Kemahun Kara Hisar var idi. Geldi, bir heybet
nazaryla an feth etdi. Andan yrdi. Devlet ile istanbula geldi. Heman ki ehire
girdi, veziri Mahmud Paay az etdi.

Nazm
Zi devran kim ne devranlar sridi
evketi eridi arka. garba
Bu aln geleni olur ziyade
Bularda ad bedi lutf u insaf
Mebbeddr bu haslet bil bu alde
Muhammed Han 'adular sridi
Temerrd ehli kalmad. sridi
Bu ale hkm-i Hak bile sridi
Bulnd ta kyamet kim srildi
Neviilar ald bu alde sridi.
 KENANNAN 98

Sual: Bu Uzun Hasan ne asldandur kim bu gazi padiah ile dumanlk

edb byle temerrd etdi?
Cevab: Bu Uzun Hasan Bayndr Han nesiindendir. Ye ol Uzun Hasandur
kim Turhan-Begogln sd. Ye Baranludan mirze Cihanah sd. Ye aataydan
Sultan Ebf Saidi sd. Ye illa Sultan l-Mcahidin Sultan Mehmed Han Gazinn
nazarna dymedi. Ye kat zebun olu b takat getrmedi. Ye bu maceranun tarihi
hicretn sekiz yz yetmi sekizinde vaki olnd. Sultan Mehmed Han ve ogl
Bayazd Han ve Sultan Mustafa cem'iyyetinde vaki ol nd. Uzun Hasan malfb
ve bunlar galib oldlar." 12
Akpaazade'nin II. Mehmed'in Uzun Hasan'a Kar Yapt Sefer
Rivayetinde Kulland Kaynaklar
Akpaazade tarihinin zellikle ikinci yars yazarn kendi
tecrbelerinden, birinci el kaynaklardan ve arkadalarndan duyduu bilgilerle
yazlm olma ihtimali ok kuvvetlidir. Kendisi eserini seksen alt yanda
yazmaya baladgn sylemesine ramen bu yana kadar en azndan eserinin bir
taslan oluturarak yllarn ilerlemesi ile beraber tasla zerinde deiiklikler
yaparak onu son haline getirmeye alt da sylenilebilir..3
Akpaazade'nin tarihinde sk sk u cmleyi kullandn grmekteyiz
"Fakir ihtisar etdm" Mesela yukarda Akpaazade tarihinden verdiimiz
ksmda Akpaazade unlar sylemektedir. "Ali Begi, Rum Elinn yarar
aknclaryilen gndUrdiler. Yard, Kemahun Elini urd. Ye Ermenileri esir etdi.
Mubalaa doyumluklar old . Ye bunun kssas okdur. Fakir ihtisar etdm." Bu
tabir Akpaaziide'nin hadiseler hakknda eserinde yer verdiinden daha fazla
bilgiye sahip olduunu gstermekte ve ayn zamanda bu seferi naklederken
kulland kaynagn trne de k tutmaktadr. Buradan hareketle denilebilir ki
Akpaaziide'nin sefer iin kulland kaynak yazl olmaktan ziyade bir szl
kaynaktr.
Yazarmzn bu sefer hakkndaki tafsilatl bilgileri ancak hadisenin
ierisinde bulunmu bir kiiden edinebilecei ortadadr. Akpaaziide'nin kendisi
430 ve i440'I yllarda Rumelinde asker olarak bulunuyordu. Buradan hareketle
Akpaazade'nin Mihalolu Ali'yi veya onun yannda bulunmu bir kiiyi ahsen
tanyor olmas imkan dahilindedir. Bu ekilde Akpaaziide'nin 1473 seferini
anlatrken temel alm olabilecei szl kaynan kimlii hakknda bir fikir
edinebiliriz.
Akpaazade'nin 1473 Seferini Anlatrken Takib Ettii slub
Uzun ve faal bir hayattan sonra Akpaaziide grdklerini ve iittiklerini
yazmak iin ehliyete sahip bir insan olmutu. Bunun yan sra hadiseleri rivayette

Atsz, Akpaaogu, s. 221-225. Uzun Hasan'n Karakoyunlu ve Tinurlular'a kar verdilli

mcadele hakknda tafsilal bilgi iin bkz. J.E. Woods, The Aqquyunlu: Clan. Confederation.
Ernpire, Minncapolis & Chicago 1976.
i) Mcnage, The Beginnings of Ollornan Historiography. s. 174. Ayrca bkz. Mcnage, Yakhsh
Faqh, s. 51-54.
 OSMANl TARiHiLERiNOE KAYNAK KULLANMA USULLERi 99

gsterdii stn kaabiliyet onun eserini ok canl ve kuvvetlioir hale getirmitir.

Eser aka grUld Uzere sesli olarak okunmak zere yazlmtr. Eserin bir
ok ksm dorudan konuma tarznda verilmekte ve yine bir ok hadisenin
sonunda karlkl soru ve cevap blm yer almaktadr. Bu ekilde bir grup
dinleyicinin yazara yeri geldiinde itrazda bulunarak soru sormalar ve eser
sahibinin okumaya devam etmeden nce mesele hakkndaki tereddUtleri
gidermesi eklinde bir meclisi hayal etmek mmkUndUr. Akpaazade tarihi bir
ok ynleri ile halka ait ve anlalabilir bir tarih hUviyeti ta~imaktadr. MUeHif
bahsettii ahsiyetleri pek gze almadan onlar hakkndaki nyarglarn gizleme
gerei duymaz, Sultanlar ise her turl eletirinin uzandad~rlar. Ancak devlet
adamlar ve askerler mellifin gerek duyduu yerlerde en ar eletirilere maruz
kalmaktan kurtulamazlar'4
Akpaazade tarihinin bir dier zellii de hemen hemen her hikayeden
sonra Nazm bal ile bir iire' yer vermesidir. iirlerde yer alan beyitler
genellikle hemen ncesinde anlatlm olan hadiseden alnmas gereken derse
iaret etmektedirler. Aada yer alan ve Has Murad Paa'nn yenilgisini anlatan
iir bu konuya bir misal tekil etmektedir.

Naim
erinin serveri kim akil olmaz, Ne denlU ok ola dUmana durmaz.
Ana kim akl U devlet yar deldUr, nnde dalar olsa gzU grmez.
Murad Paa belUrsz oldu gitdi, Hana bir kul dahi hi eksik 01maz.15

Bu iirde Akpaazade Has Murad Paa'nn lUmrU bir ibret olarak

deerlendirerek, dUmanla karlaldnda ihtiyatl ve akll hareket etmenin ne
kadar gerekli olduu hususuna dikkat ekmek istemektedir.

NERi
Mellifin mahlas Neri olup ulemadandr. II. Mehmed vefat ettiinde
Osmanl ordugahnda idi. ii. Bayezid'in saltanatnn (148 i- 5 i2) ilk yllarnda
eserini yazmakta idi. Bu bilgilerimize onun kUUk aptada olsa bir air olduunu
ve Bursa'da yaam olduunu ekleyebiliriz. Zayf bir ihtimalde Latifi'nin verdii
bilgiye gre Karaman'dan arlm olup r. Selim'in zamannda vefat ettiini
syleyebiliriz. MUeHifin asl isminin Bursa tahririne gre Huseyin b. Eyne Bey
olma ihtimali mevcuttur. Neri'nin kendisine ait referanslarn azl onun ok
sade ve kapal bir hayat yaam olup zamannda ok fazla bir ne sahip
olmadn gstermektedir. 16

14 Menage. The Beginnings of Olloman Historiography. s. 174. Akpaazade'nin baz Osmanl

vezirlcrine ve paalarna yaklam ve bunlara yilnclnigi agr elcirilen: misalolarak andarl
ailesi ve Rum Mehmed Paa verilebilir.
ij Alsz. Akpaazade. s. 223.
i' Mcnage, Neshri's History of the Ollomans. s. 5.
 KENANNAN 100

Cihannfima
Neri eserinin giri ksmnda hangi fikirlerden hareketle tarihini yazdn
anlatmaktadr. O'na gre dier ilimierde bir ok kitablar yazlm olmasna
ramen hali hazrda mevcut olan tarih almalar, zellikle TUrk tarihi Uzerine
yazlm olanlar dank, bir arada olmayp zikredilen hadiseler doru olarak bir
araya getirilmi deillerdir. Bu fikirlerle Neri, yaradltan kendi gUnUne kadar
gelen bir dUnya tarihi yazp eserine CihannUma ismini vermitir. Cihannuma .
Bayezid dneminde yazlm, mUellif daha sonra esere Ouz Han ve ondan
gelenlere ayrd altnc ksm eklemitir. Bu ksm i mfiellif eserin dier
ksmlarndan ii. Bayezid'e sunmak Uzere ayrmtr. Bu altnc ksm bu gUn
Neri tarihini temsil eden yazmadr.17
Neri'nin II. Mehmed'in Uzun Hasan'a Kar Yaptg Sefer
Rivayetinde Kullandg Kaynaklar
Neri'nin 1473 seferi iin kulland kaynaklarn unlar olduu
grUlmektedir:
. Akpaazade
Neri hemen hemen Akpaazade'nin 1473 seferini anlatrken verdii
bUtUn bilgileri kilUk deiikliklerle kendi eserinde nakletmektedir.
Akpaazade'de yer alan ve mellifin bir zelliini yanstan "sual ve cevab"
ksmlar Neri'de "Hikayet" olarak verilmektedir.
2. Oxford Anonim Tarihi
Neri'nin bu tarihi geni olarak kullanmadn ancak bazen faydalandn
grmekteyiz. .
Yukarda zikrettiimiz ve Neri'nin CihannUmasnn hemen hemen
temelini oluturan kaynaklara ek olarak, mUellifin bu ksma ait olmak Uzere
deiik kaynaklar kullandn grUyoruz. Bu kaynaklar unlardr:
. Turahanogu mer Bey'in esir alndktan sonra Uzun Hasan'n
ordugahnda bandan geen bir hadisenin anlatld ksm. Neri bu ksm
dorudan Turahanolundan iiterek yazm olabilir.
2. Anadolu Beylerbeyi olup savata bulunmu olan Davud Paa'dan
duyularak nakledilen hadiseler. .
3. Neri'de yer alan iki paragraf Oru Bey'in Tevlirih'inde yer alan iki
paragrafla ayndr. Bu ekilde Neri, Oru bey'in kulland bir kayna kullanm
olabilir.
4. Son olarak Neri'nin kendi tecrbelerini zikredebiliriz.
Neri ve II. Mehmed'in Uzun Hasan'a Kar Yaptg Sefer Rivayeti
Neri konuya Uzun Hasan'n Tokat ehrine yapt saldr hakknda bilgi
vererek balar. Bu konuda verdii bilgilerin iskeleti Akpaazade tarihinden

11 A.g.c., s. 6.
 OSMANL TARHLERNDE KAYNAK KULLANMA USULLER 101

gelmektedir. Ancak Ner bu bilgilere byU~' ihtimalle kendi bilgilerinden

eklemelerde bulunmaktadr. Aagda yer alan ksm buna misalolarak verilmitir.
Akpaazade:
"Bu taraf da Uzun Hasan kim Kasma leker kod geldiler. Erzincandan
beril Ruma padiaha haber gndUrdiler kim: "Desturunuz ile biz Dulkadir Eline
gideriz kim Kl Arslan Begn ogln atas yerine iledevUz dediler. OL zaman
beglerbegi Hamza Bey Tokatdayidi. Gelen adam ana geldi. Hamza Beg dah
Tokatda anun bu szine inand. Eyitdi: "Nola, gesUnIer" dedi."ls
Ner, yukarda verilen bilgileri aagda verildigi ekilde yeniden
dUzen lem itir.
Ner:
"yle rivayet olunur ki, bu tarafta Hasan Draz kim, Karaman oullar
Kasm'a ve Pir Ahmed'e (Apz. Pir Ahmed ismini aklamamtr) leker koup
gnderdi. Ta ki bunlar gelip, yine vilayetlerine bey edeler. (Ner, Apz.'ye ek
yaparak Uzun Hasan'n Karamanoullarna asker verme sebebini aklar.) gelip
Erzincan'dan Sultan Bayezid'e (Ner burada Apz.'yi dzeltmek suretiyle Uzun
Hasan'n eli gnderdigi kiinin Sultan Bayezid oldugunu belirtir.) Amasya'da
haber gnderdiler ki "Desturunuzla biz Zulkadir iline gideriz. ra ki Kl Arslan
oglunu atas yerine iledevUz dediler. Beylerbeyi arabdar Hamza Bey (Apz.'de de
sadece Hamza Bey) ol vakit Tokat'ta idi. Gelen adam Sultan Biiyezid'e gelmeden,
dogru Hamza Bey'e gelip, bu haberi ana dedi. Hamza Bey, ann szUne itimad
edip "Nola gesinIer" dedi".'9
Yukarda misalolarak verilen ksmdan sonra Neri aada yerverilen
bilgileri de Akpaaziide'den almtr.
i. Akkoyunlular'n Tokat' yakp ykmalar.
2. Akkoyunlular'n Karaman'a doru Pir Ahmed'i eski memleketinde tahta
oturtmak zere yrmeleri.
3. Sultan Mehmed'in ogu Mustafa'ya Karahisar'a gitmesini emretmesi.
4. Sultan Mehmed'n Anadolu yakasna gemesi.
5. Mahmud Paa'nn tekrar vezirlige getirilmesi.
6. Karamanogullar ve Yusuf Mirza'nn Hamid-i1i'ne gitmeye niyet
etmeleri.
7. Sultan Mustafa'nn Yusuf Mirza'y yenip esir almas.
8. Pir Ahmed'in Uzun Hasan'la birlikte kamas.
9. Kasm Bey'in Silifkeyi ele geirmesi.

IK Asz. Akpaazade. s, 221,

i. Unat - Kymen. Neri tarihLs, 799,
 KENAN NAN 102

iO. Sultan Mehmed'in Gedik Ahmed'i Silifke'ye gndermesi. Gedik

Ahmed'in Silifkeyi geri alp stanbul'a dnmesi.20
Yukarda numaralandrlm bilgilerden sonra Neri'nin Akpaazade'den
bilgi nakli sona erer. Bu bilgilere byk bir ihtimalle Neri kendi tecrbelerinden
kaynaklanan u bilgileri ekler: "Amma feth-i Ermenak ve Karaman bi'l-klliye
feth olunmak hicretin 879'unda vaki oldu" Bu bilgiye Neri aa~da verildii
ekilde balayan bir paragraf ekler: "n Sultan Mustafa Karamanolunu
syb ..... " bu bilgi bir bakma "879'da vaki oldu" cmlesinden sonra bir dipnot
olarak yer almakta ve bu bilgi ile beraber esas hikaye sona ermektedir. Hikayenin
bu ekilde sona ermesi ayn zamanda Neri'nin kulland kaynakta meydana
gelen deiiklii de ifade etmektedir. Bu yeni kaynak byk bir ihtimalle bir
Takvim olup, Oru Bey'de bunu kullanmtr. Bu bilgi u ekildedir.
" n Sultan Mustafa, Karamanolu'nu syp, Uzun Hasan'dan gelen Yusuf
Mirza'y bir nice beyler ile dahi tutup, haps etmi idi, elini ayan demirleyip
ar bend ile stanbul'a gnderdi. Ta ki atas neylerse eyliye. Andan Sultan
Mehmed bir nice gn haps edip, sonra Uzun Hasan'a ar altna satp, Tokat
kinini aldlar."
Bu kaynaa Neri izleyen bilgileri ekler: ,
"Ye nice Beyler dahi annla esir olmulard. Anlarn dahi her birini Uzun
Hasan her birisinin arnca ibriime satn aldl,,21
Neri rivayetine u balkla devam eder: "Hikayet-i Harb-/ Hasan
D/raz" Aada izleyen paragraf Neri'nin kendi bilgilerinden olumaktadr:
"Rivayettir ki, bu Uzun Hasan asda Aka Koyunlu'dan bir edna kimse
idi. Asitane-i saadet aiyann gzedici bir kimse iken, enva' hile ile Acem
Beylerinden Cihanah gibi kiiyi helak edip, taayyn ve istiklal bulup, memalik-i
Aceme mstevIi olup, ahir hazayin-i Aceme malik olup ve sonra Ebii Said
Semerkand'dan zerine hcum edip, an dahi perdaht edip, hazainine mutasarrf
olup, taayyUn bulucak, bu kerre marur olup, Rum diyarna el uzatmaa dahi
balaycak yanna Karaman oullarndan Kasm ve Pir Ahmed varp, sfendiyar
olu Kzl Ahmed ve Canik Beyi olu ve nice bunun emsali mfsidler cem' olup,
iva edip, Emir Bey nam bir kimseyi ba edip, 'amusu olu Yusuf Emirze'yi
koup, Karaman olanlaryla gnderip, gelip, Tokat' harap ettiler. Andan varp,
Kayseri zerine dp, nesne baaramadlar. Emir Beyandan dnp, Hasan
Draz yanna gidip, Yusuf Emirze Rm diyarnda kalp, fesada megul oldu.,,22
Neri yukarda verdiimiz kendi bilgilerinden oluan bilgiler ile
Akpaazade'den ald "ve bi'l cmle " eklinde bir cmle ile balayan
uzun bir paragrafla birletirir. Akpaazade'den alnan bilgiler aada u ekilde
gruplandrlmtr:

2" Asz. Akpaazade. s. 221-222.

