Bernstein O Parlamentary Mie

x. .
EDWARD BERNSTEIN.
parlamentaryzm
a jSocjalizm.
z niem ieckiego przeoy
Marjan Aleksandrowicz.
Redaktor i wydawca
Alfred Strauch.
D . -----
NOWA BIBLJOTEKA SAMOKSZTACENIA.
Dzielna 4.
1907.--------
JULU. A. KARSKIEGO OOZl
http://rcin.org.pl/ifis
52547
IB U EK
Semt
gtftwVK
* ^
ft
- T "
J
/
Poczone Biblioteki WF'S U W IFiS P A N i PTF
U.52547
39052547000000
Odbito czcionkami A. K arskiego w odzi.

D
, 0 4 ^ p
-i d u b l e i w
. u. W. ytf
Tonnczn.
R o z p r a w a nin iejsza, pira teoretyka i przyw dcy no

w e g o k i e r u n k u w so c jaln ej d e m o k r a c j i n ie m ie ck ie j, p o s i a d a
dla cz y te ln ik a p o l s k i e g o w chwili o b e c n e j s z c z e g ln e z n a c z e n ie .
S o c ja liz m u n a s z n a jd u je si je szc ze w o k r e s i e d z ie c i stw a ,
w o k r e s i e w alki o p r a w a o b y w a te ls t w a . F o r m y , w k t r y c h
si o n p r z e ja w ia i r o z w ija n a z a c h o d z ie , s n a m m a o j e s z
cze z n a n e ; z a s p r a w a u d ziau i m e t o d y d z i a a n ia stro n n i
c t w a p r o l e t a r j a t u w instytucji p a r l a m e n t a r n e j s t a n o w i d o dzi
d n ia p r z e d m i o t g o r c e j d y s k u s j i w n aszej prasie s o c ja lis ty - ,
cznej. L ecz z a g a d n i e n i e to z y s k u je dla nas te m w iksz
d o n io so i w inno b y p r z e d m i o t e m te m g o r liw s z y c h d o
ciek a , im b ard z iej zblia si chw ila, k iedy b d z ie m y mu
sieli z d a sobie sp raw , w jak form u j nasz w a lk
o dalsze cele.
B e rn s te i n w sw o ic h zapatryw aniach r e p r e z e n tu j e , ta k
z w a n y , r e w iz jo n iz m , czyli k ry ty c z n y k ie r u n e k w so c ja l iz m i e
z a c h o d n i o e u r o p e j s k i m , k t r y , z d o b y w a j c s o b i e w o s ta tn ic h
la ta c h rze sze z w o l e n n i k w , n ie m n ie j j e d n a k stanow i przed
m i o t n a jo str z e jsz e j kry tyk i i n ajz ja d liw sz y c h n a p a c i ze s t r o
ny zw olennikw kierunku sta re g o (ortodoksyjnego). L ec z
m n ie js z a o w n io s k i, z k t r e m i m o e m y si z g o d z i lub nie;
w anem n a t o m i a s t je st to , e k r y ty k a r e w iz jo n is t w , poz
baw iona p a n u j c e g o w n ie k t r y c h sferach s o c ja listy c z n y c h
d og m a ty zm u i w olna od n ie to le ra n c ji, w a c iw e j kadem u
starszem u kierunkow i m yli o c z y s z c z a p o g l d y n a s o
cjalizm i parlam entaryzm od przestarzaych n a le c ia o c i,
p r z e d s ta w ia j c je w w ie tle n a j n o w s z y c h b a d a . A utor pracy
nin iejszej, p o z a t e m , je st n a jw y b i tn ie js z u m y s o w o c i w r d
s o c j a l i s t w w s p c z e s n y c h i ju z t e g o w zg l d u s t a n o w i s k o
je g o w i n n o nas zajm ow a. P o z n a j m y te d y bez uprzedze
w sz y s tk ie p o g l d y , abymy z d o a li stw orzy sobie w olny
i o p a r t y n a b e z s t r o n n e j k ry ty ce s d .
D z ie o ninie jsz e zaw iera zarys te orji, o k r e la j c y c h
s t o s u n e k p is a r z y i dz ia a c z y so c ja l is ty c z n y c h d o d z ia a ln o c i
p a r l a m e n t a r n e j w r o z m a i t y c h o k r e s a c h d ziej w . O braz hi
s t o r y c z n y tych te o rji i p o g l d w , stanow icych, w p ew n e j
m ie rze, n a s z e d ziedzictw o, p rzy c zy n i si, z a r w n o d o p o z n a
nia is toty te g o n a d e r z a j m u j c e g o z a g a d n i e n i a w s ta n ie o b e
c n y m , j a k o te p o z w o li n a m w y t k n d r o g n a p r z y s z o .
M a r jan Aleksandrowicz.
I.
Socjalizm a parlamentaryzm przed rewolucj

francusk.
C aa lit e r a tu r a s o c ja lis ty c z n a , z a w y j t k ie m lite r a tu r y

socjalizm u utopijnego w o kresie zanikajcego u s tr o ju feu
d a l n e g o , so c ja l iz m u , k t r y b y raczej m ie s z c z a s k , ni p r o -
le ta r ja c k w alk z istn ie j c y m ustrojem , stanow i prze
w a n ie k r y ty k id e a w p o lity c z n y c h kap italisty c zn e j buru-
azji, a w i c i p a r l a m e n t a r y z m u .
J u p o d c z a s re w o lu c ji an gielsk iej X V II w ie k u , rady
k a l n a p a r tj a l u d o w a Levellistw , k t r a , c h o c ia nie p o s i a
d a a i nie m o g a p o s i a d a c h a r a k t e r u p r o l e t a r j a c k i e g o , o p i e
r a a si b o w i e m n a w o c i a s t w i e i r z e m ie ln ik a c h , w y s t
p o w a a j e d n a k p r z e c iw k o w a d z y p a r l a m e n t u i w o j s k a par
l a m e n t a r n e g o . D y a o n a d o u rz e c z y w is tn ie n ia f o r m y p r a w o
daw c ze j t. z. p r z e z ni u m o w y l u d o w e j , przeciw staw ia
jc parlam entow i b e z p o r e d n i e g o s o w a n i e
ludu. Z g o d n i e z t umow ludow , stanow ic pod
s t a w p n ie js z e j U m o w y sp o eczn ej R o u s s e a u a, p arla
m e n t w in ie n p o d a si ta k im przepisom , k t r e w z w i z k u
z dem o k ra ty cz n y m p raw em w y b orczym , m iay pozbaw i p a r
l a m e n t ce ch p r z e d s ta w ic ie ls tw a k la sy g e n t r y sz la c h ty
z i e m s k ie j, stanow icej p o c z e n i e n ie f e u d a l n e g o o b s z a r n i k a
6
z m ie s z c z u c h e m . P rzepisy te z a le c a y coroczne o d n aw ia
nie w y b o r w d o p a r l a m e n t u , z a k a z z a s i a d a n i a w izbie w c i
gu d w u c h n a s t p u j c y c h p o s o b i e k ad e n cji p a r l a m e n t a r n y c h
i w y k lu c z e n i e z p a r l a m e n t u z a w o d o w y c h a d w o k a t w . O w i e
le bardzie j zjadliw e s n a p a c i e n a p a r l a m e n t w lit e r a tu r z e
p r a w d z iw y c h le v e llist w , k t r a h o jn ie o b d a r z a ten o s t a t
ni n a j o s tr z e js z y m i przy m io tnik am i, n a z y w a j c go nieina-
czej, ja k z d r a d z i e c k im p a r l a m e n t e m . W utop ji, zatytuo
w an e j L a w of F r e e d o m a s a P l a t f o r m *), p i r a w o d z a tej
partji, G e r a r d a W i k s t a n l e y a, istnieje w praw dzie parlam ent,
lecz jest o n p o z b a w i o n y w szelkie j m a te r ja ln e j m o n o c i p o d
trzym yw ania w a d z y j a k ie j k o lw ie k b d k la sy ro la, ja k
m u a u t o r p r z e z n a c z a , zbli a g o raczej d o s e n a t u doradcze
go. G d y si w y ja n ia n i e m o l i w o u rz e c z y w is tn ie n ia po
litycznej r e f o r m y , z a le ca n ej p r z e z levellist w lu b " p r a w d z i
w y c h le v e llist w , k w a k e r z y , w r u c h u k t r y c h zlay si
d w a w y m i e n i o n e p r d y , p r o p a g u j z u p e n e w s t r z y m a n i e s i
o d u d z ia u w w a lc e s t r o n n i c t w o w a d z p o lity c z n . B y a
t o z a s a d a , k t r te m atw iej b y o p r z e s tr z e g a , e praw o
pozw alao w stpow a d o p a r l a m e n t u je d y n ie w yznawcom
w sz y s tk ic h 39 a r t y k u w k o c i o a p a s t w o w e g o . W pewnej
m ie r z e , m o n a r w n i e d o c z y d o l it e r a tu r y p r z e c iw p a r -
la m e n t a r n e j angielskiej e p o k i r e w o lu c y jn e j p r o j e k t y H a r r y n -
g to n a , a u t o r a dz ie a p. t. O c e a n a , p o n i e w a i o n e da
j c is e g o r o z g r a n i c z e n i a instytucji p r a w o d a w c z y c h o d do
r a d c z y c h i, p rzy p o m o c y o d p o w i e d n i e j k la s o w e j ordynacji
w y b o rc z e j, d d o z a p e w n i e n i a w p a r l a m e n c i e raz na za
w sze w i k s z o c i p r z e d sta w ic ie li k la s nieposiadajcych. Na
*) Ze st a n o w isk a praw w o ln o c io w y c h .
7
p a c ie prasy ludow o-m onarchistycznej, natom iast, rw nie

m a o m a j w sp ln e g o z dziaalnoci przeciw parlam entarn,
c o i k r y t y k a p a r l a m e n t u C r o m w e l l a i je g o najbliszych p r z y
ja c i .
Z u p e n e g o sw eg o ro zw oju o sig a p arla m en t angielsk i
dopiero p o rew o lu c ji 1688 roku. Przyw ileje, zapew nione
izbie g m in p r z e z Bill of Rig hts (a k t p r a w o d a w c z y ) z r o k u 1689,
w r a z z p o s t a n o w i e n i e m (r. 1760) p r z e d u e n i a o k r e s u p r a w o
d a w c z e g o d o 7 lat, s p r z y ja y r o z w o j o w i te g o s y s t e m u par
l a m e n t a r n e g o , dziki k t r e m u d w ie w ielkie p a r tje z m ie n i a y
si k o le jn o , z a r w n o u s te ru r z d w , j a k o te p r z y obsa
d z a n iu u r z d w . S y s t e m ten z a m i e n i si w pewnego ro
dza ju w en ty l o c h r o n n y p r z e c iw k o p o w r o t o w i d o u s tr o ju w a
dzy o s o b i s t e j . Lecz j e d n o c z e n i e z o s t a o w r. 1711 w pro
w a d z o n e o g r a n i c z e n i e b ie r n e g o p r a w a w y b o r c z e g o , polega
j c e n a t e m , e p rz e d s ta w ic ie la m i od m iast m o g li zosta
j e d y n ie w a cic iele n i e r u c h o m o c i , przynoszcych rocznego
d o c h o d u n a jm n ie j 3 0 0 f u n t w , z a od h r a b s t w 6 00 f u n
t w . O g r a n i c z e n i e to , k t r e p r z e t r w a o a d o roku 1858,
zap ew n io parlam entow i charakter zgrom adzenia czonkw
w yszego k lub u h ig h lifeu (w ytw ornego w ia ta). Tak
si przedstaw ia p a r l a m e n t a n g ielsk i, k ie d y m o d y V o lta ir e ,
w k o c u d r u g i e g o lat d z ie s i tk a X V III stu lec ia, m a l o w a g o
m i e s z c z a s t w u f r a n c u s k i e m u w s w o ic h L e ttr e s s u r les a n g l a i s
( L isty o A n g lik a ch ). W d w a d z ie c ia lat p n ie j parlam enta
r y z m a n g ie ls k i z n a jd u je s o b i e uczonego c h w a lc w o s o b i e
M o n t e s k j u s z a , k t r y w s w o i m dziele, z a t y t u o w a n y m L E s p r it
des lo is (D u ch praw ), w y s ta w i a an g ie ls k ie in sty tucje p o
lityczne, ja k o id e a k o n s ty tu c ji, A ngli za uwaa za
n a j w o l n i e j s z y kraj n a w iecie, nie w y c z a j c rep u b lik . M o n -
8
t e s k ju s z p o le m iz u je p r z y ty m z H arry n g to n em , ktrem u za
r z u c a , e n i e p o t r z e b n i e tr u d z i si n a d s t w o r z e n i e m f a n t a
sty cznej C h a lk e d o n ji, m a j c p r z e d o c z y m a B y z a n c j u m ( t o m
IX cz 7 ) . Pism a H arryngtona, z ktrem i publiczno
f r a n c u s k z a p o z n a T o l a n d n a p o c z d k u X V II I stulecia,. w y
w a r y , dziki n i e u s t a n n e m u p o d k r e l a n i u z a le n o c i ustroju
p o lit y c z n e g o o d b u d o w y s p o e c z n e j , t a k p o w a n y w p y w , e
la d y ich spotykaj si je szc ze w konstytucjach Wielkiej
Rew olucji; lecz z n a k o m i t y p r z e w o d n i c z c y sdu w Bordeau
n a jw id o c z n ie j nie w iedz ia , e p o w s t a y o n e w ty m c z as ie, k ie
dy B y za n cju m , ktre w y w o a o zach w y ty M onteskjusza, d o
piero p ow sta m ia o . Pozatem M onteskjusz, ja k o p o lity k ,
w y r a a d e n i a s d w w c z e s n e j F ra n c ji, k t r e r w n i e n o
siy n a z w p a r l a m e n t w i s ta c z a y u s ta w ic z n e w alk i z w a
dz krlew sk; do p ro w a d zili o n d o najw yszego stopnia z a
c h w y ty , n a d u s t r o j e m a n g i e ls k im w y w o a n e p r z e z V o l t a i r e a.
A nglja i jej k o n s ty t u c ja , m im o s ta y c h h a n d l o w o - k o l o n i a l
ny ch zatargw pom idzy ni a F r a n c j , s ta y si dla m i e
szczastw a francuskiego Jero zo lim p o lity c z n . A nglom a-
nja ta z n a l a z a w osobie Rousseau n ie b ie z p ie c z n e g o prze
ciw n ika.
R o s s e a u w sw o je j U m o w i e s p o e c z n e j p r z e c iw s ta w ia
w y c h w a l a n e j p rze z M onteskjusza z a s a d z ie podziau w adzy
zasad n ie p o d z ie ln e j, n ie o g r a n i c z o n e j w a d z y lu d u . Kade
P a s t w o w i n n o b y r o z p a t r y w a n e , ja k g d y b y o p i e r a o si o n o
n a u m o w i e , jeli b o w i e m is tn ien ie P a s t w a nie p o l e g a n a u m o
w ie w y p o w ie d z a n e j, istnieje w s z a k e m i d z y lu d e m a P a s t w e m
u m o w a m ilcz c a. D ziki tej u m o w i e z o z ta je ustalony suw e-
re n ite t (wysza w a d z a ) c a o c i narodow ej nad w s z e lk im
rzdem. P o m i d z y r z d e m a l u d e m nie m o e istn ie a d n a
9
u m o w a , n a m o c y k t rej lu d m g b y w y rz e c si sw ej w y
szej w ad z y ; w sze lki rz d w y s t p u je je d y n ie j a k o p o r e d n i k ,
p e n o m o c n i k s w e g o w a d c y lu d u , p o d o b n i e jak w szy s tk ie
postpki p o sw w ym agaj spraw dzenia ze strony lu du.
W o l n o a n g i e l s k a to u u d a , p o n i e w a lud an gielski jest
w olnym j e d y n ie w dniu w ybierania sw y c h p o s w , za
pozatem je st on niew olnikiem p arlam entu . System
p r z e d s ta w ic ie ls tw a p a r l a m e n t a r n e g o jest w rz e c z y w is to c i j e
d y n ie p r z e y tk ie m n ie s p r a w ie d l iw o c i e p o k i feud a ln ej.
W r o z u m o w a n i a c h tych R o u s s e a u , w i a d o m i e czy b e z
w ied n ie, p o w r a c a d o prdu myli a n g ie ls k ic h levellistw,
n a d a j e im w s z a k e w y r a z bard z iej oglny, odpow iadajcy
to c z c y m si w w c z a s w e F ra n cji rozpraw om . N arzekania
levell ist w n a t y ra n j p a r l a m e n t w , n a p r z e d s ta w ic ie li l u
du, ktrzy upodobali sobie w ysz w adz i d do
tego, aby si w y n ie ponad swe stanow isko sug lu du,
sta si je g o panam i i w 'y rodzic si w t y r a n w , *)
z n a j d u j tu filo zofic znie z a b a r w i o n y w y ra z.
W i e m y ju, ja k o y w i o n y r o z g o s z y s k a y p i s m a R o u
s s e a u w e F ra n c ji. J u , dziki w o jn ie z Anglj, k t r a w y b u c h
a w cz as ie p o j a w i e n i a si je g o d z ie a C ontrat so c ial
(um ow a s p o e c z n a ) w r. 1762 a n g l o m a n j a , rzecz p r o s ta ,
m u s i a a w y j z m o d y ; lecz i n ie za le n ie o d te g o spr, d o
ty c z cy o s t a t e c z n e g o w y ra zicie la najw y sz ej w a d z y p a st
w o w e j, z d o b y w o w y m cz as ie w y j t k o w e z n a c z e n ie , w'obec
trw a j c e j o d lat zacitej w alk i pom idzy rzdem a parla
m e n tem paryskim . K ry ty k a s p o e c z n a o w e g o cz as u w yka-
*) L ist a gita to r w Allena, Sex by i Sh epparda do je nera.v

