DALARIN VE NEHRLERN

SESSZ SZ

- ZEN VE R-

nan Mays Aru

Budala
iir Olmayan Bir iir

Zen ustas Ch'ih-chueh (Wanshi Shgaku; 10911157) 12.

yzylda yle diyordu: Zen yolunun iflasnn sebebi derin bir
marifete ulamam retmenlerin rencilerini zapt etmek iin
zl szler yumurtlayp bilgileriyle caka satmalar ve ilerinde
byk bir arzu tamayan rencilerin herkesin pek rabet ettii
tuhaflklar ve mevcut gelenekleri izleyerek entelektel bilgi ve
lafebeliine saplanp kalmakla yetinmeleridir... Bugn
retmenler ve rencilerin birbirini ayartmaktan baka bir
ey yapt yok. Lafebeliine gelince; Yuehlinin de dedii gibi
Yzde doksan isabetli attansa sessizlik bin kat yedir.

Zen dncesi bandan beri szcklerin hakikati dillendirmeye

yetmeyecek kadar snrl aralar olduunu vurgulam, hakikatin
sessiz-szcksz aktarmnda iki nemli pratie bavurmutur:
benliin sessizce gzlenmesiyle zihnin dalist snrlarnn
almasna, her eyin olduu gibi, ylecelikle grlebilecei bir
kavraya ulamay hedefleyen sessizce oturma pratii, zazen ve gene zihnin dalist
snrlarnn ve dilin hakikati ifade etmedeki yetersizliinin stesinden gelmek iin
kurgulanm, ilk bakta akld (irrasyonel) ve absrt gibi grnen paradoksal dil oyunlarnn
zerinde alarak tm biimlerin ve snrlamalarn ardnda yatan biimsiz ve snrsz
yleceliin akl-st (srrasyonel) bir biimde kavranmas pratii, koan. Zazen, sessizlikten
sessizlie giden bir yol olarak tanmlanabilirse en mehur rneklerinden biri Bir elin sesi
nedir? sorusu olan koanlar iin de seslerden sessizlie giden yol diyebiliriz pekl.

Zenin aydnlanma anlaynn temelinde benliin ve dier her eyin, zihnin szgecindeki
filtrelere, yarglara, kurgulara taklmadan grlebilmesi yatar. Zen iin sessizliin nemi ite
tam da bu anlaytan kaynaklanr, zira ne kadar belagatli olursa olsun szckler en
nihayetinde zihnin kurgularndan ibarettir. Dalar da, rmaklar rmak deildir; bu szckler
bizim onlara atfettiimiz yaktrmalardr. Yine de dalar da, rmaklar da rmaktr ite; tm
szcklerin tesinde neyseler odurlar. Peki ama nasl dile getirmeli bu zl hakikati?

Koan derlemeleri, Elmas Sutra (Vajracchedika Prajnaparamita Sutra), Lotus Sutra

(Saddharmapundarika Sutra) ve Lankavatara Sutra gibi kimi klasik Budist metinler ve
Dogen'in Shobogenzosu gibi ustalarn elinden kma nadir teorik metinler haricinde Zen
izdelerinin en ok iltifat ettii szl aktarm arac iir olagelmitir.

yi bir iir ritmi, ak ve esleri araclyla kelimelerinin toplamndan ok daha fazlasn

syler, tpk Aya iaret eden bir parmak gibi syledikleriyle sylenemeyene iaret eder.
Diyebiliriz ki iir, bilhassa da Zen iiri, bu haliyle sessizlie en yakn sz biimidir. Anlk
tecrbenin zn yakalamaya olan elverililii sayesinde nesirle sylenemeyen pek ok ey
iirin ksm sessizliinde dile getirilebilir. Zen Ustas Keizan Jkinin (12681325) koan
derlemesi In ntikalnmesinde (Denkroku) geen u iiri ele alalm:

Rzgr yarp geiyor engin g,

bulutlar douyor dalardan;
Aydnlanma hisleri, dnya ileri
mevzubahis deil.
Zen iirinde metaforlara yer olmadn sylemek hi de yanl olmaz. Dalar da, nehirler
nehir, bulutlar buluttur. Yine de Zen dncesinin paradokslara gebe doasna yakr bir
biimde Zen iiri kendisi bir btn olarak bir metafordur; darda ne varsa ieride de o vardr,
yukarda ne varsa aada da o vardr ve dolaysyla dalar meditasyona oturmu birer Buda,
bulutlar kurak topraklara yamur brakmak iin diyar diyar dolaan gezgin keilerdir pekl.
Pek ok Zen iirinde adet olduu zere, Keizan da yukardaki iirinde mikrokozmosu ve
makrokozmosu, dardaki evrenle, kiinin i evrenini ayn imgelerde buluturmay baaryor.
Manzaray tasvir eden ilk iki dize ayn zamanda meditasyona oturmu kiinin zihninde
rzgrla birlikte doan dncelere ve bunlarn akp gidiine de iaret ediyor. Ta ki tm
dnyevi meseleler ya da aydnlanmaya dair dnceler ve hisler uup gidene, geride zihnin
boluundan baka bir ey kalmayana dek.

Meditasyona oturan bir Zen izdeinin dnya ilerinin yan sra, aydnlanma beklentilerini ve
hislerini de bir kenara brakmas gerekir. Zazene aydnlanma beklentileriyle oturulduunda
zihnin dalist yaps gene ibanda demektir ve Zenin aydnlanma anlay temelinde bu
dalist zihni amay hedefler. Zen izdei ancak meditasyonunda aydnlanma hislerini
mevzubahis etmiyorsa aydnlanma yolunda yryor denilebilir. Ne paradoks deil mi?