21 Unal - Kymen. Neri tarihi. s. 80 i.
12 A.g.c . s. 803.
 OSr.;tANLI TARiHiLERiNDE KAYNAK KULLANMA USULLERi 103

I. Sultan Mehmed, Mahmud, Gedik Ahmed ve Mustafa Paay bir araya

toplayp onlara Uzun Hasan'n Tokat' harab etmesi konusunda ne dndklerini
sorar.
2. Mahmud Paa, Uzun Hasan'a kar byk bir ordu hazrlanmas
gerekliliini beyan eder.
3. Gedik Ahmed Paa Uzun Hasan'n lkesinde yama yaplmasn teklif
eder.
4. Sultan Gedik Ahmed'in teklifini kabul eder ve Mihalolu Ali bu i iin
vazifelendirilir.
5. Mihalolu yama hareketini gerekletirir ve Sultan ordusunu
toplamaya balar.
Akpaazade tarihinde yukarda verilen bilgileri u ibare ile
sonulandrr: "Ye bunun kssas ok "23. Neri de ayn ekilde
Akpaaziide'ninkine benzer bir tabirle bu ksmdaki bilgilerine son verir:
"Bunun maceras uzundur".24
Yukarda verilen bilgilerden sonra Neri'nin kendi tecrbelerinden oluan
bir paragraf yer almaktadr. Bu bilgiler "Andan Anadolu beylerbeyisine"
eklindeki bir girile balayp " Devletle yUryUp, Anadoluya geip"
eklindeki cUmle ile son bulmaktadr. Bu paragrafda u bilgiler yer almaktadr:
"Andan Anadolu Beylerbeyisine hUkm gnderdiler ki, Anadolu askerini
Sultan-yUne cem' ede. Ye dahi her canibe hUkmler par~kende kldlar.
Memalik-i mahrusada ve her yerde olan asker Anadolu Beylerbeyisi yanna cem'
olalar ve dahi mbalaa arabalara toplar ve darbuzanlar ve tUfenkler ykletip,
Gelibolu'dan geip, Acem diyarna ekilip gitti. Andan Anadolu ve Karaman
lekeri ve Kastamonu ve Sinop ve Trabzon lekeri, Amasya ve Rum lekeri cem'
edilip, andan Padiah devletle yUrUyUp, Anadolu'ya geip,,2s
Bu noktada Neri kendi bilgileri ile Akpaazade'den ald u bilgileri
birletirir. "iki olunu ki biri Mustafa elebi ve biri Sultan Biiyezid Han'dr. bile
alp gitti. slam askeri yz bin kii var idi:,,26
Akpaaziide'den yaplan bu' ksa iktibastan sonra Neri tekrar kendi
bilgileri ile rivayetine u ekilde devam eder:

2, Atsz. Akpaazade. s. 222.

24 Unat - Kymen, Neri tarihi. s. 805.
2j A.g.e., s. 807.
2<> Atsz, Akpaaziide. s. 222. Hasan Rumlu'ya gre Sultan Mehmed Anadolu yakasna getikten
sonra znik yaknlarndaki Yeniehire gelmitir. znik'te. Gelibolu'da anakkale bogazn geni
olan Rumeli birlikleri orduya katlmlardr. Daha sonra Sultan Mustafa Beypazar yaknlarnda
Karaman birlikleri ilc orduya ilhak etmitir. Sultan Bayezid'de kendi birlikleri ile Amasya
yaknlarnda Kazova'da orduya katlmtr. Konu hakknda tafsilat iin bkz. Ab Bakr-i Tihnni,
Kitllb-i Diylirbakriyya, Ak-koyulular Tarihi. IL. CUz. Yay .. N. Lugal - F. SUmer. Ankara
1993. Uzun Hasan ve Sultan Mehned arasndaki nuhabere in bkz. Hasan Rumlu. AhsenO't-
Tevarih. s. 571-584.
 KENAN iNAN 104

"Ye harac gzar tekurlara dahi emr ettiler. Her biri taht- yedinde olan
kefereyi cem' edip, Hnkar hizmetine geleler. Anlar dahi askerlerini mrettep ve
mkemmel cem' edip, bkyas katir askeriyle Hnkara muavenete geldiler, Sultan
Mehmed bunun gibi azm lekeri grp, Hak tealaya krler edip, andan
askerlere emirle, fevc fevc, mevc mevc, blk blk yryp, hcum edip Sivas'a
kdlar. MCr-i nar ve katarat-i emtar olaynca asker-i b-mar dkld. Hi bir
tepe burun kalmad. illa derun ve birunl!.asker ile doldu. Aya bir el ayas denlu
yer bulunurmuydu ki, asker aya basmam ola idi".27
Ner yukarda yer verdii kendi bilgilerinden sonra rivayetine yine
Akpaazade'den yapt uzun bir iktibasla devam eder. Bu bilgileri aadaki
ekilde zetlemek mmkndr.
i. Uzun Hasan Sivas'a gelmez.
2. Osmanllar Karahisar'a giderler ancak Uzun Hasan buraya da gelmez.
3. Mahmud Paa Karahisar'n alnmasn teklif eder.
4. Sultan bu teklifi kabul etmez.
5.Sultan Erzincan'a gider.
6. Ordu dmann bir karakolunu yenilgiye uratr, daha sonra Tercan'a
gidilir.s
Yukarda verilen bilgilerden sonra Ner'de yer alan ve Has Murad
Paa'nn yenilgisini anlatan ksm dogrudan Akpaazade tarihinden yaplm bir
iktibastr. Ancak Akpaazade'nin aksine Neri kendine has bir deiiklikle
hadiseyi ayr bir balk altnda vermeyi tercih eder. Ner hadiseyi "Hik3yet-i
Vlika-i Has Murad" bal altnda zikretmektedir. Akpaazade ise herhangi
bir balk vermemitir. Has Murad vakrasn allattktan sonra Ner kendi
tecrbelerinden kaynaklanan baka bir hadiseyi "Hikayet-i Turhan Beyolu"
bal altnda vermitir. Bu hikaye yalnzca Ner'ye has olup, Ner bu bilgileri
Turhan Beyolu'nun kendisinden dinlemi olmaldr. Ancak hikayenin banda
Neri'nin kulland "Rivayettir ki" ibaresi Ner'nin bu bilgileri ikinci elden bir
kaynaktan duymu olduunu gstermektedir.
"Hikayet-i Turhan Beyolu
Rivayettir ki, Turhan olu mer Bey eydr: "Uzun Hasan'n kendi
adrnda maglCI ve mukayyed bende otururdum. Ye kendi arap sohbetine
bnyad edip, yanna Trkmen Beyleri cem' oldular. Andan Uzun Hasan mest
olarak bana eyitti: "mer bey, Osmanlnn ayan aldm ola m?" dedi. '''Zira
Osman olu dedikleri Run-ili'nlden ibarettir. Dahi ne kald?" dedi. Ben eyittim:
"Hey Han, yle deme kim, guya deryadan bir katra su aldn. Zira bir kiinin iki
kulu gitmekle ne oldu? Yzbin benim gibi ve Murad gibi Hnkarn kulu vardr"
dedim. yle diyicek Uzun Hasan kakyp, "Bak bak bu kavvad, ol halde iken
dahi neler syler?" deyip, gazebe gelip "Bunu ldrmeli be" dedi. Bu kaziyyeyi

27 Unal - Kymen. Ncri tarihi. s. 807.

2' Asz. Akpaazade. s. 223.
 OSMANL TARHiLERNDE KAYNAK KULLANMA USULLER 105

grcek ben eyittim: "Hey Han, beni ta'yib etme. Zira Osman Olu'nun ok nan
ve nemekin yemi kuluyum. imdi ana asimi olaym? lnceyedek taasubun ve
nisbetin komazm. Amma hakkuhu insaf edicek, imden ger Hnkiirn ie yarar
askeri kalmad. Eer irte anlar kap, gitmeden bir hz ederseniz. Fil-hiil dadp
muradnz ele getirirsiniz" dedim. Andan Hasan Draz germ olup eyitti: "Beyler
mer Bey doru syler. Her merdlie dahi mnasib budur, Niin nernek hakkn
bilirmi" dedi. 878 senesinde idi.,,29
Turhan Beyolu'nun esirlikte bandan geenlerin anlatlmasndan sonra
Neri uzun bir paragrafa yer vermitir. Bu paragrafn kayna kesin olmamakla
birlikte Neri'nin szl kaynaklarndan birisi olan Anadolu Beylerbeyi Davud
Paa olmas mmkndr. Bu ksmda yer alan bilgiler "Hikiiyet-i nkisar- Hasan
Draz ve nhizamhu" bal ile balayp, " n Sultan Mehmed dereden
ura yerine kt" ibaresi ile son bulmaktadr. Bu ksmdaki bilgileri Neri'nin
dorudan Davud Paa'dan iitip iitmediine veya ikinci elden bir szl
kaynaktan alp almad hususuna u an iin bir kesinlik kazandrmak mmkn
deildir. Neri u ekilde devam eder.
"Hikliyet-i nkisar- Hasan Draz ve inhizamhu
Rivayettir, nki Has Muraq vak'as oldu. Andan sonra Hnkiir Bayburd'a
mteveccih oldu. Alt g dahi gOp aramba gn -Azl demekle maruf
yere yetiip konmak tedarikinde iken Otluk-beli dedikleri yerden na-giih tepe
bandan Hasan Draz askerinden Kiifr shak nam kimse le vaktinde grilnd.
Davud Paa-y kiimran ve Asaf-z zaman, ol viikit Anadolu Beylerbeyisiydi. Baz
Anadolu askeriyle ana mUtebadir olup fiI-hal an mnhezim klp, ileri yryp,
Uzun Hasan sOkun dururken zerine hcum edip, Hasan Draz kbelinden dahi
arhac gelip, Davud Paa'ya hamle klp ve Anadolu diliiverleriyle Davud Paa
dahi defatle arhacsn dndrdO. OL hinde Sultan Mehmed ehzadeleriyle
dereye inip, sokiJnuup dururlard. Davud Paa adv elinde Hamza-i Pehlivan ve
Siim U Neriman, Rstem-i dasitan manendi ceng ederdi. Eer hakkn inayetiyle
Davud Paa nde olmasa, Hasan'n askeri Osmanl/ya dest-drazlk etmek
mmknd. Amma Davud Paa sedd-i skender gibi durup, aduya temkin
vermezdi. Ve derler ki, yirmi be kez leker-i Uzun Hasan' Davud Paa geri
tskrd. HOnkara eyittiler: "Davud kulun baz Anadolu askeriyle dmana
buluup, muhkem ceng ede yrr" diyicek Hdavendigiir eyitti: "Sayedin. Biz
dahi ol dereden kaydk; ola m?" deyip yenieri ve solaklar ile bir tepe zerine
kmaa sayedince, grdler ki, bir taraftan Sultan Mustafa Karaman askeriyle
Uzun Hasan olu Kr Zeynel'in zerine hcum edince, azablar dahi yry edip
fiI-hiil Kr Zeynel'in ban kestiler. Annn Aeem Kasm eydr:
Ey Beydaki On Zeyneli Uzun Hasan ah mat d
Guyend der Tebriz eya leffii(?) deyyus zen celeb.
Bu taraftan Sultan Biiyezid tiille beka-h dahi Hasan Draz zerine heum
edip, Davud Paa sava ettii yerin eline vard. OL viikit brahim Paa Sultan

20 Unal- Kymen, Neri tarihi, s. 81 i. 813.

 KENAN INAN 106

Bilyezid'e lillayd. Leker-i Rm'a istimalet edip, Sultan Bilyezid n sily-i cemil
ederdi. Ve bilcmle Sultan Bilyezid Uzun Hasan zerine Rm dililverleriyle
hilcum edip, Hasan Draz'n gzne alemi tenk edip, yakn kalmd kim Uzun
Hasan' mnhezim klayd. Hatta sancaklar harekete ge,lip, inhizama ineyl
etmiti. OL esnada Gedik Ahmed gelip, Sultan Bilyezid'e alayn Uurlu Mehmed
ilzerine dndrp, gya ki Hasan Draz'n inkisarn Sultan Bayezid adna ola
diye hased etti. Andan nki Sultan Bilyezid, Uurlu Mehmed zerine
mteveccih olup, Uurlu Mehmed dahi ahinden karga kaar gibi alayn
datmayp, yry verdi. Andan Uurlu Mehmed'in durduu. yerin altnda
Mehmed Bakr derede bulunup, Sultan Bilyezid an basp, sancan ald. Andan
Sultan Mehmed yenieriyle bir yksecik yere knca, nce yenieri gazileri
balarna telli yiliHer sokunup her birinin gzne Rstem-i dilsitani sivri sineke
grnmezdi. Alayalayolup padiaha can feda klma in tulb tulb, blk blk
nnde durdular. iln Sultan Mehmed dereden ura yerine kt.,,30
Bu noktadan itibaren Neri'nin Akpaazilde'den bir iktibasta
bulunduunu grmekteyiz. Ancak Neri iktibas yapt bilgileri kendi cmleleri
ile izah edip yukarda verdiimiz bilgileri eklemitir. Neri'nin Akpaazade'den
yapt iktibas a~da yer ald ekilde gruplamak mmkndr:
I. Uzun Hasan, Sultan'la beraber yenieri alaylarn grr ve kamaya
karar verir.
2. Uzun Hasan atn getinneleri iin emir verir ve kamaya balar.
3. Pir Ahmed, Uzun Hasan'la beraber kamaya karar verir.
4. Uzun Hasan kamak suretiyle hayatn kurtarabildiine ilkreder.
Neri'nin Akpaazilde'den yapt iktibas " kurtarmaa raz olup,
ylldl,,31 cilmlesi ile sona erer.
Daha sonra Neri'nin baka bir kaynaktan metne ilavede bulunduunu
grmekteyiz. Bu ilave Oru Bey tarihindeki bir paragratla ayn bilgileri ihtiva
etmekte olup, Osmanllar'n bu sava srasnda ateli silahlar kullanmas ile
ilgilidir. Szil edilen ksm Neri'de u ekilde yer alr:
"nki Osmanl'dan bu hali grd, hemen Osmanl'dan bi-zar oldu. Zira
top tfek cengini grmemiti ,,32
Yukardaki bilgilerden sonra Neri yine Akpaazilde'den yapt bilgi
nakli ile rivayetine devam eder. Ancak Neri ald bilgileri yine kendi tarzna
uygun ekilde dilzenleyerek nakleder. Akpaazilde'nin tarihinde paragraf "bin
kerre raz oldu " ibaresi ile balayp, " kulaklarnda guvar ettiler.
Osmanlunun adn anmaktan bezdiler")) tabiri ile biter.

'll A.g.c . s. 815-817 .

.'1 A.g.e .. s. 819.
)1 A.g.c., s. 819.
" Atsz, Akpaazade. s. 224.
 OSMANl TARill(I.-:RiNDE KA YNAK KULLANMA USULLERi 107

Neri'nin tarihinde ise biz daha ahenkli olarak dUzenlenmi bir pangrafla
karlamaktayz. Neri'de "raz olup yld.. " ibaresi ile balayan paragraf
daha sonra Oru Bey'in tarihindeki bilgileri ihtiva eden ve "nki
Osmanldan grmemiti" tabiri ile balayp biten ksm. daha sonra
tekrar Akpaazade'den yaplan ve "hatta ld vakit, vasiyyet etdi kim "
ibaresi ile balayp. " bu nasihati kulaklarnda guvar ettiler." tabiri ile
biten blm grmekteyiz. Verilen izahattan da anlalaca zere Neri daha
fazla kayna ahenk ierisinde bir araya getirebilme baarsn gsterebilmitir.
Neri'nin Akpaazfde'den yapt iktibasta zet olarak Uzun Ilasan
kendisinden sonra gclenlere vasiyet edip asla Osmanllara kar savaamalarn
Q
tenbih eder ve oullarda bu istei kabul ederlcr.
Neri yukardaki bilgilere devamla savan tarihini verir "878 senesinde
vaki oldu". Devamnda da ck olarak verdii tafsilatda ular syler: "Andan
mer Bey ve Ahmed Paa'y nice beyler ile Uzun Hasan tutup haps etmiti. Hak
Teala rast getirip. hapisten kurtulup. kap Sultan Mehmed'e geldiler."
Aada verilen ksmda da Neri'nin yine Akpaazade'den yapt
iktibas ve bunu verme eklini izah ediyoruz. Neri'nin "Uikayet" olarak ayr bir
balk altnda naklettii ksm. Akpaazade'nin "Sual" ve "Cc\'ab" ksmlarnn
Neri tarafnda vcniden dzenlenmi halinden baka bir ey deildir. Aada
yer alan paragrafta keli parantez ierisinde yer alan bilgiler Akpaazade'nin
bilgilerini ve yuvarlak parantez ierisindeki bilgilerde Neri'ninkikri
gstermektedir. Akpaazade tarihinde yer alan ve aadaki bilgileri ihtiva eden
ksm daha nce verildii iin burada ayrca verilmemitir.
"Hikayet
[Rivayet olunur ki. nki Uzun Hasan sd. nice beylerini tuttular. Biri
mer Bey idi kim. ekerli tayfasnn ulusuydu. Ve iki kardeler dahi kim, Mir
Timur neslinden idi. Ve hem Kara Ylk olanlarndan] (ve Rum'dan Acem'e
ula giden Titrek Sinan oluydu ki. Uzun Hasan yannda mukarreb olnutu.
Belki Hnkara intikam fkr edip, Uzun Hasan' Rum'a ekser tahrik eden ol idi.)
[Bunlardan gayri U bin mikdar tutsak getirdiler. Krlan tutsaklarn hesab
Allah'tan gayri kimse bilmez.fs
Hikayet bal altnda verdii bilgilerden sonra Neri iki ksa paragraf
daha rivayetine eklemitir. Bunlardan ilkini "Latife" adl bir balk altnda
vermitir. Bu ksm dier zikrettiimiz kaynaklarda bulunmamaktadr. Bu ksa
hikayeyi Neri'nin sava alanda Sultan'lIl maiyetinde bulunan bir kimseden
iitmi olmas mmkUndr.
"Latife
ttifak ol esnada Hnk5.r bir Azab grd kim. bir bak elinde meyyitlerin
arasda durur. lHinkar eyitti: "Bre bunda bak elinde neylersin?" dedi. Azab

)J lIn.ll _ Kil\l1lcn. "i'~ri tarihi. s. Xi,)

1< .\.:.~
..s. LI i').