Fairfaxa, C r o m w ella i Sk ippon a w kw ietniu roku 1647.
10
uje c o r a z w i k s z y p o c i g d o k o m u n i z m u , p o lit y c z n a n a t o
m ia s t d y d o d em okratyzm u.
Jeszcze przed R o u ssea u , w pracy O praw ach i obo
w i z k a c h o b y w a t e l a , p r z e z u s t a w y o b r a o n e g o l o r d a S ta n -
h o p e a, z w r a c a si M ab lu d o k r l a z pytaniem : K im j e s
t e ? N ie F r a n c j a d o cieb ie naley , lecz ty d o F ra n c ji! J e s
te jej s u g , s e k r e t a r z e m , r z d c ! O parlam encie w szake
w y p o w i a d a si z n a k o m i t y k o m u n i s t a w tej s a m e j p r a c y n a -
s t p u j c e m i s o w y : O m ilo rd z ie , milordzie! G d y b y ty w i
d zia tych p a n w r w n i e b lisk o, ja k ja ich w id z ia e m ; g d y
by b y r o z p r a w i a z tym i patres conscripti ( o jc a m i
n a r o d u ) , k t r z y w n ic ze m nie r n i si od praw dziw ych
b a n d y t w ; g d y b y b y w iedzia, ja k w sz y s c y o n i z w y j t k i e m
ja n s e n i s t w , c u c h n z e p s u c i e m i j a k w s z y s c y ja n s e n i c i p r z e
jci s j e d y n y m p r a g n i e n i e m o t r z y m a n i a n ajw ik sz ej pacy;
g d y b y b y w iedzia, ja k m i m o pozornej pychy, praw oda
w c y n asi k o r z si p r z e d m o n y m i i ja k a t w o jest j a k i e m u
y k o w i d w o r s k i e m u p o d e j ich g r z e c z n y m postpow aniem !
W ierzaj mi a s k a w ie , m ilo rd z ie , nie m a m y si czego spo
d z ie w a o d tych m a lu c z k ic h l u d z i ! * ) *
*). Mably, Des Droits et des D e v o irs du Citoyen, Le ttre s i x i

m e. W w y m ie n io n y m m iejscu c z y t a m y dalej: occup s du m om ent
prsent et des leurs ren tes su r lHotel-de-Ville, ils ne se c o ndu isen t
qu'au j o u r le jour; ils ne travaillen t q u faire durer la machine a u
tant qu'eux; lavenir les inquite peu: a p r s e u x le d l u g e
(za jci j e d y n ie sp raw a m i chwili biecej i sw em i dochodam i w ra
dzie miejskiej, y j oni z dnia n a dzie i m y l j e d y n i e o ut r z y m a
niu w ruchu m a s z y n y , d o p k i oni s u wadzy ; pr z y sz o nie pokoi
ich mao: p o n i c h m o e b y p o t o p . Zdanie: po n a s moe
b y p otop pniej, j a k w iadom o, przypisa no Madame de Pompadour,
w r z e c z y w ist o c i j e d n a k s p o t y k a m y j e tu po raz p ierw szy w litera
turze.
11
J e s z c z e o s tr z e js z e n u ty b r z m i w dziesi lat p n ie j
w u t w o r a c h L i n g u e t a , lecz k r y ty k a je g o , p o d o b n i e , ja k k r y
t y k a M a b l y i ca e j koh o rty jednakow o z n im m y l c y c h
p isa rz y , cierpi n a b r a k z a s t o s o w a n i a p r a k t y c z n e g o . W a lc z
o n i z te m , c o d o p i e r o m a by p o w o a n e d o ycia i d la te g o
w n i o s k i ich podobnie, z re szt , ja k p r o j e k t y Rosseau roj
si o d p r z e c iw ie s tw , a c z s to o d z n a c z a j si n a w e t w stecz -
n o c i . *) L in g u e t w y c h w a l a s t a r e p a s t w o f e u d a ln e , a s k r o m
ny, za z w y c z a j, M a b ly tw ie rdzi, e w o l n o je g o e p o k i p o z
w a l a s k r u s z y s t a r e k a j d a n y je d y n ie p o to , a b y n a t y c h m i a s t
p o d d a si n o w e m u P a n u i n o s i si z m y l z b u d o w a n i a ,
w tp liw ej w a r to c i, k o m u n i z m u r o l n e g o .
II.
Socjalizm a parlamentaryzm w Rewolucji francuskiej.
O b r a z z m i e n i a si z chw il, g dy z b i e r a j si S t a n y J e -
n e r a l n e i z a m i e n i a j si n a Z g r o m a d z e n i e N a r o d o w e . Jed
n y m z p ie r w s z y c h , k t r y instytucji tej p r z e c iw s ta w i z a s a d
n ajw y sz ej w a d z y lu du , w z r o z u m i e n i u R o u s s e a u b y M a
rat. J u w p i e r w s z y m n u m e r z e s w e g o P u b lic is te p a r i s i e n
w y p o w i a d a si o n w n a j o s tr z e js z y c h w yrazach, zarw no
*). Zdan ie, e lud an giels ki j e s t w olny j e d y n i e w dniu, kiedy

w y b ie r a p o s w do parlam entu, zre sz t z a p o z o sta je nie w o ln ik ie m ,
pochodzi z lite ratur y a ng iels kiej i przy w c z esn y m w y s o k im c en z u
sie w y b o r c z y m m a moe pe wn racj. W sz a k e w uo glnie niu, j a k ie
z y s k a o u Rou sseau, st aje si ono d w u z n a c zn y m frazesem... Jest to
los n ie j e d n e g o h a s a politycz nego i n i e t j l k o , zresz t, g d y chodzi
o p r aw a i wolno: mdro sta je si c zas em bezm ylno ci, a d o
broczynnookruciestwem
12
p r z e c iw k o s y s t e m o w i d w u i z b o w e m u , j a k o te p r z e c i w k o k r
l e w s k ie m u p r a w u v e t o . V e t o p r z e c iw k o u c h w a o m in s t y
tucji p r a w o d a w c z e j n a le y d o N a r o d u i do nik o g o w i cej.
Lecz g d y P tio n , k t r y p n iej przeszed do yron-
d z is t w , p r z e d s ta w ia Z g r o m a d z e n i u N a r o d o w e m u s w j w n i o
sek o zam ianie krlew skiego v e t o na bezporednie g o s o
w a n ie lu d u , M a r a t p o c z t k o w o nie c h c e o t e m sysze; p o
d o b n i e , ja k R o b e s p i e r r e , k t r y w alc z y w izbie z P t i o n e m ,
M a r a t n o s i si z p r o j e k t e m w y d z ia u r e w o l u c y j n e g o , k t
ry w inie n z a p o b i e d z p r z e sile n iu i o b r o n i N a r d przed in
trygam i dw oru i pozostajcym z n im w s ty c z n o c i o d a
m e m Z g r o m a d z e n i a N a r o d o w e g o : F r a n c j a nie p o w i n n a s ta
si o f ia r w z b u r z o n y c h a c ie m n y c h m a s , ani b e z a d u zb y t
licznych z g r o m a d z e . W ty m sam ym duchu w ypow iada
si R o b e s p :e r r e n a p o s ie d z e n iu 1 1-g o w r z e n i a 1789 roku.
P o z o s t a w i a m w y o b r a e n i u d o b r y c h o b y w a te li s t w o r z y s o
bie o b r a z w sz y s tk ic h p r z e w l e k o c i, caej tej c h w ie jn o c i
i tr w o li w o c i, k t r e m u s z w y st p i , j a k o n i e u n i k n i o n y s k u
te k r n ic w p o g l d a c h r o z m a i t y c h dzielnic tej wielkiej m o -
narc h ji; nie cha j s o b i e w y o b r a m o liw o , z ja kiej niechy
b n ie s k o r z y s t a b y m o n a r c h a , z n a la z s z y si w ty m ro z d w i -
ku i s p o w o d o w a n y m p rze z n ie g o b ezadzie, a b y n a g r u z a c h
w adzy praw odaw czej o d b u d o w a sw oje sta n o w isk o w ad c y .
P t i o n ze sw ej s t r o n y p o w o y w a si na t okolicz
n o , e w Anglji lub A m e r y c e zn a jd z ie si bardzo m ao
r o b o t n i k w , k t r z y b y nie byli uw iadom ieni co do biegu
s p r a w w p a r l a m e n c i e i k t r z y b y nie mieli w a s n e g o o nich
z d a n ia . G d z i e k o l w i e k b d p o w s t a j n a j m n ie js z e c h o c i a b y o b
j a w y w o ln o c i, w id z im y , e n ajb ard zie j n a w e t s t p ie n i p o d j a r z
m e m a b s o l u t y z m u ludzie d do poznania sw y c h praw.
13
W s z y s t k o , c o si tyczy r z d w k raju , c o m o e m ie w p y w
n a ich lo s, s t a n o w i p r z e d m i o t ich c o d z i e n n y c h r o z m w ; c z y
ta j o n i c o d z i e n n e p i s m a i p r a g n pozna, co dzieje si
n a w iecie ... D la c z e g te d y m i e lib y m y p o z o s t a w i a w c i e
m n o c i e n ie u c tw a tych, k t r z y byli o tyle nie szczliw i, e
zo s ta li w n i p o g r e n i ? D la c z e g m ie lib y m y n ad a l ko
r z y sta z ich p o o e n i a , a b y u k r y p r z e d n im i ich pra w a ? ...
P o w o an ie lu d u do w a d z y je st je d n y m z najpotniej
sz y ch r o d k w p r z y s p ie s z e n ia dz ie a o w i a t y .
G d y P t i o n w y r a a si w ten s p o s b , b y o n jeszcze
c z o n k i e m n ie p o d z ie ln e j P artji N a r o d o w e j . T ym czasem w a
n ie w tych p r z e c iw ie s tw a c h z a r y s o w y w a a si ju ta g
b o k a p r z e p a , k t r a p n ie j m i a a od d zieli j e g o i in n y c h
y r o n d z i s t w o d partji R o b e s p i e r r a . Jeeli p r z y j m i e m y p o d
u w a g o d m i e n n y s ta n r ze czy , to z a u w a y m y , e s p o t y k a m y
si tuta j z t s a m s p r z e c z n o c i , j a k a ist n ia a p o d c z a s re
w olu cji an g iels k iej p o m i d z y C r o m w e l l e m z je dnej strony,,
a levellista mi i m onarchistam i z d rug iej, a k t r e j sdzo-
n e m b y o z n w si p o w t r z y w w a lc e pom idzy b la nk i-
sta m i a s o c j a l n y m i d e m o k r a t a m i szkoy L udw ika B la n c 'a .
B y o b y o c z y w i c ie b e z u y t e c z n e m p r z y w d z i e w a n ie tej r n i
cy w p o g l d a c h w j a k i e k o l w i e k ety kiety, w r o d z a ju : auto
r y ta r y z m i lib e raliz m , lu b rew olucjonizm i doktryneryzm ,
poniew a dziki kadorazow o o d m iennym w arunkom , ta
lub o w a n a z w a m o e z u p e n i e nie o d p o w i a d a is tocie rze
czy. C o dla j e d n e g o okresu w y d a je si doktrynerstw em ,
m o e w in n y c h w a r u n k a c h najlepiej od p o w iad a r z e c z y w i
sto ci. U C r o m w e l l a i in n y c h w id z im y d n o d o zabez
p ie c z e n ia u p r a g n i o n e g o p r z e w r o t u o d w sze lk ic h w ypadkw ,,
c h o c ia b y d r o g p r z e m o c y ; u s o c ja l is t w n a t o m i a s t p r a g n ie --
14
nie m o liw ie s z y b k i e g o p rze jcia d o n o r m a l n e g o porzdku,

l e g a ln e g o i m o l i w e g o u n ik a n i a g w a t w . T o ostatnie m o
e si w y d a w p e w n y c h w a r u n k a c h n ie z is z c z a ln y m , o ile nie
z e c h c e m y p o n i e w o f ierze s p r a w s a m e j r ew olu c ji, w in nych
w a r u n k a c h m o e si t o s a m o o k a z a n a j p e w n ie js z y m r o d
k ie m , z a b e z p ie c z a j c y m d zieo r e w o lu c ji, w s z y s tk o t o z a l e
y o d o g l n e g o p o z i o m u r o z w o j o w e g o d a n e g o k raju . W o
bec C r o m w e l l a , te g o w ie lk ie g o m a s ta n u r e w o lu c ji a n g i e l
skiej, s k a n i a j c e g o si, ze w zgl du n a s w o j e p o g l d y spo
e c z n e , n ie w tp liw ie na stron gentry, dem okratycznie
u s p o s o b i e n i levelhsci byli w p o lity c e d o k t r y n e r a m i , z a n a j
w y b itn ie jsz y z ich w o d z w , o d w a n y i k r a s o m w c z y John
L i l b u r n c z s to n ie p r a k t y c z n y m f a n a ty k ie m p r a w a f o r m a l n e
go . Z a t a r g p o m i d z y R o b e s p i e r r e m a y r o n d z i s t a m i p o s i a d a
ju bardziej z a w iy p o d k a d . T e r r o r p rze z p e w ie n c z a s o d
p o w i a d a s w e m u z a d a n i u , lecz nie m g by doprow adzo
ny do koca i z s a m e g o siebie wyoni reakcj.
O k o l i c z n o ta nie p r z e s z k a d z a a j e d n a k ty m , k t r z y w al
czyli z R o b e s p i e r r e m , ze w z g l d u n a je g o d y k ta tu r , spro-
b o w a te g o s a m e g o r o d k a dla z d o b y c i a u t r a c o n e j p lacw
ki d e m o k r a t y c z n e g o r a d y k a liz m u . D o ty ch o s ta tn ic h nale
a r w n i e i przyw dca zm ow y rw nych G ra c h us
Babeuf. P r z y z n a j i czy ni s o b i e z t e g o p o w o d u w y r z u
t y p is a B a b e u f 2 8 - g o lu te g o 1796 r. d o sw ego przyja
ciela B o d s o n a e z b y t p o n u r o z a p a t r y w a e m si, z a r w n o
n a r e w o l u c y j n y ( t e r o r y s ty c z n y ) rzd, j a k o te i na Robes-
p ie rr a , S t . - J u s t e a i in n y c h . S d z , e ich w a d z a dy k tato r
s k a b y a d ja b e ln ie u d a t n y m p o m y s e m . Zmowa B abeufa
jest w a n i e w y r a z e m n a w r c e n i a si B a b e u f a n a d r o g te-
r o r u , k t r y w a c iw ie w c a le nie o d p o w i a d a je g o h um ani
ta r n y m s k o n n o c i o m .
15
W ogle, s o c ja liz m czy kom unizm , ja k o doktryna,

z n a t u r y sw ej w y k a z u je m ao skonnoci do korzystania
z p r z e m o c y , s p r z e c iw ia si to b o w i e m z a w a r te j w n im hu
m a n ita r n e j etyce. W s z y s tk i m kom unistom je st w w yso
kim s t o p n i u w a c i w d n o d o stanow iska p rzedm ioto
w e g o , d o w a lc z e n ia o p o d s t a w y praw ne, ktre m o liw ie
o s z c z d z a j osobisto, natom iast skierow uj sw e ostrze
p r z e c i w k o u s t r o j o m i in s t y tu c j o m . W id zim y , n a p r z y k a d , e
n a p o c z t k u re w o lu c ji B abeu f, k t r y ju p o d w c z a s propa
g o w a idee k o m u n i s t y c z n e i b y d o gbi p rz e n ik n i t y n i e
n a w i c i d o instytucji a r y s t o k r a t y c z n y c h , raczej u b o l e w a n a d
w y r o k i e m m ie r c i, w y k o n a n y m p rze z tum nad F oulonem
i B e r t h ie r e m , anieli si z te g o cieszy. W licie s w y m d c
o n y , p i s a n y m w dniu 25 lipca 1789 r o k u , p isz e o n: J a k
e m c ie r p ia z p o w o d u tej radoci! .. M ia e m zadouczy
nien ie, lecz je d n o c z e n i e b y e m b a r d z o n ie z a d o w o l o n y . R o
z u m i e m , e lu d s a m w y k o n y w a p r a w o , u z n a j ta ki w y m i a r
sp r a w ie d liw o c i, o ile z a d a w a ln ia si o n u n ie s z k o d l iw ie n ie m
w in n y c h , ale czy isto tn ie n ie z b d n e m jest, aby on by a
ta k o k r u t n y m ?
S p o t y k a m y si tu z u c z u c i e m , k t r e , e si ta k w y r a
zim y , o r g a n ic z n ie z w i z a n e je st z i d e o lo g j s o c ja l iz m u . Is
t o tn ie , w idzim y, e w s z y s c y p is a rz e i polity cy , w y z n a j c y
n a u k i so c jalisty c zne , w ten lub w s p o s b w y s t p o w a li p r z e
ciw te r o r o w i , p o d c z a s gd y p o m i d z y p r a w d z i w y m i m a m i
g r o z y nie s p o t y k a m y a d n e g o so c ja l is ty z w y j t k ie m St.-
J u s t e a. D o p iero k o n trrew o lu cja T h e rm id o ry s t w w yw ouje
o d m i e n n y n a s tr j . O b u r z e n i e , w y w o a n e p o z b a w i e n i e m m a s
ludow ych praw a i ro ztrw onieniem d b r naro d o w y ch , skonio
s o c ja l is t w d o p r z e c iw s ta w ie n i a s p is k o w i p o s i a d a j c y c h s p r z y -
16
s i e n ie w y d z i e d z i c z o n y c h na t e r o r z g r y o d p o w ie d z ie te -
r o r e m z d o u . W zburzenie to z n a jd u je c a k o w ity w yraz
w p o w s t a n i u r w n y c h 8 - g o m a j a 1796 r o k u .
Z drug iej strony, p n i e js z e ple bisc yty N apoleona
z m ia d c w i k s z o c i n a rzecz k o n s u l a t u i w a d z y c e s a r
skiej s t a n o w i p o t w i e r d z e n i e w sz y s tk ic h obaw r a d y k a ln y c h
rew olucjonistw co do bezporedniego go so w a n ia lu d o w e
go. K o n s ty tu c ja n a p o l e o s k i e g o p a r l a m e n t u m a m e l u k w ,
o h y d n a o r d y n a c j a w y b o r c z a d o izby o d b u d o w a n e g o k r l e s t
w a z n iw e c z y y w s z e lk m y l o o w o c n o c i p r a c y p r a w o d a w
czej. Socjalistom p o z o s ta o do w yb o ru pom idzy d z ia a l
noci konspiracyjn, sk ie ro w a n do g w ato w n e g o zburze
n ia istn ie j c e g o u s t r o j u , a p o k o j o w p r o p a g a n d , u n i k a j c
w m i a r m o n o c i w sze lkic h s p o r w p a r t y j n y c h . P ie r w s z y
p r d d o p r o w a d z i p rze z k a r b o n a r y z m d o blankizm u, k t r y
w p ie r w s z y m o k r e s i e ze w zgl du n a s w e pochodzenie od
B a b e u f a n a z y w a si b a b u w i z m e m ; drugi k ie r u n e k zdoby
w a s o b i e z w o l e n n i k w p r z e w a n ie w r d u c z n i w S t.- S i m o -
n a i F o u r i e r a . J e d n i i d r u d z y s ta r a j si d o g m a t y c z n i e u z a
s a d n i z r z e c z e n ie si n a z a w s z e d z ia a ln o c i parlam entarnej,
z a m i a s t u z a s a d n i jej k o n i e c z n o w ow ej chwili, wobec
n ie d o jr z a o c i s p o e c z n e j i a r y s to k r a ty c z n e j o r d y n a c ji wy
b o r c z e j. Lecz w o b u w y p a d k a c h p o z o s t a j e e si ta k w y
r a z im y p r d p o d z i e m n y , n a d e r p r z y ja n ie u s p o s o b i o n y dla
w alk i o z m i a n c e n z u s u w y b o r c z e g o i w m iar m onoci
r u c h w ty m k i e r u n k u p o p ie r a j c y . P r d ten potguje si
w m i a r te g o , ja k w b u r u a z y j n y m k r le s t w i e w z r a s t a w z b u
rze n ie p r z e c iw k o s z a l b i e r s t w o m p a r l a m e n t a r n y m .
III.
Stanowisko wobec parlamentaryzmu