Tpk u mehur koandaki gibi Keizan da bu iirde bizi ters keye yatryor: Zen Ustas
Baizhang Huaihai (Hyakujo Ekai; 720814), bir da manastrnn bana getirecei keii
semek iin odann ortasna bir testi koyar ve rencilerine Buna testi demeden bunun ne
olduunu kim syleyebilir? diye sorar. Ba kei Kimse takoz diyemez ona, der. Bu cevap
Baizhang hayal krklna uratr, ba kei hl daha isimlere ve biimlere fazlasyla
bamldr ve soruna ok entelektel bir biimde yaklar. Soruyu yantlama sras a kei
Lingyuya (Isan Reiyu; 771853) gelince Lingyu testiye tekmeyi basverir, testi duvara arpp
bin para olur. Da manastrnn bana kimin gelecei belli olmutur. Dikkatle bakldnda
Keizann iirinde hem ba keiin hem Lingyunun yantlarnn ve dahas Baizhangn
sorusunun izlerini ayr ayr bulmak mmkn. Aydnlanmay mevzubahis etmeden
aydnlanmadan sz edebilir misiniz?

yi bir iir ve zellikle de iyi bir Zen iiri aynen yukardaki rnekte olduu gibi bir koana
verilebilecek birden fazla olas yant iinde barndrr ve aslnda bir bakma kendisi bal
bana bir koandr. Byle bir iir gl imgelerle -ki bu imgeler glerini oklukla
yalnlklarndan alr- paradoksal akl kkrtarak zihni amaya hizmet eder. Bunu baard
takdirde, okur aktarlan tecrbeyi dardan naklen deil ieriden bizzat anlayarak dnr. Bu
nedenle iyi bir iir, yazar iin de okuru iin de bir vahiydir, haiku ustas Bashonun ifadesiyle
iir bal bana bir Tarikat, aydnlanmaya giden bir yoldur. 18. yzylda kank Zen ustas
Ryokan da:

iirlerime iir diyen de kim?

iir falan deil bunlar.

iirlerimin iir olmadn hele bir anla

Ondan sonra iir konuuruz senle.

derken muhtemelen bu gerei kast ediyordu.

Zen geleneinde kiisel tecrbelerin -ki bu tecrbeler kk birer satori, aydnlanma saylr-
vahiysel aktarm iin olduu kadar tartma ve sohbetlerde bir muhakeme arac olarak da sk
sk iire bavurulmutur. iir hem manastr yaamnn, hem gezgin keilerin hem de sradan
Zen izdelerinin yaamnn ayrlmaz bir parasdr hatta diyebiliriz ki Yol'u ve Sz -
Taoculuun Zen Budizmin geliimi zerindeki etkisini hatrlayarak bu iki szc kolayca
tek bir szckte birletirebiliriz: Taoyu - sradan Zen izdeleri ve manastrdaki keiler
arasnda iletmenin, bu iki sangha (cemaat) arasnda bir kpr kurmann en dolaysz arac
olarak Zen inancnn imam da, camisi de, duas da iirdir.

Hindistan'dan in'e gelerek Budizmi de in'e getiren ve Ch'an (Zen) Budizmi'nin ortaya
kmasna vesile olan lk Pir Bodhidharma'dan yaklak yzeli yl sonra her trl biimcilii
yerle bir ederek Zenin inde yeniden canlanmasna nayak olan Altnc Pir Dajian Huineng
(Daikan En; 638713), Zenin kurucu atalar arasnda en nemlilerinden biri saylmaktadr.
Huineng, Platform Sutrann balarnda Beinci Pir Hongrenden (Dajian Gunin; 60174)
cbbesi ve tasyla beraber retiyi de nasl devraldn anlatr. Huinengi Altnc Pir yapan
gene bir iirdir:

Beinci Pir bir gn manastrdaki tm keilerden birer iir yazarak gelip kendisine
gstermelerini ister. Dharma'y kavrayabilmi olan cbbeyi ve retiyi devralacaktr. Keiler
daldklarnda hepsi de hi iir yazmakla bo yere uramayalm diye dnrler. Nasl olsa
barahip Shenxiu (Datsu Jinshu; 606706) hepsinin retmeni ve hepsinden stn olduuna
gre altnc pir de o olacaktr. Bylece hibiri iir yazmaz. Shenxiu da onlarn iir
yazmayacaklarnn farkndadr. Bir yandan da kendi kendine Eer ben iir yazmazsam
Hongren benim Dharma'ya layk olduumu nerden bilecek, ama srf Altnc Pir olmak iin bir
iir yazarsam da phesiz bu Dharma'ya layk bir davran olmayacak, te yandan bir iir
yazp sunmazsam da Dharma'ya asla ulaamayacam... diye dne durmakta, bu ikilemler
iinde kendini yiyip bitirmektedir. Nihayet gnler sonra Shenxiu iirini tamamlar ve
Hongren'e sunmak iin defalarca teebbste bulunur ama her seferinde kararszlk iinde
Beinci Pir'in kapsndan geri dner. En sonunda iirini koridor duvarna yazmaya karar verir,
bylece Beinci Pir iiri grdnde beenirse kp kendisinin yazdn syleyecektir,
beenmezse heyhat! koca bir mr boa gemi demektir. Shenxiu duvara u dizeleri yazar:

u beden, Bodhi aacnn ta kendisi

Zihin l l bir ayna.
Cilalayp parlatmay unutma da
Toza bulanp kararmasn yzeyi.

Hongren sabah koridorda bu dizeleri grdnde, daha nce duvara Lankavatara Sutradan
desenler ve kendisine dek gelen silsileyi resmetme grevini verdii Yaver Lu'ya artk resme
gerek kalmadn, bu dizelerin duvarda kalacan ve tapnaktaki tm keilerin bu dizeleri
tekrar etmesinin hepsinin hayrna olacan syler.

Ancak gece olup da Shenxiuyu odasna ardnda ona, kapnn hemen dna kadar
gelebildiini ancak henz ieriye giremediini syler ve bir iki gn ierisinde bir iir daha
yazp kendisine getirmesini ister.

Shenxiu allak bullak bir halde tek bir dize bile yazamadan gnler geirir. Huineng ise
tapnaa geleli aylar olmu ama henz keilerin arasnda kalmaya hak kazanmam, mutfakta
almaktadr. Bir gn keiin biri Shenxiunun yazd ilk drtl mrldanarak mutfak
kapsnn nnden geer. Huineng onu durdurup okuduu eyin ne olduunu sorar. Kei ona
olan biteni anlatnca Huineng geldiinden beri ana koridora hi gitmediini syler ve bu
dizelerden kendisinin de faydalanabilmesi iin keiten kendisini iirin yazl olduu duvara
gtrmesini ister. Duvarn nne geldiinde okuma yazmas olmayan Huineng o srada
koridorda buluna Vilayet Yaveri Zhang Riyongtan kendisine iiri okumasn rica eder. iiri
duyduktan sonra da "Benim de bir iirim var, acaba benim iin onu duvara yazabilir misiniz?"
der:

Bodhi aac da neyin nesi?