L
 KENAN INAN 108

eyitti: "Devletl Sultanm, TUrkmenlerin kulaklarnda mengUleri var. Anlar

devirUrUm". dedi. HUnkar glp eyitti: "Der-kar ba". Andan ol tutsaklar
istanbul'a gnderdiler. Amma Titrek Sinan Bey oglu'nun Hnkar boynunu
vurdu".
Bu latifeden sonra Neri, "EI-kssa" balg altnda ve anlatlan bilgilerin
temelini Akpaazade'nin "Sual-Cevab" eklinde yer verdigi bilgilerinden alp
Uzerine kendi bilgilerini ekledi bir blme yer vermitir.
"EI-kssa
(n cengden fari oldular, andan sonra Hnkar, ayrk bir ahade te'addi
etmedL Ol-demde Hnkar elinde idi; eger yrtise temamet-i Acem Vilayetini feth
edip, Uzun Hasan' kssaldrd. Amma adet-i kadim gzleyip, etmediler.) [Andan
nki Hnkar devletle yine Rm'a tevecch etti, yolu Uzerinde Kemahn Kara-
hisar'a urad, zerine vard. Hnkarn bir nazar- heybetiyle feth olundu. Andan
Hnkar devletle yine Istanbul'a geldi, ehre girdi. Hemen Mahmud Paa'y 'az
eyledL] (Fi tarih-il mezbur 878. Mahmud Paa dahi Edirne kurbunda Hasky'e
varp otururken, nagah Sultan Mustafa'nn ls haberi geldi. Fi tC;lrih-i1mezbur.
Andan Mahmud Paa, Sultan Mehmed'e iziiya .istanbul'a geldi. Heman-dem
Sultan Mehmed incinip, tutup, haps edip, Mahmud Paa'y iihirete gnderdi.)J6
Neri, Sultan Mehmed'in 1473 seferi hakkndaki rivayetini
Akpaaziide'nin ayn konulu rivayetinden ald 'Sual-Cevab' ksmn kendi
slubunca dUzenleyip verdii bir "Hikayet" le sona erdirrnektedir. Aada bu
hikayet ksm yer almaktadr .
."Hikiyet
[Bu ol Uzun Hasan'dr ki, Bayndr Han neslinden Turhan Bey oglunu
sd. Ve Baranlu'dan Emirze Cihan-ah'. basp, ban kesti. Dahi aatay'dan
Eb Said'i basp, heliik etti. Amma Sultan Mehmed Gazi'nin nazar- heybetine
tiikat getiremedi] (ve hem ahir bu gussadan yUrek arsna urayp, gayretten
heliik oldu.) [Bu macerann tarihi hicretin sekiz yz yetmi sekizinde] (Rebi-l
evveln on yedinci gUnUnde vaki oldu. Ve Kasm Paa bu fetile ahsen-i tarih, ve
Yansuruk'AllahU nasren azizii demitir.,,)J7
ORU
Bu tarihimizin Edirneli olduu ve eserini ii. Biiyezid dneminde
bitirdiinden baka hayat hakknda kayda deer bir bilgi bulunmamaktadr. Oru
Bey'in' eserinde 1422 ylndan sonra yer alan hadiselerin kaynagnn Uzun
Hasan'a kar yaplan 1473 seferi de dahilolmak Uzere tarihi takvim veya
takvimler olmas kuvvetle muhtemelolup ayn zamanda Anonim Teviirih-j AI-i
Osman'la ayn kayna kullanmaktadr.J8 1473 seferi ile alakal olarak rivayet

3. A.g.e., s. 821.
J7 A.g.e., s. 821-823.
3' Menage, The Beginnings of Otlornan IIistoriography. s. 172. Oru Bey'in yazma nslalar
arasnda dikkat ekici farkllklar bulunmaktadr. Mesela Cambridge nslas Hicri K99 yl ilc
 OSMANL TARiHiLERiNDE KAYNAK KULLANMA USULLERi 109

ierisinde yer alan bir pasaj, Neri'nin rivayetinde de aynen yer almakta ve
onunda ayn tarihi takvimi kullandn gstermektedir. Aada yer verilmi olan
Oru'un rivayetinde birbirini karlayan ksmlar parantez ierisinde
39
gsterilmitir.
Oru Bey ve Sultan Mehmed'in Uzun Hasan'a Kar Seferi Rivayeti
"O yl Uzun Hasan erisi geldi. Yusuf Han ve Belerbeisi Emir Be
kumandasnda 40.000 kadar erle Tokat ehrini yamaladlar. Yusuf Han,
Karakoyunlu erisi ile Karaman Eli'ne vard. Sultan Mustafa, Karaman Askeri ile
Y~suf Han'a baskn yapt. erisini yendi. Krp kovalayarak sonunda Yusuf Han'
tutsak edip istanbul'a gnderdi. Sonra arlnca altna sattlar. Tokat'n cn
aldlar hicretin 877'sinde.
Ondan sonra Sultan Mehmed ordu toplad. RumeH'nden ve Anadolu'dan
10.000 Azap, 10.000 Yenieri, Srp, Bosna, Mora, Karaman, Amasya,
Kastamonu, Sinob ve Trabzon askerini getirdi. erehor da kard. 120.000 er
topland. Top arabalar ekildi. Tfekler, zenberekler ve bunca silahla hazr olup
Uzun Hasan lkesine yrd.
Uzun Hasan dahi Akkoyunlu ve Karakoyunlu Askeri'ni toplayp 60.000
kadar erIe geldi.40 lerisine asker gnderdi. Bunlar Rumeli Belerbeisi Has
Murad'n Rumeli erisi'yle karlatlar. Savap hiyle ile Uzun Hasan erisi
kaar gibi yapp Has Murad' ortaya alp ehid ettiler. Rumeli erisi darmadan
olup Sultan Mehmed'e haber geldi. Sultan Mehmed dahi alaylarn dzenleyip
Uzun Hasan'n 'nerde olduunu bilerek ardna dp yetiti. O dahi ister istemez
dnp savaa balad. Alayalaya kar durup asker deniz gibi grleyip toplar ve
tfekler kaza yamuru gibi yad. Kllar knndan kp, oklar yaydan atld.
Sultan Mehmed merkezde durdu. Yenieriler ve Azaplar demirden kale gibi
balandlar. Sa kolda Bayazd elebi, Rum erisi ile, sol kolda Mustafa elebi,
Karaman erisi ile yryp Uzun Hasan zerine hcum ettiler. Bir byk sava
edip Tatar zerine heybet dt. (Uzun Hasan bu tedbiri ve tertibi grnce iilem
bana dar oldu. nk top ve tUfek sava grmemiti.) Dayanamayp kat.
Olu Kr Zeynel'in ban kestiler. Askeri bozguna urad. Bunca Tatar kltan
geti. Ardnca kovalayarak gittilerse de Uzun Hasan'a yetiemediler. Karargahn
vurup yama ettiler. Turahan Be olu mer Be, Uzun Hasan ordusunda esirdi.
Hak Taiilii rast getirip kurtuldu. Uzun Hasan bozguna urayp kat hicretin
878'inde. ,,41

biterken, Manisa nOshas Hieri 906 yl ile ve Bibliotheque Nationale nOshas da Hieri 908 yl ile
bitmektedir. Inalek, The Rise orOlloman Historiography, s. 154.
)<i ki tarihinin ayn rivayette birbirini karlayan bilgiler iin yukarda Neri'nin rivayetine
baklabilir.
~LJ Hasan Rumlu'ya gre Akkoyunu ordusu krk bini kargl olnak Ozere yetmi bin kii idi. AM
Aakr-i Tihrdni, Kitlib-i Diyarbakriyya, s. iX.
~i N. Atsz. Oru Beg Tarihi. Istanbul 1972, s. 122-125.
 KENANiNAN 110

TURSUN BEY
Tursun Bey'in asl ismi kendi verdii bilgilere gre Tur-i Sina42 olup,
Tursun Bey ismi ile mehur olmutur. Doum tarihi bilinmemekle beraber bunun
Ilini S~5/1422 ile lIicri 830/14274: yllar arasnda olma ihtimali mevcuttur.
Tursun Bey'in lm arihi de belli deildir. Bu tarihin de Hicri 895/1490 sonraki
bir ylolmas gerekmektedir.44 Tursun Bey Divan Katibi ve Defderdar olarak
vazife yapmr. 45

Mertol Tulum'a gre Tarih-i EbU'I-Feth byk ihtimalle Hicri 985/1490

ylndan sonra kaleme alnmtr. Tulum bu tarihi teklif ederken Memluklular'n
Osmanllar'a ukurova'da sren sava bitir;ek iin yaptklar sulh teklifi.ni
dikkate almaktadr. Tulum'a gre Tursun Beyeserinde Memluklular'a ait olmak
zere 895/1490 ylna kadar bilgi verip bundan sonra bilgi vennemektedir.
Buradan hareketle Tulum, Tursun Bey'in Tarih-i Eb'l-Feth'i 1490-1495 yllar
arasnda yazm olabileceini sylemektedir.lI> Halil inalck ise Tarih-i Eb'l-
47
Feth'in ii. Bfyezid zamannda yazlm olduunu sylemekle yetinmektedir.
Tursun Bey Tarihinin zellikleri ve Sultan Mehmed'in Uzun Hasan'a
Kar Yapt Sefer Rivayetinde Kulland Kaynaklar
Tursun Bey tarihini. hemen hemen kendisi ile ayn tarihlerde yazlm olan
Akpaazade, Neri ve Oru bey tarihi ilc karlatracak olursak slup asndan
farkllklar bariz bir ekilde ortaya kacaktr. Dier sz edilen tarihlerin dili
hemen tamamen duru bir Trke iken, Tursun Bey'in szdizimi ve kulland
szckler byk miktarda Arapa ve Farsa kelimelerden mteekkildir. Eserin
hemen tamam ssl nesir 'ina' ile kaleme alnm, Trke, Arapa ve Farsa
msralar. Kur'an'dan Ayetler,4K araya serpitirilmitir. Tursun Bey'in Tarih
~azmada gsterdii dier bir zellikde Arapa ve Farsa szdizimi ve szckler
arlkl olarak yazd ciimleleri "ya 'i" kelimesi~den sonra dz Trke ile
zikretmesidir. Aada bu zellie ait olmak zere bir misal verilmitir.
"Nesr, Pes bu sret-i zibay- zafcrn em li ebrsn, zmre-i mansrun
hsam li sinan- tayife-i muhalifiin ptil safhasnda nak balad; ya'ni

i. Tuhn. Trs ILC~'. s. Xi. n~in s 5.

" ,\.I:.l' .. s :-;11.
" ,\.I:.l' .. s. XViii
" Imsn Iky'in hayat hakkJa talsilah hilgi i, hbo II In"lck. 'Tursun Ikg. Historian or
t\ldl1l~d h~ l"llnqu~ror's lin~". Wil''r Zl'ilsrhrin mr di' Kda d's \Inrgl'nladl's. Vol.
1..\1:-;.1'177. s 55-71.. Tczkirl'-i Schi. lIaz. M. ~ikr. Is"nhul. 1325. s. (L)
,,, Tulul1l. Trs Ill'Y'. S. XXIV. Tursun Ik\" tarihinin alt aJ~1 yaznas hulunup hunlar: Viyana
y;l/mas no. '11l4. Topkap Saray i R"an Klilphan~si iO)7 \'~ iOliS naralar. lIazinc
"iiphan~si no. 1470. isanhul ()niv~rsi~si Klilphanesi. no. 43(,'1. i\yasol\a "nphanesi no.
J032 (u anda Sl~ynaniyc KOIOphan~sind~) dir. Bunlardan sonuncusu II. B;iyezd'in damgasn
ta~naka olup ii. Bayezid'e sunulmak Ilzen: y;lzllnll olan nllsha olmddr. Nshalar hakkmda
alsilall hilgi iin hkz. Levend . Gazavalnaml'lcr. S. i (

H inalck. The Risl' ofOllnman IIisnringraph~'. s. 162.

JX Tulun. Tursun 8ey. S. XXXi.
 OSMANl TARiHiLERiNDE KAYNAK KULLANMA USULLERi III

ardlarndan yitp arkalarna kl ve cda ve ok yaralarn ol kadar urdlar ki

zebn ittiler 49
Dier bir misal:
"Ye ol gn ki ab- Furat mereb-i huyl-i guzat olmalu oldu, ya'ni FuriH
kenarnda konmalu oldu giin so

Tursun Bey tarihinin bir dier zellii de 1473 seferi boyunca zellikle
Mahmud Paa'nn hareketlerine byk nem vermesidir. Tarihinin giri ksmnda
da griilecei zere Tursun Bey Mahmud Paa'y Byk Seluklu Sultan
Melikah'n veziri Mizam'lmlk ile karlatrdktan sonra "anun gibi azizn
hizmet-i isti'dad bahi ile on iki yl mikdar merref oldum, ve atyeb-i mrm
anun semeriit- terbiyesi ile ve meviiyid- feviiyid-i sohbeti ile geti"S diyerek en
az on iki yl Mahmud Paa'nn hizmetinde bulunmaktan ne kadar mutlu olduunu
izah etmektedir. Bu sebeple Tursun Bey tarihinde Mahmud Paa'ya ncelikli bir
yer tanmtr.
Sultan Mehmed'in Uzun Hasan'a kar at sefer rivayetinde Tursun
Bey'in tesbit edilebilen kaynak kulland grlmektedir. Bunlar:
I. Akpaazade. Tursun Bey Akpaaziide'nin bilgilerini Neri yoluyla
alm ve bu bilgileri savatan nce cereyan eden hadiseler ksmnda kullanmtr.
2. Kendi tecrbeleri.
3. Mahmud Paa. Tursun Bey Mahmud Paa'y szl kaynak olarak Has
Murad vakasn anlatrken kullanm gzkmektedir.
. Bu zikredilen kaynaklara ek olarak Tursun Bey'in herhangi bir anonim
Teviirih-i AI-i Osman kullanp kullanmad!! hakknua u anda kesin bir bilgi
bulunmamaktadr.
Tursu Bey \'C SUllll Mchmed'i UZUIl Hasan'a At Sefer Rivayeti
Aada Tursun Bey'in hadise hakkndaki rivayetinin bir zeti verilmi
ancak tarihinin rivayeti dier tarihilerinkilerle karlatrldnda dorudan
iktibas yoluna gidilmitir. Tarihi konuya u balkla balamaktadr.
"Aaz-i Kssa-i Hezimet-i Uzun Hasan ve Galebe-i Sultan Mehcmmcd
Eb'l-Feth Be inayet-i Zl-Minen"
Bu balktan sonra yer alan bir ksm bilgileri aadaki ekilde gruplamak
mmkndr.
i. Sultan Mchmed'in fetihlerini sralayan bir methiyye.'

~'I A.g.c .. s. 164

.11 A.g.c .. s. 160 .
1 A.g.e .. s. 24. TursUl! Ik~ 'in eseri siyasetname lih:ratilrli ierisinde yer alan bir eser olarak
zikred.ilebilir Bu literalirde hilindi~ zere Sulan'a yakn olan hir kimse. hurada Tursun Bey.
yneinde hnlunan Sultan'a devktin iyi ynetilnesi hususunda tavsiyelerde hulunmaktadr. Bu
lileralllr larnnda tavsiyeler larht~ y.:r alan ve her trl iyi karaktere sahip olan insanlarn dilinden
yaplaktalr. Tursun (ky'n hu amala s~ti~i kiilerden hirisi de Mahnllld Paa'dr.
 KENANNAN 1/2

2. Uzun Hasan'n Allah tarafndan Sultan Mehmed'in onu yenmesi ve

bylece byklUgnUn artmas iin yaratlm olduu yolunda Tursun Bey'in
beyanat. .
3. Sultan Mehmed'inkilerle karlatrlmak zere Uzun Hasan'n
fetihlerinin sralanmas. Buna gre: Uzun /-Iasan Akko)'unlulardan gelmektedir.
Cihanah', yenip onun ban kesmitir. Ondan sonra olu Hasan Ali baa gemi,
Uzun Hasan onu da yenip, ldrmtr. Daha sonra Trkistan Han' Ebu Said
Uzun Hasan'a saldrm, Uzun Hasan onu da yenip, ldnntUr.
Yukarda yer alan bu tantm paragraf'ndan sonra Tursun Bey Karaman'da
meydana gelen hadiseler hakknda bilgi vermektedir. Daha nce de belirttiimiz
gibi bu bilgileri Tursun Bey Neri yolu ile Akpaaziide'den alm
gzkmektedir. Ancak Tursun Beyald bilgiler zerinde kendine has
deiiklikler ve kendi tecrbelerinden kaynaklanan eklemeler yapmaktadr.
Aada yer alan paragrafda Tursun Bey'in tarzna bir misal tekil etmektedir.
Akpaazade'nin konu hakkndaki rivayeti daha nce verildiinden burada
verilmeyecek. Tursun Bey'in yapt eklemeler ve deiiklikler parantez
ierisinde gsterilecektir. Aada yer alan paragrafn kayna Tursun Bey
tarafndan gsterilmemitir.
"Kssaya gelelm: OL vakt ki Karaman oullar Pir Ahmed ve Kasm
kaup Uzun Hasan'a gitmiler idi. (Tursun Bey, Neri gibi Pir Ahmed ismini
ekler) Karamanolu brahim Be'n ulu ol shak Be'n ol kal'a-i Silifke'de
blup, kal'a ile i-ile ve Kara-ta'a hkm ider idi. Piidiah iiine ili gnderdi.
Kal'ay vernee iltizam gsterdi. Piidiah- muzaffer dahi Gedk Ahmed Paa'ya
biraz asker niim-zed idp Silifke zerine gnderdi ve ishak-olu kadem-i kabQI
ile istikbiil id p mefiitih-i kal'ay teslim itti. (Tursun Bey Akpaaziide'ye "Fi'l
hal Ahmed Paa kal'a gedklerin berkidp ve sayir kaydn grdi" cmlesini
ekler.) Pir Ahmed'n cemii'ati ve ol Menyan kal'asnda oldun iidp zerine
g ilti. Kal'a-i Menyan' muhasara idp, darb- dest ile feth itti ve Pir Ahmed'in
ehl ii iyalin karup padiah iiine gnderdi. Kend Llve kal'as zerine dp
muhasara itti. ,,5~
Yukardaki bilgilerden sonra Tursun Bey kendi tecrbelerinden
kaynaklanan bilgilerle rivayetine devam eder. "OL taraftan" kelimesi ile balayan
pasaj Akpaazade'den daha baka b'aka bir kaynan kullanldn
gstermektedir. "OL taraftan" ibaresinden hemen sonra yer alan pasajda Uzun
Hasan Karamanoullarn sohbet-i mskirat srasnda karlyor olarak
gsterilirken yine Uzun Hasan bu esnada Sultan Mehmed'in sahip olduu
deerleri vmek suretiyle onun hakknda "yaman garimdUr, yahi padiiihtr"
szlerini kullanmaktadr. Bu ekilde bir bakma Uzun Hasan islami deerlere
sayg duymayan bir kii olarak gsterilirken, Sultan Mehmed hakknda olumlu
szleri sarf etmektedir.SJ Bu pasajn sonunda "dah beylerbeyisi" tabiri ile Tursun
Bey, Akpaaziide'den izleyen u bilgileri almaktadr:

'2 Tulum. Tursun Bey. s. 153.