Roberta Owena i chartystw.
T y m c z a s e m w Anglji, ktra pod w z g l d e m rozw oju

g o s p o d a r c z e g o , w y s u n a si d a l e k o n a p r z d , rozw in si
z jedn ej s t r o n y r u c h c h a r t y s t w , z dru giej z a p r d s o c j a
lis t w o w e n i s t w i socjalistw z a w o d o w c w . N a jb li
sz y m c e le m p i e r w s z e g o b y o z d o b y c ie p o w s z e c h n e g o , r w
nego i bezporedniego p raw a w yborczego; w pozostaych
z a d a n i a c h r u c h te n b y s o c ja l is ty c z n y m , a c z k o l w i e k nie p o
s ia d a p r o g r a m u w y r a n i e s o c ja l is ty c z n e g o , a n ie k t r z y z j e
g o w o d z w c h w il a m i ulegali rozm aitym ideaom reform a-
cyjno-m ieszczaskim , dc, naprzykad, do u tw o r z e n i a
d r o b n e j w a s n o c i z ie m s k ie j. Z b o c z e n i a te w czci t o m a -
cz si p o c h o d z e n i e m s a m y c h w o d z w te g o r u c h u , z k t
rych n a j w p y w o w s z y F e a r g u s O C o n n o r b y a d w o k a t e m ir
la n d z k im , p r z e w a n ie j e d n a k te m , e k ap italizm angiels ki
z a p u c i ju w o w y m cz a s ie g b o k i e k o r z e n ie , w o b e c cze
g o m a r z e n i a k o m u n i s t w o d o k o n a n i u w ja k i p i k n y po
r a n e k p r z e w r o t u s p o e c z n e g o m u s i a y si wyda kadem u,
z d a j c e m u s o b i e s p r a w z e z ja w isk s p o e c z n y c h b e z n a d z ie j
n y m z u d z e n ie m ; t y m c z a s e m o g r a n i c z e n i a w y b o r c z e d o g m i
n y i p a r l a m e n t u p o z b a w i a y s o c j a l i s t w w szelkie j m o n o c i
sto p n io w e g o p rze p ro w ad z an ia reform spoecznych, skiero-
Edward B er nstein.Parlament a r y j m ^ a S o c ja li z m . 2.
4,
\D W /
w a n y c h ku o b r o n i e s z c z e g ln y c h i n t e r e s w k la s o w y c h ro-
**>
botnikw . N a jw i k s z e r n i c e 4z d a p r z e ja w ia j si w rd
c h a r t y s t w n a g r u n c ie p y ta n ia , czy n ale y k a d o r a z o w o , g d y
si n a d a r z y o k a z ja , czyni za bie gi w celu z d o b y c i a drog
przemocy fizycznej p r a w a w y b o r c z e g o , czy te n a l e
y o g r a n ic z y si n a p o k o j o w e j p r o p a g a n d z i e . Oczywicie,
e o g r a n i c z e n i e si te g o r o d z a ju p o c i g a o z a s o b k o n i e c z
no w spdziaania w pew nych okolicznociach z czynni
kami m ie s z c z a s k o - r a d y k a l n y m i . Na podobnych sporach
w s p r a w a c h ta ktyki, k t r e t o c z y y si m i d z y o b ie m a sta
nam i z jednostronnoci, b y n a j m n ie j z n im i nie licuj c,
ch a r ty c i zniweczyli p r z e w a n cz sw y c h si yw otnych.
N ie b y o to atoli g w n p r z y c z y n ich poraki, ra
czej t o w a r z y s z c y m tej p o r a c e z j a w is k i e m . N iezrw nanie
bardzie j d e c y d u j c b y a dla c h a r t y z m u ta m i a n o w i c i e o k o
liczno , e p o r e f o r m i e 1832 r o k u p r a w o w y b o r c z e w A n
glji b y o d a l e k o sz e r sz e , ni o r d y n a c j a izby f ra n c u s k i e j *)
o r a z , e p a r l a m e n t a r y z m an g iels k i z d y ju d a l e k o g b iej
p r z e n i k n w ycie narodow e Anglji w y w i e r a w i k s z y
w p y w i b y bardzie j sprycie z o r g a n i z o w a n y i d la te g o
r o z p o r z d z a n i e r w n i e w i k s z z d o l n o c i o p i e r a n i a si c i o
s o m z z e w n trz , ni s y s t e m iz b o w y f r a n c u s k i .
S p r a w d z i y si p o d ty m w z g l d e m p r z e p o w i e d n i e od
w anego szerm ierza chartyzm u, Poor mans g uardian
*). W e Francji, po r ew olu cji lipcowej, ilo w y b o r c w z w i k

s z y a si z 140,000 na 200,000, w A nglji za po reformie w y b o r c z e j
1832 roku z 400,000 na 656,000, a w p nie jsz y ch ok r e sa c h do
1,300,000 (w w ig ilj reformy 1867 roku).
Ta rnic a w prawie w y b o r c z y m by w a c z sto pom ija na przy p o
r w n y w a n i u dziejw politycznych A n g lj i X I X stu le c ia z j e d n o c z e s n e -
mi dziejami Francji.
19
O b r o c a ludzi u b o g ic h ), k t r y p o o g o s z e n i u w r. 1831 p r o
g r a m u m in i s te r ju m G r e y - R o u s s e l , z a p o w i a d a j c e g o reform
w y b o r c z , u c h w a l o n w r. 18 32 pisa: m iejm y nadzie j ,
e p o o w i c z n a ta reform a nie przejdzie ... z a t a m u j e ona
w znacznym stopniu postp rzeczyw istej r e f o r m y . K lasy
r e d n i e z o s t a n n a d u s z y cz as o d e r w a n e o d s z e r s z y c h m a s
l u d o w y c h , co, naley p r z y z n a , s t a n o w i dla n a s s tr a t nie
p o w eto w a n : d o p k i zostaj zjedn o czon e i w ystpuj zgo
d n ie w sp r a w ie , w s p l n i e ich do ty c z c e j, m a j o n e m o n o
n a d a n i a s w y m s k a r g o m c h a r a k t e r u p u b lic z n e g o , czego lu d
s a m uczyni nie z d o a . (1 2 -g o m a r c a r. 1831). U c h w a l e n ie
billu ( p r a w a ) o r e f o r m a c h 1832 roku isto tn ie p rz y c z y n io
si d o te g o , e u p y n o n ie m n ie j ni 44 lata, z a n im p r a w o
w yborcze zo stao p o n o w n ie ro zszerzo n e i robotnicy otrzy
m ali m o n o p o s i a d a n i a w a s n e g o p r z e d sta w ic ie lstw a , k t
re, n a w i a s e m p o w ie d z ia w s z y , n a p o c z t k u b y o d o ogra
n ic z o n e .
D o o w e g o c z a s u p o w s t a n i e w r d s o c ja l is t w p o w a
niejszej r n ic y z d a w kw estji u d z ia u w d z ia a ln o c i p a r l a m e n
ta rn e j b y o ju z te g o w zg l d u n i e m o l i w e m , e b r a k o p o -
t e m u n i e z b d n e g o p o d o a rze c z y w is to c i b r a k o o tw a r ty c h
drzw i p a r l a m e n t u . Inaczej n a t o m i a s t p r z e d s t a w i a o si z a g a d n i e
nie, czy w o g le , w a r t o w alczy o o t w a r c i e ty ch drzwi i jaki m a
b y s p o s b d z i a a n ia ty ch r o b o t n i k w , k t r z y ju z p r a w a w y
b o r c z e g o k o r z y s ta j . R o b e r t O w e n o r a z w i k s z o j e g o zw o
l e n n i k w z a jm o w a li s t a n o w i s k o z d e c y d o w a n i e w r o g i e w s z e l
kiej d z i a a ln o c i p olityczn ej. A c z k o lw ie k O w e n s a m s t a w i a
sw o j kand yd atur do parlam en tu i na schyku sw ego y
cia n o s i si z m y l p o n o w n e g o u b ie g a n ia si o m andat,
e m n ie m n ie j j e d n a k , j a k o przyw dca, w ystpow a bardzo
20
o s t r o p r z e c iw k o u d z i a o w i s o c ja l is t w w w a lc e p a r l a m e n t a r
nej. W id zia o n w niej je d y n ie z b o c z e n ie o d w ie l k ie g o z a
d an ia: u m y s o w e g o i m o r a l n e g o w y c h o w a n i a , o r a z ekono
m ic zne j o rg a n iz a c ji r o b o t n i k w . D la r o b o t n i k w u c z y o n ,
a w ra z z n im je g o u c z n i o w i e je st z u p e n i e o b o j t n e m , w c z y
ich r k a c h p o z o s t a j e w a d z a p a s t w o w a , n i e z b d n e m b o w ie m ,
je s t nie p o litycz n e, lecz m o r a l n e i e k o n o m i c z n e o d ro d zen ie
s p o e c z e s t w a , a s k o r o o n o n a s t p i, to s a m o p r z e z si p o
c i g n ie za s o b p r z e w r t p o lity c z n y , n a t o m i a s t b ez t e g o o d
r o d z e n i a p r z e w r t p o lity c z n y je st u u d . P o g l d ten pano
w a n ie p o d z ie ln ie w k lu b a c h , m ajcych na celu s z e r z e n ie
n a u k i o w e n o w s k i e j , w s to w a r z y s z e n i a c h s p o y w c z y c h i w y
tw r c z y c h , p o w o a n y c h d o ycia p rze z z w o l e n n i k w O w e n a ,,
a p o n ie u d a n y m w ielk im s tr a jk u r e w o l u c y j n y m z r o k u 1834,
k t r y p r z e z p e w ie n c z a s w s a m y m O w e n i e w z b u d z i w ia r
w b e z p o r e d n i b lis k o m a j c e g o n a s t p i p r z e w r o t u spo
e c z n e g o p o g l d ten o p a n o w a w i k s z o an g ie ls k ic h z w i z
kw zaw odowych.
A e b y z r o z u m i e to w s z y s tk o , n ale y w y o b r a z i sobie ,,
j a k n isk im b y p o d w c z a s p o z i o m m o r a l n y i u m y s o w y a n
gielskie j m a s y r o b o tn ic z e j. W Anglji nie byo o b o w izk o
w e g o n a u c z a n ia , ani te p r a w o d a w s t w a s z k o l n e g o ; dopiero
p o r e f o r m i e w y b o r c z e j r. 1867, b u r u a z j a a n g i e ls k a posta
n o w i a w s t p i n a d r o g e n e r g ic z n y c h z a r z d z e w tej d z i e
dzinie, p r z y j w s z y h a s o : N e w w e m u s t e d u c a t e o u r m as
t e r s ( T e r a z m u s i m y w y k s z t a c i s o b i e nauczycieli). L e c z d o
o w e j p o r y n a u c z a n ie l u d o w e p o z o s t a w a o w r k a c h instytucji
d o b r o c z y n n y c h o r a z p r y w a t n e g o p r z e d s i b i o r s t w a i, o ile lud
nie p o z o s t a w a b ez w s z e lk ie g o n a u c z a n i a , to s z k o l n i c t w o istn ie
j c e o b o k m a e g o p o y t k u t w o r z y o wiele p o t w o r n e g o . O p a -
21
w arunki m ieszkaniow e w s z y b k o r o z w ija j c y c h si

. o r o d k a c h p r z e m y s o w y c h ze sw ej s t r o n y sp r z y ja y obni
aniu p o z i o m u u m y s o w e g o s z e r o k ic h m a s l u d o w y c h . By
sto nie w tp liw ie p o s t p ndzy pod kadym wzgl
dem.
Z d ru g iej s t r o n y , r o b o t n i k angielski k o r z y s t a z c a k o
witej w o l n o c i z w i z k w , z g r o m a d z e , s o w a , ja k r w n i e
jeeli p o m i n p o d a t e k na gazety w olnoci prasy. W ol
n o koalicji ( z m w ) istn ia a w ta k im s t o p n i u , w ja k im b y
a p o t r z e b n r o b o t n i k o m p rzy w c z e s n y m sta n ie o rg a n iz a c ji.
W ten s p o s b b r a k o c in ie n ia, k t r e , w yw oujc w ielkie
n a p r e n i e ene rgji d u c h o w e j , m o e z a s t p i n a j w i k s z e b r a
ki w y c h o w a n i a .
J eeli u w i a d o m i m y s o b i e t o w szystko i w y o b ra zim y

s o b i e , c o z a dzikie, pija n e o r g je to w a r z y s z y y , c z s to pod
w c z a s w a lc e w y b o r c z e j, z r o z u m i e m y , d la c z e g o najb ard zie j
r o zw in i ci r o b o t n i c y ta k o b o j t n i e z a c h o w y w a l i si w obec
kwestji r o z s z e r z e n i a n a ich k la s p r a w a w yborczego, a n a
w e t c z s to w y p o w ia d a li s i w r c z przeciw ko n ie m u . Zda
r z a o si t o s a m o d o czsto w sz e d z ie si ty c h latach
i w N ie m c z e c h i, p r a w d o p o d o b n i e , bdz ie si p o w t a r z a o na
p e w n y m p o z i o m i e k u l t u r a l n y m i w in n y c h k r a ja c h , aczkol
w i e k m y m y o d te g o c z a s u n auczy li si nale y cie o cenia
w ie l k p o t g w y c h o w a w c z pow szechnego praw a w ybor
c z e g o , c z e g o nie um ie li A nglicy. *)
*). Nie n a l e y zapomina , e w A nglji dopiero od roku 1872

istnieje ta jne goso w a n ie , a n a w e t w w c z a s z o st a o ono w p r o w a
dzone tytuem prby n a 8 lat. T r w ajc e od w ie k w j a w n e g o s o
w a n i e stao si do tego stopnia o b y c z a j e m kraju, e wielu nie m o
g o so bie w c ale w yo b ra z i in n ych wyborw. Le cz skf'ro g o s o w a n ie
IV.
Pogldy Marksa na parlamentaryzm.
Z a z n a c z y li m y wyej, e p a r l a m e n t z a p u c i gbokie
k o r z e n i e w ycie n a r o d o w e Anglji. T w ie r d z e n ie to w y m a g a
w y ja n ie n i a . Niewtpliwie , p r a w d jest, e parlam ent cie
sz y si d o z n a c z n p o p u l a r n o c i w r d ludu a n g i e l s k i e
g o , a c z k o lw ie k , n a s k u te k w y m ie n io n y c h ogranicze w y b o r
czych, m o g li d o p rz e n ik n je dy nie p r ze d staw ic ie le kla s
posiadajcych. W p r a w d z ie do w alczcych w parlam encie
o w a d z , o b u wielkich s tr o n n ic tw k t r e ze w zgldu n a s w j
skad p lu to k r a ty c z n y byy p r a w ie jed n ak o w e sto s o w a n o
z n a k o m i t y d w u w ie r s z B y r o n a :
S tr a n g e all this difference s h o u l d be
tw ix t T w e e d le d u m a n d T w e e d l e d e e . **)
P a r tje te nie byy je d n a k p a rtja m i k la s o w e m i w c i s e m
te g o w y r a z u zn a cz en iu , m o g y b o w ie m zn a le si w ich
s z e r e g a c h r w n i e p rze d staw ic ie le n o w y c h k i e r u n k w id eo
w y c h . T a j e m n i c a pot gi p a r l a m e n t u p o le g a a n a d w c h o k o
p o z o staw a o ja w n y m , to rozszerzenie prawa wyb orczego, przy m alej

w ia d o m o c i m as, byo prb do wtpliw ej war toc i.
Jak opak anem i byy st osunk i w szkole, s dzi m o na z d z i e a
Karola Dicke nsa.
**) Znaczy to mniej wicej: n iew ielka j e s t rn ica p o m i dz y

ka p ust z gr ochem , a grochem z kapust.
23
lic z n o c ia c h , m i a n o w i c i e n a tern, e p a r l a m e n t isto tn ie d e c y -

d o w a o c h a r a k t e r z e r z d u , a p o w t r e , e dzisie jsza o p o z y c j a
n a z a j u t r z m o g a si z n a le i isto tn ie z n a j d y w a a si u s te ru r z
d w . O cz y w icie, e nie b r a k o nig dy d e p u t o w a n y c h , a n a w e t
c a y c h g r u p , s r o d z e n i e p r z e j e d n a n y c h , lecz m e c h a n i z m a n g i e l
s k i e g o ycia p a r l a m e n t a r n e g o sam przez si nie sp r z y ja
p o w s t a w a n i u t r z e c i c h s tr o n n ic tw , czyli, w y r a a j c si ulu
b i o n y m p r z y d o m k i e m a n g i e ls k im , J z m a e l i t w p o l i t y c z n y c h ,
z m u s z a j c ich d o w s t p o w a n i a n a cz as d u sz y , czy k r ts z y
w sz ereg i je d n e j z d w u c h w ie lkic h partji. B e z w z g l d n e o b s t a
w a n ie n a s w o i m s t a n o w i s k u b y w a o za zw y c z a j w y t o m a c z o -
ne raczej d o k t r y n e r s k z a c i e k o c i i c i a s n o t , anieli p r z y
w i z a n i e m d o n ie z a le n o c i. D zi ki t e m u , e k a d a z w iel
kich partji u w i a d a m i a so b ie , e m o e s a m a w kadej chwili
z n a le si u s te ru r z d w , jej c h a r a k t e r k l a s o w y i p a r ty jn y
p r z e k s z ta c a si w k i e r u n k u p o w s z e c h n o c i narodow ej; je
eli te d y pa r tje te n a w e t nie m o g w y s t p i poza gran ic e,
z a k r e l o n e dla nic h p r z e z sk ad spoeczny ich w yborcw
i c z o n k w , to n ie m n ie j j e d n a k d n o ta w y c is k a na ich
d ziaa ln o c i p i tn o z d o l n o c i d o c i g e g o r o z w o j o w e g o p r z e
o b r a a n i a si i czyni ich d o s t p n e m i dla nowych prdw ,
o ile t a k o w e nie s w y r a z e m chwili. U W higw cecha ta
ju o d d a w n a p r z e s z a d o tr ad ycji, T o r y s o w i e z a o d chwili
r e f o r m y w y b o rc z e j r. 1832, s z c z e g ln ie p o d w p y w e m Diz-
r ae lieg o , uznali to z a b e z w z g l d n dla sie bie k o n ie c z n o .
W h i g o w i e w r a z z p e w n cz c i r a d y k a w przeszli ew o lu
cj i p rzek sztacili si n a s t r o n n i s t w o libe raln e , h a s e m k t
r e g o s ta a si r e f o r m a , o d p o w i a d a j c a w ym aganiom orga
n iz m u s p o e c z n e g o ; ur p r z e c :v 'ie stw ie z a d o nich, T o r y s o
wie cigle p o z o s i h j ^ p a r t j a , u o m c in stytu cji trad y c y jn y c h ,
24
w k t r e j e d n a k p r a g n w o y s z e r s z tre. Podczas,
g d y W h i g o w i e p rze z cz as p e w ie n cakow icie podporzdko
w uj sw e reform y p o trze b o m szerszego m ieszczastw a, a
w ic nie p o s u w a j si dalej, ni p o z w a l a n a to k a p i t a l i s t y c z
nie, z r o z u m i a n a n a u k a s z k o y m a n c h e s t e r s k i e j , t o o d w r o t
nie, T o r y s o w i e w y k a z u j g o t o w o p j c ia n a p r z e c i w o k r e
lonym w y m a g a n io m ek o n o m icz n y m ro b o tn ik w , popierajc,
n a p r z y k a d , d e n ie d o pastw ow ej o c h r o n y pracy. Jeeli
t e d y je dni p r z e z sw j le w ic o w y o d a m u tr z y m y w a li s t o s u n
ki z cz ci m a s y ro b o tn ic z e j , to d r u d z y p r z e z s w o j J u n g
E n g l a n d ( m o d A nglj) cz y n i t o sam o w stosunku do
czci p o z o s ta e j. W ten s p o s b , b ez w z g l d u na cenzus
w yborczy, w p arlam encie znajduj o d g o s rw nie bardziej
r a d y k a l n e p r d y cz asu. J e d n e r e f o r m y n ie d je szc ze z y s
ka chw ilow ego rozw izania g d y tu i o w d z i e w y a n i a j si
now e rozpraw y o nowych d o jr z a y c h reform ach. P onie
w a h a a s u p r z y ty m czyni si wiele, a d z i a a l n o p a r l a m e n
t a r n a w o g l e n a s tr c z a w iele s p o s o b n o c i d o z r o b i e n i a s o
nia z m u c h y , t o te m atw iej u d a j e si o d w l e c uwag szer
sz y ch m a s o d g r u p p a rty j n y c h , d z i a a j c y c h p o z a obrbem
parlam entu. B o w i e m ja k k o l w i e k p o w o l n i e d z ia a m achina
p a r l a m e n t a r n a , to j e d n a k o w o d z ia a o n a , i d la te g o b o h a t e r
t r y b u n y p a r l a m e n t a r n e j w y s t p u je j e d n o c z e n i e , j a k o boha
te r w ie c w p r o w i n c j o n a l n y c h .
N a s tr j u m y s o w y w c z e s n e j F ra n c ji z n a jd u je dosko
nay w yraz w m o w ie k o m u n isty A rm a n d a B arbesa, w y g o
s z o n e j 2 - g o k w ietn ia r. 1849 przed sdem p r z y s i g y c h
w Bourges. P r z y t o c z y m y tu n a s t p u j c e m ie js c e z tej m o
25
wy: C z e m jest, ta k z w a n y s u w e r e n i t e t ( n a jw y s z a w a d z a )
l u d u ? J e s t t o najzw y cz ajn iej r o d e k dla d o p i c ia pew nego
celu , k t r y to cel je st je d y n ie s u w e r e n e m ( n a jw y s z y m w a d c ) .
W s z y s tk i e z a r z d z e n i a s p o e c z n e w in n e b y skierow ane do
t e g o celu; sta j si o n e z b r o d n ic z e m i, s k o r o si o d te g o c e
lu u c h y la j . Jeeli te dy w i e l k o d u s z n y lud f ra n c u s k i, ktre
g o c e l e m c z e g o z a p r z e c z y nie m o n a nie jest b y n a j m n ie j
zd o b y c ie na podobiestw o staroytnego m iasta k ap itolij-
s k i e g o c a e g o w ia ta , je n o rzeczyw is te j i z u p e n e j r w n o c i ,
to , g d y n a p o t y k a si, z m u s z a j c g o d o t r w a n i a w d o t y c h
c z a s o w e j n i e r w n o c i czy nie b y o b y z je g o strony czy
n e m p o s u s z e s t w a s w o j e m u s u w e r e n o w i z m u s z e n i e tej siy
b u n to w n ic z e j d o o d w r o t u ku s w o i m o b o w i z k o m , b d te
z m i a d e n i e jej p r z e m o c ? O b o w i z e k ten s p e n i a l u d n o
P a r y a 3 1 -go m a j a 1793 r o k u , p r z e p d z i w s z y z izby przy
w d c w y r o n d y ; i te n o b o w i z e k nie w a h a b y m si s p e
ni r w n i e i ja. T a k jest, p o d n i o s e m o r pr z e c iw z g r o
m a d z e n i u , k t r e b ez w z g l d u n a powag, pync z je g o
pochodzenia od pow szechnych w yborw , pozw olio sobie
ugrz w b o c ie dw uchsetfrankow ej izby L u d w ik a - F i lip a ;
z te g o w zgldu m u s z p r z y z n a , e zgrom adzenie naszych
9 0 0 prze dstaw ic ie li nie budzi w e m n i e w i k s z e g o s z a c u n k u ,
ni z g r o m a d z e n i e , k t r e k i e r o w a o R z e c z p o s p o l i t o d 2 4 - g o
l u te g o d o 4 - g o m a j a .
W s o w a c h tych w y p o w i a d a si B a y a r d r ew o luc ji. L ecz
p o d o b n e g o s t a n o w i s k a b r o n i w w c z a s r w n i e K arol M a r k s
w N ie m c z e c h , a c z k o l w i e k oc z y w ic ie w odm iennych w yra
z a c h ni B a rb e s. W e w rz e n i u r. 1848 czonkow ie berli
sk ic h k l u b w r a d y k a l n y c h obie gli Z g r o m a d z e n i e N a r o d o w e ,
p r a g n c w o str e j f o r m i e w y ra z i s w e n i e z a d o w o l e n i e z de
26
p utow anych p r a w ic y i partji centrum . Radykalna nawet

