parimet e provave

Jon Smibert
 Parimet e provave

Jon Smibert, J.D., LL.M. (Lond.)

Departamenti i Drejtsis i Shteteve t Bashkuara t Ameriks

Prishtin

2014

Botues: Departamenti i Drejtsis i Shteteve t Bashkuara t Ameriks

Zyra pr Zhvillimin, Asistencn dhe Trajnimin e Prokurorve t Huaj
Zyra e Kshilltarit Ligjor Rezident
Ambasada e Shteteve t Bashkuara t Ameriks, Prishtin

Jon Smibert 2014

Asnj pjes e ktij punimi nuk mund t riprodhohet ose transmetohet n asnj form apo me asnj mjet,
elektronik ose mekanik, prfshir fotokopjimin dhe regjistrimin, apo me asnj sistem t ruajtjes apo
nxjerrjes s informacionit, pa miratimin paraprak me shkrim t Autorit ose t Departamentit t Drejtsis
t Shteteve t Bashkuara t Ameriks, me prjashtim t rasteve kur kopjimi n at form lejohet
shprehimisht nga ligji prkats i t drejts s autorit.

Prkthimi: Linda Baleta (shqip), Julija Ivanovic (serbisht)

Ndihma e posame: Benina Kusari
Shtypi: Xhad Studio, Prishtin

347.97/99

Smibert, Jon
Parimet e provave / Jon Smibert ; prkthimi Linda
Baleta (shqip), Julija Ivanovic (serbisht).- Prishtin :
Departamenti i Drejtsis i Shteteve t Bashkuara t
Ameriks, Zyra pr Zhvillimin, Asistencn dhe
Trajnimin e Prokurorve t Huaj, 2014. 244 f. : ilustr.
me ngjyra ; 21 cm.

Fjalorth : f. 231-244

1. Baleta, Linda
2. Ivanovic, Julija

ISB N 978-9951-8686-1-7

 Arts

 Parimet e provave

H yr je 7

Pjesa I T kuptosh provat dhe cilsit e tyre

1) far jan provat? 13

2) Si merren provat? 25

3) Konkluzionet dhe objektivat. 47

4) far sht cilsia e provs? 61

5) Rishikim 81

Pjesa I I Debatet dhe konkluzionet

6) Si zhvillohet debati gjyqsor lidhur me provat? 89

7) Provat konkluduese: Shnimi Gjyqsor, Pranimi Gjyqsor dhe Pandehma. 111

8) Provat konkluduese: Provat statistikore 125

9) Provat konkluduese: Prov e bazuar n mendimin e ekspertit 163

Pjesa I I I T rupi i dshmis

10) Thelbi i dshmis: Mendimi dhe logjika kritike 193

11) Qasje trsore ndaj dshmis 215

12) Epilogu 223

F jalorth 229

 Parimet e provave

H yr je

Pr do veprim ligjor krkohen prova, sidomos kur bhet fjal pr ndjekje penale. N disa sisteme,
provat mblidhen dhe vlersohen nga gjykata duke i dhn m pak mundsi akuzs dhe mbrojtjes q t
kundrshtojn apo t analizojn provat. N sistemet q jan m akuzatore, ka m tepr mundsi pr t
kundrshtuar provat. Sidoqoft, n secilin sistem, t gjith, gjyqtart, prokurort, pala mbrojtse dhe
prfaqsuesit e palve t dmtuara mund t prfitojn shum po t kuptojn provat si duhet. T kuptuarit
e e provave si duhet iu lejon juristve q ti prshkruajn provat m qart, t kuptojn pikat e dobta apo
t forta t provave dhe ti testojn ato n gjyq. sht e nj rndsie t veant q kur gjyqtart,
prokurort, avokatt mbrojts dhe t tjert flasin pr provat, t ken nj fjalor t ngjashm dhe tikuptojn
ato n mnyr t ngjashme. Nse t gjith mund t prshkruajn pikat e dobta apo t forta t llojeve t
caktuara t provave duke prdorur t njjtn gjuh dhe t njjtat parime, ather do t jet e mundur q
shtja t gjykohet me qartsi dhe drejtsi.

Shpeshher, parimet e provave jan m t njohura pr juristt n vende ku zbatohet ligji zakonor, sidomos
n ato sisteme me juri. Gjykata prdor rregullin e prjashtimit t provave q jurit t mos dgjojn apo t
bien pre e paragjykimeve t krijuara duke u bazuar n prova t pavrtetuara. Ndrsa n sistemet
inkuizitore ka mbizotruar parimi i "provs s lir" dhe nuk ka patur ndonj tradit t prjashtimit t
provave. Kjo nuk do t thot se sistemet inkuizitive nuk kan tradit apo parime q udhheqin vlersimin
e provave.1Ato sisteme thjesht nuk jan t prqendruara tek prjashtimi i provave. N t vrtet, q t dy

1
N fakt, shum sisteme inkuizitore u zhvilluan si rezultat i ligjit kanunor, q i jepte pesh ose prparsi llojeve t
ndryshme t provave. Ideja e "provs s lir" hodhi posht ato kategori strikte t ligjit kanunor. Madje, edhe disa
sisteme inkuizitore kishin kufizime pwr sa i prket prdorimit t disa kategorive provash. Shih Jackson J. and
Summers S., The Internationalisation of Criminal Evidence, Beyond the Common Law and Civil Law Traditions
(Ndrkombtarizimi i dshmis penale, prtej traditave t ligjit zakonor dhe ligjit civil), Faqet 30-31 (Cambridge
Univ. Press 2012). Ligji kanunor dhe fillesa e sistemeve ligjore inkuizitore kan qen n at koh prparimtare,
sepse krkonin prova dhe nuk e provonin mungesn e fajsis thjesht duke br q subjekti tinnshtrohej betimeve
apo testeve. Sidoqoft, ato krijuan procedura t paqndrueshme dhe strikte pr provat. N vitin 1215, Kshilli i
Katrt Lateran ndaloi gjykimin prmes sprovs n gjykatat e kishs evropiane, mirpo gjykatat tashm kishin filluar
t prvetsonin mnyra t provs n lnd civile dhe penale n prputhje me ordoiudiciarius, apo procedurn
kanonike romane. Kjo ordo krkonte akuz me shkrim, paraqitjen e dshmitarve legjitim, dnimin vetm pas
rrfimit apo paraqitjes s provave dhe vendim me shkrim nga gjykata. Ordo gjithashtu onte drejt procedurs
hetimore, me shum gjasa nga Papa Inoenti III (1198-1215) n Qualiter et quando (c.8)(1215), nj dokument ky i
cili kishte prmbledhur rregullat procedurale n zhvillim. Kto rregulla procedurale prmbanin t drejtn e t
pandehurve pr t mbrojtur veten me dshmi, dshmitar dhe prjashtme, si dhe mundsin q gjykatat t jepnin
betimin dhe t krkonin shfajsimin. Gjithashtu kwto krkonin edhe mjaft prova, edhe pse sistemi lejonte
prdorimin e dhuns pr t siguruar provat. N Gjermani, pr shembull, standardi i provs pr dnim ishte "siguria"
ku mimi m i lart i jepej rrfimit. Rregullat procedurale Constituti o Criminalis Carolina t vitit 1532 e lejonin
torturn, mirpo krkonin q marrsit n pyetjetikrkonin prgjigje t pandehurit, por pa ia sugjeruar ato. Shih

sistemet prpiqen q gjyqtart ose juria t shqyrtojn nj nj numr t madh provash q jan t
rndsishme pr akuzn. Megjithat, n secilin sistem sht e nevojshme q juristt t ken nj gjuh t
prbashkt dhe nj korniz t prbashkt pr t kuptuar dhe diskutuar pr provat.

Ky libr hulumton dhe shtjellon kt fjalor dhe kto parime t provave. Libri nis me parimet baz t
provave, dhe duke u mbshtetur tek ato parime, shpjegon arsyet pse ato jan t rndsishme dhe si mund
t ken ndikim n praktik gjat ndjekjeve penale, formulimit t aktakuzave dhe gjykimit penal. Kto
parime jan t rndsishme pr raste t thjeshta, por marrin rndsi kye gjat hetimit, mbrojtjes apo
gjykimit t ndonj shtjejet ndrlikuar.

Nj nga pyetjet e para q nj jurist duhet t bj sht: far duhet t provohet? Nse nj prokuror po
heton nj krim, ai duhet t gjej prova q kan t bjn me at krim, por mund edhe t gjej prova se ka
patur viktima t lnduara. Ai duhet t gjej prova q mbshtesin konfiskimin e prons ose t ndonj
aseti. Gjithashtu, , prokurori duhet t gjej edhe prova pr t bindur gjykatn q t urdhroj
paraburgimin e t pandehurit si dhe t gjej prova q t bindin gjykatn t jap nj dnim m m t lart
pr t pandehurin.

Synimet e avokatit mbrojts jan t tjera. Ai mund t doj t gjej prova pr t mbshtetur alibin ose
pr t treguar se viktima nuk ka psuar lndime. Avokati mbrojts synon t gjej prova pr t bindur
gjykatn q t jap dnim m t ult. Qllimi i gjyqtarit sht gjithashtu i ndryshm. Gjyqtari synon t
vlersoj provat pr t prcaktuar nse ato jan t rndsishme, t besueshme dhe bindse. Gjithashtu,
gjyqtari mund edhe t kuptoj se akuzat e ngritura nuk jan vrtetuar.

Prandaj, sht me rndsi t kuptojm se far duhet t provohet. Ndrsa krkon prova, juristi duhet t
kuptoj se prova nuk sht thjesht nj dshmitar apo nj dokument q i paraqitet gjykats n mnyr
mekanike. Nj dshmitar mund t prshkruaj nj ngjarje. Edhe nj dokument mund t prshkruaj t
njjtn ngjarje. Nj vidjo e po t njjts ngjarje gjithashtu mund t jet n dispozicion. Nse ato
prshkruajn ngjarje t ndryshme, cila sht m e besueshmja? Nse t gjitha ato prshkruajn t njjtn
ngjarje, a e bn kjo historin m t besueshme?

Pra, provat mund t mblidhen n mjaft mnyra t ndryshme, dhe secila prej tyre mund t jet pak a shum
efektive. sht me rndsi t kuptohet se hetimi rrallher nxjerr n pah t vrtetn. M sakt, ai
zbulon lloje t ndryshme provash q mund t rrfejn histori t ndryshme. Prfundimisht, sht n dorn
e gjykats t vendos se cila "e vrtet" sht m e besueshmja.

Kur mbledh provat dhe pastaj bn vlersimin e tyre, juristi duhet t kuptoj se cila prov ka m shum
apo m pak rndsi. Juristi duhet ta kuptoj se sa e rndsishme sht prova pr shtjen. Dika q nuk
ka t bj me shtjen ka shum m pak rndsi se dika q prek drejtprsdrejti ndonj vendim t
gjykats. Juristi duhet t kuptoj sa e besueshme sht prova. Me fjal t tjera, a ka arsye ta besoj
provn? A ka arsye mos ta besoj provn? Nse prova nuk sht prtubesuar, nuk duhet t ket shum
rndsi mbi vendimin prfundimtar t prokurorit apo t gjykats. N fund, a sht prova bindse? A e

Shaffern, R. Law and Justice from Antiquity to Enlightenment (Ligji dhe drejtsia nga antikiteti deri tek iluminizmi),
faqet 195-201 (Rowman & Littlefield 2009). Sidoqoft, n kohn kur kto ligje procedurale u prfshin n vitin
1808 n Kodin e Procedurs Penale t Napoleonit n Franc dhe n vitin 1877 Straffprozessordnung (StPO) n
Gjermani, hetimet prqendroheshin tek marrja e provave pa prdorimin e masave t tilla t dhunshme.

detyron gjyqtarin trsia e provave t vendos n nj mnyr t caktuar? A sht e vrtetuar mir s
brendshmi? A ka kuptim?

Shpeshher, juristi mund t prballet me dshmi q nuk beson se jan n rregull. Si mund ta zhvlersosh
at prov? Nj nga mnyrat pr t zhvlersuar provn sht t gjesh prov kundrshtuese. Ndrsa nj
tjetr mnyr pr t zhvlersuar provn sht t kqyrsh cilsit e saj. A mund ta vsh n pyetje
besueshmrin e provs dhe ta bshgjyqtarintibesoj m pak? A mund ta sfidosh provn deri n at
pik sa t vsh n pikpyetje nse ajo ka ndonj vler provuese? A mund t bsh t mundur q prova t
duket m pak e besueshme?

Nj tjetr dimension i provs sht t mendosh se far provon ajo. Disa prova shrbejn si prov e
drejtprdrejt e fajsis ose tregojn drejtprsdrejti se dikush sht lnduar nga krimi. Disa prova t
tjera sugjerojn se dikush mund t jet fajtor, ose provojn dika q mbshtet nj teori se dikush sht
fajtor. Provat e drejtprdrejta dhe ato jo tdrejtprdrejta jan shembuj q tregojn se si e prcakton
gjyqtari nse dika ka m shum apo m pak gjasa. Ky libr shtjellon provat e drejtprdrejta dhe ato jo t
drejtprdrejta si dhe dhe arsyet pse ato ndikojn n mnyra t ndryshme n vendimin e nj gjyqtari.

Ndrsa juristi fillon t kuptoj m mir dallimet ndrmjet provs s drejtprdrejt t fajsis dhe provs
q mbshtet nj pretendim pr fajsi, bhet m e leht pr nj gjykats q ta shqyrtoj provn ndryshe.
Ka shum lloje provash q jan pretendime dhe t trthorta. Kjo nuk nnkupton se ato nuk jan t
rndsishme apo se nuk duhet t merren parasysh. Megjithat, prokurori, avokati dhe gjyqtari duhet t
kuptojn se si ta vlersojn m me vmendje provn jo t drejtprdrejt.

S fundmi, ky libr tregon se si mund t paraqiten provat n mnyr t till q t vihet n dukje nse
prova sht e fort apo e dobt. Kjo nuk ka t bj thjesht me shfrytzimin e teknikave t paraqitjes n
gjyq. Nj jurist q sht n gjendje t prshkruaj cilsin e provave n mnyr t qart dhe t sakt, i
jep nj arsye t qart dhe bindse gjyqtarit q t pajtohet me t, gj q prbn formn m t lart t
avokimit.

 10

 Pjesa I

T kuptosh provat dhe cilsit e tyre

11

 12

 K apitulli 1

far sht prova?

Pyetjet m themelore q bjn t gjith juristt jan: far duhet t provoj? Si mund ta provoj? Kto
pyetje baz duhet t udhheqin do avokat q synon t provoj nj shtje civile ose do prokuror q ngre
aktakuz ndaj nj t pandehuri. Edhe gjyqtari duhet t pyes: far duhet t provohet? A sht provuar
nga provat e mbledhura lidhur me shtjen? Kto jan pyetjet baz q na bjn t mendojm pr
subjektin e provave.

a. E lementet e k rimit

N rrug sht gjetur nj trup i vdekur. A provon kjo se ka ndodhur nj vrasje, apo thjesht provon se nj
person ka vdekur? Pr t provuar se ka ndodhur nj vrasje, prgjithsisht na duhet t tregojm se nj
person ka vdekur dhe se nj tjetr person, me qllim, ka shkaktuar vdekjen e atij personi. Pr disa akuza
pr vrasje q marrin dnime m t rnda, duhet t tregojm edhe q i pandehuri kishte planifikuar ta vriste
viktimn. Pra, ne duhet t tregojm pasojn, shkakun dhe qllimin. N kt rast, pasoja sht q nj
person vdiq. Gjithashtu, na duhet t tregojm se veprimet e dikujt shkaktuan vdekjen e atij personi. Gjja
e tret prtuprovuarsht se i pandehuri kishte patur qllimin q ta vriste viktimn. Nse tregojm se i
pandehuri jo vetm q e kishte patur si qllim q ta vriste viktimn, por edhe e kishte planifikuar m par
vrasjen e tij, ne mund t krkojn dnim m t rnd pr t pandehurin.

Normalisht, secili nga kto element duhet t vrtetoj prpara gjykats q i pandehuri sht fajtor pr
vrasje. Por, pr t vrtetuar secilin element mund t nevojiten lloje t ndryshme provash. Pr shembull,

13

trupi i vdekur dhe ekspertiza mjeksore mund t tregojn se dikush ka vdekur. Ekpertiza mjeksore mund
t tregoj nse personi ka vdekur pr shkak t nj aksidenti, nga nj plag e qllimshme, apo nga shkaqe
natyrore. Ndonj dshmitar apo dshmit mjeko-ligjore mund t tregojn nse i pandehuri e ka shkaktuar
plagn me qllim. Qllimi apo shkaku i t pandehurit mund t provohet nga deklaratat e tij rreth
viktims.

Pra, nj vepr penale mund ta zbrthejm n elemente t ndryshme si vdekja, shkaku dhe qllimi pr t
vrar. Kto elemente mund t vrtetohen nga prova t llojeve t ndryshme. N fakt, secili element mund
t provohet nga lloje t ndryshme t provave apo nga burime t ndryshme t provave. Pr shembull, nse
keni pes dshmitar q kan par vrasjen dhe e prshkruajn at n mnyr t ngjashme, me siguri q i
sillni ato q t dshmojn se i pandehuri ka shkaktuar vrasjen. Nse keni dy mesazhe dhe nj dshmitar
q s bashku shpjegojn arsyen q i pandehuri kishte pr t vrar viktimn, mundtiaparaqisni ato
gjykats.

Mirpo, nse i pandehuri thjesht ka bler nj makin t re para se t vdes viktima, a sht kjo gj me
rndsi? A e shpjegon arsyen pse ka vdekur viktima? A shpjegon nse i pandehuri e ka shkaktuar
vdekjen? Nuk shpjegon asnjrn. A ndihmon makina e re t shpjegohet qllimi apo arsyeja e t
pandehurit pr t vrar viktimn? N raste t rralla ka gjasa t jet ashtu.

far ndodh nse prokurori nuk arrin t siguroj prova lidhur me elementet e krimit, mirpo gjyqtari sht
ende i bindur se i pandehuri sht fajtor? N kt rast mund t thuhet se t fajsosh nj t pandehur pr
nj krim pa prmbushur krkesat ligjore pr at vepr penale, prbn shkelje t Nenit 7 t Konvents
Evropiane pr t Drejtat e Njeriut. Ai nen e ndalon shtetin t dnoj nj qytetar pr fardolloj veprimi
apo mosveprimi q nuk prbn vepr penale sipas ligjit.

b. Dmet

Gjithashtu, prokurorit jo vetm q mundtiduhett provoj elementet e krimit, por mund ti dal nevoja
edhe q t provoj se krimi shkaktoi nj viktim ose q viktima ka psuar dme. A vdiq viktima e vrasjes
menjher dhe pa dhimbje, apo pati nj vdekje t dhimbshme dhe t strzgjatur? Viktima gjithsesi ka
vdekur, mirpo gjykata mund ta dnoj t pandehurin m ashpr nse vdekja vrteton se gjat vrasjes t
pandehurit i ka munguar njerzia. N qoft se gjykata urdhron se familja e viktims duhet t
dmshprblehet, ather duhet t provohet edhe niveli i dmeve t shkaktuara nga i pandehuri.

Pra,prokuroriduhettitregoj gjykats se viktima vdiq, por se kjo ndodhi dy dit m pas, n nj spital,
ku prjetoi dhimbje t rnda para se t ndrronte jet. Gjithashtu, Prokurori provon edhe shpenzimet
mjeksore si dhe shpenzimet pr varrimin. Ndoshta prokurori tregon edhe se viktima tashm e vdekur ka
qen i vetmi person n nj familje t madhe q ka punuar, pra bashkshortja dhe fmijet jan privuar nga
t ardhurat, bashkshorti dhe babai. T gjitha kto jan humbje q ka psuar familja pr shkak t krimit t
t pandehurit.

c. R rethanat rnduese ose lehtsuese

A duhet dhn i njjti dnim pr do vrass? A e meriton do vrass dnimin e njjt? Zakonisht, ligji
ofron shkall t ndryshme dnimi. Ndonjher, ligji krkon q gjyqtari t rris ose t ul dnimin pr
shkak t faktorve shtes. Deri m tani kemi shqyrtuar rritjen e dnimit, sepse i pandehuri ka planifikuar

14

t vras viktimn koh m prpara se t kryej vrasjen. Zakonisht mendohet se personat q

paramendojn vrasjen dhe prgatiten q t vrasin dik jan m t rrezikshm se ata q veprojn nga
pasioni. Pra,prokuroritmundtiduhett gjej prova pr at prgatitje dhe paramendim. A e bleu i
pandehuri armn para vrasjes? A e msoi ai t qlloj me arm nj jav para vrasjes?

Gjithashtu, i pandehuri mund ta ket strzgjatur vrasjen dhe t ket shkaktuar dhimbje dhe vuajtje t tjera.
Ai mund ta ket kryer vrasjen n sy t fmijve t viktims ose mund t ket prdorur arm t paligjshme
apo t ndaluara. Ka mjaft arsye q nj gjyqtar t arrij n prfundimin se i pandehuri meriton dnim m
t rnd. Por pr kt, prokurorit i duhet t gjej prova pr t mbshtetur kto arsye.

Megjithat, ashtu sikurse prokurori synon t gjej prova pr rrethana rnduese, avokati synon t paraqes
prova pr rrethana lehtsuese. Kto jan faktor q nuk e shfajsojn krimin, por mund ta bjn t
pandehurin t duket m pak i fajshm, dhe mundtijapingjyqtaritnj arsye pr tidhn t pandehurit
nj dnim m t ult. Pr shembull, nse i pandehuri e qlloi viktimn, por pastaj u prpoq tishptonte
jetn. Kjo shfaqje e pendess s menjhershme nuk i shfajson veprimet e t pandehurit, por mund t
ndikoj tek gjyqtari q t jet m i but.

d. Prfitimet ose instrumentat e k rimit

N shum vende, ligji penal shpeshher krkon q prokurori t konfiskoj gjithka q sht prdorur pr
t kryer nj krim ose prfitimet materiale q jan nxjerr nga krimi. Sendet e prdorura n krim,
shpeshher t quajtura "instrumentet e krimit," mund t prfshijn makinn e prdorur prtularguarnga
vendi i krimit, armn e prdorur gjat krimit, ndrtesn e prdorur pr kryerjen e veprimtaris kriminale,
apo ndonj tjetr aset q i ka ndihmuar t pandehurit t kryejn krimin. Prokurori duhet t gjej provat q
lidhin kto asete me kryerjen e krimit.

Pr shembull, nse i pandehuri n skenarin e lartprmendur t vrasjes ka prdorur makinn e tij t re pr

ta lvizur trupin e vdekur, makina e re sht instrument i krimit. Mirpo si vrtetohet kjo? Ndoshta
provat fizike tregojn se trupi sht lvizur nga shtpia ku ai sht vrar tek nj fush jasht qytetit, ose
n bagazhin e makins ka gjak dhe flok q prputhen me ato t viktims. Gjithashtu, n fushn ku sht
gjetur trupi ka shenja t rrotave q prputhen me rrotat e makins s t pandehurit. Makina pra, jo vetm
q do t shrbente si prov gjat procedimit penal, por edhe do t konfiskohej.

Prfitimet nga krimi mund t jen m t vshtira prtuprovuar, n varsi t standardeve q krkohen me
ligji. N prgjithsi, prokurori duhet t paraqes prova q vrtetojn se krimi ka ndodhur dhe se ka
rezultuar n fitim apo prfitimemateriale. Nj shembull i thjesht do t ishte grabitja e nj banke. Pas
grabitjes s banks, i pandehuri ka nj ant prplot me para. anta me para sht prova e krimit. Po
nse ai e prdor at ant me para pr t bler nj makin t re? Ather, ajo makin e re sht prfitim
apo fitimi nga krimi dhe duhet t konfiskohet. Mirpo si do ta vrtetoj prokurori kt? Nse personi q
ka shitur makinn pohon se ai ka marr nj ant me para pr at makin, prova do t ishte e thjesht.
Megjithat, ka m shum gjasa q do t duhej t prdoreshin provat financiare pr t cilat do t flitet m
tej n kt libr.

e. K r kesat procedurale

Disa procedura t ligjit penal krkojn q prokurori ti paraqes provat para gjykats. Pr shembull,
prokuroritmundtiduhetti paraqes provat pr para gjykats pr t arsyetuar marrjen e nj urdhri pr t

15

kontrolluar shtpin e dikujt ose pr t siguruar ndonj urdhr pr masa t fshehta. Prokurori mund ta
paraqes provn prpara gjykats pr t arsyetuar marrjen e mass s paraburgimit. Shpeshher, kto
krkesa procedurale nuk kan nevoj pr prova prfundimtare t fajsis, por duhet t ken dyshim t
arsyeshm ose t bazuar. Kjo ende mbetet barr e provave q duhet t mbledh prokurori.

Pr shembull, shum juridiksione e lejojn gjykatn t urdhroj q i pandehuri t mbahet n paraburgim

para aktakuzs, apo t mbahet n paraburgim. Nga prokurori nuk krkohet t provoj se i pandehuri e ka
kryer krimin, por krkohet q t sjell prova q prbjn nj baz t arsyeshme pr t besuar se ka gjasa
q i pandehuri t jet fajtor. Megjithat, kaq nuk sht e mjaftueshme. Shpeshher, prokurori duhet edhe
t paraqes prova q tregojn se i pandehuri ka gjasa t marr arratin nse lirohet, ose q ai do t
krcnoj dshmitart, shkatrroj provat apo t kryej ndonj krim t ngjashm.2

Ndaj, prokurori duhet t sjell fakte q jo vetm prbjn nj baz t arsyeshme q gjyqtari t mendoj
se i pandehuri mund t jet fajtor, por edhe t sjell prova q prmbushin nj nga krkesat e tjera. Ai
mund t vrtetoj se i pandehuri ka pasaport dhe bilet aeroplani pr t udhtuar n ndonj vend tjetr n
javn q vjen, ose mund t sjell prova se i pandehuri ka krcnuar nj dshmitar apo q ka kryer nj sr
krimesh t ngjashme.

f. Bar ra dhe standardet e provs

N kt kapitull kemi shtjelluar shkurtimisht se far duhet t provohet. Ne nuk kemi diskutuar se kush
duhet t mbledh provt dhe se sa bindse duhet t jen ato. Kto dy faktor quhen barra dhe standardi i
provs.

N shumicn e vendeve, barra e provs bie mbi prokurorin, i cili duhet t mbledh prova q prmbysin
prezumimin se i pandehuri sht i pafajshm. Prezumimi i pafajsis gjendet n Nenin 6(2) t Konvents
Evropiane pr t Drejtat e Njeriut dhe Nenin 11(1) t Deklarats Universale t t Drejtve t Njeriut. Ky
nen krkon q prokurori n fillim t paraqes provat. N disa rrethana mund t ket ndonj lvizje t
barrs s provs, q ndonjher quhet barra e kundrt e provs. Edhe kur barra e provs anon nga i
pandehuri, kjo nuk e liron prokurorin nga nevoja fillestare pr t ofruar prova.3

Pr shembull, disa vende kan mundsin q t spostojn barrn e provs q lejon konfiskimin e aseteve.
Nse prokurori n kto vende mund t tregoj se i pandehuri, shpeshher zyrtar publik, nuk sht n
gjendje t prballoj blerjen e ndonj aseti t shtrenjt me t ardhurat e tij legjitime, barra lviz drejt t
pandehurit ose pronarit t asetit pr t treguar se ai e ka siguruar at aset n mnyr t ligjshme.
Megjithat, prokurorit srish i duhet t vrtetoj se aseti sht shum m i vlefshm nga sa mund t
prballoj zyrtari publik. Q lvizja e barrs s provstiprmbahet Nenit 6(1) t KEDNJ, prokurorit
srish i duhet t vrtetoj se ka ndodhur nj krim.

2
Pr shembull, Neni 5(1)(c) i Konvents Evropiane pr t Drejtat e Njeriut i lejon t pandehurit q pasi t tregoj
dyshime t arsyeshme se e ka kryer veprn ose kur "me arsye konsiderohet e nevojshme t parandalohet q kryej
nj vepr penale apo t arratiset pasi ta ket kryer."
3
Shih Grayson and Barnha m kundr Mbretris s Bashkuar , 19955/05 dhe 15085/06, 23 shtator 2007 (Para. 37-
51)(q gjen se lvizja e barrs s provs pr konfiskim q ende krkon nga prokurori t vrtetoj veprn penale
fillestareprtiuprmbajturNenit6(1)).

16

Pra, barra e provs sht nj koncept i qart, q shpeshher krkon q prokurori s pari t marr prova
pr gjykatn. Mirpo, standardi i provs sht m shum nj koncept abstrakt. Standardi m baz i
provs sht "dyshim i arsyetuar." Pr shembull, Neni 5(1)(c) i Konvents Evropiane pr t Drejtat e
Njeriut krkon "dyshim t arsyeshm" q nj person e ka kryer nj vepr penale prpara se ai person t
paraburgoset. Kjo nnkupton se prova q mbledh prokurori duhet t vrtetoj "dyshimin e arsyeshm se
krimi sht kryer nga i pandehuri. nnkupton dyshimi i arsyeshm n kto rrethana? N rastin
Murray kundr Mbretris s Bashkuar , 14310/88 (GC)(28/10/1994) Para. 63, Dhoma e Lart e Gjykats
Evropiane pr t Drejtat e Njeriut ka konsideruar se dyshimi i arsyeshm krkonte ekzistencn e fakteve
apo informacionit q do t siguronte nj baz t besueshme dhe objektive pr dyshim dhe se i pandehuri e
ka kryer krimin.

Pra, standardi m baz dhe minimal i provs krkon "fakte ose informata" q prbjn nj baz pr
dyshimin se i pandehuri e ka kryer krimin. Baza duhet t jet "objektive," q nnkupton se do person i
arsyeshm do t arrinte n prfundimin se faktet apo informacioni e mbshtesin at konkluzion.
Gjithashtu, baza duhet t jet "e besueshme," q nnkupton se konkluzioni duhet t jet logjik dhe i
mundshm. Me fjal t tjera, nj dyshim i arsyeshm krkon q prokurori t siguroj ndonj prov
("fakte apo informacion") q n mnyr t besueshme dhe objektive e mbshtet dyshimin pr fajsi. Ky
nuk duhet t jet rast pr spekullim apo i pambshtetur n prova.

Ky sht nj standard subjektiv, q nnkupton se nuk sht i sakt apo preciz. Megjithat, edhe n kt
rast krkohet q prokurori t mbledh disa prova. Disa juridiksione kan standarde edhe m t larta
provash, si pr shembull "shkakun e bazuar," "shkakun e mundshm" ose "dyshimin e bazuar mir." Kto
krkojn nivele m t mdha provash, por q vrtetojn fajsin me siguri m t madhe.

g. far nnkupton n t vrtet prova?

Historikisht, prova e nj krimi ka qen mjaft e qart. Kontestet e Mesjets s Hershme dhe asaj
Mesjetare n Evrop zgjidheshin nga kryetari i komunitetit ose nga prfaqsuesi i mbretit. Akuzat ndaj
nj personi mbshteteshin nga nj dshmitar nn betim. Kjo njihej si "provat iracionale," ose t
paarsyetuara, vrtetimi i nj krimi q mbshtetej nga betimi ose sprova.4 Akuza mund t mbshtetej edhe
nga "ndihmsit e betimit," q ishin njerz t cilt nuk ishin dshmitar, por e jepnin betimim n
mbshteteje t akuzs.5 Kjo ka qen kryesisht si nj mnyr prtusiguruarsekomunitetieprkrahte
gjykimin prfundimtar dhe jo pr t prcaktuar faktet e sakta.6 T gjitha provat materiale, si dokumenta
apo prova fizike kishin shum m pak rndsi, dhe thjesht mbshtesnin akuzat duke e sjell t akuzuarin
"m pran betimit."7 Shpeshher,ipandehurimundtiuprgjigjej vet akuzave duke dhn betimin dhe
duke mohuar akuzat.

Mirpo n pes shekujt e fundit, provat u shndrruan n "racionale", ose t arsyetuara. Kjo nnkupton se
prova ndrlidhet logjikisht me akuzat dhe prandaj, saktsia e provave prbn nj element shum m t
rndsishm. Shpeshher, racionalizmi on drejt besimit se gjykatat i shqyrtojn provat n ndjekje t s

4
Shih Davies, W. dhe Fouracre, P. (Ed.), The Settlement of Disputes in Early Medieval Europe (Zgjidhja e
kontesteve n Evropn e mesjets s hershme), Fq. 5 (Cambridge Univ. Press 1986).
5
Id. Fq 220.
6
Id. Fq 222. Dhnia e betimit shpesh ka qen alternativ pr konteste. Kshtu, miratimi i komunitetit dhe paqja
brenda komunitetit ishin m t rndsishme se sa saktsia e provs.
7
Id. Fq 4.

17

vrtets. Sigurisht, mekanizmi q do t zbulonte t vrtetn me saktsin m t madhe do t ishte nj

makin kohe, me an t s cils gjyqtari dhe palt mund t udhtojn prapa n koh dhe t vzhgojn
ngjarjet pa filtrat, gabimet dhe paragjykimet e dshmitarve dhe provave. Gjykata mund t udhtoj
prapa shum her, n shum vende dhe t vzhgoj ngjarjet nga kndvshtrime t ndryshme, tidgjoj
njerzitteksaflasindhetishoh ata teksa veprojn. Kjo dotijeptegjykats saktsi pothuajs 100%, pr
aq sa sht e mundur.

E ndrsa i largohemi saktsis s nj makine t kohs, far nnkupton prova? A pranojm saktsi n
shkall m t ult? A nnkupton kjo se t vrtets vetm i prafrohemi? A po e shohim t vrtetn duke
u bazuar n fakte q nuk jan t plota? Shpeshher kshtu ndodh n ndjekje penale. Shum studiues
ligjor mendojn se arsyetimi nnkuptues sht i rndsishm pr t prmirsuar provat n sisteme
ligjore.8 Disa studiues ligjor madje kan arritur n prfundimin se gjykatat dhe juristt i marrin
vendimet n baz t probabilitetit se faktet mbshtesin konkluzionin.9

Pra, sa m shum i kuptojm provat, aq m shum bindemi se ne nuk i kemi mjetet apo aftsit pr t
zbuluar t vrtetn. N fakt, ne kemi mjetet dhe aftsin pr t gjetur prova q e ndihmojn gjykatn t
kuptoj t vrtetn. Ky i kuptuar mund t bazohet n probabilitet. Nse kemi nj gjykat q udhton
prapa n koh me nj makin kohe pr t vzhguar krimin dhe kjo i jep asaj shkalln m t lart t
siguris (mund t mos jet 100%, por do t ishte e lart), biseda me dshmitart dhe shqyrtimi i dshmive
t tjera jep nj shkall sigurie m pak se 100%. Me fjal t tjera, ne po hamendsojm variantin m t
mir t t vrtets duke u bazuar tek provat q kemi n dispozicion. Ndonjher, prova e siguron
gjyqtarin se fajsia sht caktuar me probabilitet t lart t mjaftueshm pr t mbshtetur dnimin.
Ndonjher, prova nuk e mbshtet mjaftueshm probabilitetin e lart, ndaj i pandehuri lirohet nga akuza.

Mirpo, dikush mund t mendoj se t kesh dshmitar okular sht e njjt si t kesh nj makin t kohs.
N fund t fundit, personi ka qen i pranishm n krim dhe dshmon prshtjen. N kapitullin vijues do
t shqyrtojm se si, megjithat, n rastin m t mir, dshmitart jan makina t kohs t paprsosura.
Ata shohin vetm nj pjes t vogl t ngjarjes. Ata mund t mos ken qen t prgatitur t vzhgojn

8
Shih Twining, W. "Taking Facts Seriously - Again," Innovations in Evidence and Proof, Integrating Theory,
Research and Teaching Tflasimseriozishtprfaktet srish, Inovacioni n dshmi dhe prova, integrimi i
teoris, hulumtimit dhe msimdhnies), fq. 68 (Roberts, P. dhe Redmayne, M. Eds.)(Hart Pub. 2009). Twining citon
Jerome Frank, q ka thn "90 prqind e gjykimeve dhe puns para gjykimit ka m shum t bj me dyshimet dhe
pasigurit " dhe arrin n prfundimin se nnkuptimet m t mira dhe m logjike nga provat n dispozicion do t
prmirsonin saktsin e gjykimit.
9
Shih Anderson, T., Schum, D. & Twining, W., Analysis of Evidence (Analiza e dshmis) (2d.Ed.), Fq. 246-251
(Cambridge Univ. Press. 2005). "N kontestet ligjore nuk arrihen konkluzione q t mund t shpallen me siguri
absolute. Rrjedhimisht, prdorimi i koncepteve t probabilitetit sht po aq i zakonshm sa edhe nnkuptimet n ligj
n kontekste t tjera." Id. N 246. Kjo sht arsyeja pse ne kemi standarde t provs, si dyshimi i arsyeshm ose
shkaku i mundshm. Anderson, Schum dhe Twining rendisin pes arsyet baz prse vendimet e mbshtetura n
dshmi jan pothuajse gjithnj n baz t probabilitetit. S pari, dshmia sht pothuajse gjithnj jo e plot.
Gjyqtari dshiron q ai ose ajo t ket ndonj tjetr dshmi pr t shqyrtuar. S dyti, dshmia shpesh sht
joprfundimtare. Kjo nuk do t thot se nuk sht bindse, por mund t mbshtes konkluzione t shumfishta.
Krimineli q sht par n makin t kuqe nuk do t thot prfundimisht se i dyshuari q ka makin t kuqe duhet t
jet krimineli. S treti, dshmia mund t jet dykuptimshe, q nnkupton se n t vrtet nuk mbshtet asnjrin
nga konkluzionet. Letra nga nj person tek nj tjetr mund t demonstroj motivin pr krim, por edhe jo. S katrti,
trupi i provs mund t jet kundrthns, q nnkupton se shum burime t ndryshme dhe pjes t dshmis mund t
mos mbshtesin t njjtin konkluzion. S fundmi, burimet e dshmis, si dshmitar ose burimi i nj dokumenti
mund t mos jen trsisht t besueshm. Kjo nnkupton se mund t ket arsye pr t vn n dyshim dshmin.

18

dhe t mbajn mend gjithka, mund t jen t kufizuar n vzhgimet apo perceptimet e tyre, si pr
shembull mund t ken shikim t dobt. Ata mund t ken paragjykime ose arsye pr t gnjyer n
mnyr aktive. Edhe nse e kan par ngjarjen shum mir, kujtesa e tyre mund t mos jet e prsosur
dhe ata mund t ken nevoj t mbshteten n prova t tjera q tindihmojn t dshmojn sakt.

Ndaj, faktet dhe provat duhet t shihen si mjete ndihmse q ndihmojn n prmirsimin e saktsis dhe
probabilitetit t nj historie. Prokurori mund t fokusohet n gjetjen e dshmis q prmirson
probabilitetin e nj historie ku i pandehuri sht fajtor pr krimin. Ndrsa i pandehuri mund t
prqendrohet tek provat q rritin probabilitetin ose q i bjn provat e prokurorit t duken m pak t
sigurtaapo t besueshme.

h. Prfundimi

Para se nj prokuror apo avokat t filloj t mbledh provat, ai duhet t jet mjaft mir n dijeni t asaj q
duhet t provoj. Secila vepr penale mund t shprbhet n elemente q duhet t provohen dhe
shpeshher, duhet t prdoren burime t ndryshme provash q t vrtetohet do element m vete. Edhe
pse prokurori mund t konstatoj fajsin duke siguruar prova t mjaftueshme pr vrtetimin e secilit
element t krimit, kjo mund t mos jet e mjaftueshme. Prokurori duhet edhe t mbledh dhe t paraqes
prova q tregojn se krimi duhet ndshkuar m shum, konstaton se krimi i ka shkaktuar dme viktims,
konstaton se asetet duhet t konfiskohen, ose mbshtet krkesn procedurale, si at t paraburgimit.
Prokurort gjithashtu e kan pr detyr q t gjejn prova q mbshtesin pafajsin, nse ajo ekziston.
Avokati mbrojts duhet t fokusohet n mbledhjen e provave q mbshtesin argumentin pr pafajsi dhe
dnim m t ult, ose t bind gjykatn q t mos jap masn e paraburgimit.

Secila pal duhet ta dij se far duhet t provoj. Provat duhet t ndrlidhen me qllimet e pals dhe,
secila pal, duhet t filoj t mendoj pr shtje lidhur me provat q n fazat e para t hetimit penal. N
shum sisteme, gjyqi nuk jep pothuajse asnj mundsi q t mblidhen provat e duhura n mnyr t
mjsftueshme ose q provattinnshtrohen nj debati gjyqsor. Prandaj, prokurori, avokati mbrojts, por
edhe prfaqsuesi i viktims, duhet t mendojn pr mbledhjen e provave t rndsishme gjat fazs s
hetimit, gj q do t prmirsoj paraqitjen e shtjes gjat gjykimit.

N kapitullin vijues shtjellohen burimet e provave. Juristt duhet t din se provat mund t ket cilsi t
ndryshme n varsi t burimit, gj q do t shtjellohet n kapitujt e tjer. Ky nuk sht ndonj zbulim i
pazakont, pasi shumica e njerzvedotijepninm shum vler nj videoje nga kamera e siguris
kundrejt dshmissdshmitari. N kapitujt e tjer ne do t shtjellojm se prse i japim m shum vler
disa provave kundrejt disa t tjerave.

19

 20

Prmbledhje dhe problema

Prmbledhje:

Pasi ngrihet akuza, juristi duhet t prcaktoj se cilat elemente duhet t provohen. Q t jet kryer nj
vepr penale, duhet t ken ndodhur disa kushte ose veprime. Kto kushte ose veprime jan elementet e
atij krimi. Nj vepr penale krkon q t jen kryer disa vepra dhe gjithashtu mund t krkoj q kryersi
t ket kryer krimin me paramendim. Dshmia e atyre veprimeve dhe kushteve sht e domosdoshme.
Pastaj, jan dhe tre gjra shtes q shpeshher duhet t provohen, si rrethanat rnduese apo lehtsuese q
mund t arsyetojn dnim m t rnd apo m t but, lidhjet q krkohen pr t provuar se prona ose
fondet duhet t konfiskohen, ose kushtet q t urdhrohet paraburgimi. N disa sisteme, prokurori duhet
gjithashtu t prcaktoj dhe juridiksionin. Duhen prova q prmbushin t gjitha kto kushte.

Problemat:

1.Neni 249(1) i Kodit Penal t Gjermanis e prkufizon Grabitjen si:

Kushdo, q me an t dhuns kundr nj personi ose me an t krcni mit pr rreziki m t menjhershm

t jets ose gjymtyrs, merr pronn q i takon tjetrkujt me qlli min pr ta prvetsuar pronn pr vete
ose ndonj person t tret, sht prgjegjs pr buri m jo m pak se nj vit.

Identifikoni elementet q duhet t provohen pr t konstatuar krimin e Grabitjes n Gjermani.

2. Neni 5 i Konvents Evropiane pr t Drejtat e Njeriut nuk lejon q askush t privohet nga liria, me
prjashtim n disa kushte t caktuara. Neni 5(1)(c) lejon privimin nga liria t nj personi n prputhje me
ligjin duke ndjekur arrestimin e ligjshm kur ekziston dyshimi i arsyeshm se i dyshuari ka kryer nj
vepr dhe kur konsiderohet me arsye se sht i nevojshm pr ta parandaluar at q t kryej nj vepr
apo t arratiset pasi ta ket kryer.

Identifikoni se far provash mund t demonstrojn se nj i dyshuar mund t kryej nj tjetr vepr apo
mund t arratiset pasi t ket kryer nj vepr.

21

3. far arsyesh mund t justifikojn rritjen e dnimit pr nj vepr penale? far arsyesh mund t
justifikojn nj dnim m t but pr t njjtn vepr penale? far faktesh dotiofronitgjykats pr t
demonstruar kto rrethana rnduese apo lehtsuese?

22

 Modele t prgjigjeve

1. Elementi i par: Prdorimi i forcs kundr nj personi OSE krcnimi i rrezikimit t

menjhershm t jets ose gjymtyrs

Elementi i dyt: Merr pronn q i prket nj personi tjetr

Elementi i tret: Me qllimin pr t prvetsuar pronn pr vete ose personin e tret.

2. Dyshimi i arsyeshm se personi ka gjasa t kryej nj tjetr vepr penale mund t prfshij edhe
dnime n t kaluarn pr krime t ngjashme, deklarata q i jan br t tjerve se i dyshuari ka pr qllim
t vazhdoj t kryej krime t tjera ose krcnime ndaj dshmitarve. Ka edhe burime t tjera t
mundshme t provave, n varsi t llojit t krimit. Dyshimi i arsyeshm se nj person mund t arratiset
nga juridiksioni pas krimit mund t prfshij prgatitjen q ka br i dyshuari (ka paketuar bagazhet, ka
bler nj bilet autobusi, u ka telefonuar shokve jasht juridiksionit, ka rinovuar pashaportn) ose
udhtime t shpeshta jasht juridiksionit n t kaluarn pr pun ose arsye familjare.

3. Secili sistem ligjor mund t ket krkesa t ndryshme n ligj pr t justifikuar dnimin m t rnd apo
m t but. Disa nga arsyet m t shpeshta pr t rritur dnimin jan nse vepra penale sht kryer me
dhun ose duke qen i armatosur me arm, ose nse vepra sht kryer duke prdorur gjuh t urrejtjes
kundr nj grupi t posam t mbrojtur. T tjera arsye q mund t justifikojn uljen e dnimit jan pr
shembull nse i pandehuri ndrmerr veprim t menjhershm pr t parandaluar dmin pasi ka ndodhur
krimi, e raporton vet krimin n polici ose pranon fajsin.

23

 24

 K apitulli 2

Si mer ret prova?

Disa jurist e konsiderojn gjykimin si rishikim nga ana e gjykats t provave t mbledhura gjat hetimit,
e pastaj vendos cila sht e vrteta n baz t atyre provave. Mirpo, jo t gjitha provat jan t njjta.
Shpeshher, burimi i provave mund t ndryshoj cilsin e tyre. Pr m tepr, nse provat merren duke e
ditur se kan cilsi dhe probleme t ndryshme, cilsia e provave mund t prmirsohet prpara se t
mbahet shqyrtimi kryesor. Kshtu, prokurori, avokati ose gjyqtari i procedurs paraprake duhet t din se
si ndryshon secili burim i provave dhe pse.

Prokurori ose avokati duhet t ken dhe teori pr shtjen. Prokurori i sheh provat dhe pohimet dhe
parashtron hipotezn se si i pandehuri e ka kryer krimin. Avokati mbrojts mund t ofroj teori
alternative q largon fajsin nga klienti i tij. Shpeshher, provat mbshtesin konkluzionin prfundimtar
ose elementin prfundimtar q ndihmon n mbshtetjen e njrs prej atyre teorive. Pr shembull,
dshmitarja mund t prshkruaj nj kriminel i cili pastaj sht larguar me nj makin t kuqe. Nse i
pandehuri ka makin t kuqe, kjo nuk provon se ai sht fajtor, por e mbshtet at si teori.

Burimet e ndryshme t provave mund t mbshtesin dhe njri-tjetrin. Kto burime t ndryshme mund t
prfshijn dshmitar, dokumenta, prova fizike dhe lloje t tjera t provave. Dshmitarja e cila
prshkruan kriminelin q largohet me makin t kuqe sht nj burim. Dokumentat e regjistrimit t
makins q tregojn se i pandehuri ka nj makin t kuqe, jan nj tjetr burim. Vet makina e kuqe
mund t jet nj burim i tret i provave. Dshmitarja mund t mos e ket mbajtur mend mir, ose mund t
ket patur pengesa pr ta par makinn. Ndoshta dshmitarja nuk sht e sigurt nse makina ka qen
Volkswagen apo Peugeot. Ndoshta, pr ndonj arsye, ajo ka paragjykim kundr t pandehurit.

Dokumentat e regjistrimit kan m shum gjasa t jen pa paragjykim dhe t sakta. do dit regjistrohen
qindra mkaina dhe ka fare pak arsye q dikush me qllim t ndryshoj shnime t tilla, sidomos nse
regjistrimi bhet koh prpara se t ndodh krimi. Nse dokumentat e regjistrimit tregojn se i pandehuri
ka nj Volkswagen t kuq, ather ka gjasa q kjo prov t jet e sakt.

25

Makina e t pandehurit sht nj tjetr burim prove. Ajo mund t jet regjistruar si makin e kuqe, por
ndoshta tani sht mbuluar nga pluhuri i javve dhe sht br kafe. A mund t jet vrtet makina q ka
par dshmitarja? Ndoshta ka qen n ndonj aksident dhe nuk sht n gjendje t lviz. Kjo shton edhe
m shum informacion q e turbullon teorin e prokurorit, por ndihmon teorin e mbrojtjes. Por ndoshta
sht nj makin flak e kuqe dhe dshmitarja e ka njohur m von. Informacioni mbshtet teorin e
prokurorit.

Hulumtimet empirike kan treguar se gjetsit e fakteve, si gjyqtart dhe jurit, por edhe prokurort dhe
avokatt, konsiderojn se ngjarjet e t kaluars jan t vrteta duke u ndrlidhur me faktet si n histori,
dhe jo duke vlersuar provat apo argumentet n mnyr kritike.10 Me fjal t tjera, njerzit kan prirjen t
mbshteten tek historit q t marrin vendime pr shtje ligjore si fajsia ose pafajsia. Teoria e
prokurorit pr rastin, nse sht e ndrlidhur dhe mbshtetur nga dshmi t forta, mund t jet nj histori
imponuese q rezonon me gjyqtarin ose gjetsin e fakteve. Po ashtu, nse avokati mbrojts mund t
paraqes nj histori q mbshtet pafajsin, ose me sukses v n pikpyetje dshmin q mbshtet
historin e prokurorit, ather gjyqtari mund t gjej se i pandehuri nuk sht fajtor. Ndikimi psikologjik
i historive tek gjetsi i fakteve nuk e liron juristin nga nevoja pr t kuptuar dshmin. N fakt, aftsia
pr t paraqitur prova t forta q prkrahin historin ose q vn provat n pikpyetje varet nga thellsia e
t kuptuarit q ka avokati pr provat.

Pra, provat nuk ekzistojn n vakuum. Burimi i provave shpesh jep pasoja n perceptimin e provave ose
sa shum kto prova e mbshtesin ose dmtojn teorin q ka prokurori pr shtjen. Ia vlen t
diskutohen disa nga burimet m t zakonta t provave.

a. Dshmitart dhe viktimat

Me siguri q burimi m i zakont i provave vjen nga deklaratat dhe dshmit e dshmitarve dhe
viktimave. N fund t fundit, ata kan vzhguar disa fakte me rndsi pr rastin dhe duhet t jen n
gjendjetiprshkruajn. Mirpo sa mir e prshkruajn ata n t vrtet provn? Sa mir e mbajn mend
se far ka ndodhur? Sa ndihm iu nevojitet pr t kujtuar dika me saktsi?

1. K ujtimet

N vend q dshmitart dhe viktimat tikonsiderojmsi burime homogjene t provave, le t mendojm

pr ata si njerz q po prpiqen t mbajn mend dika. Disa ngjarje jan m t lehta prtumbajtur
mend, sepse jan t pazakonta. Disa fakte jan thjesht tepr t mdha prtushprfillur, si pr shembull a
sht vrar apo jo nj person. Megjithat, disa ngjarje jan t vshtira prtusjell n kujtes, sepse jan
rutinore apo t zakonshme.

Dshmitari i cili sheh ndonj ngjarje t pazakont apo t papritur, mund t ket m shum gjasa t mbaj
mend hollsit e ngjarjes. Pr shembull, dshmitari mund t ket vzhguar nj grabitje banke, q nuk i
ndodh t shoh do dit. Megjithat, ngjarja mund t ket qen e papritur, e shpejt dhe prplot
konfuzion. Dshmitari mund t ket patur frik ose t jet ndikuar nga adrenalina e shtuar. Dshmitari
mund t mos ket qen n gjendje t vzhgoj gjithka me qartsi. Ndonjher, mendja e dshmitarit
"mbush zbraztirat " me informacion q n fakt ata nuk e ka vzhguar. Pr m tepr, disa studime mbi
kujtesn sugjerojn se n vend se t mbaj mend ngjarjen, dshmitari mban mend hern e fundit kur e ka

10
Twining, Rethinking Evidence (T rimendosh dshmin). Kapitulli 11. Fn. 34.

26

prshkruar ngjarjen.11 Pra, nse dshmitari e ka ritreguar historin dhe e ka ndryshuar at lehtazi seciln
her, ka t ngjar q dshmia i pasqyron ato ndryshime. Megjithat, dshmitari mbetet i bindur se po
prshkruan ngjarjen q ka ndodhur.

Sidoqoft, disa prova t rndsishme prshkruajn ngjarje rutinore ose t zakonshme. Grabitja e banks
sht me rrezik dhe sht e pazakont. Le t supozojm se pohimi sht pr korrupsion. Dshmitarja nga
banka q thjesht prshkruan se funksionarja e qeveris ka depozituar para n llogarin e saj bankare mund
t mos e konsideroj kt si t pazakont. N fakt, me siguri sht kaq rutin saq dshmitarja nuk e
mban mend n mnyr specifike pa kontrolluar evidencn e depozitave n bank. Nse dshmitarja
pyetet se a e mban mend transaksionin, ajo do t thoshte t vrtetn duke thn jo. Kjo nuk do t thot se
ngjarja nuk ka ndodhur, as nuk do t thot se dshmitarja nuk mund t dshmoj.

Pr shembull, mendo se far pate pr mngjes sot. Ka ndodhur tani shpejt dhe mund t jet dhe hera e
fundit q ke ngrn. Ndoshta gjithnj ha t njjtn gj pr mngjes, ndaj sht e leht ta mbash mend. T
sht br rutin. Mirpo, ka gjasa q vakti i ktij mngjesi sht nj kujtim i fort. Ka m pak gjasa q
ti t mbash mend mngjesin q ke ngrn javn e kaluar apo muajin e kaluar. Nse t pyes se far ke
ngrn pr mngjes m 14 mars t vitit t kaluar ka jashtzakonisht pak gjasa q t t kujtohet. Mirpo,
nse ti do her ha t njjtin mngjes, ti do t jesh n gjendje t dshmosh se normalisht han nj vez,
buk t thekur dhe kafe. Do t kishte probabilitet t lart q kjo t jet e vrtet.

E njjta teknik mund t prdoret nse nj sporteliste n bank pyetet pr transaksione specifike. Ajo
mund t shpjegoj se si ndodh transaksioni normalisht. Ajo mund t shoh dokumentat pr t konfirmuar
se transaksioni ka ndodhur ashtu si normalisht. Procesi mund t nxis edhe ndonj kujtim pr ndonj
transaksion specifik. Mirpo, edhe nse jo, ka probabilitet t lart q dshmitarja t mund t shpjegoj se
far ka ndodhur.

11
Ky proces quhet "rikonsolidim i kujtess" dhe ndodh ngase kujtimet jan kombinim i lidhjeve n tru dhe i
sintetizimit t proteinave. Proteinat riformohen seciln her q hyhet tek nj kujtim. N fakt, drogat mund t
pengojn ato proteina q t rikrijohen, duke e penguar kshtu nj person t mbaj mend ndonj fakt. Kur kujtojm
nj ngjarje, ne nuk e kujtojm ngjarjen si ka ndodhur. Ne po rihyjm n nj kujtim q sht krijuar dhe pastaj sht
rikrijuar seciln her q prpiqemi t sjellim n mend at kujtim. Kjo on n ndryshime t lehta seciln her. Kjo
mundtibjatompaktsakta, sidomos me kalimin e kohs ose ndrsa ato sillen npr mend. Shih Nader, K.,
Schafe, G. & Le Doux, J., "Fear Memories require Protein Synthesis in the Amygdala for Reconsolidation after
Retrieval," (Kujtime t friks krkojn sintetizimin e proteinave n amigdala pr rikonsolidim dhe nxjerrje) Nature,
Vol. 406, Fq. 722-726 (17 gusht 2000). Shih edhe Nader, K. &Hardt, O., "A Single Standard for Memory: The Case
for Reconsolidation," (Standard i vetm pr kujtime: rasti pr rikonsolidim) Nature Reviews: Neuroscience, Vol. 10,
Fq. 224-234 (mars 2009) (ku argumentohet se kujtimet jan dinamike dhe sidomos pas rikonsolidimit t proteinave,
t paqndrueshme). Hardt, O., Einarsson, E. &Nader, K. "A bridge over troubled water: Reconsolidation as a link
between cognitive and neuroscienctific memory research traditions," (Rikonsolidimi si lidhje mes traditave t
hulutimit t memories konjitive dhe neuroshkencore) Annual Review of Psychology, Vol. 61, Fq. 141-67 (2010).
Sikurse sht vrejtur nga neuroshkenctari Joseph Le Doux, "Truri nuk sht i interesuar t ket nj grup me
kujtime t prsosura nga e kaluara. N t vrtet, kujtesa vjen me nj mekanizm natyror t freskimit, q bn t
sigurohemi se informacioni q z hapsir t vlefshme n kokn ton sht ende i dobishm. Kjomundtibj
kujtimet tona m pak t sakta, por me siguri i bn edhe m relevante pr t ardhmen." Cituar n Lehrer, J. "The
Forgetting Pill Erases Painful Memories Forever," (Pilula e harress fshin prgjithnj kujtimet e dhimbshme) Wired,
(17 shkurt 2012). Meq dshmia e nj dshmitari varet nga saktsia e kujtimit q kan pr nj ngjarje n t
kaluarn, juristi duhet t jet i kujdesshm nga varsia vetm ndaj hollsive t nj dshmitari pa ndihmn e ndonj
prove vrtetuese. Studimet shkencore sugjerojn se sidomos pasi jan vizituar disa her, ato kujtime mund t mos
jen m t sakta.

27

Potjupyesjasefar keni ngrn pr dark n restorant mbrmjen e kaluar, me siguri se ju kujtohet mir
dhe madje mund t prshkruanhi edhe far kan ngrn t tjert. Ndrsa,potjupyessefar keni
ngrn pr dark m 14 mars t vitit t kaluar, me siguri nuk do t ishit n gjendje t prgjigjeshit.
Mirpo, po t lexoni emailin ose t shihni mesazhet, mund t gjeni se m 14 mars i keni drguar mesazh
nj miku prtutakuarpr dark at mbrmje. Kymesazhmundtjubj t sillni n mend at dark dhe
ta lidhni me datn e sakt. A ju kujtohet vemas se darka ka ndodhur m 14 mars? Jo, sigurisht q jo.
Mirpo duke e par emailin, jeni n gjendje t dshmoni pr darkn. Ka probabilitet t lart q dshmia
juaj t jet e vrtet.

Si ushtrim, hapeni emailin dhe shihini mesazhet q keni drguar ose pranuar vitin e kaluar. Shum prej
tyre jan emaila t rndsishm q dotjuishinkujtuarmehollsi vitin e kaluar. Ndoshta sot e vrisni
mendjen pr t kujtuar se pr far bnte fjal emaili. Nj person nuk i kujton faktet sikur t ishte nj
kompjuter. Shum njerz i ruajn faktet npr ditar, kalendar, emaila dhe dokumenta t tjer. Atyre
nuk u duhet t kujtohen pr faktet, mirpoedinisitigjejn ato.12 Po t lexoni disa emaila nga viti i
kaluar, ka t ngjar q do t filloni t kujtoni se pr far bhej fjal. Mirpo, nse dikush ju krkon t
dshmoni pa i rishikuar ato emaila, ju mund t deklaroni n mnyr t rrejshme se nuk keni qen t
prfshir. Nuk sht se do t gnjenit me qllim, por nuk do t ishit duke thn t vrtetn.

Pra, kur flasim pr dshmi t dshmitarve, s pari duhet t kuptojm se dshmitari nuk sht as
kompjuter dhe as segment automatikisht i vrtet q prokurori thjesht mund ta thrras n gjykat t
dshmoj. Ndonjher kujtimet nuk funksionojn ashtu. Disa ngjarje apo fakte jan shum t mdha pr
tuharruar,mirpo vijn me pengesa. Disa ngjarje jan rutinore ose shum t zakonta prtumbajtur
mend. Megjithat, nse dshmitari dshmon pr ndonj proces rutin si pr shembull transaksion bankar
ose menu rutin pr mngjes, do t duhej probabilitet i lart pr t qen e vrteta.

2. Baza pr dshmin

Duke supozuar se dshmitarit i kujtohen mir ngjarjet ose mund ta freskoj kujtesn me dokumente ose
dshmi t tjera, ajo kujtes ka t bj vetm me at q dshmitari ka mundur t vzhgoj. Baza pr nj
dshmitar t dshmoj prfshin edhe aftsin e dshmitarit pr t vzhguar ngjarje, kufizimet q
dshmitari mund t ket pr t vzhguar ngjarjet, shpejtsin apo konfuzionin e ngjarjeve ose vmendjen
q dshmitari i ka kushtar ngjarjeve.

12
Fillimisht, kjo sht quajtur "kujtes transaktive," "kujtes grupore" ose "mendje e grupit" pasi dikujt nuk i
kujtohen faktet, por do t dinte k t pyeste n grup (ose n cilin libr t krkoj). Hulumtimet psikologjike
sugjerojn fuqimisht se normalisht, njerzve nuk u kujtohen mir faktet q i kan mbshtetur tek ndonj mik,
kompjuter ose pajisje tjetr arkivimi. Shih Wegner D. "Transactive Memory: a Contemporary Analysis of the Group
Mind," (Kujtesa transaktive: analiz bashkohore e mendjes grupore) Theories of Group Behavior (Mullen B. dhe
Goethels G., Eds.)(Springer 1986). Kjo tani quhet "kujtesa google",sepse tani njerszit i drejtohen google-it (ose
emailave ose mesazheve t tyre) n vend se nj fakt ta bjn kujtim. Shih Sparrow B., "Google Effects on Memory:
Cognitive Consequences of Having Information at our Fingertips," (Efektet e Google tek kujtesa: pasojat konjitive
kur kemi informacionin n maj t gishtave) Science, Vol. 333 Fq. 776-778 (5 gusht 2011). Shih edhe Wegner D.
dhe Ward A., "How Google is Changing your Brain," (Si po ua ndryshon Google trurin) Scientific American,
(dhjetor 2013), Fq. 58-61 ("Kemi gjetur se ata q besojn se kompjuteri ka shptuar listn e fakteve n t vrtet e
kan kujtesn m t keqe. Njerzit duket se e trajtojn kompjuterin si partner t kujtess transaktive q kemi filluar
t studiojn dekada m par: shkarkimi i informacionit n kt mendje t mjegullt dhe jo ruajtja brenda. uditrisht,
kjo tendenc vazhdon me kmbngulje kur njerzve n mnyr t qart u krkohet t ruajn informacionin n
mendje. Duket se prirja pr t shkarkuar informacion n burime digjitale sht aq e fuqishme, saq shpeshher
njerzit nuk jan n gjendje t fiksojn hollsit n mendimet e tyre kur jan n prani t ndonj shoku kibernetik.")

28

Pyetja kryesore pr do dshmitar sht: nga i di kto fakte? Dshmitarja e nj grabitjeje n bank mund
t shpjegoj se ata ishin n bank pr pun kur ndodhi grabitja. Kshtu pra ata jan n nj pozit pr t
par se far ka ndodhur brenda banks. Mirpo, nse dshmitares i sht thn t rrij e shtrir prtok,
ajo mund t mos ket par shum, por mund t ket dgjuar gjithka. Nj dshmitare q ka qen n ann
tjetr t rrugs nga banka mund t ket patur shikim t kufizuar se se far po ngjante brenda n bank.
Mirpo ajo mund t ket par se far ka ndodhur jasht banks. Q t dyja mund t jen n gjendje t
ofrojn nivele t ndryshme t hollsive, kndvshtrimeve dhe llojeve t informacionit.

Juristi jo vetm q duhet t vras mendjen se si dshmitari ka njohuri pr ngjarjen, por edhe se sa mir ka
mundur ta vzhgoj ngjarjen. Dshmitari me sy t lidhur ka nj kufizim t dukshm. Po sikur t ket
patur syze? Po sikur ajo t ket shikim t dobt q nuk rregullohet nga syzet? Pr dshmitaren nga ana
tjetr e rrugs, a ka patur pem mes pozicionit t saj dhe banks? Po sikur ato t ken pir medikamente
q normalisht prekin vmendjen e tyre ose i bjn t prgjumura?

Baza e dshmis s dikujt nuk kufizohet me vendndodhjen dhe aftsin e tyre pr t par dhe dgjuar.
Nj person q ka qen kontabilisti i kompanis ka baza m t mira se sa mirmbajtjsi pr t ditur nse
parat jan prvetsuar nga kompania. Ata kan arsim m t mir, njohuri m t mira pr temn dhe
qasje t vazhdueshme n informacion financiar. Kontabilisti ka baz t dij pr transaksionet financiare
t kompanis.

Kujtimet e dshmitarve jo vetm q ndikojn mbi dshmit e tyre, por baza q ka dshmitari pr t
dshmuar mund t ndikoj mbi dshmin e tyre. Dshmitari mund t mos ju tregoj se ka vshtirsi me
shikimin ose se marrin medikamente q i bjn t prgjumur, por kjo sht me rndsi t dihet.
Dshmitari q pretendon t identifikoj t pandehurin si grabits banke sht dshmitar ky. Sidoqoft,
nse ai dshmitar ka shikim t dobt dhe e ka par grabitsin nga ana tjetr e nj rruge t ngarkuar dhe me
pem, ngre dyshime nse identifikimi sht vrtet i sakt apo i besueshm.

3. Paragjykimi

Nj person mund t ket kujtes t prsosur pr nj ngjarje, t ket patur pamje t shklqyer t ngjarjes
dhe mund ta perceptoj at pa ndonj vshtirsi. Mirpo, nj person mund t ket paragjykim t
vetdijshm ose jo, gj q mund t ndryshoj perceptimin ose dshmin. far mund ta krijoj nj
paragjykim t till? Disa njerz kan paragjykim kundr nj grupi t njerzve t tjer. Ata mund t jen
m t gatshm t hedhin fajin pr krimin tek nj grup racor apo etnik apo gjini tjetr. Dshmitari ndoshta
pa vetdije e konsideron t dyshuarin t jet pjestar i atij grupi. Po ashtu dshmitari me vetdije mund
t doj t fajsoj at grup.

Paragjykimi mund t jet pjes e secils prov. Kontabilisti ka m shum gjasa t shoh probleme me
parat. Inxhinieri ka m shum gjasa t shoh probleme inxhinierike. Avokati ka m shum gjasa t
diskutoj aspektet ligjore t ndonj ngjarjeje. Polici, mjeku, apo infermierja mund t ken paragjykime t
ngjashme. Ata mund t mos i shohin disa hollsi t caktuara si t rndsishme, sepse ato jan konform
interesave apo shqetsimeve t tyre normale. Shkalla e ktij paragjykimi mund t varioj nga shum e
vogl n shum relevante. Pr shembull, nj kontabilist mund t dgjoj ndonj bised pr transferim t
fondeve. Meq ai sht shum i interesuar n transferta ndrkombtare t parave, aiharrontikushtoj
vmendje faktit se prse po transferohen ato fonde. Kjo nuk nnkupton se ai nuk e ka dgjuar arsyen, por
ai thjesht nuk sht prqendruar tek ajo. Ndaj ai nuk do t ishte n gjendje t dshmonte pr t. Ai madje

29

mund t thot se kurr nuk sht diskutuar. Mirpo, dshmia e tij dallon nga ajo q ka ndodhur n t
vrtet, pr shkak t paragjykimit t tij ndaj interesave t kontabilitetit. Nga ana tjetr, nj polic me siguri
dotikishtekushtuar vmendje arsyes se transferimit t fondeve, por jo dhe aq hollsive teknike.

Me fjal t tjera, paragjykimet ose interesat e dshmitarve mund t ndryshojn se si ata perceptojn
ngjarjet ose si i kujtojn. Mund t jet e vshtir pr nj avokat t identifikoj paragjykimin q mund t
ken dshmitart. Nj person q ka paragjykim ndaj nj grupi etnik ose gjinie mund t ngurroj ta
pranoj, sidomos n gjykat. Nj person ka paragjykim t vmendjes, si kontabilisti, gjithashtu ngurron
ta pranoj se ai ose ajo i kushton vmendje t panevojshme nj fakti dhe shprfill t tjert. N mendjen e
tyre, ata kan dgjuar gjithka q sht e rndsishme dhe po dshmojn pr gjithka q din.

Dshmitart mund t ofrojn informacion t shklqyer pr veprn penale, rrethanat lehtsuese ose
rrethanat rnduese, asetet q do t konfiskohen, dmet apo shtje t tjera me rndsi. Sidoqoft, sht
me rndsi t njihen kufizimet e dshmis s dshmitarve. Avokati mund t demonstroj se sa e
fuqishme, e besueshme dhe relevante sht dshmia e nj dshmitari duke e mbshtetur at me dshmi t
tjera. Dshmitari i cili jo vetm q mban mend nj ngjarje, por mund t shoh dhe emailin e tij dhe t
konfirmoj se ai ka folur pr t n nj dat dhe koh t caktuar i jep dshmis m shum besueshmri.
Dshmitari i cili prshkruan edhe far ka n video ka gjasa t shihet si i sakt.

Mirpo, nj dshmitar nuk mund t shihet automatikisht se sht n gjendje t sjell n mendje faktet dhe
hollsit pa ndihm. Kujtimet mund t jen t pasakta dhe njerzit kan prirjen t mbshteten tek njerz
t tjer, shnime ose kompjuter pr t ruajtur kujtimet e tyre. Dshmitari mund t ket nevoj pr
ndihm q t sjell n mendje nj ngjarje n mnyr t sakt. Edhe pse kjo bart rrezikun e influencimit t
kujtimeve t tyre, ka gjithnj e m shum prova shkencore se kujtesa e nj dshmitari gjithashtu sht e
cnueshme nga gabime dhe zbrazti. Q t paraqitet nj shtje e fort, dshmia duhet t kombinohet
edhe me dshmi t tjera n mnyr q sigurohet nj pamje sa m e plot q sht e mundur.

b. Dokumentat

Dshmitari mund t ket arsye pr t qen i pasakt ose me paragjykim. Edhe dokumentat mund t ken
cilsi t ndryshme, n varsi t asaj se si jan krijuar, pse jan krijuar, kush i ka krijuar dhe nse jan
relevant apo konsistent. Pr qllime t ktij seksioni, dokumentat prfshijn edhe fotografi ose video.
sht me rndsi t kuptojm se far domethnieje kan dokumentat, si dhe pse jan krijuar dhe madje t
analizojm pjes t dokumentit. far lloj dokumentash mund t shrbejn si prova?

1. Dokumente t k rijuara n mnyr rutinore

Sigurisht, ekzistojn dokumente zyrtare q mund t prbjn fakte. Nj pashaport e vlefshme, pr

shembull, mund t vrtetoj se nj person ka shtetsin e atij vendi. Nj aktgjykim i vrtetuar nga nj
gjykat mund t vrtetoj se personi sht dnuar pr nj krim. Dokumentat zyrtare mund t tregojn se
personi ka patur pozit zyrtare, q ka hyr apo ka dal nga nj shtet, ose nse posedon nj makin. Ka
edhe dokumenta biznesi q mund t vrtetojn disa fakte t caktuara, si shnime pr telefonin ose nga
banka. Kto dokumenta zyrtare ose t biznesit jan krijuar si pjes e nj rutine normale dhe normalisht
nuk prgatiten pr t provuar n mnyr specifike ndonj prov n gjykim. Meq ato jan krijuar si pjes
e nj rutine normale dhe mund t jen vulosur ose certifikuar zyrtarisht si dokumenta zyrtar, ekziston nj

30

shkall m e lart besimit se dokumenti sht i paanshm dhe i sakt. Kur nj biznes ose qeveri krijon
dokument normal si pjes e rutins s zakonshme, kjo e rrit besueshmrin e dokumentit.

Mirpo, q dokumenti t kuptohet m mir, duhet t kuptojm edhe rutinn. Pr shembull, le t merremi
me nj pohim se i pandehuri ka marr me an t mashtrimit nj hua nga banka, duke deklaruar rrejshm t
ardhura t fryra. sht e qart q dokumentat e banks pr huan jan relevant. A e ka plotsuar i
pandehuri aplikacionin? A e ka nnshkruar ai aplikacionin? A ka br banka ndonj pyetje pr
aplikacionin? A ka mbajtur shnime zyrtari i banks ose a ka krkuar prova pr kto t ardhura? Nse
kjo sht procedura rutin pr do hua, ather shnimi i zyrtarit t banks q prshkruan m tej se i
pandehuri ka pohuar se ka t ardhura t larta sht m i besueshm, sepse ai e bn kt pyetje sa her q
nj person krkon hua. Po nse zyrtari i banks ka thn se ka qen e pazakont q ai t ket krkuar pr
m shum prova pr t ardhurat e t pandehurit, sepse e ka patur t vshtir ta besoj? A i bn kjo
dokumentat e banks edhe m t rndsishme ose relevante?

Nj shembull tjetr. Evidencat nga spitali mund t tregojn se viktima ka mbrritur n spital me taksi n
orn 23:30 me nj plag thike dhe ka thn se ai ishte therrur nga i pandehuri gjysm ore m par. Spitali
trajton shum njerz dhe mban shnim ankesat dhe gjendjen e tyre mjeksore n kohn kur vijn. Ky
sht veprim rutinor. Infermierja q shnon informacionin nuk ka arsye t fabrikoj fakte. Duke
supozuar se ajo e ka dgjuar informacionin sakt dhe e ka shkruar sakt, ka mjaft arsye t forta pr t
besuar se dshmitari e ka dhn deklaratn n orn 23:30.

Edhe procesi rutinor mund t ket gabime. Pr shembull, i pandehuri ka nj vul n pashaportn e tij ku
thuhet se ai ka hyr n vend m 1 mars 2013. Megjithat, evidenca zyrtare nga kufiri nuk tregon se ai ka
hyr. Cila sht prova e sakt? Mirpo duke br m shum pyetje pr procesin ne zbulojm se m 1
mars 2013 ka patur nj difekt q ka pamundsuar mbajtjen e shnimeve nga autoriteti kufitar. N vend se
t kemi dy dokumenta kundrthns nj pashaport t vulosur dhe nj shnim kufitar q nuk tregon
hyrje ne kemi nj trup provash m konsistent dhe m t besueshm.

Pra, nse procesit prapa dokumentit nuk mundtibesohetdhesht i gabuar, kjo i bn dokumentat zyrtar
m pak t besueshm. Nj kompani telefonike mund t mos jet n gjendje t tregoj telefonatat e
pranuara nga jasht vendit, pr shembull. Kshtu, nuk mund t mos pressh q evidencat e telefonatave t
tregojn t gjitha thirrjet e pranuara nga telefoni i t pandehurit. Evidencat kufitare t prmendura m
lart, nse jan t mbshtetura tek nj softuer pr menaxhim t kufijve jo shum t besueshm, mund t
mos jen dokumenta q mundtiu besohet. Nse shnimet e gjykats jan jo t plota apo t
kompjuterizuara, shum pak besueshmrimundtiatribuohet nj dokumenti zyrtar i cili vrteton se nj
person nuk sht dnuar kurr. Kamera e siguris mund t mos jap informacion ku t mbshtetesh, pr
shembull, nse shnimi pr kohn nuk sht i sakt.

Kshtu, dokumenti zyrtar sht n t vrtet nj pasqyrim i nj rutine apo i nj procesi, por edhe i
vrtetimit t nj fakti. Nse nuk kundrshtohet ose sht jokonsistent, gjykata me siguri do ta pranoj si
t vrtet. Mirpo, nj jurist mund ta shoh m nga afr rutinn dhe procedurn e krijimit t dokumentit.
Pas nj kuptimi t till, dokumenti mund t vrtetoj faktin edhe m shum, ose mund t mos e vrtetoj
aspak. Sa m rutin, normale dhe t besueshme t jen procedurat e ndrlidhura pr krijimin e
dokumentit, aq m shum gjasa ka dokumenti q t vrtetoj faktin.

31

 2. Dokumente t k rijuara nga pala ose dshmitari

Dokumentet nuk krijohen vetm si pjes e nj rutine zyrtare apo t biznesit. Shpesh, edhe pala ose
dshmitari e krijojn dokumentin. N shembullin e msiprm, i pandehuri ka dorzuar aplikacion pr hua
tek banka n mnyr q t marr huan. Ai e ka nnshkruar aplikacionin pr hua dhe informacioni sht
shnuar me shkrim dore. I pandehuri e ka krijuar dokumentin, por ai sht pranuar nga zyrtari i banks.
Ndoshta zyrtari i banks mund edhe t dshmoj se ai e ka par t pandehurin duke plotsuar dhe
nnshkruar aplikacionin. N nj mnyr, ky dokument bhet pjes e dshmis s dshmitarit. Nse ai
merret n pyetje, t pandehuritmundtikrkohet t identifikoj nnshkrimin e tij dhe nse ka plotsuar
formularin apo jo.

Le t supozojm se i pandehuri gjithashtu ka plotsuar nj deklarat pr t ardhurat, ose pr shkak t

taksave, ose pr shkak se kt e krkon ligji kundr korrupsionit. I pandehuri ka shnuar n deklarat t
ardhura q jan m pak se gjysma e t ardhurave q ka pretenduar n aplikacionin pr hua. Q t dyja
kan t njjtin nnshkrim dhe q t dyja jan plotsuar n muajin e njjt. Papritmas, kto dy dokumenta
dalin t jen deklarata kundrthnse nga i pandehuri dhe ato mbshtesin konkluzionin se ai ka gnjyer n
njrn prej tyre.

Dokument nga dshmitari mund t jet edhe ndonj akt rutin, si drgimi i nj email, nj mesazhi,
ngarkimi i nj fotoje n Facebook, mbajtja e ndonj tabele financiare ose shnimi n kalendar. Sikurse
sht thn m lart, kujtesa e dshmitarit mund ta trajtoj at informacion ndryshe. Dshmitaritmundti
duhet t shoh emailin, llogarit n kompjuter ose mesazhet pr ta kujtuar faktin trsisht. Edhe nse
dshmitarit nuk i kujtohet, ai mund t shpjegoj se sht i vetmi person q e prdor at llogari emaili, q
normalisht e prdorin at email dhe se mendon q sht emaili q ai ose ajo ka ahkruar, edhe nse nuk i
kujtohet ta ket br.

Njjt si dokumentat zyrtar ose t puns q krijohen si pjes e nj rutine, disa dokumenta krijohen nga
dshmitart, viktimat ose t pandehurit q jan pjes e procedurs penale. Ato jan krijuar n jetn e
prditshme dhe gjat rutins s atyre njerzve, ose jan krijuar nga emocionet teksa kryenin veprn
penale. Ato jan krijuar n t njjtn koh, ose kur ndodhte ngjarja, ose menjher m pas. Kjo iu jep
dokumentave saktsi m t madhe. Nuk ka gjasa q dokumentat t jen krijuar n mnyr pr t ndikuar
procedurn penale dhe dokumentat mund t ndihmojn t prmirsojn cilsin e dshmis s
dshmitarve ose deklaratat e t pandehurit.

3. Dokumente t k rijuara pr procedur gjyqsore

Shum dokumente krijohen n mnyr rutinore dhe si pjes e prvojs s prditshme. Disa krijohen teksa
ngjarja ndodh, si pr shembull njerz q bjn foto t t shtnave me arm n rrug. Mirpo, nse
dokumenti sht krijuar n prgatitje t procedurs penale, ai mund t ket motivacion dhe paragjykim
shtes. Ekspertiza mjeksore q synon t mbshtes pretendimin e viktims mund t nxjerr arsye t tjera
t mundshme pr shtjet mjeksore t viktims, pr shembull. I pandehuri mund t prpiqet t siguroj
dshmitar t karakterit prtitreguargjykats se do t ishte jasht karakterit t tij t kryej krimin.
Provat q jan krijuar nga pala pr procedur gjyqsore shpeshher ka paragjykim t qllimshm ose t
paqllimshm.

32

Nga ana tjetr, provat t cilat krijohen prtiparaprir nj procedure penale mund t mos e ken at
paragjykim. Nj raport policor, raport mjeko-ligjor ose informacion nga ndonj agjenci hetimore mund t
jen prgatitur me pritshmrin q t prdoren n gjykat. Megjithat, meq rutina normale e policis,
laboratorit mjeko-ligjor ose agjencive t tjera sht t prgatisin raporte pr gjykata, nuk ka ndonj
motivacion t lart dhe specifik pr dokumentin q t ket paragjykim. Kjo nuk do t thot se mund t
mos ndodh, por rreziku sht m i ult.

4. Dokumenta t przier

Shum dokumenta jan przierje e disa llojeve t dokumentave. N fakt, mund t konsideroni q pjes t
nj dokumenti t jen dokumenta t krijuar si rutin, ndrsa t tjer t jen nga i pandehuri ose dshmitari.
Pr shembull, i pandehuri zakonisht drgon para n Ukrain prmes shrbimit t transferimit. Shrbimi i
transferimit ka procedur normale dhe formular standard. Seciln her q shrbimi i transferimit
drgon ose pranon para, supozohet se ndodh e njjta gj. Kshtu, zyrtari i shrbimit t transferimit duhet
t jet n gjendje t shpjegoj rutinn, t dshmoj se dokumentat jan konform rutins dhe se kjo
nnkupton q i pandehuri ka dhn para n dor pr shrbimin e transferimit q fondet t drgohen n
Ukrain.

Mirpo n dokument ka edhe dika tjetr. Pjes e rutins sht q i pandehuri t plotsoj dokumentin. I
pandehuri ka plotsuar shumn dhe kujt po ia drgon parat. Ai edhe e ka nnshkruar. Kjo e bn
dokumentin edhe dokument t zakonshm pune, edhe nj lloj deklarate nga i pandehuri.

Nj tjetr lloj i dokumentit t przier mund t jen shnimet nga kompania telefonike ose mesazhet.
Kompania telefonike zakonisht mbledh informacionin elektronikisht pr nj periudh t shkurtr dhe
gjykata ka urdhruar q ta zbuloj kt informacion. Pra, si rutin, kto shnime jan mbledhur pr pun.
Mirpo n t njjtn koh sht dhe deklarat e regjistruar nga i pandehuri ose dshmitari. Ajomundti
ndihmoj dshmitarit t kujtoj kohn kur ka ndodhur krimi ose far i ka thn gruas pasi ka ndodhur
krimi. Dokumenti ka cilsi t ndryshme dhe mund t luaj role t ndryshme si prov.

c. Provat fizike

Zakonisht, dshmitart dhe dokumentat ofrojn informacion n mnyr shum t dallueshme, me goj ose
me shkrim. Disa prova jan po aq t rndsishme pr hetimet penale sa edhe gjykimet, por shum mund
t ken nevoj pr dik q t shpjegoj sennkuptojn ato prova. N fund t fundit, pa ndonj kontekst,
mund t jet thjesht ndonj objekt i prditshmris. Thika n kuzhin nuk sht prov. Ajo thik e gjetur
pran nj trupi t vdekur mund t jet prov, sidomos nse personi ka vdekur nga plagt e marra nga
thika. Nse n thik ka gjurm gjaku, ka vler edhe m t madhe si prov. Nse gjaku prputhet me at
t viktims, sht e qart q sht mjaft relevante.

Kshtu pra, prova fizike duhet t ket edhe nj histori q e shpjegon domethnien e saj. Nj Audi me
shum vrima plumbash n der dhe xhamin e prparm tregon nj histori q t l me goj hapur. Por a ka
qen i viktims? A sht gjetur aty trupi? A e ka siguruar policia makinn? Pse kjo makin e br
shosh nga plumbat ka relevanc pr rastin?

Prtej provave fizike, fakti i par shtes prtushpjeguarsht se si jan gjetur kto prova fizike. Kjo
shpeshher mund t bhet nga polici i cili ka mbledhur provat dhe duhet t shoqrohet me fotografi, nj
hart se ku sht gjetur dhe metodn korrekte t mbledhjes pr t ruajtur provat e tjera, si shenjat e

33

gishtrinjve ose ADN-n. E gjitha kjo duhet t shnohet nga polici q mbikqyr mbledhjen e provave, gj
q ndihmon pr t thn faktet q shpjegojn se prse provat jan relevante.

Nga ta dim se kjo sht e njjta prov? Shum juridiksione krkojn q policia t ket nj "zinxhir
kujdestarie q siguron se personi i cili mbledh provat ia jep dikujt tjetr prtiruajtur. Vija e pathyer
mes vendit t krimit deri tek laboratori i mjeksis ligjore ndihmon q gjykata t jet e sigurt se provat e
ofruara jan t njjtat dhe se nuk jan manipuluar.