') :\.l!..e .. s. 153.
 OSMANl TARiHiLERiNDE KAYNAK KULLANMA USULLERi 13

"Dah belerbeisi Emir Be'e ba'z asker nam-zed idiip. Mirza Yusuf ve
Karaman oullar Pir Ahmed ve Kasm' ve isfcndiyar-ol Kzl Ahmed'i bile
kotu. (Tursun Bey Akpaazade ve Neri'ye isfendiyarolu Kzl Ahmed'in
ismini ekler.) Yilayet-i Karaman'dan yana azm ittiler. Bu kasda ki. Ahmed Paa'y
Karaman ilinden karup kal'alar berkideler ve Pir Ahmed'i bekleyeler; dah
me'arib-i uhra ne ise. kayuralar.(Tursun Bey burada hadise hakknda kendi
yorumunu ekleyerek bunlarn gayesinin Ahmed Paa'y karp Pir Ahmed'i
memleketinde tekrar hkmran yapmak istediklerini beyan eder.)
Tursun Bey Akpaazade'den ald bilgilerle rivayetine devam eder:
"Yakta ki Erzincan'dan gtiler. Sultan Bayezid ki -ki ekber-i ebna-y
Sultan Mehemmed'dr. ve eyalet-i Rm anun taht- hkmetinde idi- anun iiine
i1i gnderdiler ki: "Biz konlaruz. padiah memleketine ayak basmaa me'mur
delz. Kl-Arslan oln atas yirine nasb itmege Dulkadr iline giderz" diyii.
gemee destur suretin ve zr-hahlk merasimin gsterdiler.
Meer arabdar Hamza Beg (Tursun Bey. Neri gibi Akpaazade'ye
arabdar ismini ekler) Rm Belerbeisi idi. Tokat ehrinde oturur idi.
Trkman'un ilisi ana yititi; Sultan Bayezid iiine arz itmedin. (Tursun Bey
Akpaazade ve Neri'ye Sultan Bayezid'in ismini ekler) iIinn zr-i gadr-
encamna inanup. -arada il illii sreti dah var idi- (Tursun Bey Akpaazade ve
Neri'ye il illii tabirini ekler) bu iki malatadan galat- fahi idp. dostane cevab
ve icazet virUp kend gafl oturdl"S4
Tursun Beyaada zetle verildii zere rivayetine kendi bilgileri ile
devam eder:
"Bu esnada. Gedk Ahmed Paa kal'a-i Silifke'yi ve Menyan' feth idp.
Pir Ahmed'n oln. kzn, urun turun padiah iiine gnderp. ve Uilve
kal'asn kahr ile fet h idp, iindeki ayarn yardan uurduu haberi n
Karaman olanlarnun ve Trkmein'un kulana yititi. bu habere sinirlenen
Trkmenler bir sabah Sivas yresine geldiklerinde aniden Tokat ehrine
saldrarak yama ve tahripde bulundular. Bu arada bir ok esir aldlar"
Tursun Bey bu bilgilere ek olarak devamla arada il illii sureti olmas
dolaysyle ve Sultan Bayezid 'in topluma ait ileri grmek gayesi ile yerinden
ayrldn bildirerek Sultan Bayezid zerine herhangi bir hata gelmemesine
dikkat etmektedir. Sultan Bayezid kendi yokluunda Beylerbeyini Tokat'ta
brakm ve beylerini dmana kar tetikte olmalar yolunda ikaz etmitir.
Tokat'n yamalanmas mevzusu zerinde baz tesbitierde bulunmak
mmkndr. Tursun Bey tarihine gre Uzun Hasan Sultan Bayezid'e eli
gndermitir. Burada Neri yolu ile Tursun Bey Akpaaziide'yi dzeitmitir ki
Akpaazade tarihinde Uzun Hasan Sultan Mehmed'e eli gnderiyor gibi
gzkmektedir.
Akpaazade: "Padiaha haber gnderdiler ki "

~~A.~.l'.. s. 153.
 KENANNAN 114

Tursun Bey: "Sultan Bayezid ki -ekber-i ebnii-y Sultan Mehemmeddr ve

eyalet-i Rm anun taht- hkmetinde idi- anun iiine ili gnderdiler".
Yukarda Tursun Bey tarihinden yaplan iktibasta Sultan Bayezid'in
isminin verilme sebebi kanaatimizce Tursun Bey'in tarihini yazdnda saltanat
sren padiahn ii. Bayezid olmasdr. Yine "Sultan Bayezid iiine arz etmeden"
eklinde bir ibareye yer vermesinin sebebi de halihazrda ynetimde bulunan
padiah bu hadiseden mtevellid sorumlu yapmak istemedii eklinde de izah
edilebilir. Tokat'n tahribi srasnda Sultan Bayezid'in orada bulunmayp,
arabdar Hamza Bey'in bulunmasnn -:gi olarak eklenmeside bir bakma
hadisenin sorumlusu olarak Hamza Bey'i gstermektedir.
Tursun Bey ksa bir hikaye ile rivayetine devam eder. "Hikayet iderler
ki ... " ibaresi ile balayan ksmda yer alan bilgilere dier kaynaklarda
rastlanamamaktadr. Bu sebeple Tursun Bey'in bunu kendi tecrbelerinden
naklettiini syleyebiliriz.
"Hikayet iderler ki. bu haber-j ved' sem'-i erif-i padiaha yititi gibi,
lafz- drer-pandan bu kelimat sadr olm ki: Uzun Hasan'un nahvet
gururndan ve tfl-j kameli levazmndan bu vak'anun vuku' bulmas ihtimali var
idi. Elhamd li'lIah ki ol canib zalim, bu canib mazlum grndi yoldan oldu.
Ve'/-hdi uz/elli. Eer ol bed-fi'I havl haemine ve havl kuvvetine tayanur ise,
benm i'timadum havl kuvvet-i Hakk'adur. ,,55
Tursun Bey yukarda verdiimiz bilgilerle Tokat'n tahribi hadisesini,
Uzun Hasan'a kar alacak olan seferin sebebi olarak gstermektedir. Uzun
Hasan'n da mslman olmas onun zerine alacak olan bir seferin gaza olarak
nitelendirilebilmesini gletirmektedir. Bu blmde yer alan en nemli ibare "ol
canib zalim, bu canib mazlum grld ..... " ibaresi olup bu ekilde Uzun Hasan
zalim olarak nitelendirilerek Sultan Mehmed'in onun zerine sef~r amas bir
zorunluluk haline gelmitir. Ancak Tursun Bey'in rivayetinde zellikle
Karaman'da meydana gelen hadiselere yer vermesi bir bakma Osmanl Devleti
ile Akkoyunlular arasndaki esas mcadelenin Orta Anadolu'da nfuz tesis etmek
olduunu bize gstermektedir.
Tursun Bey'de yer alan ve Sultan'n Uzun Hasan zerine sefer amasna
sebep olarak anlatt hadiseler aada zetle verilmitir.
"Uzun Hasan'n mazlumlardan aktt kann ve onlardan yamalanan
mallarn intikamn almak iin, (Paragrafda buradan sonra yer alan bilgilerin
Neri yolu ile Akpaaziide'den alnna ihtimali olduka kuvvetlidir.) Sultan
Mehmed, ordusuna stanbul'dan Anadolu yakasna gemesini emretti. Ancak
devlet erkan onu acele etmemesi konusunda uyarp. hazrlk yapmas gereini
belil1tiler. Sultan Mehmed Mahmud Paa'y arp takrar Vezir-i Azam yapt.
O'da gerekli olan harp levazmatnn ve askerin hazrlanmas iine balad". Bu
H icretin 877'sinde oldu. ,,56

" A.g.e .. s. 154-155.

<r. :\.g.e .. s. 155. 56
 OSMANL TARI-{iLERiNDE KAYNAK KULLANMA USULLERi 115

Tursun Bey, rivayetine kendi tecrbelerinden naklettiini dndmz

ve aada zetle verdiimiz "Hikayet" bal ile devam etmektedir.
"Hikayet
Tokat' yamaladktan sonra Emir Beg mslman esirleri ve onlarn
mallarn alp gitti. Uzun Hasan'n yeenine Mirza Yusufa bir ordu verdi. Mirza
Yusufu, Karaman'a isfendiyarolu Kzl Ahmed'le beraber gnderip Pir Ahmed'i
tekrar Karaman'a koydular. Yine blge mslmanlarna eziyet ettiler. Karaman
Eyaleti tasarrufunda bulunan Sultan Mustafa Anadolu askerleri ile hazr olup,
Mirza Yusufla arpp onu yenip kendisini ve iki yze yakn nl beyini esir
ald ve bir ok adamn ldrd. Kurtulabilen dman askerleri kurtulabiime
gayesi ile Yarsak blgesine katlar ancak orada da Yarsaklar'n taaruzuna
uradlar. Bu ekilde yirmi bin eriden bin er kurtulmaya muvaffak olamad. Bu
tarafda dahi Sultan Mehmed nakilden ahitler ve akdan deliller vastas ile Uzun
Hasan'dan intikam alma fikrini iyice kabullenmiti. Dmann yenilgi haberi
yetiti ve akabince de Mirza Yusufu dier beyleri ile beraber payitahta
gnderdiler. Mirza Yusufhapse atlp, dier beyler ldUrlduler."
Yukardaki hikayeti izleyen paragrafda Tursun Bey yine Uzun Hasan
zerine alan seferin gerekelerini izah etmeye almaktadr. Bu paragrafda
anahtar ibare udur:
" er'lI11 ve r/en ve ak/e ve llk/eli viidb oMu ki, ser-pee-i 'ime
be rbbike /e-etlid' vetsla.n ile m.{/mttll/lIr zerilideli de/-i zur ve kl'-i
ser-i c;rr idp 'iemli ceztl' 'I/eze y/uribfilltl 'I/ttlle ve rtI.\'filtlll' lIkm
imztt ide"
Bu yer verilen cUmleden de anlalaca Uzere Tursun Bey mumkn olan
bUtUn kaynaklar kullanmak vastas ile Uzun Hasan'n zerine alan seferin
gerekelerini izah etmeye almaktadr. Tursun Bey'in devlet kademelerinde
ald vazifeler de dUUntildUUnde ak olmamakla beraber onun Uzun Hasan'a
yaplacak bir sefer iin alnm olma ihtimali bulunan bir fetvay grmU ve
burada da ksmen de olsa naklediyor olduunu dUUnebiliriz.
Tursun Bey yukardaki ekilde araya savan sebplerini izah etmek iin
bilgiler ekledikten sonra 1473 seferinin nasl balad konusunda rivayetine
balamaktadr.
Tursun Bey zetle unlar anlatr:
"Sultan kUk ehzadesi Cem'i Rum-ili muhafazas iin Edirne'de koyup
kendisi Yenierileri ile beraber istanbul tarafndan Anadolu yakasna geti. Rum-
ili Bei Has Murad'a emredip Gelibolu'dan Rum-ili askeri ile geip Orduy-
hmayuna mUlhak olmasn istedi. Anadolu ve Rum-ili askeri birletiler. Ordunun
sa kanadnda Anadolu askerleri ile Sultan Bayezid ve sol kanadnda da Karaman
askerleri ile Sultan Mustafa yer ad."s7

~7 A.g.e .. s. 158-159
 KENANNAN 116

Yukardaki paragrafda yer alan bilgiler esas itibariyle daha nce

zikredilmi olan tarihilerin verdii bilgilere bir konu hari yenilik
getinnemektedir. Tursun Bey'in burada fazladan verdii bilgi seferin
balangcnda Sultan Mehmed'in kk ehzadesi Cem'i Edirne'de brakmasdr.
Cem'in sonraki devirlerde Osmanl Devleti asndan ald durum dnlrse
ayn zamanlarda eser kaleme alm olan bir ok tarihinin eseerinde neden yer
almad daha iyi anlalabilir. Cem'in isminin burada zikredilmesi tabiatyle
Tursun Bey'in kendi tecrbelerinden kaynaklanan bir bilgi olduunu sylememiz
gerekmektedir. S8
Tursun Bey'in sefer rivayeti zetle u ekilde devam eder:
"Ordu menzilleri kat etmek suretiyle serhad ehri olan Sivas'a geldi. Uzun
Hasan'n ordusu Osmanl ordusunun heybetinden grnmemei tercih etti. Sultan
Mehmed adamlarna emrederek dman her nerede olurlarsa olsunlar bulup yok
etmelerini istedi. Ordu Uzun Hasan'n peinden yrye devam ederek
gizlenebilecekleri her yeri aramaya balad. ,,59
Bu paragrafn devamnda Tursun Bey Has Murad Paa'nn dmanla
sava ve lm hakknda bilgi vennektedir. Bu hadise hakkndaki bilgileri
Tursun Bey'in dorudan Mahmud Paa'dan naklen anlatyor olma ihtimali
olduka kuvvetlidir. Hadise anlatlrken kullanlan "kssa byle oldu ki" ibaresi
bir yandan Tursun Bey'in kaynanda bir deiiklii ifade ederken, dier yandan
da hadisenin baka bir kii tarafndan anlatldn gstennektedir. Biz Tursun
Bey ile Mahmud Paa arasndaki yakn ilikiden ve Mahmud Paa'nn hadisede
yer ald mevkiiden hareketle bu kaynan Mahmud Paa olduu grn
tamaktayz.
"Kssa byle oldu ki, n Uzun Hasan Sultan- muzaffern mukabelesini
hatar-nak bildi, "el-harb hud'a" zeyline teebbUs itti. Ye ol gn ki ab- Furat
mereb-i huyOI-i guzat olmalu old, ya'ni Furat kenarnda konmalu oldu gUn,
Uzun Hasan bu sunun yakalar eteklerinde, gUzide askeri ile kendU busuya
ginni. Yaktii ki padiah visak- sa'adetine gelp, nzCIbuyurup, ayin-i Osman i
zre konmakta iken; tali'a-i asker-i zafer-tali'e, ya'ni karavula ol muhalif bir iki
alay gsterdi. Ye bu cihetten ki bir nie kerre karavul karavula buluup, syup
tadurlar idi; yine eyle tasavvur olund. Amma bu defada dUmen alay
mte'addid grUldg cihetten, bu taraftan karavula yardm in ziyade ihtimam
olunup, Mahmud Paa nie gzide beler ile ve Rum-ili bei Has Murad ba'z
UrUndasker ile dUmenden yana aptlar. Dmen hod hile vU mekr atna binmi
idi, at ban kafasna dndrdi ve kat. Asker-i cerrardan ba'z tayife "ya,
yama" diyp, ihtiyat yollarn na-mer'i tuttlar. Serpindi, mUteferrik yama v
garet emrinde cesaret gsterdiler. Mahmud Paa bu arada fraset ile evza'dan
muhalimn hilesin anlayup Has Murad'a iaret itti ki, bir mu'ayyen yirde saf