p r a s a b e r li s k a s t a r a a si w w c z a s z m n ie j s z y w pyw tej
r e w o lu c y jn e j d e m o n s t r a c j i n a p o s t a n o w i e n i a izby p r a w o d a w
czej; lecz M a r k s w o d p o w i e d z i na to w skazyw a z przy
j e m n o c i w sw o je j N o w e j G a z e c ie R e s k ie j, e deputo
w a n i isto tn ie ustpili p o d n a c is k i e m grocego stanow iska
m a s ludow ych.
W y w ie r a n i e s w o j o b e c n o c i m o r a l n e g o n a c is k u n a
p o s t p o w a n i e z g r o m a d z e u s t a w o d a w c z y c h pisze o n 1 6 -g o
w r z e n i a je st p r a w e m d e m o k r a t y c z n y c h m a s l u d o w y c h , r e
w o l u c y j n y m p r a w e m lu du, bez k t r e g o nie o b y a si a d n a
r e w o lu c ja , p o c z w s z y o d ang ielskiej i f ra n c u sk ie j. P r a w u t e m u
h i s t o r j a z a w d z i c z a n ie m a l w s z y s tk ie o w o c n e cz y n y p o d o b n y c h
z g r o m a d z e . W m o w i e o b r o c z e j p rze d s d e m K o l o s k i m ,
9 - g o lu te g o r. 1849, M a r k s m i d z y in n e m i w y p o w i e d z i a , co
n a s t p u j e : Z g r o m a d z e n i e N a r o d o w e s a m o p rze z si p o z b a
w i o n e jest ja k i c h k o l w i e k p raw ; lud p o le c i m u je d y n ie ob
w ie ci p r a w a , n a l e c e w y c z n i e d o n ie g o . S koro tedy
n ie s p e n i a o n o w o o n e g o n a o b o w i z k u , to p r z e z t o s a
m o sk ada swj m andat. W w c z a s lud sam bezporednio
w y s t p u j e n a t r y b u n i, k o r z y s ta j c ze sw ej p o t g i, p ost
p u je w e d u g w a s n e j woli. G dyby, naprzykad, Z g r o m a d z e
nie N a r o d o w e z a p r z e d a o si z d r a d z ie c k ie m u rzdow i, lud
m u s i a b y p r z e p d z i o b o je : rz d i Z g r o m a d z e n i e .
W w c z e s n e j Anglji b y y b y p o d o b n e p r z e m w i e n i a n i e
m o liw e . Myl r o z p d z e n i a p a r l a m e n t u p r z e m o c w y d a a b y
si stras zliw ie dziwaczn n a j s k r a jn ie js z e m u z ch artystw .
W i a d o m o , jaki lo s spotka p r o je k t , p o l e g a j c y j e d y n ie na
te m , a b y d r o g m a s o w e j d e m o n s t r a c j i z m u s i p a r l a m e n t d o
27
p r z y j c ia petycji o w p r o w a d z e n i e p o w s z e c h n e g o praw a w y
borczego. W y w o a o n ta k w ie lkie yw ioow e w z b u r z e n ie
w sf e r a c h d r o b n o m i e s z c z a s k i c h i b u r u a z y jn y c h lu d n o c i
s to e c z n e j , e c a y ten p la n m u s i a si o g r a n ic z y n ie m a l n a
u n i o n e j p r o b ie . J e d n a k o w o nie s y s z a n o j a k o , a b y p a r
l a m e n t p o le c i s p o t k a t u m z e b r a n y c h p rze d W e s tm in s te r
P a la is r o b o t n i k w , s a l w a m i lub w y s a p r z e c i w k o nim u z b r o
j o n y c h w b a g n e t y o n ie r z y .
Z r e s z t , g o s z o n e p rze z M a r k s a p r a w o m a s lu d o w y c h
d o w y w i e r a n i a m o r a l n e g o n a c is k u n a p o s t p o w a n i e par
l a m e n t w b y o w r e w o lu c ji a n gielsk iej z a l e c a n e prze z wo
d z w partji u m j a r k o w a n y c h p r z e c iw r a d y k a o m . D z i a o si
to w cz asie bu rzliw e j sesji p a r l a m e n t a r n e j 2 6 - g o lipca 1647
r o k u . A c z k o lw ie k p o t y m n a s t p i o o p r n i e n i e p a r l a m e n
tu p rze z w o j s k a C r o m w e l l a , t o j e d n a k r e w o l u c y j n a d y k t a t u
r a w o j e n n a z a c z a ju stopniow o nabiera cech k ontrre
w o lu cji i s k o c z y o si n a te m , e M o n k p o m i e r c i C r o m
wella d o p r o w a d z i k o n t r r e w o l u c j d o jej o s t a t e c z n y c h g ran ic .
P o d o b n i e m ia y si s p r a w y p o d c z a s r e w o lu c ji f ra n c u sk ie j,
gdzie p o c z t k o w o r o z p o c z y n a o si o d o b r a b i a n i a p r z e d s t a
wicieli ludow ych zap o m o c m oralnego n acisku, potym
n a s t p o w a o to s a m o ze s t r o n y p r z y ja c i l e g a ln e g o po
r z d k u , a w re sz c ie k o c z y o si na o p r n i e n i u izb p r z e z
w ojsko. P o je d n y m z ta k ich o p r n i e , 38 F ructidora r o
ku V (4 w r z e n i a 1797), N a p o l e o n B o n a p a r t e , z u p e n i e r o z
pdzi Z g r o m a d z e n i e R ady. D z i a o si t o 1 8 -g o B r u m a i r a
r o k u VII ( 9 -g o lis t o p a d a 1799).
W te n s p o s b , a c z k o l w i e k m asy r e w o lu c y jn e sto licy
b o o n e w a n ie s t a n o w i te n lud, ktrem u w rczonem
z o s ta j e p r a w o k o n tr o li n a d d e p u t o w a n y m i n ie w tp liw ie m O '
28
g w chwili d e c y d u j c e j p o o y k r e s intrygom p arlam en

t a r n y m i u n ic e s tw i s z k o d liw y w p y w c h w ie jn o c i lub z d r a
d y , to j e d n a k o w o w iele tu za le y o d o k o lic z n o c i, b o w i e m
czasem leczniczy ten r o d e k m o e p o c i g n za s o b wicej
z e g o , anieli s a m o n i e d o m a g a n i e . N ale y j e d n a k za z n a c z y ,
e M a r k s n a d a je t o p r a w o o d d z i a y w a n i a n a z g r o m a d z e n i a
u s t a w o d a w c z e je d y n ie dem okratycznym m asom ludow ym
i n a d t o je d y n ie w c z a s a c h b u r z l i w y c h . W p r a w d z ie nazy
w a M arks najbezm ylniejszym frazesem w ystaw iane p rz e
ciw system ow i dem onstracji danie w olnoci ro zp raw ,
p o w o u j c si n a to , e w o l n o r o z p r a w cierpi rw nie
w s k u t e k w o l n o c i p r a s y , s o w a , z g r o m a d z e , o b e c n o c i siy
z b r o jn e j, t r o n u , s d w itp. t o n ie m n ie j j e d n a k sow a je
g o z a w ie r a j p r z y z n a n ie , e kadorazow e stosow anie tego
p r a w a z a le n e m jest o d p e w n y c h o k r e l o n y c h o k o lic z n o c i.
N a t o m i a s t B a r b e s czyni z d o p u s z c z a l n e g o w n i e k t r y c h w y
padkach praw a n ie m a l d o g m a t b e z w z g l d n e przykazanie
d la w sz y s tk ic h c z a s w i sy tuacji. D o w i d o n przez to s u s z
n o c i n a d a n e g o m u p r z y d o m k a ,,B a y a r d , W p rz e c iw ie s tw ie
d o B lanqu i, k t r e g o n ie n a w id z i ja k o zd rajc, lub, w ka
d y m razie, w s t o p n i u d a l e k o w i k s z y m ni B l a n q u i, B a r b e s
n a l e a d u c h o w o d o p r z e sz o c i; u w a a o n sie bie z a r e w o
lu c jo n ist , lecz w r z e c z y w is to c i b y o n ty lk o rom antykiem
re w o lu c ji.
V.
Potga parlamentaryzmu buruazyjnego

w X IX stuleciu.
Z a g a d n ie n i e , w y p y w a j c e z p r z e c iw s ta w ie n i a p a r l a m e n
t a r y z m u re w o lu c ji, s t a n o w i o dla s o c ja l is t w roku 48-gO'
b a r d z o t r u d n e d o r o z w i z a n i a z a d a n i e i n ie m a l a d e n z nich
nie p o tr a f i s o b i e z n im p o r a d z i . W c i g u kilku lat, po
p r z e d z a j c y c h r e w o l u c j lu t o w , propaganda so c ja listy c z n a
d o s i g a n ie z w y k e g o r o z k w i t u m i a o si w ra e n ie , e w ia t
c a y z a lu d n ia j j e d y n ie socjalici. S z c z e g l n ie we F ra n cji
i sto licy jej, P a r y u , s a m e p o w i e t r z e z d a w a o si b y p r z e
sycone socjalizm em . Kady m arzy o m ajcym n a s t p i
odrodzeniu spoecznym . B y li m y g b o k o p r z e k o n a n i , e
p r z e y w a m y o s t a t n i e dni sta re j cywilizacji, e w ia t w o l n o
ci p u k a ju d o n a s z y c h w r t . T a k m w i ze w z r u s z e n i e m
w 3 0 lat p n iej B a k u n i n d o B e n e d y k t a M a lo n a , m a j c na
myli sfer p a r y s k i c h literatw , u c z o n y c h , a r t y s t w itp. J e
d y nie nieliczni nie ulegli w p y w o w i r e w o l u c y j n e g o nastroju
Parya; w y sta rc za o z a zw y c zaj d w u m ie s i c z n e j przechadzki
p o b u l w a r a c h , a b y so c ja l is ta z a m i e n i si n a r e w o l u c j o n i s t .
P o dobnie M arks i Engels go sili w kocu 1847 roku
w M a n ife c ie K o m u n i s t y c z n y m , e P astw o n ie m ie c k ie
z n a jd u je si ju w p r z e d e d n i u r e w o lu c ji b u r u a z y j n e j , k t r a
przy danym poziom ie rozw oju p r o le t a r ja t u oraz p o s t
30
pach, c z y n io n y c h p rze z cywilizacj e u r o p e j s k , m oe by

j e d y n ie b e z p o r e d n i m w s t p e m d o r ew olu c ji p r o l e t a r j a c k i e j .
W ty m s a m y m d u c h u m yleli i w y p o w ia d a li si w w czas
i inni socjalici.
1 o t o w lu ty m i m a r c u u n i s si n a d E urop hura
g a n r e w o lu c y jn y . C h w ia y si u p o d s t a w i paday tr o n y ,
z d a w a o si, e c a y d o t y c h c z a s o w y u str j zosta pochw y
c o n y w w ir p o t n e g o w ic h r u i zostanie d o s z c z tn ie zbu
rzony. G d y p ie r w s z a b u r z a u cich a , pozostaw ia ona po
s o b i e w sz d z ie p a r l a m e n t y , w k t r y c h p r z e w a a j c w ik
s z o s t a n o w i y o b r o c y s t a r e g o b u r u a z y j n e g o u s t r o j u , b ez
w z g l d u na to , n a ja k ich z a s a d a c h w y b o r c z y c h zo s ta li wy
b ran i. N a l e a o ich u z n a z a p r a w d z i w y c h w yra zicieli d u
c h a e p o k i i ule dz ich u c h w a o m , b d c y m te g o d u c h a wy
r a z e m ? M o e by y to je d y n ie u p i o r y p r z e s z o c i, k t r a p r z e
s z a d o w ie c z n o c i w y t w o r y z a m i e s z a n i a w y b o r c z e g o , w r d
k t r e g o lud nie z d o a s o b i e z d a s p r a w y z p o o e n i a ? S k o
r o z a o s t a t n i e p r z y p u s z c z e n ie je st p r a w d z iw e , to cz y nie
b yo b y p rzestpstw em pozostaw i podobnym p arlam entom
p r a w o s t a n o w i e n i a o n a j y w o tn ie js z y c h s p r a w a c h l u d u ? N ie
,do n a tern, czy nie b y o b y , w o g l e , s z a l e s t w e m p o w i e
rzeni l o s w n a r o d u zg ra i o b o j tn e j i b ez m y ln ej, zam iast
o d d a n i e ich w r c e n a j z d o ln i e js z y m i n a j d z ie ln ie js z y m je g o
p rzedstaw icielom ?
N ie w tp liw ie , z a r w n o socja lici, ja k i z w o l e n n i c y pos
t p o w y c h reform , m usieli s o b i e [za da podobne p y ta n ie;
w s z a k e o d p o w i e d z i n a nie m o g y by n a j r o z m a i ts z e . P r z e -
d e w s z y s tk ie m , z d a w a o si, e p r z e w l e k a j c i n i e z m o r d o w a n i e
w z n a w i a j c r u c h r e w o lu c y jn y , mona bdzie doprow adzi
\w zb u rz en ie u m y s w d o t a k i e g o s to p n i a , e s ta n ie si o n o
31
p o w s z e c h n e m i o g a r n i e w s z y s tk ie n a j d a ls z e z a k t k i p r o w i n
c j o n a l n e , a w te n s p o s b p r d y , p rz e c iw d z i a a j c e r ew o luc ji,
c o r a z b ard z iej s t r a c n a sile. A e b y z a b e z p ie c z y podobny
s k u t e k , n a l e a o je d n o c z e n i e d r o g c a e g o szeregu celow o
z o rganizow anych, nieustannych a b u r z liw y c h d e m o n s t r a n c j i
p o p y c h a rzdy rew olucyjne na dro g coraz bardziej r a d y
k a l n y c h z a r z d z e , a w re sz c ie w o d p o w i e d n i e j chwili z o y
w r c e re w o lu c ji s te r a p a r a t u p a s t w o w e g o .
P o d o b n e s t a n o w i s k o , j a k e m y zaznaczyli, z a j m o w a l i w e
F r a n c ji k o m u n i c i re w o lu c y jn i, n a s t p c y B a b e u f a . W n ie c o
o d m i e n n e j p o s ta c i byo ono w aciw em p r z e d s ta w ic ie lo m
Z w izku k o m u n isty cz n eg o w N ie m c z e c h M a r k s o w i i
jego zw o le n n ik o m . W p rze d m o w ie do zbioru a rty k u w M a r
k s a , w y d a n y c h p o d o g l n y m t y t u e m W a l k a k la s w e F r a n c j
1848 1850 F ryderyk Engels w n a s t p u j c y sposb o k
r e la przesanki h is t o r y c z n e , z k t r y c h w y c h o d z ili przy
w dcy Z w izk u
W s z y s tk ie d o t y c h c z a s o w e r e w o lu c je sprow adzay si
do w yparcia jednego p an o w an ia klasow ego przez d ru g ie.
L ecz w sz y s tk ie k la sy panujce by y to zaw sze n ie z n a c z n e
m n ie js z o c i w p o r w n a n i u z m a s l u d o w , n a d k t r p a n o
w ay . G d y je d n a m n i e j s z o p a n u j c a u p a d a a , d r u g a m n i e j
s z o z a g a r n i a a w a d z i p r z e k s z t a c a a in sty tu c je p a s t w o
w e o d p o w i e d n i o d o s w y c h i n te r e s w . Z a k a d y m r a z e m b y a
to m niejszo u zd o ln io n a i p o w o a n a do w adzy prze z d a
n y s ta n r o z w o j u e k o n o m i c z n e g o i w a n ie d l a t e g o , i ty lk o d l a
te g o u j a r z m i o n a w i k s z o a l b o b r a a u d z i a w p r z e w r o c i e n a
jej k o r z y , a l b o p r z y n a j m n i e j s p o k o j n i e p o d d a w a a si p r z e
w r o t o w i . A le p o m i j a j c k a d o r a z o w k o n k r e t n tr e, s tw ie r
dzi m o e m y j e d n o g l n f o r m ty ch rew o lu c ji: b y y one
32
r e w o lu c ja m i m n ie js z o c i . N a w e t, gd y u c z e s tn ic z y a w nic h
w i k s z o , r o b i a t o t y l k o w i a d o m i e lu b nie w iad o m ie
w in te re sie m n ie jsz o c i; lecz ta m n i e j s z o u t r z y m y w a a w t e
dy, n a w e t ju p rzy b i e r n y m z a c h o w a n i u si w i k s z o c i, p o
z r p r ze d staw ic ie lk i c a e g o lu d u . P o p i e r w s z y m w ie lk im p o
w o d z e n i u w r d zw yc isk iej m n ie js z o c i n a s t p o w a z w y k le
r o z a m . J e d n a cz z a d o w o l o n a b y a z o s i g n i ty c h z d o b y
czy, d r u g a c h c ia a i jeszcze dalej i s t a w i a a n o w e d a n i a ,
k t r e p r z y n a jm n ie j w czci o d p o w i a d a y rz e c z y w is ty m lub
p o z o r n y m i n t e r e s o m m a s y lu d o w e j . T e ra d y k a ln ie j s z e
d a n i a d a w a y si n ie k ie d y p r z e p r o w a d z i , lecz c z s to ty lk o
n a chwil; bardzie j u m i a r k o w a n a p a r tj a b r a a znow u gr,
a ostatnie zdobycze g in y zu penie lu b c z c i o w o ...........
i w d a l s z y m cigu:
W sz y stk ie r e w o lu c je n o w o y t n e , p o c z y n a j c o d w ie l
kiej rew o lu c ji ang ielsk iej X V II w ie k u , z d r a d z a j te s a m e c e
chy, k t r e w y d a j si n i e o d c z n e m i o d w szelk ie j walki r e
w o lu c y jn e j. Z d a w a o si, e m o n a je b y o z a s t o s o w a ta k e
d o w a lk p r o le t a r ja t u o s w e w y z w o le n ie , z w a sz c z a , e w r. 1848
m o n a b y o n a p a lc a c h w yliczy ludzi, k t r z y b o d a j p o t r o -
sze r o z u m i e li, gdzie s z u k a te g o w y z w o le n ia . Sam e m asy
p r o le t a r ja c k ie , n a w e t w P a r y u i t o p o z w y c is tw ie, nie m ia y
j a s n e g o p o j c ia o o d p o w i e d n e j drodze. A jed n ak r u c h b y
in s t y k t o w n y , y w i o o w y , nie d a j c y si s t u m i . Czy nie b y o
to w anie poo en ie w ktrym m iaa si uda r e w o lu c ja ,
k i e r o w a n a w p r a w d z i e p r z e z m n i e j s z o , ale ty m r a z e m nie
w in te resie m n ie jsz o c i, lecz w p r a w d z i w y m in te resie ^w ik
sz o ci? Jeeli w e w s z y s tk ic h d u s z y c h o k r e s a c h r e w o l u c y j
ny ch s z e r o k i e m a s y l u d o w e t a k a t w o d a w a y si poryw a
pontnym o b ietnicom p rz o d u j c e j m n ie js z o c i , to czyb y
33
m i a y b y m n ie j p r z y s t p n e dla idej, k t r e b y y p ra w d z iw y m '