Kshtu, vet provat fizike e kan nj kuptim. sht e rndsishme q konteksti dhe nnteksti i provave t
mund t dshmohen si duhet. Asnj gjyqtar nuk do t vr n dyshim nj ant prplot plumba q ofrohet
si prov n gjykat. Por gjyqtari mund t ket dyshime nse plumbat jan mbledhur si duhet apo a jan
plumbat e duhur. Nse sistemi krkon nga prokurori t urdhroj mbledhjen e provave, kjo ngre edhe m
shum shtje. A sht trajnuar prokurori pr mbledhje t provave? far e bn at kompetent pr kt?
A jan mbledhur t gjith plumbat n vendin e ngjarjes?

Kjo ngre nj pyetje: a kan provat fizike ndonj kuptim nse nuk trajtohen si duhet? Le t marrin nj
shembull. N vendngjarje, policia sheh nj thik dhe nj nga polict e ngre nga dyshemeja. Kjo mbulon
shenjat e gishtrinjve. Ai pastaj e vendos mbi tryez, pra kur ta shoh polici prgjegjs, ajo nuk sht aty
ku e ka ln vrassi. Prova fizike ende sht relevante, pasi sht gjetur n skenn e krimit dhe sht e
njollosur me gjakun e viktims. Ne e dim se sht prdorur n vrasje. Por vlera e saj si prov sht
paksuar pr shkak t veprimeve joprofesionale t policis, pasi nuk mund t provoj vrassin dhe nuk
mund t shpjegoj se si ka ndodhur vrasja. Prova mund t prdoret, por ka shum m pak kuptim.

Provat fizike duhet t shoqrohen me informacion shtes pr t shpjeguar relevancn e saj, pra ajo mund
t jen dhe "prova mikse." Nj kontroll nga i cili merret nj telefon mobil i zgjuar, thjesht merr provn
fizike: nj telefon. Raporti i policis q shpjegon se sht gjetur n xhepin e kostumit t t pandehurit
merr informacion shtes se prse sht relevant. Numri i telefonit dhe karta SIM gjithashtu jan t
regjistruara n emr t t pandehurit duke forcuar edhe m tej lidhjen mes t pandehurit dhe telefonit.
Fotografi t bra kohve t fundit q jan gjetur n telefon dhe q i prkasin viktims s vrasjes dhe
shtpis s saj jan prova t dokumentuara q ndihmojn n plotsimin e historis. Kshtu mbshtet
konkluzionin prfundimtar se ai ia ka br fotografit asaj dhe shtpis s saj para se ajo t vritej. Edhe
pse nuk vrteton se ai e ka vrar, sht prov relevante.

Provat fizike mund t jen relevante, t besueshme dhe bindse, mirpo krkojn informacion shtes pr
t shpjeguar se far jan, pse jan relevante dhe sa t besueshme duhet t jen. Nse ky informacion
shtes mungon, ather mjeti i vrasjes sht thjesht nj tjetr thik kuzhine. Provat fizike gjithashtu mund
t jen t prziera dhe mund t prfshijn prova t dokumentuara ose dshmuese. Nj kompjuter, telefon,
ditar ose kamera n vendngjarje mund t jen deklarata shum relevante, imazhe ose informacion, por
nse gjykata nuk e kupton se si sht gjetur kompjuteri, edhe kjo e bn informacionin m pak relevant apo
binds. Ndonjher ai informacion shtes vjen nga polici ose raporti i tij. Sidoqoft, ndonjher duhet
ekspert q t analizoj provat fizike dhe t paraqes informacion shtes.

d. E kspertiza

Ekspertt sigurojn dshmi t fuqishme n gjykat. Ata shpesh shihen si pal neutrale q jan t arsimuar
mir, me prvoj dhe i japin gjykats prgjigje t rndsishme, shpesh vendimtare. Sidoqoft, nj ekspert

34

mund t jet dhe me paragjykim, t bj analiz t gabuar, t bj gabime ose t ofroj opinione q jan
prtej ekspertizs s tyre. Nse opinionit t ofruar nga nj ekspert i atribuohet besim absolut, ather
asnj nga kto gabime nuk do t shqyrtohen ndonjher.

1. Paragjykim ndaj nj pale ose pakundrshtueshmria?

Tashm sht kuptuar prej kohsh se nj ekspert, i cili angazhohet nga pala, ka paragjykim t vetdijshm
ose t pavetdijshm pr t dhn opinionin q e ndihmon paln.13 Disa shtete krkojn konsensus n
emrimin e ekspertve n raste civile, ose krkojn emrimin e ekspertve n numr tek n n mnyr q
t ket mendim t shumics nga ekspertt.14 N raste penale, n Evrop ekziston nj tradit edhe m e
fort ku gjykatat i caktojn ekspertt. Edhe pse kjo gj e shmang rrezikun e paragjykimit t fuqishm
ndaj pals, n fakt krijon nj gjendje pakundrshtueshmrie.

Kur gjykata e cakton ekspertin, ekziston rreziku q prokurori ose i pandehuri t mos e kundrshtojn
ekspertin. Eksperti do t shihet ose si neutral, ose si i emruar nga gjykata, gj q prokurori ose
dshmitari nuk do t donin ta kundrshtonin. Nn t tilla rrethana, gjykata e bart pushtetin e vet
vendimmarrs tek eksperti gjyqsor, sepse gjyqtari mund t mos jet n gjendje t kuptoj apo t
kundrshtoj arsyetimin e ekspertit.15 Gjykata mund t mos dij se a e ka kryer eksperti analizn si duhet
apo a e ka prdorur metodologjin e duhur. Gjykata nuk do t jet n dijeni t arsyetimit m t fundit
shkencor. Palt dhe gjykata mund t mos ken njohuri pr t kundrshtuar metodat dhe arsyetimin e
ekspertit.

2. Paragjykimi ndaj metodologjis

Eksperti mund t mos ket paragjykim ndaj pals, por mund t favorizoj nj metod kundrejt nj tjetre.
Kjo gj mund t jet vendimtare pr shtjen. Le t merremi me nj ekspert mjeksor n nj shtje
penale, ku ai sht caktuar nga gjyqtari. Ky ekspert sht profesor n fakultetin e mjeksis dhe ka
publikuar mjaft punime pr temn n fjal, ku ai paraplqen dukshm nj metod t caktuar (Metoda A).
Eksperti e ekzaminon viktimn duke prdorur Metodn A. Kjo metod ka rezultuar n nj opinion q e
mbshtet fajsin e t pandehurit. A ka paragjykim ky ekspert?

Le t merremi tani me nj tjetr ekspert. Edhe ky ekspert jep msim n fakultetin e mjeksis dhe ka
publikuar mjaft punime pr kt tem. Mirpo, n publikimet shkencore ai ka argumentuar n favor t
Metods B, duke prenteduar se sht m e sakt dhe sjell m pak rezultate t gabuara. Meq eksperti i
par e ka krijur reputacionin e tij n baz t Metods A, ai nuk sht aspak i gatshm t marr parasysh

13
Shih,p.sh.,HammelmanH.,"ExpertEvidence,"(Dshmiaeekspertit)10ModernL.Rev.32,3435(1947).
14
Id.N3738.KodiCivilFrancez,prshembull,krkonngapaltnnjshtjeecivilqtpajtohenprekspertin;
prndryshe,gjykataeemronat.Numritekiekspertve,shpeshhertre,emrohen"prtlehtsuarformimine
shumics."Id.(citojmNenin308,KodiiProcedursCivile).Ekspertioseraporteteekspertitmeshkrim.Ngaana
tjetr,nkohnkurshtshkruarkynen,KodiPenalFrancezilejontevetmgjykatsqtemronteekspertin.
Id.n36,n.13.ShihedheTaylor,R."AComparativeStudyofExpertTestimonyinFranceandtheUnitedStates:
PhilosophicalUnderpinnings,History,PracticeandProcedure,"(Studimkrahasimoridshmissekspertitn
FrancdhenShteteteBashkuara:Themeletfilozofike,historia,praktikadheprocedura)31TexasIntl.L.J.181,
194196(1996).NFranc,ekspertizamundtanulohet,porvetmnrrethanatrralla.Id.n208209.
15
Timmerbeil,S.,"TheRoleofExpertWitnessesinGermanandU.S.CivilLitigation,"9AnnualSurveyofInt'l&
ComparativeLaw(RoliidshmitaritekspertnproceduratgjyqsorenGjermanidheSHBA,Hulumtimii9t
vjetordheligjikrahasimor)163,175176(2010).

35

Metodn B. Megjithat, shum ekspert t tjer mjeksor konsiderojn se Metoda B sht shum e
arsyeshme. Me fjal t tjera, metodologjia shkencore nuk sht prcaktuar n mnyr vendimtare.
Gjykata cakton nj ekspert q ekzaminon viktimn duke prdorur Metodn B dhe nxjerr opinionin q
mbshtet pafajsin e t pandehurit. N raportin e tij, ai prmend se Metoda A sht nj alternativ, por
nuk sht dhe aq e sakt.

Asnjri prej ekspertve nuk ka ndonj paragjykim pro ose kundr t pandehurit. N t vrtet, ekspertt
kan paragjykim ndaj nj metode t posame e cila mund t jap disa rezultate t caktuara.16 Analiza ka
domethnie. Analiza e ekspertit sht shum e rndsishme. Botimet shkencore jan prplot
mosmarrveshje pr metodologjin dhe konkluzionet. Nse gjykata przgjedh nj ekspertin, ajo
przgjedhje mund t prfshij dhe opinionin e mbshtetur mbi nj metodologji t caktuar. Nse gjykata
zgjedh nj tjetr ekspert, ajo przgjedhje mund t rezultoj n nj opinion tjetr t mbshtetur n nj tjetr
metodologji apo analiz. Nse eksperti caktohet nga gjyqtari, pala mund t ngurroj t sfidoj opinionin
apo metodologjin e ekspertit. 17

3. Paragjykim ndaj produktivitetit

Edhe ekspertt q emrohen nga gjykata kan paragjykim t brendshm pr t mbetur ekspert t caktuar
nga gjykata, ndaj ai ose ajo, pa vetdije, prpiqet t knaq gjyqtarin. Pr shembull, Annie Dookhan, nj
kimiste e cila testonte mostra t drogave pr nj laborator shtetror n Boston, Masausets, para pak
kohsh u dnua me burgim 3-5 vjet. Pr dy vite ajo i kishte keqprdorur mostrat e drogave, kishte
falsifikuar nnshkrime dhe kishte falsifikuar rezultatet e testimeve n m shum se 40,000 raste droge.
Ajo kishte falsifikuar edhe kredencialet e saj t shkollimit dhe kishte gnjyer pasi kishte dhn betimin.
Ajo pretendonte se sjellja e saj kushte pr qllim t prmirsonte performancn n pun, pasi kishte
procesuar dy her m shum raste se kimistt e tjer n laboratorin shtetror. Q nga 17 tetori 2013, 349
t pandehur jan liruar pr shkak t ksaj sjelljeje t pahijshme. Znj. Dookhan ishte zyrtare e qeveris n
nj laborator mjeko-ligjor t qeveris, mirpo n vend se t ishte neutrale, ajo dukshm kishte
paragjykime ndaj dhnies s dnimeve dhe prmirsimit t produktivitetit n pun.18

4. G abimet dhe lajthimet nga ekspertt

Po ashtu, nse eksperti caktohet vetm nga gjykata, nuk ka ndonj kontroll t cilsis s puns s
ekspertit. Nse eksperti paraqet nj punim pr nj publikim shkencor ose profesional, ekspert t tjer e
rishikojn at punim dhe komentojn pr t. N salln e gjykimit, nuk do t kishte ekspert tjetr q t
rishikoj punn dhe t vr n dukje gabimet, lajthimet ose interpretimet e ndryshme. Nj nga t mirat e
t paturit ekspert t shumt sht se ata rishikojn punn e njri-tjetrit.

16
Id.(dhniaenjshembullitngjashmtekspertvemjeksorkontradiktorqprdorindymetodat
ndryshme).
17
Id.n177.Gjykataosepaltmundtmoskennjohuritmjaftueshmeprtpyeturprmetodaalternative.
Kshtu,caktimingagjykatainjekspertimundetqpadashje,tmbshtesnjrnantdebatitshkencor
kundrejttjetrs.Nktoraste,emrimiinjekspertikundrejtnjtjetrievendosrastin,paprmenduranaliza
alternative.
18
ShihValencia,M."ACLUDemandsDismissalsofallDookhanrelatedCases,"(ACLUkrkon hedhjen posht t t
gjitha rasteve lidhur me Dookhan) BostonGlobe(9janar2014)dheValencia,M.&Ellement,J.,"AnnieDookhan
pranonfajsin n skandalin e laboratorit t drogs,"BostonGlobe(22nntor2013).

36

 5. O pinionet q nuk mbshteten n ekspertiz

Ku dallon nj ekspert nga nj dshmitar normal? Eksperti ka trajnim special, prvoj, njohuri dhe aftsi
pr t analizuar dshmin dhe pr t dhn nj opinion. Pa at prgatitje, opinioni nuk ka vler m shum
se opinioni i dikujt tjetr. Ky informacion sht me rndsi. far shkollimi ka eksperti? A sht
relevant pr opinionin q po jep? Pasi ka mbaruar at shkollim, a ka fituar ai ose ajo prvoj t
mjaftueshme n at lmi? A i ka analizuar dshmit eksperti? A ka br eksperti analiz t till m par?
Sa her?

Eksperti mundet edhe t ofroj opinione t ndryshme pr gjykatn brenda nj raporti apo dshmie. A
kan qen t gjitha ato opinione t bazuara tek shkollimi, prvoja dhe analiza q ka br? Pr shembull,
n sheshin pran ndrtess ku ai jeton sht gjetur nj trup. Banesa e tij sht n katin e shtat. Trupi
drgohet tek ekzaminuesja mjeksore, e cila e ekzaminon trupin. Ekzaminuesja mjeksore sht mjeke e
trajnuar me 10 vite prvoj pune si mjeke dhe 4 vite si ekzaminuese mjeksore. Ajo kryen autopsin
duke prdorur praktikat e pranuara. N baz t trajnimit t saj dhe t analizs q ka br, ajo mund t jap
nj opinion pr plagt dhe se shkaktarja e vdekjes ishte rnia.

Mirpo, po nse nse ai i ofron gjykats opinionin se trupi sht gjetur shum larg ndrtess q vdekja t
ishte aksidentale apo vetvrasje? Ajo pohon se ai mund t jet shtyr nga ballkoni, ndaj vdekja t jet
vrasje. Shkollimi i saj n mjeksi, a i jep asaj ndonj baz t thot kt? A e ka prgatitur prvoja e saj si
mjeke dhe ekzaminuese mjeksore t dal n kt konkluzion? A ka kryer ndonj eksperiment ose a ka
br ndonj prllogaritje pr t arritur n kt konkluzion kaq t rndsishm? N kt rast, ofrohen dy
dshmi dhe secila prej tyre duhet t vlersohet vemas. Ajo e ka shkollimin, prvojn dhe analizn pr t
dhn opinion t ekspertes se i vdekuri sht vrar nga rnia mbi tok. Ajo nuk ka patjetr shkollimin apo
prvojn n fizik pr t dhn opinion t ekspertes se sa larg do t kishte arritur ai n oborr po t ishte
hedhur apo t kishte rn. Ajo nuk ka br ndonj eksperiment pr t prcaktuar sa larg do t kishte
lvizur ai, ose nuk ka br ndonj prllogaritje pr efektin e gravitetit, ers apo rezistencs s ajrit. M s
shumti, ajo mund t thot se asnjher nuk ka par dik q t ket rn nga kati i shtat aq larg ndrtess,
por ajo nuk do t kishte ndonj baz t fuqishme ligjore pr t dhn opinion eksperti. Ndaj, gjykata
duhet t pranoj opinionin e saj pr vdekjen, por t rezufoj opinionin se ishte vrasje.

6. A i ka ekzaminuar eksperti mjaftueshm provat?

N mnyr q t jap opinion t ekspertit pr ndonj shtje, zakonisht eksperti duhet t ekzaminoj dhe
prova t tjera. Nj ekzaminues mjeksor bn autopsin e trupit, siguron mostra nga trupi dhe bn teste
laboratorike. Ekzaminuesi financiar rishikon shnimet financiare, dokumentat bankar dhe transaksionet
pr t prcaktuar nse parat jan shplar apo jo. Eksperti i shenjave t gishtrinjve duhet t studioj me
kujdes shenjat e gishtrinjve t t dyshuarit dhe ato q jan marr nga skena e krimit. Eksperti i
kompjuterave merr shtpizn e kompjuterit dhe trheq t dhnat prej saj. Me prjashtim t rasteve kur
eksperti dshmon n mnyr t prgjithshme pr praktikat normale ose informacionin teknik n lmi, atij i
duhet krijuar mundsia t shqyrtoj provat baz.

Pr shembull, nj person lndohet nga makineria n nj punishte t vogl. Gjykata cakton nj ekspert pr
t prcaktuar nse makineria ka qen e rrezikshme. Eksperti nuk e ka par asnjher makinerin n
punishte, por dshmon n baz t makinerive t ngjashme pr t cilat ka njohuri. A sht i vlefshm ky
opinion i ekspertit? Po sikur makineria n punishte t jet modifikuar me pajisje shtes pr siguri? Mund

37

t ket qen shum m e sigurt se makinerit q ka par eksperti. Po sikur makineria t ket qen n
gjendje t keqe? Mund t jet shum m e rrezikshme se makinerit e tjera. Meq eksperti nuk e ka par
kurr makinerin e rastit n fjal, sa relevante sht dshmia e tij?

Eksperti mund edhe t mos ket qasje n t gjith informacion q i nevojitet. Nj ekspert kontabiliteti
mund t rishikoj shnimet financiare nga t gjitha bankat n vendin tuaj, mirpo ai sheh se parat jan
transferuar n nj bank tjetr jasht vendit. Ai i krkon prokurorit t siguroj ato shnime bankare,
mirpoaivendrefuzontidrgoj. Kontabilisti dyshon se fondet po shplahen prmes llogaris bankare,
mirpo nuk mund ta thot me siguri. Ai mund t ofroj nj opinion, por ai duhet ta kualifikoj at
opinion duke thn se ai nuk e ka par t gjitha provat relevante.

7. M etodologjia

T supozojm se ekspertja ka shkollimin, prvojn dhe njohurit e duhura pr t analizuar provat. T

supozojm se ekspertja ka qasje n t gjitha provat baz pr t cilat ka nevoj. Ajo do t jap opinion e
ekspertes vetm brenda kufizimeve t ekspertizs s saj. Mirpo, si do ti analizoj ajo provat? A
pranohet n prgjithsi ajo metod brenda fushs s saj? A mbshtetet n praktika t pranuara shkencore
ose teknike? A ka metoda ose teste t tjera q mund t kishte prdorur? Edhe pse disa mnyra t
analizimit jan shum normale dhe rutinore, disa t tjera mund t jen t vjetruara dhe kontroverse.

Shpeshher ky sht momenti kur dshmia e nj eksperti bhet e dobt ose e fuqishme. Le t marrim
shembullin e ekzaminueses mjeksore e cila shpall se trupi i viktims n oborr sht vrasje. Ajo shpjegon
me hollsi autopsin, rntgenin, rezultatet nga testet laboratorike dhe kto shpjegime i dokumenton me
fotografi dhe analiza. Personi vdiq pr shkak t rnies dhe jo pr shkak t helmimit, smundjes apo
shkaqeve t tjera. Mirpo pastaj ajo shpjegon se personi mund t jet shtyr nga ballkoni. Ajo nuk mund
ta prshkruaj analizn e saj. Ajo nuk ka ndonj eksperiment apo test laboratorik pr ta mbshtetur kt
konkluzion. Ajo nuk tregon ndonj shenj prleshjeje, shenja nga shtyrja apo shenja t tjera fizike. Ajo
thjesht thot se ishte shum larg ndrtess.

Nga njra an, ka nj analiz t fuqishme t mbshtetur mbi metoda standarde shkencore q dalin n
prfundimin se vdekja ka ndodhur si pasoj e rnies. Nga ana tjetr, nuk ka absolutisht asnj metodologji
pr t mbshtetur opinionin se vdekja ishte vrasje. Analiza e ekspertes mund t gjendet diku mes ktyre
dy ekstremeve.

Pr shembull, eksperti i kontabilitetit mund t mbshtetet mbi rregullat normale t kontabilitetit pr t

identifikuar nse parat n nj llogari bankare jan fryt i krimit. Rregullat e kontabilitetit n shum vende
thon "i pari hyn, i fundit del," q nnkupton se pasi t ardhurat e krimit jan depozituar n nj llogari
bankare, ato jan t njollosura derisa t hiqet edhe euroja e fundit. Disa rregulla t kontabilitetit mund t
thon "i pari hyn, i fundit del," q nnkupton se nse shuma prej 1000 eurove t njollosura depozitohen
nn j llogari bankare, 1000 eurot e para q trhiqen e largojn at njoll. Nj ndryshim i thjesht i ksaj
metode t prdorur pr t vlersuar kontabilitetin mundet q ta ndryshoj n mnyr absolute rezultatin e
analizs.

Pra, metodat e prdorura nga eksperti duhet t jen t pranuara gjersisht n at fush. Ato nuk duhet t
jen t vjetruara, mirpo nuk duhet t jen dhe aq t reja sa t jen t patestuara ose t paparanuara nga t
tjert n at fush. Nse ka disa lloje ose metoda t analizs q mund t zhvillohen, ekspertja duhet t

38

pyetet nse jan marr parasysh q t dyja. Ajo duhet t shpjegoj se far metodash jan prdorur, far
metodash t tjera jan n dispozicion dhe prse jan przgjedhur metodat e prdorura. Nse metodat e
tjera japin rezultate t ndryshme, pr shembull, pse duhet gjykata t besoj kt metod kundrejt tjetrs?

8. Prfundimi

Nse ekspertja ka br raport me shkrim, ky raport duhet t shpjegoj przgjedhjen e analizs si dhe
metodologjin dhe rezultatet. Raporti me shkrim i jep prokurorit ose mbrojtjes mundsin t vlersojn
se a sht kjo eksperte e duhura. Me fjal t tjera, a ka ekspertja shkollimin dhe prvojn e duhur?
Raporti me shkrim i mundson juristit t arrij n prfundim pr opinionet q po jepen dhe nse ato jan
brenda fushveprimit t kompetencave t ekspertes. Ekspertja mund t ket dhn m shum se nj
opinion dhe secili nga kto opinione duhet t mbshtetet nga shkollimi, prvoja dhe analiza e ekspertes.
A ka patur ekspertja qasje t duhur tek provat q t bnte analizn e vet? Gjithashtu, juristi duhet t
prcaktoj sellojanalizesht br dhe mund t krkoj madje q ta lexoj dhe ndonj tjetr ekspert. A
ka kuptim? A ka gabime apo lajthime? A ka ndonj tjetr lloj analize q mund t ishte br? A do t
kishte dhn ajo analiz ndonj tjetr rezultat?

Nga ekspertja krkohet t jap opinion specifik pr gjykatn n baz t ekspertizs s vet. Ky opinion
duhet t jet rezultat i kohs dhe prpjekjeve pr t shqyrtuar provat dhe pr t vn n zbatim shkathtsi
shkencore dhe teknike. Ekspertt nuk duhet t japin opinionin e tyre personal, pasi atij opinioni doti
jepej pesh m e madhe se sa duhet. ka sht m me rndsi, nuk sht roli i ekspertes t jap opinionin
pr fajsin apo pafajsin e t pandehurit.

e. Provat zvendsuese

Disa prova nuk mund t sillen n salln e gjykimit. Provat mund t jen shum t madhe, si pr shembull
nj makin apo shtpi e br shosh nga plumbat. Provat mund t jet t rrezikshme, si eksploziv,
materiale kimike apo biologjike. Provat origjinale mund t mos jet n dispozicion, si pr shembull
dokumenta origjinal q gjenden n nj vend tjetr. Mirpo, gjykimet penale mbahen n baz t provave
t tilla. Shpeshher, ka ndonj prov fotografike apo kopje t provs origjinale. Mund t ket dhe raport
laboratorik, policor apo ndonj tjetr raport q e prshkruan provn.

Ekzistojn disa probleme t qarta q juristi ka me provat zvendsuese. M e para sht saktsia dhe
besueshmria a paraqet fotografia vrtet provn autentike? A sht fotografia vrtet e provs s duhur?
Kshtu, fotografia ose kopja e dokumentit duhet t ken baz. Kush e bri fotografin dhe n far
kushtesh? Fotografi t shumta nga skena e krimit t bra nga fotografi i policis shpeshher jan prov e
qart se ku sht gjetur prova dhe si dukej. Baza mund t shpjegohet n nj raport t policis ku thuhet se
kush i bri fotografit, nga far pozicioni dhe n koh. Po sikur fotografit t jen br me telefon
mobil nga ndonj fqinj q ka kaluar atypari. Nga do ta dim q kto fotografi jan t sakta ose q nuk
jan manipuluar?

Ndoshta shembulli m i qart sht ai i kopjes s nj dokumenti. Kopja e nj dokumenti origjinal mund
t certifikohet nga noteri, gjykata ose ndonj zyrtar tjetr. Kshtu, pala neutrale dhe pa paragjykim ka
certifikuar dhe kopja sht e njjt si origjinale. Gjithashtu duhet t vrtetoj se sht kopje e plot dhe se
nuk mungojn faqet.

39

Pra, provat zvendsuese mund t trajtohen me t njjtin besim dhe siguri si origjinali, por vetm nse ka
informacion t mjaftueshm shtes. Kyinformacionduhettujap prgjigje pyetjeve se kush e ka br
fotografin dhe nse sht nj paraqitje e sakt e dokumentit apo skens origjinale. Gjithashtu,mundtu
jap prgjigje pyetjeve pr kushtet ose pozicionin nga jan marr fotografit ose se nuk ka faqe q
mungojn. Pra, provat zvendsuese mund t jet prova t besueshme, por vetm me informacion shtes
q krijon baza pr at besim dhe t kuptuar t provave.

f. Provat prmbledhse

Ky libr merret trthorazi me iden se provat duhet t mbshtesin nxjerrjen e nj konkluzioni m t madh,
si fajsia apo pafajsia. Mirpo, vet provat mund t mos mbshtesin at gjetje apo konkluzion. Vetm
se provat e para s bashku mund t ndriojn papritmas shum qart at gjetje. Provat prmbledhse jan
nj dokument i veant q e merr informacionin nga burime t tjera dhe e paraqet n nj vend. Kjo mund
t prfshij hartn e skens s krimit, nj tabel q tregon telefonatat apo transfertat e parave, apo dhe nj
list t kalimeve n kufi. Pr sa koh q provat origjinale jan t sigurta dhe t besueshme, provat
prmbledhse gjithashtu jan t sigurta dhe t besueshme. Shpeshher, personi q krijon provat
prmbledhse mund t shpjegoj edhe cila prov e ka gjetur informacionin n tabel.

Kto jan t gjitha dokumenta prmbledhse q nuk zvendsojn provat e ndryshme origjinale, por japin
informacion shtes q vjen nga leximi i t gjith informacionit relevant n nj vend. Cili sht ky
informacion shtes? Zakonisht, provat prbledhsee tregojn nj model q sht i vshtir apo i
pamundur prtupar kur prova origjinale shihet n formatin e saj origjinal. Pa at model, mund t jet e
vshtir t prkrahet gjetja e pafajsis apo fajsis.

Megjithat, pala kundrshtare mundet t kundrshtoj bazn e provave prmbledhse. A sht krijuar n
mnyr t sakt ai dokument? A ka patur ndonj informacion tjetr relevant q nuk sht prfshir n
tabel dhe q do t mund t paraqiste nj model krejt tjetr? A sht paraqitur n at mnyr q sjell nj
konkluzion t paarsyetuar? Shohim shembullin posht, q sht nj prmbledhje e thjesht e katr
ngjarjeve kryesore q sugjerojn se i pandehuri e ka vrar viktimn. Secila ngjarje sht nga nj burim i
ndryshm i provave evidenca telefonike, dshmi, ekzaminimi mjeksor, video regjsitrim dhe deklarat
bankare. Secili prej tyre sugjeron se provat ndihmojn n krijimin e rastit, mirpo nuk paraqesin modelin
qart. Modeli i sugjeruar nga tabela m posht sht n fakt informacion i ri, ose s paku paraqitje m e
qart e informacionit q sht shum m i vshtir prtupar.

Koha Veprimi Burimi

12:10 I pandehuri thrret Viktimn pr Shnime nga mobili i t Pandehurit dhe
2 minuta Viktims
12:30 Koha e vdekjes s Viktims Deklarat nga Fqinji se ka dgjuar t shtna
Deponimi i ekspertit dhe raporti nga
Ekzaminuesi Mjeksor
12:40 I pandehuri n pompn e Videokamera n pompn e benzins
benzins pran shtpis s
viktims
12:44 I pandehuri paguan pr benzin Deklarata bankare e t Pandehurit

40

Kjo tabel thjesht tregon vetm katr ngjarje, mirpo nnkuptimi sht i qart: brenda nj ore, i
pandehuri ka thirrur viktimn, viktima sht vrar dhe pastaj i pandehuri ka bler benzin n pompn aty
pran. A vrteton kjo se i pandehuri e ka vrar viktimn? Jo, por nse ka prova t tjera ose motiv,
ather gjetja do t ishte shum e fuqishme.

Provat prmbledhse jan sidomos t dobishme kur ndrlidhen s bashku shum ngjarje nga burime apo
prova t ndryshme, si n rastet e shplarjes s parave. Nse parat lvizin npr katr ose pes llogari
bankare t ndryshme ose prmes transfertave elektronike, provat mund t gjenden n nj dyzin apo m
shum dokumenta. Nj tabel e cila tregon t gjith kto transferime mund t paraqes nj model q
prndryshe do t krkonte or t tra t rishikimit t kujdesshm t t gjitha evidencave bankare. Pr sa
koh q provat prmbledhse jan t sakta dhe t plota, provat kan t njjtn besueshmri si dhe
shnimet bankare zyrtare n themel t tyre. Mirpo provat n tabel q tregon modelin, bhen edhe m
bindse dhe relevante.

g. Prfundimi

Ka mnyra t ndryshme si t arrihet tek provat. Me do burim t provave ekzistojn dhe probleme t
ndryshme q mund t paraqiten. Ndonjher provat jan kombinim i ktyre katr llojeve t ndryshme t
provave. Pr ti analizuar provat m mir, juristi duhet t jet n gjendje t identifikoj burimin e provave
dhe fuqit dhe pikat e dobta t ndryshme t secils prov. Gjithashtu, juristi duhet t jet n gjendje t
identifikoj se provat q ofrohen mund t prfshijn m shum se nj lloj dhe duhet t ndahen sipas
llojeve t ndryshme n mnyr q t analizohet m mir besueshmria, relevanca dhe bindshmria e
provave n trsi.

41

 42

 Prmbledhje dhe problema

Prmbledhja:

Juristi duhet t jet n gjendje ti kategorizoj provat sipas burimit, meq burimi i provave mund t
ndikoj n cilsin e tyre. Provat e siguruara nga dshmitart, dokumentat, provat fizike, ekspertt dhe
nga burime t pranuara,prfshijn prmbledhje t provave t tjera. Kto prmbledhje mund t tregojn
nj model q nuk sht i dukshm nga provat e mbledhura n trsi.

Secili burim i provave mund t ket cilsi apo probleme t ndryshme. Pr shembull, dshmitari mund t
ket kujtes t dobt. Ai ose ajo mund t jet n gjendje t freskoj kujtesn nse kontrollojn emailin,
ditarin ose mesazhet n celular. Dshmitari mund t mos ket pamje t qart t krimit ose mund t ket
ndonj lloj paragjykimi. Nga ana tjetr, dokumentat nuk kan kujtes dhe as nuk kan pamje t penguar
t krimit. N t vrtet, cilsit e nj dokumenti bazohen n faktin se a sht autentik, apo nse procesi
me t cilin sht krijuar ka qen i sakt dhe i besueshm.

Juristi nuk mund t trajtoj nj lloj t provave njjt si nj lloj tjetr t provave, n fakt, ai duhet t marr
parasysh kufizimet q mund t krijoj burimi i provave.

Problemat:

1. Dshmitari sheh nj vrasje nga automjeti i vet natn, mirpo prball dshmitarit ishin dritat e
kamionit. far kufizimesh ka ky burim i provave?

2. Dshmitari do t dshmoj pr nj aksident fatal me makin q ka par. Mirpo, shoferi i makins i ka

dshmitarit borxh para nga nj hua biznesi shum prpara aksidentit. A ka kufizim ky burim prove
(dshmitari)?

3. Prokurori i ofron gjykats nj dokument bankar. I pandehuri pyet nse dokumenti bankar sht i sakt.
Si mundet avokati mbrojts t kundrshtoj dokumentin bankar?

4. Eksperti dshmon se ka shum prvoj dhe se ka numrin m t lart t dnimeve si pasoj e dshmive
t tij. A sht e mundur q ky ekspert t ket paragjykim?

43

 44

 Modele t prgjigjeve

1. Dshmitari mund t mos e ket perceptuar vrasjen shum sakt, pr shkak t dritave n syt e tij.
Mirpo, dshmitari mund t jet n gjendje t thot se dritat e kamionit e kan ndriuar skenn e krimit
dhe ai e ka par. Kushtet e prshkruara nga dshmitari mund t cenojn aftsin e tij pr t perceptuar dhe
juristi duhet ta pyes at edhe m tej pr kt tem, n mnyr q t sqaroj se a ka mundur apo jo t
shoh.

2. Dshmitari mund t ket paragjykim. Paragjykimi nuk e prjashton at si dshmitar, por duhet t
sqarohet. Dshmitari mund t ket nj marrdhnie biznesi para-ekzistuese me t pandehurin. Nse i
pandehuri dnohet, biznesi i dshmituarit mund ta psoj. Ai mund t mos jet n gjendje t paguaj
borxhin. Ka shum arsye pr dshmitarin q t doj ta prshkruaj aksidentin n favor t dshmitarit.
Nse juristi i krkon dshmitarit t prshkruaj marrdhnien e biznesit dhe si do t ndikonte ajo nse i
pandehuri nuk do t ishte n gjendje t ripaguaj borxhin, ather gjykata duhet t vihet n dijeni t ktij
paragjykimi dhe mund ta konsideroj dshmitarin t jet m pak i besueshm.

3. Dokumenti bankar mund t jet lshuar nga banka si rezultat i ndonj urdhri nga gjykata. Ndaj ai do
t ishte marr n mnyr ligjore. Juristi mund t ngrej pikpyetje pr zyrtarin e banks q e ka lshuar
dokumentin bankar. A sht gjeneruar informacioni n dokumentin bankar nga ndonj person (si
depozit) ose automatikisht (pr shembull transfert elektronike)? A i sht shqiptuar ndonjher personit
q regjistron informacionin ndonj mas disiplinore pr performanc t dobt? A sht n prgjithsi i
sigurt sistemi kompjuterik? Sa parashtresa ka pranuar banka pr deklarata t pasakt? A auditohet
sistemi bankar? A kan gjetur audituesit ndonjher ndonj gabim? Nse shkalla e gabimeve t sistemit
kompjuterik t banks sht e lart, ather kjo mund t hedh hijen e dyshimit mbi dokumentin bankar.
Nse jo, mund ta bj dokumentin e banks t duket m i besueshm.

4. Nse eksperti ka dshmuar se ka ndihmuar n arritjen e dnimeve, kjo mund t tregoj paragjykim
ndaj prokuroris dhe munges t objektivitetit. Juristi mund ta pyes ekspertin pr bonuse apo
shprblime q ka marr pr rastet me dnime. Juristi mund ta nxis ekspertin se sa krenar ndihet me
dnimet q ka ndihmuar t jepen ose nse ka ndonj dnim pr t cilin nuk sht dhe aq krenar. Nse
duket se eksperti ka paragjykim ndaj prokuroris, ai mund t mos shihet si neutral dhe opinioni i tij t jet
m pak i besueshm.

45

 46

 K apitulli 3

K onkluzionet prfundimtare dhe objektivat

Sikurse sht shkruar dhe n kapitujt e mparshm, jo t gjitha provat jan t njjta. Disa prova duket se
e vrtetojn shtjen m mir se disa t tjera. Prse ndodh kshtu? Burimi i provave mund t cenoj
cilsin e provave, prandaj nj videokaset e grabitjes s banks shihet si m e sakt se sa dshmia e njrit
prej sportelistave n bank, q sht trembur dhe sht detyruar t shtrihet n tok. Mirpo, edhe videoja,
edhe dshmia, tregojn t njjtn ngjarje. Dshmia e sportelistit mund t mos jet dhe aq e sakt, por
mund t jet m bindse pr gjyqtarin, sepse paraqet rrezikun nga grabitja.

Juristi duhet t identifikoj do lloj t provave t reja dhe madje t ndaj provat n lloje t ndryshme.
Dshmitarja q mbshtetet tek nj dokument pr ta prkujtuar pr kohn e grabitjes jo vetm q
mbshtetet tek kujtesa e saj, por edhe tek nj dokument. A sht dokumenti m i sigurt? A e fuqizon
dshmin e saj?

a. K onkluzioni prfundimtar dhe probabiliteti

Pra, ne jemi n gjendje t ndajm provat n do prbrs, apo pjes t provs. Ne mundemi t marrin
parasysh se far vrteton secila pjes e provs. Shpeshher, ajo nuk do t vrtetoj konkluzionin
prfundimtar q nevojitet nga gjykata, por do t vrtetoj ndonj fakt relevant. Pasitikombinojm ato
fakte relevante, ato fakte do t mbshtesin konkluzionet prfundimtare. N mendjen ton, ne
prllogarisim nse konkluzioni prfundimtar ka probabilitet t lart apo t ult. Nse mendojm se
konkluzioni prfundimtar ka probabilitet t lart, n do t bindemi se prova ka vrtetuar dika. Nse
mendojm se konkluzioni prfundimtar ka probabilitet t ult, ne nuk do t besojm se provat kan
vrtetuar faktet objektive.

47

Le t shohim nj shembull t mhershm.

Koha Veprimi Burimi

12:10 I pandehuri thrret Viktimn pr Shnime nga mobili i t Pandehurit dhe
2 minuta Viktims
12:30 Koha e vdekjes s Viktims Deklarat nga Fqinja se ka dgjuar t shtna
Deponimi i ekspertit dhe raporti nga
Ekzaminuesi Mjeksor
12:40 I pandehuri n pompn e Videokamera n pompn e benzins
benzins pran shtpis s
viktims
12:44 I pandehuri paguan pr benzin Deklarata bankare e t Pandehurit

N kt shembull, kemi shtat pjes t dshmis: (1) shnimet e telefonit mobil t t pandehurit, (2)
shnimet e telefonit mobil t viktims, (3) deklarata e fqinjs se ka dgjuar t shtna n orn 12:30, (4)
opinioni i ekzaminuesit mjeksor se vrasja ka ndodhur n orn 12:30, (5) videoja nga pompa e benzins
aty pran ku tregohet se i pandehuri ka mbrritur n orn 12:40, (6) karta e banks s t pandehurit q
tregon se ka bler benzin n at pomp n orn 12:44 dhe (7) modeli i paraqitur nga tabela
prmbledhse. Secila nga kto pjes t provave vrtetojn nj fakt dhe disa konkluzione prfundimtare.
Kombinimi i ktyre fakteve mbshtet nj konkluzioni prfundimtar edhe m t madh. Le t shqyrtojm
faktet e vrtetuara dhe pastaj t diskutojm konkluzioni prfundimtar.

(1) Shnimet e telefonit mobil t t pandehurit tregojn se ai e ka thirrur viktimn pr dy minuta. Kjo
telefonat u b 20 minuta para vrasjes s viktims. N fakt, ajo konstaton disa fakte dhe konkluzione
prfundimtare. Shprehur n mnyr t prer, kjo konstaton nj fakt: dikush ka prdorur telefonin mobil
t t pandehurit pr t thirrur telefonin mobil t viktims pr dy minuta. Mund t konkludojm se i
pandehuri ka qen personi q e bri telefonatn dhe se viktima ka qen personi q sht prgjigjur, por
nuk e dim kt. Mund t konkludojm se i pandehuri dhe viktima e kan njohur njri-tjetrin aq sa pr t
folur dy minuta. Mund t konkludojm se viktima ka qen gjall n orn 12:10.

(2) Dshmia e fqinjs konstaton nj fakt: q fqinja beson se ka dgjuar t shtna t vijn nga shtpia e
fqinjit t saj. Ajo beson se ka qen ora 12:30, sepse sa e kishte ndezur televizorin pr t par nj program
q fillon n orn 12:30. Ajo nuk i njeh armt e zjarrit dhe nuk mund t jet e sigurt se ishin t shtna
arme apo dika tjetr. Ajo nuk sht e sigurt a i dgjoi t shtnat nga shtpia e fqinjit, mirpo e di se ka
dgjuar zhurma mjaft t larta nga atypari. Nse e besojm fqinjn, ather kjo mbshtet konkluzioni
prfundimtar se n shtpin e fqinjit t saj sht shtn arma. Meq viktima ka vdekur nga plag arme,
ekziston konkluzioni prfundimtar i fort se kto t shtna e vran at.

(3) Raporti i ekzaminuesit mjeksor jep opinionin se viktima ka vdekur menjher nga t shtnat me arm
dhe se rigor mortis (ngurtsimi) i trupit sugjerojn se koha e vdekjes ishte rreth 12:30. Ekzaminuesi
mjeksor e ka kualifikuar at opinion duke thn se koha e prllogaritur e vdekjes jo detyrimisht sht e
sakt. Kemi konkluzioni prfundimtar t dobta se koha e vdekjes ishte 12:30, por e kombinuar me
dshmin e fqinjs, kemi besim m t madh n at prllogaritje. Konkluzioni prfundimtar sht m i
fuqishm, sepse ekzistojn dy burime provash q mbshtesin se koha e vdekjes ishte 12:30.

48

(4) Videokamera n pompn e benzins sht e drejtuar nga pompat. Ka dhe stampn e ors. Kur
stampa e ors tregon 12:40, nj BMW me targat e t pandehurit shihet duke u afruar me shpejtsi tek
pompat. I pandehuri shihet teksa del nga makina pr t pir nj cigare, ndrkoh q puntori mbush
serbatorin. Ai pastaj shihet duke i dhn puntorit karteln e banks pr t paguar pr benzinn dhe pastaj
largohet. Edhe pse kjo sht shum e sakt, na duhet t supozojm se stampa e ors sht e sakt. Na
duhet t kemi dhe informacion tjetr pr t ditur se pompa e benzins sht m pak se gjysm kilometri
nga vendi i krimit. Na duhet t kemi informacion tjetr pr t ditur se i pandehuri ka nj BMW me ato
targa. Mund t shohim se i pandehuri sht n video. Ne mund t konkludojm me siguri t plot pra se i
pandehuri ka mbrritur n kt pomp benzine aty pran n orn 12:40. Ky konkluzioni prfundimtar
bhet m i fort nga pjest e tjera t provave.

(5) Kartela bankare e t pandehurit tregon se ai ka bler benzin n kt pomp benzine aty pran n orn
12:44. Kjo prputhet me videon nga pompa e benzins dhe konfirmon stampn e ors n video. Prandaj,
ne do t konkludonim se vet i pandehuri e ka prdorur karteln bankare, mirpo me videokasetn kemi
besim m t madh, sepse aty ai shihet duke e prdorur karteln t paguaj pr benzinn.

(6) Modeli q tregohet nga provat prmbledhse bazohet n konkluzionet prfundimtare t msiprme:
S pari, i pandehuri dhe viktima kan patur nj bised telefonike 2 minutshe n orn 12:10. S dyti,
viktima sht vrar 20 minuta m von n shtpin e tij me nj t shtn arme. S treti, i pandehuri sht
afruar me shpejtsi n pompn e benzins aty pran dhjet minuta pasi sht vrar viktima dhe ka pir nj
cigare teksa merrte benzin. Ky model nuk vrteton se i pandehuri ka vrar viktimn, por e mbshtet
konkluzionin prfundimtar se ai e njihte viktimn, e ka kontaktuar pak para vdekjes dhe sht par n at
zon menjher pas vdekjes s tij. Kjo gj mbshtet konkluzioni prfundimtar se ai e kishte mundsin t
vriste viktimn, mirpo nuk e provon fajsin e tij.

Secila nga kto pjes t provave konstaton nj pjes t vogl t nj historie m t madhe. Secili nga kto
konkluzione prfundimtare t vogla mbshtet nj konkluzioni prfundimtar m t madh, q mund t quhet
objektiv. Cilat jan kto objektiva? N nj nga kapitujt m sipr ne shtjelluam se far duhet t dshmoj
prokurori. Cilat jan elementt e krimit? A ka nevoj prokurori t provoj se asetet jan t ndrlidhura
me krimin? A ka nevoj prokurori t konstatoj rrethana rnduese pr t arsyetuar gjykatn q ta dnoj
t pandehurin me burgim m t rnd? A duhet t tregoj avokati mbrojts rrethana lehtsuese pr t
arsyetuar nj dnim m t leht? Secila pjes e provave duhet t ndihmoj n konstatimin e
konkluzioneve prfundimtare q ndikojn n kto objektiva m t mdha.

b. Nga provat tek objektivi

Provat duhet t ken nj zinxhir t t menduarit logjik. Nj pjes e provave konstaton nj fakt. Prova t
tjera konstatojn fakte t tjera. S bashku, kto fakte i lejojn gjyqtarit t arrijn n konkluzione
prfundimtare. N nj shtje t thjesht, ose n nj shtje me prova direkte t gjera, faktetmundti
lejojn gjyqtarit t konkludoj fajsin apo pafajsin. N shtjet m t ndrlikuara, ose shtjet me
dshmi indirekte, gjyqtari duhet t bj m shum konkludime logjike mes provave t paraqitura dhe
objektivit final19, si shpallja fajtor e t pandehurit.

19
Ntermamformal,objektiviprfundimtariprovaveshtiashtuquajturi"faktiifundit."Faktiapo
konkluzioniiprkohshmquhen"fakteteparafundit."Shih Anderson, T., Schum, D. & Twining, W., Analysis of
Evidence (Analiza e provave) (2d.Ed.), Fq. 114-122 (Cambridge Univ. Press. 2005).

49

N mnyr q ta shpall fajtor pr nj vepr penale, gjykata duhet t bindet se t gjitha elementet e krimit
jan vrtetuar. N shembullin ton t thjesht hipotetik t vrasjes, gjykata duhet t bindet se (1) i
pandehuri ka ndrmarr nj veprim, (2) ai veprim ka shkaktuar vdekjen e viktims dhe (3) i pandehuri e
ka patur qllimin t vras viktimn. N mnyr q gjykata t dnoj t pandehurin m rnd nse gjendet
fajtor, prokurori duhet gjithashtu t vrtetoj se i pandehuri e ka planifikuar m par vrasjen.

Kto katr elemente jan objektivat prfundimtare t do prove. Shum rrall nj prov i vrteton t
gjitha kto dhe nse e bn, do t ishte jashtzakonisht e rrall q nj prov e vetme t ishte aq e
besueshme dhe bindse. N shumicn e rasteve, kto katr elemente dshmohen me pjes t provave nga
burime t ndryshme. Si mundemi t lvizim n mnyr t logjikshme nga provat pr t arritur objektivin
prfundimtar pr t vrtetuar kto katr elemente?

Mbani mend se secila pjes e provave n skenarin ton thjesht konstaton nj ose disa fakte t vogla. Pasi
kto fakte i paraqiten gjyqtarit, ai bn konkluzione prfundimtare. Ktofaktemundtilejojn gjyqtarit t
bj nj konkluzioni prfundimtar t vetm. Pr shembull, ai mund t konkludoj nga kto fakte t vogla
se veprimet e t pandehurit kan shkaktuar vdekjen e viktims. Kto fakte mund t krkojn q gjyqtari
t bj disa kaprcime konkluzionesh prfundimtare. Kjo qartsohet me nj shembull.

Sillni ndr mend rastin ton hipotetik.

Koha Veprimi Burimi

12:10 I pandehuri thrret Viktimn pr Shnim nga mobili i t Pandehurit dhe Viktims
2 minuta
12:30 Koha e vdekjes s Viktims Deklarat nga Fqinji se ka dgjuar t shtna
Deponimi i ekspertit dhe raporti nga
Ekzaminuesi Mjeksor
12:40 I pandehuri n pompn e Videokamera n pompn e benzins
benzins pran shtpis s
viktims
12:44 I pandehuri paguan pr benzin Deklarata bankare e t Pandehurit

Ashtu si kemi vn n dukje n kapitullin e fundit, ktu ekzistojn gjasht pjes t provave q
mundsojn konstatimin e pes fakteve t vogla. S pari, i pandehuri e njihte viktimn dhe e ka
telefonuar at pr 2 minuta n orn 12:10. S dyti, nga telefoni i viktims pati prgjigje, prej nga
konkludojm se n orn 12:10 viktima ishte ende gjall. S treti, nga dshmia e fqinjs dhe raporti i
ekzaminuesit mjeksor viktima ka vdekur n vend nga t shtnat me arm q ndodhn n orn 12:30. S
katrti, i pandehuri isht n pompn e benzins aty pran dhjet minuta m von.

Nga ky model, ne nuk mund t vrtetojm asnj nga elementet e krimit. Nuk tregohet se i pandehuri
ndrmori ndonj veprim q mund ta kishte vrar viktimn. Nuk tregon se ndonj veprim i till shkaktoi
vdekjen e viktims. Nuk tregon se i pandehuri kishte pr qllim q viktima t vdiste, apo ta kishte
planifikuar m par vdekjen e tij. A do t thot kjo se provat n tabel nuk jan relevante apo t
mjaftueshme pr rastin?

N fakt, tabela mundson q gjyqtari t konkludoj nj fakt t prkohshmme rndsi: i pandehuri pati
kontakt me viktimn dhe ka qen pran n kohn e vdekjes. Ai e ka patur mundsin t vras viktimn.

50

Ky fakt i prkohshm paraqet mundsin se i pandehuri mund ta kishte vrar viktimn, mirpo n vetvete
sht prov e dobt e fajsis. N fakt, nuk vrteton asnj nga elementet. Le t shtojm edhe disa prova
t tjera n kt skenar q do ta quajm "shtja e Shqiponjs s Shkrettirs."

Raporti i autopsis arrin n konkluzionin se vikti ma ka vdekur nga katr t shtna me arm nga nj
pistolet e kalibrit .44. Kohve t fundit, i pandehuri ka bler nj pistolet MagnumShqiponjae
Shkrettirsmekalibr .44. I pandehuri nuk e ka m pistoletn, por mbrmjen pas vrasjes, policia ka
gjetur nj pistolet ShqiponjaeShkrettirs" n nj kazan mbeturinash pran pomps n benzis. Testi i
balistiks e ka prputhur at me plumbat nga plumbi i vikti ms. Mbi arm nuk jan gjetur shenja t
gishtrinjve dhe numri serik i pistolets sht fshir me li m.

far konstaton kjo prov e re? Duke i ndar provat n pjes, ne mund t shohim se asnjra prej tyre nuk
e vrteton fajsin e t pandehurit, por jan t besueshme dhe t sakta dhe secila lejon konkludimin e
fakteve.

Dshmia F akti i konkluduar

Raporti i autopsis Viktima sht vrar nga katr t shtna me arm nga pistoleta .44.
Raporti i balistiks Pistoleta Shqiponja e Shkrettirs prputhet me plumbat q kan vrar viktimn.
Raporti i policis Pistoleta Shqiponja e Shkrettirs sht gjetur pran pomps s benzins
Raporti i policis Pistoleta Shqiponja e Shkrettirs nuk ka shenja t gishtrinjve dhe numri serik i
pistolets sht fshir me lim.
Regjistrimi i arms s Kohve t fundit i pandehuri ka bler Shqiponj t Shkrettirs.
zjarrit
Deklarata e t Ai pretendon se e ka humbur Shqiponjn e Shkrettirs
pandehurit

Gjithashtu, kjo prov nuk vrteton se i pandehuri ka ndrmarr ndonj veprim q ka vrar viktimn.
Megjithat, ne nuk do t besonim kurr se kjo prov nuk sht relevante. Nse kjo nuk e vrteton fajsin
e tij, prse mendojm se sht relevante? Sepse q t gjitha mbshtesin konkluzione prfundimtar q
ngren mundsin se i pandehuri sht fajtor. Cilat jan ato konkjluzione t prkohshme apo fakte t
prkohshme?

Dshmia F akti i konkluduar: K onkluzioni/fakti i ndrmjetm

Raporti i Viktima u vra nga katr t shtna nga nj Kjo pistolet ishte arma e vrasjes
autopsis pistolet .44 pistol.
Raporti i Pistoleta Shqiponja e Shkrettirs prputhet
balistiks me plumbat q vran viktimn.
Raporti i policis Pistoleta Shqiponja e Shkrettirs u gjet Vrassi u prpoq t fsheh armn dhe
pran pomps s benzins t pengonte q t identifikohej prmes
saj
Raporti i policis Numri serik i pistolets Shqiponja e
Shkrettirs ishte fshir me lim dhe nuk
kishte shenja gishtrinjsh.
Regjistrimi i Kohve t fundit i pandehuri kishte bler I pandehuri kishte pistolet q
armve t zjarrit pistoletn Shqiponja e Shkrettirs. prputhet, por jo tani.
Deklarata e t Ai pretendon se e ka humbur pistoletn e tij
pandehurit Shqiponja e Shkrettirs.

51

far tjetr mund t themi? N tabeln e mparshme ne ishim n gjendje t konkludojm faktet e
prkohshme se i pandehuri e njihte viktimn, e ka thirrur viktimn dhe ka qen n at zon. Kjo na on
n nivelin tjetr t konkluzionir prfundimtar se i pandehuri e kishte mundsin t vriste viktimn.

Mund ta shohim tabeln m lart dhe t gjejm tre fakte t prkohshme: e kemi armn e vrasjes, vrassi u
prpoq t fshihte dhe t mbulonte lidhjen e tij me armn dhe i pandehuri e ka patur nj arm t till, por e
kahumbur.

Kemi edhe nj konkluzioni prfundimtar tjetr q mund t bjm.

Dshmia F akti i konkluduar: K onkluzioni/fakti i pr kohshm

Raporti i policis Pistoleta Shqiponja e Shkrettirs u gjet I pandehuri pati mundsin ta gjuaj
pran pomps s benzins Pistoleta Shqiponja e Shkrettirs n
kazan t mbeturinave
Kartela e banks I pandehuri ishte n pompn e benzins 10
dhe videokamera minuta pas vrasjes.

I pandehuri u pa n pompn e benzins menjher pas vrasjes. Arma e vrasjes u gjet n nj kazan
mbeturinash pran pomps s benzins. I pandehuri nuk mund ta tregoj tani pistoletn Shqiponja e
Shkrettirs. Kjo nuk vrteton se ishte arma e tij, por mund t konkludojm se ai e pati mundsin ta
gjuante pistoletn e tij n kazan t mbeturinave. Ne nuk mund t konkludojm me siguri t plot se ai n
t vrtet e gjuajti pistoletn e tij n kazan t plehrave.

Kshtu pra, kemi disa fakte t prkohshme q kemi konstatuar. I pandehuri e njihte viktimn dhe i ka
telefonuar pak para vdekjes s tij. I pandehuri ishte pran dhe kishte mundsin t vriste viktimn. Ai
kishte nj pistolet identike me armn e vrasjes. Ai kishte mundsin ta gjuante armn n kazanin e
mbeturinave tek pompa e benzins. Vrassi mori hapa pr t fshir me lim numrin serik, ka fshir
shenjat e gishtrinjve dhe e ka gjuajtur pistoletn. A sugjeron kjo nj vrasje me paramendim?

A kan vrtetuar ndonj element t krimit kto konkluzione t prkohshme? Pr t vrtetuar vrasjen n
rastin ton hipotetik, ne duhet t tregojm (1) se i pandehuri ka ndrmarr nj veprim, (2) se veprimi
shkaktoi vdekjen e viktims dhe (3) se i pandehuri kishte qllimin t vriste viktimn. N mnyr q
gjykata ta dnoj t pandehurin m rnd nse gjendet fajtor, prokurori duhet gjithashtu t vrtetoj se i
pandehuri e ka planifikuar m par vrasjen.

Elementi i krimit Konkluzionet prfundimtare ose provat q

I pandehuri ndrmori veprim
Veprimi shkaktoi vdekjen e viktims
I pandehuri e kishte pr qllim veprimin pr t
vrar viktimn
I pandehuri e planifikoi vdekjen para kohe
mbshtesin kt element
Mund t konkludojm se ai e pati mundsin ti
qllonte viktims. Ai kishte arm. Ai e thirri
viktimn. N kohn e vrasjes, ai ishte n zonn e
vrasjes dhe ku aty u gjet pistoleta.
Arma e vrasjes e vrau viktimn me katr t shtna
Vrassi shtiu katr her
Pistolets ia kishin hequr numrin serik

52

Ashtu si mund ta shihni, ne nuk po i vrtetojm elementet e krimit me prova. N fakt, provat i lejojn
prokurorit ose gjyqtarit t arrijn n konkluzione t prkohshme. Pastaj, kto konkluzione e bjn
objektivin prfundimtar pak a shum t mundshm. Nuk mund t themi me siguri t plot se i pandehuri
ka shtn tek viktima. Megjithat, mund t konkludojm nga provat se kjo sht gjithnj e m pak e
mundshme. sht e qart se provat jan kye pr t vrtetuar rastin, mirpo ne po llogarisim
probabilitetin e fajsis n baz t t gjith konkluzioneve prfundimtare nga dshmia.

Avokati mbrojts do t prqendrohej tek kto konkluzione prfundimtare, duke vn n dukje se

prokuroria nuk e ka vrtetuar se pistoleta e gjetur n kazanin e mbeturinave i prket t pandehurit. Ai me
siguri do t vinte n dukje se nuk ka patur asnj prov direkte se ai ka shtn tek viktima, si pr shembull
ndonj dshmitar okular. Avokati do t argumentonte se askush nuk e ka par pran shtpis s viktims
dhe nuk ka asnj prov se ai ka qlluar me arm apo se kishte motiv pr t vepruar ashtu.

Kjo ndjekje penale do t bazohej n prova indirekte apo rrethanore. Po t kishte patur prova direkte pr
fajsin e t pandehurit, gjyqtaritthjeshtdotiduhejt besonte provat pr t arritur n konkluzionin se
fajsia sht provuar. Mirpo me prova indirekte, gjyqtari duhet t bindet se probabiliteti i fajsis s t
pandehurit sht aq i lart, saq asnj konkluzion tjetr nuk sht i arsyeshm. Kjo gj krkon q provat
t lejojn konkluzione prfundimtare q jo vetm mbshtesin probabilitetin e lart se elementet e fajsis
jan plotsuar, por provat duhet edhe t mbshtesin konkluzione prfundimtare se shpjegimet alternative
kan probabilitet shum t ult.

c. Provat direkte dhe provat indirekte

N shum raste, pjest e provs t ojn drejt objektivit prfundimtar pa qen nevoja t nxirret ndonj
konkluzion i prkohshm. Pr shembull, dshmitari okular q sheh vrasjen dhe mund t identifikoj
vrassin ka prova direkte. Neve nuk na duhet t bjm konkluzione prfundimtare mes dshmis dhe
objektivit prfundimtar: t provuarit e elementeve t krimit. Megjithat, kjo nuk do t thot se provat
direkte jan t besueshme apo t sakta, por vetm se ne nuk po bjm konkluzione t prkohshme.

Kur gjyqtarit i duhet t bj konkluzione t prkohshme mes provs dhe objektivit prfundimtar, kjo
nnkupton se provat jan indirekte. Neve jo vetm q na duhet t marrin parasysh cilsin e secils pjes
t provave, por edhe sa logjike dhe t forta jan konkluzionet prfundimtare q duhen br. Megjithat,
provat indirekte dhe provat direkte mund t prdoren bashk jo vetm pr t vrtetuar minimalisht
elementet e veprs penale, por edhe pr ta br provn m t besueshme.

Pr shembull, mendoni pr nj kuti t mbyllur. Objektivi juaj prfundimtar sht t prcaktoni se far ka
brenda. Po ta hapnit kutin dhe t shihni se far ka brenda, kjo ju jep prova direkte. Mirpo, nse nuk
jeni n gjendje ta hapni, ather do t prpiqeni t gjeni prova indirekte. Do ta ngrinit pr t par a sht e
leht apo e rnd. Mund ta shkundi pr t dgjuar se si tingllon sendi q sht brenda.

Posikurshoqjatjutregoj se ka par t fusnin brenda nj kavanoz me mjalt para se kutia t mbyllej?

Kjo sht prov direkte, por ju mund t mos e besoni personin apo t mendoni se sht informacion i
sakt. Mirpo nse e ngrini kutin, ajo ka peshn e nj kavanozi me mjalt. Duket sikur brenda kutis
lviz nj kavanoz me mjalt kur e shkundni. Kjo sht prov indirekte.

53

Mes provs direkte dhe provs indirekte, mund t besoni se brenda vrtet mund t ket nj kavanoz me
mjalt. Secila prov mbshtet provn tjetr, duke e br at t besueshme. Megjithat, ju nuk jeni 100%
t sigurt. Ai nivel i siguris vjen vetm duke e hapur kutin. Mirpo ju keni arritur n nj nivel t
probabilitetit ku e besoni konkluzionin tuaj, sepse gjeni q provat direkte dhe ajo indirekte tregojn t
njjtn histori.

Provat direktengashoqjajuajmundtjujapin nj shkall t caktuar t probabilitetit. Pr hir t ktij

shembulli, sepse ju nuk jeni t sigurt q shoqja juaj e mban mend me saktsi se far ka n kuti, ju
mendoni se ka nj mundsi prej 60% q n kuti t ket nj kavanoz me mjalt. Prova indirekte e rrit
sigurin tuaj, sepse prputhet me pohimin e shoqes tuaj. Ju tani mendoni se ka mundsi prej 90% q kutia
t ket nj kavanoz me mjalt.

Mirpo, le ta ndryshojm shembullin. Shoqja juaj ende thot se ka par q n kuti futn nj kavanoz me
mjalt, q ju bn t mendoni se ka nj mundsi prej 60% q ajo t ket t drejt. Mirpo kur e ngrini
kutin, ato nuk sht aq e rnd sa t ket nj kavanoz me mjalt. Kur e shkundni kutin, tingllon sikur
brenda t ket nj libr. N vend se t rris sigurin tuaj, informacioni i ri kundrshton deklaratn e saj.
Ju mendoni se ka probabilitet t ult q kutia t ket nj kavanoz me mjalt.

N shembullin e par, prova direkte dhe ajo indirekte vrtetojn njra-tjern. Q t dyja mbshtesin t
njjtin konkluzioni prfundimtar se n kuti ka nj kavanoz me mjalt dhe kjo e bn q t duket me m
shum probabilitet. Duke par provn indirekte, ju ndjeheni m t sigurt pr provn direkte. N
shembullin e dyt, prova direkte dhe ajo indirekte nuk vrtetojn njra-tjetrn. Ato mbshtesin
konkluzione prfundimtare t ndryshme q jan t paprputhshme. Jeni t knaqur q nuk keni nevoj t
mbshteteni vetm n provn direkte, pasi thjesht nuk duket e mundshme.

Secila pjes e provave mund t ket burime t ndryshme dhe mund t provoj gjra t ndryshme. Ajo
prov mund t siguroj fakte direkte t nj objektivi prfundimtar, si nj element i nj vepre penale. Nga
ana tjetr, mund t mbshtes fakte t prkohshme dhe kshtu sht prov indirekte. Sidoqoft, secila
pjes direkte ose indirekte e provave mund t ken cilsi t ndryshme q i bjn pak a shum t vlefshme
si fakte.

54

 55

 56

 Prmbledhja dhe problema

Prmbledhja:

Juristi duhet t konsideroj se far duhet t vrtetohet. Kto jan objektivat tuaja t fundit, prfshir dhe
elementet e krimit dhe t tjera gjra prtuvrtetuar, si baza pr paraburgim, konfiskim apo dnim. far
sht n dispozicion pr t vrtetuar kto gjra? Provat. Sidoqoft, ndonjher provat nuk vrtetojn
direkt t gjitha objektivat prfundimtare. Ndonjher gjykata duhet t bjn konkluzione prfundimtare
mes provave t mbledhura dhe objektivave. Provat duhet t mbshtesin kto konkluzione t prkohshme
n mnyr t logjikshme. Deduksioni dhe konkludimi logjik shtjellohen n nj tjetr kapitull.

Pjest e provave, ose nj prov apo aspekt i vetm i nj prove mund t vrtetojn disa gjra. Mund t
vrtetojn direkt nj element, por edhe t mbshtesin konkluzionin prfundimtar apo nj tjetr element.
Provamund t zbrthehet n pjes t ndara. Nj pistolet e gjetur n mbeturina n fakt ka nj sr
pjessh.far lloj pistolete sht? Ku u gjet? Kur u gjet? far kalibri ka? A ka shenja t
gishtrinjve? A ka numr serik? Secila nga kto pjes mund t ndihmoj t vrtetoj dika t ndryshme
n rast.

Konkluzioni prfundimtar sht vlersimi i probabilitetit se dika sht e vrtet, e bazuar n fakte t
njohura. Me mbledhjen e provave, trupi i provave mund t ndikoj n probabilitetin se dika sht e
vrtet. Pr shembull, shum dshmitar dhe dokumente mbshtesin, ose vrtetojn, nj konkluzion
prfundimtar t caktuar, q ka gjasa t jet i vrtet. Nse ka dshmitar kundrthns, ather
konkluzioni prfundimtar mund t mos jet i vrtet. Kjo do t shtjellohet si fuqia provueseose vlera
provuesen Kapitullin 4. Trupi i provs kshtu krijon nj rrjet me prova dhe konkluzione
prfundimtare, t cilat po t shqyrtohen n mnyr logjike, rezultojn n nj vendim t gjykats q sht i
bazuar mbi prova dhe konkluzione prfundimtare. Disa raste jan t thjeshta dhe mund t vrtetohen
direkt ose shpejt. T tjera raste jan m komplekse dhe krkojn nj rrjet m t gjer me prova dhe
konkluzione prfundimtare n mnyr q t demonstrojn fajsin ose prgjegjsin.

Problemat:

1. Nj fmij merret nga shtpia pa njohurin e prindrve dhe tani ka humbur. Dera nuk sht hapur me
forc dhe disa nga lodrat m t dashura t fmijs mungojn gjithashtu. A mbshtesin kto fakte ndonj
konkluzion prfundimtar? Cili sht ai?

2. Nj kmbsor goditet nga nj makin dhe vritet. Shoferi ka nj hak pr t marr ndaj kmbsorit, por
kmbngul q ishte nj aksident. Kofano sht shtypur dhe xhami i prparm sht krisur. Telefoni

57

mobil i kmbsorit gjendet 3 metra m tutje. N skenn e krimit ka shenja t zeza t gomave. far
prove e mbshtet konkluzionin prfundimtar se ishte aksident dhe pse? A vrteton kjo direkt pafajsin?

3. A munden provat t vrtetojn direkt nj krim dhe indirekt nj tjetr? A mund t jepni ndonj
shembull?

4. A duhet t vrtetohen t gjitha veprat penale me prova direkte?

58

 Modelet e prgjigjeve

1. Provat mbshtesin fuqimisht konkluzionin prfundimtar se fmija e ka njohur personin q e ka marr.

Dera nuk sht hapur me zor, q sugjeron se fmija e ka hapur dern pr dik q i besonte. Po ashtu
duket se fmijs i sht dhn mundsia t marr me vete lodrat, q gjithashtu sugjeron se ishte dikush q
e njihte fmijn. Ose rrmbyesi e njihte fmijn shum mir pr t marr lodrat e saj t preferuara, ose i
ka dhn fmijs koh t marr lodrat.

2. Edhe pse hakmarrja mes shoferit dhe t vdekurit sugjeron se vdekja ka qen e paramenduar, shenjat e
zeza n rrug mbshtesin konkluzionin prfundimtar se ka qen nj aksident. N mnyr specifike
mbshtesin konkluzionin prfundimtar se shoferi ka frenuar fort pr t shmangur goditjen e kmbsorit
dhe kshtu ka shkaktuar shenjat e zeza. Nj tjetr konkluzion prfundimtar, edhe pse m i dobt, mund t
nxirret nga telefoni mobil q sht hedhur larg nga aksidenti. Ai mbshtet konkluzionin prfundimtar se
kmbsori ka qen duke folur n telefon mobil dhe mund t mos i ket kushtuar vmendje trafikut.

3. Provat mund t vrtetojn direkt nj krim dhe indirekt nj tjetr. Pr shembull, nj arm e prdorur n
nj vrasje mund t vrtetoj direkt se i pandehuri e ka vrar viktimn. Pistoleta prputhet me plumbat nga
viktima, i pandehuri ka mbetje t barutit mbi duar dhe pistoleta sht gjetur n xhaketn e t pandehurit
m pak se 20 minuta pas vrasjes.

Nse ajo arm sht raportuar si e vjedhur nj vit m par, mund t shrbej si prov direkte se i
pandehuri e ka vjedhur edhe armn. Pr njrn nuk nevojitet ndonj konkluzion prfundimtar (pistoleta e
gjetur tek i pandehuri e lidh at direkt me vrasjen) ndrsa tjetra krkon konkluzion prfundimtar (nuk ka
asgj q ta lidh direkt me vjedhjen).

4. Nse ka prova direkte q konstatojn elementet e nj vepre penale, ato duhet t prdoren patjetr.
Meq npr shtje prdoren m shum prova indirekte, gjykata duhet t mbshtetet m shum tek
probabilitetipr t dhn vendimin. Edhe pse nj shtje penale mund t vrtetohet duke prdorur
prova indirekte, ky skenar nuk sht ideal.

59

 60

 K apitulli 4

C ila sht cilsia e provs?

N kapitujt e msiprm kemi msuar t zbrthejm trupin e provs n pjes diskrete. S pari, kemi
identifikuar se far nevojitet t vrtetojm me provat, q fillon me konstatimin e elementeve t veprs
penale, por mund t prfshij dhe objektiv t tjer. Ne pam edhe barrn e provs dhe standardin e
provs. M pas, shqyrtuam burimet e provave, si dshmi nga dshmitart, dokumente ose prova fizike.
Burimi i provave mund t rezultoj n prova q kan cilsi t ndryshme dhe krkojn q juristititrajtoj
provat ndryshe.

N kapitullin e mparshm, kemi shqyrtuar procesin logjik t provs. Provat e mbledhura provojn disa
fakte dhe lejojn q t bhen disa konkluzione prfundimtare. Kto konkluzione prfundimtare jan me
probabilitet, q do t thot se ne nuk kemi 100% siguri, por besojm se konkluzioni prfundimtar mund t
bhet me shkall m t ult t probabilitetit. Nse prova sht indirekte,nekemikonkluzionet e
prkohshmeedhepseshum akademik i quajn "prov e prkohshme" dhe "prov e parafundit." Prova
sht direkte nse konkluzioni prfundimtar ose fakti i konstatuar nga provat ndihmon n vrtetimin e
objektivit prfundimtar (ose "prova e fundit "). Ne pam gjithashtu se provat direkte dhe provat indirekte
mund t shqyrtohen s bashku, ose pr t mbshtetur njra-tjetrn dhe pr t rritur sigurin, ose pr t
kundrshtuar dhe pr ta br konkluzionin m pak t sigurt.

T gjitha kto konkluzione prfundimtare dhe konkluzione varen nga provat e mbledhura gjat hetimit.
Cilsit e provave mund t cenojn konkluzionet e prkohshme ose faktet e konstatuara. Ne kemi par

61

tashm disa shembuj t ksaj. N kapitullin e fundit, shembulli i kutis q mund, ose mund t mos ket
brenda nj kavanoz me mjalt, demonstron se dshmia e nj dshmitari mund t mos jet e besueshme.
Ajo ka thn se ka par t fusin nj kavanoz me mjalt brenda n kuti para se ta mbyllin. N shembullin e
par, pesha dhe ndjesia e kutis e mbshtesin mundsin q n kuti t ket nj kavanoz me mjalt. N
shembullin e dyt, kutia ishte shum e leht dhe kur shkundej, tingllonte si libr dhe jo si kavanoz me
mjalt. N shembullin e par, dyshimet pr besueshmrin e saj ishin m t vogla, sepse historia e saj
vrtetohej nga prova t tjera. N shembullin e dyt, besueshmria e saj ishte m e dyshimt, sepse provat
e tjera ishin n kundrshtim me historin e saj.

Shum jurist prdorin stenografin pr t prmbledhur t gjith procesin e vlersimit t provave. Ata
mund ta quajn kt prov "t dobt" ose "t fort." Shpeshher, kjo nnkupton se n ndrdije, ata i kan
shqyrtuar cilsit e provs. Ata madje mund ta quajn t gjith shtjen "t dobt" ose "t fort," q
nnkupton se n ndrdije i kan vlersuar cilsit e provave, konkluzionet prfundimtare q jan br dhe
sa mir faktet dhe konkluzionet prfundimtare mbshtesin objektivin prfundimtar.

Juristi duhet t ket fjalorin dhe konceptet q t jet n gjendje t prshkruaj cilsit e secils pjes t
provave. Vetm ather juristi mund t prdor shkathtsit e hetimit dhe provs dhe gjyqtari t vlersoj
dhe gjykoj n baz t atyre cilsive. Ato cilsi ndikojn sa shum probabilitet ose pesh gjyqtari i jep
provave, sa me ndikim jan pr shtjen dhe a jan shqyrtuar apo jo.

N prgjithsi, secila pjes e provs ka tre karakteristika kryesore, pavarsisht burimit ose llojit.
Karakteristika e par e provs sht relevanca ose substanca. Relevanca e provs varet krejtsisht nga
ajo se far duhet t vrtetohet. Karakteristika e dyt sht besueshmria e provs. Kjo prshkruan nse
prova duhet t besohet apo t konsiderohet e sakt. Karakteristika e fundit sht forca provuese ose pesha
e provs. Forca provuese prshkruan se sa bindse sht prova brenda trupit t provs n nj shtje t
caktuar.20

a. Relevanca

N nj shtje penale, apo veprim ligjor, provat duhet t kontribuojn n marrjen e vendimit pr shtjen.
Kjo krkon q gjyqtari dhe juristi t kuptojn se far duhet t vrtetohet, q e kemi identifikuar si
objektivi prfundimtar dhe konkluzioni prfundimtar. Mbani mend se kto objektiv dhe konkluzione
prfundimtare nuk prfshijn elementet e krimit, por edhe rrethanat lehtsuese ose rnduese, procedurat e
konfiskimit, procedurat pr dnim ose paraburgim dhe procedura t tjera t nevojshme. N mnyr q
provat t jen relevante, atoduhettibjn ato objektiv ose konkluzione prfundimtare m pak ose m
shum t mundshme.

Pra, provat mund t jet direkt relevante nse bjn q fajsia e t pandehurit t ket m shum ose m
pak gjasa. Pr shembull, nj dshmitar okular q pretendon se e ka par t pandehurin duke e kryer
vrasjen sht direkt relevant. Edhe nj dshmitar q pretendon se e ka par t pandehurin duke bler nj
arm t ngjashme sht relevant, pasi tregon se i pandehuri ka patur qasje n nj arm pr vrasje. Po ashtu
mund t jet relevante direkt nse bn ndonj konkluzion t nevojshm n rast q t jet m pak ose m
shum me gjas.

T. Anderson, D. Schum& W. Twining, Analysis of Evidence (Analiza e provave), botimi i 2. 60-71 (Cambridge
20

2005).

62

Prova mund t jet edhe indirekt relevante. Nse kemi dshmitar okular pr vrasjen, kjo do t ishte direkt
relevante. Por nse sht dhe ndonj dshmitar tjetr q pretendon se n at koh dshmitari okular ka
qen n nj qytet tjetr, edhe kjo do t ishte relevante. Dshmitarin e par do ta bnte m pak t
besueshm dhe kshtu do t ndikonte n probabilitetin e fajsis s t pandehurit.

Juristi duhet t tregohet i kujdesshm pr relevancn. Ndonj prov mund t jet paragjykuese, por jo
relevante. Provat paragjykuese thjesht nnkuptojn se prova e bn t pandehurin t duket keq. Kuptohet,
provat q provojn fajsin e t pandehurit jan paragjykuese, por edhe relevante. far lloj provash do
t ishin paragjykuese, por jo relevante?

Disa lloje t provave mund t jen paragjykuese, sepse e bjn t pandehurin t duket i pamoralshm,
mirpo nuk vrtetojn n fakt se i pandehuri ka kryer veprn penale me t ciln ngarkohet. Pr shembull,
prdorimi i alkoolit ose drogs nga ana e t pandehurit mund ta bj gjyqtarin q ta ndshkoj pr ato
veprime, por a jan ato relevante pr t provuar se ai ka mashtruar bankn? Prova mund t jet relevante
nse prokuroria argumenton se atij i duhej t mashtronte bankn pr t financuar prdorimin e drogs,
duke demonstruar kshtu motivin. Mirpo, nse ky nuk sht motivi, si mundet kjo t vrtetoj fajsin e
tij? N t vrtet, kjo gj thjesht e paraqet at si t pamoralshm, por pa konstatuar se ai e ka kryer
krimin.

Nj tjetr shembull do t ishte reputacioni i t pandehurit n komunitet. Nse fqinjt e tij dshmojn se ai
nuk ka qen fqinj i mir, se rrinte uar deri von, vinte muzik me z t lart dhe ulrinte shum, a do t
ndihmonte kjo pr t vrtetuar se ai ka mashtruar bankn? Gjyqtari mund t mos e doj ta ket pr fqinj
dhe mund t gjej se kto veprime jan t paprshtatshme, mirpo logjikisht ato nuk e mbshtesin fajsin
apo pafajsin e tij. Nuk jan relevante.

Provat mund t jen dhe paragjykuese ndaj dikujt tjetr q nuk sht i pandehuri, por t mos jen
relevante. Kjo prfshin sjelljen seksuale t viktims s prdhunimit. N shumicn e vendeve, prdhunimi
ndodh kur nj person e detyron nj tjetr person t kryej marrdhnie seksuale pa dshirn e vet. Shum
vende nuk lejojn q e kaluara seksuale e viktims t paraqitet n gjykim, me prjashtim t rasteve kur
mund t tregohet se ekziston nj model i akuzave t rrejshme pr prdhunim. Pse ndodh kjo? Provat pr
sjelljen seksuale n t kaluarn mund t jen shum paragjykuese kundr viktims dhe shpeshher,
mbrojtsi i t pandehurit prpiqet ta bj viktimn t duket si imorale ose e shturrur. Mirpo, shtja para
gjykats n kto raste nuk sht nse viktima ka pranuar n disa raste t bj marrdhnie seksuale, por
nse sht pajtuar ajo pr t br seks (ose a ka qen n gjendje t pajtohet) gjat ngjarjes q sht nn
aktakuz.

Pra, disa prova nga sjellja n t kaluarn mund t jen paragjykuese dhe t mos jen relevante as indirekt,
si pr shembull sjellja seksuale n nj rast prdhunimi. Nse i pandehuri ka histori me akuza pr
prdhunim, edhe kjo do t ishte paragjykuese. A do t ishte relevante? Ku sht dallimi?

Nse i pandehuri sht dnuar disa her dhe ka patur akuza pr prdhunime, sht sjellje seksuale n t
kaluarn. Mirpo sht dhe relevante, sepse n secilin rast ose sht pohuar, ose sht vrtetuar se ai
sht prfshir n sjellje seksuale pa pajtimin e viktims, njjt si n rastin n fjal. Potikishte
shprfillur lutjet e viktims pr t ndaluar n t kaluarn, kjo e bn m t mundshme q ai t ket vepruar
njjt edhe n kt rast.

63

Ndonjher, sjellja n t kaluarn e t pandehurit ose viktims sht relevante, sidomos nse ndrlidhet
direkt me nj nga objektivat prfundimtare n kt rast. Puna e nj personi n t kaluarn si bravandreqs
mund t jet relevante nse ai akuzohet se ka shprthyer dern e nj dyqani t kyur pr t vjedhur.
Mirpo mund t mos jet relevante nse akuzohet pr shmangie t tatimeve. Pse? Sepse puna e tij n t
kaluarn si bravandreqs nuk i bn m pak apo m shum t mundshme elementet e evazionit fiskal.

Pra, pr t kuptuar nse nj pjes e provave sht relevante, duhet t pari t kuptojm se far duhet t
vrtetohet. Duke u fokusuar tek provat relevante, shtja bhet m e fort, e qart dhe nuk krijon
paragjykim t panevojshm ndaj t pandehurit apo palve t tjera. Me dshmi qartazi relevante,
konkluzionet prfundimtare t nevojshme pr t prcaktuar nse nj person sht fajtor apo i pafajshm
(ose pr t gjykuar ndonj objektiv tjetr t fundit) jan m t lehta prtubr. Megjithat, vetm pse
provat jan relevante nuk do t thot se duhet t besohen t jen t vrteta apo t sakta.

b. Besueshmria

far na bn t besojm nse provat jan t vrteta apo t sakta? far cilsish t pjesve t provave e
arsyetojn at besim? Provat mund t jen konkrete ose dshmuese dhe disa prova i kan t dyja kto
karakteristika. Provat konkrete mund t prfshijn dokumente, objekte fizike, video, fotografi, harta,
diagrame ose sende t tjera t ngjashme. Prova dshmuese prbhet nga pohime me shkrim ose me goj
nga dshmitari. Kuptohet, prova konkrete si nj letr ose email mund t jet dhe prov dshmuese, si pr
shembull faktet q pohohen n email. N raste t tilla, besueshmria e dshmis konkrete (emaili) dhe
besueshmria e provs dshmuese (faktet e pohuara n email) duhet t shqyrtohen ndarazi.

1. Besueshmria e provs dshmuese

Shpeshher, juristt din t dallojn besueshmrin e nj personi q dshmon gojarisht. Shpesh ne

shohim gjuhn q prdoret, shprehjet e fytyrs, pozicionin trupor dhe sinjale t tjera joverbale pr t
vendosur nse e besojm apo jo at person. Sidoqoft, ka edhe faktor shtes q ndikojn n besimin ton
pr pohimet e dshmitarit. S pari, na duhet t kuptojm nse dshmitari ka baza pr t dhn deklarat.
S dyti, mund t shohim besueshmrin e asaj q po thuhet. Pastaj, ka dhe shum faktor t tjer q
mund t dmtojn besueshmrin e dshmis.

S pari, a ka dshmitari baz pr t dhn dshmi ? Baza m e besueshme sht q dshmitari t ket
njohuri personale pr ngjarjen. Me fjal t tjera, dshmitari e ka par vet ngjarjen, pra sht "dshmitar
okular".

Baza tjetr m e besueshme sht q dshmitari t ket konkluduar se ngjarja ka ndodhur n baz t
njohurive t veta personale. Si shembull, dshmitari mund t ket par t fluturoj nj aeroplan q kishte
probleme me motorin. Pastaj ai ka dgjuar shprthimin dhe ka par tymin. Ai nuk e ka par ngjarjen, por
nga ajo q pa, ai mund t konkludonte se kishte ndodhur prplasja. Gjyqtari mund t vlersoj
besueshmrin e deklarats n varsi t njohuris personale dhe arsyeshmris s konkluzionit.

Baza e fundit dhe m pak e besueshme sht q dshmitari t mos ket asnj njohuri personale, por ta ket
marr at njohuri nga nj tjetr person (burimi parsor). Krejt ajo q mund t vlersojm sht nse
dshmitari vrtet e ka dgjuar deklaratn nga burimi parsor, por nuk mund t vlersojm besueshmrin
e burimit parsor. Ne nuk e dim se si ai person e dinte informacionin dhe nse ishte i sakt apo i vrtet.

64

Mund t mos jet prov e besueshme n gjykim, por gjat hetimit t faktit mund t oj tek nj dshmitar
q ka njohuri personale pr ngjarjet.

S dyti, mund t shqyrtojm besueshmrin aktuale t pohi mit n dshmi. Kjo prfshin prcaktimin e
vrtetsis s dshmitarit, t objektivitetit t dshmitarit dhe aftsis s dshmitarit pr t vzhguar
ngjarjet. Vrtetsia e dshmitarit sht shpeshher n varsi t prcaktimit nse dshmitari po gnjen.
Kjo nuk do t thot se dshmitari e ka gabim apo sht n lajthim, mirpo se ata besojn nj gj, por me
qllim po dshmojn dika tjetr. Ndonjher, vrtetsia prcaktohet nga vzhgimi subjektiv i sjelljes s
dshmitarit, por ndonjher mund t prcaktohet edhe nga dnimet n t kalurn t dshmitarit apo nga
reputacioni i tij pr vrtetsi, nga dshmi pr korrupsion apo friksim nga ana e dshmitarit, ose
mundsisht dhe nga teste t tjera, si testimi me poligraf.