Il l ayna hani nerde?
Yok ki tek bir eycik bile,
Nereye konsun toz tanesi?

Bu kyl olana dier keilerin zarar verebileceinden korkan Hongren onun da hakikati
henz kavramam olduunu syledikten sonra Huinenge gece gizlice odasna gelmesini
syler. Bylece Hongren cbbesini, tasn ve reti'yi Huineng'e devrederek onu Altnc Pir
ilan eder ve bu durumu ekemeyecek olanlarn olduunu syleyerek manastrdan gizlice
ayrlmasn ve gneye, dalara doru gitmesini tembihler.

Yryen Dalar, Sudan Saraylar

Zen imgeleminde ve dolaysyla da Zen

iirinde dalarn zel bir yeri vardr. Zen
szcnn kkeni Sanskrite dhyna yani
meditasyondur. Dhyna, incede ch'an olmu
ve bu da Japoncada zen olarak telaffuz
edilmitir. Dhy sesini ince karlayabilecek
baka dn-simgeler olsa da chan dn-
simgesinin seilmesinin altnda belki de baka
bir kadim mana yatar; bu dn-simge ayn
zamanda dalarn ve akan nehirlerin nnde
saygyla eilmek anlamna gelir.

te yandan Zen dncesinde Da,

meditasyona oturan kiiyi de simgeler. Zen
ustas Daokai (Fuyo Dokai; 10431118) bir dersinde Yemyeil dalar durmakszn hareket
halinde, derken bir yandan fiziksel dalar ve onlarn gze grnmeyen, alar sren
devinimlerini kast ediyor bir yandan da meditasyona oturmu gen keilerin bir da gibi
kmltsz olsalar da aydnlanma yolunda srekli ilerlediklerine iaret ediyordu.

inli Zen izdei Li Po (701762), Dada Zazen iirinde meditasyona oturan keiin dala bir
oluunu yle tasvir eder:

Kular yitip gitti gn ucunda.

Son bulut da boanyor imdi.

Oturuyoruz ba baa, da ve ben,

dadan baka bir ey kalmayana dek sonunda.

Tpk Keizann iirinde olduu gibi Li Po da iirinde darda grlen manzaray

resmederken ieride gzlerin gremedii manzaraya da atfta bulunur. Kular ve bulutlar -
dnceler ve duygular - ufukta yitip gitmeden insan hi dalarla bir olabilir mi? Bir
maaraya girip de dokuz yl bir kayann nnde meditasyona oturan Bodhidharma gibi pek
ok Zen izdei de belki srf bu yzden, ikilikten kurtulup dnyayla bir olabilmek iin, ssz
dalarn doruklarnda, insanlardan, kurttan, kutan ve hatta bulutlardan bile uzakta yaamay
semitir. Rozanda, Lu Danda mtevaz bir kulbede yaayan bir kei olan Kuei-tsung
Chih-chihin (Guizong Zhichang, 771853) dedii gibi:

Binlercesi arasndan sivrilen bir dan zirvesinde kank bir kulbecik;

Yarsnda ihtiyar bir kei oturur, br yarsnda bir bulut:
Dn gece bir boran, tufan; yel ald gtrd bulutu.
Ne de olsa bir bulutun harc deil ihtiyar adamn sakin yolu.

Bu topraklardaki Zen izdeleri ve merakllarnn da muhteem iirlerine aina olduu Han

Shan da dhil olmak zere Mo Shan ve Wei Shan gibi pek ok Zen ustas gerek isimleriyle
deil mesken tuttuklar dalarn adlaryla anlrlar hl. Soto Zen okulunun kurucusu saylan
Dogen de (12001253), Shobogenzoda dalar iin yle der:

Dalar ezelden beri mbarek kimselerin ikametgh olagelmitir. Gerek bilgeler gerek azizler
dalar hep en mahrem meknlar, kendi zihinleri ve bedenleri olarak grmlerdir.
Bilgelerle azizler sayesinde dalar bizzat gzlerimizin nnde zuhur etmitir. nsanlar
genelde dalar pek ok bilge ve azizin buluma yeri olarak grr ama gerekte bir daa
adm atan kii bir Allahn kulu ile karlamaz; dan doal seyrinden baka karlalacak
bir ey yoktur ortada. Dahas onlarn daa girdiine dair bir iz de kalmaz geride. Dnyevi
kavraya sahip birinin bir dala karlamasyla dalarla evrili birinin dala karlamas
ya da bu ikisinin da kavray elbette birbirinden alabildiine farkl olacaktr.

Yine Li Ponun, Dalar Mesken Tuttum iirinde bu iki farkl kavraytan dalar mesken
tutanlarn sessiz sznn yanksn bulabiliriz:

Neden yalnz yaadm soruyorsun

ormanlk dalarda

bense glmseyip susuyorum

ta ki skta erene dek ruhum:

br dnyada yayor o,
kimseye ait deil.

eftali aalar iek ayor.

Su akmaya devam ediyor.

Zen iirinde Da kadar sk bavurulan ve en az onun kadar nemli bir yer tutan bir dier
imge de Su, zellikle de akarsu ve nehir imgesi. phesiz inin pek ok yerinde en temel
ulam yollarndan biri olan byk nehirlerin bunda pay byktr ve gerek gezgin keiler
gerekse de byk bir ounluu lim ya da ynetici olan ve bu nedenle mrleri seyahatle
geen Zen airleri nehir yaantsna olduka ainadr.

Nasl ki Da meditasyona oturmu Zen izdeinin sarslmaz duruunu ve dinginliini

simgeliyorsa Su da hareketin simgesidir. Japoncada gezgin keilere verilen isim, unsui, de
bulut ve su anlamna gelir.
Zen yoluna yeni girmi mezler, uzun sre ayn manastrda kalarak bir ustann klavuzluu
altnda ilerleseler de Yol'da ilerlemi keiler genellikle ilk ustalarnn yanndan ayrlp
kendilerine yeni bir usta bulmak iin yollara derlerdi. Henzan ad verilen bu pratikte Zen
keii kendisini aydnlanmaya ulatracak ustasn bulmak iin bir ustann kapsndan dierine
manastr manastr dolard. Bu keiler her daim suyun stnde hareket halindeydiler,
bulutlar gibi yel nereye gtrrse oraya giderlerdi, ta ki stne aacak bir da bulsunlar. inli
devlet adam ve air Wang An-shih (10211086) Nehrin stnde iirinde ite byle bir
manzaray resmeder:

Nehrin kuzeyinde, gzn slak glgesi

yar yarya alm,

Oysa akam bulutlar, yamur ykl,

duruyorlar ylece.