o d z w i e r c i e d l a n i e m ich p o o e n i a e k o n o m i c z n e g o , by y jas
n y m , z r o z u m i a y m w y r a z e m ich w a s n y c h p o tr z e b , jeszcze
n i e u w i a d o m i o n y c h , lecz ju n ie w y r a n ie o d c z u ty c h ? W p r a w
dzie te n r e w o l u c y j n y n a s t r j m a s z a w s z e p r a w ie , i to cz s to
b a r d z o , s z y b k o u s t p o w a m ie js c a w y c z e r p a n iu lu b w prost
p r z e c i w n e m u n a s t r o j o w i , g d y ty lk o z n i k a y z u d z e n ia i na
stp o w ao rozczarow anie. Ale tu ju szo p rze cie nie
o o b ie tn ic e , lecz o u r z e c z y w is tn ie n ie p r a w d z i w y c h i n te r e s w
o g r o m n e j w i k s z o c i, in t e r e s w , k t r e , c o p r a w d a , w w c z a s
dla tej w i k s z o c i b y y n ie ja s n e , lecz m i a y jej si w y ja n i
d o s z y b k o w p r z e b ie g u ich p r a k t y c z n e g o u rze c z y w is tn ie n ia ,
przy n am a c a ln y m dow iadczeniu. I o t o j a k w y k a z u je trzeci
a r t y k u M a r k s a , n a w i o s n 1850 r. r o z w j z r o d z o n e j p rze z
r e w o l u c j s o c j a l n 1848 r. b u r u a z y jn e j rep u b lik i skupi
rz e c z y w is t w a d z w r k a c h wielkiej b u ru a zji, w dodatku
je sz c z e m o n a r c h i c z n i e u s p o s o b i o n e j ; w sz y s tk ie z a in ne k la
s y s p o e c z n e , z a r w n o c h o p s t w o , ja k d r o b n o m i e s z c z a s t w o ,
s k u p i y si w o k o o p r o l e t a r j a t u , ta k e p o w s p l n y m zw y
cistw ie nie o n e , lecz n a u c z o n y dow iadczeniem p r o le t a r ja t
s t a b y si c z y n n ik ie m rozstrzygajcym . Czy w sz y s tk ie te
fakty nie m w i y z a te m , e r e w o lu c ja m n ie js z o c i z a m ie n ia
si n a r e w o l u c j w i k s z o c i ?
O t o s p r z e s a n k i , k t r e kierow ay w owym czasie
p o stp o w an iem rew olucyjnych kom unistw F ra n c ji i N ie
mie c. H istorja zadaa kam w s z y s tk im , k t r z y podobnie
myleli. W y k a z a a o n a , e r o z w j e k o n o m i c z n y n a ldzie
e u r o p e j s k i m daleki b y je sz c z e od d o jr z a o c i, nie zb d nej
dla u s u n i c i a p r o d u k c j i k a p i ta l is ty c z n e j. T a k jest w isto
cie i nie u le g a to n a j m n ie js z e j w tp liw o c i; nale y si ty lko
Ed wa rd B e r n s t e i n . Parlam en tary zm a Socjalizm. 3.
34
dziwi, e ani M a r k s ani E n g e l s nie z a u w a y li te g o s a m i ,

te m b a r d z i e j, e w a n i e o n i w i e l o k r o t n i e w w c z a s podkre
lali niski p o z i o m s t o s u n k w e k o n o m i c z n y c h n a kon ty n en
cie E u r o p y . 1 m i m o to n ie m a l w s z y s tk ie ich a r t y k u y , o d
n o s z c e si d o o w e g o c z a s u , k o c z y y si z w r o t k o bez
p o r e d n ie j b lisk oci n o w e j re w o lu c ji, k t r a p o s z e r e g u s ta r
w e w n t r z n y c h d o s t a r c z y z w y c i s tw o p r o le t a r ja t o w i .
P o w sta n ie rew olucyjne f ra n c u sk ie j k la sy r o b o tn ic z e j

i w s z e c h w i a t o w a w o j n a o t o p r o g r a m p r z y s z e g o 1849 r o
ku ... gro zi ju z P a r y a c z e r w o n a r z e c z p o s p o l i t a 1 c z y t a m y
w p o e g n a l n y m n u m e r z e N o w e j G a z e ty R e s k ie j z 19 -g o
m a j a 1849 r. W u o o n e j p r z e z M a r k s a o d e z w ie c e n t r a l n e
g o kom itetu Z w izku K om unistw z d n ia 3-go m arca
1850 r. z n a j d u j e m y w z a k o c z e n i u n a s t p u j c e zd a n ie : J e eli
r o b o t n i c y n ie m ie c c y nie m o g z d o b y w a d z y i nie m o g u r z e
cz y w istn i s w y c h id e a w k l a s o w y c h , nie p r z e s z e d s z y p o p r z e d
n io d rug iej d r o g i r o z w o j u r e w o l u c y j n e g o , to j e d n a k p o s i a d a j
o n i p e w n o , e p ie rw s z y akt m ajceg o dopiero n a s t p i
dram a tu rew olucyjnego przypadnie w chwili osta
tecznego zwycistwa ich wasnej klasy we
Francji; z a to o s t a t n i e p r z y s p ie s z y rozw izanie oglne.
H a s e m ich w i n n o by R e w o l u c j a n ie u s t a n n a ! ( D i e Re-
w olution in P e r m a n e n z ! ) D ruga odezw a tego kom itetu
w y d a n a w e w rz e n i u 1850 r., r w n i e u o o n a p rze z M a r k
sa , s tr e s z c z a si w n a s t p u j c y c h s o w a c h : K om itet cen t
r a ln y wzywa w sz y s tk ic h czonkw d o n a je n e rg ic z n ie js z e j
d z i a a ln o c i w a n i e w tej chwili, k ie d y s t o s u n k i zaostrzyy
s i d o t e g o s t o p n i a , e nowy w ybuch rew olucyjny moe
n a s t p i la d a d z i e .
35
P o z o s ta j c w iernym takiem u pogldow i, M arks z ra

d o c i w ita w szelkie, w r c e w o j n , z a w i k a n i a m i d z y n a
rodow e. J u n a s t r o n i c a c h sw ej Walki k la s uwaa on,
e b r a k z e w n t r z n y c h z a w ik a o d b ije si z g u b n i e na in te
r e s a c h R e p u b lik i: R e p u b l i k a nie m i a a p r z e d s o b adne
go n a r o d o w e g o w r o g a . N ie b y o w ic a d n y c h wielkich
z a w i k a z e w n t r z n y c h , k t r e b y m o g y r o z p a li e n e r g j c z y n
n , p r z y s p i e s z y p r o c e s r e w o lu c y jn y , p c h n naprzd rz d
t y m c z a s o w y , lu b o d r z u c i g o n a b o k . Z a w listach w kwestji
w s c h o d n i e j , k t r e w y c h o d z iy w n e w jo r s k ie j T r y b u n i e , z n a j
d u je o n je d y n ie s o w a p o g a r d y dla pokojow ych dnoci
w c z e s n y c h l i b e r a w an g ie ls k ic h . Z uczuciem zadouczy
n ie n ia , n a t o m i a s t , m w i o n o o d b y t y m 7 - g o lipca 1853 r o
ku w H a li p a x w ielkim z g r o m a d z e n i u , n a ktrym zaprzyja
n io n y z n im w d z c h a r t y s t w E rnest Jolm s przeprow a
dzi p r z e c i w k o li b e r a o m uchwra, w z y w a j c lud d o w ojny;
u c h w a a ta u tr z y m u je , e d o p k i nie z o s t a a zdobyta w ol
nop o k j jest przestpstwem. W d w a lata p
niej, 1 0 -g o k w ie t n ia 1855 r. pisze M a r k s o w z n ie c o n e j w w
c z a s w o j n i e s e b a s t o p o l s k i e j : w o j n a ta w i n n a w y w o a i n i e
w tp l iw ie w y w o a ta k ie w y p a d k i, ktre we F ra n cji dadz
p roletarjatow i m ono ponow nego zdobycia utraconych
w cz a s ie rzezi c z e r w c o w e j 1848 r o k u p l a c w e k i z d o b y c ia
ich n ie ty lk o dla F ra n c ji, lecz r w n i e dla cae j rodkow ej
E u r o p y , nie w y k lu c z a j c Anglji. We F ra n c ji kada nowa
b u r z a r e w o l u c y j n a m u s i, w cz eniej czy p n iej, p o d n i e p r o -
le ta r ja t d o w a d z y ; w Anglji s t o s u n k i zbliaj si s z y b k o d o
takiego s a m e g o zw ro tu .
Z pow yszego atw o zauway, ja k silnie w pyw ay
je s z c z e w w czas na kierunek myli M arksa trad y c je
36
1 7 9 2 -1 7 9 4 r o k u . Z ja k im , n a p r z y k a d , l e k c e w a e n ie m m w i o n
o d z ia a ln o c i p a r la m e n t a r n e j! A b y to p rze cie te n sam
M a rk s, k t r y n a p o c z t k u r o k u 1850 p is a w W alce k la s ,
e d a n i a p a r y s k i e g o p r o l e t a r j a t u , o ile w y c h o d z i y poza
r e p u b li k b u r u a z y jn , m o g y uzyska ty lk o ta k ie m gliste
u r z e c z y w is tn ie n ie w r o d z a ju k o m is ji L u k s e m b u r s k i e j , e ,,gdy
p o w s t a j e klasa, w k t rej si o g n i s k u j in te r e s y rew olucyjne
s p o e c z e s t w a , z n a jd u je o n a b e z p o r e d n i o w s a m y m sw ym
p o o e n i u tr e i m a t e r j a d z ia a ln o c i r e w o lu c y jn e j: musi
p o k o n a w r o g w , p o c z y n i k r o k i, w s k a z a n e prze z p o tr z e b y
w alk i, a n a s t p s t w a jej w a s n y c h c z y n w p c h a j j dalej.
N ie w d a je si o n a w b a d a n i a t e o r e t y c z n e nad sw ym w as
n y m z a d a n i e m ; lecz f r a n c u s k a k la s a r o b o t n i c z a nie znajdo
w aa si w ta k i m pooeniu, bo n i e z d o l n a bya
jeszcze d o k o n a w a s n e j r e w o l u c j i ...; e
w a lk a z k a p i ta e m w sw o je j f o r m i e n o w o c z e s n e j , w sw ej
czystej p o s ta c i, w a lk a n a jm ity p r z e m y s o w e g o z p r z e m y s o
w y m b u r u a je st w e F ra n c ji ty lk o c z s t k o w y m f a k t e m , k t
ry ,,po d n ia c h lu to w y c h nie m g si sta n a r o d o w tr e c i
re w o lu c ji. A w kilk a m ie si c y p n iej p o w i a d a o n w ty c h
s a m y c h sz kica ch , e za ta rgi p o m i d z y k o n t y n e n t a l n e m i p a r -
tjam i a d u i p o r z d k u n ie ty lko , e nie m o g s ta si p o w o
d e m n o w y c h r ew o luc ji, lecz, o d w r o t n i e , s o n e j e d y n i e d l a
te g o m o liw e , e w y t w o r z o n y s ta n rzeczy o p i e r a si w c h w il i
obecnej na trw ae j i c z e g o nie podejrzew a reakcja tak
dalece b u r u a z y jn e j p o d s t a w i e , e o d b ij si o d niej, w j e d
n ak o w y m stopniu, z a r w n o tam ujce rozw j b u r u a z ji za
kusy reakcjonistw , ja k m oralne oburzenie dem okratw ,
z ich n a t c h n i o n e m i p r o k l a m a c j a m i .
37
D o w i a d c z e n i e d z ie j w d o w i o d o , e o c z e k i w a n y p rze z
M a r k s a k r y z y s p r z e m y s o w y nie z m ie n i b y o tyle ta k tr afnie
p r z e z n i e g o n a k r e l o n e g o s ta n u rzeczy, iby skutkiem je g o
m i a o b y z w y c i s tw o k la sy ro b o tn ic z e j .
P r o u d h o n z p r z e n ik liw o c i n ie m n ie js z , ni z t a k z a
c i t o c i z w a lc z a j c y g o M a rk s, ju w i o s n 4 8 - g o r o k u p o d
krela c h a ra k te r w czesnej epoki. R ew olucja 48-go roku
p is z e o n 2 9 - g o k w ie tn ia w R e p r e z e n t a n t du P e u p i e ( P r z e d
sta w iciel lu d u ), j a k o r e w o l u c j a e k o n o m i c z n a , jest m o liw ie
n a j b a r d z ie j b u r u a z y j n s p r a w . Jest to w a r sz ta t, kantor,
gospodarstw o, k asa sow em , rzeczy n a j p o w s z e d n ie js z e .. .
O rganizacja o b i e g u i k r e d y tu , pow ikszenie w y tw rc z o c i,
r o z s z e r z e n i e zb y tu , s t w o r z e n i e n o w y c h f o r m z w i z k w p r z e
m y s o w y c h ja k b a r d z o to w s z y s t k o nie licuje z nastrojem
1793 r o k u ! M im o w o l i m u s i m y si p o g o d z i z f a k te m , e
j e s t e m y ty lk o m i e s z c z a n a m i i n ic ze m w ic ej.
Lecz w p r z e c iw ie s tw ie d o M a r k s a , w y s t p i P r o u d h o n ,
j a k o p r z e c iw n ik w o j o w n i c z y c h p l a n w partji, zaznaczywszy
si p o d t y m w z g l d e m jeli o to chodzi zdecydow anym
m i e s z c z u c h e m . P o w s t a w a o n , n a p r z y k a d , p r z e c iw k o p r
b o m so c ja l is ty c z n y c h r e w o l u c j o n i s t w , k t r z y za m ie rz ali s k o
r z y s t a z w o j n y lub z e w n t r z n y c h z a w ik a , ja k o rodka,
zapom oc k t r e g o m o n a b dzie w r c i r e w o lu c ji u t r a c o n
potg. W y s t p i o n w R e p r s e n t a n t du p e u p l e , ja k o p r z e
c i w n i k d e m o n s t r a c j i 1 5-g o m a ja , u r z d z o n e j p rze z klu b n a
r z e c z P o ls k i, a z a k o c z o n e j te m , e lu d w targn do izby
p raw o d aw czej i przez to d o p ro w a d zi n a s tr j k o n trrew o lu
c y j n y d o n a j w y s z e g o n a p i c ia . N ie m o g e m u w i e r z y p i
sz e o n w sw ej S p o w ie d z i r e w o l u c j o n i s t y , e F ra n c ja , t r a
w i o n a n i e s z c z s n s p r a w r o b o t n i c z , k t r a ani m o g a , an-
38
ch c ia a, ani m i a a uledz z w o c e , m o g a w w czas uch yli

