Jakub Stanek OP

Pedagogika antyautorytarna

Humanizm, tolerancja, demokracja, wolno. To gwne idee przywiecajce i bdce

rdem inspiracji pedagogiki antyautorytarnej. Ta koncepcja wychowania nawizujca do
wczeniejszych nurtw takich jak pajdocentryzm czy pedagogika Nowego Wychowania, akcentuje
konieczno rozwoju indywidualnego, samodzielnego. Antyautorytaryzm w pedagogice jest
sprzeciwem przeciwko obecnym w tradycyjnym wychowaniu tendencji autorytarnych
sprzyjajcych ksztatowaniu ulegych i nieasertywnych podmiotw. Jednostki takie, tworz
spoeczestwo, ktre - wedug prekursorw tej koncepcji - jest naraone powrotowi wielkich
totalitaryzmw (jak bolszewizm, stalinizm, hitleryzm).

NURT POLITYCZNY
Tak powsta pierwszy dwch gwnych aspektw pedagogiki antyautorytarnej: aspekt
polityczny. Tragiczne skutki II wojny wiatowej przyniosy ogromn nieufno m.in. do
dotychczasowej pedagogii, zadajc pytanie czy wychowanie ma suy jednostce, czy nadrzdnej
wobec niej ideologii panujcej wadzy? (Kwieciski & liwerski, 2010)
Prb rozwizania tego problemu podj w 1966 roku Theodor W. Adorno, publikujc esej
Wychowanie po Owicimiu, ktry mia by ostrzeeniem przed moliwoci wystpienia podobnych
tragedii. Jego zdaniem celem pedagogiki miaoby by uksztatowanie spoeczestwa, ktre nie
bdzie podatne na ukryte mechanizmy sterowania, a ktre bdzie ukierunkowane na
poszanowanie jednostkowego prawa do wolnoci, rwnoci, sprawiedliwoci i szczcia, w czym
miaa pomc na nowo wprowadzana demokracja.
T. Adorno w swoim eseju pisa: Wszelkie dysputy nad ideaami wychowania s bahe
i niewane w porwnaniu z tym jednym daniem, aby Owicim nigdy si ju nie powtrzy.
[] Nie sdz, aby mogo wiele pomc apelowanie do odwiecznych wartoci, na co ci, ktrzy s
wanie do takich zbrodni skonni, wzrusz tylko ramionami. [T. Adorno, Wychowanie po
Owicimiu, cyt. za: Kwieciski & liwerski, 2010].
Adorno gosi, e konieczne jest poznanie i zmian dotychczasowych mechanizmw, ktre
sprawiy, e ludzie stali si zdolni do takiego okruciestwa. Wedug jednego z zaoe,
dotychczasowe, autorytarne spoeczestwo sprzyjao wyksztaceniu autorytarnych osobowoci.
Zatem to wanie spoeczestwo antyautorytarne, oparte na demokratycznych rzdach wikszoci
miaoby by miejscem ksztatowania si osobowoci autonomicznych.
Jak wida, celem tego wychowania nie jest eliminacja autorytetw z ycia spoecznego, ale
usunicie utosamianych z nim skrajnie bezwzgldnych metod rzdzenia, ktre miayby zosta
zastpione przez autorytet, jako interpersonalny kontakt zmierzajcy do wyzwolenia w czonkach
spoeczestwa samodzielnoci i wspodpowiedzialnoci (Kwieciski & liwerski, 2010).
Alarmujce powinny by niektre przesanki T. Adorno, ktre wedug niego doprowadziy
do powstania niemieckiego narodowego socjalizmu: rozpad ustalonych autorytetw, zanik wizi
midzyludzkich, ludzie fetyszyzujcy technik (ktrych mio jest zaabsorbowana przez
przedmioty) (liwerski, 2010). Wydaj si tym bardziej niepokojce, e rwnie dzisiaj
podnoszone s te same zarzuty wobec naszego spoeczestwa. Czy zatem znowu mielibymy
stan przed grob totalitaryzmu, ktrego tak bardzo obawia si niemiecki filozof?