Objektiviteti i nj dshmitari mat nse dshmitari ka paragjykim. Nj dshmitar objektiv nuk ka

paragjykim dhe raporton me saktsi gjithka q ka par. Nj dshmitar me paragjykim beson se e pa at
ngjarje, por pr shkak se ai ose ka pritur ose ka dashur t shoh ose t dgjoj. Kjo mund t prfshij
paragjykim racor, etnik ose gjinor, q do t ndikonte tek dshmitari se si e percepton apo i mban mend
ngjarjet n baz t pritshmris s vet. Pr shembull, nj person q ka paragjykim ndaj grave mund t
mos ket perceptuar apo t mbaj mend nj grua q ka br nj akt heroik n skenn e krimit. N rastin
m t mir, ai mund t mbaj mend se ajo ka patur nj rol t vogl n ngjarje. sht shum e rndsishme
t eksplorohet ky paragjykim i dshmitarit n mnyr q t kuptohet m mir besueshmria e dshmitarit.

Ne duhet gjithashtu t jemi n dijeni se kujtesa ka kufizime, t cilat i kemi diskutuar n Kapitullin 2.
Dshmitarit mundtikujtohetvetm ajo q sht e rndsishme pr t. Kjo paraqet paragjykim t
brendshm n baz t modelit t tyre pr t sjell ngjarjet n kujtes. Personitmundtiduhett rishikoj
shnime, emaila, kalendar ose dokumente pr t freskuar kujtesn.

Duke supozuar se dshmitari beson n deponimin e vet dhe se deponimi ishte objektiv dhe i sakt, ne
duhet t shohim edhe aftsin e dshmitarit pr t vzhguar ngjarjet. Kjo ndonjher quhet "ndjeshmri
vzhguese." Nj person mund ta besoj at q pa dhe t mos ket paragjykim, por nse kan patur shikim
t penguar t ngjarjeve ose t mos ken qen n gjendje t dgjojn pr shkak t zhurms. Nse
dshmitari ka qen duke pir ose duke marr ndonj medikament kur ndodhi ngjarja, sa mir mundti
ken perceptuar ose mbajtur mend ngjarjet? Nse ka shikim t dobt, dgjim t dobt apo mangsi t
tjera shqisore, ata mund t mos i ken vzhguar ngjarjet me saktsi. Nse dshmitari sht fmij, ai
mund t mos i ket kuptuar t gjitha ngjarjet.

Nse nj person ka prvoj apo ekspertiz n fushn ku tani sht dshmitar,aimundtiket kushtuar
ngjarjes vmendje shtes, por edhe kjo nnkupton se ata kan prirjen t ken paragjykim. Ata do t
fokusohen vetm n ngjarjet pr t cilat kan ekspertiz. Nj mjek q sht dshmitar i t shtnave me
arm menjher do t prqendrohet tek gjendja mjeksore e viktims, pr shembull, dhe mund t mos
shoh se far ndodhi me at q gjuajti me arm.

Ndjeshmria vzhguese jo vetm prfshin aftsin e dshmitarve pr t perceptuar ngjarjet, por edhe
kushtet gjat atij vzhgimi kan rndsin e tyre. Nse ngjarja ka qen e papritur dhe e shpejt, ka shum
pak koh pr dshmitarin q t vzhgoj. Gjithashtu, dshmitari nuk e ka pritur at ngjarje, ndaj mund t
mos ket kushtuar shum vmendje. A i sht krkuar t fshihet, ruhet, apo ndryshe t mos vzhgoj

65

ngjarjen? A kan ndodhur shum ngjarje menjher ndaj dhe vmendja e dshmitarit sht
shprqendruar?

Nse nj dshmitar ka baz t qart pr t deponuar, duket si i besueshm dhe pa paragjykim dhe ka qen
n vendin e duhur pr t vzhguar ngjarjet, a nnkupton kjo se dshmitaritduhettibesohet? Risilleni n
mendje shembullin me kavanozin e mjaltit n kuti. Shoqja juaj ju tha se ajo kishte par t vendosnin nj
kavanoz me mjalt n kuti, para se ajo t mbyllej. Mirpo prova t tjera e kundrshtojn pohimin e saj.
Ju nuk besoni se ajo gnjen, ajo nuk ka ndonj paragjykim ndaj kavanozit me mjalt dhe ajo ka qen n
dhom kur kavanozi u vendos brenda n kuti. Mirpo, nuk duket ajo ka t drejt. Ajo mund t jet
gabuar ose mund t mos i ket par ata kur e kan hequr kavanozin me mjalt para se kutia t mbyllej.
Kjo nuk do t thot patjetr se dshmitarja nuk sht e besueshme, mirpo e ul vlern q i jepni pohimit t
saj.

Edhe konsistenca ndihmon n konstatimin e besueshmris s dshmitarit. Po sikur ajo t ket thn
gjra kundrthnse mes deklarats s mngjesit dhe asaj q ka dhn m von? N mngjes, ajo tha se
ishte kavanoz me mjalt. Ndrsa tani thot se ishte qese me mjalt. T gjitha kundrshtit brenda
deklaratave t dshmitarve mund t cenojn besueshmrin e tyre. Kjo do t thot se ajo ose ka gnjyer
n mngjes, m von gjat dits ose t dyja hert. Gjithashtu mund t thot se ajo me ndershmri po
raporton nj besim q ka ndryshuar. N Kapitullin 2 kemi diskutuar se si hulumtimet shkencore
sugjerojn se do her q ne sjellim n mend nj kujtim, sidomos ato traumatik apo t frikshm, ato
riprpunohen.

2. Besueshmria e provave konk rete

Prova dshmuese mund t jet e besueshme nse dshmitari ka baza t ket vzhguar ngjarjen, sht i
besueshm, objektiv, konsistent dhe mbshtetet n kushte t qarta pr t vzhguar dhe mbajtur mend
ngjarjen. Kto kushte nuk vlejn pr prova konkrete. Pistoleta nuk ka vzhguar asgj. Ajo nuk ka
kapacitet t gnjej apo t ket paragjykim. sht ajo q sht. A do t thot kjo se e gjith prova
konkrete sht automatikisht e besueshme?

Sigurisht q jo. E gjitha prova konkrete mund t ket munges t besueshmris. Ne mund ta shqyrtojm
besueshmrin e provave konkrete duke vshtruar autenticitetin e tyre. Besueshmria e provave konkrete
gjithashtu matet duke vshtruar saktsin apo ndjeshmrin e tyre si dhe duke u marr me sigurin e tyre.

Autenticiteti i provave konkrete sht masa m kritike e besueshmris s tyre. A sht sendi vrtet prov
fizike se sht prfshir n krim? Shembulli m i qart i provave konkrete joautentike do t mund t ishin
dokumente t falsifikuara ose t ndryshuara. sht e qart se provat q ndryshohen me qllim ose q
shkmbehen q jan joautentike dhe nuk duhet t merret parasysh nga gjykata. Provat edhe mund t ken
qen subjekt i ndonj gabimi gjat mbledhjes, procesimit, ruajtjes, testimit ose regjistrimit t rezultateve.
Edhe pse mund t mos jet e qllimshme, gabimet q bhen gjat mbledhjes, mbajtjes apo regjistrimit t
provave gjithashtu paraqesin provat q jan t pasakta dhe nuk duhet tu besohet. Dshmitari i cili
dshmon pr prova fizike, si polici i cili i ka mbledhur, mund ta ket gabim ose t gnjej. Edhe
besueshmria e atij dshmitari cenon besueshmrin e provave q ka mbledhur.

Pr shembull, polici mbledh mostra t gjakut n skenn e krimit, por nuk i shnon dhe nuk i ruan ato si
duhet. Ato gjenden nj dit m von. Pasi drgohen pr analiz, ata nuk jan t sigurt nse kan

66

ardhur nga skena e krimit apo ku kan qen ditn q nuk gjendeshin. Ato prputhen me llojin e gjakut t
t pandehurit, por meq provat kan autenticitet t vogl, ather iu mungon besueshmria.

Disa lloje t provave konkrete jan edhe subjekt i testeve t tjera t besueshmris: a ka qen prova
rezultat i nj procesi t sakt dhe me ndjeshmri dhe a ka qen prova rezultat i nj procesi t besueshm.
Shum forma t provave konkrete jan rezultat i nj procesi q vzhgon dhe ruan informacionin, si
kamerat e vzhgimit. Kamera q rri n kndin e nj ndrtese sht njra an e procesit q rezulton n
regjistrimin n video diku tjetr n ndrtes. Kamera mund t jet e sakt dhe e ndjeshme, merr imazhe t
qarta dhe t detajuara t hyrjes s banks, pr shembull. Mirpo, kamera mund t jet jasht fokusit, t
ket lente t papastr ose pengohet nga ndonj pem. N raste t tilla, mund t mos jet e sakt dhe e
ndjeshme dhe mund t mos jet n gjendje t jap imazhe t besueshme.

Nga ana tjetr e ndrtess gjendet nj pajisje e cila regjistron imazhet q vijn nga kamera e siguris. A
sht procesi i besueshm? A regjistron normalisht? A sht stampa e kohs e sakt? A do t regjistroj
ky proces imazhe t besueshme n at mnyr q t mundemitubesojm? N nj shembull t ngjashm,
nj ekspert mund t deponoj se ata e kan testuar gjakun pr helm. Ata prshkruajn nj proces. A sht
mbledhur gjaku si duhet? A kalibrohen rregullisht makinerit e laboratorit pr t siguruar saktsi? A jep
kjo metod e laboratorit rezultate t besueshme?

Nj shembull i ndryshm mund ta shpjegoj kt koncept m ndryshe. Deklarata financiare e banks pr

llogarin e t pandehurit n prgjithsi konsiderohet t jet shum e besueshme. Po nse sportelistt e
banks kan br shum gabime kur kan regjistruar informacionin n sistem? Kjo do t nnkuptonte se
procesi i banks pr t regjistruar transaksionet sht i pasakt dhe i pandjeshm nuk e regjistron
informacion me saktsi. Nse banka i prmirson gabimet vetm kur sfidohet nga klienti, kjo nnkupton
m tej se banka nuk e ka audituar apo nuk ka br kontroll t cilsis. Kjo mund ta bj gjyqtarin t vr
n pyetje saktsin dhe besueshmrin e t gjith dshmis s dokumentuar t banks.

Q nj proces t jet i besueshm, ai duhet t jet dhe i prsritshm, i sigurt dhe konsistent. Sportelisti i
banks mund ta ket regjistruar informacionin gabim n sistemin kompjuterik t banks, por kompjuteri e
ka regjistruar me siguri dhe n mnyr konsistente. sht nj sistem i besueshm, por jo i sakt. Ne
priremitiubesojm sistemeve t automatizuara kompjuterike t sotme q t regjistrojn me siguri dhe
konsistenc t gjitha emailat, mesazhet, tuitet dhe transaksionet bankare. Natyra e automatizuar
nnkupton se nuk ka prfshirje t njeriut dhe kshtu, nuk ka gabime njerzore.

Pra, procesi shpeshher konsiderohet t jet i sakt, i ndjeshm dhe i sigurt nse sht trsisht i
automatizuar. Dshmitari mund t prshkruaj procesin para gjykats pr t rritur vlersimin q ka
gjykata pr besueshmrin e provave. Mirpo, ashtu si u vrejt me testin laboratorik m lart, procesi i
automatizuar mund t humbas besueshmrin nse nuk mirmbahet si duhet apo nse ka psuar dme.
Emaili mund t jet proces i besueshm, por nse ka ndonj shkputje t rryms ose nse sht br cak i
sulmit kibernetik, mund t mos jet m i besueshm.

Pra, jan tre faktor kryesor q cenojn besueshmrin e provave konkrete. Prova fizike, si arma e
vrasjes ose telefoni mobil i gjetur n skenn e krimit jan kryesisht t besueshme, sepse jan autentike.
Nse prokurori vrteton se pistoleta q tregohet n gjykat sht e njjta q ka qen n skenn e krimit,
ather ai e ka konstatuar autenticitetin e saj. Megjithat, nse avokati mbrojts mund t ngrej pyetje

67

nse prova fizike sht e ndryshme nga prova e gjetur n skenn e krimit ose ka mundsi t jet
manipuluar, besueshmria e asaj prove fizike mund t ulet.

Prova t tjera konkrete q zakonisht jan rezultat i procesit jan dokumenta, emaila, deklarata bankare,
video mbikqyrse ose rezultate laboratorike. Ne mund t vm n pyetje besueshmrin e provave duke
ekzaminuar procesin baz q e ka regjistruar at. S pari, a e mbledh ky proces informacionin n mnyr
t sakt ose t ndjeshme? Kjo mund t prfshir kamerat e mbikqyrjes, sportelistin e banks q
regjistron informacion ose mbledhjen e provave n skenn e krimit.

S dyti, a sht procesi nj proces q prsritet, konsistent dhe i sigurt? Procesi mund t jet procedur
standarde operative brenda nj organizate, si krkesa pr t mbledhur, ruajtur dhe mirmbajtur zinxhirin e
kujdestaris pr provat e gjetura n skenn e krimit. Gjithashtu procesi mund t jet dhe nj proces
normal q banka prdor pr t proceduar depozitat. Procesi mund t jet dhe nj proces trrsisht i
automatizuar kompjuterik q regjistron emaila, transferta bankare ose transaksione t tjera t prsritura.

Pra, shum dokumenta konsiderohen t besueshm, sepse ata kan qen rezultat i procesit normal, pa
paragjykim q ka regjistruar informacionin n mnyr t sakt dhe pastaj ka nj proces konsistent pr
regjistrimin e tij. Pr shembull shnime t telefonit mobil. Personi q i bie numrit t telefonit, e shnon
at direkt n telefon. sht i sakt. Kompania telefonike ka arsye t mbaj shnime t sakta t thirrjes
telefonike, pasi n fund t fundit t lshon faturn. Ndaj ka instaluar nj sistem t automatizuar pr t
regjistruar procesin. Ai prsritet mijra her me seciln telefonat q bhet n sistem. Kshtu, ne
rrallher vm n pyetje saktsin dhe sigurin e atij procesi, ndaj dhe dokumentacionit q rezulton i
jepet besueshmri e lart.

3. Besueshmria e provave t prziera

Ndonjher, prova dshmuese gjendet n dokumenta ose mjete t tjera, si kompjuteri. Nse dokumenti
ose mjeti baz sht i besueshm, a ia shton kjo besueshmrin deklarats q pohohet? Pr shembull,
dshmitari e thrret policin pr t raportuar nj krim. Dispeeri regjistron do telefonat n numrin e
emergjencave. Sistemi konsiderohet i sakt, i ndjeshm dhe i besueshm. Regjistrimi bhet
automatikisht. A nnkupton kjo se deklarata q i ka br dshmitari dispeerit sht automatikisht e
besueshme? Sigurisht q jo dhe juristi dhe gjyqtari duhet t vlersojn besueshmrin e asaj deklarate
vemas.

Pra, a ka patur dshmitarja baz t qart pr t deponuar? A tingllon ajo sikur thot t vrtetn? A ka
dshmitarja ndonj paragjykim? A ka qen n gjendjetivzhgoj ngjarjet nga afr? A sht deklarata e
regjistruar konsistente? A sht konsistente me deklaratn q mund t ket dhn m von?

Nj tjetr shembull i dshmis s przier jan telefonat e zgjuar. Kto jan telefona mobil me aftsi t
mahnitshme kompjuterike, regjistrim t videove dhe mesazheve elektronike. Ata mund t ruajn prova t
rndsishme pr rastin. Gjat nj krkimi me urdhr t gjykats, policia ka gjetur nj telefon mobil. Disa
dit m von, ata kan par fotot dhe kan gjetur nj foto inkriminuese t nj grumbulli me drog.
Avokati mbrojts krkon meta-t-dhnat e fotografis, q jan t dhnat elektronike t cilat tregojn se
kur sht krijuar fotoja. Meta-t-dhnat e fotografis sugjerojn se ajo sht krijuar dy or pasi policia ka
prfunduar krkimin dhe mjaft koh pasi policia ka marr telefonin mobil. A sht tani fotoja nj pjes e
besueshme e provave?

68

Prandaj, provat mund t jen relevante pr objektivin prfundimtar ose konkluzionin e prkohshm.
Provat mund t jen t besueshme, pavarsisht a jan dshmuese, konkrete apo t prziera. Kshtu, ne do
dim se provat ndikojn mbi vendimin e gjykats dhe se jan t besueshme. Mirpo, a e bindin gjykatn
kto prova? Me fjal t tjera, a mund t prcaktojm peshn apo fuqin provuese t saj?

c. F uqia provuese

Fuqia provuese sht karakteristika m e vshtir prtukonceptualizuartek provat. Disa njerz besojn
se ajo sht thjesht nj form e besueshmris. Shum njerz i referohen asaj si pesha e provs, q n
fund t fundit nnkupton se ka m shum apo m pak ndikim mbi vendimin prfundimtar t gjykats apo
gjetsit t fakteve. Disa mund t thon se sht prov efortoseedobt, por ajo fuqi ose dobsi nuk
do t thot se nuk sht e besueshme apo relevante. Ather, cila sht kjo karakteristik e provs?

Fuqia provuese apo pesha thjesht prshkruan nse provat jan bindse. Por pse nj pjes e provave e
bindin dik, por nj tjetr jo? Nse ju kujtohet, provat mbshtesin konkluzionin prfundimtar q nxjerr
gjetsi i fakteve. Provat jo patjetr ojn drejt nj konkluzioni prfundimtar. Shpeshher, ekziston
probabiliteti mes nj konkluzioni prfundimtar dhe konkluzioneve t tjera. Nse krimineli sht par
duke u larguar me nj makin t kuqe, fakti q i pandehuri ka nj makin t kuqe a e mbshtet vrtet
konkluzinin se ai sht krimineli? Mund t ket nj mij njerz me makina t kuqe. Nse krejt ajo ka
dim sht se krimineli ka makin t kuqe dhe i pandehuri ka makin t kuqe, probabiliteti q i pandehuri
t jet krimineli sht nj n njmij, ose 0.1%. Kuptohet, kjo nuk sht prov shum bindse, sepse ka
probabilitet shum t ult q t jet e sakt pr t nnkuptuar se i pandehuri sht krimineli.

Shpeshher, ne e bjm kt gjykim t probabilitetit n mnyr t pavetdijshme. Mirpo, jan disa cilsi
q mund t rrisin ose t ulin probabilitetin q ia atribuojm nj pjese t provave. S pari, a prputhet
prova me pvojat tona normale dhe me pritshmrit tona? Nse jo, a ka ndonj shpjegim t mir pr
kt? S dyti, a vrtetohet nga prova t tjera? S fundmi, a jan provat konsistente s brendshmi? Edhe
pse mund t ket faktor t tjer q ne i prdorim n mnyr t pavetdijshme pr t atribuar probabilitete
dhe konkludime, kto tre faktor mund t diskutohen dhe shqyrtohen n salln e gjykimit.

1. Prputhja

Nj element i fuqis provuese mund t prshkruhet si "prputhja" e provave. A ka kuptim? Mund t mos
jet e pamundur, por a sht tepr e pazakont ose e vshtir prtuimagjinuarsendodh? Ne kemi
identifikuar lidhjet logjike mes nj pjese t provave dhe objektivit t fundit ose konkluzionit t
prkohshm. Gjithashtu kemi par se ato konkluzione prfundimtare mund t ken edhe probabilitete m
vete, qoft n mnyr t pavetdijshme. Ndonjher ktyre probabiliteteve u japim cilsor t thjesht "t
fort" ose "t dobt." Duke mbledhur prova t tjer, mund t mendojm se probabiliteti sht dobsuar
ose sht forcuar.

69

Kshtu, prova ka njfar fuqie q mbshtet ose dobson konkluzionin prfundimtar n nj rast. Nse disa
konkluzione prfundimtare jan t nevojshme, nse secili prej tyre sht i logjikshm dhe konsistent s
brendshmi, ather kjo e bn m t fort. Nse konkluzionet jan n prputhje me ato q ne hasim n
jetn e prditshme, ather edhe kjo e forcon. Nse provat krkojn konkluzione prfundimtare t
pazakonta ose m pak logjike mes saj dhe objektivit t fundit, ather del m e dobt.

Le t marrim nj shembull. Nj dshmitar i besueshm e prshkruan grabitjen e banks, por thot se

kriminelt u larguan me nj balon. Provat jan haptazi relevante dhe dshmitari sht i besueshm, por
konkluzioni prfundimtar sht i vshtir. Nuk sht as normal, as logjik. Nse dshmitari do t kishte
thn se grabitsit e banks u larguan me nj Ford t kaltr, ather fuqia provuese do t kishte qen m e
fort, sepse konkluzioni sht m shum n prputhje me pritshmrit e prditshme. Ndonjher mund t
themi se historia sht m bindse.

Sidoqoft, nse dshmitart e tjer gjithashtu i kan prshkruar kriminelt se jan larguar me balon,
konkluzioni prfundimtar sht m i leht prtubr. Pse? Historia e dshmitarit sht vrtetuar me
prova t tjera. Ky sht nj tjetr element i fuqis provuese.

70

 2. Vrtetimi

Vrteti mi ndodh kur nj pjes e provave mbshtetet nga pjes t tjera. Ky sht nj nga elementt m t
rndsishm t fuqis provuese. Vrtetimi fuqizon probabilitetin q provat mbshtesin konkluzione t
prkohshme. Prova t shumfishta mund t ojn drejt prfundimit se njri konkluzion prfundimtar
sht m i mundshm se nj tjetr. Edhe pse mund t themi se provat vrtetojn njra-tjetrn dhe
fuqizojn konkluzionin.

Le t shohim se si ndryshojn kto t dyja. Pr shembull, dshmitarja sheh t shtna me arm ku vrassi
largohet me nj Fiat t kuq. Ajo thot se ndodhi n orn 3:40. Telefoni i saj mobil tregon se ajo e ka
thirrur policin n orn 3:41. Telefonata e vrteton historin e saj, ashtu si e mbshtet kohn e vrasjes n
orn 3:40. Kjo e bn dshmin edhe m t besueshme, sigurisht, por edhe mbshtet konkluzionin q
sht br.21 Ajo pjes e dshmis pra sht m e fuqishme pr shkak t vrtetimit. Mund t themi se
deklarata e saj vrtetohet nga evidencat e telefonit. E bn dshmi m t fuqishme, m t mundshme.

Nj mnyr pr t kuptuar vrtetimin sht t shohsh se si gjrat nuk vrtetohen. E kundrta e dshmis
vrtetuese sht dshmia konfliktuese. Kjo e bn probabilitetin m t dobt. Pr shembull, dshmitarja
thot se ajo i pa t shtnat n orn 3:40, por n kt shembull ajo e thirri policin n 4:30. Prse priti aq
gjat? Kjo dshmi sht n konflikt me historin e saj dhe e bn m t dobt. Ekziston nj probabilitet
m i ult se vrasja ka ndodhur n orn 3:40, ashtu si pretendon ajo.

Sidoqoft, po nse i pandehuri ka nj Fiat t kuq? A e vrteton kjo historin e saj? Nuk e vrteton, sepse
nuk e bn historin e saj m t fort apo t mbshtes konkludimin se vrassi u largua me nj Fiat t kuq.
Mijra njerz t tjer n qytet kan Fiat t kuq, por kjo nuk e forcon historin e dshmitares. Nse i
pandehuri nuk do t kishte Fiat t kuq, ne nuk do t kishim vn papritmas n pyetje nse ajo vrtet e pa
vrassin q u largua me Fiat t kuq. Sidoqoft, ne do t vinim n pyetje nse i Pandehuri sht i dyshuari i
duhur.

T supozojm se i pandehuri e ka nj Fiat t kuq. Me m shum dshmi dhe prova t mtejshme,

konkluzioni se i pandehuri ishte vrassi mund t mbshtetet, sepse ai ka makin t ngjashme q sht
prdorur n vrasje. Pastaj do t mund t thonim se konkluzionet vrtetojn njra-tjetrn dhe e bjn m t
mundshm konkluzionin prfundimtar.

Pr shkak se kjo sht nj pik e rndsishme prtukuptuar,mund t merremi srish me shtjen e

Shqiponjs s Shkrettirs. Kujtohuni se si i pandehuri kishte bler kohve t fundit nj pistolet
Shqiponja e Shkrettirs me kalibr .44. Gjithashtu ka prova q tregojn se nj pistolet Shqiponja e
Shkrettirs me kalibr .44 sht prdorur si arma e vrasjes. Kshtu, kemi prova se i pandehuri ka patur
t njjtn lloj pistolete si arm t vrasjes, mirpo srish, shum njerz mund ta ken.

N kt faz, kemi dy konkluzione t kundrta q mund t bhen. S pari, se arma e vrasjes i prkiste t
pandehurit dhe s dyti, se arma e vrasjes nuk i prket t pandehurit. Nse kjo sht e vetmja prov q
kemi,nemesiguridotijepnimprobabilitett ult konkluzionet se ai ishte pronari i arms. Nedoti
jepnim probabilitet t lart konkluzionet se ai nuk e kishte t vetm armn e vrasjes.

21
Ekzistonnjvijehollmesprovssvrtetuarqkabesueshmrimtlart(shtmefort,prandajnee
besojmmshum)dhefuqismtfortprovuese(kaprobabilitetmtfortqmbshtetnjkonkluziont
posam).

71

N tabel, ne shohim nj prov: i pandehuri posedon t njjtin lloj t arms. Konkluzioni se arma e
vrasjes nuk sht e t pandehurit ka probabilitet t lart dhe konkluzioni tjetr ka probabilitet t ult. Nuk
do t ishte prov shum bindse se arma e vrasjes i prket t pandehurit dhe kjo prov m vete nuk do t
na bindte ne pr fajsin e t pandehurit.

Mirpo, teksa shtojm edhe nj prov tjetr, probabilitetet n mendjen ton ndryshojn. Nse merremi
me dy pjes t provave, kjo gj mund t ndryshoj probabilitetet q mbshtesin dy konkluzionet
prfundimtare. Prve provave se i pandehuri posedon t njjtin lloj pistolete, ne gjithashtu e dim se i
pandehuri i ka thn policis se atij i kishte humbur pistoleta. Me kto dy fakte, ne nuk e konsiderojm
m konkluzionin se i pandehuri nuk posedon m arm t ket probabilitet t lart. Ky sht ulur. Po
ashtu, ne nuk konsiderojm se konkluzioni q i pandehuri posedonte armn e vrasjes t jet aq pa gjasa.
N tabeln ton, kto dy konkluzione tani jan pothuajse t barabarta.

72

Konkluzioni se arma e vrasjes mund t jet e tij sht br m i mundshm, pr shkak t disa fakteve t
ndryshme q e sugjerojn. Secili fakt m vete mund t ket fuqi t ult provuese. Mirpo pasi faktet
vrtetojn njri-tjetrin, ato kan fuqi m t lart provuese. Ne mund ta shohim kt, teksa shtojm nj
pjes tjetr t provave, probabilitetet ndryshojn srish. N figurn n vijim ne kemi shtuar dhe nj tjetr
fakt: arma e vrasjes sht gjetur n t njjtn pomp benzine q sht provuar se e prdor i pandehuri.

Tani, secili probabilitet ka ndryshuar. Tani, q t tre mbshtesin nj probabilitet m t lart pr t

konkluduar se arma e vrasjes i prket t pandehurit. Provat q kemi mbshtesin probabilitetin e ult se
arma nuk sht e tij. Secila pjes e provave q i shtohet ksaj shtjeje na bn t rivlersojm
probabilitetet e t gjitha provave. Duke patur parasysh kto prova, ne mund t kemi m shum gjasa t
konkludojm se arma e vrasjes i takon t pandehurit. Fuqia e ktij konkluzioni dhe t gjitha vrtetimet
mes ktij konkluzioni dhe t tjerve mund t na ojn drejt konkludimit t objektivit prfundimtar: q ai e
ka prdorur armn pr t shtn mbi viktimn.

73

Juristt nuk i bjn kto skema. Kjo analiz bhet n kokat tona, shpesh pa kuptuar se prse po e bjm.
Mirpo, kur ne aktualisht e kuptojm sitibjm kto lidhje logjike, arsyet pse provat i konsiderojm
imponuese jan t qarta. Kjo qartsi konceptuale iu jep juristve dhe gjyqtarit t njjtin fjalor pr t qen
n gjendje t argumentojn se prse provat jan apo jo t fort. Q juristt dhe gjyqtart t flasin pr
provat, ata duhet t kuptojn se prse disa nga provat duken bindse, ndrsa t tjerat jo. Shpeshher, kur
shum pjes t provave mbshtesin t njjtin konkluzion, kjo e bn at shum m tepr bindse.

Kemi par se si funksionon vrtetimi kur t gjitha provat jan relevante dhe kan t njjtin nivel t
besueshmris. Po sikur nj pjes e provave t ket m shum ose m pak besueshmri? Le t marrim
parasysh shembullin ton. Kemi prova se i pandehuri posedon t njjtin lloj t arms dhe se i pandehuri
ka thn q e ka humbur armn. Kemi par m par se kombinimi i ktyre dy faktorve kan mbshtetur
nj probabilitet mesatar se arma e vrasjes i prkiste t pandehurit dhe nj probabilitet mesatar se ajo nuk i
prkiste atij.

Po sikur t ket patur ndonj tjetr dshmitar q ka thn se e ka vjedhur armn e t pandehurit? Kjo do
t ishte shum relevante, pasi do t ndikonte se si ne e vlersojm provat. Megjithat, dshmitari nuk
sht shum i besueshm. Ai ka shum histori me dshmi t rrejshme, i detyrohet t pandehurit para dhe
nuk ka qen n qytet pr m shum se nj vit. sht shum e vshtir ta besosh. Si do t dukej dshmia
n kt skem?

Si mund ta shihni, besueshmria e ult e dshmitarit ka ndikuar pikpamjen ton pr provat. Ne nuk
besojm se jan shum bindse, kryesisht sepse nuk i besojm atij. Nse provat merren ashtu si jan, ato
do t ndryshonin probabilitetet. Mirpo ngaq nuk jan t besueshme, ne i japim vetm nj probabilitet t
ult q mbshtet cilndo nga konkluzionet. Kjo nuk ndryshon asgj. Duke vlersuar provat edhe n
mnyr t pavetdijshme, ne ulim ose rrisim vlern e provave n baz t relevancs s tyre,
besueshmris dhe fuqis provuese. Edhe nse nj dshmitar ose dokument sht shum relevant, nse
nuk e besojm, nuk do t bindemi prej tij. Nse provat jan t besueshme, por jo relevante, ato nuk duhet

74

t ndikojn tek vendimi i fundit. Po ashtu, nse provat jan relevante dhe t besueshme, por jo shum
bindse, ato mund t mos ndryshoj konkluzionet prfundimtare q nxjerrim kur marrin vendimet tona.

3. K onsistenca e brendshme

Nj tjetr element q cenon fuqin provuese t provave sht konsistenca e brendshme e tyre. Edhe pse
vrtetimi krahason konsistencn e nj pjese t provave me prova t tjera n shtje, konsistenca e
brendshme ngre pyetje nse pjesa e provave n vetvete ka ndonj kundrthnie. Pr shembull, a e
kundrshton vetveten dshmia e dshmitarit? Apo nj email i t marts a e prmend ndonj fakt q mund
t ket ndodhur vetm t mrkurn? Nse provat nuk kan konsistenc t brendshme, ne priremi tu
besojm m pak. Kjo cenon besueshmrin e provave. Nse provat kan konsistenc t brendshme, kjo i
bn t duken m t forta. Ndonjher, ne prdorim fjal si "historia mbahet fort" ose "kjo histori ka
baz."

N shembullin vijues, deklarata e dshmitarit ka munges t konsistencs s brendshme.

" N mngjes, isha n autobus rrugs pr pun. Kishte shum zhurm, por e dgjova kur m ra telefoni.
Ishte gruaja i me. Ajo ishte prpjekur t m telefononte disa her. Tha se kishte dgjuar dika jasht dhe
mendonte se dikush po prpiqej t hynte n shtpi me zor. Pastaj ajo ulriti dhe dgjova xhamin t
thyhej. Asaj i ra telefoni nga dora. Pastaj e dgjova t thrras emrin e fqinjit ton dhe pastaj dika q
dukej sikur ai po rrihej."

Ne habitemi n fillim t deklarats kur ai thot se kishte shum zhurm, mirpo, pastaj ai prshkruan
shum mir gjrat q i ka dgjuar prmes telefonit, sidomos pasi telefoni ka rn n tok. Kjo nuk ka
konsistenc t brendshme. Po t mos vihet n pikpyetje, mund t na bj q t vm n pikpyetje t
gjith dshmin.

Megjithat, posikuratijtikrkohet ta shpjegoj kt? Ai mund t thot se autobusi i ndal, se zhurma

pushoi. Papritmas, historia duket m e plot dhe m konsistente. Pra, dshmitari mund t konfrontohet
me mungesn e konsistencs s brendshme. Ai ose ajo mund ta korrigjoj dhe t tregoj se ishte thjesht
nj gabim. Kjo mund t prmirsoj fuqin e saj provuese. Nse shpjegimi nuk ka kuptim, mund t
dobsoj fuqin provuese.

Kjo sugjeron se probabiliteti q i atribuojm dshmis s fort vjen nga shkalla e konsistencs. A ka
konsistenc t brendshme? A ka konsistenc me pritshmrit tona normale pr botn? A sht
konsistente me prova t tjera dhe kshtu, t vrtetohet? Edhe pse kjo shkall e konsistencs na ndihmon
q provat ti bjm m t forta, nga ana logjike duhet t prmirsoj probabilitetin e konkluzioneve t
prkohshme. Sa m logjik t jet konkluzioni, aq m shum probabilitet i atribuojm.

Cilsia emocionale e provave mund t ndikoj edhe mbi probabilitetin q i japim atij konkluzione. Pr
shembull, fotografia e cila tregon gjak apo lndime me siguri do t shihet si prov m e fort se sa
fotografia q nuk e tregon, edhe nse vrteton t njjtin konkluzion prfundimtar.

75

Prmbledhje

do prov q zhvillohet gjat nj hetimi dhe pastaj paraqitet n gjykat ka cilsi t brendshme q
ndrlidhen me prova t tjera, me pohime, me konkluzionet e prkohshme dhe me objektivat
prfundimtare t shtjes. Provat mund t jen relevante, t besueshme dhe t ken fuqi provuese.

Relevanca e provave varet nga ajo q duhet t vrtetohet. Ktu hyjn konkluzionet e prkohshme ose
objektivi prfundimtar, si elemente t veprs penale, faktort lehtsues ose rndues, ose faktort q
nevojiten pr t arsyetuar paraburgimin. Nse provat e bjn konkluzionin prfundimtar ose konkluzionet
e shtjes m shum apo m pak t mundshm, ather provat jan relevante.

Edhe nse provat jan relevante, ato mund t mos jen t besueshme. Besueshmria e provave sht mas
e siguris s tyre. Besueshmria e provave varet nga dshmitari. A ka dshmitari baz pr njohuri rreth
fakteve q vrteton? A e ka dshmitari aftsin pr t perceptuar faktet me qartsi? A i mban mend
dshmitari faktet n mnyr t sakt? A po gnjen dshmitari?

Besueshmria e provave konkrete, ndryshe nga deponimi, varet nga fakti se si sendi u shndrrua n prov.
A sht autentik? A sht mbledhur dhe ruajtur si duhet? A mund t sigurohemi se sht i njjti objekt
q sht prfshir n krim? Nse jo, a sht kopje e sakt, si kopje e certifikuar e dokumentit? far
faktorsh na ndihmojn t besojm se sht i njjti dokument?

Edhe pse mund t ndrlidhet me besueshmrin, fuqia provuese e provave nuk prqendrohet n at se a e
besojm ne apo jo provn. N t vrtet, fuqia provuese prqendrohet tek fakti se a jan provat bindse
apo jo. A e bjn provat konkluzionin prfundimtar m t mundshm se nj tjetr? Provat mund t jen
t forta kur jan n prputhje me pikpamjen q kemi pr botn. Sa m pak supozime na duhet t bjm
q provat t ken kuptim, aq m t forta jan.

Gjithashtu, provat mund t jet m t forta nse prputhen apo vrtetohen nga prova t tjera. Ato mund t
jen m t fort nse kan konsistenc t brendshme. Faktet kundrthnse mund t dobsojn
probabilitetin e ndrlidhur me provat. Fuqia provuese gjithashtu ndrlidhet me hapat logjik mes pjesve
t provave dhe konkluzionit prfundimtar. Nse nuk kan logjik, nuk jan bindse. Pastaj, nse provat
nxisin emocione, mund t shihen si m t fort. Provat m emocionale mund t mos vrtetojn asgj m
shum apo m pak se sa prova emocionale, por mund t jen m bindse, sepse e prfshijn gjyqtarin n
mnyr instiktive.

76

 Prmbledhje dhe problema

Prmbledhje:

Kapitujt paraprak u prqendruan tek zbrthimi i trupit t provs n pjes t ndryshme t veanta. Seciln
prej tyre ne e quajtm pjest provave. Kjo na ndihmon t kuptojm se far jan provat, nga vijn dhe
far problemesh mund t ken ato. Pasi kemi prshkruar trupin e provave sipas pjesve t ndryshme,
secila nga kto pjes mund t prshkruhet. Ekziston nj gjuh baz q do avokat duhet t jet n gjendje
t prdor pr t prshkruar nj pjes t provave. Kjo gjuh duhettiprgjigjet tri pyetjeve kryesore. A
sht relevante? A sht e besueshme? Sa vler provuese ka?

Relevanca mat nse provat kan vler pr rastin. Besueshmria mat nseneduhettibesojm provave
apo jo. Vlera provuese mat nse provat jan bindse. Provat relevante,t besueshme kan vler t lart
provuese, q nnkupton se kan pesh n shtjen e caktuar, atyre duhet tubesojmdhejan bindse.
Secili nga kta tre faktor ndihmon pr t shpjeguar rndsin e provave pr rastin dhe duhet t merren
parasysh n lidhje me prova t tjera t shtjes.

Prshkrimi i pjesve t provave mund t varet nga konteksti ose burimi i provave. Relevanca varet nga
ajo q duhet t vrtetohetohet. Vlera provuese mund t jet m e fort ose m e dobt, n varsi t asaj
se a ka prova t tjera q e vrtetojn ose e kundrshtojn, a prputhen me prvojn ton normale, apo a ka
konsistenc t brendshme. Besueshmria gjithashtu varet nga burimi i provave, pasi besueshmria e
dshmitarit sht e ndryshme nga besueshmria e dokumentit apo provs fizike.

Problemi i caktur:

1. Neni 249(1) i Kodit Penal t Gjermanis e prkufizon Grabitjen si:

Kushdo, q me an t forcs kundr nj personi ose krcni mit t rrezikut t menjhershm ndaj jets ose
gjymtyrve, merr pron q i prket nj tjetri me qlli min pr ta prvetsuar pronn pr vete ose nj
person t tret, burgoset jo m pak se nj vit.

N rastin tuaj, i pandehuri sht par t hyj n nj shitore duke ia drejtuar thikn pronarit t shitores,
duke krkuar para. Prokurori gjithashtu dshiron t vrtetoj se i pandehuri ka nj histori t prdorimit t
drogs. A sht kjo relevante? Pse sht apo nuk sht?

2. Avokati mbrojts e pyet pronarin e shitores lidhur me dnimin e tij kohve t fundit pr fatura t
falsifikuara. Pse do t ishte kjo gj relevante?

77

3. Grabitja tregohet nga sistemi i videos s siguris s shitores; mirpo data dhe vendi i regjistrimit jan
gabim. Si ia ul kjo cilsin dshmis? Si mund t prmirsohet kjo?

4. Pronari i shitores pretendon se gjat grabitjes atij iu vodhn 15,000 euro. Evidenca e tij bankare tregon
se m von gjat dits ai ka depozituar 18,000. Pronari i shitores thot se evidenca e banks nuk sht n
rregull. Si mundet t tregoj ai se evidenca nuk duhet besuar?

5. Sa sht e mundur pr ju t besoni se provat jan t e vrteta edhe kur dshmitari e prshkruan
grabitjen? A mendoni se me siguri sht m e vrtet kur shihni videon e siguris? Kur regjistrimi dhe
dshmitari thon t njjtn gj a e bn kjo t duket edhe m e mundshme? Po sikur regjistrimi dhe
dshmitari t thon gjra t ndryshme?

78

 Modele t prgjigjeve

1. Prdorimi i drogs nga i pandehuri mund t jet relevant nse shpjegon se prse ai po e grabiste
shitoren. Kjo shpjegon motivin e krimit. Mirpo, nse prdorimi i drogs sht i vjetr dhe nuk ka t
bj me krimin aktual, ather nuk sht relevant. Me fjal t tjera, nuk e bn asnjrin objektiv m shum
apo m pak t mundshm t jet i vrtet.

2. Dshmitari apo dshmia e tij duhet t jen t besueshm. Nse ka prova q e vn n pikpyetje at
besueshmri, provat duhet t dgjohen dhe t jen relevante. Besueshmria e dshmitarit prfshin
elemente t tilla si aftsia e tij pr ta par krimin, aftsia e tij pr ta mbajtur mend me saktsi, apo
paragjykimi i tij. Mirpo, vrtetsia ose tendenca pr t thn t vrtetn jan gjithashtu t rndsishme.
Nse viktima ka histori t gnjeshtrave, sidomos n shtje zyrtare, kjo mund t jet relevante n mnyr
q gjykata t mund t prcaktoj atibesoj apo jo viktims.

3. Njsoj si me besueshmrin e dshmitarit, dokumenti ose videokaseta gjithashtu duhet t jen t

besueshme. Dokumenti duhet t jet autentik, i sakt dhe i besueshm. N kt rast, nuk sht e qart
nse kaseta tregon vrtet krimin q ka ndodhur kur ka ndodhur. Ajo ka datn dhe orn e gabuar. Dika
nuk sht e sakt. Po sikur i pandehuri t ket alibi pr kohn dhe datn e shnuar n videon e siguris?
Edhe pse tregon krimin q po ndodh, pasaktsia e saj e bn disi m pak t besueshme. Mirpo, nse
policia e vren datn e gabuar dhe mund t dshmoj se e kan krahasuar me kohn reale dhe kan
llogaritur diferencn, saktsia dhe besueshmria e saj mund t rikthehen.

4. Pronari i shitores (ose prokurori) dshiron t tregoj se ka psuar humbje t vrtet nga grabitja, gj q
evidenca nga banka e hedh posht. Pronari i shitores beson se depozita sht br nj dit m par,
mirpo gabimisht sht shnuar ditn pasuese. Nse ai e ka faturn e banks nga depozita, kjo mund t
ul besueshmrin ose fuqin provuese t evidencs bankare. Aigjithashtumundtikrkoj banks nse
sistemi q ata prdorin ka ndonj gabim. Ai mund t tregoj se ai do muaj i drejtohet banks me pyetje
pr gabimet e tyre t cilat banka m pas i prmirson.

Evidenca bankare sht thjesht produkt i nj sistemi ku sportelisti ose referenti shnon informacionin dhe
pastaj kompjuteri e regjistron. M von trhiqet nga sistemi. Nse shnimi, regjistrimi dhe trheqja e
informacionit nuk sht e sakt, mund t mos konsiderohet i besueshm.

5. Dshmitari mund t ket shum shtje q prekin ose cenojn besueshmrin e tij, si kujtesa,
perceptimi apo paragjykimi. Sistemi i videos regjistron at q sheh, por mund t ndryshohet apo
manipulohet. Nekemiprirjentijapimm shum besueshmri dshmis q nuk ka kujtes, perceptim
apo paragjykim apo gabime t tjera njerzore. Shpeshher ne i besojm m shum videokasets se sa
dshmitarit, sidomos nse sht i qart, i sakt dhe i besueshm.

79

Mirpo, nse dshmitari dshmon t njjtn gj q tregon videokaseta, t dy pjest e provs e vrtetojn
njra-tjetrn. Pr ne ka m shum gjasa t jet e vrtet kur i shqyrtojm t dyja s bashku se sa po t
kishim patur vetm dshmitarin apo vetm videokasetn. Nse dshmitari dhe videokaseta kundrshtojn
njri-tjetrin, vlera provuese e t dyjave ulet. Pjesa e provs q sht m e besueshme ka m shum gjasa
t prdoret si baz.

80

 K apitulli 5

Rishikimi

N kapitujt e mparshm kemi rishikuar dhe eksploruar disa nga dimensionet m t rndsishme t
provave. Kjo gj na on drejt disa pyetjeve baz prtubr gjat zhvillimit t trupit t provave gjat
hetimit, apo gjat prgatitjes pr gjykim.

a) far sht trupi i provave dhe far sht pjesa e provave?

Kur flasim pr provat, shpeshher nuk jemi t sakt. Provat mund t jen dshmia i dshmitarit, por
dshmia shpeshher sht nj seri pohimesh. Dshmitari pohon se ka qen pran vendit t vrasjes. Ai
pohon se ka dgjuar t shtna me arm. Ai pohon se ka par ndriimin e arms. Ai pohon se ka dgjuar
pes t shtuna e kshtu me radh. Nj dokument mund t pohoj shum gjra t ndryshme. Provat fizike,
si plumbi, pistoleta ose trupi i vdekur gjithashtu mund t "pohojn" shum gjra, si testet balistike, shenjat
e gishtrinjve apo prova t tjera mjeko-ligjore.

Kshtu pra, ne mund ti zbrthejm provat n nj trup t provave dhe pjes t provave. Trupi i provave
sht koleksioni i t gjitha pohimeve t bra nga provat. Pjest e provave mund t barazohen me secilin
pohim. Secili pohim, apo pjes e provave, mund t testohet pr cilsi t tilla si relevanca, besueshmria
dhe fuqia provuese.

b) far duhet t vrtetojm?

Provat varen nga konteksti q tijap kuptim dhe relevanc. Kjo nnkupton se duhet t kuptojm at q
duhet t provojm. Kjo nnkupton se elementt e veprs penale, faktort lehtsues apo rndues, apo dhe

81

nevoja t tjera procedurale mund t jen me shum rndsi pr t kuptuar nse provat jan kritike apo dhe
t nevojshme. Ashtu si prokurori cilson akuzat kundr t pandehurit, ai ose ajo shpeshher merr parasysh
se far provash ka n dispozicion dhe far krimi mund t ket ndodhur. Kto ndryshime dhe nevoja pr
t treguar dmin ndaj viktims, konfiskimi i aseteve, paraburgimi i t pandehurit dhe hapa t tjer e
informojn prokurorin se far nevojitet t vrtetohet. Kto jan objektivat prfudimtare q duhet t
vrtetohen.

Avokati mbrojts, nga ana tjetr, duhet t kundrshtoj provat dhe t krkoj pr prova q kundrshtojn
ose dobsojn dshmin e ndrlidhur me objektivat prfundimtare. Nuk ka deklarat m t fuqishme pr
avokatin mbrojts q t thot n gjykat se sa "prokuroria nuk ka ofruar asnj prov pr t mbshtetur
akuzat."

Pra, nse prokuroris i duhet t tregoj se vrasja ka qen e qllimshme, duhet t kemi prova q ose
provojn direkt se i pandehuri ka synuar q viktima t vdes, ose mbshtet konkluzionin me dshmi
indirekte. Nse dshmia e siguruar vrtet provon qllimin e t pandehurit, kjo varet nga cilsia dhe sasia
e saj.

Kshtu, juristi duhet t identifikoj elementet e krimit, elementt q nevojiten pr t provuar konfiskimin
e aseteve, elementet q nevojiten pr t arsyetuar paraburgimin (nse krkohet), informacionin q
nevojitet pr t arsyetuar dnim m t lart apo m t ult si dhe dmin e shkaktuar nga vepra penale.
Gjat hetimit, juristi duhet t siguroj se dshmia sht zhvilluar pr t prmbushur kto objektiva
prfundimtare. Ktu hyjn provat direkte ose indirekte, si dhe prova q i bjn konkluzionet e
prkohshme m pak apo m shum t mundshme.

c) C ilat jan objektivat prfundimtare dhe konkluzionet e pr kohshme?

Pasi t keni identifikuar at q doni t vrtetoni, kjo mund t vrtetohet ndonjher me prova q e
vrtetojn direkt at element. Pr shembull, nse keni dshmitar okular t ndonj vrasjeje, ai ose ajo
mund t dshmoj se i pandehuri e ka qlluar viktimn pes her. Kjo tregon lidhje direkte mes
dshmis dhe elementeve t krimit ((1) i pandehuri ndrmori nj veprim, (2) ai veprim shkaktoi vdekjen,
(3) i pandehuri synonte t vriste viktimn.) Dshmitart e kan par t pandehurin teksa ndrmerrte
veprimin (qlloi me arm), ai e pa se t shtnat shkaktuan vdekje dhe n fund, pes t shtnat me arm
dhe sjellja e t pandehurit mund t vrtetojn se nuk ishte dika aksidentale, por e qllimshme.

Megjithat, disa prova nuk vrtetojn direkt elementin e krimit. Po sikur dshmitari t mos e ket par
vrasjen, por t ket dgjuar pes t shtnat? Kjo nuk vrteton asnj nga tre elementet. Krejt ka bn sht
q vrteton se dshmitari ka dgjuar pes t shtna. Ka disa hapa mes faktit (dshmitari ka dgjuar t
shtna) dhe objektivit prfundimtar t secilit prej tre elementeve. Ne duhet t nxjerrim disa konkluzione
prfundimtare. Ky konkluzion sht se t shtnat q ai ka dgjuar jan ato q vran viktimn, i cili u gjet
me pes plag plumbi n dern pran. Ky konkluzion vrteton kohn e vdekjes dhe mund t ndihmoj t
vrtetoj se vrasja ka qen e qllimshme. Vetm dshmia i dshmitari nuk sht e mjaftueshme pr t
lidhur t pandehurin me vrasjen, e aq m pak pr ta dnuar.

Kur shtojm edhe prova t tjera, mund t ket dhe konkluzione t tjera. Kalibri i arms prputhet me
pistoletn q i pandehuri ka bler kohve t fundit. Arma e prputhur sht gjetur n nj kazan

82

mbeturinash n pompn e benzins ku sht par i pandehuri. I pandehuri deklaron se i ka humbur

pistoleta e tij e re. A e provojn krimin ndonjra prej ktyre pjesve individuale t provave? Jo direkt.

N fakt, ato s bashku mbshtesin disa konkluzione t prkohshme. Ne mund t arrijm n konkluzionin
se pistoleta n kazanin e mbeturinave ishte arma e vrasjes. Gjithashtu mund t konkludojm se i
pandehuri e gjuajti armn tek mbeturinat. Kto konkluzione na ndihmojn t arrijm n prfundimin nse
elementet e krimit jan vrtetuar apo jo. Nse kemi besim tek kto konkluzione, ather themi se
elementet e krimit jan vrtetuar. Nse nuk kemi besim tek ndonjri, disa apo t gjith ato konkluzione,
mund t mendojmse krimi nuk sht vrtetuar.

Pra, analizimi i provave nuk prfshin vetm vshtrimin nga afr t secils pjes t provave. Kjo sigurisht
q sht me rndsi, por ne shohim edhe trupin e provave dhe at q duhet t vrtetohet. Pr seciln pjes
t provave dhe secilin konkluzion prfundimtar q jepet, ne caktojm nivelin e siguris apo probabilitetit.
Ne i atribuojm disa konkluzioneve prfundimtare ose provave nivele shum t larta t siguris. Kto
prova apo konkluzione prfundimtare i quajm t forta. Ne ndjehemi m me besim se ato kan vrtetuar
dika. Prova apo konkluzione prfundimtare t tjera mund t ken nivele m t ulta t siguris. Kto i
konsiderojm t jen m t dobta dhe nuk do t kishim aq besim.

Pastaj, t jesh n gjendje t prshkruash provat sht me rndsi. Megjithat, juristt duhet gjithashtu t
jen n gjendje t prshkruajn konkluzione specifike logjike q mbshteten nga provat dhe pastaj t
prshkruajn se prse provat dhe konkluzionet mund t mbshtesin nj konkluzion t prfundimtar. Po
ashtu, edhe gjyqtart duhet t jen n gjendjetikuptojn ato argumente dhe t jen m t hapur ndaj tyre.
Edhe pse shpesh kto vlersime i bjm n mnyr t nnvetdijshme, avokimi n salln e gjykimit
krkon nga juristt dhe gjyqtart t ken fjalor t prbashkt q t vlersojn fuqin dhe dobsin e
provave individuale dhe t trupit t provs. Vendimet prfundimtare dhe aktgjykimet me shkrim nga
gjykata duhet t pasqyrojn cilsit e provave dhe analizn e shtjes s vrtetuar.

d) C ilat jan cilsit e provave?

Secila pjes e provave ka cilsi t ndryshme. Ato cilsi mund t ndryshojn, n varsi t asaj se far
nevojitet t vrtetohet dhe provave t tjera t rastit. Kto tri cilsi n prgjithsi emrtohen relevanca,
besueshmria dhe fuqia provuese.

1) Relevanca

Relevanca e pjess s provave varet krejtsisht nga ajo se far duhet t vrtetohet. Ajo quhet edhe
materialitet. Nse provat nuk e rrisin apo ulin probabilitetin e konkluzionit t prkohshn ose t objektivit
prfundimtar, ather nuk jan relevante. Me fjal t tjera, provat duhet t ndikojn tek disa konkluzione
apo vendime t rndsishme pr rastin.

2) Besueshmria

Pasi prcaktojm se provat jan relevante, ne pastaj shqyrtojm se a duhet tubesojmapojo.

Besueshmria e provave sht mats se a jan t besueshme provat. Besueshmria e dshmis s
dshmitarit pasqyron aftsin e dshmitarit pr t perceptuar at q pohon, kujtesn q ka pr ngjarjen dhe
paragjykimin. Kjo mat nse dshmia sht e sakt apo e plot. Megjithat, besueshmria gjithashtu
merret me at se a jan provat t vrteta. Pra, besueshmria pasqyron edhe nse dshmitari ka gnjyer.

83

Edhe pse prova dshmuese mund t jet e pasakt, e paplot apo thjesht e rrejshme, provat konkrete kan
kufizime t ngjashme q cenojn besueshmrin e tyre. Ne duhet t shqetsohemi nse provat konkrete
jan autentike, apo me fjal t tjera, a jan vrtet t vrteta? A sht kjo vrtet pistoleta e cila u gjet n
vendin e krimit? A ka ardhur deklarata bankare nga banka? A sht falsifikuar, ndryshuar apo
manipuluar prova?

Nse kjo prov sht autentike, ather a pasqyron ajo nj proces q sht i sakt dhe sensitiv? Pr nj
deklarat bankare, a pasqyron vrtet procesin ku sportelisti i banks shnon informacionin me saktsi? A
ndodh rregullisht? Pr shum dokumenta t bizneseve apo qeveritare, ne konsiderojm se procesi ka qen
normal, i rregullt dhe pa paragjykim. Pr provat fizike, si shenjat e gishtrinjve, ne shqyrtojm nse
procesi mjeko-ligjor ka qen normal, i rregullt dhe i sakt nga pikpamja shkencore.

3) F uqia ose pesha provuese

Pasi t kemi prcaktuar se pjesa e provave sht relevante dhe mund t besohet, ne duhet t shohim se sa
e besueshme sht. Relevanca mat nse ajo cenon gjasat e nj konkluzioni apo objektivi prfundimtar.
Fuqia provuese mat shkalln e probabilitetit. Ne shpesh themi se provat me probabilitet t lart
mbshtesin objektivin prfundimtar si prov e fort. Shpesh, kjo nnkupton se nga t gjitha konkluzionet
e mundshme q mund t nxjerrim nga ajo prov, nj konkluzion ka m shum gjasa dhe t tjert m pak.
Nse ai konkluzion mbshtet fajsin e t pandehurit, pr shembull, ne do t thonim se provat jan t
forta.

Ky probabilitet ose kjo fuqi mund t ndikohent nga nj sr faktorsh. Faktort mund t ken t bjn me
besueshmrin e provave. Mund t fuqizohen nga prova t tjera q e vrtetojn. Mund t duken m t
fort nse kan konsistenc t brendshme. Nse provat jan emocionale, mund t duket sikur kan m
shum pesh. Provat mund t duken edhe m t dobta nse pohojn dika t pazakont apo jasht
pritshmrive normale. Mirpo, nse qartazi t ojn drejt nj konkluzioni logjik n prkrahje t nj
pohimi, duket si e fort. Pra, fuqia provuese sht kombinim i konsistencs, logjiks, emocionit dhe
besimit. N mnyr t nnvetdijshme, ne i caktojm probabilitetet n baz t ktyre faktorve. Nse
kta faktor na bjn m t sigurt pr konkluzionet e nevojshme n rastin penal, ather do t arrinim n
prfundimin se provat kan pesh t madhe. Nse ato faktor jan konfliktues ose na bjn m pak t
sigurt, ne dalim n prfundimin se provat jan m t dobta.

e) Si do t prdorej k jo?

Ne shpesh themi se nuk mund t ndjekim nj rast nse nuk kemi prova. Provat ngjajn shum t vrteta
dhe konkrete. Mirpo, kur fillojm t analizojm provat, ky proces nis ngjaj m teorik dhe i
paprekshm. Nse nuk i shohim kta faktor t vihen n praktik me prova t vrteta, ne thjesht mund t
mbshtetemi tek proceset e nnvetdijshme t analizimitdhejotiprdorim pr t prmirsuar trupin e
provave gjat hetimit apo ta debatojm me zotsi n gjykat.

Duke prdorur faktet nga "shtja e Shqiponjs s Shkrettirs," ne mund t imagjinojm se si nj

gjykat do ta shkruante opinionin prfundimtar q vlerson provat. Ju mund t doni ta rishikoni tabeln
dhe pastaj t lexoni opininin prfundimtar hipotetik.

Provat mjeksore dhe dshmia e dshmitarit okular konstatojn se vikti ma sht qlluar n orn 12:30.
Ne konsideroj m se opinioni i ekspertit sht i besueshm, sepse ai sht nj ekzaminues mjeksor i

84

arsi muar dhe me prvoj t mir dhe ka prdorur metodat m t fundit dhe t pranuara shkencrisht pr
t prcaktuar kohn e vdekjes. Ne e konsideroj m kt dshmi t besueshme, pasi dshmitari ka patur
mundsin tidgjoj t shtnat e arms dhe mundi ta prcaktoj kohn pr shkak t programit televiziv
q po shikonte. Provat vrtetojn njra-tjetrn dhe kshtu ne konsideroj m se kjo prov mbshtet
fuqi misht konkluzionin se vikti ma sht qlluar n orn 12:30.

Shni met telefonike t t pandehurit gjithashtu jan t besueshme, pasi jan marr nga kompania e
telefonit si rezultat i nj procesi t sakt dhe t besueshm. Kto shni me tregojn se i pandehuri i ka
telefonuar vikti ms mes ors 12:10 deri 12:12, vetm 20 minuta para vdekjes s vikti ms. Nga kjo ne
konkludoj m fuqi misht se i pandehuri dhe vikti ma e njihnin njri-tjetrin dhe se ata kan patur nj bised
pak para vdekjes s vikti ms.

Ekzaminuesi mjeksor gjithashtu ka dshmuar se viktima sht qlluar me katr plumba, q e kan vrar
pothuajse menjher. Testi i balistiks u b nga laboratori mjeko-ligjor q ka konfirmuar se kto plumba
ishin plumba t kalibrit .44. Ne e konsideroj m kt prov t besueshme, pr shkak t prvojs dhe
trajni mit t teknikut dhe rrjedhs s paprekur t kujdesit ndaj plumbave nga vendi i kri mit deri tek
laboratori mjeko-ligjor. Ai ka prdorur teknika t pranuara mir pr t matur kalibrin e plumbave.

Ekziston nj pomp benzine 300 metra nga shtpia e vikti ms. Policia i ka kontrolluar kazant e
mbeturinave n orn 16:00, tre or e gjysm pas kohs s vdekjes. Ata kan gjetur nj pistolet Shqiponja
e Shkrettirs .44. Ka patur nj zinxhir t paprekur t kujdesit q nga vendi i kri mit e deri tek laboratori
mjeko-ligjor. Tekniku i balistiks ka qlluar plumbat nga ajo pistolet Shqiponja e Shkrettirs dhe i ka
krahasuar me plumbat q jan marr nga trupi i viktims. Ai ka prdorur metoda t pranuara dhe
shkencrisht t besueshme dhe ka arritur n prfundimin se plumbat prputheshin me Shqiponjn e
Shkrettirs. Nga kjo, ne arrij m me besi m n prfundi min se pistoleta Shqiponja e Shkrettirs e gjetur
n pompn e benzins sht arma e vrasjes. Gjithashtu ne arrij m n prfundi min se mes ors 12:30 dhe
16:00, ajo arm sht vendosur n at kazan t mbeturinave. Raporti i policis dhe raporti i balistiks
konfirmojn se numri serik i arms sht fshir me li m. Edhe pse ka patur disa gjurm t pjesshme,
policia dhe laboratori mjeko-ligjor kan arritur n prfundi min se arma sht fshyir pr t larguar
shenjat e gishtrinjve. Nga arma nuk ka asnj shenj gishti t prdorshme si dshmi.

Regjistri mi i arms s zjarrit sht konsideruar i besueshm nga gjykata shum her, pasi dokumentat
plotsohen nga aplikanti dhe ruhen n dosje n arkivin qendror si pjes e praktiks normale dhe t
rregullt pr t ruajtur evidenca. Ne i konsideroj m t besueshme. Kto evidenca tregojn se i Pandehuri
ka bler nj pistolet Shqiponja e Shkrettirs.44 tre jav para dats kur sht vrar vikti ma. Numri serik
i asaj arme, ashtu si sht shnuar n regjistri m, ishte 1232387A.

Pompa e benzins ka kamera sigurie. Kto kamera regjistrojn 24 or n dit dhe kasetat ruhen n vend
qendror. Regjistri mi ka vuln e kohs q sht e sakt. Ata i riprdorin kasetat do dy dit. Nj nga
kamerat sheh nga pompat. Policia e ka marr nj nga kasetat nga dita kur sht vrar vikti ma. Ne e
konsideroj m videon t besueshme dhe t sakt. N orn 12:40, videoregjistri mi tregon q makina BMW
e t pandehurit mbrrin n pomp. I pandehuri del nga makina pr t pir nj cigare dhe paguan me
karteln e tij t banks. Ai duket nervoz.

Edhe shni met bankare pr t pandehurin jan t besueshme, pasi jan siguruar nga banka e tij si
rezultat i nj procesi t automatizuar q sht i sakt dhe i besueshm. Shni met tregojn se i pandehuri

85

e ka prdorur karteln e tij bankare pr t bler benzin n pompn e benzins pran shtpis s vikti ms.
Blerja ka ndodhur n orn 12:44. Kjo e vrteton aktivitetin dhe kohn q tregohet n videokasetn e
siguris s pomps s benzins. Nga kjo, ne mund t konkludoj m me siguri se i pandehuri ka qen n t
njjtn pomp bezine ku sht gjetur arma e vrasjes gjat periudhs s kohs q arma sht vendosur n
kazanin e mbeturinave. Videokaseta e siguri mit nuk e tregon kazanin e mbeturinave q sht n ann
tjetr t ndrtess.

Ne mund t arrij m edhe n prfundi min se i pandehuri ka qen 300 metra pran shtpis s vikti ms
vetm dhjet minuta pasi vikti ma sht qlluar. Pra, ai ka patur mundsin pr ta vrar vikti mn.

Kur policia e mori n pyetje s pari her t pandehurin, ata e pyetn nse ende e kishte pistoletn
Shqiponja e Shkrettirs q kishte bler tre jav m par. Ai u prgjigj se e kishte humbur pistoletn dhe
nuk jepte m shum shpjegime. Ky pohi m nuk na duket aspak i besueshm, pasi pr shumicn e njerzve
normal humbja e pistolets do t ishte dika shqetsuese. Kjo bhet edhe m shum e pabesueshme pasi
ai sapo e kishte bler armn vetm tre jav m par.

Nga provat e konstatuara n gjyki m, gjykata ka arritur n prfundi min vijues. I pandehuri e ka njohur
vikti mn dhe i ka telefonuar m pak se 20 minuta para vdekjes s tij. I pandehuri posedonte nj
Shqiponj t Shkrettirs q prputhet me armn e vrasjes. Ai e ka bler armn jav para vrasjes. Nga
provat ne arrij m n prfundi min se Shqiponja e Shkrettirs s t pandehurit ishte arma e vrasjes, t
ciln ai u mundua ta fsheh duke ia fshir me li m numrin serik, duke fshir shenjat e gishtrinjve dhe
duke e fshehur armn n kazanin e mbeturinave t pomps s benzins pran shtpis s vikti ms.
Provat na tregojn bindshm se i pandehuri ka qen n pompn e benzins pak minuta pas vrasjes dhe
gjat asaj periudhe arma sht fshehur atje.

Pra, ne arrij m n prfundimin se vikti ma sht vrar nga vepri met e t pandehurit q e ka qlluar katr
her me pistoletn Shqiponja e Shkrettirs. Ne arrij m n prfundi min se vikti ma ka vdekur nga ato
vepri me. I pandehuri me qlli m ka br ato vepri me pr t vrar vikti mn, gj q ne e konkludoj m nga
vikti ma e vrar me katr plumba. Kjo tregon se vrasja nuk ishte aksident, por e qlli mshme.

Gjithashtu arrij m n prfundi min se i pandehuri sht prgatitur koh m par pr vrasjen. Tre jav m
par, ai bleu nj pistolet. Ai ia fshiu numrin serik pistolets. Ai e thirri vikti mn para se t mbrrinte
dhe pastaj qlloi mbi t katr her. Pas vrasjes, ai fshiu shenjat e gishtrinjve nga pistoleta dhe e hodhi
n kazanin e mbeturinave pran pomps s benzins. Kur policia e pyeti pr pistoletn, ai gnjeu dhe tha
se i kishte humbur. Pr shkak t ktyre rrethanave rnduese, ne dali m n prfundimin se ai meriton
dni m m t lart.

Aktgjykimi m lart sht konciz dhe i logjikshm. Ai vetm shtjellon provat relevante. Ai shqyrton do
pjes t provave dhe prcakton besueshmrin e tyre. Pastaj fillon t shtjelloj konkluzionet q duhet t
bhen dhe sa bindse jan ato. S fundmi, ai arrin n prfundimin se elementt e veprs penale jan
arritur dhe se i pandehuri gjithashtu meriton nj dnim m t lart, sepse ka prova pr rrethana rnduese.

86

 Pjesa I I

K undrshtimet dhe konkluzionet prfundimtare

87

 88

 K apitulli 6

Si mund t kundrshtohen provat?

N pjesn e par, ne kemi shtjelluar fjalorin dhe konceptet baz q nevojiten pr t kuptuar dhe analizuar
provat. Me kt njohuri, juristi mund t hetoj dhe t zhvilloj provat q jan m t forta dhe m t sakta.
Ai mund t avokoj pr rastin duke prshkruar dhe analizuar provat n mnyr kritike. Gjykata mund t
vlersoj trupin e provave duke u mbshtetur n emocione ose konkluzione gjithprfshirse.

Mirpo, provat nuk jan konsistente do her. Zakonisht, n ndonj rast, disa prova mund t mbshtesin
fajsin qartazi, mirpo prova t tjera mund t jen jobindse e madje shfajsuese. Provat kundrshtuese
mund t dobsojn rastin e prokurorit, por kjo nuk do t thot detyrimisht se prokurori nuk e ka provuar
fajsin. Sigurisht q avokati mbrojts do t prpiqet t gjej prova q kundrshtojn pohimet e
prokurorit dhe madje konstatojn pafajsin, si pr shembull alibia. Mirpo kto prova t pafajsis jan
t rralla. Pra, zakonisht provat kundrshtuese kufizohen n pak kategori: prova q kundrshtojn
pohimet faktike t provave t tjera, prova q kundrshtojn konkluzionin q mund t nxirret nga prova t
tjera dhe prova q kundrshtojn cilsin e provave t tjera. Provat mund t kundrshtohen edhe duke
vn n pikpyetje cilsin e vet provave. Vetm pasi provat kundrshtuese t jen paraqitur dhe cilsia
e atyre provave t jet vn n pikpyetje ne mund t pyesim nse prova sht testuar trsisht.

a. Provat kundrshtuese

Ekzistojn tre forma t provave kundrshtuese. E para sht ajo baz dhe m e qarta dhe kshtu mund t
jet dhe m e forta nse ekzistojn prova: prova e cila kundrshton pohimet faktike t provave t tjera.
Mirpo, disa prova nuk kundrshtojn direkt prova t tjera, por kundrshtojn konkluzionet q mund t

89

nxirren nga prova t tjera. Kjo mund t ket fuqi t njjt. T dyja kto lloje t provave mund t mos
jen t lehta prtugjetur, edhe nse ekzistojn. Mirpo ekziston dhe nj form e tret q shpeshher
gjendet m leht: provat q kundrshtojn cilsin e provave t tjera.

1. K undrshtimi faktik.

Provat q kundrshtojn pohimin faktik t provave t tjera mund t jet m t forta dhe m t qarta. Pr
shembull, prokurori ka prova se i pandehuri ka qen n pompn e benzins t premten n orn 12:40.
Nse i pandehuri mund t sjell alibi, si t demonstroj se ka qen duke ngrn drek me shokt e tij n
nj qytet tjetr, kjo gj n fakt e kundrshton provn e prokurorit. Gjyqtari duhet t shqyrtoj
besueshmrin e dy burimeve kundrshtuese t provave dhe pastaj duhet t besoj njrn ose tjetrn. Ai
nukmundtibesoj t dyja si t vrteta.

2. K undrshtimi konkludues.

Kategoria e dyt krkon prova kundrshtuese pr t dmtuar konkluzionin q nxirret nga prova t tjera.
N shembullin ton t Shqiponjs s Shkrettirs", nxirret konkluzioni i fort se arma e vrasjes sht e
njjta pistolet q i pandehuri ka bler kohve t fundit dhe pastaj ka humbur. Nuk ka ndonj prov
direkte se t dyja armt jan e njjta, mirpo provat indirekte mbshtesin fuqimisht konkluzionin se jan e
njjta. Nse ka ndonj dshmitar t mbrojtjes q thot se i pandehuri e ka ln pistoletn n shtpin e tij
pasi ka praktikuar qitjen nj jav para vrasjes, kjo do t dmtonte konkluzionin q kemi br pr armn e
vrasjes. Pastaj do t na duhej ose t besojm dshmitarin e mbrojtjes, ose konkluzionin q kemi br nga
provat e tjera indirekte. Do t peshonim besueshmrin e atij dshmitari kundr besueshmris s
kombinuar dhe fuqis provuese t provave indirekte. Mund t vendosin se nuk i besojm dshmitarit, pr
shkak t fuqis s provave t tjera mbshtetse.

Mirpo, nse ai dshmitar e sjell pistoletn Shqiponja e Shkrettirs s t pandehurit, me numrin prkats
serik t paprekur, ather kjo e dmton rnd konkluzionin q kemi nxjerr. A do t ishte kjo prov e re
n konflikt me ndonjrin nga faktet e konstatuara? Jo n t vrtet. Viktima ende sht qlluar katr her
me pistolet t kalibrit .44. Kto plumba prputhen me pistoletn Shqiponja e Shkrettirs e gjetur n
pompn e benzis. Do t kishte vrtetuar pohimin e t pandehurit se e ka humbur pistoletn dhe do t
kishte nxjerr jobinds konkludimin se pistoleta e t pandehurit ishte arma e vrasjes.

3. K undrshtimi i cilsis s provave t tjera.

Forma e fundit kryesore e provave kundrshtuese jan provat q merren me cilsin e provave t tjera.
Pr shembull, fqinji n shtjen Shqiponjs s Shkrettirs pretendon se ka dgjuar t shtnat me arm
n orn 12:30, duke thn se ai sapo kishte filluar t shihte nj program televiziv prandaj dhe e dinte orn.
Nse i pandehuri ka ofruar dshmi nga fqinjt e tjer t cilt tregojn se dshmitari dgjon shum keq,
ather kjo dshmi nuk do ta kundrshtonte historin e tij. Mirpo do t ngrinte pyetje rreth aftsis s tij
pr t perceptuar t shtnat. Kjo mund ta bj t mundur pr t pandehurin t shpreh dyshime rreth
dshmis s dshmitarit dhe dhe kohs s vdekjes. Ka shum forma t provave kundrshtuese q ofrohen

90

pr t vn n pikpyetje relevancn, besueshmrin dhe fuqin provuese t provave t tjera n nj

shtje.22

MundtjukujtohetngaPjesaI se provat kan tri cilsi: relevancn, besueshmrin dhe fuqin provuese.
Provat relevante duhet t ket mundsin e rritjes ose zvoglimit t siguris s nj apo m shum
konkluzioneve apo objektivave t fundit t rastit. Nse nuk e bn kt, sht jorelevante dhe jomateriale.
Besueshmria ka t bj me sigurin e provave dhe duhet t merret n konsiderat n mnyr t ndryshme
n varsi t asaj se a sht prov dshmuese apo konkrete. Ajo mund t cenohet nga vrtetsia,
paragjykimi, kufizimet e perceptimit (si shikim i keq, distanca ose pengesat), kujtesa, autenticiteti dhe
saktsia. S fundmi, fuqia provuese e provave mat nse prova sht bindse. A sht konsistente, a sht
e vrtetuar dhe a ka kuptim n dritn e pritshmrive normale? A nxjerr pjesa e provs (ose trupi i provs)
nj konkluzion apo konkluzion prfundimtar q t ket m shum gjasa se nj tjetr?

Mund t shohim nga tabela vijuese disa nga burimet e provave q zakonisht mund t pdoren pr t
kundrshtuar cilsin e provave.

22
Provakundrshtuesenukkufizohetmembrojtjenqofronprovaprtkundrshtuarshtjeneprokurorit.
Prokurorimundtaprdorprovatedheprtkundrshtuarmbrojtjen.Prshembull,shtmerndsiqgjykata
tvlersojnbesueshmrinenjdshmitarialibiqkangrndrekmetpandehurinnkohnevdekjes.Nse
prokuroritregonsedshmitariialibisikaborxhparatpandehurit,kjodottregonteparagjykimdhedotulte
besueshmrineatijdshmitari.

91

C ilsia prtu shtjet prtukundrshtuar far mund t prdoret pr t
kundrshtuar
Relevanca
Relevanca ndaj konkluzionit
ose objektivit prfundimtar
Besueshmria e
provave dshmuese
Baza pr dshmi
Ndjeshmria vzhguese
Objektiviteti ose paragjykimi
Saktsia ose kujtesa
Vrtetsia
Besueshmria e
provs konk rete
Autenticiteti
Produkt i nj procesi t sakt?
Produkt i nj procesi t
ndjeshm?
Procesi sht i besueshm?
F uqia provuese
Prputhet me pritshmrit
normale
Konsistenca e brendshme
Vrtetimi
Logjika e konkludimit
Cilsia emocionale e p
92
kundrshtuar cilsin e provave?
Prova q sugjerojn se shtja po prpiqet t
vrtetoj pohimin e gabuar.
Prov se dshmitari ishte tjetrkund.
Prov se dshmitari ka shqisa t cenuara.
Prov se dshmitari kishte pamje t penguar.
Prov pr aftsin vzhguese t dshmitarit.
Dshmi pr paragjykim ndaj t pandehurit.
Dshmi pr vmendje t madhe n nj tem.
Prov se dshmitari sht harraq
Prov se dshmitari merr mjekime
Prov se dshmitari prdor drog ose alkool
Gjendje e kaluar mjeksore.
Prov se dshmitari bn gabime.
Prov pr gnjeshtra apo lshime n t
kaluarn.
Dnime pr krime lidhur me mashtrimin,
gnjeshtr n gjykat, deklarata t rrejshme
ose lshime.
Pohime pr mashtrim n teste.
Prov se policia ka humbur apo zhvendosur
dshmit.
Prov e teknikave t kqija n vendin e krimit.
Raporte pr probleme me t dhnat n sistem
Raport i informacionit t munguar n sistem
Raportime pr gabime n sistem.
Prova q e bjn dshmitarin t pazakont.
Prova q kundrshtojn hollsit n deponim
ose dshmi.
Prova q duket se vrtetojn tjetr konkluzion.
Prova dhe konkluzione t tjera q bn t duket
i logjikshm.
Prov q redukton cilsin emocionale t
dshmis kryesore.

 i. Relevanca

Meq konkludimet e prkohshme dhe objektivat prfundimtare t nj rasti, si elementet e veprs penale,
prcaktojn nse provat jan relevante, ather nuk sht e leht t kundrshtohet relevanca e provave.
M s shumti, avokati mbrojts mund t ofroj prova q sugjerojn se provat nuk jan dhe aq relevante sa
dukeshin n fillim ose se konkluzioni dhe objektivi prfundimtar nuk jan t duhurit. Kjo ndodh rrall.
Pr shembull, nj ekspert mund t dshmoj se nj test i caktuar mjeko-ligjor sht m i prshtatshmi pr
t identifikuar nj substanc narkotike. Avokati mbrojts mund t ofroj ekspert q citon studime t
shumta shkencore pr t treguar se testi mjeko-ligjor nuk duhet t konsiderohet m i vlefshm. Duke
vepruar kshtu, eksperti i mbrojtjes nuk po prpiqet t ul vlern e ekspertit mjeko-ligjor, por po prpiqet
q rezultatetetestittibj jorrelevante.

ii. Besueshmria e provs dshmuese

Avokati kundrshtar mund t krkoj forma t shumta t provave pr t kundrshtuar besueshmrin e nj

dshmitari. Mund t jet aq e thjesht sa gjetja e dshmitarve t tjer q thon se dshmitari okular nuk
ka mundur t shoh grabitjen e banks nga pozicioni ku po qndronte. Kjo kundrshton aftsin e
dshmitarit okular pr t perceptuar ngjarjen. Nse dshmitar apo prova t tjera e bjn t qart se
dshmitari nuk mund t ket par veprimet q pretendon se ka par, provat e ulin besueshmrin e
dshmitarit.

Aftsia e dshmitarve pr t perceptuar veprimet mund t kundrshtohet edhe me prova t tjera. Nse
dshmitari ka receta pr mjekime, a ka ky mjekim efekte ansore q cenojn shikimin ose shkaktojn
halucinacione? A thon fqinjt e tij se dshmitari ka koh q ka patur nevoj pr syze t reja ose dgjon
keq? Kto burime t tjera t dshmis mund t ngren pyetje nse dshmitari ka perceptuar me t vrtet
ngjarjen pr t ciln ai po dshmon.

Nse dshmitari ka reputacion se ka kujtes t keqe, ose harron vazhdimisht elsat, a ngre kjo
shqetsime pr aftsin e dshmitarit t mbaje mend ngjarjet qart? A prdor dshmitari mjekime q si
efekt ansor kan cenimin e kujtess? A dshmon dikush se dshmitari asnjher nuk i mban mend gjrat
mir, si pr shembull fytyrat, numrat ose emrat? Nse dshmitari ka kt problem, a sht paraqitur
ndonj her n pun kjo gj?

A besojn fqinjt ose kolegt e puns se dshmitari ka paragjykim ndaj nj grupi t caktuar? A sht
dshmitari pjestar i atij grupi? A besojn ata se dshmitari priret t fokusohet n interesat e veta dhe nuk
vrensendodhrrotull? A prdorin ata fraza t tilla pr t prshkruar dshmitarin si "sht n botn e
vet t vogl," ose "harron se ne t tjert jemi ktu?" Kjo mund t tregoj se dshmitari ka perceptim
selektiv, q nnkupton se ai mund t mos i ket perceptuar ngjarjet n mnyr objektive. N t vrtet,
dshmitari ka perceptuar dhe mbajtur mend vetm ngjarjet ku ka patur interes. Nga ana tjetr, a ka
dshmitari aversion ndaj disa gjrave? Nse nj person dihet se e urren gjakun, ky me siguri do t ishte
fakt pr t vn n pikpyetje nse ai person ishte dshmitar i nj sulmi t rnd fizik.

Mund t ket dhe ngjarje t tjera q krijojn paragjykim ose cenojn objektivitetin e njerzve. Nse m
par dshmitari ka vuajtur nga ndonj ngjarje e ngjashme, kjo mund ta bj ngjarjen shum emocionale

93

pr t q ta vzhgoj. A ka ky dshmitar stres post-traumatik nga ndonj sulm i mparshm? Edhe kjo
mund t njollos at q ka par dhe se si i mban mend ngjarjet.

S fundmi, dshmitari mund t ket reputacion ose histori se nuk flet t vrtetn. Nj dshmitar me dosje
penale pr gnjeshtra nuk projekton besueshmri t madhe. Mirpo, po nse personi ka reputacion se
mashtron npr teste apo gnjen n pun? Po nse dshmitari nuk gnjen n mnyr aktive, por ka
reputacion se fsheh fakte me rndsi? Nse ka ndonj dshmi se dshmitari i ka kto tipare, kjo mund t
ndikoj n besueshmrin e dshmitarit.

iii. Besueshmria e provave konk rete

Provat konkrete, si dokumenta, shnime bankare, evidenca te telefonit ose dshmi fizike ndonjher mund
t paraqiten n prova si e vrtet e pagabueshme. Mirpo, avokati kundrshtar mund t jet n gjendje t
gjej prova q ngren pyetje pr besueshmrin e asaj prove konkrete. Nje shembull i dukshm do t
ishte ndonj gjetje n t kaluarn nga gjykata se policia ka mbledhur prova t ngjashme n nj tjetr rast
dhe ose e ka humbur, ose e ka ruajtur keq. Kjo gjithashtu do t vinte n pikpyetje nse policia vrtet ka
ruajtur keq t gjitha provat . Avokati kundrshtar pastaj mund t pyes nse prova fizike n rastin aktual
sht autentike.

Evidencat e kaluara t problemeve me mbledhjen dhe saktsin e procesit q krijon prova mund t jen
relevante. Mbani mend se shumica e provave konkrete jan rezultat i ndonj procesi. Prov nga vendi i
krimit sht procesi i mbledhjes, ruajtjes dhe testimit t sakt t objekteve aktuale q jan gjetur n vendin
e krimit. Dshtimi, apo dhe aluzioni pr dshtim n at proces mund t cenoj besueshmrin e provave
n gjykim.

Procesi q krijon m s shumti dokumente, si shnimet e telefonit, shnimet bankare, apo edhe prgjimet
e telefonit supozohet se sht n gjendje t prftoj me saktsi t gjith informacionin relevant, ta
regjistroj me saktsi dhe pastaj ta nxjerr n mnyr t sigurt. Nse sportelisti i banks q ka regjistruar
t dhnat ka marr disa paralajmrime pr punn e saj t pasakt, a do ta bnte t dukej m pak i
besueshm shnimi bankar q ajo ka prodhuar? Nse sistemi kompjuterik n bank ka shum probleme
me softuerin, a do t cenonte dhe ai besueshmrin e shnimit bankar? A do t dukej m pak i sakt? S
fundmi, nse banka duhet t prmirsoj deklaratat bankare t shum njerzve do muaj, a do ta bnte kjo
sistemin t dukej m pak i besueshm?

iv. F uqia provuese

Njsoj si relevanca, mund t mos jet e leht t gjenden prova t ndara q ndikojn mbi fuqin provuese
t provave kryesore. Duhet t ket prova q thjesht e bjn provn kryesore t duket m pak bindse.
Edhe pse kjo nuk sht e leht, mund t ket prova q mund t merren dhe q ngren kto shqetsime.

S pari, provat kryesore mund t duken t pranueshme. Ato mund t "prputhen" me pritshmrit
normale t gjyqtarit. Megjithat, mund t ket prova q i bjn provat kryesore t duken m pak normale.
Pr shembull, dshmitari thot se ai po ecte n rrug kur ka grabitsin t vraponte jasht banks dhe t
largohej me Ford t kuq. Kjo duket shum e besueshme. Mirpo, shokt e dshmitarit thon se ata kurr
nuk e kan ditur q dshmitari ecn pasi ai gjithnj lviz me makin, pavarsisht sa e shkurtr sht
distanca. Papritmas, dshmia nuk tingllon m dhe aq e besueshme, sepse sht ngritur nj pikpyetje.

94

Pse po ecte ai n rrug? Pra, do fakt i ri q pritet ta bjn dshmin e dshmitarit t duket e uditshme
apo e pazakont, mund t ul fuqin e tij provuese.