si o d r o z w i z a n i a tej s p r a w y i w y p o w i e d z i e i n n y m k r a j o m
w o jn . P r c z te g o , p r z y p u s z c z a e m , e r o d k i e k o n o m i c z n e ,
jeeli ty lk o p o t r a f i m y je w y k o r z y s t a , mog w yw rze nie
m n ie j z n a c z c y w p y w , ni w sz y s tk ie a r m j e K o n w e n t u i C e
s a r s t w a r a z e m wzite; z a i n t e r w e n c j a zbrojna, p o czona
z s o c ja l iz m e m , p o d n i o s a b y p r z e c i w k o n a m w s z y s tk ic h bur-
ua i ch o p w Europy. Kraj z d o l n y jest do p rz e ja w ie n ia
n a z e w n tr z je d y n ie tyle si, w ie le posiada w e w n t rz ; jeeli
ycie w y c z e r p u je si w e w n t r z k raju , to w sz y s tk ie zabiegi
c e le m w y w ie r a n i a w pyw u nazew ntrz bd udarem nione.
P o r ew olu c ji lu to w e j w s z y s t k o s p r o w a d z i o si do polityk i
w e w n trz n e j... Rzd nie p o s i a d a ani p ie n i d z y , ani k o n i,
an i a r m a t... h a n d e l z n a j d o w a si w o p a k a n y m sta n ie , r o z
p o r z d z a l i m y p o d o b n i e , ja k nasi o j c o w i e w la tac h 1789-
17 9 5 za le d w ie 4 5 - m a m il jo n a m i s k a r b u n a r o d o w e g o i m a
r z y lim y o w o jn ie !
N ie jest z a d a n i e m tej p r a c y z a s t a n a w i a n i e si n a d tern,
k to tr afnie , o c e n i p r a w d o p o d o b n e sk u tk i w o j n y dla rew o
lucji 1848 r o k u w e F r a n c ji M a r k s czy P r o u d h o n , m o e m y
p r z e to o g r a n ic z y si n a z e s ta w ie n iu ich p rz e s a n e k . W s z a k
e, j a k k o l w i e k b d z ie m y r o z p a tr y w a li s t a n o w i s k o P r o n d h o n a ,
m u s i m y m u p r z y z n a p e w n w e w n t r z n je d n o lito : P r o u d
h o n w s p o s b , n ajb ard zie j s t a n o w c z y , z e r w a z d zied z ictw e m
1793 r o k u . J a k i e te d y z a j m o w a o n s t a n o w i s k o w o b e c p a r
lam en tary zm u ?
P r o u d h o n , ojciec a n a r c h i z m u w s p c z e s n e g o , c z s to u c h o
dzi za n a jb a r d z ie j z d e c y d o w a n e g o p r z e c iw n ik a p o w s z e c h n e g o
p r a w a w y b o r c z e g o i p a r l a m e n t a r y z m u , j a k o so c ja l is ty c z n y c h
r o d k w walki. T y m c z a s e m w y s ta r c z y p o w i e r z c h o w n y rzut
39
o k a n a je g o p r a c e , a b y si p r z e k o n a , e by on j e d y n ie
w a r u n k o w o p r z e c iw n ik ie m w alk i p olity cznej. W p r a w d z ie p o
w yborach 48 r o k u pisa on bardzo ostro o o b u d z ie ,
z a w a r te j w p r a w i e p o w s z e c h n e g o g o s o w a n i a i s r o d z e s m a
ga, p o rzezi c z e r w c o w e j , o d o s o b n i e n i e s i d e p u t o w a n y c h
p rze z p a r l a m e n t a r y z m , p r z y ty m , z re szt , o tw a r c ie oskara
siebie s a m e g o , e, b d c o t u m a n i o n y m gupot p a rla m e n
t a r n , nie sp eni na p o c z t k u s t a r c ia sw ego o b ow izku
p rz e d s ta w ic ie la lu du. L ecz d o n i e g o n a le y r w n i e nast
p u j c e o w ia d c z e n ie : Z a b e z p ie c z c ie mi n ie ty k a l n o pow
szechnego praw a w yborczego, a przyznam si z g r y d o
w sz y s tk ic h je g o w y n i k w . W spraw ie pow szechnego g o
so w an ia m w i on rw nie w sw oich S pow iedziach : W p ra w
dzie n i e d o s t r z e g a l n y jeszcze, lecz n i e u n i k n i o n y w pyw te g o
praw a doprow adzi do cakow itego przeobraenia sto s u n k w
p raw n o -p a stw o w y ch ; jego w spistnienie z p o d legoci p r a
cy k a p i ta o w i je st na d u s z y cz as niem oliw em . Za
w ksice, k t r m o n a u w a a za je g o dzied z ictw o poli
tyczne, w C a p a c i t P o litiq u e d e s C l a s s e s O v r r i r e s ( w i a
d o m o p o lit y c z n a k la sy r o b o tn ic z e j ) p isze o n : n iezo m n
zasad P astw a dem o k ra ty czn eg o i spoeczestw a d e m o k ra
ty c z n e g o je st uznanie praw a w yborczego za przyrodzone
p r a w o c z o w i e k a i o b y w a te la . Z tej nac ze lne j zasady wy
p y w a j s k u tk i l u b inaczej pow iedziaw szy zasady drugo
rz d n e n a d z w y c z a jn e j wagi; p i e r w s z a z tych z a s a d jest na
st p u j c a : s k o r o ty lk o g d z i e k o lw ie k b d z o s ta j e prz y j t
i w c ie lo n w y cie w o l n o p o lit y c z n a w f o r m i e p o w s z e c h
nego p raw a w y b o rc ze g o w rozw oju spoecznym w ytw arza
si d n o d o r w n o c i e k o n o m i c z n e j . . . Z r o z u m i e l i to d o
brze p r z e d s ta w ic ie le ro b o tn ik w ... Lecz w a n ie te g o nie
y c z s o b i e p r z e d s ta w ic ie le b u r u a z j i .
40
Z upenie bdnem jest te d y m n i e m a n i e , j a k o b y P r o u d

hon by b e z w z g l d n y m p r z e c iw n ik ie m w sz e lk ie g o u d z i a u
w w yborach i parlam entach. Jeeli c o p o t p ia , to j e d y n ie
w s t p o w a n i e d o izby w e p o c e C e s a r s t w a i to je d y n ie z te g o
w zg l d u , e w a r u n k i e m t e g o w s t p i e n i a b y o z o e n i e p rz y s i g i
k o n s ty tu c ji c e s a r s t w a . P r c z te g o b y z d e c y d o w a n y m p r z e c i w
n ik ie m s c e n t r a l i z o w a n e g o P a s t w a b u r u a z y j n e g o , p r a g n r z
du, z o r g a n i z o w a n e g o u d o u , i d y, d o te go , a b y d r o g c ile
z a s t o s o w a n e g o f e d e ra liz m u , p r z e s z k o d z i k r a j o m z a c o f a n y m
w z m ia d e n iu k r a j w p o s t p o w y c h . P a stw o n ale ao je
g o z d a n i e m u p o d w a d n i z w i z k o w i d e m o k r a t y c z n y c h p r o
wincji.
J a k w id z im y z d z ie k a W o j n a d o m o w a we F rancji,
w ce la ch M a r k s a i P r o u d h o n a nie z a c h o d z i y tak b a r d z o r a
ce s p r z e c z n o c i, ja k k o l w i e k r o z m a i t e m i byy ich d r o g i
i rodki. N ie n ale y n a d t o z a p o m i n a , e P rou d h o n p is a
z a w s z e je d y n ie dla h i a n c j i i w d o d a t k u dla tej F ra n cji, w r d
k t r e j o n y i p r a c o w J ' . B rak o m u szerok iego dziejow e
g o w i a t o p o g l d u M a r k s a , lecz z n a sw j kraj, ja k nikt in
ny, z a je g o ,,m ieszczu ch o stw o od p o w iad ao poziom ow i
r o z w o j u w c z e s n e j F rancji.
VI.
Prawodawstwo bezporednie a parlamentaryzm.
R ozw ianie zudze powszechnego praw a w yborczego

w r. 1848, k t r e d a o p o w d P r o d h o n o w i d o z a o e n i a s y
s t e m u f e d e r a lis ty c z n e g o , z a c h c i o r w n i e n ie m ie c k ie g o s o
cjalist M. R i t t i n g h a u s e n a do rozpoczcia propagandy
na rzecz bezporednego praw odaw stw a przez
lud. Id e a ta p o w s t a a u n ie g o pod w pyw em S zw ajcarji,
gdzie s t a r a f o r m a p r a w o d a w s t w a p rze z ,,g r o m a d , w s k a d
kt rej w c h o d z ili w s z y s c y d o r o l i m c zy z ni, jeszcze si za
c h o w a a w niektrych kantonach, w niektrych za p raw o ,
d a w s t w u l u d o w e m u p o d l e g a y je szc ze s p r a w y k o n s t y t u c y j n e
K onstytucja zw izkow a, ktr S z w a jc a r ja przyw asz
cz y a s o b i e w r. 1848, z o s t a a o g o s z o n a d o p i e r o po przy
jciu jej p r z e z b e z p o r e d n i e g o s o w a n i e lu d u . R i ttin g h a u s e n
p r a g n w a n ie , a b y g o s o w a n i u l u d o w e m u zostaa pozo
sta w io n a caa dziaalno p raw o d aw c za nawet w najwik
szy ch P a s t w a c h ; w m yl je g o idei, system p r z e d s ta w ic ie l
s tw a w in ie n b y z o s t a c a k o w i c i e z n i e s i o n y . P ierw sza p r a
ca, w k t r e j r o z w ija o n s w o j te o rj , z a t y t u o w a n a je st ,,Fi-
loz ofja H i s t o r j i ; w s z e l a k o d o w ia d c z e n ie h is t o r y c z n e b y n a j
m niej nie p o t w i e r d z a je g o d o w o d z e . W p r a w d z i e b e z p o r e d
nie p r a w o d a w s t w o prze z lud w y s t p u j e p r a w ie u w sz y s tk ic h
42
n a r o d w w p ie rw sz y c h o k r e s a c h ich is t n ie n ia p a s t w o w e g o ;
lecz h is t o r ja w y k a z u je , e w d a lsz y m cigu p raw o d aw stw o
n a l e a o , b d d o u p r z y w ile jo w a n e j m n ie js z o c i , s k a d a j c e j
si p r z e w a n ie z w a d c w n a j e z d n y c h , m n ie js z o c i , kt ra
p rze z p e w ie n cz as p o z o s t a w i a a je szc ze p r a w o d a w s t w o b e z
p o r e d n i e m u g o s o w a n i u lu du , lecz w k o c u w c e la ch s a m o
z a c h o w a w c z y c h m u s i a a je s o b i e p rzy w a szc zy ; b d gdzie
te g o nie b y o p r a w o d a w s t w o , w o b e c m n s t w a n a d e r po w i
k a n y c h s p r a w , m u s i a o by p o l e c o n e ciaom w ybieralnym ,
z k t r y c h z czasem pow stay parlam enty. Dowody te g o
m o e m y zn a le nie ty lk o w p rze szo ci; p o d o b n e zjaw isko
z a u w a a m y o b e c n ie w r o z w o j u z w i z k w r o b o t n i c z y c h , te g o
p r z e ja w u w o ln e j tw r c z o c i d e m o k r a c j i w s p c z e s n e j . Z w i z
ki te p r a w ie z a w s z e r o z p o c z y n a j o d n a j s z e r s z e g o s t o s o w a
n ia b e z p o r e d n i e g o p raw o d aw stw a i zarzdu, le cz w m i a r
t e g o , ja k ilo ich c z o n k w si z w i k s z a i z a d a n i a z w i z k w
r o z s z e r z a j si i w ik a j p r z e c h o d z o n e s t o p n i o w o d o
in stytu cji p r z e d s ta w ic ie ls tw a i s y s t e m u u r z d n ic z e g o .
A by urz e c z y w is tn i b e z p o r e d n i e praw odaw stw o p rze z
ud w m y l w s k a z w e k R i ttin g h a u s e n a , n a l e a o b y m o liw ie
jz m n ie jszy o b s z a r P a s t w i g m in , lub te r o z b i t a k o w e na
b a r d z o d r o b n e je d n o s tk i, c o z u p e n i e nie daje si p o c z y
z w arunkam i w s p c z e s n e j p r o d u k c ji i k om unikacji. Lecz
z u p e n i e c o i n n e g o jest b e z p o r e d n i e gosow anie lu d u , b
d c e je d y n ie uzupenieniem izby p r a w o d a w c z e j , lu b m a j
ce za z a d a n i e k o n t r o l o w a n i e d z ia a ln o c i izby n a p o d s t a w i e
praw a i n i c j a t y w y i veto. P r a w o to p o l e g a n a te m , e
n a d a n i e p e w n e j iloci o b y w a te li, w sz y s tk ie p r o j e k t y p r a w
n e p o d o b n i e , ja k p o w a n i e j s z e u c h w a y instytucji p r a w o d a w
czej, w in n e by o d d a n e p o d g o s o w a n i e c a e g o lu d u . T aki
43
system , znany pod nazw i n i c j a t y w y i r e f e r e n d u m,

w y d a je si n a p ie rw s z y rzut o k a n a d z w y c z a j a t w y m d o w y
konania. J a k w i a d o m o , istnieje o n o b ecnie w S zw ajc arji,
gdzie z n a j d u j e d o s z e r o k i e z a s t o s o w a n i e , z a r w n o w Z w i z
ku, j a k i w p o s z c z e g l n y c h kantonach. W szake o poy
t e c z n o c i t e g o s y s t e m u istn iej r o z m a i t e z d a n ia . N ie w tp li
w ie p o s i a d a o n s w o j w a r t o , jak o rodek politycznego
w y c h o w a n i a ob y w a te li; je st to w szake rodek, d z i a a j c y
n a d e r p o w o l n i e i m o g c y n a d u s z y cz as z a t r z y m a p o s t p
k r a j w , w k t r y c h tr a d y c je dem okratyzm u nie zakorzeniy
si d o s ta te c z n i e g b o k o . N aw et w najpostpow szych kan
t o n a c h S zw ajc arji, przy g o s o w a n i u n a d p o w a n i e j s z e m i s p r a
w a m i z w o l e n n i c y p o s t p u o b a w i a j si c z s to n i e s p o d z i a n e k
ze s t r o n y tej instytucji. Z d a r z a o si, e p r o je k t y prawne,
k t r e z y s k a y j e d n o m y l n e p o p a r c i e w sz y s tk ic h partji po li
ty c z n y c h , b y w a y o d r z u c a n e prze z g o s o w a n i e bezporednie
je d y n ie dla teg o , e p o c i g a y z a s o b pewne pow ikszenie
p o d a t k w lub te d la te g o , e u c h y b i a y p r z e c i w k o zakorze
n io n y m w szerszych m a sac h zw yczajom . Jeszcze w w ik
s z y m s t o p n i u daje si zauway podobne z j a w is k o tam ,
g d zie w i k s z o g o s u j c y c h n ale y d o k la sy drobnom iesz-
c z a s k iej. S y s te m p rz e d s ta w ic ie ls tw a wr r z d a c h , p r z y w s z y
stkich je g o s t r o n a c h u j e m n y c h p o s i a d a p r z y n a jm n ie j t p r z e w a
g, e pa r tje w y b ie r a j na p o s w p r z e w a n ie ludzi, sto j c y c h
p o d w z g l d e m u m y s o w y m wyej o d p r z e c i tn e g o p o z i o m u
c z o n k w partji. P ozatem sam u d z i a w instytucji r e p r e
z e n ta c y jn e j r o z s z e r z a w i d n o k r g um ysow y w i k s z o c i de
putow anych. D la t e g o te m o n a z c a s u s z n o c i p o w i e
dzie, e b e z p o r e d n i e g o s o w a n i e lu d u , w y j w s z y w naro
d a c h , s to j c y c h n a w y s o k i m p o z i o m i e r o z w o j u s p o e c z n e g o
44
i p o li t y c z n e g o s t a n o w i c z y n n i k zachowawczy. I je
eli s o c j a l n a d e m o k r a c j a w y s t p u j e w s z d z ie za u d z ie le n ie m
lu d o w i praw a in icjatyw y i v e to p r a w o d a w c z e g o , to czyni
o n a to j e d y n ie w im i d e m o k r a t y c z n e j z a s a d y , w im i p r a
w a ka d ej j e d n o s t k i d o s a m o o k r e l e n i a , lecz b y n a jm n ie j, nie
p rze z w z g l d n a s z c z e g ln e cele p a r ty j n e .
Z ty ch s a m y c h w z g l d w , lecz o c z y w i c ie z in ny ch
z g o a p o b u d e k r z d y z a s k i Boej m onarchiczne zaw sze
p o z o s t a n s t a n o w c z y m i p r z e c i w n i k a m i tej instytucji. J e d y n i e
taki b k a r t, p o c z t y ze z w i z k u r e w o lu c ji z m o n a r c h j , ja k
b o n a p a r t y z m , m g w c z y d o p r o g r a m u s w o ic h ,,idej p o
tw ornie o k alec zo n fo rm bezporedniego go so w a n ia lu du
w p o s ta c i ple b isc y tu . W szake b y to , ja k si okazao,
m i^ cz o b o s i e c z n y .
K ied y w r o k u 1850 R i ttin g h a u s e n zacz propagow a
w e F ra n c ji ide b e z p o r e d n i e g o g o s o w a n i a p r z e z lud, z n a
laz o n c h t n y c h s u c h a c z w w r d dem okratw rozczaro
w a n y c h d o w s z y s t k i e g o c o si w w c z a s d z i a o w p a r l a m e n
cie. J e d y n i e L u d w ik B lanc i P r o u d h o n , za zw y c zaj w rogo
w z g l d e m sie b ie u s p o s o b i e n i , ty m r a z e m zgodnie w yst pili
przeciw ko R i ttin g h a u s e n o w i. *) Ich arg u m en t w moem y
nie p r z y to c z y . R i ttin g h a u s e n odpow iedzia sw oim kryty
k o m w k o c u r o k u 1851 n a s z p a lt a c h D m o c r a t i e pacifique*
(D em o k racja p okojow a), w ydawanej przez f o u r ie r y s t
C o n s i d e r a n t a. W kilka dni p n ie j, p o p o j a w i e n i u si tej
o d p o w i e d z i n a s t p i z a m a c h s ta n u L u d w i k a B o n a p a r t a ; D
m o c r a t i e p a c if iq u e m u s i a a w k r t c e p o tym przerw a sw e
*). B roszura p o lity czna Ludwika Blanca m iaa tytu: PJus

de G irond ins ( D o s y y ro n dy sto w ). P o r w n a j to, co byo p o w ie d z ia
ne w y e j o Ptionie.
45
istnie nie, a 2 1 - g o g r u d n i a 1851 r o k u prze z b e z p o r e d n i e g o

s o w a n i e , 7 .4 3 9 .2 1 6 o b y w a te li F ra n c ji p r z e c i w k o 6 4 6 , 7 3 7 ten
z a m a c h s ta n u u w i c io . W 11 m ie s i c y p n i e j, 2 1 - g o li
stopada roku 1852, bezporednie gosow anie, zarzdzone
w k w estji p r z y w r c e n i a dzied z icz n o ci c e s a r s t w a B o n a p a r t w ,
d a o 7 .8 2 4 .1 8 9 g o s w za, 2 5 3 . 1 4 5 p rze ciw . Z a p a d e m o
k r a t w f r a n c u s k i c h dla idei bezporedniego p raw odaw stw a
przez lud o t r z y m a c io s m i e r te l n y . Jedynie w S zw ajc arji,
gdzie p a n o w a y in n e s t o s u n k i , je d e n z u c z n i w C o n s i d e r a n t a
s o c ja lis ta sz w a jc a r s k i, K a r o l Biirkli, g o s i n a d a l id e b e z p o
r e d n i e g o p r a w o d a w s t w a i o s i g n le p sze s k u t k i .
V II.
Zudzenia powszechnego prawa wyborczego.
Lecz ja k w y g l d a a s p r a w a p o w s z e c h n e g o praw a w y
borczego? W Anglji r u c h n a j e g o k o r z y p o n i s p o r a k ,
w N ie m c z e c h z o s t a o o n o w y t p i o n e p r z e z r e a k c j . Inaczej
w e F rancji. T a m L udw ik N ap o le o n po z a m a c h u stanu w r
ci m a s o m p r a w a w y b o r c z e , k t r e o d e b r a a im , p r z e z u s t a
n o w ie n i e t r z e c h le tn ie g o c e n z u s u m ieszkaniow ego, izba p r a
wodawcza. I lu d f r a n c u s k i , nib y w d z i c z n y syn, go so w a
na bonapartystw . P ierw sze w y b o ry p rz y w r c o n e g o praw a
w y b o r c z e g o d o s t a r c z y y je d y n ie b o n a p a r t y s t o w s k i c h d e p u t o
w a n y c h , p o d o b n i e d r u g ie w y b o r y r o k u 1857 posay do
c iaa p r a w o d a w c z e g o , z w y j t k ie m m a e j g a r s t k i sz ec iu
d e p u t o w a n y c h o p o z y c y j n y c h je d y n ie k a n d y d a t w c e s a r s k i c h .
Z liczby o k o o 6 m iljo n w ' o d d a n y c h g o s w 5 V 2 m il jo n a
g o s o w a o za k an d y d atam i rzdu.
46
Z t c h w il p o w s z e c h n e p r a w o w y b o r c z e zo stao do
g runtu zdyskredytow ane w oczach w i k s z o c i socjalistw
i wielu r a d y k a w m ie s z c z a s k ic h . R o z w ia n e z o s t a y w ielkie
n a d z ie je n a p o lity c z n y w p y w p o w s z e c h n e g o p r a w a w ybor
cz e g o , z r o d z i a si g b o k a n ie u f n o d o m a s , j a k o w y b o r
cw. N a t o m i a s t p o k a d a a w i k s z o s o c j a l i s t w w sz y s tk ie
s w e n adz ie je n a n o w y w y b u c h , k t r y w y o b r a a n o s o b i e nie-
inaczej, ja k w p o s ta c i t r a d y c y j n e g o j a k o b i n i z m u p o d k i e r u n
kie m c e n traln e j t e r r o r y s ty c z n e j w a d z y r e w o lu c y jn e j. W ten
s p o s b p r z e d so c ja l is ta m i s t a n o je d y n e zadanie, a byo
n ie m z d o b y c ie w a d z y p a s t w o w e j i c e lo w e w yzyskanie ca
e g o jej a p a r a t u n a k o r z y rew o lu c ji. T a k je st te o r j a , k t
r a z o s t a a z a s z c z e p i o n a w e F ra n c ji i, ze w z g l d u na jej
r z e c z n i k a B la n q u i, o t r z y m a a n a z w b l a n k i z m u .
J e d n y m z p ie rw s z y c h literack ich p rze d staw ic ie li tej n a
uki w o k r e s i e d r u g i e g o C e s a r s t w a b y H i p p o 1 i t a s t i 11 e,
ktry w p r z e d m o w i e sw o je j d o H is to rj i d rugiej R e p u b lik i ,
w y d a n e j w r o k u 854, p o w i c a h y m n p o c h w a l n y e p o c e p a
n o w a n i a t e r o r u . D o s k o n a e m je st to s p o e c z e s t w o pisze
o n w k t r y m ty r a n j a je st d z ie e m og u . W olno jed
n o s tk i o d r z u c a o n , j a k o w o l n o s a t a n i c z n a w raz z ni
odrzuca i p arlam entaryzm . D o tej e p o k i , d o te g o o k r e s u
p a n o w a n i a te r o r u , k ie d y k o l e j n o s p a d a y g o w y y r o n d y s t w ,
h e b e r t y s t w , d a n t o n i s t w , n a le y p r z y w r c e n i e z a s a d y w a
dzy, t e g o n ie z w y c i a ln e g o w au obronnego w sz e lk ie g o
w s p y c ia . U w o ln iw s z y si o d s k r a jn y c h i u m i a r k o w a n y c h ,
z a b e z p ie c z y w s z y si o d w sz e lk ic h zatargw w ew ntrznych,
K o m i te t z b a w i e n i a s p o e c z n e g o z d o b y w a .. . n i e z b d n mu
dla o b r o n y F r a n c ji o d n ie b e z p ie c z e s tw a g ro c e j jej a n a r -
c h j i si i j e d n o . N ie z b y t g o r l i w y m r z d o m za w d z i c z a
47 -
R e p u b lik a s w o j z g u b je st to raczej w in a parlam entar-