Yeil dalarn amaznda

Yol sanki gzden yitiyor,

Sonra, anszn, bin yelken daha,

kh orada, kh burada.

Gezgin keiler yolculuklarnda hem yry esnasnda destek olmas iin hem de savunma
amacyla ellerinde bir denek tarlard. Bu yzden 'deneini asmak' deyimi, keiin artk
aydnlanma Yol'unda yryecei tapna ve ustasn bulmu olduu anlamna gelirdi. Kimi
keilerse gezgin yaamlarndan vazgemeye yanamaz, Dharmay drt bir yana yaymak ve
tm duyarl canllara yardmc olabilmek amacyla dolap durmaya devam ederlerdi.
Bylelerine de mecaz yollu 'denek' denirdi, bir denek gibi oradan oraya gittikleri ve aynen
bir denek gibi kendilerine dayananlara destek olduklar iin. Tai Chinin kurucusu olarak
kabul edilen Zhang Sanfengin de ustas olduu iddia edilen Hsu Hsuan da, Lung-men Ky,
Gz, iirine baklrsa kendini suyun akna brakm bu gezgin keilerden biri olmal:

Dnya dertlerini bo verdim,

Dolanp duruyorum kyl gezgincilerle.

am meltemleri trk sylyor, akamst kyde

buram buram ayr kokusu, mevsimlerden gz.

Yalnz bir ku gkte dneniyor.

Bulutlar dalga dalga ayor nehri.

Merak m ettin adm?

bir tepe, bir aa. Srklenen bo bir sandal.

Ancak Hsu Hsuann avarelii bir usta peinde komasndan deildir, Taocu lmszlerden
biri olarak grlen bu air, bu babo sandal, kendi kendinin ustas olma yolunda nehrin
kaynana, dalarn insansz doruklarna doru srkleniyordu phesiz. Ne de olsa Yolda
ilerleyen ustalarn, keilerin ve dier izdelerin biri bir dierine benzemeyen, kendine has
yollar vardr.
Byk usta Gensha Shibiyi ustas Seppo yanna arp da Ah, Shibi, benim arbal
keiim, sen neden yannda yetiecein bir Usta bulmak iin yolculua kmadn? diye
sorduunda Shibi, Bodhidharma ine bunun iin gelmemiti, ne de kinci Pirimiz bu
sebeple Hindistana gitmiti! der ve Seppo rencisinin bu tutumunu itenlikle onaylar.

Bu, Hsu Hsuan ya da Shibi gibileri iin henzan pratiinin sz konusu olmad anlamna
gelmez, onlar iin sadece bir usta peinde yollara dmenin anlam bakadr. Bylesi Zen
izdelerinin kh yan balarnda duran ustay, kh kendi ilerindeki ustay aramak zere ok
daha uzun bir yolculua ktklarn sylemek daha yerinde olur. Bodhidharmann rencisi
kinci Pir Dazu Huike (Taiso Eka; 487593) bir usta bulmak iin Hindistana gitmediyse bu
muhtemelen ustas Bodhidharmann mavi gzlerinde bir Hindistan bulmu olmasndan, onun
zgn retisiyle Hindistanda bulutlarn bile kamad dalarn doruklarna ve ejderlerin
oynat sudan saraylara gitmi olmasndandr. Bu bahiste bir Zen izdei iin suyla dan,
sessizce oturmakla yola kmann ne kadar izafi olabileceini yine Dogenden uzunca bir
alntyla anlatmaya alalm:

Genellikle insanlarn neyi da neyi su olarak grd olduka deikendir. Kimileri benim
Su dediim eyi bir inci kolye olarak grrler de inci bir kolyede Suyu bir trl
gremezler.

Biz insanlarn Su olarak algladmz biimin, Su olduunu hi phe duymakszn kabul

ederler. Onlarn inci kolye olarak grd eyi ise ben Su olarak grrm. Bir de suyu
muhteem bir iek olarak grenler vardr ki sakn bu kimselerin Su niyetine iek
kullandklar sanlmasn. Suyla karlaan a hayaletlerse Suyu kudurmu bir cehennem ya da
youn, phtlam kan gibi grrler. Ejderler yahut deryalarn bakaca sakinleri ise Suyu pek
tabii ki bir saray ya da grkemli bir kk gibi grebilir. Kimileri Suyu Yedi Hazine ya da
Dilekleri Yerine Getiren Mcevher olarak grrken kimileri de Onu trl eit aa yahut it
ya da duvar olarak grr ve bakalar da Onu pr-i pak, hr Dharma Doas olarak
grrken yine daha baka kimseler de Onu kiinin Gerek Bedeni ve daha bakalar da
kiinin hem fiziksel grn hem de zihinsel doas olarak grrler. nsanlar bu eylerden
herhangi biri araclyla Suyu grd m bu onlarn alelade 'yaam'dan kurtulularna vesile
olabilir.

Bu yzden, bir ejder ya da bir balk suyu bir saray olarak grdnde bu bir insann bir
saray grmesine benzemez ve tabii bu yaratklar suyu akan bir ey olarak da
alglamayacaktr. Dardan bakan bir kimse bir ejdere ya da bala Sizin saraynz akan
sudan baka bir ey deil, dediinde o yaratk birden afallayp hayrete der; nasl ki siz
daha nce dalarn su gibi aktn duyduunuzda afallayp hayrete dtyseniz. Dahas
saraylarn ve kklerin trabzanlar, merdivenleri ve payandalar iin de pekl byle bir
iddiada bulunmak mmkn. Bu ilke zerine sknetle dnn ve bunu zihninizde evirip
evirin zira bu mphem ifadelerin tesine gemeyi renemediiniz srece cehalete dalp
gitmi bir beden ve zihinden de arnamayacak ya da Budalar veya Atalar diyarnn ne
olduunu, cehalet iinde dolananlar diyarnn ne olduunu veyahut cehalet iinde
dolananlarn saraynn neresi olduunu asla hakkyla kavrayamayacaksnz.