S dyti, prova kryesore e prokurorit mund t vrtetohet fuqishm. Mund t ket pak, pr t mos thn
aspak, informacion kundrshtues. Historia duket shum konsistente. Avokati mbrojts mund t doj t
gjej prova, edhe nse jan t paprfillshme, jokonsistente. Pr shembull, n shtjen Shqiponjae
Shkrettirs", faktet jan konsistente dhe vrtetojn njra-tjetrn mir. Mirpo se sa mir duken t
vrtetuara nse avokati mbrojts gjen prova se emisioni televiziv i dshmitarit q dshmitari e mban mend
si koha e t shtnave ka filluar pes minuta m von pr shkak t nj lajmi? A do t ishte me rndsi se
ShqiponjaeShkrettirssht pistoleta m e popullarizuar n qytet, ku 25% e armve jan t atij
modeli? A do t ishte ende bindse prova kryesore?

Sa i fort do t dukej vrtetimi nse avokati mbrojts zbulon se kazani i mbeturinave pran pomps s
benzins zakonisht zbrazet n orn 14:00? Mbani mend, i pandehuri sht provuar se ka qen n pompn
e benzins n orn 12:40 dhe se policia e ka gjetur pistoletn n kazanin e mbeturinave n orn 16:00.
Kjo prov e re nuk nnkupton se i pandehuri sht i pafajshm. Ai mund ta ket gjuajtur pistoletn m
von, ose kazant nuk jan zbrazur at dit. Sidoqoft, informacioni q nnkupton se arma e krimit i
prket t pandehurit ka m pak probabilitet.

S treti, mund t prdoren prova shtes pr t kundrshtuar konsistencn e brendshme t provave

kryesore. Dshmia e dshmitarit duket m bindse nse sht konsistente dhe ka pak fakte q e bien n
kundrshtim. Sidoqoft, avokati kundrshtar mund t gjej prova t mungess s konsistencs. Pasi
ngrihen disa nga ato shum mungesa t konsistencs, provat ende mund t tingllojn t besueshme, por
ne mund t mendojm se nuk jan dhe aq bindse. I kemi caktuar nj probabilitet m t ult q sht i
vrtet dhe i sakt, me fjal t tjera.

Pr shembull, nj grua dshmon se ka qndruar pran makins dhe e ka par grabitjen e banks. Ajo e
prshkruan motin si me diell dhe se grabitsit kishin prdorur "pushk." Avokati mbrojts i tregon asaj
prova se ka qen kamion dhe jo makin. Ai i tregon raportin e motit dhe thot se ka qen me re. Kamera
e siguris s banks tregon se grabitsit ishin me pushk gjahu dhe pistoleta. Edhe pse kto dallime nuk i
cenojn faktet kryesore q prshkruhen nga dshmitarja, ato e bjn m pak konsistente. Nse
dshmitarja ka dhn deklarat n t kaluarn, ajo mund t prdoret pr t kundrshtuar konsistencn e
brendshme t provave. Edhe pse ajo dshmitare vazhdon t jet e besueshme, ajo mund t mos tinglloj
dhe aq bindse sa n fillim.

Fuqia provuese mund t cenohet edhe nga logjika e konkludimit nga trupi i provave. Avokati kundrshtar
mund t prpiqet t gjej prova q ndihmojn prtibr logjike konkluzionet e tjera. Pr shembull,
ekziston nj konkluzion logjik se i pandehuri nuk do t kishte bler pistoletnShqiponjaeShkrettirs"
dhe pastaj menjher t humbte. Ky konkluzion ndihmon pr t mbshtetur konkluzionin prfundimtar se
ai nuk e humbi pistoletn, por e gjuajti n kazanin e mbeturinave pas vrasjes. Po sikur t ket dhe prova
t tjera q e bjn konkluzionin tjetr poashtu logjik? Nj shembull ekstrem do t ishte se i pandehuri ka
nj raport mjeksor ku tregohet se ai ka psuar nj tronditje t rnd gjat nj loje basketbolli, menjher
pasi bleu pistoletn. N raportin mjeksor thuhet se ai ka probleme me mbajtjen mend se ku ka ln
mobilin dhe elsat. N fakt, atij i sht dashur t blej nj mobil t ri pr t zvendsuar at q humbi.
A parfaqet ky informacion nj konkluzion tjetr logjik?

95

Nga njra an, a nuk sht logjike q ai ka bler nj pistolet t re, por e ka humbur brenda 3 javsh.
Prandaj, ai me siguri e ka gjuajtur me qllim pistoletn. Mirpo, me provat e reja, ekziston edhe nj
shpjegim alternativ q sht logjik. I pandehuri ka bler pistoletn e re, por pastaj ka vuajtur nga nj
tronditje e rnd q i ka shkaktuar probleme me kujtesn dhe ai ka humbur mjaft gjra t rndsishme si
elsat e makins dhe mobilin. Atij madje iu desh t blej nj mobil t ri. Papritmas, kemi dy shpjegime
logjike: ai e ka gjuajtur armn me qllim ose n t vrtet i pistoleta i humbi. Ne mund t mos
mendojm se shpjegimi apo konkluzioni i dyt ka shum probabilitet pr t qen i vrtet, mirpo nuk
jemi m aq t sigurt sa ishim n fillim.

Cilsia emocionale e provave mund t bj q disa prova t duken m bindse se sa provat identike q
nuk e kan tonin emocional. Pr shembull, fotoja e nj fmije t vdekur sht m nxitse se sa ajo e nj t
rrituri t vdekur. Disa vende krimi mund t ken ndikim m shum se sa disa t tjer. Regjistrimi i zrit
t viktims q thrret policin, duke u dridhur nga frika, sht prplot emocion. E gjith kjo e bn m
bindse pr shum arsye. Mund t jet e vshtir t gjenden prova t tjera q t mohojn at efekt. Edhe
nse ka prova t tilla, mund t mos ia vlej t paraqiten.

Pr shembull, prokurori paraqet nj fotografi t t pandehurit q qndron para nj simboli me konotacione

t rnda negative, si flamuri nazist. Kjo fotografi gjendet n mobilin e tij. Kjo dshmi do t nxiste
emocione tek shum njerz, pasi do ta asocionin t pandehurin me simbolizimin e atij flamuri. I
pandehuri gjen prova q tregon se flamuri ka qen n nj muzeum dhe se shum njerz kan br foto
atje, bashk me pjes t tjera t muzeumit. A e redukton kjo prov e re reagimin emocional ndaj provs
fillestare?

v. Prmbledhje

Gjat fazs hetimore t procedurs penale, prokurori dhe avokati mbrojts duhet t krkojn pr prova q
prkrahin teorin e tyre pr at q ka ndodhur. Megjithat, kjo duhet t prfshij edhe krkimin pr prova
q dobsojn pohimin e pals kundrshtare. Kjo mund t prfshij prova q kundrshtojn direkt provat
kryesore. Por mund t prfshij edhe prova q kundrshtojn konkluzionet q sugjeron prova kryesore,
ose nxjerr konkluzion alternativ t fuqishm. Juristi jo vetm q duhet t krkoj pr prova q
kundrshtojn provat parsore ose konkluzionet n nj shtje, por edhe prova q mund t kundrshtojn
cilsin e dukshme t provaveparsore. Cilsia m e dukshme e provave q mund t kundrshtohen sht
besueshmria e tyre, kryesisht duke gjetur prova q vn n pikpyetje aftsin e dshmitarit pr t
perceptuar provn, mbajtur mend provn ose saktsin e kujtess s dshmitarit. Ajo mund t vr n
pikpyetje dhe vrtetsin e saj. Dokumentet dhe provat e tjera konkrete mund t paraqiten si t
pabesueshme edhe me prova t tjera. Edhe pse jo e pamundur, shpesh sht m e vshtir t gjesh prova
pr t kundrshtuar relevancn ose fuqin provuese t trupit kryesor t provave.

Gjetja e provave q kundrshtojn provat direkte ose vn n pikpyetje cilsit e tyre sht nj mnyr e
fort pr kundrshtuar trupin kryesor t provave. Kur nuk i ka kto prova, juristi duhet t vr n
pikpyetje n mnyr kritike cilsit e provave t paraqitura nga pala kundrshtare. Kur cilsit e
provave shqyrtohen n mnyr m kritike, kjo gj e ndihmon gjykatn t vlersoj provat m mir dhe t
gjykoj rastin.

96

 b. Vnia n pikpyetje e cilsis s provave

Mnyra m e zakonshme pr t vn n dyshim cilsin e provave sht t marrsh n pyetje dshmitarin

q po dshmon, ose paraqet provat. Kjo n prgjithsi mund t cenoj besueshmrin ose fuqin
provuese t provave. Pr shembull, dshmitarja mund t pyetet pr aftsin e saj pr t par krimin,
shikimin e saj, mjekimet q merr ose pengesat. Kjo do t dmtonte ose prmirsonte besueshmrin e saj.
Asajdoti krkohej t qartsonte konsistencn e brendshme ose mungesn e saj n historin q tregon,
osedotikrkohej t shpjegonte edhe prova t tjera q vrtetojn at q thot.

Ky nuk sht nj seksion pr marrjen n pyetje si mjet pr t krijuar prshtypjen e gabuar se personi nuk
sht i besueshm. Shkathtsi t tilla t avokimit prshkruhen m mir n nj libr tjetr. Mirpo provat
varen nga prshtypja q i lihet gjyqtarit apo gjetsit t fakteve. Nse dshmitari nuk e ka t qart apo nuk
sht i sigurt pr dshmin e vet, ajo pasiguri do t cenonte me arsye besueshmrin e tij. Nse avokati
mund ta bj at dshmitar t shpreh at pasiguri gjat marrjes n pyetje, kjo ka vler prove.

1. M ar r ja n pyetje e dshmitarit

N varsi t rregullave t sistemit ligjor, marrja n pyetje mund t jet e thjesht si pyetje shtes nga
avokati kundrshtar. Mirpo n sisteme t tjera kjo nnkupton pohimin e nj fakti tek dshmitaridheti
krkosh dshmitarit t konfirmoj ose mohoj faktin. Kjo mund t mos lejohet n disa sisteme.

Pr shembull, fqinji dshmitar n rastinShqiponjaeShkrettirs" i ka dgjuar t shtnat rreth ors 12:30,

koh q e prcaktoi n baz t fillimit t programit televiziv.

Pyetje Sa larg e keni shtpin nga shtpia e viktims?

Prgjigje Rreth 50 metra.

Pyetje E kishit ndezur televizorin?

Prgjigje Po

Pyetje Kishte z t lart?

Prgjigje Jo shum t lart.

Pyetje A ishit n t njjtn dhom me televizorin?

Prgjigje Jo, isha n kuzhin. Por nuk sht shum larg.

Pyetje A ishte televizori mjaftueshm i lart sa ta dgjonit n dhomn tjetr?

Prgjigje Po.

Pyetje far po bnit n kuzhin?

Prgjigje Po bja drekn.

97

Pyetje far po bnit pr drek?

Prgjigje Nuk m kujtohet.

Pyetje far bni zakonisht pr drek?

Prgjigje Pasta.

Pyetje A po e zienit ujin pr pasta?

Prgjigje Nuk m kujtohet nse po bja pasta at dit.

Pyetje A ju kujtohet se far po bnit kur dgjuat zhurmn e lart?

Prgjigje E keni fjaln pr goditjet, t shtnat me arm?

Pyetje Po, ato q ju quani goditje.

Prgjigje M kujtohet se po bja drekn.

Pyetje Mirpo nuk t kujtohet far kishe pr drek?

Prgjigje Jo.

Pyetje A t kujtohet far po bje n kuzhin kur dgjuat goditjet?

Prgjigje Jo. Isha n kuzhin.

Pyetje A pat nga dritarja?

Prgjigje Jo.

Pyetje A e ndrpret at q po bnit pr t par pondodhte?

Prgjigje Jo.

Pyetje A u friksuat nga goditjet?

Prgjigje Jo, jo n t vrtet.

Pyetje A u shqetsuat ndopak nga goditjet?

Prgjigje I dgjova. Mendova se ishin t uditshme.

Pyetje E ndrpret prgatitjen e dreks?

Prgjigje Jo.

Pyetjet q i drejtohen dshmitarit jan t hapura dhe lvizin logjikisht nga nj tem tek tjetra. Avokati
bn pyetje q ngacmojn besueshmrin e dshmitarit, prfshir edhe a ka patur zhurm tjetr, nse i
kujtohen hollsit, ose nse tingujt kan qen aq t paharrueshm saq atij i kujtohen saktsisht. Nj

98

tjetr qasje q do ta lejonin disa sisteme prfshin pyetjen e dshmitarve pr t knfirmuar ose mohuar
faktet q pohon avokati.

Pyetje Shtpia jote sht 50 metra nga e viktims, apo jo?

Prgjigje Po, pak a shum.

Pyetje Ti ishte n kuzhin kur dgjove goditjet, apo jo?

Prgjigje Po.

Pyetje Televizorin e kishe t ndezur, apo jo?

Prgjigje E vrtet.

Pyetje Televizorin nuk e ke n kuzhin, apo jo?

Prgjigje E sakt.

Pyetje Dhe zrin e kishte mjaft t lart sa ta dgjoje n kuzhin, apo jo?

Prgjigje E sakt.

Pyetje Kuzhina jote sht prball me shtpin e viktims, apo jo?

Prgjigje Po.

N t dy kto shembuj, avokati v n dyshim besueshmrin e dshmis s dshmitarit. Avokati mund t

bj pyetjen e fundit si "Tinukdotikishedgjuar goditjet qart pr shkak t zhurms s televizorit, duke
prgatitur drekn n nj kuzhin q sht n ann tjetr t shtpis." Dshmitari srish mund t thot se ai
mundtidgjonte goditjet qart, mirpo nuk do t tingllonte dhe aq i besueshm sa tinglloi gjat
marrjes n pyetje direkt.

2. M ar r ja n pyetje e dshmis konk rete

Ne kemi diskutuar dallimin mes provave dshmuese, q i jep dshmitari, dhe provave fizike, q duhet t
merren n shqyrtim n mnyr tjetr. Objekti aktual fizik, si arma, shenjat e gishtrinjve, mostrat e
gjakut, dokumentet, kompjuterat ose prova t tjera t ngjashme, kan cilsit e tyre. Pr shembull,
pistoletaShqiponjaeShkrettirs", ka cilsit e saj. sht nj pistolet Shqiponja e Shkrettirs me
kalibr .44. Numri i saj serik sht fshir me lim. Mund t mos ket gjurm t gishtrinjve. Mund t
ket nj numr t caktuar t plumbave. Mund t testohet dhe prej saj t sigurohet informacion tjetr.

Mirpo, ka edhe informacion tjetr q sht me rndsi pr Shqiponjn e Shkrettirs q nuk mund t
dihet pa e ekzaminuar. Ku sht gjetur? Kush e gjeti? Kur u gjet? Nuk ka ndonj mnyr pr t lidhur
Shqiponjn e Shkrettirs me t pandehurin thjesht duke e ekzaminuar. Ai informacion shtes sht me
rndsi. Ku informacion a i sht dhn gjykats prmes raportit t policis, apo me dshmi n gjykim?
Nse deponon polici i cili e gjeti pistoletn n kazanin e mbeturinave, besueshmria e pistolets mund t
testohet.

99

Pyetje A jeni ju polici q gjeti pistoletn Shqiponja e Shkrettirs?

Prgjigje Po.

Pyetje Ku e gjett?

Prgjigje Ishtt n nj kazan mbeturinash pas pomps s benzins.

Pyetje A e fotografuat kazanin e mbeturinave?

Prgjigje Jo.

Pyetje A sht procedur normale t fotografohet vendi ku u gjet arma e mundshme e vrasjes?

Prgjigje Mundet. Nuk jam i sigurt.

Pyetje A e lat pistoletn n kazan q ta largonte specialisti i vendit t krimit?

Prgjigje Jo. E nxora un duke prdorur doreza.

Pyetje A sht procedur normale q ta lejosh specialistin e vendit t krimit t largoj armn?

Prgjigje Mundet. Nuk jam i sigurt.

Pyetje Kush tjetr e pa pistoletn n kazan?

Prgjigje Askush. E nxora nga kazani dhe ia solla mbikqyrsit t ndrrimit.

Pyetje far bri me t mbikqyrsi i ndrrimit?

Prgjigje E mbajti n makinn e patrullimit derisa u kthyem n stacionin policor.

Pyetje A sht kjo procedura normale?

Prgjigje Nuk jam i sigurt.

Pyetje A e shnove kt n raportin e policis?

Prgjigje Jo. Nuk shkruajta raport.

Pyetje Pse?

Prgjigje Mbikqyrsi im nuk mendoi se ishte e nevojshme.

Pyetje A sht procedur normale q personi q gjen t dhna me rndsi t shkruaj raport?

Prgjigje Mendoj se po.

Pyetje A sht njra nga arsyet pr at procedur q politittikujtohendetajet?

Prgjigje M kujtohet q e gjeta pistoletn n kazan.

100

Pyetje Vrasja ndodhi 18 muaj m par, apo jo?

Prgjigje Po, mendoj se po.

Pyetje A punon pes dit n jav?

Prgjigje Po

Pyetje Sa dit n jav ke punuar q nga vrasja?

Prgjigje Epo jan shum. 18 muaj her 20 dit n muaj. Ndoshta 360 dit?

Pyetje Sa arrestime bn gjat nj muaji?

Prgjigje Ndoshta 10.

Pyetje Pra, sht e drejt t themi se n 18 muaj nga vrasja, ti ke arrestuar rreth 180
vet?

Prgjigje Dika e till.

Pyetje Dhe sa her n muaj iu prgjigjeni ankesave nga qytetart?

Prgjigje Ndoshta 100 her.

Pyetje A sht e drejt t thuhet se n 18 muaj q nga vrasja, ju i jeni prgjigjur rreth 1,800
ankesave?

Prgjigje Ndoshta.

Pyetje N ato 18 muaj, a keni proceduar dshmi?

Prgjigje Po.

Pyetje Sa her n muaj?

Prgjigje 5-6 her n muaj.

Pyetje Pra do t ishte e drejt t themi se n 18 muaj q nga vrasja, ju keni procesuar dshmi pr
rreth 90 her.

Prgjigje Po.

Pyetje Ju keni qen i zn n 18 muajt e fundit, apo jo?

Prgjigje Punoj shum, po.

Pyetje Mirpo pa nj raport t policis, gjat gjith ksaj kohe, dhe pas gjith ktij aktiviteti,
juve ju kujtohet kjo pistolet shum mir?

Prgjigje Po. Absolutisht.

101

Pyetje Dhe juve ju kujtohet shum mir edhe pse nuk keni br asnj foto?

Prgjigje Po. Ndoshta jo perfekt, por qart.

Ne nuk e kontestojm se pistoleta ekziston, se sht Shqiponj e Shkrettirs kalibr .44 dhe se nuk ka
numr serik. Mirpo pas deklarats t policit, nuk sht e qart nse jan ndjekur procedurat e sakta. Ai
nuk ka br foto dhe nuk ka shkruar raport t policis. Nuk sht e qart q ai e ka larguar apo ruajtur si
duhet. Mund t ket dyshime edhe q mbikqyrsi i tij ta ket ruajtur si duhet. Nga e dim se sht e
njjta pistolet q ai gjeti? N kt moment, ne i besojm provs fizike (pistolets) apo po besojm
vrtet se polici nuk ka br gabime?

N kt mnyr, ne kemi identifikuar dyshime sa i prket besueshmris s pistolets. Teknikat e vendit

t krimit mund t jen me t meta dhe arma mund t mos jet autentike. I gjith sistemi i mbledhjes s
provave mund t duket i pasigurt. Polici nuk e ka marr si duhet. Polici pretendon se ka kujtes t fort,
mirpo nuk ka br fotografi dhe as ka shkruar raport. Po ashtu, ai ka br dhe shum aktivitete t tjera
mes vrasjes dhe deklarats, q e bjn me pak gjasa q mund ta mbaj mend mir kt ngjarje me hollsi
t madhe. Kjo jo vetm cenon besueshmrin e pistolets, por edhe sugjeron nj tjetr konkluzion t
mundshm: policia ka shkmbyer pistoletn e vrtet t gjetur n kazanin e mbeturinave me nj
Shqiponj t Shkrettirs q gjithashtu ka qen n ruajtje t policis. Ky konkluzion mund t mos ket
probabilitet t lart pr t qen i vrtet, por sht nj alternativ.

Pra, dshmia e dshmitarit ose cilsit e provave konkrete mund t kundrshtohen nga nj marrje n
pyetje e thjesht dhe e shkathtt. Tabela vijuese sugjeron disa pyetje q mund t adresojn cilsin e
provave, sidomos besueshmrin dhe fuqin e saj provuese.

102

Cilsiaprtu shtjetprtu Si ta vm n pikpyetje kt prov

kundrshtuar kundrshtuar
Besueshmria e provs
dshmuese
Baza pr prov Pyet pr vendndodhjen e dshmitarit.
Ndjeshmria vzhguese Pyetje pr shqisa t cenuara.
Pyetje pr pamje t penguar.
Pyetje pr aftsin pr t vzhguar.
Objektiviteti apo Pyetje pr paragjykim ndaj t pandehurit.
paragjykimi Pyetje pr vmendje ndaj nj subjekti.
Saktsia ose kujtesa Pyetje pr mjekime
Pyetje pr prdorim t drogs ose alkoolit.
Pyetje pr gjendje shndetsore.
Vrtetsia Pyetje pr krime q kan t bjn me
mashtrimin, gnjeshtrn, deklarata t
rrejshme ose lshime.
Besueshmria e provave
konk rete
Autenticiteti Pyetje pr teknika n vendin e krimit.
Produkti i nj procesi t Pyetje pr t dhna n sistem
sakt?
Produkti i nj procesi Pyetje pr informacion t munguar n
sensitiv? sistem
A sht procesi i Pyetje pr gabime nga sistemi.
besueshm?
F uqia provuese
Prputhja me pritshmrit Pyetje pr fakte t pazakonta.
normale
Konsistenca e brendshme Pyetje pr konflikte n dshm ose prova.
Vrtetimi Pyetje pr mundsin e nj konkluzioni
tjetr.
Logjika e konkludimit Pyetje pr konkluzione t tjera t
mundshme, logjike.

c. Prmbledhja e cilsis s provave

Juristi duhet t krkoj prova q kundrshtojn trupin kryesor t provave ose provat e marra nga pala
kundrshtare. Ky kundrshtim i provave mund t kundrshtoj ndonj tjetr pjes t provave, t
kundrshtoj ndonj konkluzion q trupi kryesor i provave do ta kishte mbshtetur n t kundrt, ose t
vr n pikpyetje cilsin e provave, si besueshmrin e saj. Cilsia e provave mund t qartsohet edhe
gjat marrjes n pyetje. Megjithat, gjyqtari q krkon pr fakte mund t mos i vlersoj t gjitha
kundrshtimet q jan br, n disa sisteme ligjore, prokurori dhe avokati jan t lejuar t japin fjaln
prfundimtare. Ktu, juristi duhet t paraqes argumentet n favor t qndrimit t vet, prfshir dhe
komentet pr cilsin e provave.

103

Pr shembull, n shtjen e "Shqiponjs s Shkrettirs", polici nuk ka ndjekur procedurat e duhura pr t

nxjerr pistoletn nga mbeturinat. Pr m tepr, ai ia ka dorzuar at mbikqyrsit t vet, i cili e ktheu n
stacionin e policis. Mbikqyrsi nuk ka dshmuar. Avokati mbrojts mund t prmbledh cilsit e asaj
dshmie dhe t pistolets si n vijim.

Polici dshmoi pr gjetjen e pistolets n mbeturina n orn 16:00. A kemi ndonj foto t pistolets n
mbeturina? Jo. A ka ndjekur polici praktikat normale kur e gjeti pistoletn? Ai nuk sht i sigurt. A ka
shkruar raport policor q tikujtohetsefar ka br? Jo. Pse jo? Ai tha se mbikqyrsi i ka thn t
mos e shkruante. Pse? Ne nuk e di m, sepse mbikqyrsi nuk ka dhn deklarfat. far bri polici me
pistoletn? Ai tha se ia dha mbikqyrsit i cili e drgoi n stacionin e policis. Nga e di m q
mbikqyrsi e bri kt? Polici nuk e ka duke e drguar n stacion t policis dhe mbikqyrsi nuk ka
dhn deklarat. Nga e dim se kjo sht pistoleta e duhur? Nuk e di m.

Po ashtu ne nuk e di m nse kjo ka ndodhur me t vrtet. Vikti ma vdiq tetmbdhjet muaj m par.
Polici ka arrestuar rreth 180 njerz q ather. Ai iu sht prgjigjur rreth 1800 ankesave. Ai ka qen
n 90 vende kri mi. Jan shum gjra prtumbajturmend. Ai nuk shkroi raport policor dhe as nuk bri
fotografi kur e gjeti pistoletn. Ai tha se ishte ora 16:00, por nga e di m se sht n gjendje ta mbaj
mend kt ngjarje nga m shum se 2000 gjra t tjera q ai ka br gjat tetmbdhjet muajve t
fundit? Sa e sakt sht kjo koh? Sa i sakt sht kujti mi i tij se ka qen madje n vendin e duhur? A e
ka gjetur vrtet tek pompa e benzins, apo ndoshta e ka gjetur diku tjetr? E vetmja dshmi sht
deponi mi i policit q e ka gjetur. Ai nuk e ka shkruar, nuk ka br fotografi dhe ka mbi 2000 ngjarje t
tjera pr t mbajtur mend. Ai ndoshta nuk e mban mend mir.

I pandehuri sht lidhur me vrasjen pr shkak t pistolets. Kjo sht e vetmja lidhje reale. Prokurori
pohon se kjo sht pistoleta e t pandehurit, sepse sht pistolet e t njjtit lloj, Shqiponj e Shkrettirs.
Mirpo ne kemi treguar se kjo sht nj pistolet shum popullore dhe se ka shum t tjer q e posdojn
kt lloj pistolete. Prokurori pohon se i pandehuri mund ta ket hedhur pistoletn tek mbeturinat n
pompn e benzis. Policia ka thn se pistoleta sht gjetur n mbeturinat e asaj pompe, por nga e di m
ne kt? A ka ndonj raport t policis? A ka ndonj foto? Jo. Neve na duhet t mbshtetemi tek kujtesa
e nj polici t cilit i kujtohet kjo 18 muaj m von, pas shum vendeve t tjera t kri mit, arresti meve dhe
ngjarjeve t tjera. A e ka gjetur kt ai vrtet n pompn e benzins? A ka qen vrtet ora 16:00?

Kjo pistolet Shqiponja e Shkrettirs nuk ka shenja gishtrinjsh, mirpo a e ka mbajtur ai si duhet? Ai
thjesht e ka nxjerr nga mbeturinat dhe ia ka dorzuar mbikqyrsit. Prandaj pra nuk i ka shenjat e
gishtrinjve t vrassit t vrtet. Sa polic e kan prekur at para se t mund ta ekzaminonte tekniku
mjeko-ligjor? Nuk e di m. A ka qen vrtet Shqiponj e Shkrettirs ajo q u gjet n mbeturina? Nuk e
di m, meq nuk kemi fotografi. A e di m t paktn se far i ndodhi asaj pistolete? Jo, nuk e di m.
Mbikqyrsi e mori nga polici. A e di m se far bri polici me t? Jo, nuk e di m. Mbikqyrsi nuk ka
deponuar. Mbikqyrsi nuk ka shkruar raport t policis. Ne thjesht nuk e di m. Nga do ta dij polici se
far ka br mbikqyrsi i tij? Mbikqyrsi ishte shefi dhe nuk sht puna e tij t mbikqyr shefin.

Pistoleta sht nj pjes kye e dshmis. Mirpo a sht pjesa e duhur e dshmis? A sht pistoleta e
duhur? Juduhettibesonipolicit. Ju duhet t mendoni se ai ka nj kujtes t jashtzakonshme,
pothuajse mbinjerzore. Dhe ju duhet t mendoni se ai dinte gjithka q ka br mbikqyrsi i tij. Kjo
sht pak si shum prtubesuar.

104

Papritmas, nj pjes kye e provave nuk duhet dhe aq e besueshme kur t gjitha kto pyetje bhen
menjher. Por si mund t shpjegohen kto cilsi t provave nga kndvshtrimi i prokurorit? Cila sht
cilsia m e fort e provave? N fakt, ajo sht e vrtetuar mir dhe ka edhe aspekte t tjera q e forcojn
besueshmrin e saj.

I pandehuri ka vn n pikpyetje besueshmrin e pistolets. Ai pyet nse sht autentike. Ai pyet nse
sht trajtuar si duhet. Ai madje pyet nse sht gjetur te pompa e benzins. Ai na krkon t besoj m se
kjo pistolet sht gjetur tjetrkund, ose ndoshta sht kmbyer nga mbikqyrsi. Porletishohimt
gjitha dshmit bashkrisht. Shqiponja e Shkrettirs q polici ka gjetur prputhet me plumbat q kan
vrar vikti mn. Ajo pistolet ishte arma e vrasjes, ndaj duhet t ket qen n vendin e ngjarjes n orn
12:30 meq sht prdorur pr t vrar vikti mn.

A u gjet pistoleta tek pompa e benzis n orn 16:00? Polici mund t mos e ket shkruar raportin, por
polici shkroi nj raport n stacionin policor. N at koh, regjistri i provave dhe raporti mjeko-ligjor i
policis thon se u gjet tek pompa e benzins n orn 16:00. Kush do ta kishte thn at? Polici. Ky
regjistr i prevave dhe raporti i policis jan shkruar n orn 18:00, vetm pak or pasi sht gjetur
pistoleta. Ky informacion ishte i freskt n mendjen e tij. Ktu nuk ka ndonj shtje me kujtesn.

Pra, arma e vrasjes ka qen n shtpin e vikti ms n orn 12:30. Ajo ishte duke u procesuar n
stacionin e policis n orn 18:00. U gjet nga polici dikur para ors 18:00. Mundtibesojm raportit t
policis q thot se u gjet n orn 16:00, meq polici e kishte gjetur dy or m par. Po ashtu, mund t
besoj m se sht gjetur n mbeturinat tek pompa e benzins. Pse? Sepse ata sapo e kishin gjetur dy or
m par dhe nuk do ta kishin harruar kt fakt n vetm dy or.

I pandehuri gjithashtu pyet se mos pistoleta sht kmbyer nga mbikqyrsi. Ky nuk sht pohi m i
logjikshm, pasi nuk shpjegon se ku tjetr mund t jet gjetur arma e vrasjes. Mbani mend se Shqiponja e
Shkrettirs prputhet me plumbat q e vran vikti mn. Policia po krkonin gjithkund pr armn e
vrasjes dhe ata nuk kishin ndonj arsye q n at koh t dyshonin tek i pandehuri. Pse do ta kishin
vendosur vet armn e vrasjes tek pompa e benzins po t mos e kishin ditur se do t lidhej me t
pandehurin? Vetm pasi kan gjetur ar mn ata kontrolluan videot e siguris dhe gjetn t pandehurin
duke bler benzin. Vetm pasi morn evidencat nga telefoni mobil ata gjetn se ai e kishte thirrur
vikti mn vetm pak minura para se vikti ma t vdiste. Kjo ka ndodhur disa dit pasi ata gjetn pistoletn.
Thjesht nuk sht logjike q policia t kishte vendosur vet nj pistolet te pompa e benzins.

Meq arma e vrasjes sht e vrtetuar kaq mir, ajo mbetet e besueshme dhe provuese. I pandehuri ka
ngritur mundsin q arma t jet gjetur diku tjetr ose t jet kmbyer, duke kundrshtuar kshtu
besueshmrin e saj. Mirpo fuqia provuese e provs mbetet e lart. Ajo vrtetohet nga prova t tjera t
besueshme. Besueshmria e policit forcohet nga dokumenta t tjer t s njjts koh nga policia
(regjistri i provave dhe raporti mjeko-ligjor). Meq kujtesa e tij do t kishte qen e freskt kur jan krijur
ato dy dokumente, kjo gj ndihmon n vrtetimin e pohimit t policit. Prova sht konsistente dhe e
logjikshme dhe prokurori v n dukje se pozicioni i t pandehurit nuk sht alternativ e logjikshme.

A duket sikur jemi kthyer aty ku filluam? Prova se pistoleta sht gjetur te pompa e benzins s pari
dukej e rndsishme dhe prov e fort. Pas pohimit t t pandehurit, ne nuk jemi dhe aq t sigurt se
pistoleta sht po aq e besueshme sa ishte. Mirpo, pas prgjigjes s prokurorit ne jemi m t sigurt se
pistoleta sht autentike dhe se sht gjetur n orn 16:00 te pompa e benzins. Pas secilit ndryshim, ne

105

rillogarisim mundsin q pistoleta i prket t pandehurit. Para se i pandehuri t kundrshtonte

besueshmrin e saj, ne mund t kemi qen 80% t sigurt se ishte pistoleta e t pandehurit. Pasi i
pandehuri vuri n pikpyetje veprimet e policve, ne nuk jemi dhe aq t sigurt. Ndoshta prllogaritja
jon e brendshme ra n 60%. Ajo mund t rritet srish n 75% pasi prokurori v n dukje se sa e
vrtetuar sht pistoleta dhe sa jologjike jan pohimet e t pandehurit se pistoleta sht kmbyer.

Po sikur departamenti i policis t ket reputacion se nuk i ruan si duhet provat ose se edhe sajon prova?
Po sikur mbikqyrsi i policit t jet pushuar nga puna pr sjellje t pahijshme, gj q sht dhe arsyeja
pse ai nuk po jep deklarat? A do t ndikonte kjo tek besueshmria e pistolets?

106

 Prmbledhje dhe problema

Prmbledhje:

Ekzistojn dy mnyra baz pr t kundrshtuar provat. S pari, mund t paraqisni prova t tjera q ose i
kundrshtojn, ose i dobsojn provat. Prova e dyt ose mund t kundrshtoj pohimin e br nga prova e
par, ose mund t kundrshtoj konkluzionin q sugjeron prova e par. Prova e dyt mundet edhe t
dobsoj provn e par duke ia sulmuar cilsit, si relevancn, besueshmrin ose vlern provuese.

Mnyra e dyt pr t kundrshtuar provat sht t ngresh dyshime pr cilsit e tyre. Kshtu, juristi mund
t bj pyetje pr relevancn e provave, besueshmrin ose vlern provuese, ose mund t prdor fjaln
prfundimtare n gjykim pr t ngritur dyshimet rreth tri cilsive t provave. Marrja n pyetje e
dshmitarit, pr shembull, sht mundsia e prkryer pr t vn n dyshim aftsin e dshmitarit pr t
perceptuar ose mbajtur mend krimin, duke dobsuar kshtu besueshmrin e tij. Nse cilsia e provave
sht vrtet e dobt, gjykata duhet t vihet n dijeni. Po ashtu, juristi mund ta prdor kt mundsi pr t
theksuar se provat jan vrtet relevante, se jan vrtet t besueshme dhe se kan vler t lart provuese.

Problema:

1. Dshmitari prshkruan se ka par nj burr q ka hedhur nj pistolet n kazanin e mbeturinave.

Pistoleta nxirret m von nga kazani i mbeturinave dhe prputhet me plumbat e prdorur n vrasje.
pyetjemundtibj avokati t dyshuarit n mnyr q t ul besueshmrin e tij?

2. Polici prshkruan se e ka gjetur pistoletn n mbeturina, por pastaj ia ka drguar mbikqyrsit t tij.
Mbikqyrsi i tij ka shkruar raportin. Tani, polici dshmon pr kt gj n gjykim, 2 vite m von.
pyetjemundtibj avokati policit q t hedh dyshime se ku sht gjetur pistoleta?

3. Nj e moshuar deklaron se e ka par grabitjen e banks nga dritarja e dhoms s saj t gjumit q sht
n ann tjetr t rrugs nga banka. Ajo thot se grabitsit u larguan me shpejtsi me nj kamion t madh.
A ka ndonj pyetje q mundtibj asaj avokati mbrojts pr t hedhur dyshime rreth cilsis s
deklarats t saj?

107

4. Ndonjher provat sugjerojn nj konkluzion t rndsishm. Pr shembull, nj telefonat nga i

pandehuri tek viktima mbshtet konkluzionin se i pandehuri e njihte viktimn. far prove ofroni, ose
far cilsish dyshoni, q t sugjerojn ndonj konkluzion tjetr?

5. Gjat fjals prfundimtare, ju doni t vini n pikpyetje fuqit provuese t nj dshmitari. far
shtjesh do t ngrinit?

108

 Modelet e prgjigjeve

1. Besueshmria e dshmitarit mund t kundrshtohet duke e pyetur pr bazn e deklarats, nse ai ka

mundur t perceptoj ngjarjen q prshkruan, nse ka ndonj paragjykim, saktsin e kujtess s tij ose
gjasat q gnjen. N kt rast, avokati mbrojts mund ta pyes dshmitarin pr ndonj penges n pamjen
e tij t burrit ose t mbeturinave. Nse ka qen n distanc t madhe, si ka mundur ta shoh se ishte
pistolet? A ka mund ta shoh burrin? A ka marr ndonj mjekim ose a ka patur ndonj arsye pse kujtesa
e tij mund t jet e turbullt? Pse po i kujtohet kaq qart tani?

2. Meq polici nuk e ka shkruar raportin dhe ai po dshmon pr nj ngjarje q ka ndodhur dy vjet m
par, kujtesa e tij mund t mos jet e sakt. Avokati mund ta pyes pr numrin e vendeve t krimit ku
polici ka qen n dy vitet e fundit. Avokati mund t ngrej shtje t tilla si prse polici nuk e ka shkruar
raportin, meq ai e ka gjetur pistoletn. Avokati mund ta pyes nse sht procedur standarde pr ta
larguar pistoletn dhe pr ta drguar aq larg nga vendi ku e gjeti. Avokati mund t pyes nse polici ka
par pr prova t tjera n mbeturina? Besueshmria e pistolets varet nga besueshmria e policit,
mbikqyrsit t tij dhe sistemit q gjen dhe ruan dshmi nga vendi i krimit deri n salln e gjykimit.

3. E moshuara mund t ket shikim t dobt ose pengesa mes dhoms s gjumit dhe banks. Mund t
jet distanc e madhe. Avokati mund t pyes pr kto pengesa ose pr aftsin e saj pr t perceptuar se
po ndodhte grabitje n bank. Dshmitarja mund t marr mjekime q dihet se ia prekin kujtesn. Gruaja
mund t ket vshtirsi me kujtesn. Kto t gjitha jan baza pr avokatin q t dyshoj besueshmrin e
asaj q thot ajo. Pastaj, grabitja e banks nga ku kriminelt largohen me kamion sht e pazakont.
Ndoshta ka qen kamioni i drgesave dhe ajo sht gabuar? Ky konkluzion alternativ dobson fuqin
provuese, sepse historia nuk prputhet me pritshmrit tona normale pr grabitje banke. Konkluzioni
alternativ mund t duket m i mundshm, n fakt. Ndoshta ajo thjesht ka par nj kamion t drgesave q
sht parkuar pran banks dhe e gabimisht e ka marr se ai kamion dhe ata persona jan kriminel.

4. Kuptohet se nj tjetr dshmitar q thot se i pandehurit dhe viktima nuk e njihnin njri-tjetrin mund t
sigurohet, porjotibesohet. Ndoshta numri i telefonit t viktims sht i ngjashm ne nj tjetr numr
q ka dashur t thrras i pandehuri. Ndoshta telefonata tek viktima sht shum e shkurtr, q sugjeron
se i pandehuri ka thirrur numrin e gabuar. T gjitha kto do t ngrinin dyshime pr konkluzionin se i
pandehuri e njihte viktimn.

5. Fuqia provuese e dshmitarit, ose provat, mund t varen nga prputhja e tyre me pritshmrit normale,
konsistencn e brendshme, provat vrtetuese ose nse konkluzioni sht logjik.

109

 110

 K apitulli 7

Provat konkluduese: shnimi gjyqsor, pranimi gjyqsor dhe pandehma

Shpeshher gjykatat mbshteten mbi prova q nuk jan as dshmuese, as konkrete. N t vrtet, kto
prova jan produkt i vet procesit gjyqsor. Ndonjher, gjykata e krijon vet provn, ndonjher ajo i
propozohet. Mund t jet prov me pesh t vogl, ose mund t jet vendimtare. Megjithat, gjykata
mbshtetet mbi t, po aq seriozisht sa mbshtetet edhe mbi pohimet apo rrfimet e dshmitarit okular.

Kjo prov sht e para e atij grupi q ky libr i quan "prova konkluduese." Kjo sht prov q nuk sht
as prov direkte, as prov indirekte. N t vrtet, kjo prov konkludohet nga gjykata pr ta ndihmuar at
q t marr vendim. N kt kapitull, ne do t shqyrtojm tre lloje t provave konkluduese. E para quhet
n disa sisteme "shnim gjyqsor," por mund t quhet edhe "pandehma gjyqsore e fakteve." S dyti, do
t shqyrtojm pranimin gjyqsor, q gjithashtu quhet prcaktim, ku palt pajtohen se fakti nuk
kontestohet. E fundit sht pandehma aktuale, q Thayer e prshkruan si "ndihm pr arsyetimin dhe
argumentimin, q supozon t vrtetn e disa shtjeve pr qllime t ndonj hetimi t caktuar."23
Shpeshher, ato mandatohen nga rregullat legjislative ose t t drejtave t njeriut.

a) Shnimi gjyqsor

Cili drejtim sht "lart?" Ku sht gjykata? A ka lum n qytetin tuaj? dot thot drita e kuqe n
komunikacion? Kto jan t gjitha fakte q pranohen nga t gjith. Parimi vijues ka koh q sht i
pranuar si i vrtet n ligjin zakonor: manifesta non indigent probatione. Kjo do t thot se ajo q dihet
nuk ka nevoj t vrtetohet. Gjithashtu ekziston dhe nj tension mes ktij dhe nj parimi tjetr: non refert

23
J. B. Thayer, A Treatise on Evidence at the Common Law (Traktat mbi provat sipas ligjit zakonor), (Forgotten Books 2012)
(1898) 314.

111

quid notum sit judicesi notum non sit in forma judici. Ky pohon se nuk ka rndsi se far di gjyqtari,
nse ai nuk e di nga gjykata. Thayer e prshkruan kt tension shum mir.

Kto dy pari me duket sikur nnkuptojn t gjith doktrinn e shni mit gjyqsor. Ai ka dy aspekte, njri i
ndrlidhur me lirit q ka funksionari gjyqsor prtimarr gjrat si t dhna, dhe tjetri me rezervat q e
kufizojn at.24

Me fjal t tjera, gjyqtari duhet t jet n gjendje t mbshtetet mbi njohuri t zakonshme pa qen nevoja
tisigurohenprova. Mirpo, ekziston nj kufi prtej t cilit gjykata sht n gjendje t dalloj t vrtetn
e dikaje pa prov, sidomos n sisteme ligjore q nuk jan zhvilluar nn ligjin zakonor. Megjithat, duhet
t jet e qart se ky nuk sht hetim i udhhequr n mnyr gjyqsore. N t vrtet, sht nj gjyqtar q
po prdor njohurit e tij personale pr t vlersuar rastin.

N sistemet e ligjit zakonor, kur gjyqtari pranon nj fakt t mirnjohur kjo quhet shnim gjyqsor,
ndrsa n sistemet e ligjit civil, kjo dshmi quhet dshmi e ditur.Shnimi gjyqsor gjithashtu sht
prdorur edhe n tribunalet ndrkombtare. Ekzistojn ngjashmri n t tri llojet e gjykatave sa i prket
qasjes dhe qllimit t shnimit gjyqsor ose t provave t ditura. N kto sisteme, gjyqtart mund t
mbajn shnime gjyqsore t ligjit dhe fakteve. Shnimi gjyqsor dhe ligji thjesht e pranojn se gjyqtari
ka njohuri t thella dhe prvoj n ligj. Shnimet gjyqsore t fakteve jan pra, burim provash.

N vitet 1950, n Shtetet e Bashkuara, dy studiues ligjore t mirnjohur debatuan qllimin si prov t
shnimit gjyqsor.25 John Wigmore, Dekani i Fakultetit Juridik t Northwestern University,
argumentonte se qllimi i shnimit gjyqsor ishte q t reduktohej sasia e prova pr efikasitet gjyqsor.
Pr Wigmore, faktet pr t cilat nuk kishte gjasa t kontestoheshin mund t mbaheshin si shnime
gjyqsore. Ato krijonin pandehmn se faktet ishin vrtetuar, nse ndonjra nga palt nuk iu kontestonte.26
Edmund Morgan, profesor n Fakultetin Juridik n Harvard, argumentonte se shnimi gjyqsor i mbante
rastet para gjykatave t fokusuara n shtjet reale. Shnimi gjyqsor kishte pr qllimtimbantepalt
q t mos argumentonin pr shtje q nuk ishin relevante ose t mos paraqisnin prova q ishin dukshm
t falsifikuara. Sipas pikpamjes s Morganit, shnimi gjyqsor nuk krijonte ndonj pandehm t
refuzueshme; n t vrtet, sapo gjykata t shnonte ndonj fakt, ai fakt vendosej.27

Kshtu, praktika e ligjit zakonor pr shnime gjyqsore t fakteve varet nga arsyetimi i ekonomizimit
gjyqsor dhe parandalimit gjyqsor pr gabime. Shum shpesh n ligjin zakonor nj nga palt i krkon
gjykats t mbaj shnim gjyqsor pr ndonj fakt. Ndonjher gjykata mbshtetet vet mbi ndonj
shnim gjyqsor. Prve mbajtjes s shnimit gjyqsor pr statuse ligjore ose precedent ligjor, gjykata
mund t mbaj shnime edhe t fakteve q jan t ditura nga t gjithose t njohura.Ktu mund t
prfshihen fakte pr t cilat prova sht thjesht e panevojshme, si pr shembull a sht errsir n mesnat
apo se shiu i lag gjrat.

Gjykata mund t mbaj shnime edhe pr fakte t tjera nse bindet se burimi i fakteve sht i sakt pa
kontestim. N disa rrethana, kjo merr formn e gjykats q mbshtetet mbi prova q jan shqyrtuar n nj

24
J. B. Thayer, A Treatise on Evidence at the Common Law, (Forgotten Books 2012) (1898) 277-278.
25
See J.T.Naughton,JudicialNotice Excerpts relating to the Morgan-WigmoreControversy, (Njoftimi gjyqsor, pjes q
kan t bjn me kundrshtin Morgan-Wigmore) 14 Vanderbilt L.Rev. 779, 781 (1961).
26
Id.
27
See E.M.Morgan,JudicialNotice, (Njoftimi gjyqsor) 57 Harvard L.Rev. 269 (1944).

112

tjetr rast.28 M shpesh, kjo mund t prfshir prova t zakoneve, prdorimit ose praktiks.29 Pr
shembull, gjykata mund t mbaj shnime gjyqsore se praktika e policis lokale sht t arrestoj
subjektetdhetiprocesoj rastet n stacionin qendror t policis. Meq gjykata pa dyshim e ka dgjuar
kt procedur shum her, nuk ka nevoj pr prova t tjera.30

Koncepte t ngjashme gjenden n sistemet kontinentale ku parimi i notoria non egentprobatione i lejon
gjykats t mbaj shnime, pa prova, t fakteve t njohura. Pr shembull, kodi i procedurs civile t
Gjermanis, 291 ZPO (Zivilprozessordnung) lejon q faktet e ditura dhe t njohura t pranohen nga
gjykata si t vrteta. Kto duhet t jen fakte q n prgjithsi jan t dukshme ose t mirnjohura pr
gjykatn prmes aktivitetit t saj zyrtar.31Mirpo n Procedurn Penale t Gjermanis, nuk ka ndonj
dispozit eksplicite ligjore q lejon shnimin gjyqsor. Sidoqoft, kryetari i trupit gjykues n nj
procedur penale mund t urdhroj ex officio, prodhimin e sendeve t tjera q shrbejn si prova, 221
StPO (Straffprozessordnung), ose gjyqtari mund t refuzoj t marr prova nse shtja dihet nga t
gjithose nse nj pohim i rndsishm q synon t ofroj prov pr t shfajsuar t pandehurin mund
t trajtohet sikur fakti i pohuar t jet i vrtet.221 StPO.

Po ashtu, Kodi i Procedurs Civile n sisteme jotipike kontinentale si ai i Italis32 ose Kolumbis33
prfshin dispozita q lejojn faktet e njohurat merren n konsiderat pa prova. N ato kode penale, t
dyja vendet kan ndrmarr m shum sisteme kundrshtuese me m pak dispozita eksplicite pr dshmi
t ditura. Ndrsa n Holland, Neni 339 i Kodit t Procedurs Penale lejon q provat t pranohen prmes
perceptimit t vet gjyqtarit, deklaratave t t akuzuarit, deklaratave t dshmitarit, deklaratave nga
ekspertt dhe dokumente t shkruara.

Kshtu, shum vende t ligjit zakonor dhe sisteme t ligjit civil i lejojn gjyqtarit t mbaj shnime t
provave q dihen nga t gjith, jan t njohura ose t vrtetuara tjetrkund. Tribunalet Ndrkombtare pr
Ruandn dhe Ish-Jugosllavin kan ndjekur nj rrug t mesme, q disi t sjell ndrmend debatin mes

28
Pr shembull, Neni 21 i Karts s Tribunalit t Nurembergut, Neni 13(d) i Karts pr Tribunalin Ndrkombtar Ushtarak pr
Lindjen e Largt (Tribunali i Tokios), Neni 94 i Rregullave t Procedurs dhe Provave s Tribunalit Ndrkombtar Penal for Ish-
Jugosllavin (TNPJ), Neni 94 i Rregullave t Procedurs dhe Provave s Tribunalit Ndrkombtar Penal t Ruands (TNPR),
Neni 94 i Rregullave t Procedurs dhe Provave pr Gjykatn Speciale pr Sierra Leonen (GJSSL), Neni 160 i Rregullave t
Rules Procedurs dhe Provave s Tribunalit t Libanit dhe Neni 69(6) i Statutit t Roms pr Gjykatn Ndrkombtare Penale q
t gjith lejojn nj form t shnimit gjyqsor. Shnimi gjyqsor pr shtje t gjykuara m par mund t paraqes shqetsime.
Pr shembull, TNPR ka mbajtur shnime gjyqsore pr Gjenocidin n Ruanda si fakt i ditur nga t gjith. Kjo ka qen
kontroverse, sepse shkonte n themel t rastit t prokurorit. Shih Prokurori kundr Karemara, et al., ICTR-98-44-AR73C,
Vendimi pr ankesn e prokurorit mbi vendimin pr shnim gjyqsor, 16 qershor 2006. Shih edhe R. Mamiya, "Marrja e shnimit
gjyqsor pr gjenocid? Ligji dhe politika problematike t vendimit Karemera ," 25 Wisc. Int'l L. J. 16 (2005).
29
Shih G.D.Nokes,TheLimitsofJudicialNotice,(Kufizimet e njoftimit gjyqsor) 27 L. Quarterly Rev. 59, 67 (1985).
30
Kenneth Davis ka shprehur s pari her se ekzistojn dy lloje t fakteve q mund t rezultojn n shnim gjyqsor ose pranim
gjyqsor: faktet legjislative dhe faktet gjykuese. Faktet legjislative jan ato q jan t prgjithshme dhe kan efekt vetm mbi
palt n rolin e tyre si pjestar t asaj shoqrie. Faktet gjykuese jan specifike dhe kan t bjn vetm me palt n rast. K.
Davis, "An Approach to Problems of Evidence in the Administrative Process," (Qasje ndaj problemeve t provave n procesin
administrativ) 55 Harv.L.Rev. 364, 404407 (1942).
31
A. Stadler& W.Hau,TheLaw ofCivilProcedure,(Ligji i procedures civile) n Introduction to German Law (Hyrje n
ligjin gjerman) (M. Reimann& J. Zekoll, eds.) (Kluwer Law Internl2005),373.
32
M. Cappelletti, J.H. Merryman, J.M. Perillo, The Italian Legal System, An Introduction (S istemi ligjor Italian, hyrje) (Stanford
Univ. Press 1967) 131, n. 83. (citon Kodin e Procedurs Civile Neni. 115(2)).
33
Neni 177 i Kodit t Procedurs Civile t Kolumbis,Loshechosnotoriosylasafirmacionesonegocionesindefinidasno
requierenprueba.(Thenotoriousfactsandindefiniteaffirmationsordenialsdonotrequireevidence.)(Faktet e njohura dhe
pohimet apo mohimet e paprcaktuara nuk krkojn prova)

113

Wigmore dhe Morgan rreth pesdhjet vjet m par. Rregulli tipik pr shnime gjyqsore t provave
sht n Nenin 94 t Rregullave t Procedurs dhe Provave pr TNPJ:

Rregulli 94 Njoftimi gjyqsor

(A) Trupi Gjykues nuk krkon prov t fakteve nga njohuria e zakonshme, por mban shnime
gjyqsore pr to.
(B) Me krkes t pals ose propriomotu, Trupi Gjykues, pasi i dgjon palt, mund t vendos t
mbaj shnime gjyqsore pr fakte t gjykuara ose dshmi t dokumentuara nga procedura t tjera t
Tribunalit q kan t bjn me shtjen e procedurs aktuale.

N kt rregull, Gjykata mund t ndjek njrn nga dy rrugt drejt shnimit gjyqsor t nj fakti. Sipas
Paragrafit A, gjykata sht mandatuar t mbaj shnime gjyqsore pr faktet q jan njohuri e
prgjithshme. Kjo pasqyron ngushtimin e provave n ato fakte n kontest, q i prshtaten tezs s
Morganit. Pasi t mbahet shnimi gjyqsor, nuk ka ndonj prezumim t refuzueshm. Pra, fakti sht
konstatuar. Sipas Paragrafit B, gjykata mundet q me krkes t vetn ose me krkes t pals, t prdor
diskrecionin e saj pr t shqyrtuar faktet e provuara n raste t tjera para tribunalit. Meq ekziston
diskrecioni, kjo mund t kontestohet para gjykats. N fakt, Paragrafi B krkon q gjykata t dgjoj
palt para se t mbaj shnim gjyqsor pr ndonj fakt nn kt procedur. Duke e krahasuar, Gjykata
mund t mos konsultohet detyrimisht me palt para se t marrin shnime gjyqsore t ndonj fakti sipas
Paragrafit A.

N trupin e ligjit q TNKR dhe TNKJ kan prmbledhur prgjat viteve, perspektiva e marrjes s fakteve
prmes shnimeve gjyqsore ka qen edhe trheqse, edhe kontroverse. Si rezultat, ka patur disa vendime
q ofrojn udhheqje pr kufirin mes njohuris s ditur apo t njohurdhefakteveq duhet t gjykohen
normalisht. Nga kto vendime gjyqsore, ne mund t nxjerrim disa parime baz q prcaktojn at kufi.

1) Faktet e mbajtura si shnime gjyqsore nuk duhet t provojn aktet, sjelljen apo
gjendjen mendore t t akuzuarit.

N prgjithsi, faktet e mbajtura si shnime gjyqsore duhet t jen prov e prgjegjsis personale ose
mensrea t t akuzuarit.34 T veprosh ndryshe do t thot t lejosh q shnimi gjyqsor t anashkaloj
pandehmn e pafajsis s t pandehurit dhe t drejtn e tij pr gjykim t drejt pr t sfiduar provat
kundr tij. Kjo gj krijon tension mes provave relevante pr t demonstruar fajsin e t pandehurit dhe
shnimit gjyqsor q prjashton t gjitha provat q tregojn prgjegjsi personale. Mund t konsiderojm
se ky tension do t prjashtonte do prov nga shnimi gjyqsor pasi vetm prova q vrteton
prgjegjsin e t pandehurit pr krimin sht relevante.

Ky tension sht adresuar nga Dhoma e Ankesave n TNKR n Karemera.35 q ka njohur se provat nga
shnimet gjyqsore nuk duhet t jen prova t prgjegjsis personale t t akuzuarit. Aty shnohet se
"do t ishte qartazi e paprshtatshme pr faktet t mbahen si shnime gjyqsore q t jen baz pr t

34
Prokurori kundr. Nyira msukuko, et al., ICTR-98-42-T, Vendimi i krkess s prokurorit pr shnim gjyqsor dhe pranim t
provave, Para. 36-37, 15 maj 2002. (""duhet t arrihet balanca mes ekonomizimit gjyqsor dhe t drejts s t akuzuarit pr
gjykim t drejt") citojm Prokurori kundr S ikirica et al., Rasti Nr. ICTY-IT-95-87, Vendimi pr krkesn e prokurorit pr
shnim gjyqsor t fakteve t gjykuara, 27 shtator 2000.
35
Prosecutor kundr Karemera , ICTR-98-44-AR73(c), Vendimi mbi ankesn e prokurorit ndaj vendimit mbi shnimin gjyqsor,
Para. 47- 48, 16 qershor 2006.

114

provuar prgjegjsin penale t Ankimuesitdhe se gjykata duhet t "marr n konsiderat me kujdes

pandehmn e pafajsis dhe t drejtn procedurale t t akuzuarit."36 Megjithat, Dhoma e Ankesave
nuk u pajtua se shnimi gjyqsor "nuk mund t shtrihet mbi fakte q shkojn direkt ose indirekttek
prgjegjsia penale e t akuzuarit (ose t bartinose prekinaty)."37 Dhoma e ankesave aludoi se
provat direkte t prgjegjsis personale mund t mos jen subjekt i shnimit gjyqsor, ndrsa provat
indirekte po. Mirpo n mnyr m specifike, dhoma e ankesave deklaroi se gjykata "duhet n t
vrtet t vlersoj faktet e posame pr t cilat Prokuroria krkon t mbahet shnim gjyqsor pr t
prcaktuar (a) nse jan t ndrlidhura me aktet, sjelljen ose gjendjen mendore t t Akuzuarit; dhe
(b) nse jo, nse nn kto rrethana t rastit pranimi i tyre do t shtynte prpara efikasitetin [gjyqsor]
pa kompromentuar t drejtat e t t Akuzuarit."38

2) Fakte t njohura q nuk duhet t jen subjekt i kontesteve t arsyeshme.

TNKR ishte i mendimit se provat nga shnimet gjyqsore nuk duhet t jen konkluzion ligjor, por vetm
fakte t njohuris s prgjithshme, q nuk mund t "karakterizohen as si kontroverse" dhe q nuk jan
"subjekt i kontestit t arsyeshm."39 Vendimi Nyiramsukuko nga TKNR shpjegonte vendimet e
mparshme, si Semanza, q konsideronte se njohuria e prgjithshme duhet t prfshij "fakte t
zakonshme ose t njohura botrisht, si fakte t prgjithshme t historis, fakte t njohura n prgjithsi t
gjeografis dhe t ligjit t natyrs" ose "ato fakte q n prgjithsi dihen brenda juridiksionit territorial t
tribunalit." Kto fakte nuk ka nevoj t "pranohen botrisht," por duhet t jen "t pakontestueshme me
arsye."40

Kjo krkes nuk nnkupton se pala kundrshtare duhet t pajtohet me shnimin gjyqsor. Ky sht nj
standard subjektiv ku gjykata duhet t pranoj se fakti njihet aq mir ose dihet saq shumica e njerzve
nuk do ta kontestonin.

3) Fakte nga raste t kaluara mund t mbahen shnime gjyqsore vetm nse rasti sht
gjykuar trsisht.

Gjithashtu, n rastin Semanza TNKR tha se faktet e kaluara t cilat jan gjykuar mund t mbahen si
shnim gjyqsor, por jo faktet q vijn nga ndonj marrveshje pr fajsin apo fakte t pranuara
vullnetarisht nga ai i pandehur n t kaluarn.41Pranime t tilla, prfundonte mendimi, nuk prmbajn
garanci sa i prket njohuris apo aktualitetit t prgjithshm dhe nuk kan karaktr t pakontestueshm.
N t vrtet, nse gjykata do t pranonte fakte nga ndonj tjetr rast n gjykat q nuk jan testuar apo
sfiduar si duhet, ajodotimohontet pandehurit t drejtn pr t kundrshtuar ato prova. M tutje,
TNKR n rastin Semanza dhe TKNJ n rastin Si mic42 kan konsideruar se shnimi gjyqsor duhet t

36
Karemera , Para. 47.
37
Karemera , Para. 48.
38
Karemera , Para. 53.
39
Prokurori kundr Nyira msukuko, et al., ICTR-98-42-T, Vendimi mbi krkesn e prokurorit pr shnim gjyqsor dhe pranim t
provave, Para. 38-39, 15 maj 2002.
40
Ibid. (citohet Prokurori kundr Semanza, ICTR-97-20-T, Vendimi mbi krkesn e prokurorit pr shnim gjyqsor dhe
prezumim t fakteve n pajtim me rregullat 94 dhe 54, 3 nntor 2000).
41
Semanza Para. 34-35.
42
Prokurori kundr S imic, IT-95-9-PT, Vendimi mbi krkesn para gjykimit nga prokurori pr t krkuar nga Trupi Gjykues t
merrte shnimin gjyqsor t karakterit ndrkombtar t konfliktit n Bosnje-Hercegovin, 25 mars 1999.

115

limtohet vetm n fakte dhe jo n konkluzione ligjore, si fajsia, prgjegjsia personale ose mensrea.
Mbrojtja duhet t ket mundsin t sfidoj konkluzione t tilla ligjore prmes procesit gjykues.

4) Faktet duhet t jen t qarta dhe subjekt i keqkarakterizimit.

Nj tjetr rrezik kur gjykata mban shnime gjyqsore t fakteve t njohura ose t gjykuara m par sht
se ato mund t keqkuptohen. Nj fakt mund t merret "jasht kontekstit" ose t keqkarakterizohet, ose
thjesht t mos jet i qart. N vendimin pr ankesn n rastin Kamera, gjykata refuzoi t mbante shnim
gjyqsor pr faktet e gjykuara m par q ishin nxjerr jasht kontekstit dhe m pas ishin rikombinuar nga
prokurori q t merrnin nnkuptim t ri.43 Prokurori bri ankes, duke pretenduar se nuk e kishte pr
detyr t vendoste pr provat brenda kontekstit. Dhoma e ankesave u pajtua me gjykatn se shnimi
gjyqsor duhet t jet vetm pr fakte q jan t qarta dhe q nuk t ojn n lajthim dhe duhet t
shpjegohet vazhdimisht me fakte nga gjykimi i mparshm.

Prfundimi

Mund t jen disa parime t prbashkta q rrjedhin nga kto vendime t Tribunalit. Gjykata mund t
marr parasysh faktet t cilat ndihmojn n efikasitetin gjyqsor, ose ndihmojn n fokusimin e gjykimit
vetm tek faktet q kontestohen. Sidoqoft, t mbash shnime gjyqsore pr faktet nuk duhet ta privoj t
pandehurin nga pandehma pr pafajsi ose e drejta pr gjykim t drejt. Faktet t cilat kan t bjn me
akte, sjellje ose gjendje mendore t t akuzuarit nuk duhet t merren me shnime gtjyqsore, nse nuk
prmirsojn dukshm prshpejtimin e procesit gjyqsor, por pa kompromentuar t drejtat e t
akuzuarit.

Faktet t cilat mbahen si shnime gjyqsore duhet t jen t qarta dhe mjaftueshm t prmbledhura
n mnyr q t mos bhen subjekt i keqkarakterizimit.

Gjykata mund t mbaj shnime gjyqsore pr fakte t njohura, ose t ditura. Ktu prfshihen fakte
nga historia, fakte gjeografike t ditura n prgjithsi, ligjet e natyrs ose fakte brenda njohuris s
prgjithshme. Kto fakte nuk duhet t bhen subjekt i kontesteve t arsyeshme, por kjo nuk nnkupton se
duhet t jen subjet i marrveshjeve universale. Megjithat, ktu nuk duhet t prfshihen stereotipe pr
grupe t njerzve.

S fundmi, disa juridiksione lejojn faktet e gjykuara m par t pranohen n shnimet gjyqsore. N
kto juridiksione, gjykata duhet t shmang faktet q nuk jan testuar trsisht n procedurat e
mparshme gjyqsore.

b) Pranimi gjyqsor apo prcaktimi.

Parimi i konsiderimit t lir t dshmis hidhet posht n situatat kur ka prova nga pranimi gjyqsor ose
kur ka ndonj prezumim ligjor. N rastin e par, palt jan pajtuar se fakti nuk po kontestohet dhe i
krkojn gjykats ta pranoj at fakt si t vrtet. N rastin e dyt, ligji ka prcaktuarsegjykataduhetti
konsideroj faktet n nj mnyr t caktuar. Gjykata mund t hedh posht pranimin gjyqsor ose
prcaktimin nse nuk beson se provat jan t sakta apo t vrteta; mirpo nuk mund t hedh posht nj

43
Prokurori kundr Karemera , ICTR-98-44-AR73(c), Vendimi mbi ankesn e prokurorit kundr shnimit gjyqsor, Para. 54-55,
16 qershor 2006.

116

prcaktim.

Shnimi gjyqsor mund t shihet si i ndrlidhur me pranimin gjyqsor, q ndonjher quhet prcaktim.
Edhe pse gjykata mban shnime gjyqsore kur nj fakt dihet dhe nuk sht subjekt i ndonj kontesti t
arsyeshm, gjykata e pranon nj fakt kur nuk sht aspak subjekt i ndonj kontesti. N sisteme
kundrshtuese, marrveshja e till mes palve on gjykatn drejt pranimit t dshmis s prcaktuar apo
deponimit sikur t ishte fakt. Edhe kjo promovon ekonomizim gjyqsor. Mirpo, nse sistemi ligjor ka
elemente t kontrollit gjyqsor t dshmis, gjykata mund t ket t drejtn ligjore ose dshirn pr t
pranuar nj fakt q palt nuk e kontestojn. N nj rast t till, gjykata do t donte q dshmia t paraqitej
normalisht, n mnyr q t gjykoj cilsit e provave.

Pranimet gjyqsore shpeshher gjenden n sistemet kundrshtuese, ose n sistemet q prqafojn ndonj
form t negociatave pr marrveshje t fajsis. Kto bazohen n marrveshje mes t pandehurit dhe
prokurorit pr faktet dhe pasojat ligjore t tyre. Kur i krkojn gjykats t pranoj marrveshjen e
fajsis, ata i krkojn gjykats edhe t shqyrtoj faktet e prcaktuara si t vrteta dhe t sakta, t paktn
n nj procedur penale. Sigurisht, prcaktimi sht vetm prov pr paln q prcakton t vrtetn e vet.
Nse prcaktimi nga nj marrveshje pr fajsin prdoret n nj tjetr gjykim ndaj t pandehurit, kjo do
t shkelte t drejtn e t pandehurit pr t sfiduar dshmin.

N nj gjykim, prcaktimet i lejojn gjykats t fokusohet n provat q po kundrshtohen. Sikurse

vrehet m lart, ajo ka t bj me njoftimin gjyqsor. Nse sistemi ligjor e lejon gjykatn t marr
parasysh prova t njohura pa prova formale, sidomos fakte q nuk jan subjekt i kontesteve t arsyeshme,
ather nuk ka ndonj arsye pr ta penguar q t pranoj prcaktimet. Nse gjykats i krkohet t mbaj
shnime gjyqsore pr faktin, ajo duhet ta pranoj at fakt sikur t ishte brenda njohuris s zakonshme
apo universale dhe nuk sht subjekt i ndonj kontesti t arsyeshm. Prcaktimi ka m shum gjasa t
ndodh kur faktet nuk jan brenda njohuris s zakonshme ose universale, por faktet jan specifike pr
rastin. N prcaktime t tilla, palt nuk e kontestojn faktin.

Pr shembull, gjykata mund t mbaj shnime gjyqsore pr nj fakt se aeroporti gjendet pran
kryeqytetit t vendit. Ky sht nj fakt q dihet mir dhe nuk sht subjekt i ndonj kontestimi t
arsyeshm. Mirpo, prokurori dhe i pandehuri mund t prcaktojn se vendbanimi i t pandehurit sht
n kryeqytet. Kjo nuk dihet nga t gjith, por asnjra pal nuk do ta kontestonte kt fakt. Pr sa koh q
gjykata nuk e konteston apo nuk ka dyshim pr faktin, a ka vrtet ndonj arsye q dshmitari t deponoj
pr kt fakt?

c) Pandehmat.

Ky kapitull shqyrton provat q gjykata i pranon pa ndonj prov formale, ose sepse provat dihen, ose
sepse vendimi sht marr n ndonj shtje tjetr, ose sepse palt jan pajtuar q fakti sht i vrtet dhe
i sakt. Megjithat, ekziston dhe nj mnyr e tret ku gjykata mund t konsideroj faktin t vrtetohet pa
ndonj prov formale. Kjo bhet prmes pandehms ligjore.

Pandehmat ligjore kan deprtuar n ligjin e lasht, si n ligjim Talmudik apo n ligjin romak mesjetar
dhe jan prcjell n ligjin zakonor t Evrops. Kto pandehma kan patur ndikim edhe mbi ligjin
kontinental, edhe mbi at zakonor. N prgjithsi, ekzistojn dy forma t pandehmave: pandehma

117

refuzuese dhe pandehma konkludues. Gjithashtu, mund t ket dhe pandehma me prova apo pandehma
pa prova.

Pandehma me prova mund t demonstrohet me nj shembull t thjesht. N shum juridiksione t

SHBA-ve, nse nj person del se sht zhdukur pr nj periudh kohore (si pes vjet), ai pandehet t jet i
vdekur. Pr shembull n Ohajo, ligji thot se nse nj person ka qen vazhdimisht i larguar nga shtpia
pa u dgjuar m prej tij pr pes vjet, ai pandehet t jet i vdekur.44 Gjykata mund ta bj kt pandehm
pasi merr prova se personi ka qen vazhdimisht i zhdukur pr pes vjet dhe prej tij nuk ka asnj lajm.

Edhe kjo sht nj pandehm q hidhet posht. N Klivlend, Ohajo, tre gra u rrmbyen dhe ishin t
zhdukura pr m shum se dhjet vjet. Ato u pandehn t vdekura, por kur u gjetn t gjalla n shtpin e
Ariel Kastros n maj 2013, kjo pandehm u hodh posht.

Disa pandehma nuk kan nevoj pr prova, si pr shembull pandehma e pafajsis. Kur ka ndonj
dykuptimshmri faktike, kjo pandehm krkon q gjykata t pranoj konkluzionin q mbshtet pafajsin
e t pandehurit.

Mund t ekzistoj nj ndarje e paqart mes shnimeve gjyqsore q mban gjykata pr ndonj fakt dhe
pandehms ligjore q bn gjykata. N disa juridiksione, pr shembull, ekziston pandehma e refuzueshme
se posta q vendoset n sistemin postar drgohet n adresn e shnuar n zarf. Mirpo, kjo gjithashtu
sht dika q pr shum njerz sht e qart, t paktn shumicn e kohs. Nga ana tjetr, nuk ka ndonj
juridiksion t njohur ku t ekzistoj pandehma ligjore se email q drgohet sht prcjell. Megjithat,
shum njerz do t mendonin se drgesa e emailit sht m e sigurt se sa shrbimi postar. Nuk do t
ishte e vshtir pr gjykatn t mbante shnime gjyqsore pr besueshmrin e drgimit t emailit.

T tjera pandehma mund t ndikojn direkt mbi prgjegjsin penale. Pr shembull, ligjet e
konspiracionit n Shtetet e Bashkuara supozojn se pasi nj person i bashkngjitet nj konspiracioni, ata e
din se far do t bjn konspiratort e tjer pr t uar prpara konspiracionin. Kshtu, ata jan
prgjegjs pr do akt t atij konspiracioni. Po ashtu, n disa juridiksione korporatat supozohet se jan
prgjegjse pr veprimet e zyrtarve dhe punonjsve t tyre q veprojn brenda fushveprimit t
punsimit t tyre.

Kur Thayer merrej me pandehmat , ai i quante ato "nj gabim" q t konsideroheshin si pjes e ligjit pr
dshmi; n t vrtet, ai mendonte se duhej t ishin pjes e arsyetimit ligjor.45 Pandehmat supozojn
ekzistencn e nj fakti, q i ndihmon gjyqtarit t marr nj vendim logjik, t drejt dhe t arsyetuar.
Kshtu, i pandehuri supozohet i pafajshm deri sa t provohet fajsia. Nj person supozohet i vdekur
nse sht zhdukur pr nj koh t gjat.

44
KodiiRishikuariOhajos2121.01(A)(2)gjithashtuparashehpandehmnevdekjes:"[k]urnjpersonsht
zhdukurdhevazhdimishtkaqenizhdukurngavendiifunditivendbanimittvetdheprejtcilitnukkafjaldhe
nfillimtzhdukjesspersoniishtekspozuarndonjrrezikuspecifikprvdekje,edhepsemungesaka
vazhduarprmpaksenjperiudhpesvjeare."
45
J. B. Thayer, A Treatise on Evidence at the Common Law, (Traktat pr provat n ligjin zakonor) (Forgotten
Books 2012) (1898) 314.

118

Kto pandehma e zhvendosin barrn e provs nga nj pal tek nj tjetr. Kshtu, prokurori mund t
tejkaloj pandehmn e pafajsis duke paraqitur prova t forta pr fajsin. Pandehma i vdekjes mund t
tejkalohet duke treguar se personi sht i gjall, ose prej tij sht dgjuar fjal ose sht par.

Sidoqoft, kto pandehma kan pasoja t forta si prova n nj shtje. T pandehurit nuk i duhet t
siguroj dshmi pr pafajsin, por mund t mbshtetet n pandehmn e pafajsis. Prokurorit jo
detyrimisht i duhet t siguroj dshmi pr trupin e vdekur, nse ka rrethana t dyshimta dhe personi sht
zhdukur pr nj periudh kohe. Kshtu, nga gjykata krkohet q t supozoj t vrtetn e nj fakti, si
vdekja e personit, pa ndonj prov aktuale se personi ka vdekur. Thayer ka t drejt se pandehmat jan t
ndrlidhura me arsyetimin ligjor, por gjithashtu kan prani domethnse n trupin e provave.

d) Prfundimi

Gjykatat presin q t marrin prova gjat gjykimit dhe t gjykojn fajsin n baz t atyre provave.
Mirpo, faktet mund t paraqiten n gjykat dhe t pranohen si t vrteta nga gjykata pa ndonj prov.
Disa nga kto fakte jan zakonisht t njohura ose t famshme dhe nuk ka ndonj kontestim t arsyeshm
t vrtetsis s tyre. Disa jan gjykuar m hert. Shpeshher, gjykatave u lejohet timarrinparasysh
kto fakte brenda trupit t provave. Ndonjher, kto fakte mund t jen mjaft t rndsishme pr t
prcaktuar fajsin ose dnimin e t pandehurit. Gjykatat i pranojn kto fakte me an t shnimeve
gjyqsore ose duke i konsideruar ato t mirnjohura.

Faktet e tjera jan jo vetm prtej kontestimit, por ato i paraqiten gjykats me marrveshje. Kto fakte
konsiderohen t jen "pranime gjyqsore" ose "fakte t prcaktuara" dhe shpeshher ndrlidhen me
sistemet akuzative. Ato jan gjithashtu pjes prbrse e procesit t marrveshjes s pranimit t fajsis.
Megjithat, dshmit e prcaktuara duhet t zbatohen vetm me palt q nuk i kundrshtojn.

Kshtu, gjykata mund t pranoj prova t njohura kur nuk ka ndonj kontestim t arsyeshm dhe madje
mund t marr prova kur asnjra nga palt nuk e kundrshton vrtetsin e tyre. Shpeshher, kjo sht n
prputhje me dy llojet e fakteve sipas Kenneth Davis: faktet legjislative dhe gjykuese. Faktet e njohura q
pak njerzdotikundrshtonin me arsye zakonisht jan fakte legjislative, ose fakte q jan t
prgjithshme dhe vlejn pr shumicn e njerzve. Prcaktimet jan fakte pr t cilat pajtohen t dyja
palt. Kto priren t jen fakte gjykuese ose fakte q jan specifike pr rastin dhe kryesisht kan t bjn
me palt n rast. Faktet gjykuese, nga natyra e tyre, nuk njihen mir.

Kategoria e fundit n kt kapitull nuk krkon prov apo fakte, por mund t ket ndikim t madh mbi
trupin e provs dhe prcaktimin final t rastit: pandehmat. Edhe pse njohuria e prgjithshme ose
marrveshja mes palve mund t lejojn q gjykatatipranoj njoftimet gjyqsore dhe prcaktimet, ligji
krkon nga gjykata t supozoj ekzistencn e faktit. Shpeshher kjo mund t ngatrrohet me njoftimin
gjyqsor. Disa pandehma jan t vshtira prtukundrshtuar dhe jan njohuri e prgjithshme, si
supozimi i vdekjes. Pasi nj person sht zhdukur pr disa vite, pak njerz do ta kundrshtonin se ai me
siguri ka vdekur. Megjithat, shnimi gjyqsor nuk sht i detyrueshm ndrsa pandehmat krkohen
ligjrisht.

Thayer konsideronte se pandehmat jan nj pjes integrale e arsyetimit ligjor dhe jo rregull i pastr i
provave. Mirpo, me kt kapitull lexuesit duhet t mbajn parasysh se vija mes arsyetimit ligjor dhe
provavesht e paqart. Provat kan vler vetm pr shkak t pasojs s tyre tek arsyetimi ligjor. Cilsit

119

e provave, si relevanca ose fuqia e saj provuese varen nga qllimet ligjore dhe konkludimet q duhen
br. Njoftimi gjyqsor, prcaktimet dhe pandehmat jan thjesht forma t arsyetimit ligjor t cilave ne
duhettubesojm mjaft pr t zvendsuar provat aktuale. Prse jemi t gatshmtiubesojm?

Ne jemi t gatshmtubesojm fakteve q gjykata shnon n mnyr gjyqsore, sepse ato jan fakte t
pranuara n prgjithsi t cilat njerzit nuk i kontestojn, ose jan fakte q jan rezultat i nj procesi t
plot gjykues n nj tjetr rast. Pala kundrshtare sht gjithashtu n gjendje t kundrshtoj pranimin e
fakteve nga gjykata. Ne gjithashtu jemi t gatshm t besojm faktet q prcaktohen nga palt. Nse
palt nuk jan t gatshme t kundrshtojn ato fakte, prsenukduhettiubesojm? Nga ana tjetr,
pandehmat jan nj grup m i vogl i fakteve pr t cilat ligji thot se duhet t supozohen. Meq nuk jan
gjyqtart apo palt, por sht ligji q krkon t bhet supozimi, edhe kto jan t besueshme.

Njoftimet gjyqsore, prcaktimet dhe pandehmat jan forma t provave konkluduese. Ato nuk bazohen
n prova direkte, por krkojn q t bhet supozimi apo konkludimi. Kto jan forma t arsyetimit ligjor
dhe provave t bra bashk. Kapitujt e mbetur do t shqyrtojn forma t tjera t provave konkluduese apo
t provave shkencore. Gjithashtu do t shohim edhe prmbledhjen e provave q shpeshher prdoret pr
t prfaqsuar nj numr t madh t provave pr t treguar modelin. Provat statistikore, provat shkencore
dhe prmbledhja e provave, t gjitha prfaqsojn forma t tjera t provave konkluduese. Mirpo, n
vend se t krkoj t bhet ndonj supozim, ajo zbulon modelin n prova t tjera.

120

 Prmbledhje dhe problema

Prmbledhje:

Gjykata duhet t mbshtetet vetm n at q provohet n gjykat n mnyr q t gjykoj rastin.

Megjithat, ekziston dhe nj kategori e vogl e gjrave mbi t cilat gjykata mund t mbshtetet dhe q
nuk ka nevoj t provohen n gjykat, q ky libr i quan prova konkluduese.Ktu prfshihen
arsyetimet dhe konkludimet logjike q gjykata i bn n baz t provave t vrtetuara n gjykat. Pr
shembull, nse dikush sheh t pandehurin duke u larguar nga shtpia n orn 2:10 dhe nj tjetr e sheh t
arrij diku tjetr n orn 2:15, gjykata mund t nxjerr konkluzionin se ai ka shkuar diku me makin
ndrmjet asaj kohe. Askush nuk e ka dshmuar kt, mirpo gjykata mund t mbshtetet mbi kt
konkluzion.

Nj tjetr kategori sht njoftimigjyqsorku disa sisteme ligjore e lejojn gjyqtarin t shnoj pa
ndonj prov fakt t njohurapse fakte t provuara n ndonj rast tjetr. Gjyqtari mund ta bj kt ex
officio ose me krkes t palve, n varsi t asaj se far lejon ligji vendor. Pavarsisht sistemit ligjor,
provat e nxjerra nga shnimet gjyqsorenuk duhet t ndrhyjn n t drejtat e t pandehurit pr gjykim
t drejt ose n t drejtn pr t ballafaquar dshmitart. Pr shembull, gjykata mund t gjej se qyteti ku
ka ndodhur nj krim ka nj lum dhe ky sht nj faktinjohurt cilin e din t gjith. Kto jan katr
msime nga gjykatat ndrkombtare dhe prdorimi nga ana e tyre i shnimeve gjyqsore: (1) faktet
gjyqsore t mbajtura shnim nuk duhet t provojn aktin, sjelljen apo gjendjen mendore t nj t
akuzuari, (2) faktet e njohura nuk duhet t jen subjekti i ndonj kontesti t arsyeshm, (3) faktet nga
shtje t vjetra mund t mbahen shnim nga gjyqtari vetm nse gjykohen trsisht, dhe (4) faktet duhet
t jen t qarta dhe t mos bhen subjekt i karakterizimit t gabuar. Kto msime duhet t mbahen
parasysh lidhur me ligjin vendor dhe shqetsimet pr t drejta t njeriut. Pr shembull, deklaratat e
mparshme t dshmitarve nga raste t tjera nuk duhet t prdoren nse t pandehurit aktual nuk i sht
lejuar mundsia t marr n pyetje at dshmitar, sidomos nse ajo gj do t jet dshmia e vetme
vendimtare n rastin penal n fjal.

Nj tjetr kategori sht pranimi gjyqsorose kushti.Kjo sht m e pranishme n sistemet

akuzative, por edhe aty ku lejohen negociatat pr pranim t fajsis. Nse i pandehuri dhe prokurori
pajtohen pr t njjtat fakte, n ato sisteme gjykatsilejohettipranoj ato fakte si t vrteta.

Kategoria e fundit sht pandehma,ku vet ligji e udhzon gjykatn se far duhet t gjej t jet e
vrtet. Zakonisht, pandehma mund t rrzohet me prova. Ndonjher, kjo quhet zhvendosja e barrs

121

ose prmbysja e barrss provs. M e zakonshmja sht pandehma i pafajsis, t ciln prokuroria
duhej ta tejkaloj me prova. Mirpo, mund t ket dhe pandehma se nse nj person sht zhdukur, pasi
ka kaluar nj koh, ai person konsiderohet ligjrisht i vdekur. Kjo sht pandehm ligjore q mund t
rrzohet duke dhn prova se personi sht gjall.

Problema:

1. Dshmitari prshkruan se i pandehuri ka dal nga shtpia duke folur me zemrim me viktimn n
telefon. Evidenca telefonike tregon se mes t pandehurit dhe viktims sht br nj telefonat e gjat. A
mundet t konkludoj gjykata se i pandehuri e njihte viktimn? A mund t mbshtetet n konkluzion? A
sht konkluzion prov?

2. Disa fakte jan t famshme,q do t thot se njihen shum mir dhe fare pak njerz do t
kundrshtonin vrtetsin e tyre. Mendoni pr qytetin ku jetoni. far fakteshpr at qytet
konsideroni se jan t famshme?

3. Nj person sht zhdukur prej tet vitesh. Asnj nga shoqet apo familjart e saj nuk ka dgjuar prej saj
q nj t mart n mbrmje kur ajo doli pr nj takim me t pandehurin. Ajo nuk shkoi n pun ditn
tjetr. Ajo duhej t shkonte n festn e ditlindjes s motrs s saj natn pas takimit, por nuk mbrriti.
Askush nuk i prgjigjej mobilit t saj. I pandehuri pretendon se e ka kthyer hert n shtpi nga takimi,
sepse ajo i tha q i dhimbte koka.

Ligji n vendin tuaj thot se kur nj person sht zhdukur dhe vazhdimisht ka qen i zhdukur pr pes
vjet pa kontaktuar miqt apo familjen ai ose ajo mund t supozohet i/e vdekur. A mund t konsiderohet
viktima e vdekur nga gjykata me qllim q t mbrohet i pandehuri?

Po sikur ligji t thot se nj person mund t supozohet i vdekur vetm nse personi ka munguar
vazhdimisht pr tre vjet dhe n kohn e zhdukjes i ishte ekspozuar nj rreziku specifik pr vdekje?