ju sz w zdrajcw T h e r m id o r a . W i e lk o z a R obespierra
p o l e g a a w a n i e n a tern, e z r o z u m i a o n z n a c z e n i e w a
dzy i p o s i a d a w y b itn y in s ty n k t p o lit y c z n y .
W ty m s a m y m duchu, co Castille, w y p o w i a d a si
w 30 lat p n iej b la n k is ta A. R e g n a r d , I s tn i a y p o d c z a s c e
s a r s t w a dw ie p a r tje o p o z y c y j n e pisze o n jedna do k try
n e r s k a , lib e ra ln a , d r u g a r a d y k a l n o - u t o p i j n a czyli, jakem y
j w w c z a s n az y w ali, m a te r ja lis ty c z n a . Z w o l e n n i c y tej o s t a t
niej, w iern i t r a d y c j o m rew o lu c ji f r a n c u s k ie j, u w aali, e nie
n a t e m p o l e g a cel d e m o k r a c j i , a e b y rz d y o s a b i , lecz n a
te m , a e b y n i e m i zawadn... W o l n o jest to T i-
b e r ju s z G r a c h u s n a F o r u m i S p a r t a c u s w Capua; je st to
dzie 10-g o s ie r p n i a , 2 4 - g o lu te g o , 4 - g o w rz e n ia ; jest to,
w s z e c h w a d z a w a s n e j w iadom oci, so w a i druku. Tak
je s t w o l n o p r a w d z i w a , w o l n o polity cz n a; i tej o t o w ol
n o c i d a m y o d w a s, tej w olnoci, ktr wy n a z y w a c ie
d e s p o ty c z n . .. W s z e lk a r e w o l u c j a je st z k o n ie c z n o c i czy
nem przem ocy. G d yby n ar d p ozw oli sobie w ybra p a r
l a m e n t m o n a r c h i c z n y , t o ,,w arm ji z n a j d si ta cy H oches
i A ngereaus, ktrzy p o d do w d ztw e m oficerw rep u b lik a
n w p o tr a f i z m ie r z y si z w r o g i e m p o w s z e c h n e g o praw a
w yborczego.
* *
T a k i p o g l d b la n k is to w s k i, w f o r m i e n ie c o o d m i e n n e j ,
podzielali r w n i e M a r k s i E n g els. P rz e z du g i c z a s u p a t r y
wali o n i w j a k o b i n i z m i e w cie le n ie idei tw r c z e j p o t g i re
48
w o lu c y jn e j, k t r a p o w o a d o ycia o p i e r a j c si n a p o s t
p o w y c h c z y n n ik a c h p r o le t a r ja t u , s c e n t r a l i z o w a n w a d z e d y k
t a t o r s k . P r d p r z e c iw n y s p o t y k a m y w e F ra n c ji w r d m o
dziey r o b o tn ic z e j , u legajcej w p y w o m P r o u d h o n a, a rw
n o le g le z ty m prdem w y s t p u je w la tac h 1 86 2 1863
w N ie m c z e c h r u c h r o b o t n i c z y p o d k ie r u n k i e m i szczegl
n y m w p y w e m L a s s a l l e a.
Bez w z g l d u n a r n ic e , z a c h o d z c e w p o g l d a c h ty ch
m w, proudhonici byli dla F ra n c ji te m , c z e m by dla
N i e m i e c L ass alle, i, p o d o b n i e ja k T o la in , F ribourg i inni,
byli n a p a s t o w a n i ze s t r o n y b la n k is t w z a j a k o b y w iadom
lub b e z w i e d n p r z y n a l e n o d o b o n a p a r t y z m u , p i tn o w a li
zw olennicy M arksa przyw dcw la s s a l l o w s k i e g o kierunku
w N ie m c z e c h , ja k o dom niem anych w ysacw Bism arka.
P o d ty m w z g l d e m w a r t o p r z e c z y ta m o w y j e d n e g o z b lis
kich p r z y ja c i M a rk sa W ilhelm a L ie b k n e c h ta ; mowy te
p o c h o d z z lat s z e d z ie si ty c h i p n i e js z y c h i s k i e r o w a n e
s p r z e c i w k o la s s a l lis t o m . S p o t y k a m y si w nich ze z n a
n y m n a m l e k c e w a e n ie m p o w s z e c h n e g o p r a w a w y b o r c z e g o
z ty m s a m y m zasadniczym potpieniem p a r la m e n t a r y z m u ;
w id z i m y t s a m ide r e w o l u c y j n e g o z d o b y c i a w a d z y p a
s tw o w e j , c o i w w y m i e n i o n y c h wyej p is m a c h . R e w o lu c je
nie d o k o n y w a j si z najw yszego z e z w o le n ia w adz p o
w ia d a o n w jedn ej z tych m w id ea s o c ja l iz m u nie daje
si u rz e c z y w is tn i w g r a n ic a c h P a s t w a w s p c z e s n e g o ; aby
j u r z e c z y w is tn i n ale y z b u r z y P a s t w o w s p c z e s n e . a d
nego przejednania z P astw em w spczesnym i precz
z powag pow szechnego prawa w y b o r c z e g o ! .
W s t o s u n k u d o k la s p o s i a d a j c y c h s o c ja liz m nie jest za
g a d n i e n i e m teorji, je n o s p r a w siy i, p o d o b n i e ja k kada
49
w a l k a o w a d z , w in ie n si o n rozstrzygn n ie w parla
m e n c ie , lecz n a p la cu b r o n i . Tak prze m aw ia L iebknecht
w m o w i e s w o je j: O s t o s u n k u so c jaln ej d e m o k r a c j i d o p o l i
t y k i , w y d a n e j r w n i e w o d d zieln e j b r o s z u r z e . W ty m s a
m y m d u c h u w y p o w i e d z i a si o n n ie c o p n ie j n a k o n g r e s i e
w S ztu tg a rcie : J e d y n ie z u p a d k i e m w s p c z e s n e g o P a s t w a
um o liw io n y zostanie now y system p r o d u k c ji ; pow innim y
te d y o p a n o w a s ta r e p a s t w o i n a jego gruzach stw orzy
P a stw o n o w e.
P n ie j L i e b k n e c h t z m i e n i s w e s t a n o w i s k o w z g l d e m
parlam entaryzm u. T o m a c z y o n to t e m , e d o r o k u 1870
m i a o n d o c z y n ie n ia ze Z w i z k i e m P n o cn o -N iem iec k im ,
c h w i e j n o istn ie n ia k t r e g o j a k o b y b y a z u p e n i e w i d o c z n a
dla k a d e g o r o z u m n e g o c z o w ie k a , lecz w stosunku do
u t r w a l o n e g o i bardziej n ie z a le n e g o C e s a r s t w a N i e m i e c k i e g o
n i e z b d n je st t a k t y k a o d m i e n n a . W szelako je st to ty l k o
w p o o w ie suszne. W t y m sk r z y d le so c ja ln e j dem okracji,
p r z y w d c k t r e g o b y L ie b k n e c h t , w y o n i a si p rzeo m o
w a d n o p o lity c z n a , k t r a w istocie sw ej b y a s p r z e c z n a
z z a o e n i e m L ie b k n e c h t a . L ie b k n e c h t raczej u le g tej d
n o c i, anieli t a k o w pr z y j , nie u le g a b o w i e m w tp l iw o c i ,
e p o m i d z y t y m n o w y m p r d e m , a p o g l d a m i L i e b k n e c h t a
istniaa r n i c a n ie ty lk o p r a k ty c z n a , lecz i z a s a d n ic z a . P i e r w
szym rz e c z n i k ie m tych nowych dnoci w praktyce by
m o d s z y t o w a r z y s z i, w p e w n e j m ie rze, ucz e Liebknechta
A u g u s t Bebel.
P o d o b n i e , ja k T o la in , w y r s Bebel w a t m o s f e r z e p o
litycznej, p o w s t a e j po roku 1848. Tradycje p r z e s z o c i
i walki r e w o l u c y j n e 4 8 - g o r o k u nie z n a la z y w je g o wy
obrani jaskraw ego o d b ic ia r z e czy w is to ci. Bebel patrzy
Edward B er n s tein . Parlam enta ryzm a Socjalizm. 4.
50
n a w ia t o c z a m i m o d s z e g o p o k o l e n i a r o b o t n i c z e g o i, j a k
k o l w i e k nie z g a d z a si o n z L a s s a l l e m n a g r u n c i e u d z ia u
w p r a w o d a w s t w i e , to j e d n a k s t a n o w i s k o , za j te p r z e z n i e g o
je s z c z e w p a r l a m e n c i e P n o c n o - N i e m i e c k i m , bli sz em b y o
L a s s a l l e a, ni L ie b k n e c h t a .
Vlll.
Ferdynand Lassalle, jako rzecznik powszechnego

prawa wyborczego.
T o o d m ie n n e sta n o w isk o w obec parlam entaryzm u nie

z n a l a z o w w c z a s p r z e d s ta w ic ie la t e o r e t y c z n e g o , i d o o b e c
nej chwili n i e m a w a c iw ie te orji, ktraby zostaa uznana
przez ca so cjaln dem okracj. Isto tnie , s t a n o w i s k o t o je st
p r z e w a n i e o w o c e m p r a k ty k i ; nie s t w o r z y g o a d e n u m y s
tw r c z y , nik t nie g o s i je g o n a u ki; s t a n o w i s k o t o w y o n i o
si z ycia , z m i a n a d o k o n a a si s a m a p r z e z si. W s z e l a k o
w p e w n y m s t o p n i u p r z e o b r a e n i e t o z w i z a n e je st z n a z w i s
k i e m c z o w ie k a , k t r y p r z e z du gi c z a s u d z ie la n a t c h n i e n i a
n i e m i e c k i e m u r u c h o w i r o b o t n i c z e m u o s ta tn ic h lat; m a m y n a
m yli F e r d y n a n d a L a s s e ll e a.
L a ss a lle ju z te g o w z g l d u m o e by u w a a n y z a k ie
r o w n i k a i d e o w e g o te g o r u c h u , e by on najw ytrw alszym
o b r o c n o w e g o p r z y ja n ie js z e g o s t o s u n k u d o p o w s z e c h n e
go praw a w yborczego. G d y b y b y y du ej, z o s t a b y n i e
w tp liw ie te o r e t y k i e m i r z e c z n ik ie m now ego p o jm o w an ia
d z i a a ln o c i p a r la m e n t a r n e j w o g le . P o d staw o w e ide e tej
n o w e j n a u k i a t w o w y c z y ta m i d z y w ie r s z a m i je g o p i s m p o
litycz n ych, p o w i c o n y c h n ie m ie ck ie j klasie r o b o tn ic z e j z lat
18 6 2 -1 8 6 4 . S t o s u n e k L a s s a ll e 'a d o M a r k s a jest te n s a m , c o
52
B e b la d o L ie b k n e c h t a . W ykazao si t o ju na w iosn
r o k u 1859, g d y L a ss a lle o g o s i s w o j p r a c o w o j n i e w o s
kiej. J a k w i a d o m o , p o w s t a z p o w o d u tej b r o s z u r y p o m i
dzy L a s s a ll e e m a M a r k s e m s p r , k t r e g o nie u d a o si z a
g o d z i i p niej.
W b r o s z u r z e tej z a j m u j e L a ss a lle w z g l d e m bonapar-
t y z m u s t a n o w i s k o , w y b itn ie o d m i e n n e o d w i k s z o c i s o c j a
lis t w i d e m o k r a t w m ie s z c z a s k ic h o w e g o cz a s u . P o d c z a s ,
g d y ci o s ta tn i w s y s t e m i e r z d w b o n a p a r t o w s k i c h upatry
wali je d y n ie s p a c z a n i e i f a s z o w a n i e d e m o k r a t y z m u , L a s
salle z w r a c a u w a g je szc ze n a s t r o n o d w r o t n , u tr z y m u j c ,
e, o b n o s z o n y p rze z bonapartyzm ochap dem o k raty zm u .,
skom prom ituje nazaw sze u s tr j m onarchiczny. Zauw ay
o n o w 4 d jo le k ty c z n (lo g ic z n ) s p r z e c z n o , k t r a p o c i g n i e
z a s o b nie z g u b d e m o k r a c j i , lecz p r z e c iw n ie z a g a d
c z y n n i k w r e a k c y jn y c h w b o n a p a r t y z m i e . U strj rzdow y,
te o r e t y c z n e p o d s t a w y k t r e g o s d e m o k r a t y c z n e , r o d k i z a
r e a k c y jn e i d e s p o t y c z n e r o z u m u j e L a s s a ll e , m o e is tnie
ty lk o b a r d z o k r tk i czas. M oe on by w r w n y m stopniu,
ja k s y s t e m r z d w , m a j c y c h a r a k t e r w y b itn ie r e a k c y j n y z a
c i e k y m w r o g i e m , r o z w o j u d e m o k r a t y c z n e g o , lecz nie b dz ie
o n n ig dy w r o g i e m r w n i e n ie b e z p ie c z n y m . Z aw iera on b o
w ie m w s o b i e s a m y m p r z e c iw ie s tw o o r a z przyczyn nie
u s t a n n y c h sta r . J a k k o l w i e k b d zie si s t a r a L u d w ik Na
p oleon konfiskow a sp ro w a d z a n e do F ra n c ji z Londynu
i l e r s e y b r o s z u r y r e w o l u c y j n e p o z o s t a n pr z e c ie je g o w a s
ne m a n ifesty , k t r e o b n a a j k am stw o i obud system u
je g o r z d w . ( P i s m a t o m I, str. 3 1 6 317).
W tej s a m e j p r a c y z a s t a n a w i a si L a ss a lle nad w y n i
k iem w yborw p a r y s k ic h r o k u 1857. P o d c z a s , g d y in ni
53
z w r a c a li u w a g je d y n ie n a m i a d c w i k s z o g o s w , o d
danych za N a p o l e o n e m , L a ss a lle zauw ay p r z e d e w s z y s t-
k i e m i s z c z e g ln ie p o d k r e l a p r z y r o s t g o s w o p o z y c y j n y c h ,
o d r o k u 1851. J e g o m e to d a bad ania uderzajca p r z y p o m i
n a a n a liz w y b o r w p a r y s k ic h , d o k o n a n p rzez P roudhona
w dziele C a p a c it p o lit iq u e d e s c l a s s e s ourires. W P r o
gram ie ro b o tn iczy m L a s s a ll e te m i sow y zw raca si do
r o b o t n i k w n ie m ie ck ic h : W p r a w d z i e p r a w o w y b o r c z e p o w
s z e c h n e i b e z p o r e d n i e nie je s t b y n a j m n ie j rdk czaro
d ziejs k, k t r a b y m o g a w'as u c h r o n i od om yek chw ilo
wych. W r. 1848 i 1849 m ie li m y w e F ra n c ji d w a z r z d u
z e w y n ik i w y b o r c z e . Ale p o w s z e c h n e i b e z p o r e d n i e p r a w o
w y b o r c z e jest j e d y n y m r o d k i e m , k t r y p o pewnym czasie
s a m n a p r a w i m o e b dy, c h w i l o w o z n i e w a c i w e g o jego
za sto so w a n ia w ynikn m ogce. J e s t t o o w a w c z n ia , k t
r a s a m a leczy r a n y , jakie z a d a j e . Przy p o w sze ch n y m pra
w ie w y b o r c z y m n i e m o l i w e m jest na czas d u szy , aeby
c i a o w y b r a n e nie b y o d o k a d n y m i w i e r n y m w y r a z e m lu
d u , k t r y je w y b r a . N ie u le g a w tp l iw o c i , e, w y p o w i a
d a j c t o z d a n ie , o p i e r a si o n n a d o w i a d c z e n i u 1857 r o k u ;
w w y b o r a c h r. 1863 s o w a j e g o z n a la z y d o s k o n a e p o t w i e r
d ze nie . N a le y z a u w a y , e L a ss a lle nie podkrela do
w y r a n i e tej o k o l i c z n o c i , e w y n ik ' pow szechnego praw a
w y b o r c z e g o z a le n e s o d i l o c i o w e g o i kulturalnego roz
w oju klaso w ego w spoeczestw ie. Lecz je s tto raczej bra
k i e m w w y p o w i a d a n i u si, an ieli w z r o z u m i e n i u .
L a s s a ll e ch tn ie posugiw a si d ja le k t y c z n m etod
d o w o d z e n i a , lecz p o z a t f o r m lo g ic zn , k r y o si z a w s z e
w y b itn ie r e a listy c z n e p o j m o w a n i e dziejw , o p i e r a j c e si n a
p rzesan k ach rozw oju g o sp o d a rc ze g o , ja k o czynnika w y
54
ciu s p o e c z n y m n a j w a n i e j s z e g o . w i a d c z y o tern dobitnie