NURT EDUKACYJNY
Drugim, obok politycznego, nurtem jest nurt edukacyjny, uformowany jako wyraz
niezadowolenia i sprzeciwu tzw. pokolenia 68, ktre musiao si zmierzy i rozliczy z generacj
wasnych rodzicw czynnie biorcych udzia w II wojnie wiatowej. I tak, razem z rewolt
studenck w 1968r. pojawia si kontestacja opresyjnego, autorytarnego wychowania (w czym
wsplny jest nurtowi politycznemu), ale ujawnia rwnie krytyk tabuizacji niektrych elementw
ycia dziecka i dorosego, wpisujcego si w cay ruch tzw. rewolucji seksualnej. Przedstawiciele
modej generacji wystpuj zatem przeciw dotychczasowym zasadom autorytetu, posuszestwa
i konformizmu.
Jednym z najwaniejszych prekursorw tego kierunku pedagogiki by Aleksander S. Neill,
zaoyciel pierwszej tego typu placwki, jak jest istniejca po dzi dzie szkoa Summerhill. Ze
wzgldu na szeroki zasig oddziaywania pism i teorii A.S. Neilla, w niniejszej pracy
charakterystyka pedagogiki antyautorytarnej zostanie ukazana na jego przykadzie:

Nigdy w yciu nie mogem zrozumie, dlaczego tysice nauczycieli nie potrafi sprawi,
aby ich szkoy byy wolne i szczliwe. Do tego nie trzeba by geniuszem; nie trzeba by
supermanem, wystarczy jedynie by kobiet lub mczyzn niepragncym za wszelk cen
poucza innych, jak maj y. (cyt. za: liwerski, 2010)
 Nie bd mojego dziecka formowa na wasne podobiestwo. Sam nie jestem do
mdry, by powiedzie dziecku jak powinno y. (cyt. za: Kwieciski & liwerski, 2010)

Powysze wypowiedzi A.S. Neilla wydaj si stanowi esencj pedagogiki antyautorytarnej,

gdzie cay proces wychowania ukierunkowany jest na dziecko, ktre tak jak kady czowiek
dorosy, jest najwysz autonomiczn wartoci i ma prawo do autokreacji, stanowienia o swoim
yciu. Sycha tutaj wyranie echo postulatw goszonych przez m.in. Janusza Korczaka. Sam
Korczak wedug rnych rde mia wdraa w swojej praktyce zaoenia teorii Nowego
Wychowania, pedagogiki antyautorytarnej, a nawet antypedagogiki (Kupisiewicz, 2012; Rosin,
2012; Zarzecki, 2012). Centralnym postulatem antyautorytarnego nurtu jest poszanowanie przez
wychowawc autonomii i godnoci osobistej wychowanka. Jego obowizkiem jest stworzenie
dziecku takich warunkw, ktre umoliwi mu jak najpeniejszy rozwj jego wasnych
moliwoci, ukazanie si tkwicego w nim potencjau.

ZAOENIA PEDAGOGIKI ANTYAUTORYTARNEJ

Nietrudno zauway, e na bazie tych zaoe A.S. Neill stwierdzi, e praktycznie wszystkie
dzieci s le wychowywane, poniewa wikszo nie dowiadcza dorastania w atmosferze
wolnoci, moliwoci wyraania wasnych uczu, swobodnego rozwijania swojego potencjau, co
nie zmienia si po wyjciu z domu rodzinnego. Winni temu s rodzice, ktrzy niewiadomi
przelewaj w dzieci swoje wasne poczucie bezsilnoci i kompleksy. Dotychczasowe wychowanie
miao na celu uformowanie czowieka na swoje podobiestwo (Kosiorek, 2003).
Tak radykalne stwierdzenie opiera si na przesankach (wwczas cigle jeszcze
nowatorskich), z ktrych dwie gwne stwierdzaj, e dziecko jest z natury dobre, a jego ycie
(rozwijane w atmosferze wolnoci i mioci) opiera si na zasadzie samoregulacji swoich
podstawowych potrzeb (jedzenie, spanie, seksualizm, uczenie si). Takie podejcie wedug jego
teoretykw prowadzi do wychowania czowieka wolnego i w peni szczliwego, potraficego y
w harmonii z innymi ludmi. Lepiej bdzie, jeli z mojej szkoy wyjdzie szczliwy zamiatacz
ulic, ni znerwicowany uczony mia powiedzie Aleksander S. Neill.

ROLA WYCHOWAWCY
Odmiennie wyglda rwnie model wychowawcy, zwaszcza, kiedy zostanie porwnany do
pedagogw kierujcych si tradycyjnym modelem wychowania. Tak jak wspomniano wyej, celem
i zadaniem wychowawcy jest stworzenie przestrzeni, w ktrej dziecko bdzie mogo rozwija si
i dojrzewa. W relacjach z wychowankiem przyjmuje postaw partnersk i otwarty jest na
wspdziaanie. Wane jest przy traktowanie caego procesu wychowawczego, jako spotkania
dwch odpowiadajcych sobie podmiotw, zdolnych do prowadzenia rwnorzdnego dialogu
w celu zrozumienia siebie i innych. Wzajemna wymiana myli poszukuje rozwiza
uwzgldniajcych potrzeby i racje obu podmiotw. Autorytet pedagoga powinien wypywa
z obustronnej, symetrycznej interakcji opartej na wzajemnym uznaniu i zaufaniu sobie nawzajem.
Wychowawca nie potrzebuje stosowa adnych rodkw nacisku fizycznego czy psychicznego,
aby osign wyznaczony cel.