122

 Modele t prgjigjeve

1. Gjykata mund t jet n gjendje t konkludoj se i pandehuri e njihte viktimn dhe mund t jet n
gjendje t mbshtetet n at konkluzion sikur t ishte fakt i vrtetuar.

2. Prgjigja pr kt pyetje sigurisht varet nga qyteti ku jetoni. Mund t jet ndonj rrug e njohur q
gjithnj glon nga komunikacioni, ose ndonj ur q kaprcen lumin vetm n rrug t caktuara, ose ku
ndrtesat jan t larta.

3. Kto jan shembuj t pandehmave ligjore, n kt rast, supozimi i vdekjes. N shembullin e par,
personi sht zhdukur pr nj periudh t caktuar. Edhe pse mund t mos ket prova t mjaftueshme pr
t treguar se i pandehuri ishte vrassi, ka mjaft pr t prmbushur pandehmn se ajo sht e vdekur. N
rastin e dyt, ligji krkon q personi t shpallet i zhdukur pas ekspozimit ndaj nj rreziku specifik pr
vdekje.Takimi me t pandehurin nuk kualifikohet si rrezik specifik pr vdekje.

123

 124

 K apitulli 8

Provat konkluduese: provat statistikore

Si i prgjigjeni nj pyetjeje pr nj numr t madh njerzish, ngjarjesh ose objektesh? Normalisht,

prgjigja bhet me ndonj statistik, si mesatarja. Pr shembull, mund ta dim se nj gjykat dgjon
9,000 shtje n vit. Nse ka 20 gjyqtar, secili gjyqtar ka prgjegjsin pr nj mesatare prej 450
shtjesh. Disa gjyqtar mund t ken m shum, disa mund t ken m pak, por mesatarja gjendet
thjesht duke pjestuar numrin e lndve (9,000) me numrin e gjyqtarve (20).

Shembulli i msiprm prfshin statistika prshkruese. Statistikat prshkruese krkojn q t dihet e gjith
popullsia e njerzve, ngjarjeve ose objekteve q krkohet t dihen, si numri i shtjeve n gjykat. Ne
thjesht prshkruajm karakteristikat e atij grupi. Nj tjetr form e statistikave quhet parashikuese, ose
konkluduese. Ktu hulumtuesi nuk di pr popullsin e tr, por n vend t saj zgjedh nj mostr t
popullsis. Kt e shohim n hulumtime me popullsin. Pr shembull, Shtetet e Bashkuara kan m
shum se 300 milion njerz. Po t donim t dinin sa njerz jan m t vjetr se 65 vje, ne mund t
pyesim t gjith t asaj moshe. Kjo do t ishte nj ndrmarrje masive, e shtrenjt. N fakt, kjo bhet
vetm n 10 vjet n Shtetet e Bashkuara si pjes e regjistrimit t popullsis. Megjithat, ne mund t
bjm parashikimin pr t njjtin numr duke marr nj mostr prfaqsuese t popullsis.

Pra, ekzistojn dy forma t statistikave q juristi duhet t kuptoj: prshkruese dhe parashikuese. Por
prse duhet prokurori, avokati apo gjyqtari t dij pr statistikat? A nuk ekzistojn ekspert pr kt?

125

 a) Shum lloje t provave jan statistika.

Ne mbshtetemi shum shpesh tek statistikat; mirpo, n mnyr t qet dhe n prapavij. N shtjet
civile, statistikat ndonjher mund t prdoren si prov direkte. N shtjet penale, jan m dominuese n
prova shkencore ose ekspertiz. Si mund t prdoren statistikat si prov direkte? Si nj shembull t par,
po shohim nj shtje civile ku nj person nga pakica po prpiqet t vrtetoj se po prballet me praktika
diskriminuese n punsim. Minoritari s pari duhet t dshmoj se i prket 20% t popullsis, por vetm
5% n fuqin puntore t ksaj kompanie. A sugjeron kjo diskriminim?

Po sikur minoritari t tregoj se kompania punson inxhinier dhe se ky minoritet ka 35% t inxhinierve
15% m shum se prqindja e t gjith popullsis. Dhe srish, ata jan vetm 5% e inxhinierve q
punojn n kt kompani. A sugjeron kjo statistik se mund t kemi ndonj problem diskriminimi,
pavarsisht se menaxhert q merren me rekrutimin jan n dijeni t tij apo jo?

Po sikur t ket ndonj studim universitar q tregon se kur emrat dhe informatat e tjera q mund t
identifikojn nj minoritet hiqen, menaxhert e rekrutimit do t kishin m shum gjasa t punsonin
njerz n prqindje shum m t ngjashme me at t popullsis. Pra, ky hulumtim do t sugjeronte se
minoritetet duhet t prbjn 20% t inxhinierve t kompanis. A sht kjo prov q ndihmon?

1. Statistikat si prova n shtje penale

Duke lvizur nga shtja civile n nj penale, kemi par tashm nj shembull se si statistika mund t
prdoret si prov direkte. N shtjen ShqiponjaeShkrettirs,i pandehuri ishte pronar i nj Shqiponje
t Shkrettirs. Edhe arma e vrasjes ishte Shqiponj e Shkrettirs. Nse kompania q e ka br armn
ka thn se vetm nj Shqiponj e Shkrettirs sht shitur n vend, kjo do t ishte prov shum e fort se
i pandehuri ishte pronar i arms s vrasjes. Nse t gjith n vend posedojn Shqiponj t Shkrettirs,
mbrojtja mund t thot se arma sht aq popullore, saq nuk ka arsye t lidhet me t pandehurin.

Mirpo, nse vendi ka nj popullsi prej gjysm milioni dhe jan shitur vetm 30 Shqiponja t
Shkrettirs, a do t ishte i dobishm ky informacion? Gjithashtu ne do t dinim se nj n prafrsisht
33,333 njerz do t kishte nj arm t till. Kjo nnkupton se nse shkoni tek nj person i zakonshm n
vend dhe e pyet nse posedon nj Shqiponj t Shkrettirs, do t keni vetm 0.003% mundsi q personi
t thot po.Nga ana tjetr, ju do t keni 99.997% mundsi q personi t thot jo.Do t kuptonit se
shum pak njerz e posedojn kt arm.

Mirpo duke e prdorur t gjith popullsin ndoshta nuk sht pyetja e duhur. Sa pistoleta ka n vend?
Le t supozojm se numri dihet dhe se n vend jan 10,000 pistoleta t llojeve t ndryshme. Nse sht
kshtu, ather nj n do 333 pistoleta sht Shqiponj e Shkrettirs. Tani e dim se 0.3% e pistoletave
jan Shqiponja t Shkrettirs. Kjo nnkupton se jan t rralla.

Pra, mund t themi se shum pak njerz e posedojn kt arm dhe se ndrmjet t gjitha pistoletave n
vend, ajo sht e rrall. Po sikur srish t jemi duke br pyetjen e gabuar? Kjo nnkupton se ka vetm
tridhjet posedues t pistoletave q policiaduhettimarr n pyetje. Nse 28 e poseduesve t pistoletave
ende i kan Shqiponjat e Shkrettirs t tyre dhe dy prej tyre nuk mund t thon m se ku jan pistoletat,
si ndikon kjo tek statistikat? Tani ne po pyesim vetm pr dy Shqiponja t Shkrettirs q kan
humbur.Secila prej tyre mundet t jet arma e vrasjes. Mirpo nuk ka gjasa q pronari i tjetrs
Shqiponj t Shkrettirs t ken po aq lidhje me viktimn e vrasjes sa ka i pandehuri.

126

Pra, ne e dim se shum pak njerz e posedojn kt arm dhe se sht e rrall n vend. Nga ata q
posedojn Shqiponj t Shkrettirs, t gjith me prjashtim t dy vetve mund t thon ku e kan armn.
Ky informacion i ndihmon gjykats t prcaktoj nse ka t ngjar q Shqiponja e Shkrettirs e t
pandehurit sht arma e vrasjes. Pra, statistikat e ndihmojn gjykatn t kuptoj provat m mir dhe
mund t jen dhe vet prova. Fakti q Shqiponja e Shkrettirs sht e rrall sht informacion i
dobishm, pasi nnkupton se arma e t pandehurit ka probabilitet shum t lart t jet arma e vrasjes. Po
ashtu, numri shum i ult i Shqiponjs s Shkrettirs q kan humburnnkupton se ka nj probabilitet
t ult q nj tjetr pistolet t jet arma e vrasjes.

Ne nuk do ta dnonim dik vetm n baz t provave statistikore.46 Mirpo, mund t jet prov
mbshtetse shum me rndsi. Shpeshher prdoret pr t prcaktuar gjasat e prputhjes mes t
pandehurit dhe ndonj prove t ndrlidhur me vendin e krimit. Pr shembull, ne kemi prdorur faktin q
Shqiponja e Shkrettirs sht e rrall pr t demonstruar se ka pak gjasa q armaevrasjestiprkas
dikujt tjetr q nuk sht i pandehuri. Njjt veprohet edhe me prputhjet e tjera, si grupi i gjakut, ADN,
shenjat e gishtrinjve ose testet mjeksore.

2. Prova statistikore q pr jashtojn t dyshuarit: grupi i gjakut dhe A D N

Le t merremi me grupin e gjakut. Gjaku mund t ket tre antigjene: antigjent A, antigjent B dhe
antigjent Rh. N baz t dy formave t para t antigjenve ekzistojn katr grupe t gjakut: A, B, AB
dhe O. Gjaku n secilin grup mund t ket ose jo antigjenin Rh. Kur ato jan t pranishm, sht pozitiv
(+), por kur nuk sht, sht negativ (-). Kshtu, gjaku i personit mund t karakterizohet n tet mnyra:
A+, A-, B+, B-, AB+, AB-, O+ dhe O-.

N Shtetet e Bashkuara, Kryqi i Kuq Amerikan mbledh gjak dhe i ka ndar kto grupe sipas etnis s
donatorve. Lloji m i zakont i gjakut sht O+, ndrsa m i rralli sht AB-.

Lloji i gjakut Kaukazian Afriko-Amerikan Hispanik Aziatik

O+ 37% 47% 53% 39%
O- 8% 4% 4% 1%
A+ 33% 24% 29% 27%
A- 7% 2% 2% 0.5%
B+ 9% 18% 9% 25%
B- 2% 1% 1% 0.4%
AB+ 3% 4% 2% 7%
AB- 1% 0.3% 0.2% 0.1%

46
Nstatistika,kjoaktualishtquhetgabimiiprokurorit,pasiprdorprobabilitetineprputhjessizvendsim
prprovnefajsisqaktualishtnukinterpretonmatematiknsaktsisht.Statistikatqpoprdorenaktualisht
testojnpafajsinosemungesneprputhjes.Ajomundetvetmtprovojsedikushshtipafajshm,me
fjalttjera.Nukmundtprovojfajsin,pormundtngushtojmjaftueshmpopullatneatyreqmundt
jenfajtor.Pra,kyinformacionmundtprdoretnkombinimmetjetrin,dukevrtetuarprovatprtforcuar
konkluzioninefajsis.

127

Le t supozojm dikush prshkruan nj mashkull kaukazian q largohet nga nj prleshje dhe n vendin e
ngjarjes ka gjurm t gjakut t tij. Nse gjendet se gjaku sht O+, kjo nuk sht shum kufizuese.
Thjesht sugjeron se 37% e popullsis s meshkujve kaukazian mund t jen i dyshuari. Po nse
dshmitari prshkruan nj mashkull aziatik q largohet nga vendi, duke ln gjurm t gjakut t tij AB-?
N t vrtet, kjo e limiton popullatn e t dyshuarve n vetm 0.1% t meshkujve aziatik.

N shembullin e par, i dyshuari mashkull kaukazian identifikohet dhe me prova t tjera vrtetuese. N
shembullin e dyt, identifikohet mashkulli aziatik me prova t tjera vrtetuese. Nse mashkulli kaukazian
nuk ka gjak O+, ai me siguri eliminohet si i dyshuar. Po ashtu, nse mashkulli aziatik nuk ka gjak AB-,
edhe ai nuk do t mbetet m nj i dyshuar. Grupi i gjakut ka prjashtuar t dyshuarit, por far ndodh
nse gjendet i dyshuari me dshmi vrtetuese dhe grup t gjakut t prputhshm? Si na ndihmon kjo?

Grupi i prputhshm i gjakut i mashkullit kaukazian thjesht nnkupton se ai sht nj nga 37% e
meshkujve kaukazian me gjak O+. M shume s nj n tre meshkuj kaukazian e kan kt grup gjaku.
Grupi i gjakut nuk demonstron patjetr se ka nj prputhje unike mes gjakut n vendin e krimit dhe t
dyshuarit.

Megjithat, grupi i prputhshm i gjakut t mashkullit aziatik ndihmon n kufizimin e grupit t t

dyshuarve. Nj mashkull aziatik me grup gjaku AB- sht i pazakont. Vetm 0.1% e popullats aziatike
e ka. Nse ka njmij meshkuj aziatik q jetojn n qytet, mesatarisht kjo nnkupton se vetm nj
mashkull aziatik e ka kt grup gjaku. Nuk mund t themi me siguri se i dyshuari prputhet me gjakun e
gjetur n vendin e ngjarjes, por statistikat sugjerojn se kjo ka shum t ngjar. Nse ka prova t tjera q
mbshtesin fajsin e tij, ather kjo prov statistikore shtes kontribuon n at konkluzion.

Ky parim bhet edhe m i theksuar me metoda m t avancuara si testimi i ADN-s. Testimi i ADN-s
konsiderohet si i sakt, pr shkak se numri i personave me ADN t prputhur sht shum, shum i vogl,
edhe n nj popullsi shum t madhe. Zakonisht kjo do t ndodhte vetm me binjakt identik.
Megjithat, testimet mjeko-ligjore t ADN-s nuk prputhin t gjith shiritin e ADN-s, pasi n gjenomin
njerzor ka rreth 3 miliard ifte.

N t vrtet, testimi mjeko-ligjor i ADN-s merret me modelet e prsritura. Secili shirit i gjat i ADN-
s mbshtillet n nj deng t quajtur kromozom. Secili njeri ka 23 ifte kromozomesh. N secilin nga
kto 23 ifte kromozomesh gjendet nj kromozom q korrespodon me gjenet e nns dhe nj tjetr q
korrespondon me gjenet e babait. ADN-ja prbhet nga katr kimikat baz (guanina, adenina, tymina
dhe citosina), q shpeshher shkurtohen n G,A,T,dhe C.

N vend se t prputhin t gjith ADN-n, krahasohet modeli i prsritur i G, A, T, C n disa

vendndodhje n gjen. Pr shembull, n pozicionin D7S280 t kromozomit t shtat, modeli GATA
mund t prsritet mes 6 dhe 15 her. Modele t tilla t prsritura quhen varg i shkurtr i prsritur,
ose VSHP. Profilimi i i ADN krahason VSHP n vendndodhje t ndryshme brenda gjenit. N Shtetet e
Bashkuara, Sistemi i Indeksit t Kombinuar t ADN (CODIS) krahason VSHP n 13 vendndodhje n
gjen, ndrsa n MB databaza e tyre kombtare krahason VHSP n 10 vendndodhje. N seciln
vendndodhje, sekuencat e prsritura numrohen n secilin shirit, nj n annennsdhenj n ann e
babait. Pr shembull, n vendndodhjen D7S820t prmendur m lart, laboratori mund t numroj
10 prsritje n nj shirit dhe 12 prsritje n nj tjetr shirit. Kjo nnkupton se gjenotipin at

128

vendndodhje sht 10/12. (Nse t dy shiritt kan t njjtin numr, si 12, ather gjenotipi listohet vetm
si 12dhe jo 12/12.)

dot thot kjo? Pr FBI n Shtetet e Bashkuara, prputhja gjenetike do t ishte n dy shirita n 13
vendndodhje n secilin shirit. Secila vendndodhje do t kishte nj numr t mundshm kombinimesh.
Kjo nnkupton se ka shum kombinime t ndryshme q jan t mundshme. N fakt, ka prllogaritje se
mundsia q dy njerz t ndryshm t ken ekzaktsisht prputhje t njjt t t gjitha kombinimeve n
databazn CODIS sht rreth 1 n 575 trilion.47 Pr krahasim, popullsia e planetit llogaritet t jet pak m
shum se 7 miliard.

13 C O D IS Core ST R Loci
me pozicionet e k romozomit

F igura 1: Imazh nga Instituti Nacional i Standardebe dhe T eknologjis t SH B A

47
P.Reilly,LegalandPublicPolicyIssuesinDNAForensics,(shtjeligjoredhepublikenforenzikneANDs)2
NatureReviewsGenetics313317(2001).

129

Kshtu, prputhja e t dyja VSHP n t 13 vendndodhjet ka probabilitet t ult pr t ndodhur. Duke

prdor nj shembull t Profilit t ADN-s, ne mund t shohim se prse sht e rndsishme t kemi
njohuri pr parimet statistikore t ndrlidhura. N shembullin ton ekzistojn dy t dyshuar t mundshm
pr prdhunim. ADN sht mbledhur nga viktima q e ka prshkruar personin si mashkull kaukazian n
mesin e t njzetave me flok biond. T dy t dyshuarit prputhen me prshkrimin dhe ishin n at zon.
Q t dy kan dnime t mparshme pr sulme seksuale. Gjykata i ka urdhruar t japin mostra t ADN-
s, q pastaj krahasohen me mostrn e marr nga vendi i krimit. Laboratori prgatit tabeln n vijim:

Vendndodhja e Mostr nga ADN- Mostr e ADN-s Mostr e ADN-s Frekuenca e

VSHP ja e ln tek nga i Dyshuari 1 nga i Dyshuari 2 gjenotipit tek STR
viktima e e t Dyshuarit 1
prdhunimit
TPOX 7,8 7,8 8,8 0.30
D3S1358 15,17 15,17 17,17 0.13
FGA 23,27 23,27 21,23 0.31
D5S818 13,13 13,13 9,12 0.29
CSF1PO 8,11 8,11 11,12 0.18
D7S820 10,11 10,11 9,10 0.26
D8S1179 12,13 12,13 14,15 0.34
THO1 9.3,9.3 9.3,9.3 6,9.3 0.38
vA 15,16 15,16 18,19 0.22
D13S317 12,12 12,12 12,12 0.21
D16S539 9,13 9,13 11,12 0.10
D18S51 12,18 12,18 14,18 0.11
D21S11 28,30 28,30 27,30.2 0.06
10
Frekuencae 8.81x10
prgjithshmee
gjenotipittt
Dyshuarit1

far nnkupton kjo? Ngatiafillojm t kuptojm far do t thot eksperti i ADN-s n gjykat? Si
avokat mbrojts, si ta marr n pyetje lidhur me kt tabel?

Kolona e par thjesht rendit vendndodhjen n kromozom ku ka testuar laboratori, q n kt rast sht
br n prputhje me standardet e FBI-s. Aty renditen 13 vendndodhje t VSHP. Kolona tjetr sht
mostra nga ADN-ja q ka ln pas kryersi. Ajo rendi dy numra. Pr shembull, pr vendndodhjen e
VSHP TPOX, ka patur 7 prsritje t VSHP n nj shirit t ADN-s dhe 8 prsritje t VSHP n shiritin
tjetr.

Dy kolonat e tjera jan rezultat i profilit t ADNH-s t br nga t dy t dyshuarit. Sikurse mund ta
shihni, jo t gjitha gjenotipet pr t Dyshuarin 2 prputhen me mostrn e ln tek viktima e prdhunimit.
Ai person sht prjashtuar si i dyshuar nga ky test. Megjithat, secili nga gjenotipet pr t Dyshuarin 1
prputhen me mostrat nga viktima. Ne do ta shqyrtojm edhe m tej kt t dyshuar.

Kolona e fundit ka prqindjen q secili gjenotip i t Dyshuarit 1 ndodh n popullsi. Pra, pr

vendndodhjen vWA, gjenotipi i 15,16 ndodh n 22% t grupit etnik t t dyshuarit. Kjo sht frekuenca e
gjenotipit pr at gjenotip. Nse i shumzoni s bashku kto frekuenca, shohim se ekziston nj frekuenc
e prgjithshme pr t dyshuarin 1: 8.81 x 10-10. Ky sht nj numr shum i vogl, n fakt sht
0.000000000881%. dot thot ky numr? Ky nnkupton se mundsia q nj person i rastsishm n

130

grupin etnik t t dyshuarit do t kishte kt kombinim t posam t gjenotipeve sht

0.000000000881%, ose rreth 1 n 1.1 miliard.

A nnkupton kjo se testi i ADN-s sht prov bindse se i Dyshuari 1 sht prdhunuesi? Po t mos ket
prov tjetr q lidh t Dyshuarin 1 me krimin, prgjigja sht jo. Pr shembull, nse t dy t dyshuarit do
t ishin n databazn e FBI-s, profili i ADN-s pr t Dyshuarin 1 do t nxirrej prej aty. Nuk ka ndonj
prov tjetr q t lidh t Dyshuarin 1 me prdhunimin. Ky numr shum i vogl, 0.000000000881%, do
t ishte thjesht probabiliteti q do t hasej kjo ADN nse do t przgjidhej ndonj person i rastsishm.

sht me rndsi t kuptojm se ky numr nuk sht probabiliteti q i Dyshuari 1 t ket kryer krimin.
Lidhur me kt si mundsi e fajsis kjoduhetgabimiiprokurorit." Kt do ta shtjellojm m posht n
kt kapitull. Mirpo, duhet t jet e qart se prova moderne mund t prfshij edhe mbshtetjen tek
statistikat dhe kompleksiteti i provave mund t ngatrroj ose t sjell n lajthim.

b) K onceptet baz t statistikave prshk ruese

Kur nj statisticien prshkruan grupin q ai ose ajo po studion, ai e quan at popullat. Zakonisht,
popullata duhet t prkufizohet. Pr shembull, statisticieni po studion popullats e t gjith meshkujve n
nj vend. Ai ose ajo nuk po studion t gjith njerzit, por t gjith meshkujt brenda nj vendi. Le t
supozojm se n vend ekzistojn 2 milion meshkuj. Nse statisticieni ka t dhna pr secilin mashkull n
at vend, ai do t ket informata pr t gjith 2 milion meshkujt. Kjo mund t ndodh me ndonj
regjistrim t popullsis ose dokumenta t tjer zyrtar, si certifikatat e lindjes.

Nse studimi prfshin t gjith popullsin, ne do t thonim se statistikat jan prshkruese. do gabim n
statistika do t vinte nga mbledhja ose regjsitrimi i t dhnave, mirpo nuk do t kishte ndonj gabim
matematikor. Nse besojm se informacioni mblidhet dhe regjistrohet si duhet, si pr shembull
regjistrimi i certifikatave t lindjes, ne mund t besojm se statistikat e asaj popullate jan t sakta.

N vend t popullats s tr prej 2 milion meshkujsh n nj vend, let marrim dika m t vogl. N
shembullin ton, kemi nj fermer me 10 lop. Atij nuk i intereson pr lopt e dikujt tjetr, ndaj popullata
jon e tr sht 10 lop. Ai do t dij m shum pr t ushqyerit e tyre, ndaj mat sa shum san han
lopt gjat nj jave. Pas nj jave, ai ka kt tabel:

Lopa 1 Lopa 2 Lopa 3 Lopa 4 Lopa 5 Lopa 6 Lopa 7 Lopa 8 Lopa 9 Lopa 10
E diel 2 kg 1.5 kg 2.5 kg 3 kg 2 kg 2 kg 2 kg 1.5 kg 2.5 kg 2 kg
E hn 2 kg 2 kg 2.5 kg 2.5 kg 2.5 kg 1.5 kg 2.5 kg 3 kg 3 kg 1.5 kg
E mart 3 kg 2 kg 2 kg 2 kg 2 kg 3 kg 3 kg 1.5 kg 2 kg 2.5 kg
E 1.5 kg 3 kg 2.5 kg 2.5 kg 3 kg 3 kg 3 kg 2.5 kg 3 kg 2 kg
mrkur
E enjte 3 kg 1.5 kg 2 kg 1.5 kg 2 kg 2.5 kg 3 kg 1.5 kg 3 kg 1.5 kg
E 2 kg 3 kg 2.5 kg 3 kg 3 kg 2 kg 3 kg 3 kg 2 kg 3 kg
premte
E 2 kg 2 kg 2 kg 1.5 kg 2 kg 3 kg 2 kg 3 kg 3 kg 3 kg
shtun

131

 1. Shuma.

far lloj numrash statistikor mund t prftojm nga kjo tabel? S pari, ne mund t gjejm shumn,
ose totalin e secils kategori. Kjo thjesht nnkuptontimbledhimatos bashku. Pr shembull, pr
Lopn 1, shuma e sans pr t gjith javn sht 2kg + 2 kg + 3 kg + 1.5 kg + 3 kg + 2kg + 2kg = 15.5kg.
Ne dim se Lopa 1 hngri 15.5kg san gjat javs. Kjo sht shuma.

Kjo na lejon t shtojm nj kolon t re n tabel, si m posht:

Lopa 1 Lopa 2 Lopa 3 Lopa 4 Lopa 5 Lopa 6 Lopa 7 Lopa 8 Lopa 9 Lopa Shuma
10 (kg)
E diel 2 kg 1.5 kg 2.5 kg 3 kg 2 kg 2 kg 2 kg 1.5 kg 2.5 kg 2 kg 2
E hn 2 kg 2 kg 2.5 kg 2.5 kg 2.5 kg 1.5 kg 2.5 kg 3 kg 3 kg 1.5 kg 23
E mart 3 kg 2 kg 2 kg 2 kg 2 kg 3 kg 3 kg 1.5 kg 2 kg 2.5 kg 23
E mrkur 1.5 kg 3 kg 2.5 kg 2.5 kg 3 kg 3 kg 3 kg 2.5 kg 3 kg 2 kg 26
E enjte 3 kg 1.5 kg 2 kg 1.5 kg 2 kg 2.5 kg 3 kg 1.5 kg 3 kg 1.5 kg 21.5
E premte 2 kg 3 kg 2.5 kg 3 kg 3 kg 2 kg 3 kg 3 kg 2 kg 3 kg 26.5
E shtun 2 kg 2 kg 2 kg 1.5 kg 2 kg 3 kg 2 kg 3 kg 3 kg 3 kg 23.5
Shuma 15.5kg 15kg 16kg 16kg 16.5kg 17kg 18.5kg 16kg 18.5kg 15.5kg 164.5

Pra, me mbledhje t thjesht ne tani kuptojm se sa san ha do lop n nj jav dhe sa san hahet do
dit nga t gjitha lopt. Gjithashtu mund t shohim se n nj jav, konsumohet nj total prej 164.5kg
san.

2. M atjet e tendencs qendrore (mesatar ja)

N statistik, ekzistojn tre forma t mesatares: mesatarja, moda dhe mediana. Secila mat dika pakz t
ndryshme. Moda sht thjesht vlera q ndodh m shpesh. Pra, pr Lopn 1, moda do t ishte 2kg, pasi
kjo vler ka qen m e shpeshta (katr her) nga vlerat e tjera.

Nj form tjetr sht M ediana. Kjo thjesht nnkupton vlern qendrore mes vlers m t lart dhe m t
ult. Pr Lopn 1, vlera m e lart sht 3kg dhe m e ulta sht 1.5kg. Mediana mes ktyre dy vlerave
sht 2.25kg.

E fundit dhe m informativja form e mesatares sht M esatar ja. Kjo sht shpesh ajo q ne mendojm
kur merremi me mesataren. Mesatarja sht thjesht shuma e pjestuar me numrin e pikve t t dhnave.
Pr Lopn 1, shuma sht 15.5kg n jav. Ne gjithashtu dim se ka shtat pika t t dhnave, nj pr
seciln dit t javs kur ka ngrn lopa. N kt rast, mesatarja do t ishte 15.5kg/7, ose 2.21kg.

Pra, mund t prshkruajm se Lopa 1 ka ngrn nj mesatare prej 2kg n dit (moda), nj mesatare prej
2.25kg/dit (mediana), ose nj mesatare prej 2.21kg/dit (mesatarja). Megjithat, shum njerz do t
prisnin q fjala mesataret tregoj se lopa ka ngrn 2.21kg/dit, ose mesatarja. Kjo sht gjithashtu
statistika m e dobishme. Letiprfshijm kto n tabeln ton.

132

 Lopa 1 Lopa Lopa Lopa Lopa 5 Lopa Lopa 7 Lopa Lopa 9 Lopa Shuma Mesatarja
2 3 4 6 8 10 (kg) (kg/lop)
E diel 2 1.5 2.5 3 2 2 2 1.5 2.5 2 21 2.1
E hn 2 2 2.5 2.5 2.5 1.5 2.5 3 3 1.5 23 2.3
E mart 3 2 2 2 2 3 3 1.5 2 2.5 23 2.3
E mrkur 1.5 3 2.5 2.5 3 3 3 2.5 3 2 26 2.6
E enjte 3 1.5 2 1.5 2 2.5 3 1.5 3 1.5 21.5 2.15
E premte 2 3 2.5 3 3 2 3 3 2 3 26.5 2.65
E shtun 2 2 2 1.5 2 3 2 3 3 3 23.5 2.35
Shuma 15.5kg 15kg 16kg 16kg 16.5kg 17kg 18.5kg 16kg 18.5kg 15.5kg 164.5
Mesatarja 2.21 2.14 2.28 2.28 2.35 2.42 2.64 2.28 2.64 2.21 2.35
(kg/dit)

Nga rreshti i ri n tabeln ton mund t shohim se secila lop ka ngrn nj sasi t ndryshme, q shkon
nga 2.14 kg/dit n 2.64 kg/dit. Gjithashtu, shohim se do dit mund t ket nj sasi mesatare q hahet
nga secila lop, q shkon nga 2.1 kg/dit n 2.65kg/dit. Kshtu, statisticieni mund t pyes cila sht
mesatarja e sasis s sans q lopa ha t hnn (2.35kg) kundrejt sasis mesatare q lopa ha t premten
(2.65kg)?Kjo krahason sasin mesatare q hahet seciln dit. Nuk ka ndonj informacion individual
pr lopn, vetm dita. Nse fermeri sht i interesuar t dij se sa san duhettuushqej lopve t tij n
seciln dit, ai mund ta shoh m me kujdes kt tabel.

Nga ana tjetr, statisticieni mund t pyes edhe cila sht sasia mesatare e sans q Lopa 1 ha n jav
(2.21kg) kundrejt sasis mesatare t sans q Lopa 7 ha n jav (2.64kg)? N kt faz, pyetja sht e
ndryshme nga ajo e mparshmja, pasi nuk fokusohet tek dita. Ajo fokusohet tek informacioni individual
pr seciln lop. Pr shembull, nse fermeri sht m i interesuar se si ha secila lop dhe nse sht e
shndetshme, ai mund ta shoh kt rresht m me kujdes. Le t vazhdojm shembullin ton dhe thjesht t
fokusohemi tek sasia q ha secila lop. Pra, le t shohim thjesht rreshtin e fundit.

Lopa 1 Lopa Lopa Lopa Lopa 5 Lopa Lopa 7 Lopa Lopa 9 Lopa Mesatarja
2 3 4 6 8 10 (kg/dit)
Mesatarja 2.21 2.14 2.28 2.28 2.35 2.42 2.64 2.28 2.64 2.21 2.35
(kg/dit)

Aktualisht kemi mjaft informacion pr seciln lop. Ne e dim se lopa mesatare ha 2.35kg/dit. Disa
lop jan m lart se mesatarja, disa m ult. Sa jan m lart? Tre. Sa jan m ult? Gjasht. Lopa 5
n fakt ha ekzaktsisht sasin e mesatares prej 2.35 kg/dit. Por a duket kjo n rregull? N fund t fundit,
2.35 kg/dit sht mesatarja. A nuk do t thot kjo se duhet t ket 5 lop m lart dhe 5 lop m ult?

N fakt, jan tre lop m lart dhe gjasht lop m ult. Disa lop (Lopa 1, Lopa 2 dhe Lopa 10) jan
rreth 0.1kg/dit m pak se mesatarja. Shum lop jan pran mesatares prej 2.35 kg/dit. Mirpo, Lopa 7
dhe Lopa 9 jan pothuajse 0.30kg/dit m lart se mesatarja shum m tepr. Kto jan lop t uritura.
Kto lop t uritura po e ojn mesataren m lart. Kt mund ta shohim n tabel.

133

 Figura2:KonsumimimesatarisansprlopteFermerit1

Figura ka dy kulme (Lopa 7 dhe Lopa 9) q jan m lart se t tjerat. Kjo e prek mesataren duke e uar
at m lart. Nse ka lop q han shum pak, kjo do ta lvizte mesataren n drejtimin posht.

3) M asat e shprndar jes (shtrir ja, variacioni dhe devijimi standard)

Mesatarja sht statistik e rndsishme, pasi tregon mesin e popullats duke marr parasysh lopt e
uritura dhe lopt q han shum pak. Megjithat, ajo nuk na tregon m shum pr popullatn. Sa
variacion ka mes secils lop? Si shembull, ne kemi mesataren e sans q hahet nga secila lop n tufn e
fermerit ton.

Fermeri 1 Lopa 1 Lopa Lopa Lopa Lopa 5 Lopa Lopa 7 Lopa Lopa 9 Lopa Mesatarja
2 3 4 6 8 10 (kg/dit)
Mesatarja 2.21 2.14 2.28 2.28 2.35 2.42 2.64 2.28 2.64 2.21 2.35
(kg/dit)

Edhe fqinji i tij ka dhjet lop. Nse edhe ai ka regjistruar sa shum kan ngrn lopt e tij, mund t
duket kshtu:

Fermeri 2 Lopa 1 Lopa Lopa Lopa Lopa 5 Lopa Lopa 7 Lopa Lopa 9 Lopa Mesatarja
2 3 4 6 8 10 (kg/dit)
Mesatarja
1.82 2.1 1.8 3.28 1.5 1.2 3.64 2.28 3.69 2.21 2.35
(kg/dit)

Mesatarja sht e njjt: 2.35 kg/dit. Por po t shihni numrat, ato jan shum t ndryshm. Ka numra
m t lart dhe numra m t ult. Figura pr Fermerin 2 duket kshtu:

134

 2Figura3:KonsumimimesatarisansngalopteFermerit2

FiguraduketshumndrysheprFermerin2ngaajoprFermerin1,meshumpikamtlartadhem
tulta.Kjonnkuptonsenktotdhnakamshumvariacion.Siemasimktdheprsena
intereson?

Shtrir ja e t dhnave sht nj nga mnyrat pr t matur sa variacion ekziston. Kjo thjesht nnkupton se
ju identifikoni numrin m t lart dhe numrin m t ult n t dhna. Shtrirja sht dallimi mes t dyjave.
Kshtu, pr Fermerin 1, numri m i lart sht 2.64 dhe m i ulti sht 2.14. Pra, shtrirja pr Fermerin 1
sht 0.50 kg/dit. Mirpo, lopt e Fermerit 2 kan nj shtrirje m t gjer. Numri m i lart sht 3.69
dhe m i ulti sht vetm 1.2. Pra, shtrirja pr lopt e Fermerit 2 sht 2.49 kg/dit. Kjo nnkupton se
disa lop han shum, ndrsa disa t tjera shum pak. Megjithat, nse ka edhe vetm nj lop e cila ha
shum dhe nj tjetr q ha shum pak, ne nuk kemi si ta dim. Na duhet gjithashtu nj matje q na bn t
dim nse t gjitha lopt po han ndryshe apo jo.

V ariacioni mund t matet duke prdorur mesataret q kemi mbledhur n dy tabelat. Prllogaritja e
variacionit (dhe devijimit standard) sht m e komplikuar se sa thjesht duke par shtrirjen, por sht me
rndsi q t kuptohen kto koncepte, pasi kto dy numra tregojn shum pr dshmit statistikore.

135

Fermeri 1 Lopa 1 Lopa Lopa Lopa Lopa 5 Lopa Lopa 7 Lopa Lopa 9 Lopa Mesatarja
2 3 4 6 8 10 (kg/dit)
Mesatarja 2.21 2.14 2.28 2.28 2.35 2.42 2.64 2.28 2.64 2.21 2.35
(kg/dit)
Farmer 2 Lopa 1 Lopa Lopa Lopa Lopa 5 Lopa Lopa 7 Lopa Lopa 9 Lopa Mesatarja
2 3 4 6 8 10 (kg/dit)
Mesatarja
1.82 2.1 1.8 3.28 1.5 1.2 3.64 2.28 3.69 2.21 2.35
(kg/dit)

Variacioni prllogaritet n katr hapa. S pari, gjejm diferencn mes t dhnave dhe mesatares. Kjo
quhet gjithashtu devijimi nga mesatarja. Pr shembull, Fermeri 1/Lopa 1 ha mesatarisht 2.21 kg/dit.
Mesatarja sht 2.35 kg/dit. Dallimi sht numr negativ: -0.14 kg/dit. Fermeri 1/Lopa 6 ha
mesatarisht 2.42 kg/dit. Dallimi kt her sht numr pozitiv: 0.07 kg/dit. Mund ta plotsojm t
abeln duke prdorur diferencn mes t dhnave dhe mesatareve pr Fermerin 1 dhe Fermerin 2.

Fermeri 1 Lopa 1 Lopa 2 Lopa 3 Lopa 4 Lopa 5 Lopa 6 Lopa 7 Lopa 8 Lopa 9 Lopa
10
Mesatarja
(kg/dit) -0.14 -0.21 -0.07 -0.07 0 0.07 0.29 -0.07 0.29 -0.14
Fermeri 2 Lopa 1 Lopa 2 Lopa 3 Lopa 4 Lopa 5 Lopa 6 Lopa 7 Lopa 8 Lopa 9 Lopa
10
Mesatarja
(kg/dit) -0.53 -0.25 -0.55 0.93 -0.85 -1.15 1.29 -0.07 1.34 -0.14
Figura3:HapiiparZbrittdhnatngamesatarja.

Hapi i dyt sht t barazohen devijimet. Kjo do t thot t shumzohet devijimi me vet devijimin. Nj
nga efektet e tij sht t hiqet shenja e minusit nga disa prej numrave. Nj tjetr efekt sht t rritet
diferenca. Pr shembull, Fermeri 1/Lopa 1 nga nj devijim prej of -0.14 kg/dit. Nse ky barazohet, do t
ishte (-0.14 kg/dit)2 = 0.0196. Kt mund ta prsrisim pr t gjith tabeln.

Fermeri 1 Lopa 1 Lopa 2 Lopa 3 Lopa 4 Lopa 5 Lopa 6 Lopa 7 Lopa 8 Lopa 9 Lopa
10
Mesatarja
(kg/dit) 0.0196 0.0441 0.0049 0.0049 0 0.0049 0.0841 0.0049 0.0841 0.0196
Fermeri 2 Lopa 1 Lopa 2 Lopa 3 Lopa 4 Lopa 5 Lopa 6 Lopa 7 Lopa 8 Lopa 9 Lopa
10
Mesatarja
(kg/dit) 0.2809 0.0625 0.3025 0.8649 0.7225 1.3225 1.6641 0.0049 1.7956 0.0196
Figura4:Hapiidyt:barazimiidevijimeve

136

Pra, tani kemi devijimin nga mesatarja t secils mesatare pr konsumim t sans nga secila lop. E kemi
barazuar. Tani, pr hapin e tret ne i mbledhim t gjith kto numra bashk pr seciln ferm.

Fermeri 1 Lopa 1 Lopa 2 Lopa 3 Lopa 4 Lopa 5 Lopa 6 Lopa 7 Lopa 8 Lopa 9 Lopa Shuma
10
Mesatarja
(kg/dit) 0.0196 0.0441 0.0049 0.0049 0 0.0049 0.0841 0.0049 0.0841 0.0196 0.271
Fermeri 2 Lopa 1 Lopa 2 Lopa 3 Lopa 4 Lopa 5 Lopa 6 Lopa 7 Lopa 8 Lopa 9 Lopa
10
Mesatarja
(kg/dit) 0.2809 0.0625 0.3025 0.8649 0.7225 1.3225 1.6641 0.0049 1.7956 0.0196 7.040

Tani kemi dy numra t cilt prfaqsojn shumn e barazimitpr seciln ferm. Shuma e barazimit ose
shuma e devijimit t barazuar pr seciln pik t t dhnave sht mjaft treguese. Shumaebarazimit
pr lopt n fermn e Fermerit 1 sht 0.271 numr i vogl. Por shikoni sa i madh sht numri pr
Fermn 2! Megjithat, kto numra ndikohen edhe nga madhsia e popullats sa m e madhe popullata,
aq m t mdhenj do t jen numrat. Jumundtikrahasonikto numra vetm me popullata t t njjts
madhsi. E vetmja mnyr prtibr ato t krahasueshm me ndonj popullat tjetr sht t arrihet
mesatarja e shums s barazuar. Ky sht hapi i fundit.

Pr Fermn 1, shuma e barazimit ishte 0.271. Do ta bnim kt mesatare duke e pjestuar me numrin e
lopve, q sht 10. Kshtu, variacioni pr lopt e Fermerit 1 sht 0.271/10, ose 0.0271. Po ashtu,
variacioni pr lopt e Fermerit 2 sht 7.040/10, ose 0.704.48

Variacioni sht i rndsishm, sepse ne mund t tregojm sa t shprndarajan t dhnat. Ne e dim

se Fermeri 1 ka lop q han nj sasi pothuajse konsistente t sans, sepse variacioni sht vetm 0.0271.
Mirpo, Fermeri 2 ka lop q kan sasi sane t ndryshme. Ne e dim kt, sepse variacioni sht shum
m i lart: 0.704. ekziston edhe nj numr tjetr q mund t nxjerrim nga variacioni dhe ky numr shihet
n shum studime statistikore.

Nse e kemi tashm variacionin e popullats, Devijimi Standard llogaritet leht. Thjesht merrni rrnjn
katrore t variacionit. Variacioni i sans s ngrn nga secila lop n Fermn 1 dhe Fermn 2 gjendet si
m posht:

Devijimi Standard n Fermn 1 =

Devijimi Standard n Fermn 2 =

Pra, dot thot kjo? Devijimi standard ju bn t ditur se sa t prhapur jan shifrat n shprndarje. Me
fjal t tjera, sa diferenca ka mes zakoneve t t ngrnit t njrs lop nga tjetra. Meq mesatarja pr t

48
Nseksionintjetrdotshihnisevariacioniprllogaritetnmnyrpakmtndryshmekurmostrakatbj
mepopullat.Nvendsetbhetpjestimimepopullat,variacionipjestohetmemadhsinemostrs1.Pra,
nsekenimostra100lop,porpoprpiqenitkuptonisefarpondodhmemijralop,mundtapjestonime
99.

137

dyja sht 2.35 kg/dit pr seciln lop, ne e dim se Ferma 2 ka m shum variacion pr at numr. Kur
prdoren popullata t mdha, shprndarja ka prirjen t bhet m e rregullt. N ato popullata m t
mdha, ne mund t parashikojm sa lop do t han brenda nj devijimi standard t mesatares, sa do t
han brenda dy devijimeve standarde dhe sa do t mund t han brenda tre.

Devijimi standard n Fermn 1 sht 0.165. Pra, brenda 0.165 kg/dit t mesatares, ne duhet t kemi rreth
68% t t gjith popullats brenda atij devijimi t par standard. Brenda devijimit standard t dyt ne
duhet t vzhgojm edhe 27% tjetr t popullats. Pra, rreth 95% e popullats duhet t prllogaritet
brenda dy devijimeve t para standarde. S fundmi, pjesa m e madhe e popullats s mbetur duhet t
jet brenda devijimit t tret standard.

Kt mund ta shohim n mnyr grafike.

N figurn m lart, ne mund t shohim se 68% e lopve t Fermerit 1 duhet t han mes 2.185 dhe 2.515
kg/dit. (N fakt, ngaq sht nj mostr aq e vogl (10 lop) pothuajse t gjitha ato jan brenda atij
kufizimi; mirpo me popullata m t mdha kjo duhet t afrohet n 68%.) Le t shohim fermn e dyt.
Njsoj si Fermeri 1, lopt e tij konsumojn mesatarisht 2.35 kg/dit. Mirpo, ka nj devijim standard m
t madh prej +/- 0.839. Ashtu si mund ta shihni nga tabela m posht, 68% e lopve han sasi n shtrirje
m t gjer. Ky sht qllimi i devijimit standard, q na tregon se sa t grupuara afr apo me shtrirje t
gjer jan t dhnat.

138

Duke par statistikat kryesore prshkruese, si mesatarja dhe devijimi standard, ne mund t fillojm t
kuptojm se si statisticieni i sheh t dhnat. Ai mund t shoh se ku jan grupuar (mesatarja) dhe sa i
gjer apo i ngusht sht ai grup (devijimi standard). Le t supozojm se nj ekspert thirret n gjykat pr
t deponuar se ai ka matur lopt dhe ka gjetur se mesatarisht lopa ha 2.35 kg/dit san. Ai nuk thot se
cili sht devijimi standard i grupit. A ngjan m shum me tufn e lopve t Fermerit 1, ku t gjitha han
gati t njjtn sasi? A duket m shum si tufa e Fermerit 2, q ka nj shtrirje m t gjer? Q t dyja kan
t njjtn mesatare, por asnjra tuf nuk sht faktikisht e ngjashme. Nj lop shum e uritur n tufn e
Fermerit 1 do t ishte mesatare, e zakonshme n tufn e Fermerit 2.

Kur merremi me dshmi shkencore, shtrirja e t dhnave sht me rndsi. Pr shembull, nj trup gjendet
11 metra larg nj ndrtese me 10 kate. I vdekuri jetonte n katin e 10-t, ballkoni i tij ishte prball
oborrit ku u gjet trupi. Eksperti dshmon se ai ka br testet me nj objekt q peshonte njsoj sa trupi.
Pas pesdhjet prpjekjesh, ai deklaron se mesatarisht trupi do t kishte rn vetm 9.28 metra nga
ndrtesa. Ndaj, ai konkludon se personi sht shtyr nga ndrtesa.

Ai kurr nuk thot se cila sht shtrir ja, variacioni ose devijimi standard i testit t tij. Nse do her
trupi i rrem ka rn 9.28 metra nga ndrtesa, ather kjo sht dshmi mjaft bindse se nj person q bie
nga ndrtesa nuk do t gjendej m larg se 9.28 metra. Mirpo, ndoshta ka patur er n ndonj moment.
Ky mund t jet nj variacion i rezultatit. Ndoshta rezultatet e testit dukeshin kshtu:

7m 8m 9m 10m 11m 12m 13m 14m

Numri i herve 4 13 18 5 5 1 3 1
q trupi ka rn
n kt distanc
nga ndrtesa.

139

N kt shembull, shtrir ja sht aktualisht mes 7 m dhe 14 m. Devijimi standard sht aktualisht 1.6 m,
q nnkupton se ne duhet t konsiderojm rreth 68% t herve, trupi do t kishte rn mes 7.68 dhe 10.88
metrave nga ndrtesa. Mirpo, rreth 95% t herve, trupi do t kishte rn brenda dy devijimeve
standarde nga mesatarja. nnkupton kjo? Shumicn e herve, trupi do t gjendej mes 6.08 m dhe 12.48
m nga ndrtesa. Nse e dim se sa t shprndara jan n t vrtet t dhnat, opinioni i ekspertit se trupi
do t jet shtyr nga ndrtesa nuk duket se mbshtetet nga vet eksperimentet e tij.

Edhe pse eksperti mund t ket arsye t tjera pr kt konkluzion se viktima sht shtyr nga ballkoni i tij,
aiduhettisiguroj gjykats shpjegim t plot t rezultateve t eksperimentit, q duhet t prfshijn t
paktn shtrirjen dhe devijimin standard. N kt rast, personi ra 11m nga ndrtesa, q sht pran
devijimit t par standard. Duke folur n mnyr statistikore, nuk sht e pamundur q t ket rn.

T dhnat statistikore mund t bjn m shum se sa t prshkruajn t dhna. N fakt, mund t jet nj
mjet shum i fuqishm pr t parashikuar ose aluduar informacion pr nj popullat m t madhe duke
prdorur nj mostr m t vogl. N fakt, n shembullin lart me viktimn q ka rn nga ndrtesa,
eksperti prdor nj mostr prej 50 hedhjesh eksperimentale t nj trupi t simuluar pr t parashikuar sa
shpesh trupi bie n distanca t caktuara nga ajo ndrtes e lart. Shumica e t dhnave mjeko-ligjore dhe
mjeksore bazohen mbi statistika parashikuese ose konkluduese. Mirpo ka edhe faktor q mund t
prekin besueshmrin, sigurin dhe peshn e provave statistikore parashikuese.

140

 c) K onceptet baz t statistikave parashikuese (ose konkluduese).

N seksionin paraprak, ne kemi diskutuar statistikat t cilat prshkruajn nj popullat t plot dhe t
njohur. Me fjal t tjera, nse kemi nj kosh me moll t kuqe dhe t gjelbra, ne mund t numrojm sa
jan t kuqe dhe sa jan t gjelbra. Nemundtipeshojm ato dhe t themi se sa sht pesha e molls
mesatare n kosh. Madje mund t themi edhe sa variacion ka mes peshs s mollve.

Por a mund t themi se koshi me moll prshkruan t gjitha mollt q gjenden n bot? Nse koshi ka 20
moll t kuqe dhe 10 moll t gjelbra, do t thot kjo se n pemishte ka dy her m shum moll t kuqe
se sa ka t gjelbra? A do t thot kjo dika pr ngjyrn e t gjitha mollve n bot? Shum prej nesh
nuk do t mendonin se nj kosh i vetm me tridhjet moll mund t prfaqsoj mijrat e mollve n
pemishte apo miliardat e mollve n bot.

Mirpo, po sikur dikush ka punuar n pemishte pr vite t tra dhe ka par shum, shum kosha me
moll? Nse secili kosh nga pemishtja sht i ngjashm, me 20 moll t kuqe dhe 10 moll t gjelbra, ne
mund t fillojm t mendojm se kto prfaqsojn pemishten. Dhe nse mostra do t ishte shum,
shum m e madhe dhe e mbledhur nga nj hapsir m e gjer, ne mund t mendojm se ajo prfaqson
ndarjen n bot t mollve t kuqe dhe mollve t gjelbra.

Nj mostr m e vogl mund t prfaqsoj nj popullat m t madhe n disa kushte t caktuara. Pr

shembull, kshtu zhvillohen hulumtimet studimore dhe ato mjeksore. Jo t gjithve u kepet studimi; n
t vrtet, pyetjet u bhen vetm nj grupi t vogl t njerzve. Hulumtimi mjeksor nuk bhet tek do
person; n t vrtet, nj mostr e vogl prfaqsuese nga ana statistikorei nnshtrohet trajtimit. Kjo
sht e ngjashme me pemishten dhe koshin me moll po t shihni mjaft kosha, filloni t vreni nj
model dhe t besoni se ai model sht prfaqsues.

1) Mostrat prfaqsuese fuqia e numrave.

Nse nj ekspert apo dshmitar diskuton hulumtime q kan t bjn me mostra njerzore, kjo duhet t
ngrej disa pyetje. Pyetja e par do t ishte: a ka qen mostra prfaqsuese e popullats m t madhe?
Pr shembull, eksperti mjeksor citon nj studim q thot se nj substanc sht helm pr 30% t
njerzve. Mirpo, nse studimi ka qen shum i vogl ose me paragjykim, ai mund t mos jet n gjendje
t prfaqsoj popullatn m t madhe. Pra, juristi duhet t jet n dijeni se studimi duhet t ket nj
mostr mjaft t madhe dhe duhet t minimizoj do paragjykim.

Mostra duhet t jet mjaftueshm e madhe pr t prfaqsuar popullatn m t madhe. Sa e madhe duhet
t jet mostra? Kjo varet nga popullata q doni t prfaqsoni. Nse doni t studioni nj popullat q
sht e vogl, si 100 njerz, mundtjuduhetnj mostr q sht nj prqindje e lart e asaj popullate.
Mirpo, nse doni t studioni nj milion njerz, mundtjuduhetnj mostr q sht nj prqindje e
vogl e asaj popullate. Pse sht kshtu?

Statistika sht shkenc e cila parashikon m mir trendet n popullsi t mdha. Mbi popullsit e mdha,
vendimet dhe shijet individuale nuk kan m shum ndikim. N popullsi t vogla, sht e mundur q t
kemi, rastsisht, nj grup t uditshm t njerzve. Pra, nse doni t nxirrni statistika pr nj grup t
vogl t njerzve, ju duhet t ekzaminoni m shum prej tyre prtusiguruarsenukkenihasurn ndonj
grup njerzit t pazakont.

141

 a) M adhsia e mostrs ka rndsi

Nse nj autobus udhtimi ka kapacitet prej 50 njerzish dhe udhton n distanc t largt, dikur njerzit
do t fillojn t ken uri. Disa mund t duan sup, disa mund t duan sandui me mish dhe disa mund t
duan sandui pa mish. Popullata sht e vogl: 50 njerz n autobus. Le t themi se ju pyesni 10 vet se
far duan pr drek. Kjo sht madhsia e mostrs tuaj, 10 njerz. Ata t gjith thon sup. A do t
ndjeheshit rehat t thoni se kjo prfaqson at q do i gjith autobusi? Do t ndjeheshit se n at mostr
mund t ket shum gabime.

Mirpo nse pyesni 40 vet, a do t ndjeheshit se ka m pak gabim? Ju mund t ndjeheni m rehat se
mund t parashikoni at q 10 njerzit e fundit mund t duan. Si mund ta shihni, ekziston nj
marrdhnie mes sa gabim mund t ket nj parashikim (ose sa besim mund t keni q ai parashikim sht
i sakt) dhe prqindjes s njerzve q jan pyetur. T pyessh 40 vet, ose 80 %, ju jep m shum besim
se kur pyeten 10 vet, ose 20%.

Mirpo, n vend t nj autobusi me 50 persona, ju tani doni t kontrolloni 20 autobusa. N ato 20

autobusa ka njmij njerz 20. Nse pyesni 50 vet n nj autobus, ju srish do t ndjeheni se nuk keni
shum besim nse doni t parashikoni drekn pr t gjith njerzit. Nse zgjidhni 20% nga njmij, ju do
t pyesni 200 njerz se far duan pr drek. Ju do t filloni t keni m shum besim se mund t
parashikoni m me saktsi pr 1000 njerz.

Ndonjher, ne e pranojm se mund t ket ndonj gabim. Ne mund t mos parashikojm seciln
preferenc pr drek n at popullat prej 1000 personash, por mund ta parashikojm brenda 5%. Nse
jemi t knaqur me at nivel t saktsis, ne do ta quanim at margjina e gabimit.Sa m e madhe
margjina e gabimit, aq m pak njerz duhet t kemi n mostr. Sa m e vogl margjina e gabimit, aq m
shum njerz duhet t kemi n mostr.

Prve margjins s gabimit, ne mund t duam t dim sa besim kemi n parashikim. Rrallher, pr t
mos thn kurr, ne jemi 100% me besim, por mund t jemi 99%. Madje mund t jemi t knaqur me
besim prej 90%. Nse duam t kemi m shum besim dhe t kemi shum pak gabime, na nevojitet nj
prqindje m e lart e popullats q prfshihet n mostr. Ne duhet t shohim m shum moll n
pemishte, me fjal t tjera. Mirpo, nse nuk na pengon ta kemi pakz gabim dhe t kemi m pak besim,
ne mund t shohim m pak moll.

N vend se t kalojm npr matematikn e prllogaritjes s madhsis s mostrs, kemi mjete n

dispozicion n internet. Mirpo, q tjujapimnj ide se si mund t varioj madhsia e mostrs dhe pse
ajo ka rndsi, le t shohim tabeln n vijim.

142

 Efektetebesimitdhegabimitnmadhsinemostrs
95%Besim
99%Besim

Margjinaegabimit Margjinaegabimit

Madhsiaepopullats 5% 1% 5% 1%
10 10 10 10 10
20 19 20 19 20
30 28 30 29 30
50 44 50 47 50
75 63 74 67 75
100 80 99 87 99
150 108 148 122 149
200 132 196 154 198
250 152 244 182 246
300 169 291 207 295
400 196 384 250 391
500 217 475 285 485
1000 278 906 399 943
1500 306 1297 460 1376
2000 322 1655 498 1785
5000 357 3288 586 3842
10,000 370 4899 622 6239
25,000 378 6939 646 9972
50,000 381 8056 655 12,455
100,000 383 8762 659 14,227
500,000 384 9423 663 16,055
1,000,000 384 9512 663 16,317
10,000,000 384 9594 663 16,560
100,000,000 384 9603 663 16,584

Si mund ta shihni, ekziston nj marrdhnie mes popullats s lart dhe madhsis s mostrs. Nse doni
t kuptoni nj popullsi m t lart, ju nevojiten m shum njerz n mostr. Mirpo, ju nevojitet nj
prqindje m e vogl e asaj popullate m t madhe. Po ashtu, nse doni t keni m shum besin n
prgjigje dhe nj margjin m t vogl t gabimit, ju nevojitet nj mostr me numr m t madh.

Shikojeni tabeln. T supozojm se n autobusat tan kemi nj popullsi prej 1,000 vetsh. Nse jemi t
knaqur me besimin 95% n prgjigjen ton me nj margjin t gabimit prej 5%, ne na duhet t pyesin
vetm 278 njerz se far duan pr drek. Ne mund t gabojm pr disa dreka, mirpo do t jemi pran.

143

Sidoqoft, nse duam t jemi shum t sakt dhe t kemi 99% besim dhe nj margjin t gabimit prej
vetm 1%, shihni se sa njerz duhet t anketohen: 943. N at shkall, ju mundeni t pyesni t 1,000.

Mirpo, me rritjen e numrave, ne fillojm t shohim se ka nj kufi. Nse duam t vlersojm se far
duan pr drek 500,000 vet, ne mund t pyesim vetm 384 vet. Ne duhet t knaqemi me besimin 95%
n prgjigjet tona dhe me nj margjin t gabimit prej 5%, por nuk sht m shum nga sa na sht
nevojitur pr 1,000.

Nse duam t vlersojm krkesat pr drek t 500,000 me besim t lart (99%) dhe saktsi t lart
(margjin e gabimit 1%), shihni sa njerz duhet t anketohen: 16,055. Ky sht nj numr i madh, por
sht vetm 3.2% e totalit t popullsis. Me vetm pak m shum njerz n mostr, ju mund t vlersoni
dshirat pr drek t 10 milion ose 100 milion njerzve.

Le t konsiderojm se si madhsia e hulumtimit mund t jet shtje n nj rast penal. Eksperti mjeksor
deponon se fare pak njerz mund t vriten me nj kimikat t caktuar dhe se kimikati i derdhur nga i
pandehuri nuk ka kontribuar n vdekjen e askujt. Pasi pyetet m shum, eksperti mjeksor thot se sht
br nj studim mjeksor nga prodhuesi i kimikatit. Ai ka nj mostr n madhsin e 50 kavieve dhe
vetm nj ka shfaqur reaksion ndaj kimikatit. Pastaj eksperti mjeksor thot se pr shkak t ksaj, ai sht
shum i sigurt se ky kimikat nuk mund t vras asknd. Nse popullsia e njerzve q preket nga ky
kimikat kap milionat, a sht e mjaftueshme kjo madhsi e mostrs?

Duke supozuar se kaviet e laboratorit jan nj zvendsues i arsyeshm pr qeniet njerzore, ne do t

kishim shqetsime pr mostrn e vetm 50 subjekteve. Edhe me shkalln e besimit n 95% dhe
margjinn e gabimit n 5%, ne mund t prllogarisim vetm nj popullat t vogl. Shum hulumtues
profesionist nuk do t ishin t knaqur me madhsin e mostrs m pak se 500, nse ata nuk jan duke u
prpjekur t vlersojn nj popullat t vogl.

b) M inimizimi i paragjykimit

Nse madhsia e mostrs sht mjaftueshm e madhe, ajo srish mund t mos jet prfaqsuese nse ka
paragjykim. Pr shembull, po t przgjidhni vetm njerzit e holl n autobusdhetipyesnisefar duan
pr drek, ata mund t krkojn vetm sup. Pastaj, ju mund t sillni vetm sup n autobus. A do t
ishin ata vrtet prfaqsues t t gjith njerzve n autobus q nuk jan t holl dhe q ndoshta duan
sandui? Mostra duhet t przgjidhjet n mnyr rastsore.

Le t marrim nj shembull q mund t ndodh n salln e gjykimit. Eksperti deponon pr humbjet e

viktims. Ai shpjegon se pasi sht qlluar, ai nuk mund t punoj si shofer dhe i ka humbur t ardhurat.
Pastaj eksperti thot se ai ka par pagn e 100 shoferve duke gjetur se mesatarisht ata fitojn $1000 n
muaj. Mirpo, pasi shoferi sht pyetur nse kjo mostr ka qen rastsore, ai ka thn se ai thjesht i ka
pyetur shofert e pronarve t pasur t kompanive. Kjo i ka rritur dukshm t ardhurat. Nj tjetr mostr
do t kishte qen me shofer vetm t institucioneve qeveritare, q do ta kishin ulur at mesatare. Asnjra
nuk do t kishte qen mostr rastsore dhe asnjra nuk do t kishte qen shum prfaqsuese e bots
reale.

144

 2) K ujdesi ndaj metodologjis.

Ekziston nj dallim mes statistikave dhe metodologjis s studimit. Nj hulumtim apo studim shkencor
mund t ken nj popullat t przgjedhur n mnyr rastsore q sht mjaftueshm e madhe; mirpo,
vet metodologjia e studimit sht me cene dhe sjell prgjigje t dobta. N nj nga kapitujt e mparshm
ne kemi shtjelluar besueshmrin, relevancn dhe fuqin provuese t provave. Besueshmria e
dokumentave varej nga sistemi q i ka krijuar. Pr shembull, dokumenti bankar krijohet nga sistemi.
Nse ai e mbledh informacionin me saktsi, e ruan at informacion dhe e raporton me siguri ather ne
besojm se ai dokument sht i besueshm. E njjta vlen edhe pr studimin shkencor apo hulumtimin.

Hulumtimimundtiubj njerzve pyetje q nuk ka paragjykim si Cila nga ngjyrat e mposhtme sht e
preferuara juaj: (1) e kaltra, (2) e kuqja, (3) e verdha, (4) e gjelbra, (5) vjollca, apo (6) portokallia?
Pyetja nuk ofron informacion q krijon paragjykim, as nuk paraqet informacionin n at mnyr q t
drejtoj personin q anketohet t prgjigjet n mnyr t caktuar.

Disa pyetje t tjera mund t sugjerojn prgjigje si:E kaltra sht ngjyr q tregon fuqi dhe inteligjenc.
Cila sht ngjyra juaj e preferuar?Pyetje t tjera q mund ta shkurajojn nj person q t jap ndonj
prgjigje t caktuar.Ngjyra e preferuar e Adolph Hitlerit ka qen e kaltra. Cila sht ngjyra juaj e
preferuar?Kto lloj pyetjesh quhen pyetje shtytseose anketime shtytse,pasi sto shtytint
anketuarit t prgjigjen n nj mnyr t caktuar.

Po ashtu, gjat zhvillimit t nj studimi mund t ket gabime. N nj studim mjeksor, apo testimi
laboratorik pr mjeksi ligjore, mostra mund t njolloset ose t etiketohet gabim. Edhe nse studimi sht
n rregull nga ana statistikore, juristi duhet t ngrej pikpyetje nse ka patur gabime apo lshime n
studimin themelor.

f) T kuptosh probabilitetin.

Nj ift zaresh mund t konsiderohen si simbol i shklqyer pr statistik dhe q ne mund ta prdorim pr
t kuptuar m mir probabilitetin. Nj zar i vetm ka gjasht faqe, secila me pika q prfaqsojn 1, 2, 3,
4, 5 dhe 6. Pra, mundsia pr t t qlluar cilido nga kto numra sht 1/6, ose 0.167. Pr shembull,
mundsia pr t t qlluar numri 3 sht 0.167. Mundsia pr mos t t qlluar numri 3 n asnj hedhje
sht 1.00 - 0.167= 0.833. (Ne mund ta prfaqsojm kt si 100% - 16.7% = 83.3% mundsi, por
shpeshher n statistika ne prfaqsojm 100% thjesht si 1.00.)

Pra, po t hedh zarin, kam mundsi prej 0.167 q t m qlloj numri tre. Seciln her q hedh zarin, kam
ekzaktsisht t njjtn mundsi q t m qlloj treshi: 0.167. Kjo nuk ndryshon asnjher, pasi secilia
hedhje e zarit sht e pavarur. Pr t njjtn arsye, lotaria sht e pavarur. Ajo ka t njjtn mundsi pr
t patur t njjtt numra do dit. Pra, nse nj ngjarje sht e pavarur, gjithnj do t ket t njjtin
probabilitet. Kshtu, nse i hedh zarat pes her dhe seciln her m qllon nj pes, cilat jan mundsit
q t m qlloj pesa edhe n hedhjen e radhs? Probabiliteti nuk ndryshon ende mbetet 0.167.

Mrpo, nse dy ngjarje jan t lidhura, ather probabilitetet ndikojn tek njri-tjetri. Nj shembull quhet
Dilema MontyHall,e quajtur kshtu sipas nj programi televiziv n SHBA n vitet 1970. Aty jan tre
kuti, njra me mim t mir, si para, dhe dy me mime t kqija, si orape t prdorura. Ju do t donit
mimin e mir dhe nuk do t donit mimet e kqija. Ju nuk mund t shihni brenda kutive dhe nuk u
lejohetti ekzaminoni kutit. Ju duhet ta zgjidhni kutin duke u mbshtetur thjesht tek fati.

145

Po t mendoni pr probabilitetin e zgjedhjes s kutis s duhur, ekziston nj n tre mundsi q t keni t

drejt. Kjo sht 1/3, ose 33%. Nuk ka rndsi se ciln kuti e zgjidhni, ju keni 33% mundsi q t keni t
drejt (t fitoni parat) dhe 67% mundsi ta keni gabim (t fitoni njrn nga dy orapet e vjetra). Le t
themi se zgjidhni kutin #3. Kjo sht pjesa e par e lojs me dy pjes. Tani keni 33% mundsi t fitoni
para.

N pjesn e dyt, personi q udhheq lojn thot se ai do ta largoj njrin nga mimet e kqija dhe ju
krkon nse doni t ndryshoni zgjedhjen. Pastaj ai largon kutin #1, pr t ciln e dim me siguri se ka
nj orpe t vjetr. Pyetja sht: a duhet t ndryshoni zgjedhjen nga Kutia #3 n Kutin #2? Pyetja e
vret sht se cila zgjedhje ka probabilitetin m t lart pr t fituar parat? Shum njerz do t
mendonin se tani keni mundsi 50/50 pr t fituar parat. N fund t fundit, jan dy kuti q kan mbetur
dhe ju mund t zgjidhni vetm njrn. Mirpo, dika mund t shkoj keq.

Le t mendojm pr zgjedhjen tuaj t par: t mbani Kutin #3. Ju keni zgjedhur Kutin #3 dhe ende keni
33% mundsi pr t fituar para dhe 66% mundsi pr t fituar nj orape t vjetr. Probabiliteti juaj nuk
ka ndryshuar, edhe duke treguar se Kutia #1 ka nj orape t vjetr. Ju keni vetm 33% mundsi pr t
fituar.

N fakt, ju duhet t ndryshoni zgjedhjen nga Kutia#3 tek Kutia#2. Pse? Ju tashm e dini se keni 33%
mundsi pr t fituar parat me Kutin #3, por 66% mundsi pr t fituar orapen e vjetr. Mirpo tani
keni m shum informacion nga pjesa e dyt e lojs. Ju e dini se 66% t kohs q keni zgjedhur kutin e
gabuar. Tani ju mbetet vetm nj tjetr kuti pr t zgjedhur. Nse ekziston mundsia a 66% q Kutia#3
t jet e gabuara, far duhet t bni? Zgjidhni kutin e duhur, q sht Kutia #2.

Nj tjetr mnyr pr ta par kt sht sikur t ket tre skenar.

1. N skenarin e par, ju keni zgjedhur Kutin #3 q ka nj orape t vjetr. Ai mund t largoj

Kutin #1, q gjithashtu ka nj orape t vjetr. Kutia e mbetur ka parat.

146

 2. N skenarin e dyt, ju keni zgjedhur Kutin # 3 e cila ka nj orape t vjetr. Ai mund t largoj
Kutin #2, q ka nj orape t vjetr dhe t lr Kutin #1. Kutia e mbetur ka parat.
3. N skenarin e tret, ju keni zgjedhur Kutin #3, q ka parat. Ai e di se Kutia #2 oise Kutia#1
kan secila nga nj orape t vjetr ndaj largon njrn prej tyre.

Ekziston vetm 33% mundsi q skenari i fundit t jet i vrtet. N cilindo nga skenart e par, kutia q
mbetet ka parat. Duke ndryshuar kutit, ju faktikisht dyfishoni probabilitetin pr t fituar. Kjo shkon
kundr intuits s shum njerzve q mendojn se kan mundsi 50/50 pr t fituar, meq tani ka vetm
dy kuti. N fakt, probabilitetet jan t ndrlidhura. Kur luhet kjo loj, ajo vazhdimisht tregon se ndrrimi
i kutive i jep lojtarve dy her m shum probabilitet pr t fituar parat. Mirpo, kazinot gjithnj fitojn
para n baz t rasteve t ngjashme t probabilitetit. Nse probabiliteti sht kundr intuits, njerzit
mashtrohen.

Kjo duhet t ilustroj se statistikat dhe probabilitetet mund t jen kundr intuits. Provat q mbshteten
mbi statistika duhet t konsiderohen me kujdes nga gjyqtari dhe t ekzaminohen me sy kritik nga juristt.
Statistikat mund t jen t fuqishme dhe bindse, mirpo ato mund t ken m shum besueshmri ose
vler provuese nse jan ashtu si duhet. Mirpo nse kuptohen mir, ato mund t ofrojn prova t forta
mbshtetse n ndonj shtje penale.

e) G abimi i prokurorit dhe statistikat bajeziane.

A duhet t jepet dnim apo t merret veprim vendimtar n ndonj rast penal mbshtetur vetm mbi
dshmi statistikore? Duke patur parasysh Dilemn Monty Hall, ne mund t mendojm se dshmia
statistikore dshmon dika q nuk sht. Shum lloj t testeve statistikore jan teste q prjashtojn
mundsi t tjera. N fakt, ne e kuptojm Dilemn Monty Hall vetm kur konsiderojm se far sht
prjashtuar, n vend se t mendojm se far sht provuar.

Jemi marr dhe m par me kt kur shqyrtuam testin e ADN-s. Le ta rishikojm kt tem.

Vendndodhja e Mostr ADN-je e Mostr ADN-je Mostr ADN-je Frekuenca e

VSHP ln tek viktima e nga i Dyshuari 1 nga i Dyshuari 2 gjenotipit t VSHP
prdhunimit s t Dyshuarit 1
TPOX 7,8 7,8 8,8 0.30
D3S1358 15,17 15,17 17,17 0.13
FGA 23,27 23,27 21,23 0.31
D5S818 13,13 13,13 9,12 0.29
CSF1PO 8,11 8,11 11,12 0.18
D7S820 10,11 10,11 9,10 0.26
D8S1179 12,13 12,13 14,15 0.34
THO1 9.3,9.3 9.3,9.3 6,9.3 0.38
vHA 15,16 15,16 18,19 0.22
D13S317 12,12 12,12 12,12 0.21
D16S539 9,13 9,13 11,12 0.10
D18S51 12,18 12,18 14,18 0.11
D21S11 28,30 28,30 27,30.2 0.06
10
Frekuencae 8.81x10
gjenotipitt
prgjithshmteki
Dyshuari1

147

N kt shembull jan 13 vendndodhje n ADN q teston laboratori i FBI-s dhe ADN-ja nga i Dyshuari
1 prputhet n mnyr t prsosur. Pr do prputhje, ekziston nj numr n kolonn e fundit q tregon
shpeshtsin e atij gjenotipi n grupin etnik t t dyshuarit. Pr vendndodhjen e vWA, pr shembull,
gjenotipi 15,16 ndodh n 22% t grupit etnik t t dyshuarit.

Kur t gjitha kto frekuenca shumzohen bashkrisht, shohim se kemi nj frekuenc t prgjithshme prej
0.000000000881%. Kjo nnkupton se mundsia q nj person i rastsishm n grupin etnik t t
dyshuarit t ket kt kombinim t posam t gjenotipeve sht 0.000000000881%, ose rreth 1 n 1.1
miliard. Sidoqoft, kjo nuk sht prov se i Dyshuari 1 sht prdhunuesi, sidomos nse kjo sht prova
e vetme q ofrohet.

Mund t jen dy situata ku t prdoret testi i ADN-s. S pari, ai mund t prdoret pr t konfirmuar nj
t dyshuar q sht identifikuar pr shkak t dshmive t tjera t pavarura. S dyti, ADN-ja e t dyshuarit
mund t jet n databaz, si n at t FBI-s. Kur ADN-ja nga vendi i krimit testohet dhe profili shnohet
n databaz ndodh prputhja dhe databaza jep emrin e t dyshuarit. N at skenar, nuk ka asgj tjetr q
t inkriminoj t dyshuarin.

N skenarin e par, dshmi t tjera inkriminojn t Dyshuarin 1 dhe eliminojn t Dyshuarin 2. Kjo
prputhje ka nj frekuenc prej 0.0000000881%, q nnkupton se sht e rrall. Rrallsia e prputhjes s
ADN-s mund t prdoret pr t mbshtetur dhe vrtetuar prova t tjera.

Mirpo n skenarin e dyt, profili i ADN-s s t Dyshuarit 1 sht n databazn e FBI-s. Kur shnohet
profili i ADN-s nga vendi i krimit, databaza tregon t Dyshuarin 1 si prputhje. Nuk ka ndonj prov
tjetr q t lidh t Dyshuarin 1 me prdhunimin. Ky numr shum i vogl, 0.0000000881%, nuk sht
probabiliteti q i Dyshuari 1 sht prdhunuesi. N t vrtet, sht thjesht probabiliteti q profili i ADN-
s s tij shihet nse zgjidhet ndonj person i rastsishm. Kjo thjesht nnkupton se sht i rrall. Lidhur
me kt si probabiliteti i fajsis, kjo nga statisticient quhet "gabimi i prokurorit."

N vitin 1996, Gjykata e Apelit e Anglis dhe Uellsit mori vendin n rastin Regina kundr Adams. 49 N
at rast, nj grua ishte prdhunuar nga nj mashkull t cilin ajo e kishte prshkruar si dikush n t
njzetat. Nga viktima e prdhunimit u mor ADN-ja, q i prputh me profilin e ADN-s s Denis Adams.
Ajo nuk e dalloi Adamsin nga rreshti i t dyshuarve dhe e prshkroi Adamsin si dik n t dyzetat. N at
koh, Adams ishte 37 vjear dhe kishte nj alibi. E vetmja dshmi kundr tij ishte ADN-ja e prputhur.
Pavarsisht mungess s dshmive t tjera, prokuroria argumentoi me sukses se probabiliteti i prputhjes
ishte 1 n 200 milion njerz. Mbrojtja argumentoi se probabiliteti i prputhjes ishte m afr 1 n 2
milion njerz. Juria e shpalli fajtor.

Probabiliteti i prputhjes n nj rast t till sht e vetmja dshmi kundr t pandehurit. Statisticient nuk
do t pohonin asnjher se kjo dshmi provon q Adams ishte prdhunuesi. Do t ishte Gabim i
Prokurorit. Nj pretendim i till do t ishte se prova sht deduktive, ose se mund t nxjerret nj lidhje
logjike mes provs dhe fajsis s t pandehurit. Mirpo, ajo paraqet edhe prov induktive, q nuk e
provon fajsin e t pandehurit, por n thelb nnkupton se alternativat e fajsis s tij kan shum pak
gjasa.

49
ReginakundrAdams2Cr.App.R.467(1966).

148

Shum njerz do t mendonin se probabiliteti i lart i prputhjes nnkupton se nuk ka gjasa q dikush
tjetr t jet prdhunuesi. N fund t fundit, vetm 1 n 200 milion njerz kan at profil t ADN-s.
Mirpo, sillni n mend Problemn Monty Hall. N at problem, qasja e sensit praktik ishte qasja e
gabuar. Probabilitetet jan tem e ndrlikuar. Numri "1 n 200 milion njerz" tingllon shum binds,
por sht nj numr teorik.50 Mirpo gjykatat nuk duan q jurit ose palt t bjn argumente
matematikore pr t konceptualizuar dshmin. Sidoqoft, ekziston dhe nj arsye shum e fort
matematikore se prse duhet t shprehim rezultatet e prputhjes s ADN-s (dhe prova t tjera
statistikore) si thjesht nj mas se sa t rralla jan prputhjet brenda popullats.

Nj mjet i fuqishm n arsenalin e statisticenve sht e ashtuquajtura "Teorema e Bajesit " q e ka marr
emrin nga nj prift anglez, q ishte dhe statisticien i cili ka jetuar n vitet 1700. Ai u prpoq t prdorte
statistikat dhe matematikn pr t shprehur m mir aspektet e panjohura dhe t paprovuara t besimit
fetar. Duke br kt, ai krijoi nj nga mjetet m t fuqishme statistikore pr t kuptuar sjelljen njerzore.

sht nj ekuacion shum i thjesht me nj premis shum t thjesht: sa m shum q t dim, aq m

shum i afrohemi parashikimit t s vrtets. Pra, dshmia dhe besimi yn pr nj subjekt sht kritik pr
parashikimin e rezultatit. Po ashtu ne vazhdimisht rillogarisim probabilitetin. Ky koncept krkon nj
shembull t qart.

Nse nj femr kthehet n shtpi dhe gjen n shtpi reipetin e nj gruaje tjetr, cili do t ishte
konkluzioni i saj? 51 Ekzistojn disa mundsi. S pari, reipeti i prket bashkshortit t saj, i cili e mban
at t veshur fshehurazi. S dyti, reipeti sht nj dhurat nga bashkshorti q ai ende nukkaarriturtia
jap. S treti, ai po e tradhton me nj grua tjetr. Edhe pse ajo mund t shqetsohet nga mundsia e
par, ajo sht e tronditur nga e treta. Ajo do t donte t dinte se sa sht probabiliteti q bashkshorti po
e tradhton.

N mnyr q t prllogarisni probabilitetin, juve ju duhet t dini tri gjra. S pari, ju duhet t
prllogarisni probabilitetin se dshmia sht atje pr shkak se hipoteza juaj sht e vrtet; n kt rast, sa
sht prllogaritja se reipeti gjendet aty pasi ai po e tradhton? Mund t duket e leht t imagjinosh se
reipeti sht aty sepse ai po tradhton, mirpo edhe mund t mendoni se ai do t tregonte m shum
kujdes pr provat e tradhtis s tij. Ndoshta probabiliteti sht 50 prqind q reipeti sht aty si rezultat
i tradhtis s tij.

S dyti, ju duhet t prllogarisni probabilitetin se prova gjendet aty si rezultat i asaj se hipoteza juaj sht
e rreme. N kt rast, sa sht probabiliteti q reipeti gjendet aty pr nj tjetr arsye. Ashtu si sht
shnuar m lart, atij ndoshta i plqen t vesh reipeta. Mund t jet e motrs s tij. Mund t jet nj
dhurat. Mirpo kjo nuk duket t ket gjasa. Kto q u prmendn mund t ken probabilitet prej vetm
5%.

S treti, ju duhet t prllogarisni at q statisticient quajn probabilitetiparaprak.far probabiliteti q

ai po e tradhton ka shqyrtuar ajo para se t gjente reipetin? Edhe pse sht e vshtir pr t t bj kt
konstatim teksa mban reipetin e dyshimt n duar, ajo mund t ket patur dyshime. Ose ne mund t

50
ShihA.Ligertwood(A.Ligrtud),"CanDNAEvidenceAloneConvictanAccused?"(AmundetvetmANDjat
dnojnjtakuzuar?)33SydneyL.Rev.487,499501(2011).
51
KyshembullshtnxjerrngaN.Silver,TheSignalandtheNoise,WhySoManyPredictionsFailbutSomeDon't
(Sinjalidhezhurma,pseshumparashikimedshtojn,pordisattjerajo)Kapitulli8(PenguinPress2012).

149

mbshtetemi tek probabiliteti i prgjithshm nga hulumtimet. Disa hulumtime tregojn se ka nj shkall
prej 4% t t martuarve q tradhtojn. Pr tani, ne do t konsiderojm se probabiliteti paraprak sht
4%.

N kt shembull, ekziston nj probabiliteti paraprak 4% q ai po e tradhton. Ajo gjen reipetin dhe

vlerson se ka 50% mundsi q reipeti t paraqitet si kush se ai po e tradhton. Ajo gjithashtu prllogarit
se ekziston vetm 5% mundsi q reipeti gjendet aty pr ndonj arsye tjetr.

Pasi prllogaritjes s probabilitetit bajezian, statisticient do ta quanin kt probabilitetiimpasshm",

q sht prllogaritja e saj e rishikuar pas gjetjes s reipetit se sa gjasa ka q ai po e tradhton.

x = Probabiliteti paraprak
x = 4%

y = Probabiliteti se reipeti i gjetur sht kusht se bashkshorti po tradhton

y = 50%

z = Probabiliteti se reipeti sht gjetur nse bashkshorti nuk tradhton

z = 5%

PP = Probabiliteti i mpasshm

PP = 29%

Njjt si me problemn Monty Hall, ky rezultat duket kundrintuitiv: ajo ka gjetur reipetin n shtpi dhe
mendon se ka 50/50 mundsi q sht vetm si pasoj e tradhtis. Mirpo ajo nuk ka patur dyshime pr
tradhti m par. Ky probabilitet paraprak ka efekt t jashtzakonshm mbi probabilitetin, edhe pas
gjetjes s reipetit, se ai e ka tradhtuar.

Po sikur ajo t ket menduar se ai mund ta ket tradhtuar, edhe para se t gjente reipetin? Si do ta
kishte ndryshuar kjo probabilitetin se ai e ka tradhtuar tani q gjeti reipetin? Le t themi se ajo do t
caktonte nj probabilitet 33% se ai e ka tradhtuar, ndoshta nga dshmi n t kaluarn si pr shembull
telefonata t dyshimta.

150

 x = Probabiliteti paraprak
x = 33%

y = Probabiliteti se reipeti i gjetur sht kusht i tradhtis nga bashkshorti

y = 50%

z = Probabiliteti se reipeti sht gjetur nse bashkshorti nuk tradhton

z = 5%

PP = Probabiliteti i mpasshm

PP = 83%

dot thot kjo? Probabiliteti n skenarin e par sht vetm 29%, por probabiliteti n skenarin e dyt
sht 83%. Pse ndryshon kaq shum? N skenarin e par, ajo nuk ka patur arsye t dyshoj se ai e
tradhton. N skenarin e dyt, prova e re shton pesh tek dyshimet q ajo ka. Statistikat bajeziane
mbshtesin parashikime t panumrta t sakta, q nga zgjedhjet politike, rezultatet e ekipeve sportive e
deri tek trendet shoqrore. Arsyeja q jan t sakta sht pr shkak se ato marrin parasysh informata t
reja dhe informata t vjetra.

Si aplikohet kjo n forma t tjera t provave? Disa teste kan pozitive t rreme q mund t ojn drejt
statistikave t gabuara dhe besimit t pamerituar. T tjera, si provat e mbshtetura tek ADN-ja, jan n t
vrtet teste t rrallsis dhe duhet t prdoren vetm pr t treguar fajsin me prova shtes. Nj
shqetsim sht se ne kapemi pas gabimit t prokurorit dhe ngatrrojm testin q tregon se sa t rralla jan
prputhjet me at q n t vrtet tregon fajsin.

i) Pozitivet e rreme

Pozitive e rreme sht rezultati i nj testi shkencor, si testi i kancerit, q tregon se kanceri sht i
pranishm kur n t vrtet ai nuk sht. Shum teste shkencore kan nj shkall t pozitiveve t rreme.
Nj shembull i till i famshm sht mamografia, q teston pr kancer t gjirit tek grat.

151

Vetm 1% e grave n moshn dyzet vjeare q bjn mamografin rutinore kan kancer t gjirit. Nga ato
me kancer t gjirit, 80% kan test pozitiv. Nga ato pa kancer t gjirit, 9.6% kan rezultate pozitive
(pozitive t rreme). Nse nj 40 vjeare del me mamografi pozitive gjat nj kontrolli rutinor, cili sht
probabiliteti se ajo vrtet ka kancer?