~M Sultan ii. Bayezid dnemi Bayezid-Cem Sultan ilikileri hakknda tafsilatl bilgi iin bkz. S.
Tansel, Sultan II. Biyezid'in siyasi hayat. IstanbuL. 1966. Ayrca bkz. M.II. akirogu. "Cem
Sultan", otA, Istanbul 1993, s. 283-284.
5Y Tulu~, Tunun Bey, s. 159.
 OSMANl TARiHiLERiNDE KAYNAK KULLANMA USULLERI 117

balayup sabit tura. Kend, Mahmud Paa, alay ile ilerU bu su yirlerin almaa
revan old.
n Mahmud Paa ileri arpt, "Hay, dmen snd; ad Mahmud Paa'nun
old" diy Has Murad'un mukarrebleri koltuklayuvirdiler. Bi-te'emml alayn
bozd ve dmenden y~na arpt. Bu idi ki, nagah Uzun Hasan askeri ile busudan
kup, asker-i muzaffern serpindsini tskUrUp Mahmud Paa zerine brakt.
Tarafeynden, kl klca old., nie erler aktarld ve balar kesildi ve
dndrmeler old. iy nie balar kan denizinde kabak gibi y'zer idi. Ab- Funt
bu gazaret ile kan akt. Ukab- se-per-i tir -ki zahmna siper dymez- esm-y
ma'rekede tayeran itti ve bedenler ahlarna konup tavati-i nfUs tenler
kafesinden kapt ve grz-i giran istkakinden nie balar bi-hod olup, tuyur-
hayatlar evkar- me'lflarndan remide olup yirlerin bum- adem tutt. Leme'an-
hsal)1-1 brran, zalam- kata m iinde berk eklin gsterdi; ve sahil-i huyul ve
syah- na'ra-i merdan, tekatur- katarat- hun arasnda ra'd barin suretin beyan
ider idi.
Beyt
Ne kankar akdup durur ruzigar
Velikin bu ceng old. bir yadigar."
Bu noktada Tursun Bey ksa bir mddet iin anlatt hadiseye "Hikayet"
balkl bir ara bilgi ile devam eder:
"Hikayet
Mahmud Paa'ya takri'an i'tiraz olund ki: "Ne aceb ki, Trkman kusur-
akl ile muttasf iken hazr bulunup, ve ashabunuz kemal-i fraset ile mevsUf iken
gafl bulund." Cevab virdi ki: "'Asden (ekreh ey'en ve hve hayrun
lekm".(Kur'an, Sure-Bakara, 2 i6) Barik-bin dur-endi, vezir-i kamil idi. Bilr
idi ki, bunun gibi leker-i encilm-gruh, asilman ilkuh ya memleket iinde ok
yrimek hatadur, hususa kim hasm kavi ola. Pes bu latife-i Rabbani'yi msteclib-i
fevz-i milbin bildi ki, bu gurur ile mmkndr ki hasm kendyi gstere. Niteki
hem 0Id.,,60
Yukarda yer verilen hikayetingayesinin Mahmud Paa'nn hikmetini ve
basiretini gstermek olduu grlmektedir. Buna ek olarak Tursun Bey'in
Mahmud Paa'y "msteclib-i fevz-i mbin" olarak yani -"ilahi zaferi celb eden"
kii, baka tarif ile bir "veli" zelliini tadn ima ettiini grmekteyiz.
Tursun Bey'in muhabere rivayeti zetle u ekilde devam etmektedir.
"Mahmud Paa'nn birlikleri arparak Has Murad Paa'nn olduu yere
kadar geldi. Fakat Has Murad Paa orada deildi. Hem sava hem de hayatn
kaybetmiti. Fenariolu Ahmed Paa'nn at tkezledi ve esir alnd. Turahanolu
mer Bey ve Aydn Beyolu Hac Bey'de tutsak denler arasnda idi"

w A.g.e .. s. 159- 62.

.,
 KENANNAN 118

Yukardaki paragrafda Tursun Bey Hac Bey'in tam ismini (Aydn

Beyolu) vermektedir. Daha nce zikredilen kaynaklarda bu isime yer
verilmemi olmas Tursun bey'in kendi tecrbeleri ile bu bilgileri verdiini ve
baka kaynaklara mracaat etmediini gstermektedir.
"Bu yenilgiden bir ka gn sonra, ordu tekrar dzene koyuldu ve yrye
geti. Uzun Hasan ordunun gilcn grnce korkuya kapld. Ordunun sa
kanadnda Sultan Biiyezid dmann sol kolundaki ehzade Uurlu Muhammed
ile karlat. Ordunun sol kanadndaki Sultan Mustafa dmann sa kolundaki
Zeynelabidin'in karsna geti. Davud Paa asker ve Anadolu azablar ile beraber
Uzun Hasan'n merkezine saldrd. Sava esnasnda Zeynel'in ba kesildi ve
Sultan Mustafa'nn nne getirildi. Daha sonra bir mzran ucuna taklarak
Sultan'a gnderildi. Uzun Hasan ordusunun bu kanad yenilmi oldu. Dier
kanatta da Uurlu Muhammed Sultan Biiyezid kuvvetlerine dayanamayp kat.
Sultan Bayezid kaan kuvvetleri takib etti "i>!
Tursun Bey'in rivayetinde Anadolu Beylerbeyi olan Davud Paa'ya!>}
zellikle Neri tarihinde olduu kadar savata nemli bir yer verilmeyip,
bahsedildii zaman da Mahmud Paa ile birlikte zikredilmektedir. Tursun Bey
daha nce zikredilen sebeplerden hareketle devaml olarak Mahmud Paa'y ne
karmak suretiyle O'na hadiselerde daha ok yer verme gayesi iindedir.
"Uzun Hasan'n iki kanad da yenilince Mahmud Paa ve Davud Paa
azablarla birlikte Uzun Hasan'n merkezine saldrp, dattlar. Uzun Hasan,
Mahmud Paa ve Davud Paa'nn arhaclarna dayanamad ve yeniidi.
Yukardaki paragrafda yer alan arhad' kelimesine Neri'nin savala
ilgili rivayetinde de rastlamaktayz. Tursun Bey bu bilgileri Nerl'den alm
olabilir.
Tursun Bey'in muhabere rivayeti zetle u ekilde devam eder:
"Osmanl ordusu muzaffer oldu ve Uzun Hasan kat. Zeynelabidin
ldrld, ordusunun geri kalan ldrldU, kltan geirildi. Uzun Hasan
ordusundaki silnniler elbiseleri alndktan sonra serbest brakld."
"Uzun Hasan askerlerini ve efradn brakp kat."
"Osmanl birlikleri Uzun Hasan'n ordugahn yamaladlar. Akkoyunlu
esirleri Sultan'n huzuruna getiriidiler. On binden bir ka yilz fazla esir sayld.
Bunlarn bazlar ldilrld. binden fazlas esir olarak stanbul'a gnderildi.
Bir ok inanan kadn ve erkek de Uzun Hasan'n bu kt hareketi neticesi olarak
ldrlmek istenmediinden Sultan'n istei ile serbest brakld."

(,I ".I.e .. s. 163-164

(,1 Neri. savala ilgili rivayetinde devaml olarak Davud Paa'y en n sallarda gstermektedir.
Buradan hareketle Mahmud Paa ile Tursun Bcy arasndaki devlet kademcsinde var olan yakn
ilikinin Davud Paa ilc Neri arasnda da oldugunu dUnebiliriz.
(,.1 arhac: YOrOyU halindeki ordunun pidarlg (ncil) vazifesini g.renler hakknda kullanlr bir
tabirdir. Bunlar ordunun en sekin efradn tekil ederlerdi. Silvari olan arhaclarn says drt be
bindi. Bunlarn amiri "arhacba" idi. M.Z. Pakaln. Osmanl Tarih Deyimieri ve Terimleri
Szg. Cilt I. Istanbul 1993. s. 326.
 OSMANl TARiHiLERiNDE KAYNAK KULLANMA USULLERi 119

"Sultan daha sonra Karahisar'a Azerbaycan'n en n u kalesi nne I?eldi

ve onu fethetti. Kale bir ka parc top ateinden sonra teslim oldu ve teslim
olanlara aman verildi. Kale'ye asker koyulduktan sonra etrafndaki muhiti ile
beraber ap madeni de ele geirildi. Sultan istanbul'a dnlmesi iin emir
verdi"M
Tursun Bey rivayetini sonunda uzun bir "Nazn" a yer vermitir. Bu
nazm'da Tursun Bey sultanlara adaleti i olup, halk iin almalar yolunda
tavsiyelerde bulunmaktadr. Bu arada Tursun Bey Seluklu veziri Nizamlmlk
ve onun Sultan Melikah'a yaptg tavsiyelerden de bahsetmektedir: Seluklu
vezirinin mehur olmasndaki en byk sebebin eseri Siyasetname olduunu ve
bu eserinde sultanara ynetim hususunda doru yolu gstermeye alt
bilinmektedir. B65u nazm vesilesi ile de Tursun Bey'in kendisini bir an iin
Nizamlmlk'n yerine koyarak ona ynetim hususunda tavsiyelerde bulunduu
syleyebiliriz. Dier bir ilgin nokta da hemen bu iirden sonra yer alan
paragrafda Tursun Bey'in sanki muhabereyi kazanan Sultan Bayezid'mi gibi ona
dua ettiini gmekteyiz. Buradan hareketle Tursun Bey'in bu ksmda yer alan
"nazn" ve paragrafl66 kitabn Sultan Bayezid'e sunmaya karar verdii zaman
ekledigini syleyebiliriz.
KEMALPAAZADE
Byk babas Kemal Paa'ya izafeten "Kemalpaazade" veyahut da "bn
Kemal" diye anlan emsU'd-Din Ahmed b. Sleyman, . Bayezid zamannda
kendini tantmaa balam, Yavuz Selim ve nihayet Kanuni SUleymen
devirlerinde hretinin zirvesine ulam mmtaz bir devlet ve ilim adamdr.
1468-69 ylnda Edirne'de domutur. Bir mera ailesine mensub bulunan
Kemalpaazade iyi bir tahsil grmekle beraber nce askeri snfa girmi ve sipahi
olarak . Bayezid'in seferlerine itirak etmitir.67 Seferlere katlmas ve asker
iinde birok tandgnn bulunmas ona hadiseleri birinci el sesli kaynaklardan
iitme imkan vermitir. 1456 Belgrad kuatmas rivayet i ve i480'de Otranto'nun
alnmas rivayetlerini orduda olma avantaj ile askerlerden nakletmi olma
ihtimali olduka yUksektir.
Askeri snftan ayrldktan sonra Edirne'deki DarUlhadis'de tahsiline
devam eden Kemalpaaziide daha sonra ayn ehirdeki Ali Bey medresesine
mUderris olarak tayin edilmitir. Halebiye, erefeli ve Sahn- Bayezid
medreselerindeki vazifelerinden nce Rumeli'nde eitli vazifeler yapan ibni
Kemal, 15 i5 ylnda Kad ve 1517 ylnda Anadolu Kazaskerliine tayin edildi.

f.l Tulum. Tursun Bey. s. 165-167.

(i' Osmanl yazarlar Ozerindeki etkileri gz OnOne alnd~nda. en mohim siyasetname IiteratOrO
misalierinin Selul\lu.lar devrinde kaleme alndklar gorOlmektedir. Bunlar: Keykavus bin
skender tarafndan 375/ i082 ylnda yazlan Kabusname, NizamOlmolk'On (408-485/ Lo 8-1 092)
Siyasetnamesi ve Gazali'nin (450-505/1058-1111) Nasihat'OI-Mook adl eseridir. Bu literatorOn
zellikleri hakknda tafsilatl bilgi iin bkz. Ghazali's Book of Counsel for Kings, "Nasihat al-
Muluk", ed. H.D. Isaacs. London 1964.
/l Tulun. Tursun Bey. s. 168.
67 bn KemaL. Tevllrih-j AI-i Osman Vii. Defter. Haz. . Turan. Ankara 1991,s. X-X.
 KENAN iNAN 120

Bu vazifede 1519 ylna kadar kalan bni Kemal, Sultan SUleyman'n saltanatnn
ilk yllarnda eyhUlislamla tayin edilmi ve 1534 ylnda vefat edene kadar bu
meslekte kalmtr. Kemalpaazade eserini ii. Bayezid'in emri ile sekiz defter
halinde kaleme alm ve her Osmanl Padiahna bir defter ayrmtr. Eserini
H.916/M.151 0- i ylnda ii. Bayezid'e sunmu, daha sonra Sultan SUlayman'n
emri ile iki cilt daha eklemi bu ciltlerde de Yavuz Selim ve 152Te kadar olan
Kanuni devrini anlatmtr.6X
Sultan Mehmed'in Uzun Hasan'a kar yapt sefer Kemalpaazade
tarihinin Fatih devri hadiselerini anlatan yedinci defterinde yer almaktadr.
Sultan Mehmed'in Uzun Hasan'a Kar At Sefer Rivayeti ve
Kemalpaazade'nin Kaynaklar
Kemalpaazade'nin ad geen hadiseyi kaleme alrken drt kaynaktan
faydalanm olduu grUlmektedir. Bunlar sras ile unlardr:
I. Neri'nin Cihannma's
2. Tursun Bey'in Tarih-i Eb'I-Feth'i
Bu yazl kaynaklara ek olarak Kemalpaazade'nin iki adet szlU kaynak
kullanma ihtimali vardr. Bunlar:
i. Sefer srasnda Anadolu Beylerbeyi olan Davud Paa,
2. andarl ibrahim Paa.
i. Kemalpaazade'nin Neri'yi Sefer Rivayetinde Kaynak Olarak
Kullanma slubu.
Kemalpaazade'nin rivayetinde ak olarak Neri'den iktibas yaptn
gsteren bilgiler mevcuttur. Mesela Uzun Hasan'n Ulkesindeki Ermeni kylerine
Mihalolu'nun aknclar ile yapt sefer gibi. Bu hadise her ne kadar Neri yolu
ile Akpaazade'den alnmsa da dier yerlerde Neri ile ayn tafsilat paylaan
bilgilere rastlanlmaktadr. u an iin Kemalpaazade ve Neri'nin ayn kayna
kullanp deiik ekilde hadiseleri rivayet edip etmedikleri konusunda kesin bir
hkme varabilmi, veya Kemalpaazade 'nin bamsz bir kaynak kullanp buna
Neri'den bilgiler eklemek suretiyle rivayetini meydana getirip getirmediine
aklk getirebilmi deiliz. Bu izah edilenlere aadaki paragraf misal olarak
veri Im itir.
Neri:
"Rivayettir, nki Has Murad vakas oldu. Andan sonra Hnkiir
Bayburd'a mteveeeih oldu. Alt g dahi gp aramba gn -Azl
demekle maruf yere yetiip konmak tedarikinde iken Otlukbeli dedikleri yerden
nagah tepe bandan Hasan Draz askerinden Kafr shak nam kimesne le
vaktinde grnd."
Aada Kemalpaazade tarihinden yaplm olani iktibasda Neri
Tarihindeki bilgileri karlayan cmleler keli parantez ierisinde gsterilmitir.

l,' A.:.c .. s. X-XXI.

 OSMANl TARiHiLERiNDE KAYNAK KULLANMA USULLERi

Kemalpaazade:
"Sikat- ruvatn ba'z ki olhengane turdug makamda hazrd, a'bede baz-
gerdun, grelim bugn ne oyun gsteriir dey nazrd, OL ceng cidal ahvalin,
aheng-i ktal ehvalin tafslin ve iemalin rivayet idp yle hikayet etdi ki:
[harenbe gni] yle vaktine karb ki hasm- bed-f'aln Mtab- devletinin
zevali henganiydi, padiah- cihan penah [konmak tedarik] in idetururken, [-
azlu dimekle ma'ruf] gayet su'ubetle mevsUf yerde, tar ve rehgzar dvar
derede yol mUzahemesinden kuh-kuh gruhlar kol kol taglup nker u kul sag
ve sol parakende olup gafl yrrken, nagah [Ot luk-beli nvanyla mehur depe
banda Trkman- bed-fercamun belerinden Kafr ishak nam gumrahun alay
zahir old.]
Yukardaki paragraf Kemalpaazade'nin Ner tarihini kullandn
gstemektedir. Ancak burada dier kulland yerlerde grleccgi zere Neri'yi
baka yerlerden aldg bilgileri desteklemek iin kullanmaktadr. Dier kulland
kayna da Kemalpaazade aklamamakla birlikte "Sikat- rvatn ba'z" olarak
tasvir etmektedir. ileride bu kaynan ne olabilecei zerindeki dUUncemizi
belirteceiz.
2. Kemalpaazade'nin Tursun Bey'i Kaynak Olarak Kullanma
slubu
Kemalpaazade'nin, Tursun Bey'i kaynak olarak ok geni bir biimde
kullandgn grmekteyiz. izleyen paragraflar Kemalpaazade'nin Tursun Bey'den
ald bir ok bilgilerden bazlarn ihtiva etmektedir. Grlecei zere
Kemalpaazade kelimeleri deitirmekte ancak muhtevaya dokunmamaktadr.
Tursun Bey:
"Cihan-ah akabnca, olu Hasan-Ali mstakil padiah old. Ana dah
galebe idp syup, gerden-beste katna getrp, azab- elim ile kat itti,,69

Kemalpaazade:
"Akabince ol Hasan Ali'yi ki atas yerine serir-i mlke gep sultan
olmud, destgir etdi,,70
Baka bir misali de aadakiler tekil etmektedir.

Tursun Bey:
"Yakta ki Erzincan'dan giler. Sultan Bayezd -ki ekber-i ebna-y Sultan
Mehemmed'dr ve eyalet-i Rum anun taht- hkumetinde idi- anun iiine ili
gnderdiler ki: "Biz konlaruz, padiah memleketine ayak basmaga me'mur
delz. Kl-Arslan oln atas yirine nasb itmee Dulkadr iline giderz."
diy, gemee destur suretin ve zr-hahlk merasimin gsterdiler,,7'

(,O Tulum. Tursun Bey, s. 52.

711 ilm KemaL. Tc\'arih-i AI-i Osinan. S.317.
71 Tulum. Tursun Hey, s. 153.
 KENANiNAN 122

Kemalpaazade:
"n seylvar hayl- cerrarla nagihan Erzincan'a indiler, oradan hcum
idb kudum-i omla bum-i Rum'a girdiler amma iblis gibi telbs idb mekr hile
sebiline gidb Sultan- mu'azzam ehzade-i a'zam hazreti Bayezid Han'un ki ol
zamanda Rum vilayeti ol hma-himmetn saye-i ri'ayet himayetindeydi,
dergah- asuman-itibahna resul irsal eylediler: "Biz, padiah- cihan penah ve
hllMet-destgahun devlet- hvahlarundanuz, anlarun memleketlerine yavuz
kasdmuz yok; icazetleriyle Klc-arslan ol'n atas yerine nasb iderz, ol
niyyete Zulkadr-ili'ne giderz, himmetleri bile olsun" dey ehtiyal eylediler"n.
izleyen misalde Kemalpaazade'nin Tursun Bey'in nesrin i deitirirken
Farsa bir beytini aynen naklettiini grmekteyiz.