Zen izdeinin dnyay kavray ite byle paradoksal bir biimde gerekleir; dalar da,
nehirleri nehir olarak grebilmek iin nce dalarn da olmadn, nehirlerin de nehir
olmadn grmesi gerekir. Daha 1950'li yllarda Han Shan' ngilizceye evirerek Batl
okura tantm olan ve kendisi de hem yaamnda hem de iirlerinde Zen yolunu kararllkla
izleyen Amerikal Beat airi Gary Snydern szleriyle, bu iir ii de, dnyay dil prizmas
olmakszn grme ve sonra o grdn eyi dile dkme ii...dir.

8. yzylda yaam Zen izdei Ling Yi de herhalde mnzevilik, dalarda kank bir yaam,
sularla srklenen babo bir kayk olma yolunda kendi payna deni yeterince alm olacak
ki Nehir Kenarnda ntikal iirinde her eyi yeniden olduu gibi gren sradan insann yoluna
ulatn beyan eder:

birka akamdr tepeler yine yeil

ormanlar iinde dereler yine berrak.
ne anlarm kz terbiyesinden ben
alabildiine geni derin maaralardan.

nehrin krlk yamacnda sis kyor

sular dingin ya, gkte ay yok
kimsesiz bir kayk yolunu arabilir.
sen alayan gz pnarlarn dinle yeter.

Ne Mbarek Ne Bilge - Sradan nsann Yolu

Ling Yinin ne anlarm kz terbiyesinden ben

diyerek kast ettii, Taocu ustalarn boa
temasyla benliin eitimine dair verdii
rneklemelerden baka bir ey deil elbet. 12.
yzylda yaayan Zen ustas Kakuan 10 adet
stilize resim ve bunlara not dlm iirlerle
Zen izdeinin benliini eitmesinin safhalarn
anlatmak iin yine bu boa temasna bavurur.
Bu yolla Zenin aydnlanma safhalarn
anlatmaya kalkan ilk usta Kakuan da deildir.
Daha nce Seikyo da bu 10 Boa hikyesini
resmetmi. Ancak Seikyonun hikyesinde Zen
izdeinin yolda ilerleyii giderek beyazlaan bir
boayla resmedilmi ve son aamada ise tm
varoluun ortadan kalktn simgeleyen bo bir
ember izilmi. Zenin nihai hedefini boluk
olarak gstermenin yanltc olacan dnen
Kakuan bunun yerine kendi anlatsnda bo
emberi 8. sraya koyarak ondan sonra Kaynaa
Var ve Yeryznde balkl iki resimli iir daha
eklemi. te Nevzat Erkmenin gzelim
evirisiyle Kakuann Yeryznde iiri:

Yalnayak barm ak, insanlarla har neir,

Yrtk ulum tozlu yolda ne mutluyum.
By my deil beni byle uzun yaatan;
Neye baksam diri diri, aalar da talar da.

Zen iirinin nemli izleklerinden biri de gndelik-sradan yaama olan vurgusudur. Zen'in
aydnlanma anlayn Hinduizm'den, Hristiyan Gnostiklerinden, Kabaladan, Sufizmden ya
da dier benzerlerinden ayran ey de mistik ve uhrevi bir maneviyattan ya da gndelik
yaamn bsbtn terk edilmesine ynelik bir kavraytan ziyade be duyuyla algladmz bu
dnyada bir aydnlanmadan bahsetmesidir. Aydnlanma, mevcut dnyay alglarmzn
szgecinden geirmeksizin kiisel yarglarmz katmadan olduu gibi, neyse yle
kavrayabildiimiz bir haldir; yoksa meleklerin ve tanrlarn semavi yaantsna alan bir kap
deil. Gerek bir Zen stad kendini halkn ne nne ne de ardna koymayan, onlarla onlar
gibi yaayabilen kimsedir.

te bu nedenle bugn hl hikyeleri dillerde dolaan gemiin byk Zen ustalarnn nemli
bir ksm manastrlara kapanp gn boyu meditasyon yapan, koanlar stnde kafa patlatp
sutra okuyan Zen keileri arasndan deil chu-shih denilen, Dharma yolundaki almalarn
manastr yaamna girmeden srdren Zen izdeleri arasndan km.

Bunlardan biri ve belki de en nls, Zenin Altn a olarak anlan sekizinci yzyln ikinci
yarsnda inde yaam Zen izdei P'ang Yndr (Hkoji, 740808). Kars ve kz da
kendisi gibi Dharma yolunda yryen P'ang ticaretten hatr saylr bir gelir elde etmi ve
vaktinin ounu sutra okumaya vakfetmi biridir. Gene bir gn sutra okumakta olduu
alma odasndan baheye kar ve kendi kendine ok zor, ok zor, diye sylenmeye
balar. Benim bu almalarm, on bin ton keten tohumunu bir yapraa sdrmaya
abalamaktan farksz. Kars onun bu halini grr ve Kolay, kolay, kolay. der. Sen
kelimelere dalp gitmisin bense imenlere bakarm ve her bir iy tanesinde on bin Dharma
retisini bulurum. Bu konumay duyan kzlar Ling-chao Ne zor ne kolay! der. Acktm
m yemek yerim, uykum gelince uyurum. mr boyu babasyla birlikte Dharma yolunda
yryen bu kzn doal Zeni babasn da olduka etkiler.

P'ang bu olaydan sonra evini bir manastra balayp tm mal varln da bir kayn iine
koyar ve Shao nehrinin dibine batrr; kars ve olu kyde iftilik yaparken P'ang ve Ling-
chao ise bambu hediyelikler satarak diyar diyar gezer, kh manastrlarda kh da balarnda
konaklayarak lene dek Dharma yolunda birlikte yrrler.

P'ang, 786 ylnda Nan-yueh manastrnda rahip Shitou Xiqian (Sekito Kisen; 700790)
ziyaret ederek On bin Dharmaya bal olmayan kii kimdir? diye soracak olur. Shitou daha
sorusunu tamamlamadan Pangn azn eliyle kapatr. P'ang bunun stne bir aydnlanma
yaayarak bir sre Shitounun yannda kalmaya karar verir ve yaklak bir yl kadar orada
kalr.