PEDAGOGIKA ANTYAUTORYTARNA W PRAKTYCE KRYTYKA

Koncepcja wychowania alternatywnego znalaza wielu zwolennikw i przez wielu byy
podejmowane prby asymilacji powyszych postulatw. Do takich placwek mona zaliczy
m.in. szkoy montessoriaskie, szkoy steinerowskie (typu Waldorf), Wolna Szkoa w Frankfurcie
nad Menem czy Summerhill zaoona przez A.S. Neilla. Placwki te do dzi s przedstawicielami
nowoczesnej, alternatywnej myli pedagogicznej wraz z jej niekonwencjonalnymi metodami
dydaktycznymi. Najwaniejsze zaoenia mona przedstawi w trzech gwnych punktach:

przezwycienie wadczych postaw dorosych wobec dzieci i cakowita likwidacja tradycyjnej

pedagogizacji dziecistwa i szkoy".

rezygnacja z kanonu tradycyjnych treci ksztacenia na rzecz dalece posunitej

samodzielnoci organizowania procesu uczenia si przez dzieci.

nawizywanie przez nauczycieli do moliwoci i codziennych dowiadcze dzieci, by przy

okazji zada edukacyjnych rozwizywa wsplnie ich problemy yciowe i likwidowa
instytucjonalne bariery w wychowaniu pomidzy szkol, rodzin i rodowiskiem ycia.
(liwerski, 2010)
Jak mona byo si domyli, koncepcja, w ktrej wychowawca jest pozbawiany swojej
dotychczasowej pozycji i autorytetu spotkaa si z zarzutami. Do dzi, jedn z gwnych obaw
jest kwestia wychowywania dziecka w cakowitej wolnoci i zalenoci od niego samego, co
miaoby doprowadzi do rozkadu i anarchizacji caych wsplnot oraz do zaniku wizi
midzyludzkich i co za tym idzie znacznej partykulacji i osabienia spoeczestwa.
Neill nie by jednak skrajnym anarchist, gdy, co prawda, umoliwia dzieciom znaczn
swobod w autokreacji ycia, ale zawsze z uwzgldnieniem nadrzdnej wartoci, jak jest wolno
innych ludzi. Sprzeciwia si pozostawianiu dziecka tylko i wycznie jego wasnej woli, o ile nie
respektuje ono prawa do autonomii i samourzeczywistnienia innych. Jego szkoa miaa uczy, e
wolno w spoeczestwie jest zawsze efektem kompromisu. Przykadowo, w szkole Summerhill
co tydzie odbyway si Zgromadzenia Oglne zarwno wychowawcw jak i wychowankw,
gdzie podejmowano decyzje o panujcych swobodach oraz o ich negatywnych bd pozytywnych
nastpstwach.
Innymi czsto podnoszonymi zarzutami wobec pedagogiki antyautorytarnej s m.in.:

szczcie samego tylko podmiotu, nie moe stanowi jedynego i najwaniejszego celu
wychowania i nie moe by przez nie zagwarantowane

wprowadza do spoeczestwa jednostki oderwane od ycia wikszoci

spoeczestwa, osamotnione, przystosowane do innych, wyidealizowanych
warunkw. Nie przygotowuje do ycia w wiecie konkurencji, niesprawiedliwoci,
korupcji itp.