Kur mjekt n Shtetet e Bashkuara u pyetn q t mendonin prgjigjen pr kt pyetje, vetm 15% u
prgjigjn sakt.52 Ky rezultat sht replikuar n shum studime, ndaj kjo nuk gjendet vetm n Shtetet e
Bashkuara. Shum do t mendonin se nse keni test pozitiv pr kancer, keni probabilitet shum t lart
pr t patur kancer. Normalisht, mjekt marrin me mend mes 70% dhe 80% t probabilitetit. Mirpo ju
dhe ata mjek mund ta keni gabim. N fakt, gruaja ende ka probabilitet t ult pr kancer.

Si ndodh kjo? Nse 80% e atyre q kan rezultate pozitive t testit kan kancer, si mundet ajo t ket
mundsi m t ult pr kancer? Le ta mendojm kt nga kndvshtrimi bajezian. Probabiliteti paraprak
sht 1%, pasi vetm 1% e grave n moshn 40 vjeare kan kancer t gjirit. Kjo nnkupton 99% e grave
nuk kan kancer. Nse ka 1000 gra q jan t moshs 40 vjeare, nemundtindajm ato n grupe. Njri
grup ka 10 gra me kancer (1%), ndrsa 990 jan n grupin tjetr (99%).

Duke u prqendruar tek grupi i par me 10 gra me kancer, ne e dim se mamografia e gjen kancerin n
80% t rasteve. Pra, 8 nga ato gra kan rezultat pozitiv.

Duke par grupin e dyt, q sht shum m i madh, ne e dim se 9.6% e tyre do t ken nj pozitive t
rreme. Meq ky grup ka 990 gra, kjo nnkupton se rreth 95 gra do t ken pozitive t rreme. (990 gra *
0.096 = 95.04)

Krejt ajo q dim sht se kemi rezultat pozitiv t testit. Po t kem kancer, jam pjes e nj grupi shum t
vogl. Tetdhjet prqiund e atij grupi t vogl do t kishte rezultat pozitiv. N shembullin ton, n kt
grup jan 8 gra. Por po t mos kem kancer, jam pjes e nj grupi shum m t madh. N at grup t
madh, 9.6% do t ken rezultat pozitiv. N shembullin ton, 95 e grave jan n kt grup.

Nga 1000 gra n shembullin ton, 103 do t dilnin m rezultate pozitive t testit. Vetm 8 gra nga ato 103
do t kishin kancer. Tani, sa sht mundsia pr ju? Po pra, 8/103 ose rreth 7.8%. N kt skenar, ju do
t kishit vetm 7.8% mundsi pr t patur vrtet kancer t gjirit, pavarsisht testit pozitiv.53

Njsoj si me Problemn Monty Hall, probabiliteti q duket t ket m shum gjasa nuk sht i sakt. Pse?
Sepse ne fokusohemi tek popullata e grave q e kan br testin dhe jo tek e gjith popullata e grave q
mund t ken kancer. Statistikat bajeziane theksojn se duhet m shum informacion pr t patur

52
W.Casscells,A.SchoenbergerdheT.Grayboys,"InterpretationbyPhysiciansofClinicalLaboratoryResults,"
(Interpretimingamjektirezultatevelaboratorikeklinike)299NewEnglandJ.Med.9991001(1978).
53
Potallogarisnimktmeformulnmklasikebajeziane,dotdukejkshtu:
x=Probabilitetiimparshm=1%
y=Probabilitetiqtestipozitivshtkushtprtpaturkancer=80%
z=Probabilitetiqtestipozitivshtkushtprtmospaturkancer=9.6%
PP= = = = =

PP=7.8%

152

parashikime t sakta. Neve na u dhesh t dim sa gra kan kancer n popullatn normale t atyre q jan
testuar, duke krijuar kshtu kto dy grupe: grat me kancer dhe grat pa kancer. Pastaj na sht dashur t
dim sa prej tyre n secilin grup kan patur rezultate pozitive. Vetm ather e kemi ditur kuptimin e
vrtet t testit pozitiv.

ii) Testimet e rrallsis

Ashtu si sht prmendur disa her m par, shum nga testet mjeko-ligjore kan vetm dy prdorime.
Ato mund t prjashtojn njerzit si t dyshuar, ose nse nuk prjashtohen, mund t prcaktojn sa e rrall
sht prputhja. Pr shembull, nse nj i dyshuar ka grupin e gjakut AB-, por gjaku i gjetur n vendin e
krimit sht O+, ather kjo e prjashton at nga t qenit i dyshuar. Por nse t dy jan O+, ather ne
thjesht e dim sa e rrall sht kjo prputhje. (N Shtetet e Bashkuara 37% n mesin e kaukazianve.)

Ne kurr nuk do ta dnonim dik vetm pse grupi i gjakut t tij prputhet me llojingrupin e gjakut t ln
nga krimineli n vendin e krimit. Thjesht do t kishte shum gabime aty. Ne nuk mendojm se ajo
prputhje sht mjaftueshm e rrall. N fund t fundit, 37% e kaukazianve mund t prputhen. Madje
kt mund ta shohim duke prdorur statistikat bajeziane pr ta arritur at n mnyr statistikore, mundsia
pr t patur personin e duhur sht dhe m e vogl se 37%.

N skenarin ton, nj mashkull i bardh me mask n fytyr grabit nj bank. Ai pret gishtin teksa ia
japin parat duke ln kshtu nj pik t vogl q mund t testohet. Kalojn disa jav, kshtu prerja e
gishtit mund t jet shruar. Dshmia e vetme sht gjaku, q sht O+. E vetmja arsye q i Dyshuari
arrestohet sht se ai ka gjakun O+. N qytet ka 1,000 meshkuj t bardh. Pra, ka 1 n 1,000 mundsi q
t keni personin e duhur. Ky sht "probabiliteti paraprak" i juaj.

E dim se 37% e 1,000 meshkujve t bardh mund t jen O+, ose 370. Ka 100% mundsi pr prputhje
pozitive si rezultat i faktit q personi sht fajtori. (Kushdo q sht fajtor sht prputhje 100% do
her.)54 Mundsia q prputhja t jet pozitive si rezultat i mungess s fajsis sht 369 nga 999 q do
t ken "pozitive t rreme " ngaq kan gjak O+. Kjo nnkupton 36.9%.

Kur e prllogarisim kt, rezulton se probabiliteti q t kemi t dyshuarin e duhur, sht shum i ult:
0.27%.55 Pse sht shum m i ult se 37%? Srish, na duhet t marrim parasysh probabilitetin se s pari
kemi zgjedhur nj person, kryesisht n mnyr rastsore, nga popullata. Nse popullata do t ishte m e
madhe, probabiliteti do t ishte edhe m i vogl.

N vend t nj kaukaziani me grupin m t prhapur t gjakut, le t supozojm se grupi i gjakut sht AB-
dhe se krimineli ishte aziatik. N vend t 37% t popullats me kaukazian, vetm 0.1% e aziatikve

54
Nshembullinmekancer,testiishtepozitivvetm80%thervekurvrtetkishtekancer.Ndryshengazbulimii
kancerit,grupiigjakutprputhetmetdyshuarin100%therve.
55
x=ProbabilitetiParaprak=0.1%
y=Probabilitetisetestidelpozitivsikushtitqenitfajtor=100%
z=Probabilitetisetestidelpozitivsikushtimostqenitfajtor=36.9%
PP= = = = =

PP=.0007%

153

kan grupin e gjakut AB-. Nse n popullat ma 10,000 meshkuj aziatik, ne mund t prllogarisim
probabilitetin se sht zgjedhur krimineli.

"Probabiliteti paraprak" i yni sht 1 n 10,000, pasi kemi vetm nj kriminel n popullsin e 10,000
meshkujve aziatik. E dim se 0.1% e atyre 10,000 meshkujve t bardh duhet t jen AB-, ose 10.
Kshtu, mundsia q prputhja t jet pozitive si rezultat i t qenit fajtor sht 100%. Mundsia e
prputhjes si rezultat i t mos qenit fajtor sht 9 n 9999 q do t ken "pozitive t rreme" meq kan
grup gjaku AB-. Kjo nnkupton 0.09%. A duket kjo se ka m shum gjasa t jet personi i duhur?

Kur e prllogarisim kt, rezulton q probabiliteti se kemi t dyshuarin e duhur sht ende shum i ult:
1.1%.56 N fund t fundit, ne e kemi przgjedhur kt person rastsisht nga e gjith popullata e
meshkujve aziatik. Ky "Probabilitet paraprak" ka efekte t fuqishme mbi probabilitetin prfundimtar.
Mirpo, nse personi nuk sht przgjedhur n mnyr rastsore, por ka prova t tjera kundr tij, duhet t
shkaktoj nj mundsi shum t madhe.

N vend t mashkullit aziatik t kapur n mnyr rastsore, le t supozojm se ai prputhet me

prshkrimin, ka nj t kaluar me grabitje t bankave dhe nuk ka alibi. Ne mendojm se ka 50% mundsi
q ai t jet krimineli, n baz t provave t tjera. I gjith informacioni tjetr sht i njjti.

"Probabiliteti paraprak" i yni tani sht 50%. Kur ne e prllogarisim kt probabilitet, ai rezulton n
probabilitetin se kemi t dyshuarin e duhur dhe q hst mjaft i lart: 99.1%.57 Kjo sht fuqia e
vrtetimit.

Prputhja e grupit t gjakut sht e mjaftueshme pr t prjashtuar nj t dyshuar, por edhe nj test shum
i prgjithshm pr t prputhur t dyshuarin me vendin e krimit. Ashtu si shtjelluam m lart, testimi i
ADN-s rezulton n saktsi edhe m t madhe. Sidoqoft, a prkthehet kjo saktsi m e madhe n
probabilitet m t lart pr prputhjen e kriminelit?

N skenarin ton t par, prputhja e ADN-s vjen nga databaza dhe nuk ka dshmi t tjera. ADN-ja sht
ln nga nj prdhunues mashkull kaukazian. Ne e dim se n kt qytet ka 1,000,000 meshkuj
kaukazian. ADN-ja sht e vetmja dshmi. Pra, ekziston mundsia 1 n 1 milion q t keni kapur
personin e duhur. Ky sht "probabiliteti paraprak" i juaji. Ekziston edhe nj probabilitet parparak i
mandatuar ligjrisht q ne e quajm prezumimi i pafajsis."

Na sht thn se ekziston mundsia 0.00001% q nj person i rastsishm t ket kt profil t ADN-s.
ADN-ja prputhet me ADN-n e t dyshuarit n nj databaz t FBI-s, ndaj ai arrestohet. Mundsia q

56
x=ProbabilitetiParaprak=0.01%
y=Probabilitetisetestidelpozitivsikushtitqenitfajtor=100%
z=Probabilitetisetestidelpozitivsikushtimostqenitfajtor=0.9%
PP= = = = =
PP=1.1%
57
x=Probabilitetiparaprak=50%
y=Probabilitetisetestidelpozitivsikushtitqenitfajtor=100%
z=Probabilitetisetestidelpozitivsikushtimostqenitfajtor=0.9%
PP= = = = =
PP=99.1%

154

prputhja t jet pozitive si rezultat i fajsis sht 100%. Mundsia q prputhja t ket ndodhur si
rezultat i personit q sht i pafajshm nuk sht ndonj numr i qart. Nse n qytet ka nj milion
meshkuj dhe prputhja e ADN-s ndodh nj n nj milion, kjo nuk do t thot se ekziston 0% mundsi e
nj pozitiveje t rreme. Mirpo do t thot se numri sht shum i vogl. Le ta quajm at 0.00001%.

Kur e prllogarisim kt, rezulton n probabilitet jo shum t lart se kemi t dyshuarin e duhur:
50.000025%.58Pas leximit t pjess s par t ktij kapitulli, me siguri prisni q nuk do t jet shum i
lart. Ju mund t vlersoni gabimin e prokurorit se pohimi i ksaj ngjarjeje shum t rrall (prputhja e
ADN-s) mund t thot se i dyshuari sht fajtor q nuk prputhet me probabilitetin aktual.

Mirpo, po sikur t ket prova se ky person ka qen n at zon, ka nj histori me kt krim dhe nuk
mund t vrtetoj se ku ka qen n kohn kur sht kryer krimi. Le t supozojm se ne e dim q ka 33%
mundsi pr fajsin para testit t ADN-s. A do ta rriste kjo dukshm probabilitetin e fajsis? Duke
riprllogaritur probabilitetet, ne mund t shohim se probabiliteti i fajsis tani sht 99.9998%.59

Provat statistikore mund t duken shum bindse, por probabilitetet aktuale ndonj her jan
kundrintuitive. Ndonjher njerzit duan t mbshteten mbi aspekte bindse t provave statistikore,
mirpo nuk duan t kuptojn at q po prezantohet n t vrtet. Nj ekspert mundet q thjesht t
prezantoj "nj numr" q asnjher nuk kundrshtohet apo nuk kuptohet trsisht n gjykat. Numri
mund t jet shum binds. Thjesht t pyessh ekspertin pr shkalln e pozitives s rreme mund t krijoj
nj pasqyr m t qart t kuptimit t statistiks. Shpeshher, eksperti pr nj lmi (si mjeksia) mund t
prezantoj statistika q ai ose ajo ka prllogaritur, edhe nse nuk kan ekspertiz n statistika.

Statistikat q prjashtojn nj t dyshuar ose e bjn nj ngjarje apo prputhje t duken shum t rralla,
jan posarisht t fuqishme dhe q t vn n lajthim. Ktu hyjn dhe teste t tilla statistikore si testimi i
ADN-s. Kur e vetmja prov sht statistik, si prputhja e ADN-s, duhet kushtuar vmendje e posame
pr t kuptuar mir at q po vrtetohet. Shpesh, thjesht provojn se prputhja sht e rrall, por nuk
provon se i pandehuri sht fajtor.

Probabiliteti sht thjesht prdorimi i informacionit q keni pr t prcaktuar gjasat q ka nj ngjarje, si

pr shembull fajsia. Po t keni shtat dit n jav, ka 1/7 mundsi q sot t jet e mrkur. Mirpo nse
e dini se dje ka qen e mart, ju jeni shum t sigurt se sot sht e mrkur. Nuk sht m mundsi 1/7.
Fuqia e informacionit shtes duhet t jet e qart nga ky kapitull. Mund t ket ndikim t
jashtzakonshm n prmirsimin e probabilitetit t fajsis. T kesh thjesht prova t ADN-s q tregon

58
x=Probabilitetiparaprak=0.00001%
y=Probabilitetisetestidelpozitivsikushtitqenitfajtor=100%
z=Probabilitetisetestidelpozitivsikushtimostqenitfajtor=0.00001%
= = = =
PP=50.000025%
59
x=ProbabilitetiParparak=0.33%
y=Probabilitetisetestidelpozitivsikushtitqenitfajtor=100%
z=Probabilitetisetestidelpozitivsikushtimostqenitfajtor=0.00001%
= = = =
PP=99.9998%

155

se prputhja sht e rrall, n fakt mund t rezultoj n probabilitet modest t fajsis. T kesh prova
shtes e rrit at probabilitet n mbi 99% n shembullin ton. Ky probabilitet i lart i njohjes s t vrtets
sht gjithnj synimi i gjykatave.

f) Prfundimi

Nuk ka ndonj pritshmri q gjykatat t fillojn t prllogarisin probabilitetin e fajsis s nj personi.

Mirpo ky kapitull synon q ta bj lexuesin t kuptoj se njerzit nuk jan t zott n prllogaritjen e
pasiguris. N fakt, kjo sht ajo q bjn gjyqtart ose jurit gjat t gjith kohs kur gjykojn raste.
Mirpo provat statistikore mund t t vn n lajthim. Kemi par n disa raste se intuita jon mund t
gaboj. N problemn Monty Hall, shumica e njerzve do t besonin se ekziston mundsia 50/50 q t
zgjedhin kutin e duhur. Mirpo, probabiliteti sht dukshm dyfish nse ndrroni kutit. Dallimi mes
intuits t cils ne i besojm dhe probabilitetit t vrtet sht ai q iu mundson kazinove, llotarive dhe
mashtruesve q t prfitojn.

Kur mjekve u krkohet t identifikojn rrezikun real t pasjes s kancerit pas testit pozitiv pr kancer,
vetm 15% morn me mend saktsisht probabilitetin e vrtet. Ky numr ishte dukshm i ult, sepse
popullata e njerzve q aktualisht smuren nga kanceri sht aq e ult. Rreziku i rezultatit pozitiv t
rrem sht i ult, por popullata e njerzve q nuk kan kancer sht shum e madhe.

Disa prova statistikore prdoren si prova indirekte, rrethanore. Ajo lloj prove sht relevante, sepse
qartson disa shtje pr gjykatn. Mirpo, disa prova mund t jen posarisht relevante, si pr shembull
provat me ADN. N fakt, ajo duket t jet shum bindse, sepse prputhja sht aq e rrall. Disa njerz e
bjn "gabimin e prokurorit" duke thn se nse sht aq e rrall, duhet t dshmoj se ai sht fajtor.
Disa gjykata madje kan dnuar njerz thjesht mbi prova dshmi statistikore n dukje kaq bindse.
Mirpo, kur statistikat prllogariten, ato zbulojn se ka m shum dyshime se sa sht menduar s pari.

Mbani mend se provat kan tri cilsi baz: relevancn, besueshmrin dhe fuqin provuese. Relevanca e
provs s ADN-s sht e qart. Eksperti nga laboratori i ADN-s tregon se procedurat laboratorike jan
br si duhet dhe sht e qart se nuk ka asnj paragjykim. Mirpo, fuqia provuese e provave paraqitet
gabimisht. Mund t jet prov se prputhja sht e rrall. Kjo rrallsi sht prov q t ndihmon, mirpo
nuk sht konkluduese. Po t kombinohet me prova t tjera q tregojn fajsin e t pandehurit, testimi i
ADN-s bhet pothuajse konkludues.

Ky kapitull ka pr qllimtijap juristit nj vlersim t rreziqeve nga provat statistikore. Aiduhettju

bj tibni pyetje shtes ekspertit q pohon nj probabilitet. Kto pyetje duhet t marrin parasysh se si
sht prllogaritur probabiliteti, nse eksperti ka shkollimin dhe prvojn prtibr ato prllogaritje dhe
nse ka ndonj probabilitet t gabimit apo rezultateve pozitive t rreme. Kykapitullduhettjuvr n
dijeni se vrtetimi i provave mund t prmirsoj nga ana statistikore probabilitetin e fajsis s nj
personi. Kjo sht sidomos e vrtet n teste statistikore q shqyrojn rrallsin prputhjes mes subjetit
dhe provave n vendin e krimit.

Nse nuk ndjeheni rehat me kt, ju lutem rilexojeni kapitullin. N kapitullin vijues do t shtjellojm
provat nga eksperti. Njjt si provat statistikore, provave t ekspertit u jepet besueshmri dhe fuqi
provuese q ajo mund t mos e meritoj plotsisht. N kt kapitull ne shqyrtuam disa nga arsyet m t

156

shpeshta pse provat statistikore mund t t shpien n lajthim ose pse intuita jon mund t gaboj. Nse i
kuptojm kufizimet e provave statistikore, mund ta gjykojm rastin m mir si t tr.

Zakonisht, provat statistikore jepen nga nj ekspert. Ne do t shohimsesitikuptojm kufizimet e

provave s ekspertit dhe si t gjykojm m mir n baz edhe t atyre provave.

157

 158

 Prmbledhje dhe problema

Prmbledhje:

Provat q prshkruajn nj trend apo probabilitet e nxjerr nga nj numr i madh i shembujve prfshijn
edhe statistikat. Mund t jen statistika prshkruese, si mesatarja apo krahasimi i prqindjeve. Kjo
thjesht prshkruan t dhnat e njohura. Mund t jet parashikuese, q prdor t dhna t ditura pr t
parashikuar dika q nuk dihet. Shpesh, statistikat prdoren n dshmi shkencore, si provat e ADN-s.
Kto prova mund t prjashtoj dik si t dyshuar thjesht duke treguar se ADN-ja e t dyshuarit nuk
prputhet me ADN-n e gjetur n vendin e krimit. Ka m shum nuanca nse ka prputhje.Gabimi i
Prokuroritn statistika n thelb do t thot se nuk mund t thoni prfundimisht se ADN-ja ose ndonj
tjetr prputhje nnkupton se dikush sht fajtor. Mirpo ajo do t thot se mundsit e prputhjes jan
shum, shum t rralla.

Edhe pse zkaonisht avokatit nuk i krkohet t prllogaris statistikat, sht mir q juristt t kuptojn se
kuptimkan n prgjithsi statistikat. Kjo i bn t mundur avokatit ose gjyqtarit t dij se far
pyetjesh t bj. Eksperti mund t shpjegoj se testi laboratorik sht shum i sakt. Juristi mund t
pyes ekspertin pr shkalln e gabimit ose devijimin standard t testeve laboratorike. Kto konsiderata
ndihmojn pr t kuptuar se sa t sakta apo t besueshme jan testet. Pyetjet lidhur me metodat dhe testet
na ndihmojn t kuptojm nse provat jan t besueshme.

Nse provat statistikore jan parashikuese, ka faktor t rndsishm pr t prcaktuar besueshmrin e

rezultateve. Madhsia e mostrs sht shum me rndsi. Nse nj ekspert bn parashikimin n baz t
nj mostre shum t vogl, ai nuk duhet t besohet. Gjithashtu, nse sht mostr me paragjykime, mund
t mos jet e besueshme.

Njerzit bjn parashikime pr jetn e tyre t prditshme n baz t probabiliteteve. Ata besojn se jan
t mir n kuptimin e probabiliteteve. Kjo sht arsyeja pse kazinot dhe llotarit nxjerrin para, pasi i
kuptojn probabilitetet e lojrave m mir se shumica e njerzve. Disa pyetje shum t thjeshta mund t
ken probabilitete q t vn n lajthim, ashtu si u demonstrua nga Dilema Monty Hall. Kjo sht arsyeja
pse t mbshtetesh vetm mbi statistikat n nj shtje penale sht problematke, edhe nse disa gjykata
kan vepruar kshtu. Megjithat, teoria bajeziane sht nj lmi e statistikave q demonstron se provat
statistikore q mbshteten nga prova t tjera kan m shum gjasa t jet e sakt. Kjo sht arsyeja pse
vrtetimi i provave sht aq i fuqishm dhe i rndsishm.

Problema:

1. Nj fabrik pr prodhimin e ushqimeve pr foshnje ka lejuar q t shitet ushqim i prishur dhe nj

fmij vdiq pasi e hngri. Nj ekspert dshmon se kontrollet e siguris dhe cilsis t fabriks jan 99%

159

t sakta. Nse fabrika shet 10,000 shishe me ushqim pr foshnja n vit, a t jep siguri dshmia e ktij
eksperti se ushqimi sht i sigurt? Po sikur ai t thosht se sht 99.9% e sakt? Po sikur t thoshte se
sht 99.99% e sakt?

2. ADN-ja konsiderohet t jet shum e sakt. Nse probabiliteti i prputhjes sht 1 n 200 milion
njerz, a nnkupton kjo se nj person q ka ADN e cila prputhet me ADN-n e gjetur n vendin e krimit
sht fajtor? Nse jo, far nnkupton?

3. far sht pozitivja e rreme? Le t themi se vetm 1% e popullats jan alergjik ndaj arrave. Nj
laborator promovon nj pajisje q teston pr alergjit ndaj arrave. Nga ata q n t vrtet jan alergjik
nga arrat, 90% kan rrezultat pozitiv. Mirpo, edhe ata q nuk kan alergji srish dalin me rezultat
pozitiv n 5% t rasteve. Cili sht probabiliteti q nj person me rezultat pozitiv n kt test t jet
alergjik nga arrat?

4. N nj vrasje sht gjetur nj model gjaku i sprkatur n mur. Eksperti vren se n teste, modeli
mesatar nga personi djathtak rezulton n sprkatje t ngjashme gjaku n 70% t rasteve. Modeli mesatar
nga nj person majtak ka modele t ngjashme n 40% t rasteve. A mungon ndonj informacion q do ta
bnte kt test t dukej m binds, apo m pak binds?

160

 Modele t prgjigjeve

1. Nntdhjet e nnt prqind tingllon si nj numr shum i madh. Mirpo, nse fabrika shet 10,000
shishe me ushqim pr foshnje, 99% saktsi e kontrollit nnkupton se 9,900 shishe dihet se jan t mira.
100 shishe mund t mos jen t mira. Kshtu, njqind shishe me ushqim pr foshnja q po hahen nga
fmijt dhe q kan dal nga kjo kompani kan cilsi t dyshimt. A e bn kjo t sigurt vrtet ushqimin
pr foshnje? Nse saktsia sht m e lart, si 99.99%, kjo srish do t thot se 9,999 shishe dihet q jan
t mira. Nj shishe mund t jet e keqe. Kjo sht m mir, por nse fabrika bn do jav nj shishe t
mundshme t keqe, kjo srish prbn shtje sigurie.

2. Probabiliteti i prputhjes 1 n 200 milion njerz thjesht nnkupton se nse njerzit zgjidhen n mnyr
rastsore, nj n 200 milion do t prputhej me mostrn. Vet ky informacion nnkupton se kjo
prputhje sht shum e rrall dhe se nuk ka gjasa q nj tjetr person t prputhet. Mirpo, nse
probabiliteti i prputhjes sht 1 n 200 milion dhe ka dshmi t tjera q sugjerojn se i pandehuri sht
fajtor, ather ne e dim nga Teoria e Bajesit se ka shum m tepr mundsi q i pandehuri t jet fajtor.

3. Pozitivja e rreme sht kur testi laboratorik ose ndonj tjetr proces dshmon rezultat pozitiv, por q
n t vrtet sht gabim. Nse 1% e popullsis sht alergjike, probabiliteti paraprak i yni sht 1%, ose
0.01.

x = Probabiliteti Paraprak = 1%
y = Probabiliteti q testi pozitiv sht kusht i alergjis = 90%
z = Probabiliteti q testi pozitiv sht kusht i mospajes alergji = 5%
PP = = = = =

PP = 15.65%

Pra, personi q ka test mjeksor pozitiv pr alergji nga arrat ka vetm 15.65% mundsi sht alergjik n t
vrtet. Pse? Sepse grupi i njerzve q aktualisht kan alergji sht aq i vogl dhe grupi i pozitiveve t
rreme sht m i madh nga sa duket.

4. Nj ekspert ka br teste dhe ka dshmuar se modeli mesatar nga nj person djathtak do t kishte
sprkatje t ngjashme t gjakut n 70% t rasteve. Modeli mesatar nga nj person majtak do t kishte
modele t ngjashme vetm n 40% t rasteve. Megjithat, ne nuk e dim variablin apo devijimin standard
t ktyre testeve. Nse modeli mesatar nga nj djathtak prputhet me 70% t rasteve dhe e majtakut 40%
t rasteve, kjo tingllon se modeli duhet t ardhur nga nj dor e djatht. Mirpo, nse t gjitha modelet
prputhen mir, ather mund t ket dhe aq dallim mes dy modeleve. Kto dallime nuk jan kuptimplot
nga aspekti statistikor nse devijimi standard i testeve me dor t djatht dhe t majt jan t prafrt. Me

161

siguri ngjajn shum njri me tjetrin. Mirpo, nse devijimi standard sht i lart, ather kjo nnkupton
se n 40% t rasteve, modelet me dor t majt mund t duken si ai n vendin e krimit, por n 60% t
rasteve me siguri duken shum t ndryshme.

162

 K apitulli 9

Provat konkluduese: Provat nga opinioni i ekspertit

N kapitujt e mparshm, kemi shqyrtuar cilsit e provave: relevancn, besueshmrin dhe fuqin
provuese. Kemi par se provat duhet t jen relevante dhe prfundimtare. Pr dshmitart, besueshmria
varet nga aftsia e dshmitarit pr t vzhguar dhe mbajtur mend ngjarjet, si dhe vrtetsin e tyre.
Besueshmria e dokumentave varet jo vetm nga autenticiteti i tyre, por edhe nga procesi q i ka krijuar.
Proceset duhet t sigurojn se dokumentat jan t besueshm. S fundmi, fuqia provuese thjesht merr
parasysh se sa provat e prmirsojn probabilitetin q nj fakt apo konkluzion i prkohshm apo
prfundimtar t jet i vrtet.

N kapituj e mparshm jemi marr edhe me provat konkluduese, si statistikat. Kto prova iu ndihmojn
gjykatave t konkludojn t vrtetn. Meq provat jan konkluduese, kjo nnkupton se ka pasiguri. Kjo
ndrlidhet direkt me fuqin provuese t asaj prove, pasi intuita jon pr pasigurin shpeshher vihet n
lajthim nga statistikat. Ne mund t besojm se provat statistikore kan m shum aftsi bindse se sa
meritojn t ken.

Provat nga eksperti ndrlidhen me provat statistikore n shum mnyra. Disa ekspert mbshteten tek
statistikat pr t analizuar provat dhe pr t dhn mendim. Ekspertiza sht gjithashtu nj cilsi q
shpeshher mund t kreditohet me m shum besueshmri dhe fuqi provuese se sa duhet. Kjo mund t
duket e uditshme; n fund t fundit, gjykata dhe prokuroria nuk kan njohuri shum t mdha pr
shkencn e mjeksis ligjore, kontabilitetit, gjenetiks apo lmive t tjera shum teknike. Ata duhet t
jen n gjendjetibesojn ekspertit n kt lmi pr t analizuar t dhnat dhe pr t dhn opinion.

163

Mund t jet e leht pr gjykatn apo prokurorin q thjeshttiabesoj ekspertit t gjith vendimmarrjen,
duke i trajtuar fjalt e ekspertit si fakt i pakundrshtueshm. Mirpo, prokurori, avokati dhe gjyqtari ende
e kan pr detyr t shqyrtojn provat n mnyr kritike. Nse nj ekspert mjeksor jep mendim pr
fizikn apo inxhinierin, a do ta trajtonim si dika tjetr nga nj mendim i zakonshm? Sigurisht q jo,
pasi eksperti mjeksor nuk ka shkollim apo prvoj n ato lmi. Nse eksperti mjeksor jep nj mendim
n baz t statistikave,adotibindeshimatijmendimiapodot vrisnim mendjen nse statistikat jan t
sakta? N fund t fundit, shkolla e mjeksis nuk t mson pr analiza statistikore t hollsishme. Nse
eksperti mjeksor jepo mendim pr kardiologjin, edhe po t jet pediatre,adotijapn pesh t veant
atij mendimi t ekspertit?

N shum sisteme ligjore, dshmit nga ekspertt kan trajtim special n krahasim me dshmit nga
dshmitart e tjer. Pr kt arsye, provat nga opinioni i ekspertit kan m shum pesh se sa opinionet e
dhna nga dshmitart e tjer. N fakt, prova-opinion nga nj ekspert mund t ket po aq, n mos m
shum, pesh sa provat direkte nga dshmitari okular. Kur nj opinion i ekspertit ka nj fuqi aq t madhe
n prcaktimin e vendimit nga gjykata, juristt dhe gjykata duhet t kuptojn besueshmrin dhe sigurin
e ekspertit, analizn q ka prdorur eksperti dhe nse eksperti po jep opinion me t cilin ekspert t tjer
t ksaj lmie me siguri do t pajtoheshin.

1) far sht prova e ekspertit apo ekspertiza?

Nj dshmitar i zakonshm shpjegon se far percepton ai ose ajo. Ai dshmitar mund t ket par apo
dgjuar nj ngjarje, apo t ket procesuar ndonj dokument t rndsishm, apo t ket ndonj
informacion tjetr q sht direkt relevant pr rastin. Nga ana tjetr, eksperti thjesht jep nj opinion.
Eksperti nuk e ka par krimin, as nuk e ka par ndonj ngjarje t ndlridhur me krimin. N t vrtet,
eksperti ose ka shqyrtuar provat, ose ka patur qasje n informacion t specializuar dhe pr shkak t ksaj,
gjykata i lejon t jap opinionin.60

Mirpo ai opinion duhet t mbshtetet diku. A ka eksperti njohuri t specializuar? A ka shkollim apo
prvoj t specializuar? A ka br ndonj hulumtim pr at tem? far i jep ktij eksperti autoritetin
dhe seriozitetin pr t dhn thjesht nj opinion q konsiderohet dshmi? Sipas ligjit anglez, apo ligjit t
Afriks s Jugust pr shembull, konsiderohet se provat e ekspertit mund t adresojn vetm ato shtje q
jan jasht prvojs s zakonshme t njeriut.61 Ashtu si ka shpjeguar Gjyqtari Learned Hand rreth nj
vit m par, ekspertt ofrojn t vrteta t prgjithshme q rrjedhin nga... prvoja e specializuar.62 Kjo

60
Ndisajuridiksione,sinAngli,ekspertkonsiderohetdshmitariekspert.Nsisteminhollandez,ashtusin
shumsistemekontinentale,ekspertkonsiderohetnjinstitucioniveant sipasNenit343dhe344tWetboek
vanStrafvordering,apoKodiiProcedursPenaletHollands.Sipasligjithollandez,ekspertimundtjapvetm
opiniondhenukmundtdshmojprfakteqatakanvzhguar(sitestimet).Gjykatatekanzgjidhurkt
shtjedukeiukrkuarekspertveqtjapinbetiminprekspertdheprdshmitar,dukeikonsideruaratasi
dshmitarekspert.ShihL.MeintjesVanDerWalt,ExpertEvidenceintheCriminalJusticeProcess,AComparative
Perspective,67(RozenbergPub.2001)(Dshmiaeekspertitnprocesinedrejtsispenale,perspektiv
krahasimore).SipasNenit85tKodittProcedursPenaletGjermanisStraffprozessordnung,ekzistonnj
dispozitengjashmepreksperttqdshmojnprfakte.Gjithashtu,ligjihollandezprfshinedhenjtjetr
kategoritdshmitarvetspecializuar(deskundigegetuige)qmundtprfshijmjekosepolic,q
gjithashtumundtprdorensidshmiengjashmemedeponiminngaopinioniekspertit.Id.
61
MeintjesVanDerWaltn64(citimiR.v.Turner[1975]1QB834).
62
L.Hand,HistoricalandPracticalConsiderationsRegardingExpertTestimony,(Konsideratahistorikedhe
praktikelidhurmedeponimineekspertve)15Hard.L.Rev.40,54(1901).

164

prvoj e specializuar i jep ekspertit njohuri specifike jasht atyre q jan pjes e prvojs s zakonshme
t njeriut. Por si e ofrojn ekspertt me siguri kt informacion apo analiz?

Ekzistojn dy lloje t prgjithshme t ekspertve. Lloji i par e mbshtet opinionin e vet mbi testime
shkencore. Eksperti duhet t ket trajnim shkencor dhe ekspertiz n at lmi, si dhe pajisjet dhe metodat
e duhura. Zakonisht, kjo krkon qasje n prova fizike dhe mundsisht laborator, analiza mjeksore ose
teknike. Ktu mund t hyj testii mjeko-ligjor, testimi mjeksor ose ekspertiza kompjuterike.

Lloji i dyt e mbshtet opinionin e vet t ekspertit mbi njohuri t specializuara. Ky lloj jo patjetr krkon
qasje n prova fizike. Ai mund t jet nj ekspert q llogarit vlern e nj objekti, ofron ekspertiz n
kontabilitet, ose mund t jet thjesht nj ekspert q i siguron gjykats prapavijn e duhur faktike mbi
ndonj tem teknike.

Eksperti jep nj opinion. Kjo do t thot se opinioni mund t jet i pasakt, i gabuar, edhe nse eksperti
sht shum i kualifikuar. Eksperti mund t ket br nj gabim, mund t jet me paragjykim, ose mund
t prdor ndonj teknik pr t ciln nuk ka pajtim universal. Pra, eksperti duhet t jap opinionin pr
shtje t prkohshme, mirpo kurr nuk duhet t jap opinion pr shtjen finale: fajsi apo pafajsi.
Mendimiiekspertitduhettindihmoj gjykimit t gjykats, por nuk duhet t zvendsoj gjykimin e
gjykats pr shtje finale.

2) C ilsit e provave t ekspertit

Cilsit e provave t ekspertit dallojn nga cilsit e dshmitarit normal. S pari, relevanca e ekspertit
sht pothuajse e pranuar, pasi pyetja q i bhet ekspertit nga prokurori, mbrojtja ose gjykata supozohet t
jet me rndsi pr rastin. Shpeshher, fuqia provuese q i jepet dshmis dhe raportit t ekspertit sht
mjaft e madhe, sidomos nse eksperti deklaron se opinioni i tij ka siguri t lart statistikore.

Eksperti jep opinion dhe nuk prshkruan fakte q ai apo ajo ka par pr krimin. Dshmitari ekspert nuk e
ka perceptuar krimin, as nuk po prpiqet t sjell n kujtes fakte apo hollsi t atij krimi. Vlera q
eksperti i jep vendimmarrjes s gjykats nxirret nga analiza q bn eksperti. Aftsia e ekspertit pr t
br analizn dhe cilsia e vet analizs ndikon direkt mbi besueshmrin dhe sigurin e opinionit t
ekspertit q po jepet.

Pr fat t keq, nse kredencialet dhe analiza e ekspertit nuk shqyrtohen trsisht, besueshmria dhe siguria
e provave supozohet t jen t larta. Mirpo, nse kredencialet jan t paprshtatshme apo jo t duhurat
pr ekspertizn q po jepet, far e bn opinionin e ekspertit m t vlefshm se sa ai i nj jo eksperti?
Kshtu, besueshmria dhe siguria e ekspertit dhe analizs s ekspertit jan pyetjet m me vend q duhen
patur parasysh lidhur me dshmin nga eksperti. Mirpo, dshmia e ekspertit sht aq e mir sa
informacioni q i krkohet ekspertit t analizoj.

3) O pinioni i mbshtetur mbi prova t tjera

Eksperti jo vetm q duhet t ket qasje n provat e nevojshme, por madje duhet t rishikoj provat dhe t
krkojn edhe m shum prova nse duhet. Kto prova ne do ti quanim "subjekti i provave," pasi jan
subjekt i analizs. Meq eksperti e mbshtet opinionin e tij apo t saj mbi subjektin e provave, sht me
rndsi kye q eksperti ti rishikoj ato prova.

165

Pyetja e par prtubr sht se si ato prova i jan prcjell ekspertit. A ka par kopje apo origjinalet?
A ka ndonj shqetsim se provat q ka rishikuar eksperti jan ndryshuar apo manipuluar? Nse subjekti i
provave q ka analizuar eksperti nuk sht i besueshm, ather edhe opinioni i ekspertit nuk ka baz t
besueshme.

Pyetja e dyt prtubr sht nse eksperti ka qen n gjendje t shqyrtoj t gjiht provat q ka krkuar
analiza? A ka ndonj subjekt t provave q mungon nga analiza? Nse po, a e ka marr eksperti parasysh
at zbraztir kur ka dhn opinionin e tij apo t saj?

Pyetja e tret prtubr sht nse eksperti i ka analizuar apo jo provat. Nse eksperti ka dhn analiz
standarde pa ndonj referenc pr subjektin e provave ose ka br gabime sa i prket subjektit t provave,
juristi apo gjyqtarit duhet ta pyesin ekspertin nse e kan ekzaminuar subjektin e provave. Nse eksperti
nuk e ka ekzaminuar si duhet subjektin e provave, analiza e ekspertit mund t mos jet madje aspak
relevante pr shtjen penale.63

4) Metodat pr caktimin e ekspertve

Sistemet ligjore i caktojn ekspertt n tri mnyra t prgjithshme. N disa sisteme, ekspertt mund t
caktohen vetm nga gjykata. N sisteme t tjera, ekspertt caktohen nga palt. Nj trend i kohve t
fundit n disa vende, si Australia dhe MB sht ai i dshmive t ekspertve n harmoni me njra-tjetrn
n mnyr q ekspertt t mund t debatojn me njri-tjetrin pr opinione t ndryshme. Secili format ka
pikat e veta t forta, por edhe ato t dobta. Kto pika t forta dhe t dobta ndikojn edhe n cilsit e
provave q jepet nga eksperti.

N shum sisteme kontinentale, ekspertin e cakton gjykata. Prfitimi kryesor i ktij lloj sistemi sht se
eksperti del si neutral dhe nuk asociohet me asnj pal. N t vrtet, eksperti asociohet me procesin
gjyqsor. Kjo pik e fort mund t jet gjithashtu dhe pika e dobt, pasi nj ekspert i cili caktohet nga
gjykata mund t duket si i pakundrshtueshm. Juristi i cili nuk pajtohet me ekspertin mund t mos e
sfidoj dshmin e tij para gjyqtarit q e ka caktuar at ekspert apo para kolegut t gjyqtarit q e ka
caktuar ekspertin. Pra, n sisteme t tilla, deponimi i ekspertit priret t jet m i vshtir prtu
kundrshtuar dhe mund t jet posarisht vendimtar.

N shum vende ku prdoret e drejta zakonore, ekspertt caktohen nga palt, por rrallher nga gjykata.
Pala duhet t demonstroj para gjykats se eksperti sht i kualifikuar dhe ka baza pr t dshmuar. N
prgjithsi kjo do t thot se dshmia e tij duhettindihmoj gjykats, q eksperti sht i shkolluar, me
prvoj dhe ka njohuri n at lmi dhe se eksperti ka prdorur metoda t analizimit q jan t duhurat nga
ana shkencore apo teknike.

Sidoqoft, edhe pala kundrshtare mund t propozoj ekspert pr t dshmuar. Edhe ai ekspert ka
shkollimin, prvojn dhe njohurit dhe mund t prdor ndonj analiz tjetr t ndryshme, por t pranuar.

63
Nseekspertitishtkrkuartjapopiniontprgjithshm,mundtmosjetenevojshmeqaioseajot
shqyrtojsubjektineprovave.Ekspertitmundtikrkohetopinionprinformaciontprgjithshmqmundt
jetrelevantprrastin,pornukkatbjmesubjektineprovave.Prshembull,nseekspertitikrkohettjap
vlernenjmakinetvjedhur,aioseajothjeshtmundtireferohetshitjevetkohvetfundittmakinavet
ngjashme.Ekspertitgjithashtumundtikrkohetnumriindonjarmetzjarrittcaktuarnvend,pr
rrezikshmrineprgjithshmetndonjkimikati,oseprndonjfakttjetrteknikaposhkencorqshtrelevant
prrastin.

166

Q t dy ekspertt mund t ken opinione t ndryshme, t bazuara mbi metodologjin ose njohurin se q
t dy jan t sakt. Gjyqtarit pa ndonj trajnimaponjohurishkencoreapoteknikemundtikrkohet t
besoj njrin ekspert kundrejt tjetrit. N kto sisteme, ekspertt shihen si me paragjykim ndaj pals q i
ka punsuar dhe kjo mund ta sjell gjykatn n pozit t vshtir se k t zgjedh t besoj.

Nj metod e tret ka fituar terren n vitet e fundit. Dshmia e njjt e ekspertit sjell dy apo m shum
ekspert para gjykats, ose n t njjtn koh, ose njri pas tjetrit. Gjykata ose palt iu bjn pyetje
ekspertve, mirpo edhe nj ekspertmundtibj pyetje ekspertit tjetr. N Australi kjo quhet
sikletosjae ekspertve, pasi t dy ekspertt i vendos n t njjtn karrige dhe nuk i lejon t dalin derisa
ata t ken arritur konkluzionin e njjt. Edhe pse t kesh disa ekspert q dshmojn derisa t arrijn n
nj konkluzion t vetm ka avantazhin e vet, kjo nuk funksionon gjithmon. Disa ekspert thjesht nuk
pajtohen njri me tjetrin. Kjo mund t shpenzoj shum koh dhe para.

Pra, ekzistojn tre forma baz se si caktohet eksperti. Eksperti i caktuar nga gjykata sht m efikas dhe
ofron nj opinion t vetm, n dukje pa paragjykim. Mirpo, nse eksperti e ka gabim apo prdor metoda
kontroverse apo t vjetra, sht e vshtir q ky ekspert t kundrshtohet para gjykats. Ekspertt e
caktuar nga palt ofrojn opinione m t gjera dhe mund t argumentojn se ato opinione jan m t
sakta. Mirpo, ekspertt mund t ken paragjykim ndaj palve dhe kjo e l n dor t gjykats t vendos
se cilin opinion teknik apo shkencor t besoj. S fundmi, dshmia e njjt e ekspertit tenton t prdor
aspektet pozitive t t dyjave. Mirpo, nuk funksionon gjithmon dhe mund t krkoj m shum burime.

5) Siguria nga kualifikimet e ekspertve

Meq gjykatat iu besojn m shum provave nga eksperti se sa formave t tjera t provave, juristt dhe
gjyqtart duhet t gjith t kujdesen q provat t jet t sigurta. Sidomos n shtjet penale mund t ket
pasoja t rnda dhe t pakthyeshme nse vendimi i gjykats sht mbshtetur vetm mbi prova t
pasigurta nga eksperti. Mund t ekzistojn dy fusha kritike ku siguria e provave t dhna nga eksperti
mund t ket probleme. S pari, eksperti jep opinionin pr ndonj fush ku ai ose ajo nuk ka kualifikime
apo ekspertiz pr t diskutuar. S dyti, eksperti mund t prdor analiza t paprshtatshme apo me
gabime para se t arrij n konkluzionet e tij. Secili nga kto probleme mund ta bj dshmin e ekspertit
t pasigurt dhe kshtu, t pabesueshme.

Mirpo ekspertit t kualifikuar duhet tilejohett jap vetm opinionin brenda lmis s tij t ekspertizs.
Mirpo shpeshher, opinionit t ekspertit i jepet besueshmri edhe nse ai apo ajo nuk ka trajnim apo
prvoj n at lmi. Pr shembull, ekzaminuesi mjeksor i cili sht trajnuar si mjek pr nj koh t gjat
n mjeksin ligjore dhe ka prvoj, kuptohet q mund t jap nj opinion pr arsyet e vdekjes s nj
personi. Por a i ka ai ekspert kualifikimet pr t diskutuar balistikn e armve t zjarrit? A ka ky ekspert
kualifikimet pr t br analiza statistikore? A ka ky ekspert shkollimin apo prvojn pr shpjeguar sa
larg nj person bie apo hidhet nga ndrtesa? Nse prgjigja sht jo, ather pseduhetgjykatatibesoj
opinionit t ekzaminuesit mjeksor pr plumbat e prputhur? Pse duhet gjykata t gjej opinion t sigurt
pr mundsit statistikore pr kancer? Nse ekzaminuesi mjeksor nuk sht edhemjek,pseduhetti
besojme opinionit t tij se sa larg shkon nj trup?

Nse eksperti nuk ka aktualisht shkollimin q e kualifikon at t jap dshmi eksperti, t gjitha informatat
e tjera q eksperti siguron jan thjesht nj opinion. Nga kjo lind pyetja: far sht eksperti i kualifikuar?

167

Nuk ka standarde ndrkombtare pr kualifikimet e ekspertve. N Gjykatat Federale t Shteteve t

Bashkuara, pr shembull, eksperti kualifikohet sipas Rregullit 702 t Rregullave Federale pr Dshmi, q
thot:

Rregulli 702 (Dshmia nga ekspertt)

Nse njohurit shkencore, teknike apo njohuri t tjera t specializuara ndihmojn gjykuesin e fakteve t
kuptoj provat apo t prcaktoj ndonj fakt n fjal, dshmitari i cilsuar si ekspert pr shkak t
njohuris, shkathtsis, prvojs, trajni mit apo shkollimit mund t dshmoj n formn e nj opinioni apo
tjetr, nse (1) dshmia mbshtetet mbi fakte apo t dhna t mjaftueshme, (2) dshmia sht produkt i
pari meve dhe metodave t sigurta dhe (3) dshmitari ka aplikuar pari met dhe metodat tek faktet e rastit
n mnyr t sigurt.

Sipas ktij standardi, eksperti duhet t posedoj njohuri shkencore, teknike apo tjetr t specializuarq
e ka prftuar prmes msimit, shkathtsive, prvojs, trajnimit apoo shkollimit.

N Gjermani, nga ana tjetr, gjykata przgjedh dshmitart ekspert sipas Nenit 73 t
Straffprozessordnung (StPO). Sipas Nenit 75StPO,personi i caktuar si ekspert duhet t respektoj
emri min nse shtcaktuar publikisht pr t dhn opinione t llojit t krkuar, apo nse ai sht
praktikon publikisht apo komercialisht shkencn, artin apo zanatin, njohuria pr t cilat sht parakusht
pr t dhn nj opinion, apo nse ai sht emruar apo autorizuar publikisht pr t praktikuar kt
profesion.

Pra, sipas standardit gjerman, eksperti ose duhet t emrohet pr qllime t dhnies s atyre opinioneve (si
shkenctar i laboratorit mjeko-ligjor apo ekzaminues mjeksor) ose duuhet t praktikoj publikisht apo
komercialisht shkencn, artin apo zanatin, njohuria pr t cilat sht parakusht pr t dhn opinion...

shtja e dshmis shkencore nga eksperti sht shtjelluar me hollsi n Daubert kundr . Merrill Dow
Pharmaceuticals, Inc.64 ku Gjykata Supreme e Shteteve t Bashkuara ka shqyrtuar si kualifikimet e
ekspertit, ashtu dhe metodologjin e tij. N t dyja, gjykata duhet t siguroj se secila dhe t gjitha
dshmit shkencore apo provat e pranuara jan jo vetm relevante, por edhe t besueshme65 dhe se
siguria e provave bazohet mbi vlefshmrin shkencore.66 Kjo vlefshmri shkencore prfshin trajnim t
mjaftueshm dhe prvoj n at disiplin q ai ekspert t analizoj provat dhe t jap opinion.

Mirpo, kur eksperti nuk dshmon pr rezultate shkencore, ajo besueshmri e dshmismund t
mbshtetet mbi njohuri, shkathtsi, prvoj pune ose trajnim person.67 Pr shembull, Gjykata Supreme
ishte e mendimit se qoft ekspert shkencor apo ndonj tjetr lloj eksperti, njohuria e atij eksperti sht me
rndsi pr konstatimin e besueshmris s provave.68N fund t fundit, dshmitari ekspert i cilitdo lloj

64
509U.S.579(1993).
65
Id.at589.
66
Id.at59091.
67
Shih,p.sh.,ReddingLindenBurr,Inc.kundrKing,No.H072925,2009WL277531n*2(S.D.Tex.Jan.4,
2009)(citohetKumhoTireCo.kundrCarmichael,526U.S.137,142(1999)).
68
KumhoTireCo.at147.

168

dallon nga dshmitari normal pr shkak t prezumimit se opinioni i ekspertit do t ket baz t
besueshme mbi njohurit dhe prvojn q ka n disiplinn e vet.69

Pra, mund t arsyetojm se nj ekspert nuk duhet t jet rishtar apo i pashkolluar n disiplinn pr t ciln
dshmon. Nuk ka standarde se sa shkollim sht i mjaftueshm dhe nse dy vite prvoj jan t
mjaftueshme. Gjithnj e m shum besim po iu jepet certifikimit t ekspertve q iu mundson gjykatave
t kualifikojn ekspertin m leht. Nse organi q bn certifikimin ka standarde dhe teste legjitime, kjo
mund ta ndihmoj gjykatn q tiidentifikoj m leht ekspertt.

Eksperti duhet t ket prvoj, shkathtsi ose shkollim t mjaftueshm, apo si e formulon kodi gjerman, ai
ose ajo duhet t ket praktik publike ose komerciale t shkencs, artit apo zanatit. Sido q t formulohet,
eksperti duhet t ket njohuri apo prvoj pr temn dhe kto jan t ndryshme nga ato t nj dshmitari.
Kjonjohuriduhettijap opinionit t tij vler m t madhe. Megjithat, kjo sht vetm gjysma e arsyes
pse opinioni i ekspertit ka pesh m t madhe n salln e gjykimit. Eksperti duhet gjithashtu t bj disa
lloje t analizave apo t ket ndonj metodologji q nuk do t ishte e huaj pr t tjert n fushn e tij.

6) Besueshmria e metodave t analizave

Secili dshmitar ekspert duhet t ket ndonj lloj metodologjie me an t s cils ai apo arrin tek mendimi
i vet. Nse ekspertiza sht shkencore, ather duhet t ket vlefshmri shkencore. Nse ekspertiza
mbshtetet tek njohurit dhe prvoja nga disiplina e tij apo e saj, ather duhet t jet e pranuar brenda
asaj lmie. Gjykata Supreme e SHBA-ve n rastin Daubert ka vrejtur se gjykatat duhet t prqendrohen
tek parimet dhe metodologjitq prdor eksperti dhe jo tek konkluzionet e tyre.70 Po ashtu, Gjykata ka
thn se ekspertiza e inxhinieris sht shkenc e aplikuarq gjithashtu mbshtetet mbi arsyetime dhe
metodologji shkencore.71 Ajo paralajmroisegjykatatduhettikushtojn vmendjen t posame
bazs faktike, t dhnave, parimeve, metodave apo zbatimit t tyren deponim pr t konstatuar nse
deponimi i ekspertit ka baz t sigurt n njohuri dhe prvojn at lmi.

N fakt, Rregulli 702 ka tre krkesa pr t lejuar deponimin nga eksperti: nse (1) dshmia mbshtetet mbi
fakte apo t dhna t mjaftueshme, (2) dshmia sht produkt i pari meve dhe metodave t sigurta dhe (3)
dshmitari ka zbatuar parimet dhe metodat tek faktet e rastit n mnyr t sigurt.

Si mundet nj gjyqtar, q nuk sht ekspert, t prcaktoj nse ka fakte apo t dhna t mjaftueshme? Si
mundet gjykata t prcaktoj nse metodat dhe parimet jan t sigurta? Gjithashtu, si mundet ky gjyqtar
jo-ekspert t vlersoj nse ato parime dhe metoda jan zbatuar n mnyr t besueshme tek faktet e
rastit? Duket se duhet nj ekspert pr t vlersuar ekspertin. Mirpo,ekzistojn disa tregues q mund ta
ndihmojn gjykatn t prcaktoj nse metodat shkencore, teknike apo t specializuara jan t sigurta.

69
Id.N148.
70
Daubertn595.
71
KumhoTireCo.n148.

169

 a) Praktikat e pranuara n prgjithsi

Treguesi kryesor se nj metod shkencore, teknike apo e specializuar sht e besueshme sht q ajo t
jet e pranuar mir n lmi.72 Nse nj metod sht parsore apo mnyra m e pranuar e analizs n at
lmi ajo konsiderohet e sigurt. Ky pranim mund t demonstrohet n shkenc nga prdorimi i saj n
publikime t rishikuara nga koleg apo t merret parasysh si praktik standarde n tekstet profesionale.
Ky pranim mund t tregohet edhe nse rekomandohet apo sht praktik e detyrueshme nga ndonj
shoqat apo organ rregullativ. Pr shembull, ekzistojn tet grupe t gjakut: A+, A-, B+, B-, AB+, AB-,
O+ dhe O-. N Kanada, shrbimi shtetror shndetsor dhe Shoqata Kanadeze e Standardeve q t dyja
kan procedura standarde pr mbledhjen e kampionve t gjakut, ruajtjen e kampionve dhe procedurs
pr testim pr t prcaktuar grupin e gjakut. Gjithashtu, nse prdoret ndonj pajisje e caktuar
laboratorike, prodhuesi i asaj pajisjeje normalisht ka praktika t rekomanduara pr t siguruar
besueshmrin e rezultateve laboratorike nga ajo pajisje. N nj lmi q sht shkenc e aplikuar, si
inxhinieria, ka edhe shum parime dhe metoda t pranuara n prgjithsi. Pr shembull, ekziston nj
organizat e quajtur Shoqata Amerikane pr Testim dhe Materiale, q tani quhet ASTM International, e
cila zhvillon standardet konsensuale t inxhinieris.

Jo e gjith analiza nga ekspertt sht shkencore apo e bazuar n parime shkencore. Pr ekspertiza t
bazuara n art apo zanat, apo teknike, apo njohuri t tjera t specializuara, eksperti mund t mos ket br
analiz me an t ndonj metodologjie formale. Mirpo, shpeshher nga praktika standarde n shum
lmi. Pr shembull, eksperti t cili i krkohet t vlersoj tokn ose ndonj automobil i referohet shitjeve
t tjera t krahasueshme. N Shtetet e Baashkuara apo n Mbretrin e Bashkuar ekzistojn libra t
industris q listojn vlernemakinave.Ekspertithjeshtmundtireferohetatijlibriosetireferohet
shitjeve paraprake t makinave t ngjashme n at zon. Vlersimi i toks bhet njjt, duke iu referuar
shitjes s patundshmrive n at zon. Pr shembull n shtetin e Kalifornis n SHBA, vlersuesit e
patundshmrive jan t licensuar. Metodat q prdorin vlersuesit e licensuar t Kalifornis udhhiqen
nga standardet e Standardeve Uniforme t Praktiks s Vlersimit Profesional (SUPVP), t cilat jan
miratuar nga Fondacioni i Vlersimit.73

Shum shpesh nj eksperti i bhet nj pyetje e zakonshme n lmin e tij apo t saj, ose bn ndonj test
laboratorik t pranuar mir. Mirpo, jo t gjitha metodat jan po aq mir t prcaktuara saq qeveria,
shoqataaporregullatorititransferojn n metoda me shkrim. Disa ekspert mund t kontestojn
praktikat e "pranuara n prgjithsi" si t pasakta, apo t paprshtatshme n disa rrethana. N disa raste t
tjera, nga eksperti krkohet t jap opinion pr ndonj tem ku nuk ka praktik t pranuar n prgjithsi.
Ku mund t mbshtetet gjykata pr t prcaktuar nse metodologjia sht e besueshme?

b) Prdorimi i metodologjis q sht prndryshe e sigurt

Nse eksperti prdor ndonj metod pranimi i prgjithshm i s cils nuk sht dshmuar me miratim nga
ndonj rregullator apo ndonj shoqat, si mund t tregohet ndryshe siguria e saj? N vendimin n rastin

72
KykaqenstandardiicaktuarngaFryekundrUnitedStates,293F.1013(D.C.Cir.1923)qgjetisetestinga
makinaetvrtetsishteipasigurtnnjrastpenal,sepsenukkishtesiguruar"pranimtprgjithshm."Ky
standardi"pranimittprgjithshm"qndroinfuqinShteteteBashkuaraprshtatdhjetvjetderin
vendiminDaubert.
73
ZyraeKalifornisprPatundshmri,LibriiReferencs,Ch.15(2011).

170

Daubert, Gjykata Supreme listonte disa nga sugjerimet q prfshinin (1) nse teoria apo teknika mund
dhe sht testuar, ose (2) nse i sht nnshtruar rishikimit nga kolegt dhe a sht publikuar. Mund t
ket teknika ose kontrolle q reduktojn do gabim n procedur. Gjithashtu, nse eksperti mund t
demonstroj nse ka ndonj shkall t gabimit t ditur, apo potenciale pr kt teknik, kjo i ndiihmon
gjykats t prcaktoj sigurin e saj.74Pr shembull, eksperti i cili ka prdorur teknik pr t ciln nuk ka
standard t konsensusit, mund t deponoj si m posht:

Pyetje: A krkohet kjo metod nga ndonj rregullator apo shoqat?

Prgjigje: Jo, nuk krkohet.

Pyetje: A ka ndonj metod tjetr q rregullatori apo shoqata profesionale e rekomandon apo e
krkon n kt situat?

Prgjigje: Jo, nuk ka. Kjo nuk sht situat e zakonshme.

Pyetje: A bazohet kjo metod mbi ndonj teori apo parim q sht i pranuar n prgjithsi?

Prgjigje: Po, bazohet n teori shkencore t pranuar mir. Kjo teknik sht prdorur n disa artikuj
t publikuar n publikime shkencore t respektuara, q rishikohen nga profesionist t
tjer, prfshir the Lancet, the Journal of the American Medical Association, dhe the New
England Journal of Medicine.

Pyetje: A ka metoda t tjera q mund t ishin prdorur?

Prgjigje: Ka metoda konkurruese n baz t teorive t ndryshme, por ato nuk jan t miranuara aq
mir.

Pyetje: A ka ndonj arsye pse ajo metoda nuk jan pranuar aq mir?

Prgjigje: Ato metoda jan bazuar mbi teori q kan shum pak evidenc prtimbshtetur.
Gjithashtu, metodat priren t ken m shum shkall t gabimit se sa ajo q kam prdorur
un.

Pyetje: Ju prmendt shkalln e gabimit. Sa sht shkalla e gabimit t metods tuaj?

Prgjigje: Disa studime kan treguar se shkalla e gabimit t ksaj metod sht 0.01%. Me fjal t
tjera, ekziston gabimi 1 n 10,000 her q bhet. Ne e kemi br dy her, duke prdorur
disa mostra nga vendi i krimit. Ky hap shtes sht treguar pr t redukuar gabimin n
0.003%, q do t thot se ka gabim n 3 nga 100,000 tentativa.

Pyetje: Sa do t ishte shkalla e gabimit e metodave t tjera t mundshme?

74
Daubertat595.

171

Prgjigje: Metoda tjetr m e sigurt ka shkalln e gabimit 1.3%. Kjo do t thot 13 her nga 100
tentativa ka gabim. Kjo do t ishte pothuajse 1000 her gabim n metodn q un kam
prdorur.

Pyetje: Si jeni siguruar se nuk ka gabim laboratorik apo manipulim t mostrs?

Prgjigje: Ne e kemi br testimin n mjedis steril dhe kemi prdorur teknika laboratorike q
rekomandohen nga Shoqata Kombtare e Mikrobiologjis.

Pyetje: N baz t njohurive q keni n kt lmi dhe t metodave n dispozicion, a keni

prdorur metodn m t sigurt t mundshme?

Prgjigje: Po.

c) Prdorimi i metodologjis n baz t prvojs ose njohuris

Disa ekspert jan profesionist n nj lmi q nuk ka ndonj metodologji e cila t shpjegohet me lehtsi,
por ata mund t mbshteten tek njohuria dhe intuita e ekspertit. Mirpo kjo nuk do t thot se ata nuk
kan br analiza, pavarsisht se sa informale mund t ken qen. Edhe kjo analiz duhet t shqyrtohet
pr tregues t siguris.

Pr shembull, nj kompani e vogl ka nj makineri industriale e cila pr fat t keq ka vrar nj puntor.
Pronari i kompanis ka ndryshuar mekanizmin e siguris s makineris. Pronari pretendon se ndryshimet
synonin t rrisnin sigurin e mekanizmit. Prokuroria pretendon se ndryhsimet kishin pr qllim t rrisnin
produktivitetin n dm t siguris s puntorve. Thirret nj ekspert i cili e ka ekzaminuar makinerin
dhe tani po jep analizn e tij n baz t prvojs s krijuar ndr vite si inxhinier i prodhimtaris.

Pyetje: N baz t njohuris tuaj pr kt lmi dhe metodave n dispozicion, a ekzistojn

standarde t sigurs q krkohen nga qeveria pr kt lloj makinerie?

Prgjigje: Jo, nuk ka.

Pyetje: N baz t njohuris tuaj pr kt lmi dhe metodave n dispozicion, a ka ndonj shoqat
q sugjeron standarde t siguris pr kt lloj makinerie?

Prgjigje: Jo, nuk ka.

Pyetje: N baz t njohuris tuaj pr kt lmi dhe metodave n dispozicion, a ka ndonj studim
t publikuar pr sigurin e ksaj makinerie?

Prgjigje: Jo, nuk ka.

Pyetje: N baz t njohuris tuaj pr kt lmi dhe metodave n dispozicion, a ka ndonj studim
pr sigurin e ktij lloji t makineris edhe nse nuk sht publikuar?

Prgjigje: Jo, t paktn un nuk di gj.

Pyetje: A e keni ekzaminuar makinerin n fabrikn e pronarit?

172

Prgjigje: Po.

Pyetje: A keni ekzaminuar makineri t ngjashme q nuk jan modifikuar?

Prgjigje: Po, n fakt un kam punuar me nj makineri t ngjashme pr 8 vjet.

Pyetje: far u modifikua n makinerin e Pronarit?

Prgjigje: Ai hoqi nj pllakz metali pran tehut rrotullues, por e zvendsoi me rrjet metali.

Pyetje: A kishte ndonj qllim ajo rrjeta e metalit?

Prgjigje: Po. Ajo e pengonte operatorin q t mos e prekte tehun dhe nse tehu kputej, e
pengonte tehun q t godiste operatorin, ashtu si bri ditn q vdiq viktima.

Pyetje: A mendoni se kishte arsye pr modifikim?

Prgjigje: Mendoj se kishte dy. Rrjeta e pengonte operatorin t shihte tehun teksa rrotullohej,
duhe i lejuar atij t rregullonte materialin n makineri. Kjo do t rriste produktivitetin.

Pyetje: Dhe si dolt n at konkluzion?

Prgjigje: Kam punuar n kt fush prmbi 20 vjet dhe kam par modifikime t ngjashme q u
jan br makinerive t tjera. Madje kemi shqyrtuar mundsin q kt ta bnim dhe me
makinerin me t ciln kam punuar un.

Pyetje: Ju that se kishte dhe nj arsye t dyt pr modifikimin. Cila sht ajo arsye?

Prgjigje: Rrjeta e pengonte operatorin q t mos e prekte tehun, por edhe i lejonte tehut t rrinte m
i freskt, sepse kishte m shum ajr. Edhe kjo ndihmon me produktivitetin, pasi
makineria punon m me efikasitet.

Pyetje: Dhe si keni arritur n kt konkluzion?

Prgjigje: Kam punuar n kt fush prmbi 20 vjet dhe kam par modifikime t ngjashme q i jan
br makinerive t tjera. Madje kemi par mundsin q ta bnim kt modifikim me
makinerin me t ciln punoja un.

Pyetje: Pse nuk e bt kt modifikim tek makineria me t ciln keni punuar dikur?

Prgjigje: Kjo makineri paraqiste dy rreziqe t siguris pr operatorin. S pari, operatori mund t
prekteosetikapeshinrrobatn teh, q do ta lndonte ose vriste. Rrjeta e adreson me
efektivitet kt rrezik. Mirpo, sht dhe rreziku i dyt i siguris nse tehu thyhet. Ai
mund t fluturoj nga makineria me mbi 100 metra pr sekond. Pllakza e metalit sht
e br nga metal i trahs q sht dizajnuar t prthith at energji dhe t mbroj
operatorin. Rrjeta e metalit sht br nga metal i holl dhe nuk sht dizajnuar pr t
thithur aq shum energji. Fragmentet e tehut mund t kalojn npr rrjet dhe t godasin
operatorin.

173

Pyetje: Nga prvoja juaj n kt fush, a e ka prmirsuar produktivitetin e makineris ky

modifikim?

Prgjigje: Po.

Pyetje: A e ka prmirsuar sigurin e makineris ky modifikim?

Prgjigje: Jo. E ka br m pak t sigurt. N fakt, sipas mendimit tim, ajo ka larguar mbrojtjen
kryesore q operatori kishte nga tehu i thyer.

Pyetje: Pronari thot se kjo sht dizajnuar pr t prmirsuar sigurin. A keni ndonj opinion
nse kjo gj sht dizajnuar pr t prmirsuar sigurin?

Prgjigje: Nuk mund t them se far ka menduar ai. Mir, un nuk do ta kisha br kt
modifikim po t isha shqetsuar pr sigurin.

Pyetje: Nga prvoja juaj, a mund t mendoni pr ndonj arsye se prse kjo gj do t konsiderohej
si tipar sigurie?

Prgjigje: Mund t konsiderohet si prmirsim pr shikueshmrin e funksionimit t makineris q

kishte operatori kishte, gj q do t prmirsonte disa aspekte t siguris. Mirpo, ky
modifikim shprfilli rrezikun kryesor nga tehet rrotulluese.

Pyetje: Sa shpesh thyhen tehet e ksaj makinerie?

Prgjigje: N Doracakun e Prodhuesit thuhet se tehet e thyera jan shqetsimi kryesor pr sigurin.
Nuk e di sa shpesh kto tehe thyhen n kt model.

Pyetje: A i paralajmron doracaku operatort q t mos e heqin pllakzn e metalit?

Prgjigje: Jo. Pllakza nuk prmendet asnjher.

Pyetje: Ju keni punuar me makineri t ngjashme pr tet vjet. A sht thyer tehu i asaj
makinerie?

Prgjigje: Po, ndoshta pes ose gjasht her.

Pyetje: A do ta quanit kt rrezik t vrtet q ndodh?

Prgjigje: Absolutisht. Ka ndodhur pothuajse nj her n vit.

Pyetje: Pasi tehu sht thyer pes ose gjasht her, a e ka lnduar ndonjher operatorin?

Prgjigje: Jo. Asnjher nuk e kaprceu pllakzn e rnd t metalit.

Pyetje: Po ta kishit zvendsuar pllakzn e metalit me rrjet t ngjashme metalike, a keni ndonj
mendim se far mund t kishte ndodhur?

174

Prgjigje: Tehu do ta kishte oepratorin seciln her. Ne sht dashur t zvendsojm pllakzn e
metalit do her, sepse ajo ishte pothuajse e shkatrruar. Tehu do t kishte kaluar npr
gjithka tjetr m t dobt.

Eksperti nuk i sht referuar asnj studimi apo standardi t industris; megjithat, opinioni i tij tingllon i
sigurt. Pse? Ai ka dhn hollsi t mdha se prse ai sht ekspert. Ai ka punuar n kt fush pr 20
vjet dhe ka punuar me kt lloj makinerie pr tet vite. Ai i referohet doracakut t prodhuesit q deklaron
se tehet e thyera jan rreziku m i madh dhe e konfirmon kt me prvojn e tij. Ai ka prmendur disa
raste kur sht thyer tehu dhe n fakt, kjo ka ndodhur pothuajse nj her n vit. Me kt prvoj t
prsritur me tehet e thyera t makineris dhe dmin q i sht shkaktuar pllakzs s metalit, opinioni i
tij fiton siguri dhe besueshmri.

N kt rast, metodologjia e tij sht t ekzaminoj makinerin dhe t prcaktoj arsyet pse makineria ka
pllakzn e metalit. Gjat ksaj metodologjie, ai ka risjell prvojn e tij n t kaluarn me kt makineri
pr t shpjeguar se pse pllakza e metalit sht e nevojshme pr siguri. Nse eksperti nuk do t kishte
punuar kurr me kt makineriaponukdotikishtepar kurr tehet t thyheshin, opinioni i tij do t
tingllonte m shum si spekulim.

Pra, eksperti jo vetm q duhet t ket njohuri t mjaftueshme pr t justifikuar peshn e opinion q jep,
por eksperti duhet t ket edhe metodologji t sigurt. T dyja kto cilsi jan t nevojshme q opinioni i
ekspertit t ket besueshmri t mjaftueshme pr t patur kuptim. Megjithat, edhe me kto cilsi
deponimi i ekspertit mund t ngrej disa shtje n veanti.

7) shtje n veanti q kan t bjn me ekspertt dhe ekspertizn

a) Shkencat biheviorale (t sjelljes)

Gjat dekadave t fundit, dshmit e ekspertve pr shkencat bihevioerale nuk jan prqendruar vetm tek
diagnoza, por kan dhn edhe informacion t prgjithshm pr gjendjen e shoqris. Pastaj sht n dor
t vendimmarrsit, si gjyqtarit apo juris, pr t vendosur nse i pandehuri prputhet me at gjendje.

Deponimi pr gjendjen mendore t nj personi mund t marr dy forma. Tradicionalisht, eksperti duhet t
ekzaminoj personin duke patur koh t mjaftueshme pr t arritur deri tek diagnoza. Eksperti jo vetm
q duhet t jet i trajnuar, t ket njohuri, prvoj dhe kredenciale pr t diagnostifikuar gjendjen mendore
t nj personi, por duhet edhe t jet n gjendje t shpjegoj se far do t thot diagnoza.75 Sidoqoft,
nga disa ekspert mund t krkohet t japin at q disa e quajn deponim i "kornizssociale, ku eksperti
jep informacion pr ndonj sindrom social apo psikologjik. Kur nj ekspert jep dshmi t kornizs
sociale, ai ose ajo po shpjegon nj dukuri m t gjer sociale apo biheviorale, por q nuk po e ndrlidh me
t pandehurin n mnyr specifike. Nj shembull sht deponimi pr "sindromn e gruas s rrahur." N
rastin Shteti kundr Kelly,76 nj grua u akuzua se kishte vrar bashkshortin e saj abuziv. Nj psikolog u
lejua t deponoj rreth studimeve psikologjike me gra n marrdhnie t ngjashme abuzive, dhe kjo e

75
J.Conley&J.Moriarty,ScientificandExpertEvidence(Provatshkencoredhetekspertit),209210(AspenPub.
2007)
76
ShtetikundrKelly,478A.2d364(N.J.1984),cituarnConley&Moriarityfaqja212(citimngaL.Walker&J.
Monahan,"SocialFrameworks:AnewUseofSocialScienceinLaw,(Kornizasociale:prdorimiiriishkencave
socialenligj)73Va.L.Rev.559(1987)).

175

gjitha konkludonte se ato ishin n frik t vazhdueshme pr jetn e tyre. Gjykata ishte e mendimit se
dshmia duhej t dgjohej pr t mbshtetur pretendimin e saj se kishte vepruar n vetmbrojtje.

Nj tjetr form e dshmis s ekspertit sht t krijoj "profilin" e nj krimineli nga provat e lna pas n
vendin e krimit, ose t prshkruaj sjelljen normale t nj klase tipike t kriminelve. Pr shembull, nj
profilizues bihevioral mund t prshkruaj vzhgimet e tyre q t vijn nga prvoja me ata q ngacmojn
fmijt n prgjithsi dhe jo nga fakte specifike t rastit.77

Nj form e zakomshme e ktij deponimi "profilizues" mund t gjendet n Shtetet e Bashkuara kundr
Romero.78 N Romero, i pandehuri 36 vjear u akuzua se kishte takuar nj djal 12 vjear n nj dhom
bisedash n internet dhe m n fund e kishte bindur q t takoheshin dhe t arratiseshin bashk. Nj
ekspert pr ngacmuesit e fmijve nga FBI kishte telefonuar dhe kishte deponuar pr tendencat e
prgjithshme t ngacmuesve t fmijve. Ai identifikoi dy lloje t ngacmuesve t fmijve, njri lloj
prfiton nga situata, por nuk ka ndonj preferenc t madhe pr kontakt seksual me fmijt (ngacmuesi i
fmijve sipas rastit) dhe tjetri lloj q preferon kontake me fmijt dhe i krkon ato (ngacmuesi i fmijve
me preferenc). Eksperti deponoi pr katr cilsit kryesore q kan ngacmuesit e fmijve me
preferenc.

S pari, ai tha se "sjellja e ngacmuesit t fmijve me preferenc nuk sht e prkohshme, apo dika
oportuniste,' por 'ndodh prgjat nj periudhe t gjat kohore dhe sht jashtzakonisht kmbngulse."
Ai vijoi se ngacmuesit e fmijve kmbnguls shpenzojn shum koh dhe energji pr t gjetur fmij, i
shnjestrojn, i ulin pengesat e tyre dhe pastaj fitojn qasje tek ata.

S dyti, ai dshmoi se ngacmuesit e fmijve me preferenc kan interesa shum specifike dhe
prqendrohen tek disa lloje t fmijve, si pr shembull djem t nj grupmoshe t caktuar, q i eksiton ata.
Ata edhe mund t prqendrohen tek fmij nga familje jofunksionale apo me rregullimin e vmendjes
deficitare, sepse jan m t leht prtumanipuluar.

S treti, ai dshmoi se ngacmuesit e fmijve me preferenc "identifikojn tek fmija nj nevoj " dhe
pastaj shpenzojn koh dhe energji pr ta plotsuar at nevoj n mnyr prkohshme pr ta manipuluar
fmijn. Ai deponoi se kjo mund t paraqitet si shprehje e interesimit pr problemet e fmijs ose duke i
thn fmijs se dhe ai ka ato probleme.

S fundmi, eksperti dshmoi se ngacmuesit e fmijve me preferenc prfshihen n sjellje t fantazuara

dhe "t nxitura nga nevoja", si koleksionimi i pornografis me fmij dhe ruajtja e evidencs nga takimet
e tyre me fmij. Dshmit direkte dhe marrja n pyetje e ktij eksperti nnvizoi faktin se nj person q
thjesht mban ponografi me fmij nuk sht patjetr dhe ngacmues fmijsh.

Eksperti asnjher nuk shprehu ndonj opinion nse i pandehuri e ka rrmbyer fmijn me qllimin pr ta
ngacmuar at, q ishte dhe shtja kryesore n kt rast. Eksperti kurr nuk e ekzaminoi t pandehurin
ndaj nuk mund t jepte ndonj opinion direkt. Mirpo, eksperti prshkroi n prgjithsi karakteristikat e
sjelljes s nj grupi njerzish q zakonisht kryejn krimin e ngacmimit t fmijve. Ai shpjegoi se
dshmia kishte pr qllim m tepr t prshkruante se nj ngacmues tipik i fmijve nuk ka pse t jet
antar i familjes apo dikush q e rrmben fmijn nga rruga. Eksperti dha konkluzione t kufizuara nga

77
Conley&Moriarty,infra.,faqet234235.
78
ShteteteBashkuarakundrRomero,189F.3d576(7thCir.1999).

176

veprimet e t pandehurit, duke i gjetur ato n prputhje me nj ngacmues fmijs mep referenc tipik.
Gjykata vendosi se dshmia ishte e lejueshme dhe i pandehuri u dnua.

Teksa kemi parasysh nj ekspert pr sjellje si n rastin Romero, ne duhet t kemi parasysh tre cilsit
kryesore t provave. S pari, a sht relevante pr rastin deponimi i ekspertit? far shtjesh adreson?
A e bn shtjen m t qart? S dyti, a sht i sigurt dhe i besueshm? Nga e dim se eksperti ka br
profilizimin e duhur t ngacmuesit t fmijve? A prshkruan ky profil t ggith ngacmuesit e fmijve?
80% t ngacmuesve t fmijve? M pak? Ne duhet gjithashtu t kemi parasysh se eksperti punon pr
FBI. A ngre kjo pyetje paragjykimi ndaj prokuroris? S fundmi, a ka kjo dshmi fuqi provuese? A i
bn m t sigurta induksionet apo konkluzionet tona? A sht rasti m shum apo m pak binds pr
shkak t profilizimit t ekspertit?

b) Shkencat mjeko-ligjore

Disa teste mjeko-ligjore kan rrjedhur nga hulumtime shkencore ekzistuese q kan patur mjaft rishikime
nga artikuj nga profesionist t tjer dhe dihet mir se jan t besueshme. Ktu prfshihen shum teste
mjeksore, toksikologjike, testime pr ADN dhe analiza pr drog. Analiza t tjera nga ekspertt mjeko-
ligjor "mbshteten mbi interpretime ekspertsh t modeleve t vzhguara (p.sh. shenja t gishtrinjve,
mostra t shkrimit, gjurm nga mjetet, shenja kafshimi dhe kampion si flok)."79 N vitin 2005,
Kongresi i Shteteve t Bashkuara autorizoi Akademi Kombtare t Shkencave t zhvillonte nj studim t
shkencs mjeko-ligjore. N vitin 2009, komiteti nxori nj raport mbi shkencn mjeko-ligjore q ngrinte
shqetsime rreth disa prej ktyre shkencave "interpretative" q synojn t prputhin provat me personin
apo burimin. Ai komitet raportoi se, "[m]e prjashtim t analizs nukleare t ADN-s, asnj metod tjetr
mjeko-ligjore nuk sht dshmuar me rigorozitet se ka kapacitetin q vazhdimisht dhe me nj shkall t
lart t siguris t demonstroj lidhjen mes provs dhe individit apo burimit specifik."80 Gjithashtu gjeti
mjaft variacione mes disa prej disiplinave, disa prej t cilave kishin zhvilluar protokolle si analiza e
shenjave t gishtrinjve dhe t tjerave q kan m pak protokolle dhe hulumtime, si analiza e shenjave t
kafshimit. 81 Prmbledhja e raportit konkludonte se "realiteti i thjesht sht q interpretimi i provave
mjeko-ligjore nuk bazohet gjithnj mbi studime shkencore pr t prcaktuar vlefshmrin e tij... Edhe pse
jan br hulumtime n disa disiplina, ekziston nj munges e dukshme e studimeve t publikuara dhe t
rishikuara nga profesionist q t konstatojn bazn shkencore dhe vlefshmrin e shum metodave
mjeko-ligjore."82

Ky raport nuk ka pajtim universal, mirpo ngre nj shtje me rndsi pr provat eksperte mjeko-ligjore.
Nj person i trajnuar, me prvoj dhe njohuri n nj lmi mund t jet ekspert n at lmi. Mirpo, nse
ajo lmi mbshtetet mbi supozime q nuk jan as t provuara, as t sigurta, ather kjo e ul vlefshmrin e
cilitdo ekspert n at lmi.Paparagjykuardisiplinatendryshme,iavlentukushtohetvmendje disa prej
shqetsimeve n raport.

79
KshilliKombtarprHulumtime,KomitetiprIdentifikimineNevojavetKomunitetittShkencaveMjeko
Ligjore,StrengtheningForensicScienceintheUnitedStates:APathForward(Fuqizimiishkencsmjekoligjoren
ShteteteBashkuaraRrugaprpara)Faqja.7(AkademiaKombtareeShkencave,gusht2009).
80
Id.
81
Id.
82
Id.n8.

177

 i) A naliza e vijave papilare (shenjat e gishtrinjve, shenjat e

pllmbve dhe shenjat e tabanve)

N mars 2004, bombardimet terroriste n Madrid, Spanj sulmuan mjaft trena udhtarsh. Shenjat e
pjesshme dhe t fshehura t gishtrinjve u siguruan nga qeset plastike q prmbanin kokat detonatore.
Autoritetet spanjolle i dorzuan pjes t gjurmve tek databaza e FBI-s t quajtur Integrated Automated
Fingerprint Identification System (IAFIS Sistemi i Integruar i Automatizuar pr Identifikimin e
Shenjave t Gishtrinjve). Databaza nxori nj list t shkurtr t prputhjeve potenciale, q pastaj iu
dorzuan ekzaminuesve t trajnuar pr shenja gishtrinjsh. Kta ekzaminues i prputhn shenjat e
gishtrinjve nga Madridi me nj avokat nga Portland, Oregon i quajtur Brandon Mayfield, q u arrestua si
dshmitar material. Nj ekzaminues i pavarur i shenjave t gishtrinjve gjithashtu prputhi pozitivisht
shenjat e gishtrinjve nga Madridi me Brandon Mayfield. Ekzaminuesit e shenjave t gishtrinjve kishin
dshmuar se shkalla e gabimit ishte zero, n baz t besimit se nuk ka dy njerz q t ken t njjtat
shenja t gishtrinjve. Megjithat, autoritetet spanjolle identifikuan dhe nj t dyshuar t dyt, nj
algjerian, q gjithashtu kishte shenja gishtrinjsh q prputheshin. Mayfield u lirua pastaj.83

Shum ekspert nga FBI dhe eksperti i pavarur i caktuar nga gjykata q t gjith identifikuan gjurmt e
Mayfield-it si prputhje. Ata t gjith ishin t sigurt se kishin prputhje 100%. Mirpo, ai ishte personi i
gabuar. Si sht kjo e mundur?

Analiza e shenjave t gishtrinjve ka nj metodologji t zhvilluar mir. Ekzaminuesit n mnyr

subjektive krahasojn pika t ngjasimit n model. Ka shenja "t qarta" (q jan fotografi t modeleve t
vrteta mbi gishtrinj) dhe shenja "t fshehura", q jan shenja t lna nga gishti apo dora mbi nj
siprfaqe. Shumica e gjurmve n hetimet mjeko-ligjore jan gjurm t fshehura. Ekziston nj
shumllojshmri e mnyrave pr t gjetur dhe mbledhur gjurm te fshehura t gishtrinjve n vendin e
krimit. Pasi t merret gjurma, ajo mund t analizohet. Modelet e shenjave t gishtrinjve kan tre
struktura kryesore: qark, spirale dhe kreshtza, q mund t krahasohen gjat analizs. Ekzaminuesit
ekspert t shenjave t gishtrinjve analizojn gjurmt duke prdorur nj proces t analizs t quajtur
ACE-V (AKV-V), q sht shkurtesa pr Analiz, Krahasim, Vlersim dhe Verifikim.

Analiza e gjurms sht hapi i par, q fillon me prcaktimin se a mundet gjurma t prdoret. Nse nuk
hst e prshtatshme pr shkak t cilsis s saj apo i mungojn karakteristikat q ka, ather ekzaminuesi
e raporton gjurmn si t paprdorshme. Nse sht e prshtatshme, ekzaminuesi identifikon se cilat
karakteristika mund t krahasohen.