Bir gn Shitou P'anga almalarn nasl gidiyor? diye sorunca P'ang da Sylenecek pek
bir ey yok, diye cevap vermi. Bunun stne Shitou, Kelimelerle pek arann olmadn
bildiimden sordum bu soruyu, deyince de P'ang bu sefer bir iirle cevap vermi:

Gndelik hayatmda yok bir zahmet,

Elime ne dmse onunla yetinirim.
Ne seerim bir eycii ne geri eviririm.
Ne bir tela var, ne gaflet.
Byl glerim ve manevi talimim,
Su tayp ate iin odun kesmekten ibaret.

Bu yanttan ok etkilenen Shitou, P'anga manastrda kalp bir kei olmasn teklif etse de
P'angn hi yle bir niyeti yoktur. Ben kendi yoluma bakarm, der ve bu ustadan
alabilecei baka bir ey kalmadn dnerek oradan ayrlr. Bir sonraki dura byk usta
Mazu Daoyinin (Mazu Doitsu; 709788) manastr olur. Ona da Shitou ya sorduu soruyu
sorar: On bin Dharmaya bal olmayan kii kimdir? Mazu da u Yang-tze nehrinin tm
suyunu i de sonra syleyivereyim sana, der. Ustann bu szleriyle daha da derin bir
aydnlanma yaayan P'ang, bir sre de Mazu'nun yannda kalmaya karar verir ve bu
tecrbenin stne u dizeleri yazar:

Buda yolunda grm geirmi, olmayan Yolda yryorum.

Bir an elden brakmadan iimi gcm.
Koullanm olan ve ad-ile-biim hep ieklerdir gkte.
Adsz biimsiz, brakyorum doum ile lm.

Bir yl sonra Mazu da P'anga manastrnda kalmasn ve bir Zen keii olmasn teklif eder
ama P'ang bu teklifi yine geri evirecektir. Ayrlmadan evvel byk ustann yanna yaklap
Hakiki doas apaydnlk bir adam senden yukar bakman rica ediyor, der. Mazu, mahsus
ban kaldrp bakmaz. Bunun stne P'ang Ne de gzel alyorsun bir bana telsiz sazn,
der. Bu szlerle P'ang, Mazunun ban kaldrp yukar bakmayarak insanlar arasnda bir fark
olmadn, hepsinin tek bir varlk olduklarn ok iyi anladn vurgulamaktadr. Ne var ki
bu sz duyan Mazu, hayretle ban yukar kaldrr. P'ang eyalarn toplamak zere odasna
gitmeden nce ustann nnde saygyla eilir; Uyanklk edeyim derken yzne gzne
bulatrdn ite bak! der.

Ustal Shitou ve Mazu gibi byk ustalar tarafndan onaylanm olmasna ramen P'ang asla
kafasn kaztp bir manastra kei olarak yerlemedi ne de ders verip evresine renciler ve
mritler toplad. Budist rahiplerin tad stne anlar asl asa yerine srdan yolcularn
tad bambu deneine dayanarak yrrd Yolda. Keilerin giydii kara cbbeyi giymek
yerine benim Boluktan rl dikisiz kaftanm dedii beyaz cbbesini giymeyi srdrd.
Sradan insann gndelik yaamnda kendi doal Zenini tecrbe eden P'ang Yn bir baka
iirinde de yle diyordu:

Zihin huzur iinde olunca

dnya da huzur iindedir.
Hibir ey gerek deil,
hibir ey yok deil.
Gereklie bel balamakszn,
beyhudelie kaplmakszn,
ne mbareksin sen ne de bilge,
iine gcne bakan sradan bir herif ite.

Memleketi Hsiang-Yang civarnda bir maarada geirdii iki yldan sonra bu dnyadan
gme vaktinin geldiine hkmeden P'ang zazene oturup kz Ling-chaoya dar kp
gnee bakmasn syler. Gne tam tepeye vardnda usta lecektir. Ling-chaonun dar
kmasyla dnmesi bir olur ve babasna Neredeyse len olmu ve bir gne tutulmas var,
gel de bak! der. Bu nadir olay karmak istemeyen P'ang dar kar kmaz Ling-chao
onun boalan yerine geip zazene oturur ve orackta lr. P'ang geri dnp de olan biteni
grdnde Ah benim yaman kzm, hep benden bir adm ndeydin, gene getin beni, der
ve kzn trenle yakarak bir hafta yasn tuttuktan sonra kendi de onun peinden gider.
Gelisiz Gidisiz Yol - Bir Dten Bir De Uyanmak

Zen ustalar lm sknetle karlamalaryla

nldr. Yaam olduu gibi kavramay ama
edinen bir dnceden de baka trls
beklenemez zaten. Yaam ve lm bir
madalyonun birbirinden ayrlmaz iki yz
gibidir ve yaam olduu gibi kabul eden kii
lm de tm plaklyla kabul etmelidir. Zen
dncesinde bu ikisi genellikle yaamak ve
lmek eklinde birlikte anlr ve Japonca tek bir
kelimeyle ifade edilir: shji. Bu szckte, zihnin
yarglarnn bir eseri olan ve deimeyen, sabit
durumlar ifade eden yaam ve lm yerine,
hibir kalcl olmayan ve srekli deiim
halinde olan durumlar olarak yaamak ve
lmek vurgusu vardr. Doum ve lm sadece
bu yaama ve lme ak ierisindeki belirli
anlara iaret eder.

Tang Hanedanl dneminde inin byk

ustalarndan Nanyang Huizhong (Nan'yo Echu;
675775) gneyden gelen bir keile karlar
ve ona orada ustalarn izdelere neler rettiini
sorar. Gneyli kei yle cevap verir:

Gneydeki ustalar izdelere daha en bata kendi zihinlerinin bizzat Buda olduunu retir.
Buda demek aydnlanma demektir ve her birimiz, hlihazrda grp duyduu her eyi
bilen ve tecrbe eden bir Doa'yla donanmz. Bu Doa, yaradl itibariyle iyidir ve
kalarn atp gzlerini krpma yetisine sahiptir. Bu Doa bedenin tamamnda mevcut olduu
iin, bata cereyan ettiinde ba bilir, ayakta cereyan etiindeyse ayak bilir. te bu
yzden ona samyak-sambuddha deriz; Her eyi Kusursuzca Bilen. Bundan baka Buda
yoktur. u bedenimiz doumu ve lm tadar ama zihnimizin Doas ezelden bu yana ne
domutur ne de lr. Bedenin doup lmesi bir ejderin kemiklerini daha hafif kemiklerle
deitirmesi, ylann deri deitirmesi ya da birinin oturduu evi deitirmesi gibidir yani
fiziksel grn fani olsa da bu Doa bakidir. Gneyde kabaca ite bunlar retilir.