Tursun Bey:
"Beyt
Eger merd-i kar biyefar pay
Men nek residem nigehdar cay.
Hazr u amade ol ki, bi-avni'lIahi Ta'ala, her katra hun yrne -ki ol
selamet-cuy mazli'mlardan akmtur- cuyi; ne cuyi, belki Ceyhuni ve Seyhuni
revan olsa gerek; ve her kirati ki ol bi-gnahlar malinden alnmtur, dinarlar,
belki kan tari ar ile alnsa gerek.,,7J
Kemalpaazade:
"..... ehl-i imandan ol nahak kanlar ki dkdndi her katresi bir cuybar olub
cu u huri'la stne akd, Bu diyardan alduun mehar yerine katar, dirhem yerine
dinar, kantar yerine harar bezl idp girdab- gr--dardan, pehlevansan
kurtarursun ban. Sz budur v'Allahu a'lem bi's-sevab, hazr ol cem' idb
yoldan.
Beyt-i Farisi
Eer merd kari bi-y-efar pay
Men nek residem nigeh-dar cay.,,74
3. Bir Ravi Olarak Kemalpaazade'de Davud Paa
Kemalpaazade bilgi kayna olarak Davud Paa'y rivayetinde kullanm
gzUkmektedir. Sefer srasnda Davud Paa'nn Anadolu Beylerbeyi olduu
bilinmektedir. Ner ve Kemalpaazade, Davud Paa'y sava esnasnda en nemli
roloynayan ahs olarak gstermektedirler. Bu sebeple Kemalpaazade'nin Sikat-
i Ruvat olarak zikredipte ismini vermedii rayilerinden birinin Davud Paa
olduunu, kendi bilgilerine Kemalpaazade tarihinin dier blmlerinde de
rastlanlmas dolaysyla syleyebiliriz.

72 bn Kemal, Tevllrih-j A-j Osman. s. 320.

7) Tulum, TUrsun Bey, s. 55.
74 bn Kemal, Tevirlh-j AI-i Osman, s. 333
 OSMANl TARil-IiLERiNDE KAYNAK KULLANMA USULLERi 123

Kemalpaazade:
"Sikat- ruvatun ba'z ki ol hengame turdu makada hazrd, "a'bede
biiz- gerdun, greilim bugn ne oyun gsterr" dey nazIl'd, ol ceng cidal
ahvalin, aheng-i ktal ehvalin tafsllin ve icmiilin rivayet idb yle hikayet eldi
ki:"?;
Ner'nin verdii bilgiler esas olarak Kemalpaazade'nin verdii
bilgilerden fazla bir deiiklik gstermemekedir. Ancak Kemalpaazade'nin
sahip olduu slup farkllndan dolay rivayet i daha uzundur. Neri'nin nesri ise
Kemalpaazade'nin aksine olarak basit ve daha muhtasardr. Buradan hareketle
unu sylemek mmkndr ki iki tarihi de Davud Paa'y szl kaynak olarak
kullanm lardr.
4.andarh ibrahim Paa
almamz tekil eden konunun yalnz bir yerinde Kemalpaazade'nin
kaynann isimini akladn grmekteyiz. O'da 1473 ylnda Sultan Biiyezid'in
hizmetinde olan andarl ibrahim Paa'dr.?"
Kem a ipaazade:
"Dstur- celil'-an Halil Paa ol ibrahim Paa ki ol zamanda Sultan-
cihan Hazret-i Bayezid Han'un astan- asumanmenziletinde hizmet iderdi;
mezkur melik-i melek-hsallin kemal-i mrvvetine ahadet ve gayet-i tlitvvetine
delalet ider bir kaziyye-i marziyye rivayet idb hikayet iderdi, eyidrdi: "OL gn
ki padiah- cihan-penah mansur, sipah- hasm- gumrah makhur olub basld,
Hazret-i sahibkranun klc 'ar- bernde aslub husrev-i iran-zeminn yay
basld. (Beyt) bir masahat ddi, mezkur ahzade-i saltanat-penah hznetinden
Padiah- hliifet-destgah hazretine vardum, du'a idb karusnda turdum ... ,,77
Kemalpaazade genelolarak kaynaklarn kelime kelimc kopya etmek
suretiyle kullanmamtr. Bir ok kayna ayn anda kullanarak bunlardan ahenkli
ve kendine has bir tarz olan bir tarih yazmay baarmtr. Kemalpaazade'nin
kendisi eserini ii. Bayezid'in emri ile Trke ve herkezin anlayabilecei bir
ekilde yazmasn istediini anlatmaktadr.
Kemalpaazade'nin Sultan Mehmed'in Uzun Hasan'a Kar Seferi
Rivayeti
Aada yer alan scfer rivayetinde konu balklar aynen muhafaza
edilirkcn geri kalan ksmlar zetlenmek suretiyle verilmitir. Kemalpaazade
sefer rivayetine yle balamaktadr.
"Akkoyunlu'nun Salan Hasan Han Zuhur Uulub Oiyr- iran'a
ehriyar Olub Cihangirli~e Aheng Eldiini, {i T~inn Dima, Badi-i

7' .\.g.e .. s. 3-17_

71, ('andarl ihrnhim Paa vc ~'andarh Yezir Aksi hakknda (alsilah bilgi iin bkz. 1.11. Uzunarl.
(andarl Vezir Ailesi. Ankara i9XX.
77 bn Kcmal. Tnlrih-j ,,"r-i Osman. s. 363-364.
 KENANiNAN 124

Gururla Tolub Dam en-i Mlk-i Osman'a EI Sunub Sultan Mehmed Hanla
Ceng Ettiini Beyan Eyler"
"Bu kssay rivayet edenler yle rivayet ederler ki: Akkoyunlu boyundan
ve Kara Ylk Osman soyundan olan Uzun Hasan. Diyarbekr'i alarak kardei
Mirza Cihangir'in yerine sultan oldu. Daha sonra Uzun Hasan iran sultan
Cihanah' ldrd. Sonra olu Hasan Ali tahta geti. Uzun Hasan onu da
ldrd. Ardndan Uzun Hasan Trkistan ve Turan Han' Ebu Said'i ldrp
lkesini ele geirdi. Dnya fatihi olma fikri Uzun Hasan'n zihnine yerleti. Bu
sebt:ple Anadolu'yu alma arzusunda idi. Rivayet edilir ki, Hasan I-Ian Ebu Said'i
yendii gn atna bindi, eline bir mzrak ald ve unlar syledi "nu lkelerin
sultanlar benim kuvvetimi grdler. eer zaman bana imkan verirse cretimi ve
celadetimi Hdavendigar'a gstermek isterim". Bu ekilde Diyar- Rum'u kendi
emri altna almak istiyordu.
Hasan Han bunlar yapmay planlarken Karamanolu ibrahim Bey'in
oulllar Pir Ahmed ve Kasm Be kap, Uzun Hasan'a gelip O'na "Osmanolu
atamzn dedemizin yurdunu elimizden alp bizi uzaa srd ve itibardan dtk.
Bizim koruyucumuz ol, ilerimizi yoluna koy" dediler. Bir ok beyler onlar
destekleyip "Bu ayaa dmlerin koruyucusu ol" dediler. Szn ksas Uzun
Hasan' aradaki bar bozup sefer amaya ikna ettiler
Uzun Hasan beylerine alacak bir sefer iin hereyin hazrlanmasn
emretti. Otuz bin askeri Karamanoullar ile beraber Emir Bey ve kardeinin olu
askeri Karamanoullar ile beraber Emir Bey ve kardeinin olu Yusuf ah
komutasnda Anadolu'ya gnderdi. Bu birlikler Erzincan'a geldikten sonra
ilerleyerek Sivas blgesine geldiler. Fakat hile yaptlar. O zamanda Sultan
Bayezid Rum vilayetine bakyordu. Bir eli gndererek unlar sylediler. "Biz
lkenizin komularyz, herhengi bir kt niyetimi7 yok, izni ile Zulkadir
lkesine Kl Arslan'n olunu babasn yerine t;hta geirmee gidiyoruz". Rum
Beylerbeyi arabdar Hamza Bey tecrbesiz olup gnlerini zevk ve sefahatla
geiriyordu. Bu gelen haber ona gurur verip. Sultan Bayezid'e haber vermeden
gelenlere destur verdi kendisi gafl oturdu.
Emir Bey hilesinin baarya ulatn grnce gece vakti Sivas yolu ile
Rum vilayetine girdi. Bir sabah vakti anszn Tokat'a saldrdlar. Bir ok camiyi
tahrip ettiler. ehir halknn bir ksm kap kaleye girdiler. Fakat bu onlarn
hayatlarn kurtannaya yetmedi. Mal olanlar ikence ile malnn yerini sylemek
zorunda kald. B,r ok insan yaralayp, tahrip edilmemi yer brakmadlar.
Mslmanlara o kadar ok ktlk yaptlar ki bunu kafirler yapmazd."
"Yae Tokat'a Ne i Etdi~ini ah-. Alem Nice iitdiii Beyan Eyler
. Tokat'n tahrib edildii haberi stanbul'a geldi. Padiah Divan yelerine
alacak sefer iin her eyi hazrlamalarn emrettikten sonra ota skiidar
yakasnda kuruldu ve Padiah karya geti. Ancak tecrbeli devlet adamlar k
yaklatndan sefer yapmann uygun olmayacan sefer yaplsa bile blgeye
varlcaya kadar dmann kaabileceini ve sefere kan askerlerin zaiyata
urayacandan bahisle seferin iyi bir hazrlk yapldktan sonra bir dahaki bahara
 OSMANl TARiHiLERiNDE KAYNAK KULLANMA USULLERi 125

yaplmas konusunda Padiah' ikaz ve seferin tehir edilmesi hususunda ikna

ettiler. O srada Rum Mehmed Paa azledilmiti boalan yerine Mahmud Paa
getirildi ve kendisi makbuloldu."
"Leker-i Trkman'un Karaman'a Aheng Etdiklerini, OL Bed-
Ahterler Anadolu Askeriylee Buluub Ceng Etdiklerini Beyan Eyler
Trkmen'in. gnderdii askerler Tokat ehrini tahrip ve yakp
Miislmanlarn ocan snd~rdkten sonra Karaman'a doru gittiler. Emir Beg
nskerin yorgunu ve atlarn yavalarn alp geri dnd. Mirza Yusuf ah
askerlerden atlar yorgun olmayanlar seerek yirmi bin askerle Karaman'a gitdi.
Karamanolu rehberlik yaparak onlar Aksaray'a gtrd. Burada bir hayli
tahribat yaptktan sonra Akehir yresine geldiler. Daha sonra Akehri'de yakp
yktlar. ehzade Mustafa Karaman'da idi. Hile ile dmamn nnden ekilerek
onlarn daha fazla il iine girmelerini salad. O esnada Sultan. ehzade
Mustafa'ya hazr olmas iin ferman gnderdi. Karaman askeri hazr oldu. Ayn
zamanda Anadolu diyarnn serdarlarna. belerine ve dilaverlerine sava iin
hazr olmalar duyunldu. ezade Mustafa emrindeki kuvvetlerle savaa girdi.
Emrindeki boybeylerine hilatler vermek suretiyle. eri balarna ho szler
sylemekle onlar savaa hazrlad. O vkitde Davud Paa Anadolu Beylerbeyi
idi. Anadolu askerleri ile Sultan Mustafa'ya yardma geldi. Davud Paa ve
askerleri Eflaun Pnar'nd.. dman askerleri ile ;rpmaya girdiler. Akkoyunlu
askerleri yenildiler. iki yz beyleri Yusuf ah da dahilolmak zere esir alnd.
Askerlerin bir ou ldrld. Askerlerin komutan ve nl beyler istanbul'a
zafer haberi ile gnderildiler. Tokat ahalisine yaptklarnn karln grm
oldular. Askerlerin geri kalan sava alannda herhengi bir ftneye sebep
olmamalar ve Toka'n cnn alnmas iin ldrldler.
Sultan'a zafer haberi verildi. O esnada seterin gelecek bahara ertelenmesi
kararlatrlmt ancak Sultan daha imdiden byk bir ihtimamla sefer
hazrlklarnn grlmesi iin her diyarn valisine. yakn uzak her diyarn
ahalisine imdiden hazrlklarn grmeler iin yasakl hkmler gnderdi. Bu
arada yenilen ordudan kaabilen askerler memleketlerine gidip dunnu Uzun
Hasan'a bildirdiler. Uzun Hasan yaptna piman oldu. Ancak Sultan Mehmed
bununla iktifa etmeyip iran serhaddini Erzincan civarn ve Kemah evresini
viran etmeye karar verdi. Bu gaye ile Macaristan snrndaki gazalar ile mehur
Rumeli aknclarnn ba Mihalolu Ali Bey Sivas vilayetintle vazifelendirilip.
kardei iskender Bey Kayseri Sancana ve kk kardei Bali Be'de Niksar
Subalna ve dier emirlerindekilere de o diyararda tmarlar verilip. iran
serhaddine tayin edildiler. Onlar da ad geen bgelere yerleip, Uzun Hasan'a
bal ::rmeni 'k) lerine aknlar yapp davarlarn srdler. Akar ve Bayburd
yrelerine aklar yaplp buralar da tahrip edildi. 'Bu ekilde Hasan Han'n
yaptrm olduu akma cevap verilmi oldu."
 KENANiNAN 126

"Sultan- Cihan Mehmed Han, Husrev-i iran Hasan Han'la Cenge

ikdam Etdiini, OL Bed-fercama Mukaddema Haber Gnderb zerine
Varacan i'lam Etdiini, OL Dahi Yaran ve Yasan'l Grb "Asker
Cem 'inde Tamam ihtimam Etdiini Beyan Eyler .'
Sultan Mehmed iIkbaharda Hasan Han diyarna sefer yapmaya karar
vermiti. Bu gaye ile her tarafdaki sipahilere hkmler gnd~rilip Beylere uzaa
yaplacak sefer iin hazrlklarn yapmalar haberi gnderildi. Dmana da haber
gnderilerek seferden haberdar edildi. Sultan Mehmed Uzun Hasan'a gnderdii
haberde yle syledi "zr ve bahane edip, bildim bilmedim, gafldim hazrlk
yapamadm deme ilkbaharda lkene sefer yapacam. Senin gibi hile yapmadan
aka lkene geliyorum. slam diyarnda yaptn ktlkleri senden sormaya
geliyorum eer gl isen kendini kutarrsn. Sz budur. Askerini toplayp hazr
ol". Hasan Han'a haber ulanca yaptklarna piman oldu ancak imdiden sonra
pimanln fayda vermeyeceini dnerek O da hazrlklara balad. Bu gaye ile
byk mikdarda altn ve gm datarak ran'dan, Irak ve Azerbaycan'dan
askerler toplad. Krdistan dilaverlerini. Trkmen'lerden kuvvetler toplad.
Uzakta ve yaknda harbe yarar kim var ise onlar yasaklar koyarak tehizatlar ile
beraber huzuruna getirtti. Kara-ylk soyunun ileri geelenlerini, Akkoyunlu
boyunun ileri gelenlerini ve yine Kara- koyun!u boyundan olanlar bir yere
toplayp onlara gzel szler syleyerek gnllerini ald. Onlar da Hanlarna
dualar ederek O'na bal olacaklarna ve savaacaklarna sz verdiler. Uzun
Hasan bu szlerle mutlu olup, dman zerine gelirse hazr olmaya karar verdi.
"Sultan Mehmed Han, Leker-i Bi-Keranla Kiver-i iran'a 'Azm
Etdiini, ehr-i Erzincan'dan Anaru Nehr-i Furat' Geb Hasan Han'la
Rezm Etdiini Beyan Eyler
lkbahar mevsimi geldi. Sultan Mehmed Boaz', geerek Anadolu
yakasnda ota kuruldu. Yenieriler Sultan'n etrafnda yerlerini aldlar. Ordu
Anadolu yakasnda toplanmaya balad. Sultan Mehmed'in yannda iki ahzadesi
de sefere katld. Biiyezid Han sa kolda Rum askerleri ile, merhum Sultan
Mustafa Karaman askerleri ile sol kolda yer ald. Ordunun nnde Rumeli
Beylerbeyi Murad Paa, ardnca Anadolu Baylerbeyi Davud Paa Anadolu
askerleri ile yer ald. Rum eli askerleri otuz bin kadar idi. Anadolu askerleride
okadar belki daha fazla idi. ehzadeler hizmetinde olan asker krk bin kadard.
Bunlara ek olarak ccngeri defterinde yazlmam olan ok vard. Bunlarn kimi
"Orduc", kimi "Srgn", kimi "Voynuk" idi. Ancak sadece atl ve tehizatl
olarak var olan asker yz binden fazla idi. Buna ek olarak altm bin kadar
Dctter-i ahi'de yazlm piyade var idi. Bunlar on bin yenieri; harp alet ve
edev<t mkemmel yirmi bin yaya; otuz bin azab on bini Rumelinden, yirmi bini
Anadolu'dan idi. Bu ekilde harket eden ordunun ilerleyii haberi Uzun Hasan'a
vard O'da askerini hazr edip komutanlarn tayin etti. Ordusunun sa ve sol
kollarn oullar Uurlu Mehmed ve Kr Zeynel'e verdi. Tebriz'den hareket edip
Erzincan tarafna gitti. Sultan'n ordusu gece konaklayp gndz yrmek
 OSMANl TARiHiLERiNDE KAYNAK KULLANMA USULLERi 127