Pastaj, ekzaminuesi bn nj krahasi m t gjurms nga i dyshuari apo databaza (gjurma e njohur) me at
nga vendi i krimit (gjurma e panjohur). Gjat krahasimit t gjurms s panjohur me gjurm t njohura t
ndryshme, ekzaminuesi bn dhe vlersi min ku karakteristika t ndryshme prcaktohet a jan t njjtat apo
jo. Gjat ktij vlersimi, ekzaminuesi pastaj vendos nse gjurmt jan nga i njjti burim (identifikimi ose
individualizimi), nga burime t ndryshme (prjashtimi) ose nse vlersimi sht jokonkludues. S
fundmi, procesi verifikohet nga nj tjetr ekzaminues n mnyr t pavarur.

83
Id.n4546,136145.ShihgjithashtuDepartamentiiDrejtsisiSHBAve,ZyraeInspektorittPrgjithshm,A
ReviewoftheFBI'sHandlingoftheBrandonMayfieldCase(UnclassifiedExecutiveSummary),(USDOJOIGOversight
andReviewDivision,January2006)(RishikimitrajtimitngaFBItrastitBrandonMayfield(prmbledhjeekzekutive
epaklasifikuar)(DivizioniIMbikqyrjesdheRishikimitDDSHBAZYIGJ).

178

Gjat fazs s vlersi mit ekzaminuesi identifikon karakteristikat e prputhshme mes dy gjurmve. Ky
sht nj proces subjektiv n baz t prvojs dhe trajnimit t ekspertit. Ndrsa ekzaminuesi gjen gjithnj
e m shum karakteristika t prputhshme, ai eventualisht vendos se gjurmt prputhen. Raporti i
Kshillit Kombtar pr Hulumtime ka vrejtur se:

Ekzaminuesit e gjurmve t fshehta raportojn individualizi min kur jan t bindur se dy buri me t
ndryshme nuk do t mund t kishin prodhuar gjurm me t njjtn shkall t prputhjes s detajeve. Ky
sht nj vlersi m subjektiv. Ka patur diskuti me sa i prket prdori mit t statistikave pr t caktuar
probabilitetet e prputhjes n baz t shprndarjes s popullats s disa karakteristikave t caktuara t
vijave papilare. Modelet statistikore t publikuara aktualisht nuk kan kaprcyer prtej numri mit t
detajeve korresponduese dhe nuk kan marr qartsin n konsiderat. Pr rrjedhoj, grupi i vijave
papilare aktivisht i shkurajon antart e vet q t mos deponojn sa i prket probabilitetit t prputhjes;
kur nj ekzaminues i gjurmve t fshehura deponon se dy gjurm prputhenatakomunikojn nocionin
se gjurmt nuk ka mundsi t ken ardhur nga dy individ t ndryshm.84

Megjithat, raporti vren se nuk ka ndonj prov statistikore q t mbshtes pretendimet se dy shenja t
gishtrinjve absolutisht prputhen ose se ato nuk mund t vijn nga dy persona.85Raporti iu bn thirrje
ekspertve t ken kujdes t mos dshmojn se gjurmt e gishtrinjve prputhen "n mnyr absolute" ose
"krejtsisht" apo t identifikojn nj person. N fakt, prputhja duhet t shpjegohet se ka shkall t
probabilitetit. Pr fat t keq, ka studime t pamjaftueshme pr t prcaktuar probabilitetin n kt koh,
edhe pse raporti nxit q t ndrmerren hulumtime.

Raporti nuk hedh posht analizn e shenjave t gistrinjve si mjet; n fakt, ai shqetsohet se nuk i
nnshtrohet testimit rigoroz shkencor dhe statistikor. S pari, ai merret me at se ekzaminuesit e trajtojn
procesin AKV-V sikur t ishte proces shkencor.

AKV-V ofron nj korniz t prcaktuar gjersisht pr kryerjen e analizs s vijave papilare. Megjithat,
kjo korniz nuk sht mjaftueshm specifike prtucilsuar si metod e validuar pr kt lloj analizash.
AKV-V nuk ruan nga ky paragjyki m ; sht tepr e zgjeruar pr t sjell prsritje dhe transparenc dhe
nuk garanton q dy analist t cilt e prdorin kt metod do t prftojn t njjtat rezultate. Pr kto
arsye, thjesht ndjekja e hapave t AKV-V nuk nnkupton se po veprohet n mnyr shkencore apo se po
prodhohen rezultate t sigurta.86

Raporti gjithashtu ka t bj me at se ka pak testime statistikore; ai sidomos merret me at se shkalla e

gabimit n prputhjen e gjurmve t fshehura nuk dihet. Gjithashtu merret me at se ka hulumtime t
pamjaftueshme pr t treguar se gjurma sht unike ose se nj gisht madje l shenja konsistente nga nj
gjurm tek tjetra.

84
KshilliKombtarprHulumtime,KomitetiprIdentifikiminenevojaveprKomunitetineShkencaveMjeko
Ligjore,StrengtheningForensicScienceintheUnitedStates:APathForward,Pp.141142(NationalAcademyof
Sciences,Aug.2009).(FuqizimiishkencsmjekoligjorenShteteteBashkuara:Rrugaprpara,faqja141142,
AkademiaKombtareeShkencave,gusht2009)
85
Id.(citimngaJ.L.Mnookin,"TheValidityofLatentFingerprintIdentification:ConfessionsofaFingerprint
Moderate,"7Law,ProbabilityandRisk127(2008)).(Vlefshmriaeidentifikimittshenjavetgishtrinjvet
fshehura:rrfimetnjtekuilibruariprshenjatgishtrinjve)
86
Id.n142.

179

Shkalla e gabi mit sht nj sfid edhe m e vshtir. Gabi met mund t ndodhin me seciln metod t
mbshtetur mbi gjyki me, sidomos kur faktort q t ojn tek gjyki mi prfundi mtar nuk jan t
dokumentuar. Disa nga komuniteti i gjurmve t fshehura argumentojn se vet metoda, nse ndiqet me
korrektsi (d.m.th.nga ekzaminues t trajnuar mir q prdorin metodn si duhet), ka shkall zero t
gabi mit. sht e qart se ky deklari m sht jorealist dhe pr m tepr, nuk t on drejt nj procesi t
prmirsi mit t metods. Metoda dhe performanca e atyre q e prdorin at jan t lidhura n mnyr t
pandashme dhe q t dyja prfshijn buri me t shumta pr gabi me (p.sh., gabi me n ekzekuti min e hapave
t procesit, si dhe gabi me t gjyki mit njerzor).

Disa prova shkencore mbshtesin pandehmn se modelet e vijave papilare jan unike pr secilin person
dhe se mbesin t pandryshuara pr gjith jetn. T qenit unike dhe t vazhdueshme jan kushte t
nevojshme q identifiki mi i vijave papilare t jet efektiv, mirpo kto kushte nuk nnkuptojn se kushdo
mund t dalloj me siguri nse dy gjurm t vijave papilare jan apo jo nga i njjti person. T qenit unike
nuk garantojn se gjurmt nga dy njerz t ndryshm jan gjithnj t ndryshme mjaftueshm q t mos
ngatrrohen apo se dy gjurmt e bra nga i njjti gisht do t jen mjaftueshm t ngjashme prtudalluar
se vijn nga i njjti buri m. Gjurma e ln nga nj gisht i caktuar ndryshon seciln her, pr shkak t
variacioneve t pashmangshme n trysni, q ndryshojn shkalln e kontaktit mes secils pjes t
strukturs s kreshtzave dhe mjetit shtyps. Asnj nga kto variablat karakteristikave n mesin e nj
popullate gishtrinjsh apo t gjurmve t vazhdueshme t lna nga i njjti gishtsht karakterizuar,
matur apo krahasuar.87

Nga tri cilsit e provave (relevanca, besueshmria dhe fuqia provuese), ky raport ngre pyetje nse
analiza e ekspertit pr shenjat e gishtrinjve apo tjetr identifikim t vijave papilare e ka sigurin
shkencore q e bn at t jet prov e besueshme. Ajo nuk hedh posht kt prov apo ta konsideroj at
si t paprdorshme; n fakt, ajo iu bn thirrje ekspertve t tregojn kujdes pr t mos br pohime pr
"prputhje absolute." Sipas raportit, ka pak hulumtime pr t mbshtetur kt pohim. Eksperti do t
kishte vshtir pr t demonstruar shkalln e gabimit pa hulumtim t till rigoroz. Sidoqoft, analisti i
shenjave t gishtrinjve mund t dshmoj se n baz t prvojs s tij apo t saj, trajnimit dhe shkollimit,
shenjat e gishtrinjve duket t jen t njjtat dhe se prputhje t tilla do t ishin t rralla. Kur merren si
prova shtes q mund t vrtetohet nga prova t tjera ose t hidhet posht, dshmia e ekspertit t shenjave
t gishtrinjve absolutisht q ka vler.

ii) Provat nga gjurma dhe modeli

Raporti ka konsideruar se ekzaminimi nga eksperti i gjurmve ose modeleve prfshinte shenja t rrotave,
modele t kpucve, shenja kafshimi dhe madje edhe prputhjen e shenjave mbi plumba. Secila nga kto
disiplina krkon q eksperti t ket njohuri t konsiderueshme q sht specifike pr at lmi. Pr
shembull, rrota e nj makine mund t lr gjurm n balt. Eksperti i gjurmve t rrotave t makinave do
t kishte jo vetm njohuri dhe informata t gjera pr modelet e rrotave, por edhe pr amortizimin e rrotave
apo gjurmt q lihet nga rrota me presion ajri t ndryshm. Ai do t krahasonte gjurmt n balt me
shembuj t njohur t rrotave dhe do t jepte opinion pr brendin q e ka ln gjurmn.

Lloje t tjera t provave t gjurmve nuk krkojn njohuri t sendeve t prodhuara si rrota, mjete apo t
kpucve. Analiza e provave t gjurmve krkon njohuri tjetr t specializuar t anatomis apo fiziks, si
shenja t veshit, modele t rrjedhs s gjakut, apo shenja kafshimi. N prgjithsi, analiza e provs s

87
Id.n1434.

180

gjurmve ka dy qllime: t identifikoj klasn e prgjithshme t modelit dhe pastaj t identifikoj burimin
specifik t asaj gjurme. Burimi specifik shpeshher identifikohet nga karakteristika specifike.

Shpesh, karakteristikat specifike vijn nga prdorimi, amortizimi ose aksidentet gjat prodhimit. Pr
shembull, nj fmij rrmbehet dhe policia gjen nj gjurm rrote n baltn jasht shtpis s fmijs.
Modeli i rrots prputhet me nj model specifik t nj rrote Goodyear. Makina e prindrve nuk e ka at
rrot. Edhe madhsia e rrots sugjeron se makina ka qen nj makin sportive (SUV).

Karakteristikat specifike t modelit t rrots sugjerojn se rrota sht e amortizuar mjaft dhe ka disa prerje
q mund t ken qen pasoj e goditjes s rrots pr nj kthes. Gjithashtu ka edhe disa difekte q duket
t jen pjes e procesit prodhues. T marra s bashku, kto karakteristika specifike mund t kufizojn
numrin e rrotave q prputhen n nj numr t vogl. Nse i dyshuari ka SUV me rrota Goodyear, ato
rrota mund t ekzaminohen. Pastaj, eksperti do t jepte opinionin nse rrotat e SUV-s s t dyshuarit
prputhen me shenjat e rrotave n vendin e ngjarjes apo jo.

Nj tjetr form e provs s modelit prfshin identifikimin e armve t zjarrit nga shenjat e lna nga
plumbat dhe gzhojat. Po ashtu, karakteristikat e klass s plumbit shpjegojn dhe identifikojn plumbin
sipas kalibrit dhe llojit t tij. Kjo prjashton shum arm zjarri q mund t qllojn plumbin. Shum
organizata t rendit, si FBI, kan databaza t karakteristikave t plumbave dhe gzhojave t gjetura n
vendin e krimit. Pastaj, eksperti sheh shenjat individuale mbi plumb ose gzhoj q jan shkaktuar nga
tyta ose gjilpra e arms. Nse ka shenja t ngjashme, ather eksperti mund arrij t prfundimin se
plumbat me siguri kan ardhur nga e njjta arm ose se nj arma e posame ka t ngjar t ket shtn nj
plumb t posam.

Raporti shnon se prova e till identifikuese vuan nga dy mangsi. Shum nga konkluzionet e ekspertve
jan subjektive dhe mund t jen me paragjykim. Nuk ka protokolle apo standarde specifike q e bjn
analizn uniforme ose objektive. Sidoqoft, raporti m shum shqetsohej se nuk kishte shum
hulumtime prtidhn vlefshmri shkencore apo statistikore atij procesi. Nuk kishte teste t prsritura,
shkencore pr t prcaktuar se sa t mundshme apo t pamundshme jan kto prputhje, ose pr t dhn
shkalln e gabimit pr kt procedur.88

Si shembull, raporti mbshtetej mbi nj studim evropian nga ekzaminuesit e gjurmve t kmbve.
Ekzaminuesve u ishin dhn gjurm kmbsh identike pr t dhn nj opinion rreth prputhjeve.
"[K]ishte dallime t konsiderueshme n konkluzionet q arriten laboratort e ndryshm q ekzaminuan
rastet identifike."89 Kto "dallime t konsiderueshme" ngritn shqetsime n Raport, pasi nuk kishte
ndonj hulumtim q t shpjegont nse prputhja sht e mundur, apo nse ka ndonj shkall gabimi t
papranueshme.

Raporti gjithashtu merrej edhe me Dentari Mjeko-Ligjore, q krahason shenjat e kafshimit t lna mbi
trupa me modelet dentare, ose dhmbt, e t dyshuarve. Dentistt mund t certifikohen n Shtetet e
Bashkuara nga Bordi Amerikan i Dentaris Mjeko-Ligjore (ABFO). ABFO ka miratuar udhzues pr
mbledhjen e dshmive t shenjave t kafshimit q nuk jan kontroverse nga viktimat. Megjithat, Raporti

88
Id.n14950,1545.
89
Id.n148(citohetH.MajamaadheY.Anja."SurveyoftheConclusionsDrawnofSimilarFootwearCasesin
VariousCrimeLaboratories(Studimikonkluzionevetnxjerrangarastetkpucvetngjashmenlaboratort
ndryshmkriminologjik)."82ForensicScienceInternational109120(1996)).

181

kritikonte udhzuesit se nuk prfshinin "kriteret e nevojshme pr t prdorur seciln metod pr t

prcaktuar nse shenja e kafshimit mund t ndrlidhet me dhmbt e personit dhe me sa shkall t
probabilitetit."90 M tutje thoshte:

Nuk ka ndonj shkenc pr riprodhueshmrin e metodave t ndryshme t analizs q ojn n

konkluzione rreth probabilitetit t prputhjes. Kjo prfshin riprodhueshmrin mes ekspertve dhe me t
njjtt ekspert gjat kohs. Edhe kur prdoren udhzuesit, ekspert t ndryshm japin rezultate q
dallojn shum dhe nj prqindje t lart t prputhjeve pozitive t rreme t shenjave t kafshi mit duke
prdorur studi me t kontrolluara krahasuese.

Nuk sht br asnj studim i trsishm i popullatave t mdha pr t prcaktuar sa unike jan shenjat e
kafshi mit; studi met teorike q provomojn teorin e unikes prfshijn m shum dhmb se sa shihen n
shumicn e shenjave t kafshi mit pr krahasi m. Nuk ka ndonj arkiv qendror t shenjave t kafshi mit dhe
modeleve t tyre. Shumicat e krahasi meve bhen mes shenjave t kafshi mit dhe formave dentare t nj
apo shum individve me interes. Rrallher krahasi met bhen mes shenjs s kafshi mit dhe numrit t
modevele nga individ t tjer prve atyre t individit n fjal. Nse nj shenj e kafshi mit krahasohet me
modelin dentar duke prdorur udhzuesit e AB F O dhe i dyshuari q jep modelin dentar nuk mund t
eli minohet si person q mund ta ket br kafshi min, nuk ka ndonj shkenc t konstatuar q t tregoj se
cila sht prqindja e popullsis apo e nngrupit t popullsis q mund ta ket br at kafshi m. Kjo
rrjedh nga problemi baz q ka t bj me analizn dhe interpreti min e shenjs s kafshi mit.

Ashtu si me metodat e tjera mjeko-ligjore bazuar tek prvoja , dentaria mjeko-ligjore vuan nga
potenciali pr paragjyki m t lart mes ekspertve t shenjave t kafshi mit gjat vlersi mit t shenjave t
kafshi mit specifike n rastet ku policia siguron t dyshuarit pr krahasi m dhe nj numr t kufizuar t
modeleve prej nga t zgjedhin pr t krahasuar dshmin. Shpeshher shenjat e kafshi mit ndrlidhen me
raste shum sensacionale dhe t paragjykuara dhe mund t ket mjaft presion ndaj ekspertit ekzaminues
pr t prputhur shenjn e kafshi mit me nj t dyshuar. Krahasi met e verbra dhe prdori mi i nj eksperti
t dyt nuk prdoren shpesh.91

Ashtu si n rastin e disiplinave t tjera, Raporti vren se asnj studim shkencor nuk prkrah pretendimin
q dentaria mjeko-ligjore mund t demonstrojn detaje t mjaftueshme pr identifikim pozitiv, dhe as nuk
paraqet mbshtetje shkencore pr supozimet e ndrlidhura q bn dentisti mjeko-ligjor.92 Raporti vren se
nuk ka ndonj prov t ndonj baze ekzistuese shkencore pr t arritur n konkluzionin se dentaria mjeko-
ligjore mund t identifikoj ose prputh nj individ duke prjashtuar gjith t tjert.93

iii) Prmbledhje

Raporti i Kshillit Kombtar pr Hulumtime jo vetm q sht marr me analizn e shenjave t

gishtrinjve dhe analizn e modeleve, por edhe me ekzamiminim e fibrave, flokve, dokumentave dhe

90
Id.n174.
91
Id.n1745(citohetpjesrishtC.M.Bowers,"Problembasedanalysisofbitemarkmisidentifications:Theroleof
DNA(Analizembshteturmbiprobleminekeqidentifikimittshenjavetkafshimit:roliiANDs)."1Forensic
ScienceInternational(suplement)s104s109(2006)).
92
Id.n76.
93
Id.

182

eksplozivve, si dhe me analizn e kompjuterave. Secila nga kto disiplina ka shkall t ndryshme t
standardeve dhe metodologjive t industris q jan prcaktuar nga ndonj organ udhheqs apo shoqat.
Raporti konsideron nse kto metodologji kan qen subjektive apo shkencore pr t prcaktuar nse jan
t sigurta.

Nj nga treguesit e besueshmris n gjykat sht nse eksperti ka ndjekur metodologjin e nj shoqate
apo organi udhheqs. Sidoqoft, ashtu si thekson ky Raport, juristt dhe gjykatat duhet t tregojn
kujdes kur e pranojn kt si nj tregues t siguris dhe besueshmris. Edhe pse nj shoqat e
ekspertve mund t pajtohet pr procedurat dhe metodologjit standarde, a prkthehet kjo vrtet n siguri
shkencore apo statistikore? N rastin e provave nga gjurmt dhe modelet, pr shembull, ka shoqata ose
organe t tjera q kan implementuar udhzues dhe standarde. Mirpo Raporti shqetsohet se ato
udhzues dhe standarde jan shum subjektive apo bazohen n hulumtime shkencore.

Kur nj ekspert mbshtetet mbi standardet, procedurat dhe metodologjit e nj shoqate apo organi
udhheqs, juristt dhe gjyqtart duhet t hulumtojn m tej dhe t pyesin nse ato metodologji jan t
mbshtetura mbi hulumtime shkencore dhe nse ka ndonj shkall t gabimit t ndrlidhur me ato
metoda. Gjykatat duhet t mbshteten mbi dshmi t ekspertve vetm pasi t kuptojn mir kufizimet e
tyre.

8) Perspektiva t tjera pr ekspertizn shkencore dhe jo shkencore

Disa kan propozuar katr kritere pr t prkufizuar nse disiplina duhet t konsiderohet shkenc e sigurt
mjaftueshm prtidhn peshn q normalisht merr dshmia e ekspertit: disiplina duhet t jet
konsistente, metodike, kumulative dhe parashikuese.94 Disiplina konsistente nnkupton se ekspert t
ndryshm nga ajo lmi normalisht nuk duhet t japin prgjigje kundrshtuese pr shtje thelbsore t
asaj disipline. Kjo nuk do t thot se ekspertt e nj lmie asnjher nuk duhet t mos ken pajtim,
mirpo q dallimi n opinione nuk ka t bj me shtje thelbsore. Gjithashtu kjo sht interpretuar q
t nnkuptoj se disiplina nuk duhet t mbshtetet vetm mbi studime hulumtuese apo studime t shumta
t bra nga prkrahsit e teoris. Gjithashtu krkon dokumentim t procedurave dhe standarde t
artikuluara mir ose procedura pr t br analizat dhe pr t vlersuar rezultatet.95

S dyti, disiplina duhet t jet metodike. Kjo nnkupton se ka nj procedur t njohur pr t br analizat
dhe pr t vlersuar rezultatet. Gjithashtu, nse nj ekspert i dyt e prsrit analizn duke prdorur at
metod, ajo duhet t jet n gjendje q t prsritet. Kjo nuk nnkupton detyrimisht se rezultatet do t
prsriten, por q duhet t ket pajtim n disiplin pr t shpjeguar se prse rezultatet dallojn.96

S treti, disiplina duhet t jet kumulative, pra q puna e mparshme n at lmi t mund t prdoret si
baz nga eksperti n vend se t prsris eksperimentet vet. N kt mnyr, eksperti mund t citoj
studime t t tjerve n at disiplin si pjes e deponimit t tij prej eksperti. Pr shembull, eksperti nuk

94
MeintjesVanDerWaltn7374(citohetKenny,ThePsychiatricExpertinCourt,(Ekspertiipsikiatrisn
gjykat)14PsychologicalMedicine293,296(1984)).
95
Id.n74(citohetKreiling,ScientificEvidence:TowardProvidingtheLawTrierwithComprehensibleandReliable
EvidenceNecessarytoMeettheGoalsoftheRulesofEvidence,(Dshmiashkencore:drejtsigurimitprgjykuesin
eligjittdshmisgjithprfshirsedhetsigurtqshteduhurprtprmbushurqlliminerregullitt
dshmis)32Ariz.L.Rev.969(1990)).
96
Id.

183

duhet t bj ndonj studim t madh pr t demonstruar se 3% e popullsis kan sy t gjelbr, nse ka

studime t tjera q tashm kan arritur n kt konkluzion.97

S katrti, disiplina duhet t jet parashikuese. Kjo nnkupton se opinioni i ekspertit apo shpjegimi i tij
duhet t jet dika q mund t testohet n mnyr empirike. Me fjal t tjera, a sht hipoteza pr t ciln
eksperti po deponon dika q mund t dshmohet si e rreme? Pr shembull n kimi,hipotezasepoti
shtosh ujit sheqer prfton arin hidhet posht me lehtsi. E ashtuquajtura shkenca e fortpriret t
mbshtetet ose vazhdimit t tentoj t mosmiratoj nj hipotez. Nse hipoteza i mbijeton shum
tentativave pr ta hedhur posht, n kto shkenca t forta, hipoteza fillon t fitoj pranim si e vrtet.

Mirpo, n shkencat sociale, apo n shkencn q mbshtetet tek statistikat, kjo karakteristik sht m pak
e qart. Kto do t mundtiquanimparashikuese nga ana statistikore.Pr shembull n mjeksi, jo do
person reagon njjt. Varet nga probabiliteti statistikor pr t prcaktuar nse nj mjekim sht i sigurt,
jo nga testimi i vazhdueshm pr t par nse ky medikament i dmton njerzit. Nj shkenc sociale, si
ekonomia, sht gjithashtu parashikuese n aspektin statistikor. Nuk ka eksperimente kur nj ekonomist
ndryshon rregulln bankare pr t par nse ajo e dmton ekonomin (dhe kshtu t hedh posht teorin
e tij). N kto lmi, ekspertt rishikojn t dhna statistikore pr t prcaktuar nse dika paraqitet si e
vrtet apo jo. Ekspertt t cilt deponojn pr gjetje konkluduese n kto disiplina duhet t shihen me
skepticizm.98

9) Shtjellimi i bazs s dshmis

Si sht theksuar m lart, ekziston nj dilem. Nga njra an, gjykata mbshtetet tek eksperti q t jap
informacion t specializuar dhe t jap opinion pr shtje pr t cilat gjykata vet nuk ka kualifikime q
tikuptoj. Kjo i jep opinionit t ekspertit ndikim t jashtzakonshm mbi gjykatn. Nga ana tjetr, n
mnyr q t vlersohet nse opinioni i ekspertit sht i sigurt dhe duhet t besohet, gjykata duhet t
prcaktoj nse njohuria e ekspertit dhe metodat e tij pr analiz jan t sakta. Disa do t thonin se
gjykata ka nevoj pr ekspert q t vlersoj ekspertin, q duket si nj detyr e pamundur. Disa jurist
dhe gjykata thjesht e pranojn opinionin e ekspertit pa menduar m gjat. N fakt, kjo gj i jep ekspertit
shum nga rolet q duhet t mbeten me gjyqtarin dhe avokatt.

N mnyr q t vlersohet opinioni i dhn nga eksperti, sht me rndsi q juristiapogjykatati

krkoj ekspertit t jap bazn pr at opinion. Ky kapitull ka dhn disa nga shembujt e opinioneve t
ekspertve q mund t mos jen mbshtetur mbi metodologji t fort, njohuri t mjaftueshme apo mbi
shkenc t patestuar. Nse baza pr dshmim nuk sht provuar asnjher, gjykata mund t mos jet n
gjendje t shikoj pr tregues t siguris n baz t t cilve mund ta besoj at. Pra, thjesht opinioni i
ekspertit pa kuptim t thell t arsyeve pr konkluzionin e tij apo t saj, ka vler minimale si dshmi. Pr
shembull, n Afrikn e Jugut, eksperti duhet t jap prshkrim t hollsishm t arsyetimit t tij para se t
ofroj nj opinion, ashtu si krkohet nga gjykata e lart:

97
Id.n75.
98
Id.n7677.

184

Me prjashti m aty ku nuk sht kontroverse, deklari mi i hapur i nj eksperti pr opinionin e tij nuk sht
dhe aq ndihmues. Vlersi mi i duhur i opinionit mund t bhet nse procesi i arsyetimit q ka uar n at
konkluzion, prfshir dhe premisat nga t cilat ka nisur ai arsyeti m, paraqiten nga eksperti.99

Ky parim, i quajtur Rregulli i Bazs n juridiksionet e t drejts zakonore, ose e ndalon ekspertin q t
jap opinion pa dhn arsyetim t mjaftueshm, ose e ndalon gjykatn q ti caktoj ndonj pesh nj
opinioni t till pa baz. Disa juridiksione t s drejts civile nuk kan krkesa eksplicite q eksperti t
jap dhe bazn pr opinionin e tij.

Pr shembull, 73- 93 i Kodit t Procedurs Penale t Gjermanis, ose Straffprozessordnund (StPO),

prcakton rregullat pr emrimin dhe ekzaminimin e ekspertve. Ka vetm nj baz implicite n 83 t
StPO q gjykata t urdhroj nj opinion t ri nga i njjti ekspert apo ndonj tjetr nse gjykata
konsideron se opinioni i ekspertit sht i pamjaftueshm.Teksa 81a-81h dhe 87-93 japin disa nga
krkesat pr disa lloje t ekspertizs, si analiza e shkrimit t dors ose analiza e ADN-s, nuk ka ndonj
krkes eksplicite q raporti me shkrim ose dshmia verbale e ekspertit t prmbaj edhe prshkrimin e
arsyetimit apo metodologjis s tij apo t saj. N mnyr implicite, 244(4) StPO i lejon gjykats q t
marr dshmi shtes nga eksperti nse kompetenca profesionale e ekspertit t par ka qen e dyshimt apo
nse opinioni i tij sht mbshtetur mbi supozime faktike t pasakta, ku ai opinion ka kontradikta ose nse
eksperti i ri ka n dispozicion mjete pr hulumtim q jan m superiore nga ato t ekspertit t par. Pra,
kodi gjerman duket se pret q arsyetimi dhe supozimet faktike t ekspertit t paraqiten n raport dhe n
deponim.

Nga ana tjetr, Kodi i Procedurs Penale t Francs i lejon gjykats q t przgjedh ekspertt nga nj
list e para-miratuar e krijuar nga Gjykata e Kasacionit apo gjykatat e apelit.100 Eksperti mund t
adresoj vetm ekzaminimin e shtjeve teknike.101 Sidoqoft, Kodi i Procedurs Penale t Francs sht
shum m eksplicit se sa StPO gjermane. Ai krkon q raporti i ekspertit t prfshij nj prshkrim t
metodave si dhe konkluzioneve t tyre.102 Nse nj tjetr ekspert nuk pajtohet, ai duhet t deklaroj
opinionin apo rezervat e tij dhe t jap arsye pr at.103 N raste serioze, gjykata shpeshher urdhron q
opinioni i ekspertit t hartohet nga dy apo tre ekspert s bashku pr t siguruar besueshmrin e
opinioneve t tyre.104

Dispozitat ligjore t secilit vend mund t krkojn n mnyre eksplicite ose implicite q nj ekspert t
jap bazn pr opinionin e tij. Ajo baz do t duhej t prfshinte nj prshkrim t dshmis q ka
ekzaminuar eksperti, faktet mbi t cilat eksperti sht mbshtetur pr t dhn opinionin si dhe
metodologjin q sht prdorur. Gjithashtu, eksperti duhet t prshkruaj njohurit e veta, prvojn ose
shkathtsit q e kualifikojn pr t dhn nj opinion. Nse eksperti ofron nj opinion t zhveshurpa

99
Coopers(AfrikaeJugut)(Pty)LtdkundrDeutscheGesellschaftfrSchdlingsbekmpfungMBH,1976(3)SA352
(A)at37071.ShihedheMeintjesVanDerWaltn16667.KyopinionndahetedhenligjineSHBAve(Neni703i
RregullaveFederaleprDshmi)dheligjinlndornMbretrineBashkuar.Shih,p.sh.,R.kundrTurner[1975]1
QB834.
100
Neni 157, CodedInstructionCriminelle.
101
Neni 158, CodedInstructionCriminelle.
102
Neni 166, CodedInstructionCriminelle.
103
Id.
104
Nenet 722 dhe 763-3, CodedInstructionCriminelle. (Opinionet e dhna nga dy apo nga tre ekspert kur i
pandehuri sht i akuzuar pr vrasje, prdhunim, tortur, akte barbarie apo vepra t tjera t rnda).

185

ndonj prej ktyre informatave, si sht theksuar m lart, ai ka vler t kufizuar si dshmi dhe mund t
mos jet e besueshme. Sidoqoft, nse raporti apo deponimi i ekspertit prshkruan qart dhe trsisht
bazn e vet pr at opinion, kjo i ofron gjykats informacionin q i nevojitet pr t vlersuar nse opinioni
i ekspertit sht i sigurt dhe i besueshm. Edhe nse procedurat penale n nj vend nuk krkojn n
mnyr eksplicite q eksperti t paraqes kt informacion, juristt dhe gjyqtartduhettikrkojn
ekspertit ta shpjegoj kt baz. Duke mos e kuptuar bazn pr dshmim t ekspertit, mirpo duke e
konsideruar ekspertin si dshmitar t besueshm, gjykatat dhe juristt i ofrojn ekspertit ndikimin mbi
gjykimin final t rastit, gj q eksperti mund t mos e meritoj.

186

 Prmbledhje dhe problema

Prmbledhje:

N secilin sistem ligjor, pasi nj person quhet ekspert,atij i atribuohet fuqia pr t dhn opinion n
gjykat. Shum shpesh, gjykata e pranon at opinion. N disa sisteme, gjykata cakton ekspertin dhe n
disa sisteme t tjera ligjore, ekspertin e caktojn palt. N secilin sistem, duhet t ket nj balanc mes
neutralitetit t ekspertit dhe aftsis pr t sfiduar ekspertin. Si prfundim, eksperti duhet t arsyetoj
besimin dhe trajtimin special nga gjykata duke qen i besueshm dhe i sakt.

Ekzistojn dy elemente thelbsore q opinioni i ekspertit t konsiderohet i sigurt. S pari, eksperti duhet
t ket prvoj apo njohuri t specializuar n at lmi q e bn at t ndryshm nga nj person i
zakonshm. Kjo mund t demonstrohet nga shkollimi, trajnimi, certifikimet e rndsishme apo prvoja e
tij. S dyti, eksperti duhet t prdor teknika apo metodologji q jan t sigurta. Nj tregues se
metodologjia sht e sigurt sht nse ajo pranohet prgjithsisht nga nj agjenci qeveritare apo nga
ndonj grup profesional. Pavarsisht pranueshmris, metoda duhet t ket baz tek prvoja prej eksperti
apo baz teknike. Pr shembull, eksperti mund ta mbshtes opinionin e tij mbi ndonj metod
shkencore. Kjo metod shkencore mund t ket nj shkall t gabimit. Eksperti duhet t jet n gjendje
ta vr n dukje at shkall t gabimit. Nse metodat rezultojn n gabime t shumta, metoda dhe
opinioni i ekspertit mund t mos jen shum t sigurt. Nse opinioni i ekspertit nuk sht i sigurt,
ather atij nuk i duhet dhn shum besueshmri.

Studimet e fundit kan vn n pikpyetje bazn pr disa teste t prdorura n shkencat mjeko-ligjore.
Kto metoda dhe teste n prgjithsi jan pranuara n lmit e tyre, por mund t mos jen mbshtetur
trsisht mbi rezultate shkencore t sigurta dhe t prsritshme. Pra, ka pikpyetje sa i prket siguris s
atyre rezultateve. Kshtu, eksperti i mjeksis ligjore duhet t jet n gjendje t shpjegoj arsyet
shkencore q e bjn testimin t sigurt.

Pr gjykatn ka nj dilem. Ajo krkon opinionin e ekspertit sepse i mungon vet njohuria e specializuar
pr t kuptuar ose pr t vlersuar nj shtje. Sidoqoft, n mnyr q t kuptoj nse eksperti sht i
sigurt, a ka nevoj gjykata pr njohuri t specializuara? Ky kapitull paraqet nj vshtrim t prgjithshm
t disa prej treguesve dhe shtjeve me dshmin nga opinioni i ekspertit n mnyr q gjykata dhe
juristt t mund t vlersojn sigurin, dhe kshtu besueshmrin, e dshmis nga eksperti.

Problema:

1. N nj rast vrasjeje, sekretaria telefonike e viktims ka nj mesazh krcnues. Zri tingllon pak si ai i
t pandehurit. Eksperti i krahasimit t zrave deponon se zri n kaset prputhet me zrin e t
pandehurit. far pyetjesh do t bnit pr t kundrshtuar besueshmrin e ktij eksperti apo opinionin e
tij?

187

2. Nj ekspert i vlers s makinave deponon se automjeti i vjedhur vlente 10,000 euro. M pas ai
deponon se prmbajtja e makins s vjedhur, prfshir bagazhin dhe nj laptop, shtonte edhe 2,000 euro
t tjera t humbjes. A mund ta bj nj pohim t till eksperti?

3. Mbrojtja pretendon se pluhuri q policia ka gjetur n makin ishte pluhur pr kokdhimbje dhe se testi
i laboratorit t mjeksis ligjore q e ka identifikuar si kokain ishte i gabuar. Sillni n kujtes
shembullin e Annie Dookhan nga Kapitulli 2, ku laboratori i mjeksis ligjore n Masausets gnjeu pr
kualifikimet e saj dhe shpeshher nuk bnte teste t vrteta t mostrave t drogs, duke u fokusuar n t
vrtet q t ishte ekspertja m produktive. Nse prfaqsoni t pandehurin, far pyetjesh do t bnit pr
t prcaktuar nse opinioni i ekspertit sht i besueshm?

4. Nj ekspert i kontabilitetit ka ekzaminuar bilancet dhe deklaratat bankare t t pandehurit dhe ka

arritur n konkluzionin se i pandehuri ka shplar para. Si do ta shpjegonte eksperti prse ky konkluzion
sht i besueshm?

5. Nj ekspert pretendon se ai mund ta identifikoj vrassin duke prdorur perceptimin jasht-shqisor,

ose PJSH. Me fjal t tjera, ai lexon mendjet. Ai tregon se sht trajnuar nga nj grup me qendr n
Kanada dhe ka punuar si ekzaminues parapsikologjik pr m shum se dhjet vjet. Gjat dshmis s tij,
ai shpjegon me kujdes se trajnimi i tij ka zgjatur dy vjet dhe ai tregon certifikatn e diplomimit. Ai tregon
gjithashtu nj doracak dhe udhzuesit e ktij grupi kanadez dhe shpjegon se ai i ndjek kto praktika t
pranuara n prgjithsi. Pasi shpjegon se kjo metodologji ndjek praktikat e ktij grupi, ai jep opinionin se
i pandehuri sht fajtor. far pyetjesh do t bnit pr t prcaktuar sa i besueshm sht opinioni i tij?
A sht ndopak relevant ky opinion?

188

 Modele t prgjigjeve

1. Ekspertitduhettikrkohet t shpjegoj prvojn ose shkollimin e tij n krahasim t zrave. A sht

shkollimi apo prvoja relevante pr opinionin e tij? Gjithashtu, eksperti duhet t shpjegoj metodat q ka
prdorur dhe m me rndsi, nse ka patur ndonj studim pr t prcaktuar besueshmrin e atyre
metodave. Sa sht shkalla e gabimit pr kto metoda?

2. Eksperti mund t ket njohuri pr vlern e makinave, por ai mund t mos jet ekspert i vlers s
sendeve t tjera. Nse nj ekspert dshmon n baz t njohuris dhe prvojs s tij, kjo e bn ekspertin e
tij apo t saj t prshtatshme pr at tem specifike. Pra, a mundet ai vrtet t jap vlern e bagazhit dhe
t laptopit? Nse po, far metode ka prdorur ai pr t gjetur ato vlera?

3. Eksperti mund t pyetet pr shkollimin e tij apo t saj. far e bn at t kualifikuar pr t zhvilluar
teste laboratorike? A i ka prsritur dikush tjetr ato teste pr t siguruar se konkluzioni ishte i sakt?
Cilat jan kualifikimet e atij personi? Gjithashtu, eksperti mund t pyetet pr testet laboratorike. far
metode sht prdorur? Sa sht e pranuar n prgjithsi ajo metod? A ka shkall t gabimit? A sht
prdorur ndonj pajisje laboratorike pr t br testin? A ishte e kalibruar? A ka shkall t gabimit?

4. Eksperti mund t paraqes historikun e tij. Ai sht shkolluar si kontabilist dhe ka master n
kontabilitetin ligjor. Ai ka qen kontabilist ligjor pr 12 vjet dhe ka br m se dymij hetime. Ai
mbshtetet tek Praktikat e Pranuara Prgjithsisht t Kontabilitetit (PPPK) q prdoren n vend. Pastaj ai
mund t shpjegoj hapat q ka ndrmarr pr t rishikuar evidencat financiare dhe pastaj t prputh
depozitat, trheqjet dhe transferimet bankare q pastaj t krijoj pasqyrn e levizjeve t parave nga
llogarit bankare. Pastaj, ai mund t shpjegoj se t ardhurat zyrtare t t pandehurit jan shum t vogla
pr t gjeneruar sasin e lvizjes s parave prmes ktyre llogarive bankare. Shkollimi dhe prvoja e
ekspertit i japin atij njohuri t specializuar pr t zhvilluar kto metoda dhe ai ka prdorur rregullat e
kontabilitetit t pranuara nga qeveria e atij vendi.

5. Kjo pyetje tregon se thjesht t mbshtetesh tek nj certifikat apo trajnim n nj lmi t specializuar
nuk e bn at lmi t ekspertizs t besueshme. Juristi mund t mos e akuzoj ekspertin se nuk sht i
trajnuar si duhet apo nuk ka prvojn e duhur. Mirpo, juristi do t bj pyetje q tregojn se lmia e
ekzaminimit parapsikologjikme siguri nuk sht e sigurt apo e sakt. Eksperti duhet t pyes pr
testime shkencore q demonstrojn se ka baz prtibesuarPJSH. Eksperti mund t bj pyetje pr
studime shkencore q tregojn PJSH mund t prdoret pr t zgjidhur vrasjet. Pastaj,ekspertitmundti
krkohet t shpjegoj metodologjin shkencore t prdorur pr t zgjidhur vrasjet. A jan testuar ato? Sa
sht shkalla e gabimit?

189

Gjykata duhet t dgjoj vetm dshmit, jo opinionet. Ajo bn prjashtime pr opinionet e ekspertve,
por vetm t atyre me njohuri t specializuara dhe q i ndihmojn gjykats. Meq njohuria e specializuar
e ktij eksperti sht kaq e paprshtatshme, ajo mund t mos jet madje as relevante.

190

 Pjesa I I I

T rupi i provave

191

 192

 K apitulli 10

T helbi i provave:

Mendimi dhe logjika kritike

Sikurse kapitujt e msiprm me siguri kan sugjeruar, t vrtetosh nj krim nuk sht patjetr nj gj e
drejtprdrejt. Shum pak pjes t provave do t vrtetonin me 100% siguri se i pandehuri sht fajtor.
Teksa mblidhen m shum prova, ne mund t kemi gjithnj e m shum siguri. Sidoqoft, m shum
prova mund t prfshijn edhe prova kontradiktore, q mund t ulin sigurin ton. Ne na duhet t
vendosim se far sht relevante, far t besojm dhe sa bindse sht secila pjes e provave.

Gjat procesit t hetimit, ne prpiqemi t gjejm prova. Prokurort ose gjyqtart hetues prpiqen t gjejn
prova q kryesisht e zgjidh nj krim dhe identifikon kush sht prgjegjs. Ata gjithashtu prpiqen t
gjejn sa dm ka shkaktuar krimi tek viktimat dhe ta paraqes at n mnyrn m t sakt t mundshme.
Avokatt mbrojts kryesisht krkojn pr prova q shfajsojn klientin e tyre, qoft duke gjetur prova
kontradiktore ose duke hedhur dyshime mbi cilsit e trupit kryesor t provave.

Gjat gjykimit, gjyqtari ose juria q gjykon fajin e t pandehurit peshojn t gjitha provat q jan
paraqitur. Ktu hyjn prova direkte t fajsis, ose prova direkte q sugjerojn pafajsin. Ktu hyjn
provat q indirekt sugjerojn fajsin ose pafajsis. Organi gjykues mund t vendos se far sht
relevante, far besojn ata dhe nga ka binden m s shumti.

Pra, provat jan rrjet. Gjat hetimit, fijet e ksaj rrjete t provave mblidhen dhe bhen bashk. Gjat
gjykimit apo fazs s marrjes s vendimit, gjykata e sheh rrjetn dhe bn gjykimin. Ai gjykim mbshtetet
mbi besueshmrin dhe relevancn e secils fije. Fijet t cilat nuk besohen apo nuk jan relevante,
hidhen. Fijet e mbetura peshohen kundrejt njra-tjetrs dhe bhet konkludimi i fajsis apo pafajsis.

193

Pastaj bhet gjykimi. Ne shpresojm t kemi nj shkall t lart t siguris t konkluzioneve

prfundimtare dhe t gjykimit. Ne shpresojm q t jen t sakta.

Shum nga kto gjykime bazohen n konkluzione prfundimtare. Ne mund t mos kemi prova direkte pr
vrasjen, por mund t konkludojm nga prova indirekte se i pandehuri ka patur mundsi ta qlloj
viktimn. Ne mund t mbshtetemi mbi prova t tjera q jan krejtsisht konkluduese, si eksperti.
Eksperti ekzaminon prova t tjera dhe jep konkluzionin, ose opinionin, n baz t njohuris, shkollimit
dhe analizs s vet. Ne shpresojm q konkluzioni, ose opinioni i ekspertit, t jet i sigurt. Ne krkojm
pr t dhna q t na sigurojn se eksperti dhe metodat e tij apo t saj t analizimit jan t sigurta.

Disa prova jan trsisht konkluduese. Statistikat, t cilat shpeshher mbshtesin provat shkencore apo t
ekspertit, jan shkenca matematikore e konkludimit dhe probabilitetit. Pra, ne gjejm se prputhja e
ADN-s sht m bindse, sepse probabiliteti q nj tjetr person t prputhet sht i ult. ADN-ja e
gjetur n vendin e krimit e cila prputhet me t pandehurin sht pra shum relevante, shum e besueshme
dhe shpesh ka fuqi t lart provuese. Nuk sht detyrimisht prov se i pandehuri e ka kryer krimin, mirpo
sht prov se prputhja sht shum e rrall. Ne konkludojm se nuk ka shum mundsi q dikush tjetr
ta ket br, sidomos nse ka edhe prova t tjera.

Pra, thelbi i provave nuk sht secila prov individuale. Thelbi i provave gjendet n rrjetn e
konkludimeve prfundimtare q juristi dhe gjyqtari bjn. Avokati mbrojts do t donte q t bheshin
disa konkluzione prfundimtare. Prokurori do t donte q t bheshin t tjera konkluzione prfundimtare,
aq m tepr q prokurori duhet t kaprcej pandehmn e pafajsis. N fund t fundit, t kuptosh provat
sht t kuptosh supozimet dhe konkluzionet q bhen pr at dshmi. Kjo njihet edhe si mendimi kritik.

1. Supozimet dhe konkluzionet

Qeniet njerzore marrin me mijra vendime gjat nj dite. Nse na duhet t mendojm pr secilin vendim,
ne nuk do t ishim n gjendje t arrinim shum gjra. Teksa ecim npr rrug, ne shohim re t errta n
qiell. Pastaj arrijm n konkluzionin se mund t bjer shi. Nse shohim nj makin q vjen drejt nesh, ne
mund t supozojm se personi nuk na sheh. Ne arrijm n konkluzionin se mund t na godas dhe kshtu
largohemi ose brtasim si paralajmrim. sht me rndsi q ne t kuptojm dallimin mes supozimit dhe
konkluzionit.

a. Supozimet jan thjesht besime, jo prova apo fakte.

Supozimet jan besime q ne kemi dhe nuk i vm n dyshim. Kjo nuk do t thot se jan t sakta. N
jetn e prditshme, ne jetojm me supozimet tona, sepse duhet koh dhe mund q t msojm t vrtetn.
sht thjesht m e leht t mbshtetemi tek supozimet tona, q shpesh i kemi msuar prmes prvojave
tona n t kaluarn apo nga prvojat e t tjerve. Disa supozime jan t justifikuara, disa t tjera nuk jan.
Kur gjykojm nj shtje penale, ne prpiqemi t bjm sa m pak supozime q sht e mundur. N fakt,
t gjitha ato supozime q bhen, duhet t arsyetohen.

Nj supozim i paarsyetuar, pr shembull, sht paragjykimi n baz t racs, gjinis apo ndonj cilsie
tjetr. Ne do ta dallonim se sht i palejueshm, pr shembull, q nj gjyqtar t spozoj se nj i ri i nj
etnie t caktuar ka m shum gjasa t jet fajtor pr nj krim. Supozimi i arsyetuar nga ana tjetr, mund t
prfshij q gjykata supozon se t qllosh me pistolet brenda n dhom sht e rrezikshme. Njri
supozim i mbshtetur n paragjykim, tjetri i mbshtetur n logjik dhe prvoj t kaluar.

194

Supozimet nuk jan prov, por ato jan besime q nuk mbshteten nga provat. Ato rrallher duhet t
ken rol me rndsi n vendimet e gjykats.

b. K onkluzionet prfundimtare jan konkluzione t bazuara n fakte ose prova.

Konkluzioni prfundimtar sht konkluzion q bjm n baz t nj apo m shum fakteve apo
supozimeve. Supozimi mund t jet logjik ose jologjik. Si jurist dhe gjyqtar ne shpresojm se t gjitha
konkluzionet tona prfundimtare t jen logjike. Pr shembull, nse shoh se nj person m ka drejtuar
armn, un mund t konkludoj se jam n rrezik. Kjo sht logjike.

Ne bjm konkluzione prfundimtare gjat t gjith kohs. N fakt, ne bjm aq shum konkluzione t
tilla n jetn ton t prditshme saq rrallher i vm re. Ne shohim q nj person buzqesh dhe arrijm
n konkluzionin se sht i lumtur. Dgjojm t hapet dera dhe arrijm n prfundimin se bashkshorti ka
ardhur n shtpi. Shohim nj grua me fmij dhe supozojm se sht nna e fmijs.

Mendimi kritik krkon nga ne q t sjellim sa m shum nga supozimet dhe konkluzionet tona
prfundimtare nga nnvetdija tek mendimi yn i vetdijshm. Kur krijojm bashk rrjetn e dshmis
gjat hetimit apo kur paraqesim prova n nj aktakuz apo gjykim, konkluzionet prfundimtare q bhen
duhet t jen logjike. Ia vlen t rishikohet se si t bjm konkluzione prfundimtare n mnyr t
logjikshme dhe si t shmangim gabimet logjike.

2. Nxjer r ja e konkluzioneve prfundimtare logjike

Kur njerzit i besojn ligjit, ata n mnyr implicite besojn se ligji do t implementohet n mnyr
logjike. Po ashtu, provat duhet t analizohen n mnyr logjike. Konkluzionet prfundimtare duhet t
krijohen me kujdes dhe pa gabime. Sikurse ka thn Gjyqtari Felix Frankfurter nga Gjykata Supreme e
Shteteve t Bashkuara t Ameriks me rastin e daljes s tij n pension pas njzet e tre vjetsh n gjykatn
e lart, "Aq e brisht sa sht logjika dhe aq i kufizuar sa sht ligji si shprehje e mjetit t
institucionalizuar t arsyes ajo sht krejt ka kemi mes nesh dhe tiranis s vullnetit t pastr dhe
mizoriz s ndjenjave t pafre, t paprincipta dhe t padisiplinuara."105 Arsyetimi logjik i ngre veprimet e
prokurorve dhe vendimet e gjykats nga t qenit t "pafre, t paprincipta dhe t padisiplinuara" n nivel
t besimit dhe drejtsis.

Pra, teksa gjyqtart dhe juristt vlersojn provat para tyre, ata nxjerrin konkluzione prfundimtare. Ato
konkluzione prfundimtare fuqizojn disa prova dhe sigurisht ndikojn n drejtimin dhe rezultatin e
shtjes. Sidoqoft, jo t gjitha konkluzione prfundimtare jan logjike. N fakt, argumentet dhe
konkluzionet q nuk jan logjike quhen gabime. Aristoteli ka thn se jan trembdhjet gabime logjike,
mirpo filozoft e mvonshm kan identifikuar mbi njqind lloje t gabimeve.106 Sigurisht, shum
konkluzione prfundimtare trheqse mund t rrezikojn t jen t rreme.

105
R.Aldisert,LogicforLawyers:AGuidetoClearLegalThinking,3rdEd.(Logjikaprjurist:udhzuesprmendim
ligjortqart,edicioniitret)(NationalInst.forTrialAdvocacy1997)n3(citohetTimeMagazine,7shtator1962
n15).
106
Id.N140.

195

Megjithat, arsyetimi apo konkluzione prfundimtare logjike mund t kategorizohen n dy mnyra:

induktive dhe deduktive. Ne tashm i kemi prmendur kto koncepte n kapitujt e msiprm, mirpo ia
vlen t prkufizohen m qart. Edhe pse mund t duket dika teknike, kto koncepte n fakt jan vija
ndarse mes probabilitetit dhe logjiks.

a. A rsyetimi induktiv

Kur arsyetojm n mnyr induktive, ne gjejm se nj sr faktesh mbshtesin prgjithsimin q e

konsiderojm t ket m shum mundsi t jet i vrtet se sa jo. Kshtu, edhe pse ndjejm njfar
sigurie nga konkluzioni, ne nuk mund t themi n mnyr absolute se konkluzioni sht i vrtet.
Arsyetimi i vlefshm deduktiv nga ana tjetr on drejt nj konkluzioni q duhet t jet i vrtet.

Le t merremi me nj form t argumetit induktiv, q quhet argument "i renditjes".

Rover sht qen dhe Rover sht i vdekshm.

Fido sht qen dhe Fido sht i vdekshm.

Sammie sht qen dhe Sammie sht i vdekshm.

Scooby sht qen dhe Scooby sht i vdekshm.

Ajax sht qen dhe Ajax sht i vdekshm.

Pra, t gjith qent jan t vdekshm.

Ky sht shembulli klasik i vzhgimit t shum fakteve specifike dhe pastaj i arritjes n nj konkluzion t
prgjithshm. Sigurisht, ne besojm se t gjith qent jan t vdekshm. Ne nuk mendojm se nj qen do
t jetoj prjet. Mirpo, ne nuk e kemi provuar kt konkluzion nga pes shembuj t qenve. N fakt, ne
do t mund t listonim qindra qenr dhe krejt q mund t konkludojm sht se sht e mundshme q t
gjith qent jan t vdekshm. Mirpo nse gjejm ndonj qen q duket si i pavdekshm, ather ky
argument induktiv nuk provohet.

Le t shohim dhe nj tjetr shembull t argumentit induktiv.

Korbi sht shpend dhe korbi mund t fluturoj.

Papagalli sht shpend dhe papagalli mund t fluturoj.

Shqiponja sht shpend dhe shqiponja mund t fluturoj.

Kanarina sht shpend dhe kanarina mund t fluturoj.

Pulbardha sht shpend dhe pulbardha mund t fluturoj.

Skifteri sht shpend dhe skifteri mund t fluturoj.

Prandaj, t gjith shpendt mund t fluturojn.

196

Ky sht nj argument shum i ngjashm me at m sipr me qent. Por a duket po aq i vrtet? Jo, ne
nuk mendojm se sht i vrtet. N fakt, se e dim se ekzistojn disa specie t shpendve q nuk
fluturojn, si pinguint apo struct. Edhe pse besojm se shumica e shpendve me siguri fluturojn, ne
nuk mendojm se konkluzioni q t gjith shpendt mund t fluturojnsht i vrtet.107

Mirpo, si zbatohet kjo n dshmi? N shembujt ton, secili shpend apo qen sht nj pjes e dshmis
q mbshtet nj konkluzion, q ose shpendt fluturojn, ose q qent jan t vdekshm. Kur mbledhim
shum pjes t provave q s bashku tregojn se dikush mund t jet fajtor, ne po bjm dika t
ngjashme. Shpesh, nuk provohet logjikisht se dikush sht fajtor, mirpo sugjerohet se sht e mundur.
Nj shembull i argumentit t renditjes n nj rast penal mund t jet:

T hnn, i Pandehuri punoi n bank dhe humbn para.

T martn, i Pandehuri punoi n bank dhe humbn para.

T mrkurn, i Pandehuri punoi n bank dhe humbn para.

T enjten, i Pandehuri punoi n bank dhe humbn para.

T premten, i Pandehuri punoi n bank dhe humbn para.

Prandaj, parat i mori i Pandehuri.

Kjo nuk provon se parat i mori i pandehuri. Thjesht sugjeron se sht e mundur. Nse policia do t
kishte kontrolluar do dit gjat vitit t kaluar se parat kan humbur dhe q kjo t korrespondonte me
seciln dit q ka punuar i pandehuri, a do ta bnte argumentin m t fort?

Argumentet e renditjes, si kto ktu, jan prplot me gabime. Kto mund t hidhen posht me nj kundr-
shembull. Pr shembull, po sikur i Pandehuri t ket qen n shtpi n pushim mjeksor, mirpo parat
prap humbn. Argumenti i renditjes thjesht sugjeron nj probabilitet se konkluzioni sht i vrtet dhe
n kt rast konkluzioni sht q parat i mori i Pandehuri. Mirpo nuk e provon n mnyr logjike.

Arsyetimi induktiv sht thjesht t procedosh nga nj seri me fakte m t vogla deri tek nj konkluzion
m i gjer. N nj rast penal, konkluzioni i fajsis apo i pafajsis shpeshher bazohet n nj seri me
fakte t ndryshme m t vogla. Ne kemi marr parasysh nj seri t provave t ndryshme n shembullin e
"Shqiponjs ss Shkrettirs" n kapitujt e mparshm. Asnj nga ato prova nuk ishte prfundimtare,
mirpo krijonte nj seri t fakteve indirekte. Mund t dukej disi kshtu:

I Pandehuri bleu kohve t fundit nj pistolet Shqiponj t Shkrettirs.

I Pandehuri thot se ai e humbi pistoletn Shqiponja e Shkrettirs.

I Pandehuri sht par pran pomps s benzins.

Nj pistolet Shqiponja e Shkrettirs u gjet n kazanin e mbeturinave t pomps s benzins.

107
Njlexuesvzhguesdotvrentengjashmrinmes"argumentittrenditjes"dhestatistikave.Meqkam
shumshembujspecifik,kamshumsiguripratkonkluzion.Sidoqoft,nukkasiguri100%asnjher.

197

 Prandaj, pistoleta Shqiponja e Shkrettirs i prket t pandehurit.

A sht ky konkluzion absolutisht i sigurt? A sht i provuar n mnyr logjike? Jo. Por ne besojm se
konkluzioni sht i mundur, sepse ky argument sht induktiv. Katr faktet jan t lidhur me njri-tjetrin
shum dobt, mirpo s bashku sugjerojn se konkluzioni sht i mundur. Arsyetimi induktiv na lejon t
konkludojm se konkluzioni mund t jet i vrtet. Mirpo, ndonjher nj konkluzion mund t
nnkuptohet nga fakte t tjera q jan t provuara n mnyr t logjikshme dhe prandaj duhet t jet i
vrtet.

b. A rsyetimi deduktiv

Kur ne arsyetojn n mnyr deduktive, ne gjejm se nj seri e fakteve t prgjithshme apo specifike
mbshtesin nj konkluzion specifik q duhet t jet i vrtet. Deduksioni sht nj proces strikt dhe i
logjikshm i konkluzionit. Deduksioni mund t prdoret vetm n disa raste t provave t ndrlidhura, q
ndjekin rregullat e logjiks q dotishtjellojm. Mirpo, ka edhe shum kurthe n rastet kur konkluzioni
arrihet n mnyr t rreme. Juristt dhe gjyqtart duhet t din si t nnkuptojn n mnyr t sakt dhe
si t shmangin konkluzionet e zakonshme t rreme apo gabimet.

Arsyetimi deduktiv ndjek struktur strikte q quhet silogizm. Silogizmi ka premisa dhe konkluzion.
Matematicieni grek i lashtsis Euklidi sht i pari q ka shtjelluar silogizmat. Silogizmi ka tre segmente
apo ter ma: termin kryesor, termin e vogl dhe termin e mesm. Termi i mesm sht ura mes termit t
madh dhe termit t vogl. Silogizmi ka edhe konkluzionin. Kjo tingllon shum teknike dhe abstrakte,
mirpo sht m mir t shpjegohet me kt shembull t famshm.

Premisa madhore: T gjith njerzit jan t vdekshm.

Premisa e vogl: Sokrati sht njeri.

Konkluzioni: Sokrati sht i vdekshm.

Do t vreni se ekziston nj "ur" apo marrdhnie mes premiss madhore dhe premiss s vogl: termi
"njeri." Pra, konkluzioni mund t arrihet pr shkak se premisa madhore dhe premisa e vogl jan t
ndrlidhura nga ai term. Mirpo, jo t gjitha termat me lidhje krijojn argumente deduktive. Merruni me
kt shembull:

Premisa madhore: T gjitha bukt piqen n furr.

Premisa e vogl: Mishi piqet n furr.

Konkluzioni: Mishi sht buk.

Ne e dim q ky argument nuk sht i vrtet. Mishi nuk sht buk. Ku sht dallimi mess ktij
argumenti dhe argumentit m lart? N argumentin e par, ekziston nj grup i madh i quajtur "t
vdekshm" dhe t gjith njerzit i prkasin atij grupi. N t dytin, ekziston nj grup i madh i sendeve q
"piqen n nj furr" dhe t gjitha bukt i prkasin atij grupi. N argumentin e par, nngrupi m i vogl
"njerzit" sht lidhja. N argumentin e dyt, grupi i madh "piqen n furr" sht lidhja. Mirpo kjo
lidhje nuk nnkupton se gjithka q piqet n furr duhet t jet buk.

198

N t vrtet, argumenti i sakt do t ishte:

Premisa madhore: T gjitha bukt piqen n furr.

Premisa e vogl: Buka e misrit sht lloj buke.

Konkluzioni: Buka e misrit piqet n furr.

N kt argument, grupi m i madh i mundshm jan sende q piqen n furr. "Buka" sht send brenda
grupit "piqen n furr." "Buka e misrit" sht send brenda grupit "buk." Meq buka e misrit sht
brenda grupit m t madh "buk," q sht brenda grupit "piqen n furr," ne mund t themi me siguri
logjike se buka e misrit piqet n furr. Dallimi tregohet n diagramin m posht.

Sigurisht q kjo duket shum e kuptueshme. Mirpo, ne nuk komunikojm n logjik t pastr. N t
vrtet, ne shprehim kto terma si "meq buka e misrit sht buk, ne e pjekim n furr," "buka e misrit
sht buk q ne e pjekim n furr" ose dika e ngjashme. Le t mendojm srish pr shembullin ton t
Shqiponjs ss Shkrettirs. A sht logjik konkluzioni i mposhtm n baz t dshmis?

Premisa madhore: Viktima u vra nga plumba t kalibrit.44.

Premisa e vogl: Arma e t pandehurit ishte pistolet me kalibr.44.

Konkluzioni: Arma e t pandehurit vrau viktimn.

Edhe pse konkluzioni mund t jet i vrtet, ai nuk sht provuar n mnyr logjike. Pse? Ky konkluzion
sht shum i ngjashm me at t "mishi sht buk." Le ta krahasojm me nj tjetr argument.

199

 Premisa madhore: Plumbat e kalibrit .44 nga viktima prputhen me

pistoletn Shqiponja e Shkrettirs

Premisa e vogl: Ajo Shqiponj e Shkrettirs i prkiste t pandehurit.

Konkluzioni: Arma e t pandehurit vrau viktimn.

Nj tjetr cilsi me rndsi e t menduarit t till logjik sht jo vetm lidhja e dshmis, por edhe mund
ta prjashtoj. Si shembull:

Premisa madhore: Viktima u vra me plumba t kalibrit.44

Premisa e vogl: Kjo arm qllon plumba 9mm.

Konkluzioni: Viktima nuk u qllua nga kjo arm.

N kt rast, konkluzioni logjik sht t prjashtoj pistoletn si arma e vrasjes.

Pra, q nj konkluzion apo konkluzion prfundimtar t jet logjikisht i vrtet, duhet t ket lidhje mes dy
pjesve t dshmis q e bjn konkluzionin t pashmangshm. Nse nuk sht logjikisht e vrtet,
ather konkluzioni prfundimtar q po bni sht induktiv, sepse ju po e mbshtesni besimin tuaj mbi
probabilitetin se sht i vrtet.

Pr nj shkenctar t logjiks apo nj filozof, format e logjiks deduktive jan t mjaftueshme pr t

mbushur disa libra. Mirpo, ne mund t prkufizojm disa elemente t rndsishme t logjiks deduktive,
sidomos kur zbatohet n dshmi. Forma m e zakonshme dhe m e rndsishme e silogizmit deduktiv
sht silogizmi kategorik. dot thot kjo? N shembujt tan m lart, ne kemi prdorur silogizmin
kategorik pr t konkluduar se:

200

 A sht B

B sht C

Prandaj A sht C

N kt form, ekzistojn disa rregulla. Nse ato rregulla nuk ndiqen, nuk mund t ket garanci q
konkluzioni t jet i vrtet.

R regulli 1: Duhet t ket tre teori.

N kt rast, kemi dy premisa (A sht B, B sht C) dhe konkluzionin (A sht C). Kur ka m shum se
tre teori, ather argumenti sht i pavlefshm dhe me siguri jo i vrtet.108 N fakt, kjo krijon nj gabim
logjik, q do ta shtjellojm m posht n kt kapitull.

Pr shembull:

(A) Vikti ma u vra (B) me plumba t kalibrit .44.

(B) Ato plumba t kalibrit .44 (C) prputhen me kt pistolet Shqiponja e Shkrettirs

Prandaj, (A) vikti ma u vra (C) nga kjo pistolet Shqiponja e Shkrettirs.

R regulli 2: Duhet t ket tre terma.

N kt rast, A, B dhe C.

Pr shembull:

(A) Vikti ma u vra

(B) Plumba t kalibrit .44

(C) Pistolet Shqiponja e Shkrettirs

N kuptim t dshmis, ekziston nj trup i vdekur, jan plumbat q e vran viktimn dhe sht pistoleta
Shqiponja e Shkrettirs. Teoria e par (q viktima sht vrar me ato plumba t kalibrit .44) sht nj
teori q sht dhe dshmi, n kt rast nga ekzaminuesi mjeksor. Teoria e dyt (q plumbat prputhen
me pistoletn Shqiponja e Shkrettirs) sht gjithashtu nj dshmi, n kt rast nga raporti mjeko-ligjor i
testimit balistik. Konkluzioni n fakt nuk thuhet nga asnjri prej dshmitarve apo ekspertit, mirpo sht
konkluzion i vrtet logjik q duhet t bj gjykata.

108
Prjashtimnktjanformatepolisilogizmit,qshtjellohetmposht.Mirpo,polisilogizmatjanzinxhir
tarsyetimitdeduktiv,kukonkluzionilihetderinfund.Atomundtshprbhennnjseritktyresilogizmave
kategorik.Nepriremiqargumentettonalogjiketibjmnmnyrpolisilogike,dukeeruajturkonkluzionin
derinfund,mirpomendimikritikkrkonqjuristiosegjyqtaritshprbjargumentetlogjikengjendjene
tyremtthjesht.

201

R regulli 3: Secili nga kto tre terma duhet t paraqitet n dy nga teorit.

Me fjal t tjera, termat duhet t "lidhin" t tre teorit.

Pr shembull:

(A) Vikti ma u vra (B) me plumba t kalibrit .44.

(B) Ato plumba t kalibrit .44 (C) prputhen me kt pistolet Shqiponja e Shkrettirs

Prandaj, (A) vikti ma u vra (C) nga kjo pistolet Shqiponja e Shkrettirs.

Termi A (Vikti ma u vra) sht normalisht n teorin e par dhe n konkluzion.

Termi B (plumbat e kalibrit .44) sht normalisht n teorin e par dhe n teorin e mesme. Ky term
lidhs shpeshher quhet termi i mesm.

Termi C (pistoleta Shqiponja e Shkrettirs) sht normalisht n teorin e mesme dhe n konkluzion.

R regulli 4: T ermi i mesm duhet t jet universal, ose s paku, i vrtet n mnyr specifike.

Nga aspekti universal, ai duhet t jet i vrtet pr t gjith kategorin, si deklarata "t gjith njerzit jan
t vdekshm" ose "askush nuk sht ishull." Fjal t tilla si "t gjith" ose "askush" tregojn se termi
sht universal pr kategorin "njerzit."

Prandaj, kjo e bn t vrtet silogizmin vijues:

T gjith njerzit jan t vdekshm

Sokrati sht njeri

Prandaj, Sokrati sht i vdekshm.

Nuk do t ishte e vlefshme apo e vrtet nse termi i mesm t mos ishte universal. Pr shembull,
silogizmi vijues do t ishte i pavlefshm.

Disa njerz jan t vdekshm

Sokrati sht njeri

Prandaj, Sokrati sht i vdekshm.

Nse vetm disa njerz jan t vdekshm, ne nuk e dim nse Sokrati sht njri nga ata njerz q jan t
vdekshm, apo nga ata q nuk jan. Mirpo duke prdorur logjikn pr t vlersuar dshmin, jo
detyrimisht krkon universalitet t till. Thjesht i nevojiten termat q t jen t vrtet n mnyr
specifike.109 far nnkuptohet me t vrtet n mnyr specifike? Kjo do t thot se vlefshmria e
logjiks varet nga deklarata e t qenit e vrtet. Meq po vlersojm dshmin dhe jo thjesht t

109
Ntermalogjik,termiiparnshembullintonekakufizuaruniversinvetmtekatoplumbaqekanvrar
viktimn.Nukdotishterelevantetflitejpr"tgjithplumbat"kurvetmnjgrushtplumbashjanprfshir
nkrim.

202

konsiderojm logjikn e deklaratave hipotetike, ne mund t marrim parasysh dhe kto shtje. Merremi
me shembullin ton:

(A) Vikti ma u vra (B) me plumba t kalibrit .44.

(B) Ato plumba t kalibrit .44 (C) prputhen me kt pistolet Shqiponja e Shkrettirs

Prandaj, (A) vikti ma u vra (C) nga kjo pistolet Shqiponja e Shkrettirs.

A e ka provuar prokurori se viktima u vra me plumba t kalibrit .44? A e besojm se plumbat nuk jan
manipuluar apo se nuk ka patur edhe plumba t tjer n trup? Nse po, deklarata e radhs duhet t merret
parasysh pr vlefshmrin e saj. Raporti mjeko-ligjor prputh plumbat nga trupi i viktims me pistoletn
Shqiponja e Shkrettirs. A e besojm se metodat e prdorura jan t pasigurta? A kan metodat
vlefshmri shkencore? A e besojm se eksperti q ka br testin ka patur njohuri? A i besojm rezultatet
e testit t ekspertit? Nse po, mund t bjm deduksionin logjik se viktima sht vrar nga pistoleta
Shqiponja e Shkrettirs.

Rregulli5:Silogizminukmundtprmbajdypremisanegative.
Sikursekemivrejturmlart,mundtkeminjpremisuniversale("tgjithnjerzitjant
vdekshm")osenjpremisnegative("asnjnjerinukshtipavdekshm").Mirponsekady
premisanegative,logjikashthurret.Pse?Letamarrimnjshembull.

Asnjnjerinukshtipavdekshm
Sokratinukshtnjeri
Sokratishtipavdekshm.

Ashtkjoevrtet?Nukshtlogjikishtevlefshme,sepsenukkaprputhje,apolidhje,mesdy
deklaratavenegative.Needimseasnjnjerinukshtipavdekshm.NeedimedheseSokrati
nukshtnjeri.Nenukedimsefarsht.Mirponenukmundtbjmkrciminlogjikprt
thnsenseshtapojoivdekshm.

Letashqyrtojmktnkuptimtdshmisdukendryshuarpakshembullinton.

(A) Vikti ma nuk u vra (B) me plumba 9mm.

(B) Asnj plumb 9mm (C) nuk prputhet me pistoletn Shqiponja e Shkrettirs

Prandaj, (A) vikti ma sht vrar (C) nga kjo pistolet Shqiponja e Shkrettirs.

Simundtashihni,premisaepardheedytjantvrteta.Viktimanukshtvrarngaplumbat
9mmdheasnjplumb9mmnukprputhetmepistoletnShqiponjaeShkrettirs,qkakalibrt
ndryshm.Mirponukkandonjlidhjetvrtetmesktyredydeklaratavedhenukkabazpr
tarriturnndonjkonkluzion.Nsekavetmnjdeklaratnegative,konkluzionilogjikmunddt
bhet.

203

 (A) Vikti ma nuk u vra (B) nga plumba 9mm.

(C) Arma e t pandehurit (B) sht 9mm

Prandaj, (A) vikti ma nuk u vra (C) nga arma e t pandehurit.

Rregulli6:Nseciladopremisshtnegative,atheredhekonkluzioniduhettjet
negativ.
Sikursekemivrejturnshembullinmlart,nseciladongapremisatshtnegative,atherju
nukmundtnxirrnikonkluzionpozitiv.Nedalimnkonkluzioninprfundimtarseviktimanuk
shtvrarngaarmaetpandehurit,sepseaiplumbmeatkalibrnukshtprdorurprt
vrarviktimn.

Nukdotkishtendonjkuptimlogjiktthuhej:

(A) Vikti ma nuk u vra (B) me plumba 9mm.

(C) Arma e t Pandehurit (B) sht 9mm

Prandaj, (A) vikti ma u vra (C) nga arma e t pandehurit.

Pseshtkjoepavlefshme?Konkluzionipohondikapozitive(qviktimauvrangaarmaet
pandehurit)kurnjrangapremisatshtnegativedhekshtumundetvetmtprjashtoj.

Deduksionilogjikshtthjeshtnjproceshappashapiqmerrdypremisatndrlidhuradhe
pastajnxjerrkonkluzionineduhur.Nsededuksionishtlogjik,atherkonkluzionimundt
besohetseshtivrtet.Mirponsededuksionishtipavlefshm,ainukmundtbesohet.
Deduksionilogjikshtnjprocesikujdesshmdhemetodikqshumnjerzkanprirjenta
prziejn.Prsakohqekzistonstrukturalogjike,kjopaqartsiendemundtkrijojkonkluzione
logjiketvlefshme.Shkenctartelogjiksikanidentifikuarktosipolisilogizmadhesorite.

c. Polisilogizmat dhe soritet

Ndonjher, konkluzionet logjike duhet t jen hap pas hapi. Kto hapa logjik quhen hallka logjike.
Kto hyjn polisilogizmat dhe soritet. Kto hallka logjike jan me rndsi jetike pr zgjidhjen dhe provn
logjike t rasteve. Le t merremi me nj shembull nga rasti i Shqiponjs ss Shkrettirs.

Premisa: Vrassi i ka qlluar viktims.

Premisa: Trupi i viktims kishte plumba me kalibr .44.

Konkluzioni: Prandaj, vrassi prdori plumba me kalibr .44.

II

204

 Premisa: Vrassi prdori plumba t kalibrit .44.

Premisa: Ato plumba t kalibrit .44 prputhen me postiletn Shqiponja e Shkrettirs.

Konkluzioni: Prandaj, vrassi ka prdorur pistoletn Shqiponja e Shkrettirs.

III

Premisa: Vrassi ka prdorur at pistoletn Shqiponja e Shkrettirs.

Premisa: Pistoleta Shqiponja e Shkrettirs u gjet n mbeturinat e pomps s benzins

Konkluzioni: Vrassi (ose bashkpuntori) e gjuajti pistoletn n mbeturinat e poms s

benzins.

IV

Premisa: Vrassi (ose bashkpuntori) e gjuajti pistoletn n mbeturina n pompn e

benzins.

Premisa: Mbeturinat n pompn e benzins u kontrolluan 4 or pas vrasjes.

Konkluzioni: Vrassi (ose bashkpuntori) ka qen n pompn e benzins brenda 4 orsh

pas vrasjes.

Si mund ta shihni, ne kemi marr provat (plumbat dhe armn e gjetur n mbeturina) dhe krijuam zinxhirin
logjik t fakteve q duhet t jen t vrteta. Mirpo n pjesn m t madhe t kohs, ne i bjm kto
lidhje m informalisht. Do t thonim se arma e vrasjes sht gjetur n pompn e benzins, ndaj e dim se
vrassi apo bashkpuntori ka qen atje menjher pas vdekjes. Mirpo, teksa mendojm n mnyr
kritike pr provat, neduhettikuptojm kto zinxhir logjik t arsyetimit. Secila nga kto dy premisa
ojn drejt nj konkluzioni. Konkluzioni bhet premisa e fazs s ardhshme dhe kshtu pr sa koh q
keni premisa t vrteta, t bazuara ose tek provat, ose tek logjika, ather ju mund t krijoni zinxhirin e
arsyetimit dhe t keni besim tek konkluzioni.

N disa mnyra, ju mund t prfaqsoni zinxhirin e provave n kt mnyr:

Premisa: "A" nnkupton "B"

Premisa: "B" nnkupton "C"

Konkluzioni: "A" nnkpton "C"

II

Premisa "A" nnkupton "C"

Premisa: "C" nnkupton "D"

205

 Konkluzioni: "A" nnkupton "D"

III

Premisa: "A" nnkupton "D"

Premisa: "D" nnkupton "E"

Konkluzioni: "A" nnkupton "E"

IV

Premisa: "A" nnkupton "E"

Premisa: "E" nnkupton "F"

Konkluzioni: "A" nnkupton "F"

N kt rast se e dim se "A" q vrassi i qlloi viktims, mund t oj n nj konkluzion tjetr. N

kr rast, ne mund t arrijm n deduksionin "F," ose q vrassi ose s paku bashkpuntori i tij ka qen
tek pompa e benzins brenda 4 orsh nga vrasja. Nse secila nga hallkat e atij zinxhiri do t ishin t
pavrteta ose t paprovuara, ne nuk do t kishim besim tek ai konkluzion.

Le t shohim dhe nj tjetr shembull, q duhet sorite.110 Shkenctart e logjiks do ta prkufizonin

soriten si nj zinxhir t argumentave ku konkluzioni ruhet pr n fund. N fakt, ne kemi prirjen q
argumentettonalogjiketibjm n formn e sorites dhe jo formn m formale t polisilogizmit q
prdorm m lart.

Premisa: Vrassi i qlloi viktims.

Premisa: Trupi i viktims kishte plumba t kalibrit .44.

Premisa: Vrassi prdori plumba t kalibrit .44.

Premisa: Ato plumba t kalibrit .44 prputhen me pistoletn Shqiponja e Shkrettirs.

Premisa: Vrassi prdori at pistoletn Shqiponja e Shkrettirs.

110
N lmin e logjiks ekzistojn dy lloje t soriteve: aristoteliane dhe glokeniane. Secila prej tyre sht e
vlefshme. N soritet aristoteliane, premisa e par sht specifike, ku pjesa tjetr e pramisave jan t prgjithshme.
A sht B
T gjitha B jan C
T gjitha C jan D
Prandaj, A sht D.
N soritet glokeniane, premise e par sht e prgjithshme dhe pjesa tjetr jan specifike.
T gjitha A jan B
B sht C
C sht D
Prandaj, A sht D.

206

 Premisa: Pistoleta Shqiponja e Shkrettirs u gjet n mbeturinat e pomps s benzins

Premisa: Vrassi (ose bashkpuntori) e gjuajti pistoletn n mbeturinat e pomps s

benzins.

Premisa: Mbeturinat e poms s benzins u kontrolluan 4 or pas vrasjes.

Konkluzioni: Vrassi (ose bashkpuntori) ishin n pompn e benzins brenda 4 orsh

nga vrasja.

Shqetsimi kryesor me arsyetimin deduktiv, pavarsisht forms s tij, sht se secila premis on drejt nj
konkluzioni q duhet t jet i vrtet. Kur bhen konkluzione deduktive me provat, provat duhet t jen
relevante dhe e besueshme. Megjithat, arsyetimi deduktiv gjithashtu duhet t jet logjik, q nnkupton
se nuk ka gabime. Pra, e vrteta e pjesve t ndryshme t provave sht e ndar nga deduksionet logjike.
Mund t shohim se pjest e provave mund t jen absolutisht t vrteta, por konkluzioni q rezulton mund
t jet i rrem pr shkak t logjiks s dobt. N mnyr q t shmangen kto gabime logjike, ne duhet t
shqyrtojm gabime t ndryshme t zakonshme.

c. G abimet logjike

Gabimi logjik sht nj dshtim n logjikn e nj argumenti. Shum shpesh, konkluzioni duket si i
logjikshm, por n fund konkluzioni sht i pavrtet. Sidomos n provat penale, konkluzioni
prfundimtar q nxirret nga provat mund t duket i shndosh, por m von del se i pandehuri n fakt ka
qen i pafajshm. Le t shohim nj shembull t thjesht.

Premisa: Vrassi prdori nj pistolet me kalibr .44.

Premisa: I pandehuri kishte pistolet me kalibr .44.

Konkluzioni: I pandehuri sht vrassi

sht e qart se t dyja premisat mund t jen t vrteta. Mirpo, kjo nuk do t thot se dhe konkluzioni
duhet t jet i vrtet. Pse? Nuk ka ndonj lidhje mes dy premisave. Edhe pse sht e vrtet q vrassi
prdori nj pistolet me kalibr .44 dhe i pandehuri ka pistolet me kalibr .44, nuk sht detyrimisht e
vrtet q sht e njjta pistolet me kalibr .44. Kjo nuk sht as universalisht e vrtet, as e vrtet n
mnyr specifike. Kjo sht nj form e thjesht e gabimit q nuk duhet t bind asnj gjyqtar.

N prgjithsi, argumenti sht i pavlefshm nga ana logjike nse ndonjri nga rregullat e silogizmit
prishet. N fakt, shum gabime jan t paqllimshme. "Gabimet jan t rrezikshme, sepse ato jan
konkluzione apo interpretime t rreme q rezultojn nga procese t t menduarit q pretendojn se duket
t jen t vlefshme, mirpo nuk arrijn tuprmbahen krkesave t logjiks."111 Ato jan t rrezikshme,
sidomos kur interpretojn provat. Megjithat, ka nj sr t gabimeve t tjera prtumarr parasysh.

111
R.Aldisert,LogicforLawyers:AGuidetoClearLegalThinking,3rdEd.(Logjikaprjurist:udhzuespr
mendimineqartligjor;editionitret)(NationalInst.forTrialAdvocacy1997)n142(citohetJ.Creighton,An
IntroductoryLogic(Hyrjenlogjik)(1898)n198).

207

Lista e gabimeve t mundshme logjike sht e gjat dhe shpeshher fusha e pakuptueshme e filozofve,
por gabimet m t shpeshta jan m posht.

i. Premisat jan t gabuara

Edhe pse nuk sht gabim per se, juristi ose gjyqtari duhet gjithnj t sigurohen se ata e shqyrtojn seciln
premis, prov ose fakt. Pr shembull tek provat, cilsia e provave duhet t shqyrtohet s pari, sidomos
besueshmria e saj. Nse provat nuk jan t besueshme, nuk ka arsye t forta pr t nxjerr ndonj
deduksion nga ajo prov.

ii. Premisat jan jokonsistente

N kt gabim, argumenti duket se t on drejt konkluzionit se sht i vrtet, sepse nuk ka raste kur dy
premisat jan t vrteta, por konkluzioni sht i rrem. Sidoqoft, kjo sht zakonisht pr shkak se dy
premisa jan jokonsistente ose n kundrshtim. N fakt, mund t nxirret do konkluzion, por asnjri nuk
ka mbshtetje logjike. Pr shembull:

T gjitha A jan B
Asnj A ssht B
I Pandehuri sht fajtor

ose

T gjitha pistoletat kan plumba

Asnj pistolet nuk ka plumba
Kjo pistolet vrau viktimn.

iii. G abimi i katr termave

N kt gabim, argumenti ka katr terma dhe jo tre. Kjo nnkupton se lidhja mes premisave nuk ekziston
m. Pr shembull:
A nnkupton B
C nnkupton D
Prandaj, A nnkupton D

Duke prdorur shembullin e "Shqiponjs s Shkrettirs", ky gabim mund t ndodh nse prokurori ka
argumentuar se:

(A) Vikti ma u vra (B) me plumba t kalibrit .44.

(C) Pistoleta Shqiponja e Shkrettirs (D) sht arma e t Pandehurit

Prandaj, (A) vikti ma u vra (C) nga arma e t Pandehurit.

Meq nuk ka ndonj lidhje mes deklarats s par ("Viktima u vra me plumba t kalibrit .44 ") dhe
deklarats s dyt ("Pistoleta e Shqiponjs s Shkrettirs sht arma e t Pandehurit"), nuk ka ndonj

208

baz pr t nxjerr konkluzionin.

iv. G abimi i " termit t mesm t pashprndar "

Nse ka tre terma, kjo nuk do t thot detyrimisht se argumenti sht i shndosh nga ana logjike. Si
mundtjukujtohet, duhet t ekzistoj nj lidhje mes deklarats s par dhe asaj t dyt. Nj silogizm i
duhur duket kshtu:
T gjitha A nnkuptojn B
B nnkupton C
Prandaj, A nnkupton C

Mirpo, kur termi i mesm nuk sht i vrtet n kuptimin universal ose specifik, ather argumenti duket
kshtu:
T gjitha A nnkuptojn B
C nnkupton B
Prandaj, A nnkupton C

N termat e shembullit ton t "Shqiponjs s Shkrettirs", ky gabim mund t demonstrohet n mnyrn

vijuese:
(A) Pistoleta Shqiponja e Shkrettirs (B) ishte tek pompa e benzins
(C) I pandehuri (B) ishte tek pompa e benzins
Prandaj, Pistoleta Shqiponja e Shkrettirs i prket t Pandehurit.

v. G abimi i procesit t paligjshm

Marrdhnia e termave me njri-tjetrin sht kye pr deduksionin logjik. Ky gabim dhe gabimi i "termit
t mesm t pashprndar" m lart fokusohen tek kto marrdhnie. Kjo mund t prfshij cilndo nga
kto dy forma:

TgjithaAnnkuptojnB
AsnjCnuknnkuptonA
Prandaj,asnjCnuknnkuptonB

N kt form, secila A duhet t nnkuptoj B. Mirpo, asnj C nuk nnkupton A. A na on kjo vrtet
tek konkluzioni? Duket logjike, por n fakt nuk sht. Ndoshta nj shembull mund ta sqaroj kt.