Byle bir retiyle yetien Zen izdelerinin lmden korkmamalarndan daha doal bir ey
olamaz. inli Zen ustas Wuxue Zuyuan (Mugaku Sogen;12261286) tapna Yan
hanedanna bal askerler tarafndan igal edildiinde ve askerler kendisini lmle tehdit
ettiklerinde usta kln bile kprdatmadan aadaki dizeleri mrldanmt:

Kalmam tek bir snak ne yerde ne gkte

krler olsun can da nafile beden de
Safa gelmi Koca Yann klc, sadk elii
Sanki bir imek keser bahar meltemini.

lm karsndaki bu soukkanll Zuyuann cann kurtarm, usta daha sonra

Kamakurada Hj hanedannn hkm srd gnlerde Japonyaya gelerek Japonyadaki
nde gelen Zen manastrlarndan biri olan Engakuji manastrn kurmutu. Usta 60 yana
gelip hasta yatana dtnde dostlarna ve yerel yneticilere gn sonra leceini
bildiren bir mektup yazm nc gnn afak vakti de u dizeleri kaleme almt:

Budalar da sradan insanlar da hepsi birer yanlsama

Hakiki ekli ararsan bir zerre tozdur o gznn aknda
Gk de yer de bu yal keiin yanm kemikleri iinde
Souk kllerimi daa, yele hi bo yere savurma

Ayn gnn akam Zuyuan frasn eline alp u lm dei iirini yazdktan sonra ger:

Geliyorum ve gitmek yok gayr

Gidiyorum ve dnmek yok gayr
Milyonlarca tyl yelesiyle aslan beliriyor
Milyonlarca tyl yelesiyle aslan kkryor

Zen izdeleri yaam ve lmden sklkla gelmek ve gitmek diye bahsederlerdi, tpk shji
szcndeki yaamak ve lmek vurgusunda olduu gibi burada da srekli bir hareket
haline vurgu vard. Nihai bir balang ya da son sz konusu deildi onlar iin, bu beden
Hakiki Zihnin tezahrlerinden biriydi sadece ve bu nedenle Zuyuan iin bir kl darbesi bahar
meltemini kesmeye alan bir imekten farkszd. Bir meltem lebilir mi hi? Burada hava
dndyse, baka yerde esmeye devam eder. Zen ustas kkyu'nun (13941481), lm
deinde Yalnz geldim, yalnz gidiyorum, diyen Ninekawaya Geldim, gidiyorum dersen
aldanrsn. Gelisiz, gidisiz yolu gstereyim sana, deyiinde olduu gibi aydnlanm kii
iin aslnda ne gelen vardr ne giden, yalnzca adlar ve biimler.

Zen geleneinde satori iin genellikle Byk lm szckleri kullanlr; bedenin lm

kk lm, aydnlanma ise byk lm saylr. Burada Uzak Douda aydnlanma
kavramnn bizim aydnlanma imgelemimizden ok farkl olduunu da belirtmek gerek.
Sanskritede aydnlanma iin kullanlan kelime, bodhi, budh kknden gelir ve aslnda
uyanmak anlamna gelir. Buddha, uyanm kii demektir. Byk lm bir uyansa pekl
bedenin lm de bir uyan olarak kabul edilebilir. Bir dten bir baka de uyan.

Zen ustalar lm deklerinde izdelerine son szlerini genelde zl iirlerle aktarr ve bu

lm dei iirlerine Japonca jisei ad verilir. Byk haiku stad Matsuo Bashonun (1644
1694) lm yaklanca rencileri ve dostlar ustadan bir lm dei iiri istemiler ama
Basho bunu geri evirmi. Dn yazdn haiku bugnk jiseindir. Bugn yazdn haiku
yarnki jiseindir. Benim mrm boyu yazdm tm haikular jiseilerimdi, demi. Yine de
uyuyup uyandktan sonra grd dn de etkisiyle rencisi Donuyu yanna arp son
haikusunu yazdrm:

Yolda sayrlk,
Dler uuur hl
Solgun ayrda.

Kyne kurtlar musallat olduu srada bile her gecesini kurtlarla burun buruna baka bir
mezarn banda zazen yaparak geiren Zen ustas Dokyo Etan (16421721) ise seksen
yanda zazene oturup jiseisini kaleme aldktan sonra frasn bir kenara brakp kendi
kendine eski bir trk mrldanm, birden koca bir kahkaha patlatp lm. te Dokyonun
son iiri:
lmenin hummal telanda
Ne de g son szleri sylemesi.
Szsz bir sz diyecek olsaydm
Bir ey demezdim, bir ey demezdim.

Szsz Sz

Pek ok Zen ustas szsz szlerini iirin boluuna sdrmaya

almtr ama onlar da iirin bile dile getirilemeyeni ifade etmek
iin ok yetersiz olduunun pekl farkndadr. Sung Hanedanl
dneminde inde yaam Zen izdei Tung-p'o, Ro Danda Zen
ustas Chao-cheh Chang-tsungu (Shkaku Js) ziyaret ettiinde
usta Tung-p'oya cansz varlklarn Dharma'y dile getirmesi zerine
bir koan vermi. O gece Tung-p'o vadideki derenin altsn
dinlerken aydnlanm ve u iiri yazm:

Vadideki derenin alts Budann gzel szlerinin ta kendisi

Dan eperleri Budann bedeninden baka bir ey olabilir mi?
Gece kerken seksen drt bin arky duydum ya ben
Gn doarken ah nasl bir yol bulup bunlar size sunaym?

Bir baka Zen ustas, Fayan Wenyi (Hogen Bun'eki; 885958) de bir iirinde szcklerin
kendisini nasl yar yolda braktn yle aktarr:

Issz bir korulukta bir ku tyor, sanki bir kaval.