suretiyle iki gn ayn yerde kalmadan Erzincan'dan geip Tercan yresine geldi.
Ancak dmandan hi bir haber alnmayp nerede olduu bilinemedi."
"Hasan Han, Rum-ili erisine Hileyle Fursat Bulduun Murad Paa
Savada Db Mahmud Paa Mhezim Olduun Beyan Eyler
Uzun Hasan', Osmanl ordusuna hile yapmaya karar vererek Frat
kenarnda pusu kurdu. O gn Sultan Mehmed otana inerken karakolda duran
askerlere birok atl dman askeri gzkt. "DUman geldi" haberi verilince
Beylerbeyi Murad Paa ile Vezir-i Azam Mahmud Paa bu grnen dmana
kar gittiler. Bunlar ileri gidip hamle yaptlar ancak dman karlk vermeyip
geri ekildi. Cevap vermeden ekilen dmann yenildiini zanneden askerler
ilerleyip Frat suyunu geip gittiler. Murad Paa yiitlik gunruyla hasm
yendiini zannederek savaa dald. Ancak Mahmud Paa tahamml edip durdu.
Unli dmann pusu kurduunun farkna varmt. Rum-ili erisi dman yendik
dncesi ile suyu geip birer ikier daldlar. DUman bunu frsat bilip pusudan
kt. Pusularda gizlenen askerler anszn iki koldan sa ve soldan karak
karakollarn kovan askerleri dnderip ldrmeye baladlar. Askerler ne savaa
ne de kar koymaya frsat bulamadlar zaruri olarak kamaya baladlar. Pusudan
kan askerler Frat suyu kenarnda kendilerini takib eden bir ok askeri
ldUrdler. Hatta suya bile girip onlara yetitiler. Kimisi yardan uup at ile
kendisini Frat'a atarak can verd. Murad Paa bir mddet savat ancak sonunda
Frat kenarnda O'da hayatn kaybetti. Bu ekilde zalimlerin elinde zulme
urayp ehadet derecesine eriti ve ':Murad paay- ehid" tarih-i vefat- oldu
(878/1473). Binlerce gazi de hayatn bu savada kaybetti. kamayp sava eden
beylerden bazlar esir oldular. Bunlarn arasnda Rum ili diyarnn Unllerinden
Turahan Beyolu mer Bey, Toturmzrakolu Hac Beg; Mevlana emseddin
Fenari'nin torun u Ahmed Paa ki sonra Sultan Biiyezid'e vezir olmudu, vard.
Mahmud Paa o esnada askerinin n ve ardn tedarik ederek yrrken, Hasan
Han erisi ona da saldrd. Mahmud Paa, savamayp orduya ekildi. Bu
yenilginin haberi orduya geldi ve byUk zntUye sebep oldu. Sultan'n ordusu
tertibat alarak savaa hazrland ancak dman kuvvetleri istedikleri tahribat
yapm olarak savaa girimeyip yine dnp gittiler ve kendilerini sarp dere ve
tepelik yerlerde bir nice gn daha belirsiz ettiler."
"Hazret-i Sahibkranla Hasan Han Mukabil Olu b Ceng Etdiini,
Oh Mirza Zeynel'n Ba Kesilb Kend Baslub Getdiini Beyan Eyler
Hasan Han Sultan Mehmed'le sava etme fikrinden vazgemiken sonra
bu fikrinden vazgeip tekrar Sultan'n ordusuna saldrd ancak bu sefer iler
istedii ekilde yrmedi. Bir gn ordu yry halinde iken yollarn kesib
hcum etdi ancak Sultan Akkoyunlu'dan ve Karakoyunludan iki sr kurban
etmek sureti ile bu belay savd. Bu hengame olduunda baz raviler orada hazr
idiler. Orada olan hadisenin ahvalini, tafsilatn ve cmlesini rivayet ederek yle
sylediler. "aramba gUnU le vaktine yakn Padiah konmak tedarik i ederken,
-azlu demekle naruf gayet sa rp bir mevkiide yol bozukluundan dolay
askerler kol kol dalm ve gafl yrrken aniden Otluk-beli nvan ile mehur
 KENANiNAN 128

tepe bada Uzun Hasan beylerinden Katir islak adl kiinin alay grndij
Dman geldii duyuldu. Hemen askere harp h:rtiba verildi. Al~a \e yayaya
yasak olup tehizatlarn kuandlar. Yasavullar sada ve solda yryUp askeri.
kulu ve nkeri kol kol dzenlediler. AI;I~ lar baland Mihalolu Ali Bey
ordunun arkas emniyete ald Atl ve ya~ a tam tachizal larak bir yerde harbe .
hazr beklemeye baladlar. Sultan Mehllll'd. Anadolu [ky lerlwy i Davud Paa'ya
grnen dman askerini karlamasn emrclli. Davud Paa vc emrindeki
kuvvetleri tepe bada grnen dUman askerleri aaya inmeden tepeye kp.
bir ksm dman askerini ld~r onlar geriye pskrler. O esnada ordu
alaylar balayp, saflar tekil edildi. A/ah askerleri ordunun nnde yerini ald.
Hasan Han'n emri ile beleri azablar zerine saldrdlar. Bunun zerine azab
askerleri Trkmen askerinin zerine LL" yadrd. Ouz bin yaya hep birden ok
yadrmaya balad. Azablara saldran Tiirkmcn beyleri azab birliklerini
bozamadlar. Bu suretle azablar gelenleri pskrttliler. Bu esnada atl svariler
devreye girerek dman zerine at srdler. Bir mddet bu minval zere
Trkmen'ler ile gaziler arasda sava devam etti sonunda Hasan Han durumun
byle devam edemeyeceini anlayarak kendisi bizzat beyleri ile beraber Anadolu
askerinin zerine saldrd. Bu ekilde Uzun Hasan'n bizzat saldrs balamken
Sultan Mehmed dereden yukarya sava alanna kt. Bunun zerine Trkmen
dald.
Hazret-i Sahibkran,
II Mizmar- Kar-zarda Ciilib ve Salib Olub,
Hasan Han Ma~llibve Mesllib Olduun, 'LJkab-1 'ikab- Sl itiin- Kiimyiib,
eng-i Ceng ve Minkar- Peykarla OL Bed-fi'aln Perr Balin Yoldu~un
Beyan Eyler
Hasan Han Sultan'n alay grnce Sultan'n kuvvetinin farkna vard ve
sava alnnndan kat. Hasan Han'n olu Kr Zeynel Sultan Mustafa'ya mukabil
olarak ceng ediyordu. Karaman askerleri Kr Zeynel'in askerlerini bozguna
uratmlar idi. Ancak Kr leynel yine kamayp babasn nnde Akkoyunlu
beyleri ile beraber mcadeleye devm, ediyordu. Kr Zeynel azab askerleri
lizerine hamlelerine devam ederken Rum-ili <zablarndan Klcc Ahmed nvan
ile martf bir yaya Zeyncl'i andan ykarak ba~ kesti. O hengameden ban
krtarabileler Hasan Ha'a o.lunun bana gel~nleri sylediler. Uzun Hasan'n
Uurlu demekle mehur di.n o.lu Mira Mehed savaa girmemi ancak sapa
bir tepe zerinde hazr vaiyete bekliyordu. Osmanl ordusu bozulacak olursa
ka yolarn kesecek e.er ikriye gidc<.:ek olursa ardndan saldrp iki ate
arasnda brakacakt. Sultan Mehmed'in emri ik ona kar Sultan Bayezid
vazifelendirilmiti. Sultan Byezid'in arhaclarn I;aliyetlerine karlk Mirza
Mehmed herhangi bir karlk vermedi. Mirza MeJed kendisi dcrey; geip
savamad gibi Osmanllarm dereyi gemelerine izin vermedi. Babasna bir ey
olursa savatan ekilmeyi dlinyordu. Trkmenlerin yenildiini. kardei Mirza
Zeynel'in bann kesildig.ini grnce savaa ginncden ekilip gitti.
. OSMA\iLl TARIHILERiNDE KAYNAK KULLANMA USULL.ERi 129

Trknan Hayli Ilasaret Oldu Alnub Ordus Garet Oldu

Beyan Eyler
Sultan'n askt:rleri dman yenince onlar otalarna kadar kovaladlar.
Daha sonra diiman ordugahn yamaladlar. Sultan'n askerleri yama ilc
megul iken. : ,,",san Han kamaa frsat buldu ve kat. Rum-ili belcrindcn Has
Murad Paa yenildii zaman esir dii: beyler ordugahta bulunup kurtarldbr.
Bu arada Uzun Hasan odsunun ileri gelen heyle idcn bazlar d" csir alnd.
Bunlar arasnda Timur Gregan soyundan anas Kara YOliik Osm<n'n kz lan
Mirza Muhammed Bakr. akrlu boyundan mer Be!!.....e bunlarn emsali bir ok
bcy vard. Bunlardan Muhammed Bakr istanbul'd< hapiste iken vefat ei. Dier
emirler bir mddet hapiste kaldktan sonra esirler gibi mal verip kendilerini satn
aldlar ve serbest kaldlar. Daha nceden Karaman civarndaki savata esir olan
M irza Yusuf ah'da bu esirlerle beraber kurtulanlardan idi.
Trkmen ordusu yenildikten sonra Ak-koyunlu'dan ve Kara-koyunlu'dan
esirler zincirlere balanm olarak .getirildiler. Sultan'n krss kuruldu. Beyler
nker ve kul saf balayarak hazr oldular. Sultan'n emri ile Akko)'unlu'yu
Karakoyunlu'dan ayrdlar. Karakoyunlular. Cihanah'n tabiileri oldukl"rnd"n ve
Il<san Han'a yardmlar gnll olmadmdan serbest brakld ve onlarn
gnllerini ald. Ancak Akkoyunlular kltan geirildiler.
Asker-i CerrarHasm- Bed-Girdarun Ardca ilgar Etmee ehriyar-
Kankar Ka~'il Olmaduun, Kahraman-Zamanun Nehr-i Kahr Revan
Olub Ha~'I-i Trkman. Seyle Virmee Mayil Olmaduun. Beyan Eyler
Sultan'n askerleri ve ileri gelenler Hasan Han ordusundan kaanlar takib
('tmek. O'nu bulup ldiirmek iin Sultan'dan izin istediler. Hasan Ilan'n
hakimiyetini tamamcn ykp ortadan kaldrmak istediler. Vezirler de ayn ekilde
bu takibin yaplmasnn gerekli olduunu bildirdiler. Ancak Sultan bu tekliti
kabul etmeyerek msliimanlardan c almann doru olmadn. Hasan Han'm
ocam sndrmenin doru olmayacan bu olursa bir ok susuz insann zarar
grebileceini ancak gayenin bu olmadn bildirerek bu istei kabul etmedi. O
zamanda Halil Paa'nn olu ibrahim Paa Sultan Biiyczid'in hizmetinde idi.
ibrahim Paa yle syledi: Dmann yenildii vc Sultan'n zafer kazand o
gn Sultan'n huzunna gittim ve O'na yle syledim: "Allha kr Sultanmz
muzaffer ve dmanmz mnhezim oldu. imdi iran lkesini alp onu
Anadolu'ya eklemeniz gerekir". Sultan glmsedi ve u cevab verdi."Maksadm
O'nun hanedannn sonunu getirmek deil. yaptnn karln vermekti.
Miislnanlar bu yzden incitmek doru bir hareket olmayacaktr. Hasan Han
yapt hareketin karln fazlas ile grm durumdadr. Bunu da ben deil
kendisi istemitir. Kendisini izlemek sureti ile bir ok mslmana zarar vermek
ve onlern beddualarn almak iyi bir hareket olayacaktr. Bu ileri yaparak
gazadan ba evirmck olmaz". Ravi yle devam eder: "Bu cevab iittim ve
bundan mutlu oldum. Sultan'n devletinin devam iin dua edip hizmetime
geldim".
 KENAN iNAN 130

Dmann ardndan gitmekten vazgeildikten ve harbe ait iler

bitirildikten sonra, Rum'a Ve am'a fetihnameler gnderildi. Mirza Zeynel'in
kesik ba Msr'a gnderildi. Msr'da da bu haber sevinle karland.
SuJtan-1 Hasm-Bend Kal'a-Ka, imir-i Cihangirle Kara-Hisar-
Teshir Etdiini, Hasan Han, Asitan- Asuman-Niana Resul irsal idb Dar-
Mdaray Ta'mir Etdiini Beyan Eyler
Sultan Kara-hisar'n zerine geldi, kale kuatld. Kale Kemah evresinin
mhim kalelerinden idi. Hisar mdafaa eden Trkmenler bir ka top ateinden
sonra durumlarnn mitsizliini anlayarak kaleyi aman la teslim edip, kurtuldular.
Kalenin fethi haberi Hasan Han tarafndan iitildi. Bu haber Hasan Han'
ziyadesi ile zd durumun aresizliini gren Hasan Han kendisini affettirmek
iin daha Sultan Kara-hisar havalisinde iken o diyarn alimlerinden Ahmed
Begrci isimli bir zat kendi adna Sultan'a efaate gnderdi. Sultan gelen zat
izzet ve ikramla karlayp dileini kabul etti ve Hasan Han' affetti. Hasan Han
bu haberi alnca sevindi ancak, bandai geen bu hadise kendisine ok
dokunmutu. Bu sebeple bir mddet sonra vefat etti. Osmanolu'na yapmak
istedii kendi aleyhine olup, kendi sonunu hazrlam oldu. Atas Ali Bey Sultan
ikinci Murad zamannda iskilip zeametinin mutasarrf idi. Kendisi de bir mddet
devlete hizmet etmiken daha sonra velinimetine asi olmasnn cezasn ekti.,,78
Kemalpaazade'nin Fatih'in Uzun Hasan'a kar yapt sefer rivayeti
seferin tarihine ait bir tarih dme ksm i ile son bulmaktadr. Bu ksm da
Kemalpaazade sefer tarihini Hicri 878/miladi 1473 olarak zikretmektedir.79
SULTAN MEHMED'iN YARllGI
Sultan Mehmed'in Yarl Otlukbeli muhaberesi hakkndaki en nemli
kaynaklardan birisi olarak zikredilebilir. Yarln kaleme aln tarihi, hadiseden
bahseden btn kaynaklardan daha nce olmas itibariyle -30 Austos 1473- ayr
bir nem kazanmaktadr. Ayrca Yarlk iki ordunun komuta kademesi hakknda
en fazla tafsilat veren kaynak olmas hasebiyle ayrca nemlidir. Yarlk. Uygur
alfabesi ile Uygurca yazlmtr. Bu, Uygur alfabe ve dilinin Osmanl Devletinde
bazen resmi evraklarn kaleme alnmasnda kullanldn gstermektedir.Ko
Aada Yarlk'n metni verildikten sonra bundan nce zikredilmi olan Osmanl
kaynaklar ile snrl bir karlatrmas yaplacaktr.
"Tanr ganidir
Allah tealann inayetile Sultan Mehmet szm:
Rum vilayetinin seyit sadat, kad mft. eyh. danimendlerine; b!n
vilayetlerin valilerine; toplu ve dank oturan Trk ahali, Arab, Belu, Kala,

7K A.Il.C.. s. 316-369.
7'1 A.g.c .. s. 369-370.
KiL Uu yarlk Topkp saraydaki haz vesikalarn tasnili y:'pllrk~1l uygur all~,hesi ik yazlm h,z
~vraklar arasda bulunmutur. Yarl~ all~he ve mlns. gramer hususiyeleri. tral1skripsiyol1u ve
tpk onslnl hakknda g~l1i malumat i~b bkz. Arn. Fatih SUiln i\Ichmcd'in \'arl~. s. 284-
341.
 OSMANL TARHLERNDE KAYNAK KULLANMA USULLER 131