uniemoliwia wyrobienie samodyscypliny

prowadzi do upadku kultury, obyczajw oraz zerwania z wypracowan przez kultur

europejsk systemu przekazywania i utrwalania wiedzy i mdroci

niemoliwo powtrzenia metody w innych szkoach, gdy ich powodzenie zbyt

mocno zaley od osobowoci i charyzmy zaoyciela

wychowanie antyautorytarne nie promuje aktywnego wczania si w ycie polityczne

pastwa

PRZYKADY SYTUACJI WYCHOWAWCZYCH

Jak zatem powinien zachowa si wychowawca w wietle zaoe pedagogiki
antyautorytarnej w przypadku konkretnej sytuacji?
Dziecko grajc pik w pokoju wybija okno. Wychowawca nie moe oceni zachowania
dziecka, narzuci mu, co powinno w tej sytuacji zrobi. Dziecko, majc na uwadze prawo do
poszanowania wolnoci innych osb, poczucie jednoci i wizi powinno wywnioskowa, e
naley naprawi szkod, gdy narusza tym wolno pozostaych i uniemoliwia spokojn prac
czy odpoczynek. Pamieta o tym, e jego wasna wolno koczy si tam gdzie zaczyna si
wolno drugiej osoby. Wychowawca powinien by dostpny jako osoba, u ktrej dziecko moe
znale pomoc, wsparcie. Jeli ucze zwrci si z prob o pomoc to wraz z nim poszuka
najlepszego rozwizania. Dla wychowawcy jest to nie atwe zadanie, gdy musi nieustannie
pracowa nad poczuciem wasnej wartoci, aby nie budowa go poprzez bycie niezastpionym w
oczach dziecka. Powinien przyj postaw otwart i oferujc dziecku swoj wiedz i
dowiadczenie, z ktrej moe skorzysta, jeli bdzie chciao.
 Co jednak, gdy dziecko nie uzna za suszne, eby naprawi wyrzdzon szkod? W szkole
Summerhill wszelkie kwestie sporne, trudne sytuacje rozstrzygane s przy pomocy przyjaci,
rzecznikw praw obywatelskich lub przez ca spoeczno podczas spotka (nauczycieli i
uczniw), tzw. Zebra Szkolnych, podczas ktrych s wymierzane kary i nagrody. Tym samy rola
autorytetu przesuwa si z pojedynczej osoby na rzecz wsplnoty ludzi.

PODSUMOWANIE
Pedagogika antyautorytarna postuluje za reformami w szkoach, zmianami w systemach
wychowawczych w rodowiskach rodzinnych odwoujc si do wolnoci i poszanowania
godnoci dziecka. Nawouje do wyzwolenia dzieci i modziey bezdyskusyjnie poddanych
autorytetowi rodzicw i nauczycieli. I jeli wychowanie dziecka bez dyktatury dorosych, a z ich
wsparciem jest w centrum to tylko z korzyci dla niego.
W historii wychowania mamy do czynienia za skrajnymi pogldami na proces nauczania,
ksztacenia. A skoro miay one miejsce w dziejach to s czci dobytku spoecznego. Dalece
idce odcinanie si od korzeni, w tym wypadku autorytetu, jako elementu procesu
wychowawczego, moe przynie negatywne skutki, ktrych nie jestemy w stanie do koca
przewidzie. Naturalnym procesem spoecznym jest tworzenie grup, w ktrych automatycznie
znajduj si osoby kierujce innymi, bdce tzw. gwiazdami socjometrycznymi. Takie zjawiska
pozostawione bez nadzoru mog prowadzi do wielu naduy ze strony rwienikw oraz
prowadzi do patologicznych zachowa.
Zarwno wychowanie tradycyjne jak i alternatywne nurty maj swoje zalety i wady. Warto
dooy wszelkich stara, aby znale najlepszy sposb na wychowanie dziecka. S dzieci, ktre
mona porwna do lustra lub nieociosanego pnia drewna. Aby wydoby najpeniej walory
zarwno jednego jak i drugiego trzeba uy narzdzia. Jego wybr pozostaje w gestii intuicji,
mdroci i rozwanoci, wychowawcy.
Dobrze pojmowany nurt antyautorytarny niesie w sobie duo dobra nakierowanego na
dziecko. Warto pamita, e jest to jedna z wielu moliwoci a nie jedyna, aby dziecko stawao si
kreatywn i twrcz, potrafic o sobie decydowa, pen pasji i zaangaowania dojrza osob.
 Bibliografia

Kosiorek, M. (2003). Istota wychowania i ksztacenia w pedagogice antyautorytarnej. Edukacja

Alternatywna, 01.
Kupisiewicz, C. (2012). Z dziejw teorii i praktyki wychowania. Krakw.
Kwieciski, Z., & liwerski, B. (2010). Pedagogika. Podrcznik akademicki. Warszawa: Wydawnictwo
PWN.
Rosin, M. (2012). Prawa dziecka w myli korczakowskiej a wspczesna pedagogika, 5. Pobrano z
http://www.wodn.lodz.pl/wodn/images/stories/PE/PE_2012/PE_artykul_nr_5_2012.pd
f
liwerski, B. (2010). Wspczesne teorie i nurty wychowania (ebook).
Zarzecki, L. (2012). Teoretyczne podstawy wychowania Teoria i praktyka w zarysie podstawy wychowania
teoria i praktyka w zarysie. Jelenia Gra: Karkonoska Pastwowa Szkoa Wysza.