Tgjithqentjangjitar
Asnjmacenukshtqen
Prandaj,asnjmacenukshtgjitare

Meqshteqartqmacetjangjitare,neekuptojmsekjonukshtlogjike.Mirponj
silogizmidshmismundtbjernktkurthshumleht.Njtjetrformektijgabimi
tregohetmposht.

TgjithaAnnkuptojnB
TgjithaAnnkuptojnC

209

 Prandaj,tgjithaCnnkuptojnB

Nktform,doAnnkuptonB.Kjodotthotse"A"shtpjesenjgrupimtmadh,"B."
Sidoqoft,"A"shtgjithashtupjesenjgrupitjetrmtmadh,"C."Mirpojunukmundtbni
asnjdeklaratlogjikerrethmarrdhniesmesatyredygrupevemtmdha,"B"dhe"C,"sikurse
shihetnktshembull.

Tgjithamacetjanfeline
Tgjithamacetjangjitare
Prandaj,tgjithgjitartjanfeline

Si me shum gabime t tjera, rezultati sht i njohur. Juristi ose gjyqtari beson se nj fakt lidh dy teori n
mnyr t sakt, si "macja" n shembullin m sipr. Mirpo, lidhjet nuk rezultojn n konkluzion t
vrtet.

d. Prfundimi

Edhe pse provat konrete ose provat dshmuese jan t rndsishme, trupi i provave shpeshher ndrtohet
me arsyetime deduktive dhe arsyetime induktive. Kto konkluzione deduktive dhe induktive shpesh jan
konkluzione t prkohshme ose objektivat prfundimtare t rastit. Nse bhen si duhet, konkluzionet
deduktive duhet t jen po aq t vrteta sa edhe provat mbshtetse. Kshtu, do konkluzion deduktiv ka
t njjtn pesh dhe kredibilitet si dhe provat e tjera. N shum mnyra, konkluzioni deduktiv sht
prov.

Arsyetimi deduktiv duhet t ndjek disa rregulla t logjiks q konkluzioni t jet i vlefshm. Nj
deklarat mund t duket logjike, mirpo arsyetimi mund t jet me gabime. Kjo logjik e till quhet e
gabuar, q e zhvlerson konkluzionin. Ky kapitull ka prshkruar shum nga gabimet m t shpeshta.
Rishikimi dhe problemi i caktuar japin m shum mundsi q lexuesi t praktikoj.

Mirpo arsyetimi induktiv nuk rezulton n konkluzion q duhet t jet i vrtet. N t vrtet, arsyetimi
induktiv krijon probabilitet q dika t jet e vrtet. Shkalla aktuale e probabilitetit megjithat, shpesh
sht e pasakt. Mirpo ka mjaft ngjashmri mes probabilitetit statistikor dhe probabilitetit t arsyetimit
induktiv. Edhe n statistika, edhe n arsyetimin induktiv, vrehen shum pika specifike dhe arrihet nj
konkluzion i prgjithshm. Sa m shum vzhgime bhen, aq m i sakt sht konkluzioni i
prgjithshm. N prditshmrin ton ne nxjerrim konkluzione induktive n baz t nj numri relativisht
t vogl t vzhgimeve. Pr shembull, po t shohim nj autobus q kalon nga shtpia n orn 8:05 do
mngjes pr nj jav, ne konkludojm se ai gjithnj do t vij n 8:05, edhe pse e kemi par vetm shtat
her. N nj gjykim penal, konkluzionet induktive duhet t bhen n mnyr m rigoroze.

N kapitullin vijues prshkruhet e gjith rrjeta e provave, prfshir vendin e duhur pr konkluzionet e
arritura me arsyetim deduktiv dhe konkludimet e arritura me arsyetim induktiv.

210

 Prmbledhje dhe problema

Prmbledhje:

Vet provat jan t pakuptimta pa aftsin pr t nxjerr konkluzione logjike prej saj. Ato gjithashtu
nnkuptojn se nj jurist duhet t jet n gjendje t daloj mes nj supozimi dhe nj konkluzioni
prfundimtar. Supozimi sht thjesht nj besim se dika sht e vrtet. Konkluzioni prfundimtar sht
nj konkluzion q nxirret nga dshmia dhe faktet. Konkluzioni prfundimtar mund t bhet n mnyr
induktive ose deduktive. Arsyetimi induktiv nxjerr konkluzion t mundshm nga nj seri e fakteve t
tjera. Konkluzioni i arsyetimit induktiv nuk sht i sigurt, por ka nj shkall t probabilitetit. Arsyetimi
deduktiv, nga ana tjetr, zbaton logjikn tek premisat dhe nxjerr konkluzione q duhet t jen t vrteta.
Pra, konkluzionet induktive nga provat rezultojn n konkluzione (ose konkluzione t prkohshme) q me
siguri jan t vrteta, ndrsa konkluzionet deduktive duhet t jen t vrteta. N fakt, konkluzionet
deduktive kan t njjtin rol n shtje si vet provat.

Arsyetimi deduktiv n formn e vet m bazike ndjek nj formul t thjesht: A sht B, B sht C,
prandaj A sht C. Sidoqoft, duhet t tregojm kujdes se mos bjm gabim. Gabimi ndodh kur
arsyetimi duket logjik, por n t vrtet sht i rrem. Konkluzioni i gabimit nuk duhet t jet i vrtet.

Ky kapitull ka t bj me t kuptuarit e provace, sepse arsyetimi induktiv ose deduktiv ndihmon n

ndrtimin e trupit t provave. Gjithashtu, konkluzionet e gjykats, si fajsia ose pafajsia, bazohen n
arsyetime induktive ose deduktive, edhe nse gjyqtari nuk po e zbaton at logjik n mnyr t
vetdijshme. Juristi si duhet t dij t prshkruaj cilsit e provave, ai ose ajo gjithashtu duhet t dij t
prshkruaj konkluzionet prfundimtare dhe konkluzionet q nxirren nga atop rova.

Problema:

1. Nj grua e moshuar gjendet e vdekur. Ekzaminimi mjeksor ka arritur n prfundimin se ajo ka vdekur
nga mbidoza e medikamenteve. Vajza e saj e kontrollon do dit dhe dshmonse nna e saj kishte marr
nj recet me medikamente t reja. Ajo e kishte shnuar n kalendar ditn q i ka marr. Asaj i kishin
dhn medikamentin 10 dit para se t vdiste. N dhjet ditt ndrmjet, ajo kishte shkruar mora tabletn
e re,50mg.far konkluzioni arrini? far form arsyetimi sht kjo?

211

2. Gjykata dgjon dshmin vijuese: dshmitari pa nj Ford Escort t kuq q u largua nga grabitja e
banks. I pandehuri posedon nj Ford Escort. Gjykata konkludon se i Pandehuri ka grabitur bankn. A
sht kjo logjike? Pse ose pse jo?

3. Gjykata dgjon dshmin vijuese: dshmitari pa nj Renault t kaltr q u largua nga grabitja e
banks. I pandehuri ka nj t kaluar me grabitje t bankave. Gjykata konkludon se i pandehuri sht
fajtor pr grabitjen e banks. A sht kjo logjike? Pse ose pse jo?

4. Gjykata dgjon dshmin vijuese: dshmitari pa nj Mercedes t gjelbr q u largua nga grabitja e
banks. I pandehuri nuk ka t regjistruar asnj Mercedes t gjelbr. Gjykata konkludon se i pandehuri
nuk sht grabitsi. A sht kjo logjike? Pse ose pse jo?

5. Gjykata dgjon dshmin vijuese pr parat q jan vjedhur nga nj kasafort e kyur: askush nuk
mund ta hapte kasafortn pa kombinimin. I pandehuri e kishte kombinimin. Gjykata konkludoi se i
pandehuri e ka hapur kasafortn dhe ka marr parat. A sht logjike? Pse ose pse jo?

6. Gjykata dgjon dshmin vijuese pr parat q jan vjedhur nga nj kasafort e kyur: askush nuk
mund ta hapte kasafortn pa kombinimin. Vetm i pandehuri e kishte kombinimin. Gjykata konkludoi se
i pandehuri e ka hapur kasafortn dhe ka marr parat. A sht kjo logjike? Pse ose pse jo? Ku dallon
nga pyetja 5?

212

 Modele t prgjigjeve

1. Ky sht nj shembull i arsyetimit induktiv. Jan disa fakte (shnime n kalendar) prej nga arrihet
konkluzioni i mundshm. Ky konkluzion sht se n ditn e fundit ajo me siguri ka marr dozn e saj
normale. Mirpo, kjo nuk sht e sigurt. sht vetm nj probabilitet.

2. Kjo nuk sht logjike. Edhe pse duket t jet logjike, n fakt nuk ka ndonj lidhje mes dy premisave.
N t parn, dshmitari pa nj Ford Escort t kuq q largohej nga grabitja e banks,duket sikur Ford
Escort i kuq sht lidhja mes dy premisave. N fakt, i pandehuri posedon nj Ford Escort t kuqsht
premisa e dyt. Sidoqoft, mund t ket shum Ford Escort t kuq n qytet. Ky gabim i katr termave
sht gabimi m i zakonshm. Thjesht duket sikur ka tre terma (i pandehuri, Ford Escort i kuq, personi q
largohet nga krimi) mirppo n fakt jan katr (i pandehuri, Ford Escort i kuq 1, Ford Escort i kuq 2,
personi q largohet nga vendi i krimit). Nse ka ndonj silogizm tjetr q t tregoj se Ford Escort i kuq
1 dhe Ford Escort i kuq 2 jan e njjta makin, ather ky do t ishte nj zinxhir i logjikshm.

3. Kjo nuk sht logjike. Nuk ka ndonj term lidhs mes dy premisave. Edhe kjo sht gabim i katr
termave.Sidoqoft, pr kt pyetje sht e qart se ka m shum se katr terma t ndryshme.

4. Kjo sht logjike. I dyshuari u largua me nj Mercedes t gjelbr, mirpo nuk ka asgj q t lidh t
pandehurin me ndonj Mercedes t gjelbr. (Megjithat, po t kishte dshmi shtes se Mercedes i
gjeblbr sht huazuar apo vjedhur, kjo mund ta ndryshonte konkluzionin.)

5. Kjo sht jologjike pr t njjtat arsye si pyetja 2. Ne e dim se i pandehuri sht nj person i cili ka
kombinimin e kasaforts. Nuk e dim nse e kan dhe njerz t tjer. Ne nuk e dim sa njerz t tjer.
Pra, nse gjykata mund t mbshtetet vetm tek kjo dshmi, gjykata ka br konkluzion jologjik.

6. Ktu, gjykata ka br nj konkluzion t logjikshm. Dallimi kryesor sht se ka vetm nj person me

kombinimin e asaj kasaforte: i pandehuri. sht e vrtet q kasaforta mund t hapej vetm me nj
kombinim, ndaj konkluzioni se i vetmi person me kombinimin mund t ket marr parat sht i
logjikshm.

213

 214

 K apitulli 11

Q asje trsore ndaj provave

Tashm duhet t jet e qart se provat jan kontekstuale. Vet pistoleta sht thjesht pistolet. Nj
pistolet ende e ngroht q gjendet pran vendit t krimit sht prov. sht informacioni ai q e bn
relevante, t besueshme dhe t provueshme, si pr shembull kur gjendet pran viktims dhe sht ende e
ngroht. Edhe ky informacion sht prov. Prova mund t jet dshmi, dokumente, prova fizike dhe
shum m tepr. Sidoqoft, t gjitha kto prova shtes jan gjithashtu kontekstuale. Nj pjes e
informacionit q prdor gjykata pr t prcaktuar fajsin, pafajsin apo ndonj shtje tjetr me rndsi
sht produkt i logjiks induktive ose deduktive.

Pra, nj trup i provave nuk sht thjesht kolesioni i pjesve t ndryshme t provave. sht nj rrjet apo
rrjet, i dshmive, deduksioneve, konkluzioneve prfundimtare dhe probabiliteteve. Thjesht t marrsh n
konsiderat pjes t ndryshme t provave n vetvete sht e mjaftueshme. E gjith rrjeta e provave,
konkluzioneve deduktive, konkluzioneve prfundimtare, probabiliteteve dhe informatave t tjera ka
prirjen t jap nj t kuptuar m t gjer dhe me m shum nuanca pr t kuptuart vrtetn."

N nj kapitull t mparshm ne jemi marr me at se si gjykata gjen "t vrtetn." Pa patur nj makin
t kohs q t kthehemi prapa n koh pr t par krimin, apo pa e patur aftsin q t lexojm mendjet
pr t prcaktuar motivin, "e vrteta" asnjher nuk sht ekzakte. "E vrteta" ashtu si gjendet nga
gjykata mund t jet me prafrsi, mirpo sht subjekt i informacionit n dispozicion t gjykats dhe t
konkluzioneve prfundimtare q gjykata duhet t bj. N mnyr q t arrijm n kt prafrsi t s

215

vrtets n mnyr sa m t sakt, transparente dhe t kuptueshme q sht e mundur, juristt dhe gjyqtari
duhet t adoptojn nj metodologji q sht e ndjeshme dhe gjithprfshirse.

Kjo qasje e sugjeruar trsore ndaj provave sht e zakonshme n t gjitha sistemet e drejtsis penale,
pavarsisht forms s procedurs penale apo dispozitave specifike n kodin vendor.112Nj qasje e till
trsore duhet t identifikoj elementet q duhet t provohen, t shqyrtoj cilsit e provave q merren, t
t bj konkluzione deduktive logjike, t arrij n konkludime induktive dhe n fund fare t marr vendim
n baz t trupit t provave. Qasja trsore duhet t ndikoj mbi mbledhjen e provave gjat hetimit n
mnyr q t fuqizoj trupin e provave prmes vrtetimit apo ekspozimit t pikave t dobta duke zbuluar
dhe prova kundrshtuese. Gjithashtu, qasja duhet t prmirsoj gjykimin final nga gjykata duke e lejuar
at t arrij me prafrsi tek "e vrteta" n mnyrn m t plot dhe m transparente q sht e mundur.

Kjo qasje trsore mund t prshkruhet n nnt hapa:

1. N baz t pohimeve fillestare, konsideroni se far duhet t vrtetohet, si pr shembull elementet e

veprs penale.

Sikurse vrehet n Kapitullin 1, nj nga hapat fillestare duhet t jet prcaktimi me saktsi i asaj q duhet
t vrtetohet. Kjo jo vetm q prmban elemente t krimit t pohuar, por edhe konsiderata shtes. Kto
konsiderata shtes mund t prfshijn prova t dmeve q ka psuar viktima e krimit, prova t rrethanave
rnduese q justifikon dnim t ashpr, prova t rrethanave letsuese q arsyetojn dnim m t zbutur,
ose prov t pronsis s fondeve apo prons q duhet t konfiskohet. Gjithashtu mund t prmbaj edhe
krkesa specifike sipas kodit procedural, si pr shembull prova q nevojitet pr t arsyetuar paraburgimin.
Kjo zakonisht krkon prov q jo vetm vrteton bazat pr t besuar se i pandehuri ka kryer nj krim, por
edhe bazat pr t besuar se i pandehuri mund t krcnoj dshmitarin, t kryej nj krim tjetr apo t
arratiset nga juridiksioni i gjykats.

Kto elemente dhe konsideratat e tjera jan objektivat e hetimit. Prova duhet t sigurohet nga kto
objektiva. Juristi duhet t dij se far duhet t provohet para se ai apo ajo t filloj mbledhjen e
dshmive. Kjo krijon hartn e hetimit. Kjo nuk do t thot se harta nuk mund t ndryshohet, nse prova
sugjeron edhe aktivitet tjetr penal, mirpo ofron t kuptuar t qart t asaj q duhet t vrtetohet n t
vrtet. Gjithashtu, i lejon juristit t ndrtoj nj trup t fort t dshmis q vrtetohet mir.

2. Mbledhja e provave, prfshirja e dshmis, provave fizike, opinionit t ekspertit dhe provave t
dokumentuara.

N varsi t rregullave t kodit t procedurs penale ose kodit t provave, gjyqtari hetues, polici ose
prokurori fillojn t ndrtojn rastin kundr t dyshuarit. Kjo nuk duhet thjesht t prfshij marrjen e
dshmis s viktims, dshmitarve dhe t t pandehurve. Nse ka vend t krimit, duhet t prdoren
metodat e duhura mjeko-ligjore pr t fotografuar vendin, pr t ruajtur provat e gjetura n vendin e
ngjarjes dhe pr ti testuar ato prova n nj laborator mjeko-ligjor. Provat kompjuterike duhet t merrem
me kujdes t ngjashm pr standardet mjeko-ligjore pr ruajtjen e t dhnave dhe pr t shmangur

112
Disasisteme,siatoqoperojnnnligjineSheriatit,kankufizimeshumformaleprprovat.Analizae
provavenktosistemetdrejtsispenaleendemundtjettrsore,portketkufizime.

216

manipulimin. N t gjitha rastet, policia ose ekzaminuesi mjeko-ligjor duhet t jen n gjendje t
shpjegojn se far sht mbledhur, si sht mbledhur, ku dhe kur sht mbledhur dhe q provat jan
autentike.113 Duhet t sigurohemi nse provat financiare, shnimet telefonike, prgjimet e telefonit dhe
prova t tjera m t sofistikuara jan relevante pr rastin dhe t autorizuara me ligj.

Dshmia e ekspertit duhet t prdoret prtiasistuargjykats q t marr vendim. Ajo asnjher nuk
duhet t plotsoj vendimin e gjykats. Kshtu, eksperti nuk e ofron opinionin pr fajsin e t
pandehurit, por mund t ofroj opinionin prtiuprgjigjur pyetjes pr ndonj tem shkencore, teknike
ose tjetr t specializuar. Eksperti duhet t ket njohuri t mjaftueshme pr at tem pr t arsyetuar se
gjykata e beson me at fuqi. Kjo n prgjithsi nnkupton se eksperti ka shkollimin dhe prvojn n at
tem q sht krejtsisht e ndryshme nga ajo e nj personi t zakonshm. Gjithashtu, duhet t ket edhe
ndonj analiz aktuale t provave t tjera n mnyr q eksperti t mos jap thjesht informacion t
prgjithshm pr gjykatn, por q ai opinion t jet relevant pr rastin penal. Analiza duhet t prdor
metodologji q sht e sigurt. Besueshmria e asaj metodologjie mund t demonstrohet nga
pranueshmria e saj brenda lmis s ekspertit ose e bazuar mbi parime shkencore q jan t kuptuara dhe
t pranuara mir. Tema e dshmis s opinionit t ekspertit shtjellohet n Kapitullin 9.

3. Shqyrtimi i cilsive t provave si relevanca, besueshmria dhe fuqia provuese.

N Kapitullin 4, kemi shtjelluar bazat e cilsis s provave, q jan kontekstuale. far nnkupton kjo?
Kjo nnkupton se provat kan pak a shum kuptim n varsi t pjess tjetr t trupit t provave dhe
objektivave. Ka edhe konkluzione t prkohshme q mund t nxirren pr t arritur tek ato objektiva. Kjo
krijon rrjetn apo rrjetzimin, e provave. Ato jan t ndrvarura dhe cilsit e nj pjese t provavemund
t preken nga ai rrjetzim.

Nj cilsi parsore e provave sht relevanca. Relevanca e nj pjese t provave thjesht merret me at nse
ndikon, nse konkluzioni i prkohshm apo objektivi n nj rast sh pak a shum i mundshm. N nj
rast vrasjeje, plumbi i gjetur n vendin e vrasjes sht relevant, sepse ka efekt pr t prcaktuar se si ka
vdekur personi dhe far arme sht prdorur pr vrasjen. Plumbi i gjetur n nj qytet tjetr nga ana
tjetr, me siguri nuk sht relevant. Ata mund t jen plumba identik i njjti prodhues, e njjta pesh, i
njjti kalibr mirpo njri sht relevant dhe tjetri jo. Pse? Nuk ka shenj mbi plumb q t thot
"relevant" dhe tek tjetri q t thot "jorelevant." Njri sht gjetur n vendin e vrasjes dhe tjetri sht
gjetur n nj fush dy qytete me larg. sht informacioni kontekstual pr plumbin ai q e bn at
relevant. sht efekti q ka plumbi mbi elementet e krimit apo ndonj tjetr objektiv q e bn at
relevant.

Nj tjetr cilsi e provave sht besueshmria. Besueshmria e dshmis mund t dalloj nga
besueshmria e provave fizike apo t dokumentuara. Besueshmria e dshmis varet, pjesrisht, nga ajo
q personi thot dhe si ai ose ajo e thot. Varet gjithashtu nse dshmitari ka baza pr dshmin e tij. A e
ka patur ai aftsin pr t vzhguar at q raportojn tani? A mund ta mbaj mend mir? A jan t sakta?
A jan konsistente? A jan t besueshme? A kan paragjykim?

Provat fizike ose t dokumentuara kan edhe cilsin e besueshmris. Me fjal t tjera, a e besoni se
prova sht reale dhe autentike? Ai plumb n vendin e krimit a sht i njjti plumb q u analizua n

113
Prov autentike thjesht nnkupton se provat e mbledhura n vendin e ngjarjes jan t njjta me provat e testuara
n laborator ose t ofruara si prova n gjykat.

217

laboratorin mjeko-ligjor? Dokumenti i ofruar si prov a sht marr vrtet nga i pandehuri apo sht
ndryshuar dhe falsifikuar nga dikush tjetr? Disa prova, si evidenca bankare jan t besueshme, sepse
proceset nga t cilat ato jan krijuar jan t sigurta. Punonjsit e banks dhe sistemet kompjuterike i
shnojn t dhnat me saktsi n databazn financiare dhe pastaj i nxjerrin prej andej me saktsi dhe pa
gabime. Mirpo, nse punonjsit e banks kan prirjen t bjn gabime, edhe shnimet bankare q
rezultojn prej tyre jan m pak t besueshme.

Cilsia e fundit madhore e prova sht fuqia e saj provuese, q ndonjher quhetfuqiaosepesha." E
thn thjesht, kjo mat se sa bindse sht prova. Njsoj si relevanca, kjo cilsi sht kontekstuale. Disa
prova shihen si t forta, sepse prputhen me pritshmrit normale t gjyqtarit apo prokurorit. Gjrat q
jan t pazakonta apo t parregullta kan nevoj pr shpjegime shtes pr t kaprcyer mungesn e
"prputhjes." Gjithashtu, gjrat q vrtetohen nga prova t tjera shihen si m t forta se sa prova q sht
m vete. Po ashtu, nj histori koherente, q ka thelb konsistent, shihet si m e fuqishme se nj histori q
ngjan jokonsistente. T gjitha kto aspekte priren t rrisin probabilitetin e pohimit apo konkluzionet se
sht i vrtet. Prandaj, kur ne themi se nj prov sht "e fort," ajo q po themi n t vrtet sht se e
konsiderojm q ajo ka probabilitet m t madh pr t na uar drejt dikaje q sht e vrtet.

Gjyqtari apo juristi duhet t marr n konsiderat me vetdije t plot t gjitha kto cilsi pr seciln pjes
t provave. M tutje, gjat hetimit dhe m pas gjat gjykimit, kto cilsi duhet t testohen. Relevanca e
provave duhet t sigurohet prmes pyetjeve t duhura. Besueshmria duhet t eksplorohet dhe t arrihet
siguria se gjykata beson at q duhet dhe diskrediton at q nuk duhet. S fundmi, fuqia provuese duhet
t testohet gjat hetimit dhe gjykimit n mnyr q provat e forta t mbizotrojn mbi provat e dobta dhe
t arrihen deduksionet dhe konkludimet e duhura.

4. Krkimi pr prova t tjera q vrtetojn ose fuqizojn provat.

Me vazhdimin e hetimit, mos u knaqni q nj dshmitar apo nj pjes e dshmis prmbush njrin
element t veprs penale. Nse ka m shum se nj dshmitar apo dshmi, kto mund t vrtetojn njra-
tjetrn dhe ta bjn rastin m t fort. Nuk sht e paprshtatshme apo e tepr q t gjesh dshmi shtes
pr t provuar nj pik dhe kjo as nuk e bn dshmin t teprt. Ajo shton cilsin kritike dhe me rndsi
t dshmis dhe e bn trupin e dshmis shum m t fuqishm.

5. Krkimi pr dshmi t tjera q kundrshtojn ose dobsojn dshmin.

N prgjithsi, prokurori e ka pr detyr t krkoj pr prova t fajsis, por edhe prova t pafajsis.
Nga ana tjetr, avokati mbrojts duhet t krkoj pr prova t pafajsis s klientit ose prova q dobsojn
shtjen e prokurorit. Prokurori mund t krkoj pr prova q e dobsojn edhe pohimin e t pandehurit.
Njjt si vrtetimi q e fuqizon provat, kundrshtimet dhe pikat e dobta n prova mund t cenojn fuqin
provuese t saj. Trupi i provave q sht mbledhur me vetm nj sy nga provimi i fajsis nuk ka gjasa
t jet "e vrteta" si trupi i provave q sht mbledhur vetm pr t provuar pafajsin e t pandehurit.
Balanca nuk krkohet vetm nga rregullat pr t drejtat e njeriut dhe t gjykimit t drejt, por edhe pr t
prmbushur qllimin e provave.

218

6. Rikonsiderimi i asaj q mund t vrtetohet, ose se far duhet t vrtetohet. A nevojiten prova
shtes pr ta vrtetuarkt? N kt faz, konkluzioni i prkohshm dhe objektivat prfundimtare
duhet t jen m t qarta.

Jo vetm provat jan kontesktuale, por edhe mbledhja e provave duhet t rivlersohet rregullisht. Shum
hetime fokusohen n pohimet fillestare dhe jo vetm zgjerohen apo ndryshojn hetimin teksa ai zbulon
aktivitet t ri kriminal. Kshtu, juristi duhet t merret me disa pyetje baz. A kan sugjeruar provat e
mbledhura se nj tjetr krim ka ndodhur dhe jo krimi q sht pohuar s pari? A sugjerohet se kan
ndodhur krime shtes? A sugjerohet se ka t pandehur potencial shtes? A sugjerojn provat se ka
fonde ose prona shtes q duhet t konfiskohen si intrsumente ose benefite nga krimi? A duhet t
zgjerohet hetimi? A duhet t ndryshohet apo t mbyllet?

Gjithashtu, juristi duhet t ket nj ide t qart se far duhet t konstatojn objektivat prfundimtare dhe
konkluzionet e prkohshme pr t prcaktuar elementet e krimit dhe objektivat e tjera t nevojshme. Nse
provat e mbledhura ndrkoh sugjerojn se kto objektiva duhet t zgjerohen, reduktohen ose t
ndryshohen, ather juristi duhettibj ato ndryshime dhe t krkoj prova shtes para aktakuzs.

7. Kur prfundon mbledhja e provave, nxirrni konkluzione deduktive nga provat pr t par se cilat
konkluzione duhet t jen t vrteta.

Pasi jan mbledhur provat, sht n rregull q juristi t nxjerr konkluzione t vlefshme, logjike dhe
deduktive nga to. Mund t jet me vend q tikrkohet ekspertit t bj konkluzionin ose mund t jet
me vend q thjesht t argumentohet para gjykats se konkluzioni deduktiv sht logjik dhe duhet t bhet.
Pr shembull, sht e vlefshme nga aspekti logjik pr t thn sa vijon:

Nj Ford Escort i kuq me dritare t pasme t thyer u largua nga vendi i kri mit.

Ka vetm nj Ford Escort t kuq t regjistruar n kt qytet.

I pandehuri posedon at Ford Escort t kuq. Ka nj dritare t pasme t thyer.

Prandaj, makina e t pandehurit u largua nga vendi i kri mit.

Nuk ka asnj dshmitar q t dshmoj pr kt konkluzion deduktiv, mirpo t gjitha provat mundti
paraqiten gjykats. Nse konkluzioni sht i vlefshm n aspektin logjik, ai duhet t jet i vrtet. Pra,
gjykata duhet t jet n gjendje t mbshtetet mbi deduksione t vlefshme logjike q i gjen t jen
relevante, t besueshme dhe t provueshme.

8. Pas deduktimit t asaj q duhet t jet e vrtet, t bhen konkluzione induktive nga provat pr t
par se far sht e vrtet me siguri. Vlera provuese e provave dhe besueshmria e provave mund t
ndikohen nga ky proces.

Nse provat baz jan t vrteta dhe logjika sht e vlefshme, ather dhe konkluzionet deduktive duhet
t jen t vrteta. Juristi duhet t shoh provat q ka dhe deduksionet e vlefshme q mund t nxirren dhe
pastaj t prcaktoj se far vrtetohet direkt; ose me an t dshmis direkte, ose me an t konkluzionit
deduktiv. Shpesh, do t ket ndonj objektiv apo konkluzion prfundimtar q nuk vrtetohet direkt.
Ndonjher, ka prova kontradiktore ose t dobta. Kur faktet nuk jan t qarta ose provat jan jo t plota,
juristi dhe gjyqtari duhet t prdorin arsyetimin induktiv. Ata duhet t konkludojn n baz t

219

probabilitetit. Probabiliteti mund t mos jet matematikor, por n baz t prvojs dhe njohuris s
gjyqtarit. Ndonjher, kto vendime induktive bazohen n keqkuptimin e probabilitetit apo
paragjykimeve t gjyqtarit. Kur sistemi ligjor varet nga gjykimi induktiv, juristt dhe gjyqtart duhet t
jen t vetdijshm se jo vetm ata po bjn nj hamendje t bazuar mbi probabilitete, por duhet edhe t
jen n dijeni se vendimi vrtet bazohet mbi prova t vrtetuara, ose konkluzione deduktive q jan t
logjikshme.

Duke prdorur shembullin e mparshm, gjykata ka kuptuar se fordi i kuq q sht larguar nga vendi i
krimit i prkiste t pandehurit. Kjo sht bazuar n prova dhe deduksion. Mirpo, ajo nuk e di nse
makinn e drejtonte i pandehuri. I pandehuri pretendon se ai nuk e di kush e drejtonte makinn, por se ai
ka qen me nnn e tij duke bler gjra.

Duke prdorur prova t tjera (makina asnjher nuk u raportua si e vjedhur, ai ka vetm nj pal elsa
dhe i pandehuri ka t njjtn gjatsi me grabitsin e maskuar t banks), gjykata nxjerr konkluzionin
induktiv se i pandehuri po e drejtonte makinn dhe n t vrtet sht grabitsi i banks. Edhe pse
gjykata mund t arsyetoj se ajo thjesht nuk e beson t pandehurin, n t vrtet gjykata ka vlersuar
probabilitetin q i pandehuri t jet shoferi si shum t lart. Gjithashtu ka vlersuar probabilitetin se
makina e t pandehurit ishte vjedhur apo huazuar pr krimin nga dikush tjetr si me mundsi shum t
ult. Kshtu, ajo nuk e ka besuar t pandehurin dhe e ka shpallur fajtor.

Procesi i zbrthimit t provave n pjes bhet duke vlersuar cilsit e provave, duke br deduksione
logjike dhe n fund duke br vlersim induktiv sht nj proces sistematik q quhet "mendimi kritik," i
cili sht nj shkathtsi t ciln juristt dhe gjyqtart duhet ta prpunojn dhe praktikojn do dit.

9. Prcaktimi nse konkluzionet dhe objektivat prfundimtare kan marr prgjigje (si elementet e
krimit dhe kshtu fajsia apo pafajsia).

Faza finale e ktij procesi sht t pyetet nse t gjitha pyetjet kan marr prgjigje. A jan prmbushur t
gjith elementt e veprs penale? A i kan vrtetuar provat direkte t gjith kto elemente? A jan
vrtetuar konkluzionet e prkohshme? A jan prmbushur elementet e veprs penale, sepse sht arritur
n konkluzionin se jan t vrteta? A ka patur ndonj konkluzion induktiv se me siguri sht e vrtet?

Nse elementet e veprs penale jan prmbushur, a demonstrojn provat faktor lehtsues apo rndues q
ndikojn mbi vendimin e gjykats pr dnim m t leht apo m t rnd? A i arsyetojn provat dhe
konkluzionet deduktive dhe induktive konfiskimin e parave apo prons?

Korniza e msiprme nuk sht metod q vetm nj jurist apo gjyqtar mund t praktikoj n nj sistem.
Mendimi i mbshtetur mbi prova sht jo vetm nj mnyr pr t prshkruar provat apo metod pr t
mbledhur dhe vlersuar prova. N t vrtet, provat jan gjuha q flitet n gjykat. Nse avokati mbrojts
thot se provat nuk jan relevante, sht kundrshtim i pakuptimt nse prokurori ose gjyqtari nuk kan t
njjtin fjalor. Po ashtu, nse prokurori i krkon gjyqtarit t marr parasysh provat q duhet t vrtetohen,
nse ai koncept nuk kuptohet mir nga t gjith n salln e gjykimit, nuk ka gjasa q procesi gjyqsor t
zhvillohet si duhet. Pra, sht me rndsi pr avokatt, prokurort dhe gjyqtart q t gjith ata t ken t
njjtin fjalor dhe korniz t koncepteve. Kjo sht arsyeja pse sht shkruar ky libr.

220

T kuptuarit dhe prdorimi uniform mund t ndodh vetm pasi shumica e gjyqtarve, avokatve dhe
prokurorve t prshkruajn provat n mnyr t ngjashme dhe t fillojn ti konsiderojn provat si nj
koncept: nj rrjet e dshmive, provavefizike, deduksioneve dhe konkludimeve q ndihmoj tiafrohemi
t vrtets s nj krimi. Kjo sht gjuha e ligjit q praktikohet do dit, e vlersimit kritik t provave n
dispozicion n mnyr q t merren vendime t cilat i kupton gjithkush.

Pa prova, ligji nuk ka kuptim. Ai vepron n nj dhom t errt, pa ajr, tingull, drit, arom, nxehtsi apo
shije. sht abstrakt, i largt dhe arbitrar. Ne nuk e shohim ligjin kshtu. Ne e shohim ligjin si rregullat
e shoqris q zbatohen pr secilin qytetar n mnyr t drrejt dhe t sakt. S paku, kshtu shpresojm.
Nse juristt dhe gjyqtart nuk i kuptojn mir provat, ligji me siguri q do t zbatohet gabimisht. Nse
gjyqtart, avokatt dhe prokurort nuk kan t njjtin fjalor pr provat, ather srish ligji do t zbatohet
gabimisht.

221

 222

 K apitulli 12

E pilogu

Qllimi i ktij libri sht i thjesht: t hidhet drit mbi elementin e kuptuar keq, por absolutisht me rndsi
t jashtzakonshme pr secilin sistem modern t drejtsis penale. Edhe sistemet m t thjeshta ligjore
mesjetare kan patur rregullat baz pr provat, edhe pse disa ishin t padrejta apo t bazuara n supozime
t dobta. Sistemet e ndryshme ligjore t kohve t sotme mund t ken rregulla t ndryshme pr provat.
Sistemet e drejtsis zakonore kan rregulla t hollsishme pr provat q kan pr qllim mbrojtjen e
juris laike kur dgjojn apo shohin prova t rreme, me paragjykim apo t pasakta. Sistemet e drejtsis
civile mbshteten tek koncepti i "provs s lir," q sht promovuar nga libri i Jeremy Bentham-it
Rationale of Judicial Evidence (Arsyeti mi i dshmis gjyqsore).114

Prova e lir sht reagimi ndaj rregullave kufizues t dshmis s ligjit romak n baz t "n nj pjes t
madhe t mendimit se pesha vrtetuese e provave sht shtje shum e pannshtruar q tibindet
sundimit t ligjvnsit, shum kontekstuale prtukapurn rrjetn e normave ligjore kategorike."115 N
prag t Revolucionit Francez, "vet ideja pr prova kontrolluese ligjore u diskreditua intelektualisht dhe u
b politikisht e dyshuar."116 N t vrtet, sipas pikpamjes konteinentale gjyqtari mbshtetet n
"veantit e pafundme t prvojs" pr t br gjykime vrtetuese mbi provat.117 Ky vlersim i lir i

J. Bentham, Rationale of Judicial Evidence, Specially Applied to English Practice , ( Arsyetimi i provave
114

gjyqsore, zbatuar specifikisht n praktikn angleze) (J.S. Mill, ed.)(Hunt & Clarke 1827).
115
M. Damaka, Evidence Law Adrift ( Npr ligjin pr dshmi) 20 (Yale Univ. Press 1997).
116
Id n 21.
117
Id. n 22.

223

provave ka marr n shum vende kontinentale "formn e nj parimi rregullativ t adhuruar," sidomos n
procedurn penale.118Ky libr nuk sugjeron se ky "parim i adhuruar" mund t zvendsohet. N t
vrtet, ai krkon t kuptoj dhe t shpjegoj se si gjyqtart mbshteten tek "variacioni i pafundm i
prvojs s tyre" pr t vlersuar provat dhe pr t marr vendime.

Koncepti i par q eksploron ky libr sht se provat rrallher, pr t mos thn kurr, nuk lejojn siguri
t plot t vendimit t gjykats. Pra, q gjykata krkon t konstatoj n mnyr absolute "t vrtetn"
sht tepr idealist. Gjykata q udhton prapa n koh, t shoh krimin q ndodh dhe t lexoj mendjet
e kryersve t krimevemundtiprafrohet m s shumti gjetjes s "t vrtets." Prokurort dhe gjykatat
nuk mund ta bjn kt. N mnyr q t bhet drejtsi dhe q ligji t zbatohet, krejt ka sht e mundur
sht dika m pak se "e vrteta absolute". Faktet mund t kuptohen vetm nga provat n dispozicion dhe
q mblidhen gjat nj hetimi. Prokurort, avokatt dhe gjyqtart duhet t kuptojn kufizimet dhe
potencialin e provave n mnyr q vendimi i gjykats t bazohet sa m shum q sht e mundur mbi
prafrimin m t madh q sht e mund t "s vrtets".

Koncepti i dyt q eksploron ky libr sht se provat jan kontekstuale. Nj pjes e vetme e provs n
vetvete ka shum pak kuptim. Arma sht thjesht nj arm. Ajo thjesht nnkupton dika n lidhje me
prova t tjera, si nj trup i vdekur, nj vrim plumbi dhe dshmi t tjera. Ajo nnkupton edhe m shum
nse kalibri prputhet me at t plumbit t gjetur n trup. Ajo nnkupton edhe m shum nse shenjat
mbi plumb prputhen me plumbat testuar t qlluar nga arma. Nse sht e regjistruar n emr t t
pandehurit dhe gjendet n nj kazan mbeturinash, mund t jet edhe m kuptimplote. Mirpo, vet arma
pa kto informata t tjera tregon shum pak pr gjykatn.

M tutje, konteksti i provave nuk mbshtetet vetm tek prova t tjera, por edhe tek pohimet dhe elementet
e krimit. Provat jan relevante vetm nse vrtetoijn apo hedhin posht ndonj element t krimit, apo
ndonj faktor tjetr t nevojshm si dmi ndaj viktims apo ndonj shtje me rndsi pr t dnuar apo
konfiskuar. Arma e gjetur tek i pandehuri mund t jet interesante, por nse ai akuzohet pr evazion
fiskal, ajo nuk sht n v vrtet relevante.

Koncepti i tret q eksploron ky libr sht se si t prshkruhet pjesa e provave. Cilsit e provave jan
ato aspekte t provave q prcaktojn rndsin e tyre dhe i vendosin provat brenda nj shtjeje ligjore
para gjykats. Cilsia e par, q sht prmendur tashm, sht relevanca e saj. Nse provat nuk jan
relevante, ato nuk duhet t dgjohet n lidhje me shtjen. Kto prova ia humbin kohn gjykats dhe
mund t jet paragjykuese n mnyr t padrejt. Cilsia e dyt sht besueshmria e provave. Me fjal
t tjera, a duhet t besohet provat? Ky libr shpjegon faktort q e bjn dshmin apo provat fizike m
pak apo m shum t besueshme. Provat mund t jet relevante, por nse nuk jan t besueshme ato nuk
duhet t luajn asnj rol n vendimin prfundimtar t gjykats apo t prokurorit. Juristt dhe gjyqtart
duhet t jen n dijeni t faktorve q i bjn t besueshme provat e ndryshme. Prokurori mund t
argumentoj se prova sht e besueshme, ndrsa mbrojtja mund t argumentoj se nuk sht. Nse t

118
Id. But cf.J. Jackson & S. Summers, The Internationalisation of Cri minal Evidence (Ndrkombtarizi mi
i provave penale) (Cambridge Univ. Press 2012). Jackson dhe Summers sugjerojn se ligjet pr t drejtat
e njeriut, si ato nn Konventn Evropiane pr t Drejtat e Njeriut imponojn ndryshime n ligjet vendore
pr provat.

224

dyja palt argumentojn me inteligjenc pr besueshmrin e nj dshmitari t rndfsishm, pr

shembull, gjykata mund t marr vendim shum m t mirinformuar.

Cilsia e fundit e provave sht fuqia e saj provuese ose sa bindse sht ajo. Kjo priret t jet nj mas e
konsistencs s saj t brendshme, sa mir prputhet ajo me pritshmrit tona normale dhe nse ka prova t
tjera vrtetuese. Nse provat kan fuqi t lart provuese, mund t thuhet se kan pesh t madhe ose se
jan prova t forta. Nse ka fuqi t dobt provuese, ajo shpesh prshkruhet si prov e dobt. Fuqia
provuese pra mund t varet edhe nga prova t tjera. Nse m shum pjes t provave thon se dika ka
ndodhur, ne i konsiderojm t gjitha provat si m t fuqishme.

Kur analizohet fuqia provuese, nj tipar i zakonshm njerzor fillon t bjer n sy. Njerzit normalisht
prllogarisin probabilitetin se dika sht e vrtet. Nse provat e bjn at probabilitet t duket i lart, ne
i konsiderojm ato si prova t forta. Nse provat e bjn probabilitetin t duket i ult, ne e konisderojm
t dobt. Pr strgjyshrit tan t par, nj hije q dukej si tigr prbnte prov t fort se ishin n rrezik.
Po t kishte kocka t viktimave atypari, probabiliteti i sulmit nga nj tigr bhej edhe m i fort. Po t
dgjonim hungrimin e tigrit, prova do t vrtetohej dhe strgjyshi yn i shpells e ndjente me siguri se
ishte n rrezik.

Pra, ekziston nj mnyr si t prshkruhen provat dhe ka kuptim t thell n salln e gjykimit. Si
minimum, ky libr do t ishte i suksesshm nse juristt dhe gjyqtart zhvillojn nj fjalor t prbashkt
pr t prshkruar provat. Gjyqtari duhet t ndjehet i lir t konsiderojn ndonj prov t pakapshme si
jorelevante, ndrsa prqendrohet tek provat q mbshtesin elementet e veprs penale. Prokurori ose
avokati mbrojts duhet t jen n gjendjetibjn dshmitarit pyetje q eksplorojn besueshmrin e atij
dshmitari, apo t argumentojn para nj gjyqtari se dokumenti nuk duhet t besohet. S fundmi, juristt
dhe gjyqtart nuk duhet vetm t din si t peshojn vlern provuese t provave, por edhe t ken fjal
dhe koncepte t prbashkta pr ta debatuar.

Nse gjyqtart, prokurort dhe avokatt t gjith mund t ken fjalor dhe korniz t konceptevce t
prbashkt pr t ekzaminuar provat n mnyr kritike dhe pr t debatuar mbi cilsit e tyre, kjo e on
sistemin gjyqsor drejt gjetjes m t mir t "s vrtets." Gjithashtu on n dnime t mbshtetura mbi
prova t cilsis m t mir dhe t drejtat e pandehurit respektohen m me rreptsi. Ky sht qllimi
minimal i ktij libri, megjithat, ai ofron shum m tepr.

N pjesn II libri shqyrton se si kundrshtohen provat duke gjetur prova kontradiktore ose duke ekspozuar
dhe vn n dyshim cilsit e provave q ofrohen. Nse juristt apo gjyqtart kan fjalor dhe korniz t
prbashkt, ather ata duhet t shkojn n fazn tjetr: ta prdorin at fjalor dhe ato koncepte pr t
prmirsuar provat q dgjohen nga gjykata. Prmirsimi i provave prfshin edhe forcimin e tyre prmes
vrtetimit ose dobsimit t saj duke vn n dyshim besueshmrin.

Pjesa II gjithashtu eksploron edhe konkluzionet q provat na krkojn t nxjerrim. Kjo sht tem
kryesore e ktij libri. Trupi i provave q mblidhen gjat nj hetimi dhe ofrohet n gjykim krkon q juristi
dhe gjyqtari t arrijn n disa konkluzione dhe t konkludojn disa t tjera. Arritja n konkuzion krkon
logjik, ndrsa konkluzioni prfundimtar krkon t vlersojm probabilitetin. Kur ne logjikisht arrijm t
kuptojm se dika sht e vrtet, ne i japim atij mendimi vlern e provave baz. Me fjal t tjera, ajo
shndrrohet n ekuivalentin e provave. Mirpo, kur ne konkudojm dika, ne ofrojm nj konkluzion me

225

probabilitet. Mund t ket probabilitet t lart apo t ult, mirpo ne nuk e konsiderojm at absolutisht t
vrtet.

Disa prova, pr nga natyra e tyre, jan gjithnj konkluduese. Kjo nnkupton se ka gjithnj mundsi q t
jen gabim, mirpo ne konsiderojm se ka probabilitet q t jen t vrteta. Provat statistikore jan
shembulli m i mir i ksaj. Ne nuk i konsiderojm provat statistikore q t jen baz pr dnim penal,
mirpo n fakt, statistikat jan kyi i shum formave t tjera t provave. Pr shembull ADN-ja sht
form e provavestatistikore. Ekziston mundsi e vogl q prputhja e ADN-s nga skena e krimit dhe
ADN-s s marr nga i pandehuri t jet e gabuar. Prandaj, nuk sht korrekte t thuhet se prputhja e
ADN-s nnkupton se i pandehuri sht krimineli. N t vrtet, prputhja e ADN-s duhet t shihet si
shum e rrall dhe se ka probabilitet t lart q i pandehuri t jet krimineli. Deklarata e par (e njohur si
gabimiiprokurorit)supozont vrtetn absolute, ndrsa e dyta konkludon se i pandehuri me siguri
sht fajtor.

Teksa largohemi nga rrallsia e prputhjes s ADN-s drejt shkencave t tjera mjeko-ligjore, ky libr
shqyrton edhe nse ekspertizs mjeko-ligjore i duhet dhn besim absolut. Disa shkenca mjeko-ligjore do
t krijonin prputhje me nj shkall shum m t lart t gabimit se sa prputhja e ADN-s. N shkencat
e tjera mjeko-ligjore ajo shkall e gabimit mund t mos dihet. Kjo prek edhe sigurin e analizs s
ekspertit. N fjalorin e provave ne kemi msuar n Pjesn I se kjo nnkupton q besueshmria e
konkluzioneve t ekspertit mund t jet problematike. Me fjal t tjera, ne mund t mos besojm se
konkluzionet e ekspertit jan t sakta.Nemundtijapimshum pak vler provuese ktyre provave, pasi
nuk besojm se ka probabilitet t lart q opinioni i ekspertit t jet i vrtet.

Nga ana tjetr, eksperti me njohuri dhe prvoj t madhe n nj subjekt q prdor teknika t pranuara
mir dhe t vlefshme nga pikpamja shkencore, mund t jap nj opinion q sht mjaft i vlefshm. Nse
eksperti mund t shpjegoj se metodat q ai ose ajo ka prdorur kan shkall t ult t gabimit gjyqtari
mund t ket besim se opinioni i ekspertit sht i besueshm dhe i duhet dhn pesh e madhe.

S fundmi, n Pjesn III libri konsideron se si t lidhim bashk provat pr t arritur n konkluzionin
prfundimtar n nj rast penal. Gjithashtu, libri sugjeron procesin prmes t cilit prokurort, avokatt dhe
gjyqtart mund t ndrtojn dhe t vlersojn trupin e provave. Ky proces e qarkon t gjith librin. S
pari, pohimi duhet t analizohet pr t prcaktuar elementet e veprs penale dhe krkesat e tjera q duhet
t vrtetohen. Si do udhtim, ne duhet t dim ku duam t shkojm para se t nisemi. S dyti, teksa
provat mblidhen, juristi duhet t shqyrtoj cilsit e tyre. Ato cilsi ndryshojn me mbledhjen e provave
shtes. Dikur, juristi duhet t rivlersoj nse provat e mbshtesin pohimin e par apo nse ndonj tjetr
vepr penale mund t jet m e prshtatshme. Duhen prcaktuar konkluzionet e nevojshme t
prkohshme dhe objektivat prfundimtare. Me rritjen e trupit t provave, juristi merr vendim se ka
mjaftueshm prova pr t prmbushur objektivat prfundimtare.

Provat q mblidhen prkrahin disa deduksione t caktuara.Juristiduhettinxjerr kto konkluzione dhe

t jet gati ti mbshtes ato konkluzione para gjykats. Pasi t gjitha provat dhe konkluzionet deduktive
jan kuptuar, juristi dhe gjykata nxjerrin konkluzione prfundimtare. Kjo nnkupton se disa konkluzione
konsiderohet t jen t vrteta, ndrsa disa t tjera konsiderohet t jen t mundshme. Nse gjykata
mendon se probabiliteti sht mjaftueshm i lart se i pandehuri e ka kryer veprn penale, ajo e shpall t
pandehurin fajtor. Nse probabiliteti nuk sht mjaftueshm i lart, gjykata e liron at nga akuza.

226

Ky libr i ofron juristit kndvshtrime t sofistikuara pr provat. Ekzistojn diskutime pr statistikat,

shkencn, psikologjin njerzore dhe logjikn dhe ashtu si ato ndrlidhen me provat para gjykats. Juristi
i cili i kupton provat m s miri mund t ngrej shtjen m t mir para gjykats ose mund t dmtoj
provat q paraqiten nga pala kundrshtare. Ai ose ajo mund t kufizoj ose dmtoj opinionin e ekspertit
ose t fuqizoj besueshmrin ose peshn e ekspertit. Ai ose ajo duhet t bindin gjykatn se konkluzioni
sht jologjik, i pamundur ose q nuk mbshtetet nga provat. Sidoqoft, nse nuk ka fjalor t prbashkt
dhe t kuptuar t prbashkt t provave brenda sistemit ligjor, ndonj jurist i avancuar mund t frustrohet.

Shpresojm q ky libr t lexohet nga juristt dhe gjyqtart. Gjithashtu shpresojm q ky libr t lexohet
n fakultetet juridike dhe nga studentt e juridikut, qoft edhe pr t krijuar fjalorin e prbashkt dhe t
kuptuarin e njjt pr konceptet e provave. Konceptet n kt libr nuk jan unike pr ndonj sistem
ligjor, por ato jan t prbashkta pr provat n shumicn e sistemeve. Libri nuk synon t krijoj rregulla
t provave apo t avancoj ndonj sistem ligjor. N fakt, ky libr duhet t prkrah nj kuptim m t
thell dhe m t mir t provave para gjykats. Kjo pun mund t filloj vetm me nj fjalor t
prbashkt dhe me gadishmrin pr t debatuar cilsin e provave para gjykats, n mjediset arsimore
dhe n mesin e kolegve.

227

 228

 F jalorth

A naliza e ekspertit

Hetimi nga eksperti i provave apo informacioneve t tjera n nj rast n mnyr q t prkrahet opinioni i
tij apo i saj para gjykats. Kjo analiz duhet t jet n prputhje me metodologjit e pranuara brenda
fushs s tij apo t saj t ekspertizs.

A naliza e vijave papilare (ose analiza e shenjave t gishtrinjve)

Analiza nga ekzaminuesi i trajnuar pr shenjat e lna nga pjes t lkurs. Lkura ka vija papilareose
shenja gishtrinjshq mund t ln modele unike mbi objkekte, t quajtura shenja.

A rsyetimi deduktiv

Nj form specifike e arsyetimit logjik ku dy propozime ojn tek nj konkluzion q duhet t jet i
vrtet.

A rsyetimi induktiv

Form e arsyetimit logjik q krahason shum raste t nj ngjarjeje apo objekti dhe nxjerr nj konkluzion.
Edhe pse konkluzioni n arsyetimin deduktiv duhet t jet i vrtet, n arsyetimin induktiv ekziston vetm
nj probabilitet se konkluzioni sht i vrtet. Arsyetimi induktiv sht i ngjashm me statistikat
parashikuese.

A utenticiteti

Provat autentike q nuk jan tjetrsuar, rikrijuar apo kopjuar. Provat fizike jan autentike nse mund t
demonstrohet se nuk jan tjetrsuar, rikrijuar apo kopjuar apo shkmbyer nga vendi i krimit deri tek
prezantimi i saj si dshmi n gjykat. Provat dokumentare jan autentike nse sht dokumenti origjinal.
Ligji lokal mund t lejoj nj dokument q sht noterizuar apo certifikuar tjetrsoj q t jet kopje
ekzakte e nj dokumenti origjinal q t konsiderohet si autentik.

229

Baza pr dshmi

Informacioni q shpjegon se si nj dshmitar i di faktet pr t cilat ai dshmon. Kjo mund t prfshij

aftsin e dshmitarit pr t perceptuar ngjarjet, atsin e tyre pr t par apo dgjuar ngjarjet, apo
prvojn ose njohurin e tyre pr at subjekt.

Bar ra e provs

Prezumimi ligjor se njra pal duhet t demonstroj pohimet e tyre me prova. N raste penale, prokurori
e ka barrn e provs pr t konstatuar se i pandehuri e ka kryer krimin. Kjo ndrlidhet me nj tjetr
pandehm ligjore, pandehmn e pafajsis. Barra e provs e prokurorit nnkupton se ai ose ajo duhet t
tejkaloj supozimin se i pandehuri sht i pafajshm. Shih edhe Standardin e provs.

Besimi

Besimi i bazuar se provat jan t sakta. Kjo prdoret shpesh me prova statistikore dhe shprehet si
Intervali i besimitose shkalla e besimitq mat gjasat q t dhnat t jen t sakta. Intervali i besimit
jepet edhe me Margjinn e gabimit.

Besueshmria

Cilsia e t qenit i besueshm apo q i zihet bes. N prova, kjo mund t analizohet ndryshe mes
besueshmris s dshmis s nj personi ose besueshmris s dokumentave apo provave fizike.

Devijimi standard

Nj nga tre masat e shprndarjes, ose shtrirja e grupit t numrave. Devijimi standard sht rrnja n
katror e variablit. Devijimi standard mat shtrirjen nga mesatarja apo e mesmja. Nse devijimi standard
sht i madh, grupi i numrave sht shum i shprndar. Nse devijimi standard sht i ult, ather
grupi i numrave sht shum kompakt.

Dmet

N prputhje me ligjin lokal, dmi q iu bhet viktimave n rast penal. Dmetmundtireferohenedhe

kompensimit kur nj gjykat e urdhron t pandehurin t paguaj si dmshprblim pr at dm.

Dilema Monty H all

Nj problem q demonstron se probabiliteti nuk sht intuitiv. Problema prshkruhet me hollsi n

Kapitullin 8.

230

Dokument

Prova q regjistrojn (ose dokumentojn) informacion tjetr dhe ofrohet pr t provuar informacionin e
regjistruar. Dokumenti mund t mos jet vetm me fjal t shkruara mbi nj letr, por mund t jet dhe
fotografi, tekst i gjeneruar nga kompjuteri, apo material i incizuar. N shum sisteme ligjore, provat e
dokumentuara prfshijn letra, pasaporta, licensa, video-regjistrime, audio-regjistrime, email, dokumenta
bankar, evidenca t kaprcimit t kufirit dhe informata t tjera t regjistruara. Dokumentet mund t jen
m pak t besueshme kur ato mund dt jen falsifikuar ose nse procesi i regjistrimit t informacionit n
dokument sht me gabime.

E ksperti (ose dshmitari ekspert)

Personi me shkollim, prvoj ose njohuri t specializuara t mjaftueshme pr ndonj subjekt tek i cili
gjykatamundtmbshtetetpropinioninetijapotsajprtiuprgjigjurndonjpyetjejespecifikeq
sht relevante n nj rast ligjor.

E lementet e veprs penale (ose elementet e kri mit)

Prbrs specifik t veprs penale q duhet t gjitha t provohen pr t konstatuar se krimi ka ndodhur.

F uqia provuese (ose forca apo pesha provuese)

Cilsi e provave. Fuqia provuese e provave mat nse nj pjes e provave sht bindse apo jo.
Shpeshher kjo ndrlidhet me at nse provat jan me rndsi n nj rast, nse sht ndonj teori q
mbshtetet nga shum prova t tjera vrtetuese, nse prputhet me pritshmrit normale t gjykats dhe
nse sht konsistente s brendshme. Nse nj pjes e provave ka fuqi t lart provuese, ather ato prova
e bjn konkluzionin e prkohshm ose objektivin prfudimtar t ken m shum mundsi t jet i
vrtet. Ky probabilitet prmirsohet kur provat e tjera e vrtetojn at konkluzion prfudimtar.

G abimi

N logjikn deduktive, jan dy teori q mund t ojn drejt konkluzionet q duhet t jet i vrtet.
Sidoqoft, kjo mund t rezultoj vetm nse ato dy teori kan lidhjet e duhura logjike. Gabimi sht kur t
dy teorit nuk ojn logjikisht drejt konkluzionit t pohuar. Ka shum lloje t gabimeve, disa prej t
cilave jepen si shembuj t Kapitullin 10.

231

G abimi i prokurorit

Pretendimi i gabueshm se nj mundsi shum e lart (ose shum e ult) statistikore barazohet me prov
definitive t fajsis. Pr shembull, prokurori q pretendon se testi i ADN-s q prputhet me t
pandehurin n vendin e krimit provon se i pandehuri sht fajtor, sht Gabim i Prokurorit. N t vrtet,
testi i ADN-s thjesht provon se sht jashtzakonisht e rrall t kesh prputhje mes mostrave nga vendi i
krimit dhe nj t pandehuri.

Instrumentet e k rimit

Sendet e prdorura gjat kryerjes s nj vepre penale q mund t jen subjekt i konfiskimit.

K onkludimi

Procesi i nxjerrjes s konkluzioneve logjike ose t mundshme nga faktet ose premisat.

K onkluzioni i pr kohshm (ose probandum i parafundit)

Konkluzioni i cili nxirret nga dshmia e ofruar n nj rast q sht nj hap i rndsishm i prkohshm
drejt provimit t objektivave prfundimtaren nj rast. Prova q n mnyr indirekte vrtetojn nj rast
n vend se t prkrah konkluzione t prkohshme. Kto konkluzione t prkohshme, qofshin t vrteta
apo t mundshme, pastaj mbshtesin konkluzionet prfundimtare n nj rast.

K onsistenca

Cilsia e pajtimit, prputhja ose harmonia me fakte, forma apo karakteristika t tjera.

K onsistenca e brendshme

Konsistenca e brendshme sht cilsia e provave q ndrlidhen me fuqin provuese. sht marrveshja e
prgjithshme ose harmonia e pohimeve apo fakteve t ndryshme nga nj burim i provave. Pr shembull
nj dshmitar mund t jet konsistent s brendshmi nse ai apo ajo nuk ka pohime kundrshtuese n
dshmin e tij.

K ontradikta

Kundrshtim direkt i nj fakti apo pohimi.

232

K ualifikimet e ekspertit

Baza e njohuris unike apo t specializuar t ekspertit pr nj subjekt. Ktu mund t hyj shkollimi,
trajnimi, prvoja ose certifikimi i pranuar pas testimit.

K ujtesa transaktive (e njohur edhe si memor ja e grupit)

Procesi psikologjik pr t prdorur grupin apo ndonj mjet tjetr, si interneti ose email, si form e kujtess
njerzore. N vend se t njoh faktin ose memorjen, personi mban mend vetm se ku ta krkoj at fakt
ose memorje. Pr shembull, nj baba mund t mos e kujtoj si ta prdor televizorin, por ai di t pyes
djalin e tij. Edhe pse ai e ka par procesin shum her, memorja e tij sht transaktive. Ai di t
mbshtetet tek grupi pr at informacion n vend se ta mbaj n memorje. Kjo sht relevante pr provat,
sepse prmirson t kuptuarin ton se sa dshmitar i mbajn mend faktet dhe kshtu, dshmi.

K undr-inter rogimi

Kundr-interrogimi sht marrja n pyetje e nj dshmitari nga pala kundrshtare. Rregullat ose
procedura e provave mund t ndikoj n at se si zhvillohet kundr-interrogimi. Shpeshher, kundr-
interrogimi prqendrohet tek informacioni konfliktues, tek besueshmria e dshmitarit, tek relevanca e
dshmis, tek fuqia provuese e dshmis, ose tek eksplorimi i mundsis s versioneve alternative t
dshmis.

K undrshtimi

N sistem akuzativ, veprimi i nj pale kur ofron prova kundrshtuese ose kur v n pikpyetje cilsit e
provave me qllim q t mohoj ose t qartsoj provat e ofruara nga pala tjetr.

Logjika

Lmia e filozofis q heton parimet q udhheqin konkludime dhe deduktime korrekte dhe t sigurta.

M adhsia e mostrs (shih Mostra prfaqsuese)

M ar rveshja (shih pranimin gjyqsor)

M ateriale ose materialiteti

Materialiteti sht sinonim pr relevancn. Shih Relevancn.

M atja e shprndar jes

Term matematikor pr matjen e hapjess numrave. Ktu prfshihet shkalla, variablat dhe devijimi
standard. N lidhje me masat e tendencs qendrore, kjo mund t prshkruaj edhe qendrn e grupit t
numrave, edhe sa gjersisht grupi varion nga ajo qendr.

233

M atja e tendencs qendrore

Term matematikor pr t mesmen. Meq ka mjaft mnyra pr t prllogaritur nj t mesme t nj grupi,

kjo kategori synon t prllogaris qendrne grupit. Pra, kjo sht masa e tendencs qendrore.Kto
matje tregojn se ku sht qendra e grupit t numrave dhe mund t prshkruaj trendin matematikor n
lidhje me matjen e shprndarjes.

M ediana

Nj nga tre matjet e tends qendrore, apo t mesmes. Mediana sht thjesht pika e mesit mes numrit m
t lart dhe m t ult t grupit. Pra, nse koshi me moll me numrin m t madh ka 45 dhe m i ulti ka
28, ather moda sht pika e mesit mes ktyre dy numrave, q n kt rast sht 36.5.

M endimi k ritik ose Logjika kritike

Procesi i shqyrtimit t arsyeshm t nj koleksioni faktesh apo pohimesh, prfshir cilsit e pjesve
individuale, konkluzioneve prfundimtare dhe logjiks s konkluzioneve.

M esatare

Term i prgjithshm statistikor q mat mesin e nj grupi me t dhna. Kjo mund t prfshij mediann,
mesataren dhe modalen, edhe pse mesatarjagjithashtu prdoret pr t prshkruar mediann.

M esatar ja

Nj nga tre masat e tendencs s prgjithshme, mesatarja. Mesatarja prllogaritet duke shtuar vlern e t
gjith t dhnave n nj total dhe pastaj duke e pjestar me numrin e t grupeve t t dhnave. Pr
shembull nse kemi nj kosh me 30 moll, nj tjetr me 25 moll dhe nj tjetr me 32 moll, mesatarja do
t ishte prllogaritja ku mbledhim 30 plus 25 plus 32 duke e pjestuar me 3. Mesatarja pra do t ishte 29.
Mesatarja sht masa m e zakonshme e tendencs qendrore dhe shpeshher sht sinonim pr iden e t
mesmes.

M etodologjia

N analizn e ekspertve, procesi prmes t cilit eksperti shqyrton provat ekzistuese dhe zbaton
procedurat dhe teknikat e specializuara pr t prkrahur opinionin e tij apo t saj t ekspertit.

Moda

Nj nga tre matjet e tendencs qendrore, ose t mesmes. Mediana sht thjesht numri m i shpesht i
grupit. Pra, nse ka 10 kosha me moll ku 5 kosha kan nga 30 moll, 3 kosha kan nga 34 moll dhe 2
kosha kan nga 29 moll, ather moda e ktij grupi do t ishte 30 moll.

Mostra

N statistikat parashikuese, grupi q merret n pyetje, testohet ose matet. Pr shembull, shkenctari
dshiron t parashikoj prqindjen e njerzve n nj qytet q kan alergji. Ai mat nj grup m t vogl
(mostra) pr t parashikuar nj grup m t madh (popullata.)

234

Mostr prfaqsuese

N statistikat parashikuese, madhsia e mostrs s prdorur ndikon se sa besim mund t kemi n at

parashikim. Kshtu, nse shkenctari dshiron t parashikoj numrin e njerzve n nj qytet q kan
alergji, ai nuk mund t mbshtetet mbi nj mostr q sht shum e vogl. Atij i duhet t ket mostra prej
qindra pacientve n mnyr q t ket besimin se mostra mund t prfaqsoj popullatn m t madhe.

Ndjeshmria

Kur merremi me nj sistem q mbledh informacion, si sistemi i mbikqyrjes me video apo evidencat
bankare, saktsia dhe trsia e t dhnave n at sistem. Pr shembull, sistemi i mbikqyrjes me video ka
ndriim shum t dobt. Meq video q ka filmuar ishte e cilsis aq t dobt, sistemi nuk ka qen i
ndjeshm.

Ndjeshmria vzhguese

Aftsia e dshmitarit ose ndonj tjetr burimi t provave (si nj kamera apo ndonj sistem tjetr) pr t
perceptuar veprimet ose informacionin.

O bjektiviteti

Kushti i provave ku paragjykimi sht minimal ose joekzistent.

O bjektivi prfundimtar (ose probandumi i fundit)

N nj rast penal, objektivi prfunfimtar i analizimit t trupit t provave sht t konstatohen apo hidhen
posht elementet e krimit,dmet,asetetprtukonfiskuar, rrethanat lehtsuese, rrethanat rnduese ose
komponent t tjer t rastit penal q duhet t vrtetohet.

Pandehmat

Konkluzion q ligji thot se duhet t bhet n favor t nj fakti t posam. Pandehma mund t jet
konkluzive ose e kundrshtueshme. Pandehma e kundrshtueshme sht kur ligji krkon q gjykata t
konkludoj se faktet ekzistojn, n rast se pala kundrshtare nuk sht n gjendje t konstatoj arsyet pr
t konkluduar se fakti nuk ekziston. Pr shembull, ligji thot se nj person supozohet i vdekur nse

235

mungon pr m shum se pes vjet dhe nuk i ka kontaktuar familjen ose miqt. Kjp pandehm mund t
kundrshtohet duke treguar se n fakt ai sht i gjall.

Pandehma konkluduese (Shih Pandehma)

Pandehma e kundrshtueshme (shih Pandehma)

Paragjykimi

Prirja e dshmitarit apo ndonj tjetr prove prtundikuarnganjfaktortjetr. Kjo mund t prfshij
ndikimin e nj personi, ndikimin e animeve politike, ndikimin e nj ideje paraekzistuese, shqetsimin pr
dm apo fitim financiar, ose ndikimin e ndonj tjetr konsiderate.

Paragjykimi (ose paragjykues)

E mr. Pjesshmria ose paragjykimi. Foje. T pasqyrosh nj person apo rast n mnyr negative. Pr
shembull, dshmitari ka paragjykuar mbrojtjen, sepse ajo e ka akuzuar pr vrasje. Shumica e provave e
paragjykon njrn an apo tjetrn n ndonj mnyr. Ky paragjykim duhet t jet i pranueshm pr sa
koh q sht relevant dhe i besueshm.

Perceptimi (shih edhe Ndjeshmria e vzhgi mit)

Aftsia e dshmitarit apo e ndonj burimi tjetr t provave (si kamera apo sistem tjetr) pr t vzhguar
veprimet ose informacionin. Perceptimi prfshin gjithashtu kushtet q mund t ndryshojn mnyrn n t
ciln dshmitari shikon dhe mban mend vzhgimet, si poaragjykimet, interesa t mparshm, ose kushtet
n t cilat bhet vzhgimi.

Pesha (shih Fuqin provuese)

Prfitimet e k rimit

Prona ose para q jan prftuar nga nj kriminel si rezultat i aktivitetit t tyre kriminal.

Prputhja

Prputhja sht cilsia e provave t ndrlidhura me fuqin provuese. Provat kan prputhjekur jan
brenda pritshmrive normale t komunitetit. Kur provat q paraqiten krkojn q gjykata t pezulloj
prvojn dhe pritshmrit e saj normale, ajo nuk ka prputhje t mir. Kto prova nuk jan bindse, sepse
nuk kan kuptim pr gjykuesin. Provat me prputhje t dobt krkojn informacion shtes pr t
shpjeguar pse jan aq t pazakonta.

Pjesa e provave (ose e dhna e provave)

(sh. Pjest e provave) Ndarja e provave n pjes baz q provojn hollsi apo faktor diskret. Pr
shembull, pistoleta sht prov; mirpo ka pjes t ndryshme t provaveq ajo paraqet. Shenjat e
gishtrinjve prfaqsojn nj pjes q vrteton nj element: kush e ka mbajtur pistoletn. Numri serik
mund t vrtetoj nj tjetr element: kush ishte pronari i pistolets. Vendndodhja e pistolets sht gjetur
t jet nj tjetr pjes q shton tjetr hollsi pr historin.

236

Polisilogizma

N arsyetimin deduktiv sht argument i prbr nga nj zinxhir i silogizmave.

Popullata

N statistikat parashikuese, grupi m i madh pr t cilin bhet parashikimi. Pr shembull, shkenctari

dshiron t parashikoj prqindjen e njerzve n qytet q kan alergji. Ai mat nj grup m t vogl
(mostra) n mnyr q t parashikoj grupin m t madh (popullatn.)

Pozitivi i r rem

N nj test apo ekspertiment, arrihet nj rezultat q mbshtet nj konkluzion, por q nuk sht i sakt.
Shpesh n testet mjeksore apo mjeko-ligjore, rezultati pozitiv mund t konkludoj q nj pacient ka nj
smundje ose prputhet me kriminelin. Mirpo, pr arsye q kan t bjn me saktsin e testimit, ai
rezultat pozitiv sht i pasakt. Shih edhe Shkalla e gabimit.

Pranimi gjyqsor (ose marrveshja)

N prputhje me ligjin lokal, pranimi i fakteve t vrtetuara ku t gjitha palt relevante kundrshtare
pajtohen se jan t vrteta, ose s paku pajtohen t mos e kundrshtojn si t rreme.

Probabiliteti

Gjasat se ndonj ngjarje do t ndodh ose ka ndodhur. Kjo mund t jet edhe gjasa q hipoteza apo
besimi sht i vrtet.

Probabiliteti i prputhjes (ose shpeshtsia e prputhjes)

N testimet mjeko-ligjore ose shkencore, probabiliteti statistikor ose gjasa q nj person i rastsishm t
ket t njjtat karakteristika si mostra. Pr shembull, nj test i ADN-s mund t ket probabilitet t
prputhjes 1 n 100 milion. Kjo nnkupton se nse przgjidhet nj person n mnyr rastsore, do t
kishte 1 n 100 milion mundsi q ai ose ajo t prputhej me mostrn e ADN-s q po testohet.

Probabiliteti i mpasshm

N statistikat bajeziane, probabiliteti q ju besoni se dika sht e vrtet para se t vlersoni dshmin e
re. Pr shembull, dshmia q keni ju on t konkludoni se ka 30% mundsi q i pandehuri t jet fajtor
para se shenjat e gishtrinjve t prputhen. Pasi shihni se shenjat e gishtrinjve nga skena e krimit
prputhen me t pandehurin, ju tani besoni se ekziston mundsi 90% q ai t jet fajtor. 30% e mundsis
ishte probabiliteti i mpasshm.

Probandumi i fundit (shih Objektivin final)

Probandum i parafundit (shih konkludi mi i ndrmjetm)

237

Prova

Konstatimi i faktit nga dshmia. Kjo ndonjher prdoret si sinonim pr dshmin.

Prov dshmuese

Provat q jepen nga dshmitari. N prputhje me disa sisteme ligjore, provat dshmiuese mund t jen
deklarata me goj ose me shkrim q jepen nga nj person n ndonj dokument, email, shnim apo letr.

Prova direkte

Prova e cila provon objektivin final, si nj element t veprs penale, pa ndonj hap intervenues.

Prova e ekspertit (ose provat nga opinioni i ekspertit)

Normalisht, dshmitart e prshkruajn informacionin se far kan par, dgjuar apo perceptuar rreth
veprimeve q jan ndrmarr pr t kryer nj krim. Eksperti jep opinionin pr gjykatn, kundrejt provave
q normalisht jepen nga dshmitar t tjer. Provat e opinionit nuk jan prova t bazuara mbi perceptimet
e tyre direkte t krimit, por nj shprehje e gjykimit profesional pas pranimit dhe analizimit t
informacioneve apo provave t tjera t rastit.

Prova nga gjurmt dhe modelet

Analiza e ekspertit pr shenjat e lna nga mjetet, dhmbt ose objekte t tjera n vendin e krimit.
Krahasimi mes shenjave t lna n vendin e ngjarjes dhe shenjat n objektin e dyshuar mund t
mbshtesin opinionin e ekspertit se prputhen. Prputhja baklistike, ose prputhja e plumbit t qlluar me
shenjat e lna nga tyta e arms ose gjilpra e arms sht nj form e analizs s gjurms ose modelit.

Prova indirekte

Prov e cila mbshtet konkluzionin e prkohshm n nj rast.

Prova konkluduese

Provat pr t cilat vlera dshmuese nuk vjen nga vet faktet, por nga konkludimi ose konkluzioni q
mbshtesin faktet. Kjo prfshin prova statistikore, prova t ekspertit ose forma t fakteve q kan t
njjtin efekt si prova, si njoftimi gjyqsor.

Prova konk rete (shih Prova fizike)

Prova kontradiktore

Prova q kundrshtojn direkt prova t tjera q pohohen n nj rast.

238

Prova fizike (ose prova konkrete)

Prova, ekzistenca apo cilsit e t cilave jan fakte relevante pr konkluzionet e prkohshme apo
objektivat prfundimtar n nj shtje penale. Pr shembull, ekzistenca e nj arme sht prov n nj
shtje penale. Cilsit e asaj arme, si vendndodhja se ku u gjet, numri serik, apo shenjat e gishtrinjve t
gjetur mbi arm jan gjithashtu prov e shtjes.

Prova e opinionit (shih edhe Prova e opinionit t ekspertit)

Normalisht, dshmitart prshkruajn informacionin q kan par, dgjuar apo perceptuar ndryshe rreth
veprimeve t ndrmarra pr t br nj krim. Kshtu,dshmitarikabazprtudeklaruarprfaktet.
Mirpo, nse dshmitari deklaron pr gjra q nuk kan dgjuar, par apo perceptuar ndryshe, ather ky
sht opinioni i tyre. Me prjashtim t opinionit t ekspertit, q mbshteten mbi njohurin dhe analizn e
tyre t specializuar, gjykatat normalisht nuk dgjojn apo mbshtesin vendimet e tyre mbi opinione.

Prova prmbledhse

Provat q mbledhin informacion nga burime t ndryshme dhe i paraqesin n ndonj tabel, list, figur
ose mnyr tjetr. Provat prmbledhse shpesh prdoreen pr t treguar nj model n prova q
prndryshe nuk do t shihej nga gjykata. Pra, ky model sht nj lloj i veant i provave q demonstron
prova prmbledhse. Pr shembull, hetuesi rishikon mijra evidenca bankare dhe gjen modelet e
transfertave t fondeve mes nj biznesmeni dhe kryetarit t komuns s qytetarit, q prshkruan mito.
Kto mijra evidenca bankare nuk do ta shfaqnin lehtsisht modelin, mirpo nj figur ku tregohen
lvizjet nga secila evidenc bankare do ta bnte. Prova prmbledhse duhet t mbshtetet mbi prova t
pranueshme dhe t sigurta dhe duhet t jen prshkrime t sakta dhe t vrteta t infromacionit t nxjerr
nga trupi i provave.

Prova zvendsuese

N prputhje me ligjin, prdrimi i kopjeve, fotografive apo provave t tjera prshkruese t vrteta, t sakta
dhe t sigurta n gjykat. Pr shembull, granata e dors sht e rrezikshme. Nuk duhet t tregohet si
prov n gjykat. Megjithat, fotografia e granats s dors dhe raporti mjeko-ligjor q tregon se ka qen
granat e vrtet q ishte n gjendje t shprthente mund t jet zvendsuese pr ata granat si prov n
gjykim. Nj tjetr shembull, anija sht e madhe. Salla e gjykimit nuk e nxe. Mirpo fotografia e anijes
shrben si prov zvendsuese pr sa koh q sht paraqitje e vrtet dhe e sakt e anijes.

Relevanca

Cilsi e provave. Relevanca e provave ka t bj me konkluzionet prfudimtare ose objektivat q do t

vrtetohen. Provat jan relevante nse sht e mundur q prfshirja e tyre n shtje ta bjn nj
konkluzion prfundimtar apo objektiv m pak apo m shum t mundshm. Provat jan jorelevante nse
mungesa e tyre n shtje nuk ka efekt t mundshm mbi rezultatin e rastit apo ndonj rezultat me rndsi
pr shtjen.

239

Rikonsolidimi i kujtess

Teori e shkencs s neurologjis q konsideron kujtimet t jen lidhje kimike brenda trurit q ri-krijohen
sa her q thirren. Nse sht e sakt, kjo teori ka implikime pr kujtimet e dshmitarve dhe pr
dshmit.

Rr

Rallsia (shih testet e rrallsis)

R rethanat lehtsuese

Informata shtes q n mnyr ligjore ose logjike arsyetojn dnim m t ult pr nj vepr penale se sa
normalisht.

R rethanat rnduese

Informata shtes q n mnyr t ligjshme ose t logjikshme arsyetojn dnim m t lart se sa normalisht
pr nj vepr penale.

Saktsia

Prirja e provave pr t prshkruar me saktsi faktet e vrteta. Procesi mund t jet i sakt edhe nse ai
vazhdimisht i prshkruan gjrat me saktsi.

Siguria

Q sht e denj pr besim pr shkak t saktsis apo ndershmris.

Silogizmi

N arsyetimin deduktiv, argumenti me dy premisa dhe tre terma. Nse rregullat e logjiks ndiqen, ather
konkluzioni q rezulton duhet t jet i vrtet.

Statistika parashikuese

Statistika t cilat nxirren nga t dhna t njohura pr t ekstrapoluar dika q sht e panjohur pr t
ardhmen. Kshtu, mostra prej 200 njerzve testohet pr alergji. 40% e njerzve kan alergji. Pastaj
doktori ekstrapolon se rreth 40% e njerzve n qytet kan kto alergji, edhe pse nuk i ka testuar.

Statistikat prshk ruese

Matjet matematikore or nj grup t dhnash q japin informacion aktual ose hisgtorik, por nuk
parashikojn t ardhmen apo informacionin e panjohur.

240

Supozimi

Supozimi sht besim se dika sht e vrtet pa patur dshmin q e mbshtet at besim.

Soritet

N logjikn deduktive, sht nj form e argumentit q ka premisa t shumta dhe nj konkluzion. Nse
nj sorite sht rishkruar n nj zinxhir me silogizma, konkluzioni i secilit silogizm do t ishte premisa e
tjetrit.

Standardi i provs

Shkalla teorike e besimit se nj kusht ligjor sht provuar. Pr shembull, nj person n Shtetet e
Bashkuara dnohet nse prokuroria provon se i pandehuri sht fajtor prtej dyshimit t arsyeshm.
Standardi i provs pr dnimet penale n Shtetet e Bashkuara sht prtej dyshimit t arsyeshm.
Sidoqoft, q n Evrop t inicohet procedura penale, Konventa Evropiane pr t Drejtat e Njeriut krkon
q t paktn t ket, dyshimiarsyeshm.Ky sht nj tjetr standard i provs.

SH

Shnimi gjyqsor

Pranimi nga gjykata si t vrteta t disa fakteve q dihet se jan t vrteta ose q asnj person me arsye
nuk do t pretendonte se jan t rreme.

Shkalla

Nj nga matjet e shprndarjes apo shtrirjes s nj grupi t numrave. Shkalla sht thjesht diferenca mes
numrit m t lart dhe m t ult n grup. Nse ka dhjet kosha me moll ku ai q sht m plot ka 45
dhe ai m pak ka 5, ather shkalla sht 40.

Shkalla e gabimit

N testet apo proceset shkencore, prqindja e herve q nj test apo proces sht i gabuar. Testi shkencor
me shkall t lart t gabimit nuk sht i sigurt. Nj test shkencor me shkall t ult t gabimit sht m
i sigurt. Testi i cili nuk ka shkall t njohur t gabimit nuk mund t demonstroj nse sht i sigurt.

Shkenca mjeko-ligjore

Lmit profesionale t analizimit q shqyrtojn provat, duke prdorur testime apo analizime t
specializuara, rezultojn n konkluzion t ndrlidhur me shtjepenale.

241

T eorema e Bajesit ose Statistikat bajeziane

Teorem statistikore q tregon se prcaktimi i probabilitetit sht m i sigurt me disa informata shtes.
Kjo sht relevante me parimet e provave, sepse tregon se vrtetimi i provavesht me rndsi kritike pr
t rritur sigurin e vendimeve gjyqsore.

T eorit

N logjik, teoria sht nj deklarim me dy terma. Dy propozime me tre terma (nj term ndahet nga dy
teori) on drejt konkluzionit. Pr shembull, A sht B. B sht C. Prandaj, A sht C. Dy deklaratat A
sht Bdhe Bsht Cjan teori.

T estet e r rallsis

Test mjeko-ligjor ose shkencor q ose e prjashton nj person si t dyshuar ose ofron prputhje. N
varsi t probabilitetit t prputhjes, testi mund t prcaktoj edhe sa e rrall sht prputhja. Prputhja
nuk provon lidhje rastsore mes mostrs dhe personit ose sendit q po testohet; n t vrtet, thjesht
provon sa e rrall sht t gjendet nj prputhje. Nse mundsia e prputhjes sht shum e ult, gjykata
mund t konsideroj se asnj prputhje tjetr nuk ka gjasa dhe konkludohet se prputhja nuk provon
fajsin. Shih Gabi min e prokurorit dhe Shkalln e gabi mit.

T rupi i provave

Grupi i mbledhur i dshmive, dokumentave, provave fizike, konkluzioneve dhe deduksioneve n nj

shtje.

V ariacioni

Nj nga tre masat e shprndarjes, apo shtrirja e grupit t numrave. Kjo shpjegohet n Kapitullin 8.

Vrtetimi

Veprimi i ofrimit t provave tndryshmeprtkonstatuartnjjtinfakt,oseprtidhnmshum

besim nj fakti q konstaton nj pjes e provave. Pr shembull, dshmitari q dshmon pr nj vrasje
vrtetohet nga prova t tjera q e mbshtesin dshmin e tij dhe e bjn at t duket m i vlefshm, si
persona t tjer q kan dgjuar t shtnat me arm n t njjtn koh. Vrtetimi sht nj faktor me
rndsi pr t prmirsuar fuqin e provave ose pr ti br provat m bindse.

242

 ZH

Zhvendosja e bar rs s provs (ose pr mbysja e barrs s provs)

Supozim ligjor q nj pal demonstron standard t ult t provs dhe pas t cilit barra zhvendoset tek pala
tjetr pr ta hedhur posht supozimin. Shih edhe Standardi i provs.

243

 parimet e provave

Kontestet ligjore zgjidhen duke zbatuar ligjin me provat n

dispozicion. Pra, juristt jo vetm q duhet t njohin ligjin, por
edhe duhet ta kuptojn provn. Kjo sht m shum se sa
thjesht njohja e rregullave t provave q mund t krkoj
sistemi ligjor. Q juristi t kuptoj provn, ai duhet t jet n
gjendje t prshkruaj cilsit q ka secila prov, si relevancn
e saj pr rastin, besueshmrin ose fuqin e saj. Kto cilsi i
prgjigjen pyetjes: a ka vler prova n kt rast? A duhet ti
besoj ksaj prove? A duhet ti besoj ksaj prove m shum se
sa nj prove tjetr kundrshtuese? A sht bindse kjo prov?
A mund t jet edhe m bindse?

Ky libr nuk shtjellon rregullat e provs. N fakt, ky libr nuk

sht specifik pr ndonj sistem ligjor. Ky libr shtjellon parimet
universale t provs dhe si ato zbatohen n raste penale. Disa
nga kto parime jan themelore, ndrsa disa t tjera nuk jan
dhe aq t dukshme. Megjithat, t gjith kto parime universale
prekin dshmitart, dokumentet, provat fizike dhe ekspertt. Kur
kto parime kuptohen, kjo prmirson qartsin, fuqin dhe
relevancn e provs q paraqitet n gjykat. Ky libr sht i
prshtatshm pr jurist me prvoj, student t juridikut ose
pr kdo q dshiron t kuptoj m mir nj nga materiet m
themelore t secilit sistem ligjor: provn.