Karluk, Krt, ve Lur halklarnn mutemet ve kahyalanna; kervan ve bezirganlara

(tccarlara); btn kasabalarn ulularna; sucu ve gemicilere.
Uzun Hasan Bey Tokat ehrin i yakt iin, asker sevkedip, onunla
savamak niyetile gelmitik. Erzincan vilayetine girince, o Erzincan'da bize kar
gelir diye gzlyorduk kendisi gelmedi. Divan beyi Mehmat Bey ve Cemit Bey
kumandalarnda be bin kiilik ileri karakolu Erzincan'da bize gndenni. Biz de
bunu haber alarak, Tre Han Beyolu mer Bey kumandasnda be bin kadar
adam gnderdik. mer Bey gidip, bu be bin adam savata yenip, sancaklarn
ahp, elli kadar adamn ele geirip dnd.
Ondan sonra, kendisi ile muharebe edelim diye, Erzincan geidini atk.
Anca, rebilevvel aynn dokuzuncu aramba gn, Uzun Hasan Bey bize
kar geldi. Biz de ona tuzak kurup, oyun yapmak iin, aknc efrattan bir ka
kiiyi, ileri karakol ss vererek, ileri gnderdik. O aknc efrat onun karaltsn
grnce, kap bize geldi. O gn bizden bir ka kiiyi esir aldlar.
Ondan sonra, biz oradan kalkp, Bayburt tarafna yrdk. O bizim geri
dnerek Ruma gittiimizi zannetmi. Alaylar tertip ederek, byk kolda, kendi
nnde, pitar: Bayndr Teveci Bey sanca ve mzkas ile, Ali Mirza sanca ve
mzkas ile, ah Ali Bmek Bey sanca va mzkas ile, brahim ah Bey
sanca ve mzkas ile, Gavur shak sanca ve mzkas ile; merkezde: Kendi
hassa sancaklar altnda Akkoyunlularn savaa yarar yiitlerinden kim varsa
toplayp; sa kol alaynda: B'ir olu Zeynel Mirza sanca ve davullarile,
Karamanh Pir Ahmet sanca ve mzkasile, Mehmat Bey sanca ve mzkasile,
Sleymen Bey sanca ve mzkasile, eyh Ali Mhrdar sanca ve mzkasile,
Veli beyi Ali Paa sanca ve mzkasile; sol kol alaynda: Bir olu Ourlu
Mehmed Bey sanca ve davullarile, sahibkran Temr Beyoullarndan:
Mehmedi Bakr Mirza, Zeynel Mirza, Muzaffer Mirza tular ve mzkalarile,
Hasan Aa Yimile Hac Bey sanca ve mzkasile, Dulgadar beylerinden:
Rstem Bey, Selman Bey, ah Mehmet Bey kumandalarnda ok askerle,
rebilevvel aynn on altnc aramba gn, sava dileyerek, Bakent denilen
yerde, bize kar geldi.
Biz de Allahu Teala'nn inayetine snp, erenler himmetile, byk kolda,
pitar: Davut Beyanadolu halk ile ve Mahmut Paa Bey kumandalarnda
bulunanlar gnderdik, kendimizde devlet ve saadet le yenieri efradn nmze
geirerek, yrdk. Sa kol alayn olum Bayezid Sultan kumandasna verip,
Mihal olu Ali Bey, Mehmet Paa ve Mansur Beyi katarak, Ourlu Mehmed
Beye kar gnderdik. Sol kol alayn olum Mustafa Sultan kumandasna verip,
skender Bey kumandasnda bulunanlar ona katarak, Hasan Beyin kk olu
Zeynel Mirza ve Karamanh Pir Ahmet kumandalarnda bulunanlara kar
gnderdik. Karargaha: Elvan Beyolu Sinan Bey, Aliyye Beyolu Hsrev Bey,
Hamit ili beyi Mesih Bey ve Yanya sanca beyi Sinan Bey kumandalarnda
bulunanlar koyduk.
Bu arada Hasan Bey yakn gelince, bizim ileri karakol beyleri, Davud Bey
anadolu halk ile ve Mahmut Paa Bey kumandalarnda bulunanlar y~yp, onun
 KENANINAN 132

ileri karakol beylerine yetitiler. ki defa Hasan Beyin ileri karakol beyleri
bunlar beri sUrd ve bunlar da onun ileri karakol beylerini geri srerek,
sancaklarnn bulundugu yere kadar pskrttler.
Bu arada biz, Allahu Tealfi'nn inayetiyle ile ve erenler himmetiyle, askeri
tertip ederek, dereden ktk. Hasan Bey bizim byk kol alayn grr grmez,
muharebeye girmeden, brakp kat. Yanndaki beylerinden spendi Pervaneci
Kad ogu Ali Bey, Kad Mahmudi urihi, Pir Kara Bey, Dara olu mmet Bey,
Kzl Ahmet, Tirek Sinan ogu Alem Bey, Emir Bey kardei Nur Ali Bey, Kemah
Beyi Svar Bey; Hasan Beyin silahorlar. sofraclar ve nedimlerinden, hassa
Akkoyun beyleri ve yiitlerinden bine yakn adam yakaladlar. Sancaklar,
davullar. borozanc, zumac ve nefircilerini, hepsini aldlar.
Bizim sa kolda Bfiyezid Sultan ve Mihal olu Ali Bey, Ourlu Mehmedi
yenip, onun alayndaki beylerden: Temr Bey ogullar Mehmedi Bakr Mirza,
Zeynel Mirza, Muzaffer Mirza'y sancaklar ve davullarile, yakalayp geldiler.
Hasan Aa Yimile Hac Beyin tuu, sanca ve mzkaclarn alp geldiler.
Dulgadar beylerinden: ah Mehmed Bey kumandasnda bulunanlar; aatay
beylerinden Yusuf Hoca Bey ogu Baba Hac Bey ...
[Metin burada eksiktir]
Sol kolda olum Mustafa Sultan ve skender Bey, kumandalar altnda
bulunanlarla yryp, Hasan Beyin kk olu Zeynel M irzay i yenip, ban
kesip, Karamanl Pir Ahmetten yz kii yakalyp, ulu beylerden Alpavut Pir
Mehmet Bey, ekirli mer Bey kumandasnda bulunanlardan ok kiiyi
yakalayp geldiler.
O gn akama kadar ovada lenlerden baka, drt bin ba kesip ve bin
yedi yz kii de diri olarak yakalayp geldiler. Biz de bu kalabal tahkik ettik.
Akkoyunlu ve Karaman halkndan esir den adamlardan kim varsa kltan
geirerek, cezasn verdik. Karakoyunlu aatayhalkna efkat edip, ldrmedik.
Bunlar esir ederek birlikte gtrmekteyiz. Ovada lenler hesap edilirse, pek ok
adam ld.
Ondan sonra Bayburt hisarna yrdk. Allahu Tefilfi inayetile onu da
aldk. Btn kasabalarn ve hisarn yaktk ve yktk; fakat mslmanlarn
kadnlarn ve ocuklarn incitmedik.
Ondan sonra Rebilevvel aynn yirmi dokuzuncu aramba gn, oradan
kalkarak Karahisar zerine geldik. Tanrnn inayetile, toplar kurup kalenin duvar
ve sefillerini ykmaa balar balamaz, iindeki Lala eyhi Dara Beyaman
dileyerek kp, Mahmudi Paa B.eye yalvarmlar. Mahmudi Paa Beyonlar
alp, efaat dileyerek gelmeleri zerine, biz gnahlarn baladk. Karahisarn
eski raiyet ahalisini hisardan karmyarak, kendi adamlarmzdan bin kiiyi de
bol zahire ile Karahisara koyduk. Dier asker nufusu oradan kaldrarak, birlikte
gtrmekteyiz. imdi Tanr inayetile, klamak Uzere, stanbul'a gelmekteyiz.
Oradaki yazclar, ameldarlar, gemici ve muhafzlar. herkes kendi iinde
doru olsun ve divan iini ihmal etmesin, keza btUn vilayetlerin kadlar ve
 OSMANl TARiHiLERiNDE KAYNAK KULLANMA USULLERi 133

bUtUn kasabalarn ulular mescitlerini mamur tutarak, be viikit namaz cemaatle

klsnlar, eriat iini ve Tanr emrini yerine getirsinler diye, bu mUhUrIU yarlk
gnderildi. Tarih sekiz yUz yetmi sekiz, ylan yl, Rebiulahir aynn beinde,
Karahisar'da iken, yazlldLuS\
Sultan Mehmed'in Varlnn Dier Be Osmanl Tarihi ile
MukayesesiS2
Diger zikredilen Osmanl tarihlerinde oldugu gibi Yarlk'ta da Uzun
Hasan'n birlikleri tarafndan Tokat'n yagmalanma ve yaklmas Sultan
Mehmed'in sefer amasna sebep olarak gsterilmektedir. Ancak Yarlk, savatan
nce cereyan edipte dier tarihlerde zikredilmi hadiselere yer vennemekedir. Bu
hadiseleri u ekilde snf1andnnak mUmkUndUr:
I. Sultan Mustafa ile Yusuf Mirza arasnda vuku bulup, Mirza Yusurun
esir dUmesine sebep olan muharebe.
2. Mahmud Paa'nn Vezir-i Azam olarak tayini.
3. Mihalogu ve aknclarnn Kemah yresine yaptklar akn.
Yarlga gre, Osmanl ordusu Erzincan ehrine geldigi zaman Uz~n Hasan
Divan beylerinden Mehmed ve Cemit Beyleri be bin kiiden mUrekkep bir
birlikle Osmanl ordusuna kar gnderir. Sultan bunu renerek Turahan
Beyogu mer Bey kumandasnda be bin kiiyi Uzun Hasan birliklerine kar
gnderir. mer Bey bu birlikleri yenip, onlarn sancaklarn alarak geri dner.
Yukarda zikredilen Osmanl tarihleri bu hadise hakknda olduka az bilgi
vermektedirler. Akpaaziide ve Neri az da olsa hadiseden bahsederken ,
Tursun Bey bir cUmle ile herzaman olan hadiseler cUmlesinden olarak zikreder.
Kemalpaazade ve Oru Bey'de ise hadise hakknda her hangi bir kayt mevcut
deildir.
Yarla gre, yukarda zikredilen hadiseden sonra Sultan Erzincan
geidine Uzun Hasan ile muharebe yapmak gayesi ile gelir. Boaz geildikten
sonra RebiUlevvel aynn dokuzunda (4.8.1473) Uzun Hasan Sultan'a kar gelir.
Burada Sultan baz aknclarn bir karakol sUsU vererek ileri gnderir. Bu
aknclar Uzun Hasan'n kuvvetlerini grUnce kap, Osmanl ordusuna geri
gelirler ve ogUn baz askerler Uzun Hasan'a esir dUerler. Daha sonra Sultan
Mehmed oradan hareketle Bayburd'a doru yol alr. O esnada Sultan Mehmed'in
katn zanneden Uzun Hasan alaylarn dUzenleyerek Sultan Mehmed'i
izlemeye balar. Yarlk'ta izah eklinden aka anlalaca Uzere, Has Murad
Paa'nn Frat nehri kenarnda ald ar yenilgi ve lmesi hadisesinden
bahsedilmeyerek burada ugranlan yenilgi kUltUlmeye allmaktadr. Has
Murad'n yenilmesi, lmesi ve uranlan asker zaiyatnn ehemmiyeti dier

KI A.g.e .. s. 285-322.
K Bu almamzda Yarlk ile zikreigimiz Osmanl tarihleri arasnda snrl bir mukayese
yaplmtr. Sultan Mehmed'in Yarl g ile Osmanl kaynaklarnn daha geni bir mukayescsi iin
bkz. A.g.e . s. 311-317.
 KENAN NAN 134

Osmanl tarihlerinde aka belirtilmektedir. Bunlara ek olarak Yarlk hadise

sonunda esir dUen beylerden de bahsetmemektedir.
Yarlk'tan anlald Uzere sava kolayolmayp balangcnda hangi
tarafn kazanaca da belli deildi. ki tarafn ncU birliklerinin arpmalar iki
taraftan birine herhangi bir stanlUk getinnemiti. Yarlk Davud Paa ve
Mahmud Paa'nn bu ilk arpmalardaki mhim mevkilerine iaret etmektedir.
Bu arpmalarn kazandrd zaman ierisinde Sultan Mehmed vadiden sava
alanna kabilmiti. Sultan Mehmed'in alaylar sava meydanna ktktan sonra
Osmanl ordusu muharabeyi kazanabilmitir.
Yarlk dier Osmanl tarihlerinin aksine iki ordunun sahip olduu asker
says hakknda bilgi vennemekte, fakat birliklerinkimlerden meydana geldii ve
esirler hakknda tafsilatl bilgi vennektedir. Yarla gre sava meydannda
lenlerin saysn tahmin etmek imkansz bulunmaktadr. Bununla beraber Yarlk
savatan sonra ldrlen ve esir edilen asker saylarn vennektedir. Sava
takiben esir alnd bildirilen beylere ne olduu hakknda herhangi bir bilgi
bulunmamaktadr. Bunun yerine genel bir aklama ile esirler arasnda bulunan
Akkoyunlu ve Karamanllar'n ldrld, aatay ve Karakoyunlular'n esir
edildikleri bildirilmektedir. Yarlk Bayburd ve Karahisar (ebinkarahisar)'n
fethedildiine dair bilgilerle son bulmaktadr.

SONU
On altnc yzyln balarndan itibaren Osmanl tarihinde ve tarihiliinde
yeni bir safhaya girildii grlmektedir. ii. Murad ve zellikle Fatih Sultan
Mehmed'in saltanat yllaryla Osmanl Devleti gerek manada devlet olarak
Anadolu ve Rumelin'de messeselemeye balarken ayn zamanda bu devletin
tarihinin de yazlmas almalarnn kesif bir hal aldna ahit olmaktayz.
zellikle bu kesif tarih yazclnn On altnc yzyl balarnda verilen
misalierinde ran tarih yazcl Uslubunun etkili olmaya balad grlmektedir.
Bu tr tarih yazclnn Osmanl dnyasnda da tesir gstennesinin
sebeplerinden biri olarak douda daha nce kurulmu byk cihan devletlerinin
tarihlerinin kaydedilen slupla kaleme alnm olmas zikredilebilir. Bu sebeple
Osmanl tarihilerinin nnde ran tarih yazclnn byk rnekleri mesela Ata
Malik Cveyni83 ve erafeddin Yazdi'nin84 eserleri mevcut idi.
Osmanl tarih yazclnda ran tarih yazcl slubunun ilk misalieri
olmalar hasebiyle Idris Bitlisi, Tursun Bey ve Kemalpaazade'nin eserleri byk
nem arzetmektedir. Bunlardan dris Bitlisi, Het Bihit adl eserinde Osmanl

XJ Iran tarih yazma Uslubunun prototipi olarak CUveyni'nin eseri gsterilmektedir. Bu eser ve Oslubun
muhtevas hakknda tafsilatl bilgi iin bkz. 'Ala.ad-Din 'Ata-Malik Juvaini. The IIistory of the
World Conqueror. tr. lA. Boyle, Vol. i Manchester 1955, s. XXVIII. iran tarih yazcg
hakknda genel bilgi iin bkz. E.G. Browne, A Literary History of Persia. Vol. UI,III.IV,
Cambridge 1906-1920; .I. E. Woods. "The Rise of Timurid Historiography". ,Journal of Near
Eastern Studies. XLVI. 1987. s. SI-lOS.
x4 Slaraf AI.Din 'Ali Yazd, Zafar-name: the IIistory of Timur Ree. tr. J Darby. London 723.
 OSMANl TARHLERNDE KA-YNAK KULLANMA USULLER 135

tarihini ran'daki misalleri gibi Farsa kaleme alrken,85 Kemalpaazade ayn

gayeler istikametinde stisl nesir halinde TUrke ile Osmanl tarihinin
yazlabilecegini, baka bir deyile bu ytizyln bandan itibaren Trke'nin
ulatg se\!iye ile ran'da verilmi olan tarih misalierinden aada kalmayacak
ekilde Osmanl tarihinin yazlabilecegini bytik bir maharetle isbat edilmitir.
almam zda verilen misallerden anlalaca zere yukarda adlarn
verdigimiz stislU nesir ile tarih yazan tarihilerden nce eser verenler genelolarak
dogrudan ve sade bir anlatm yolunu tercih ederken diger bir ksm tarihiler de
muhteva ile beraber gze hitab etmeyi gaye haline getirmilerdir. Osmanl tarihi
ve tarihiligi asndan ilk dnemde yazlm tarihlerin ehemmiyeti olduka
fazladr Unki sonraki dnemde tarih yazanlarn hemen hepsi u veya bu ekilde
bu tarihlerden faydalanma zarureti hissetmilerdir. Her ne kadar bu eserlerden
yaplan iktibaslar aynen verilmemise de ssl nesir ierisinde bunlara yer
verilmitir. Dolaysyle bu tarihler zerinde yaplacak olan dikkatli ve sabrl
almalarla nceki dnem tarihilerinin izlerini bulmak mmkUndr.
Osmanl tarihiliginde balayan bu Uslup deiikliinin tarih aratrclar
iin bir avantaj tekil ettiini sylemek de mmkUndr. Mesela yukarda
verdiimiz Tursun Bey ve Kemalpaazade misallerinde akladmz gibi sUslU
nesirle yazlm bir tarihten alnan bilgilerin ok fazla deiiklie ugratlmadan
kullanldgn grmekteyiz. Bu tUr nesir tarznda verilmi olan kafiyelerin, kelime
oyunlarnn ve sfatlarn bozulmay engelledigi gibi sonraki tarihi bu yapya
mdahale etmeyi bir bakma sanata mUdahale gibi hissederek cUmlelere ou
zaman dokunmadan aynen vermeyi tercih etmitir. Bunun yan sra nceki
dnemde dogrudan ve sade Uslupla yazlm olan tarihlerin ayn ansa sahip
olmadklarn grmekteyiz. Bu tarihilerin eserlerini istinsah eden kimseler
kendilerini nlerindeki eserleri "dzeitme", "uzatma", "ksaltma" veya "esere
devam" konusunda hUr hissetmilerdir.86 Bu sebeplerle bu tarihlerden elimizde
bulunan bir ok yazmann hangisinin orijinal~ hangisinin sonradan yaplm bir
istihsah veya kopya mahiyetindeki yeni bir ~ser olup olmad pheler
dogurmaktadr. Tabiatyla bu dnem eserlerinin orijinallerini tesbit etmek veya
biti tarihleri hakknda hkm vermek zorlamaktadr. Yukarda izah edilen
sebeplerle Osmanl tarihine ait ilk dnem ve sonradan yazlm olan eserlerin
zerinde dikkatli almalar yaplmas lzumu ortadadr. zellikle Uslup
deimesi ile beraber" yazlm olan eserlerin daha dikkatli almalara muhta
oldugu aikardr.

.~ Idris Bitlisi'nin hayat ve eseri hakkda afsilatli bilgi iin bkz. F. Babingcr, Osmanl Tarih
Yazarlar ve Eserleri. ev. C. ok, Ankara 1982, s. 52-55. Idris Bitlisi'nin Dog.u ve Giiney-
Do~u Anadolu'da Osmanllar'a olan hizmetleri ve dil\er eserleri iin ayrca bkz. Cl.. Huart. "Idris
Bitlisi", lA. Bursal Mehmet Tahir Elendi. Osmanl Mellifleri 1299-1915. stanbul 1975. s. 68-
69.
"', Menage. The Beginnings or Ottornan Historiograph)'. s. 168-169.