Stler zarife salnyorlar altn salkmlar ile.
Da koya iyice sessizlie gmlyor bulutlar dnerken.
eftali ieklerinin kokusunu tayor bir meltem.
Tm gn boyu oturdum burada epeevre huzur ire
Arnana dek zihnim tm kayglardan, bo dncelerden.
Ah bir anlatabilsem size hislerimi, ama kelimeler nafile.
Bir yol gelirseniz bu koruya, mukayese edebiliriz belki bu hisleri.

Bu makalenin bandaki alntda Ch'ih-chueh, zellikle Rinzai okulu ierisinde derin bir
marifete ulamam szde ustalarn szm ona bilgece vecizeler yumurtlamalarn kyasya
eletirse de byk Zen ustas Linji Yixuann (Rinzai Gigen; ?866) sorulan pek ok soruya
mehur katsusuyla, aniden kaa diye bararak cevap vermesi phesiz szsz sze giden bir
yol ve iitebilen kulaklar iin yzlerce sayfalk laf salatasndan daha deerli bir inci olsa
gerek. Eski Zen ustalar Zenin ne olduu sorulduunda bir kaya gibi sessizce dikilir
dururlarm. Zen izdelerinin de Zen hakknda konumalar haddini bilmezlik bir yana sessiz
intikale bu kadar deer veren bir retinin zne ihanet saylr. Biz de sayfalardr sren
ihanetimize burada bir son verip Zen ve iir bahsini ilk retmen Shakyamuni Budadan bir
hikyeyle kapatalm.

Buddha, Grdhakuta Danda bir gln yannda kendisini dinlemek iin toplanm izdelerine
bir vaaz vermek zere dikilmektedir. rencilerinin susmalarn beklerken gzne yan
bandaki amurlu suda iek am bir nilfer iliir. iei, gvdesi ve kkyle nilferi
sudan ekip karr. Sonra rencilerinin grebilecei bir biimde elinde tutar. Epey bir sre
dinleyicilerinin akn baklar altnda hibir ey demeden ylece durur. rencilerinden
Mahakashyapa'nn yznde birden bir glmseme belirir. Mahakashyapa anlamtr!
Peki, Mahakashyapa ne anlamt?

Bu hikye iin bazlar kkn, gvdenin ve iein dnyay - yer altn, yeryzn ve
gkyzn - temsil ettiini ve Budann tm varoluu avucunda tuttuunu kast ettiini syler.

Bakalar ise Budann bu davranyla Om Mani Padme Hum mantrasn yani Mcevher
Nilferin(Lotusun) inde Gizli tlsmn tersyz ettiini sylerler. Buda, iei elinde
tuttuuna gre imdi Nilfer(Lotus) Mcevherin iinde gizliydi.

Kimileriyse kkn, gvdenin ve iein akra Yoga sistemindeki kk akra, omurga ve bin
ta yaprakl lotusu temsil ettiini ve Budann iei elinde tutarken bu sistemi savunduunu
ne srerler.

Gnmz Zen airlerinden Ko Un (1933) ise Bir Glck iirinde tm bu sorular yine koan
gibi bir iirle yantlar:

Shakyamuni elinde nilfer tutuyormu,

Kashyapa glmsemi.
Hadi oradan sen de!
Nilfer glmsedi
Kashyapa da glmsedi.

Shakyamuni neredeydi hani?

Zen iin tm bu sorular muallktadr ve Aydnlanma beraberinde bir kullanma klavuzu ya da

szlkle gelmedii srece de yle kalacaklar. Tao Te Chingte sylendii gibi
Adlandrabildiimiz yol, Yol deildir, ne de olsa...

Kaynaka:

1. A Drifting Boat - An Anthology of Chinese Zen Poetry, trl. Jerome P. Seaton & Dennis Maloney
2. Beyond Self: 108 Korean Zen Poems, Ko Un, trl Brother Anthony, Parallax Press
3. Crazy Clouds- Zen Radicals, Rebels and Reformers, Perle Besserman&Manfred Steger, Shambala Publications
4. Encyclopedia of Buddhism, Edward A. Irons, Facts on File Inc.
5. Empty Cloud: The Teachings of Xu (Hsu) Yun, ed. Master Jy Din Shakya, Nan Hua Chan Buddhist Society
6. Graceful Exits, ed. Sushila Blackman, Weatherhill Pres
7. Kelebek Dleri, Bao, ev. Oru Aruoba, Metis Yaynlar
8. Poems From The Tang, trl Frederick Turner
9. Riprap and Cold Mountain Poems, Gary Snyder, North Point Press
10. Samurai Zen - Warrior Koans, trl. Trevor Leggett
11. Shobogenzo, Eihei Dogen, trl. Rev. Hubert Nearman, Shasta Abbey Press,
12. The Platform Sutra of The Sixth Patriarch, Bhiksu Zongbao, trl. John R. McRae, Numata Center for Buddhist Translation and
Research
13. The Poetry of Zen, trl Sam Hamill and J.P Seaton, Shambhala Publications
14. The Unfettered Mind, Takuan Soho, trl. William Scott Wilson
15. Zen Poems by Sacred Text archives,
16. Zen Poems of China and Japan, Lucien Stryk, Takashi Ikemoto, Taigan Takayama, Doubleday Publishing Inc.
17. Zenin Eti, Zenin Kemii, Paul Reps, ev. Nevzat Erkmen, Sz Yaynlar

Bu metindeki iirler ve alntlar aksi belirtilmedii takdirde metnin yazar tarafndan ngilizceden evrilmitir.
Farkl ngilizce evirilerin karlatrlmasna ve ihtiya ve imkn dhilinde anahtar kavramlarn ince ve
Japoncalarnn aratrlmasna ramen hepsi de evirinin evirisi yani tavann suyunun suyudur. evirilerde
gerek Zen ruhunu gerekse iirlerin tadn koruyabilmek iin elimden geleni yaptm, bir eksiim gediim olduysa
affola! NLP kitaplar artarda yaynlana dursun, bu lkede Sanskriteden ya da inceden yaplm sutra evirileri,
inceden evrilmi koan derlemeleri, Japoncadan evrilmi haikular vs. okumak iin daha epeyce beklememiz
gerekecek gibi grnyor. Tavan yemek isteyen iyisi mi tez vakitte ince rensin...