b r o s z u r a L a s s a l l e a O is to cie K o n s t y t u c j i .
P o d o b n i e , ja k w s z y s c y inni so c ja li ci ow ego czasu,
L a s s a ll e p r z e c e n i a s t o p i e d o j r z a o c i w c z e s n e g o r o z w o j u
g o s p o d a r c z e g o w s t o s u n k u d o s o c ja l iz m u ; d l a te g o te spo
d z i e w a si o n m o e wic ej o d t w r c z e j m o c y p o w s z e c h n e
g o p r a w a w y b o r c z e g o , ni si s p o d z i e w a n a l e a o , ze w z g l
du na w czesny stopie z r n ic z k o w a n ia k la so w e g o w N ie m
czech. W s z e l a k o p r z e c e n i e n ie t o pod w z g l d e m praktycz
n y m nie b y o sz k o d liw e; z a w d z i c z a m u L a ss a lle ten w e w
n t r z n y p o m i e , dziki k t r e m u p o tr a f i on, pom im o na
p a c i z lewej i p r a w e j s t r o n y , z a g r z a k la s robotnicz do
w alk i o p o w s z e c h n e p r a w o w y b o r c z e i p r z y g o t o w a j d u
c h o w o d o n a l e y te g o u y t k o w a n i a t e g o p r a w a . Trzeba by
o w ie l k ie g o i g b o k i e g o p r z e k o n a n i a , a b y si nie zaw a
h a i nie u s t p i w o b e c d o w o d z e t a k r o z m a i t y c h mylicieli,
ja k M a rk s , R o d b e r t u s , L othar Bucher, k t r z y , w ystpujc
p r z e c iw g o s z o n e j p rzez L a s s a l l e a n a u c e , j e d n o m y l n i e po
w o y w a l i si n a p r z y k a d F ra n c ji.
L a ss a lle z m a r w cz en iej, anieli powszechne praw o
w y b o r c z e s t a o si w N ie m c z e c h d z i e e m d o k o n a n y m . Jak
w i a d o m o , dla u r z e c z y w is tn ie n ia j e g o nie zaw aha si L a s
sa lle p a k t o w a z w c z e s n y m m i n i s t r e m p r u s k i m B i s m a r k i e m .
T r u d n o stw ie rd zi , ja k d alec e p r z y c z y n iy si do w prow a
d z e n ia p o w s z e c h n e g o p r a w a w y b o r c z e g o te p e r tr a k t a c je , j a
k o te u s t p y w je g o m o w a c h , w y j t k o w o o b l i c z o n e n a Bis-
m a r k a i k r l a p r u s k i e g o ; lecz n i e p o d o b n a p r z y p u c i , aby
d o w o d z e n i a je g o z o s t a y bez w s z e l k i e g o w p y w u . W k a d y m
r azie , ag itac ja p o w o a n e g o d o y c i a p r z e z L a s s a l l e a z w i z
k u r o b o t n i k w n ie m ie c k ic h z m u s i a i m i e s z c z a s t w o lib e r a ln e
55
d o walki o t o s a m e p r a w o dla n o w e g o p a r l a m e n t u , a c z k o l
w ie k t o s a m e m i e s z c z a s t w o u s u n o z p o r z d k u d z i e n n e g o
spraw w prow adzenia powszechnego praw a w yborczego
w Prusach. W ter. s p o s b L a s s a l l e o w i zaw dziczam y to ,
e ta ki c z y n n ik d e m o k r a t y z m u z o s t a w p r o w a d z o n y d o k o n
stytucji Z w i z k u , z k d p n i e j p r z e s z e d d o u s t a w y R z esz y
N ie m ie c k ie j.
IX.
Rozwj parlamentarny socjalnej demokracji

niemieckiej.
W p ie r w s z y c h w y b o r a c h do P nocno-N iem ieckiego

parlam entu zw izkow ego p o n io sa socjalna d em o k ra cja p o
w an porak. D o sejm u ustaw odaw czego o b ra n y zosta
je d y n ie Bebel, k t r y w w c z a s sta n a czele s a k s o s k i e j partji
lu d o w e j, lecz w y k a z y w a ju d n o ku s o c j a l i z m o w i . Do
parlam entu zw izkow ego za, p r c z Bebla, obrany zosta
je szc ze L ie b k n e c h t , k t r y r w n i e b y p o s e m o d s a k s o s k i e j
partji l u d o w e j . Z P o w s z e c h n e g o z w i z k u r o b o t n i k w n i e
m ieckich w st p ili d o p a r l a m e n t u , c z c i o w o dziki wybo
r o m c i le js z y m , I. B r .-S c h w e itz e r, F. W. F rit z s c h e , Fritz
M e n d e i E m il F e r k s t e r l i n g o s t a t n i dw aj, j a k o p rz e d s ta w ic ie le
praw ow iernej frakcji h etzfeld o w sk iej. Jakkolw iek n ie lic zn
b y a ta g r u p a , p o w s t a y w niej n a t y c h m i a s t s p o r y w spra
w a c h ta k ty c z n y c h n a g r u n c i e s t o s u n k u d o p a r l a m e n t a r y z m u .
N a s z a j m u j e tu s z c z e g ln ie r n i c a z d a , j a k a p o w s t a a p o
m i d z y L i e b k n e c h t e m a z a s t p c L a s s a l l e a w k ie r o w n i c t w i e
56
pow szechnym z w i z k i e m robotnikw niem ieckich

v . - S c h w e i t z e r e m . L ie b k n e c h t s t a w y t r w a l e n a s t a n o w i s k u p r o
te stu r e w o l u c y j n e g o ; nie c h c ia o n ani s y s z e o najm niej
szej, c h o c i a b y o r g a n ic z n e j p r a c y p r a w o d a w c z e j w p a r l a m e n
cie i o d m a w i a s w e g o p o d p i s u w y m a g a j c y m tego projek
t o m p r a w n y m ; o d m w i o n n a w e t s w e g o p o d p i s u dla p r z e
d o o n e g o przez S chw eitzera projektu p ra w n e g o o o c h ro n ie
p r a c y . C o si tyczy S c h w e it z e ra , t o u w a a o n Z w i z e k P -
nocno-N iem iecki za o rganizacj p a stw o w trw a i yw otn
i p r z y o k a z ji p r z e k a d a p r o j e k t y reform , odpow iadajcych
dem okratycznym daniom robotnikw , jako te p r o je k t y
p ra w o pastw ow ej o c h ro n ie pracy. J e g o u rz d o w e stano
w isko w z g l d e m partji n ie s o c j a lis ty c z n y c h odznaczao si
j e s z c z e w i k s z n ie z a le n o c i , ni p o s t p o w a n i e L ie b k n e c h t a ;
co za do jego n ie urzdow ego sto su nk u do pachoka Bis-
m a r k a r a d c y t a j n e g o W a g n e r a , t o w i a d o m o c i w tej s p r a
w ie o p a r t e s je d y n ie n a d o m y s a c h .
J a k e m y ju w i n n y m m ie jsc u z a zn a cz y li, w s t o s u n k u
d o p r a c y p r a w o d a w c z e j Bebel s t o p n i o w o zb lia si d o s t a
n o w i s k a , ja k ie z a j m o w a l i v .-S c h w e i tz e r, t o w a r z y s z j e g o Fritz-
s c h e , a p n ie j H a s e n c l e v e r . W zm iankow ana mowa L ieb
k n e c h t a o s t o s u n k u so c jaln ej d e m o k r a c j i d o po lityk i, zale
c a j c a ta k t y k c z y s te g o p r o t e s t u , b y a f o r m a l n i e s k i e r o w a n a
p r z e c i w k o S c h w e it z e r o w i, lecz b r a a n a cel r w n i e i Bebla.
O s t a t n i s tw ie r d z i t o w y r a n i e pa rtj i socjalno-dem okratycz-
nej w F rfu rc ie , d o d a j c , e p r z e o o n a p r z e z n ie g o i Lieb
k n e c h t a n a k o n g r e s i e S z tu tg a r c k im u c h w a a , z a le c a j c a t a k
ty k b i e r n e g o o p o r u , b y a w y n i k i e m k o m p r o m i s u p o m i d z y
n im i, p o n i e w a p o g l d y ich n a t spraw , b y n a j m n ie j, nie
b y y je d n a k ie . S t o s u n k i o b u fra kcji c h a r a k t e r y z u j e r w n i e
57
nastp u jca okoliczno: G dy w roku 1870 N apoleon III

o g o s i P r u s o m w o j n , S c h w e it z e r i je g o t o w a r z y s z e g o s o
wali z a p o y c z k w o j e n n , Bebel z a i L iebknecht w strzy
m ali si o d g o s o w a n i a , d o w o d z c , e w o j n a ta je s t nieu
n i k n i o n y m i n a t u r a l n y m s k u t k i e m polityki B i s m a r k a , a do
s t a r c z e n i e dla niej r o d k w b y o b y ze s t r o n y so c ja l n e j de
m o k r a c j i p o p i e r a n i e m tej polityki.
D o p i e r w s z e g o p a r l a m e n t u Rzesz y w y b r a n y zosta je
d y n ie Bebel, lecz u w iz ie n ie p r z e s z k o d z i o m u p r z y j u d z i a
w p r a c a c h p a r l a m e n t u . D o d r u g i e g o p a r l a m e n t u (1 8 7 4 ) w s t
p i o ju 9 czonkw rozdw ojonej w wczas je s z c z e partj i.
Ich zachow anie si w rozpraw ach parlam entarnych b y o
praw ie jednakow e. W spraw ach spornych linia rozam u
p r z e c h o d z i a w p o p r z e k o b u frakcji. Gdy, naprzykad, t o
w a r z y s z f ra k c y jn y L ie b k n e c h t a , J u lj u s z M o tt e le r ow iadczy
p e w n e g o r a z u w p a r l a m e n c i e , e s o c j a l n a d e m o k r a c j a , b y
n a j m n ie j, nie jest p r z e c iw n ic z k C e s a r s t w a , j a k o o r g a n iz a c ji
p a s t w o w e j , lecz w y s t p u j e j e d y n ie przeciw ko panujcym
w Cesarstw ie s to s u n k o m , z o sta on bardzo o s tr o potpio
ny p rze z p r a s j e g o w a s n e j frakcji.
J e s i e n i t e g o r o k u (18 74 ) r o z p o c z y si u k a d y w s p r a
w ie z j e d n o c z e n i a o b u frakcji, a z w i o s n r o k u 1875 N iem
cy z n a y ju ty lk o je d n z j e d n o c z o n p a r tj s o c j a l n o - d e m o -
k r a ty c z n .
W s k u t e k z m i a n , ja k ie z a c h o d z i y , z a r w n o w w arun
k a c h p r a w n y c h partji, ja k o te w lic z e b n y m s k a d z i e jej
p rze dstaw ic ie li w p a r l a m e n c i e , t r u d n o p r z e p r o w a d z i n i e p r z e r
w anie zdajc w o k re lo n y m kierunku wytyczn rozw oju
jej s t o s u n k u d o p a r l a m e n t a r y z m u . W s z a k e nie u le g a w t
p liw o c i, e z w y j t k ie m n ie z n a c z c y c h p r z e rw , s o c j a l n a de-
58
m o k r a c j a w ci gu te g o cz a s u cz y n ia u s ta w ic z n e i stanow
cze k r o k i w k ie r u n k u parlam entaryzm u. wiadczy o te m
charakter przedkadanych p rzez ni projektw praw nych
i p o p r a w e k d o p r o j e k t w , j a k o te c o r a z w z r a s t a j c y u d zia
jej w k o m i s j a c h p a r l a m e n t a r n y c h . Podczas sesji r. 1874,
J u l j u s z M o tt ele r, b d c w y b r a n y m d o je d nej z k o m is ji par
l a m e n t a r n y c h , p o w s t r z y m a si o d w s z e lk ie g o u d z i a u w jej
p r a c a c h i, bez w zg l d u n a wyej w ym ienione ow iadczenie
je g o , z g o d z i si by obecnym na p o s ie d z e n ia c h k o m is ji
j e d y n ie w c h a r a k t e r z e w id z a . Lecz o d o w e g o cz a s u s o c
jalna dem o k ra cja sto p n io w a zacza przyjm ow a udzia czyn
ny w o b r a d a c h k o m is ji p a r l a m e n t a r n y c h ; p r z y s t p u je o n a d o
prac s e k r e ta r ja tu , bie rz e na sie b ie opracow anie raportw
o pracach k o m is ji itp. Nie d o te g o , s o c j a l n o - d e m o k r a -
t y c z n a f ra k c ja p a r l a m e n t a r n a p o s i a d a swych p r zedsta w ic ie li
w t. z. S e n i o r e n k o n v e n t , tu z n a c z y delegacji p rze d staw ic ie li
r o z m a i t y c h frakcji p a r l a m e n t a r n y c h , m a j c e j n a celu r e g u l o
w a n i e p o r z d k u b ie c y c h s p r a w w p a r l a m e n c i e . N ie z r z e k
a b y si o n a r w n i e u d z i a u w p r e z y d j u m izby, g d y b y to
nie b y o p o c z o n e z obow izkiem przedstaw iania si od
c z a s u d o cz asu c e s a r z o w i n i e m i e c k i e m u , lub o s ta te c z n i e g d y
b y in n e fra kcje z a d o w o l i y si o w i a d c z e n i e m , e socjalna
d e m o k r a c j a g o t o w a jest w y p e n i w szy s tk ie, p r z e p i s a n e prze z
statut p arlam entu, obow izki.
P o d o b n e u c h y l e n ie si o d d w o r s k i c h lub t e m u p o d o b
n y c h wizytacji n i e m a ju nic w s p l n e g o z z a s a d n i c z y m n ie
uznaw aniem C e s a r s tw a , j a k o t a k ie g o . W p r a w d z ie stoi so
c j a ln a d e m o k r a c j a , ja k p o p r z e d n i o , n a s t a n o w i s k u p o lity c z
n e g o n i e p r z e j e d n a n i a w' s t o s u n k u d o rz d u i o d m a w i a m u
o n a j a k i c h k o l w i e k b d r o d k w p ie n i n y ch ; w s z a k e g o t o w a
59
je s t w s p d z i a a w w y p r a c o w y w a n i u p r a w , g o s o w a z a p r o
j e k t a m i p r a w n y m i , ' g d y t a k o w e s t a n o w i is t o tn y k r o k n a p r z d
i n ie u c h y l a si n a w e t, gd y z a c h o d z i p o t r z e b a , o d w o e n i a
niektrych czynnoci na urzdnikw pastw ow ych. C o w i
cej, w chwili o b e c n e j je st o n a moe bardzie j ni jakakol-
w i e k b d in n a partja zainteresow ana w rozszerzeniu
d z ie d z in y d z i a a l n o c i R z e s z y , d r o g p r z e n i e s i e n i a
na ni moliwie wikszej iloci spraw adm i
n i s t r a c y jn y c h i praw odaw czych. W ikszego przeciw iestw a
ze stano w isk ie m pierw otnie z a j ty m p rzez L i e b k n e c h t a nie
m o n a so b ie w yobrazi; isto tn ie socjalna dem okracja je st
o b e c n i e w a c i w p a r t j R z e s z y ( R e i c h s p a r t e i ).
P rzeobraenie to nie zostao dokonane raptow nie
i, rzecz p r o s t a , nie b ez w e w n t r z n y c h sta r , c z a s a m i nawet
bard z o ostrych. Szczeglny o p r n ap o tk a udzia w r o z m a
itych k o m i s j a c h p a r l a m e n t a r n y c h . D z i a o si to w cz a s ie
t r w a n i a , ta k z w a n e g o , S o z i a l i s t e n g e s e t z w y j t k o w e g o p r a
w a przeciw ko socjalistom . Nie bd zie przesad z nas ze j
s t r o n y , jeeli p o w i e m y , e s o c j a l n a d e m o k r a c j a , s to c z y w s z y
zw ycisk w alk z tym praw em , wysza z pod jego ucisku,
b ard z iej r o z w i n i t a p a r l a m e n t a r n i e , ni b y a p o p r z e d n i o . N i e
zad o w o len ie z tego p o w o d u znalazo w w czas w yraz w r u
c h u , ta k zwanych, m o d y c h r u c h u przejciow ym , k try
ty l k o c h w i l o w o ciesz y si p o w o d z e n i e m i w p y w e m .
X.
Zagadnienie wspudziau w rzdach.
S krelony wyej proces rozw ojow y, ja ki si odby

w N ie m c z e c h , z n a l a z w y r a z rw nie i w innych k r a ja c h .
P o p i e r w s z e , o lb r z y m ie , c o r a z w z r a s t a j c e p o w o d z e n i e s o c j a l
nej d e m o k r a c j i n ie m ie ck ie j n a w y b o r a c h p o b u d z i o s o c j a l i s
t w tych k r a j w , gdzie i s t n ia o ju dem okratyczne praw o
w y b o r c z e , d o m o liw ie s t a n o w c z e g o i s z e r o k i e g o w y k o r z y s
t a n i a t e g o p r a w a , w k r a ja c h za, w k t r y c h k la s a robotni
cza bya p o z b a w io n a p raw a w y borczego, po w oany zosta
d o y cia p o t n y r u c h , m a j c y n a celu z d o b y c ie takow ego.
W te n s p o s b , w e w s z y s tk ic h k r a ja c h , gdzie istnieje jako
ta k i e z n o n e p r a w o w y b o r c z e , z n a j d u j e m y p a r tj e so c ja l is ty c z
ne, d z i a a l n o k t r y c h znajduje swj w yraz w w yborze
prze d staw ic ie li, b d d o p a r l a m e n t u , b d d o in n y c h in sty
tucji p r z e d sta w ic ie lsk ic h , o r a z w ud ziale d e p u t o w a n y c h w p r a
c a c h ty ch instytucji.
W o b e c o l b r z y m i c h r n ic , z a c h o d z c y c h w p r a w o d a w
s tw ie p o lit y c z n y m r o z m a i t y c h k r a j w , w t r a d y c ja c h y cia
p a r t y j n e g o i u g r u p o w a n i u si partji, jest z u p e n i e n a t u r a l n e m ,
e t a k t y k a s o c ja l is ty c z n a w r o z m a i t y c h p a r l a m e n t a c h nie jest
z u p e n i e j e d n a k o w , e p o s i a d a o n a tu i o w d z ie , b d c h a
r a k t e r bard z iej o p o r t u n i s t y c z n y , b d b ardzie j n i e p r z e j e d n a n y .
61
P o z o s t a w i a j c n a s t r o n i e N ie m c y , w y s t a r c z y p o r w n a w z o
rowo zorganizow an p a r tj s o c j a l n o - d e m o k r a t y c z n D a n ji
z w o s k p a r t j s o c ja lis ty c z n , p o d w z g l d e m ich stosunku
do parlam entaryzm u. W p i e r w s z y m z ty ch krajw mamy
o p i e r a j c si p r z e w a n i e na drobno-w ociaskich czynni
k a c h d e m o k r a t y c z n y c h lew ic m ie s z c z a s k , oraz rozw j
w z g l d n ie s p o k o j n y o charakterze do postpow ym ; we
W oszech n a to m ia st m n s tw o zm iennych i przejciow ych
u g r u p o w a p a r ty j n y c h o r a z d n o d o w s t r z n i e , z a r w
n o w izbie, ja k i p o z a ni. N iem oliw em je s t te d y , a b y
p o d o b n e o k o l i c z n o c i nie w p y n y n a t e m p e r a m e n t i tak
ty k d a n y c h partji so c ja l is ty c z n y c h .
N adto posiadaj parlam enty sw oje w asne, w ew ntrzne
p r a w a r o z w o j o w e , k t r y m p o d l e g a j w s z y s tk ie p o w a n i e j s z e
o r g a n i z a c j e p a r ty j n e . Jednostka odo so b n io n a, k t rej gos
nie w y w i e r a d e c y d u j c e g o w p y w u p r z y g o s o w a n i a c h p a r l a
m e n t a r n y c h , je s t o d ty c h p r a w w z g l d n ie n ie za le n . Lecz
s k o r o j a k a g r u p a p a r l a m e n t a r n a je st d o s t a t e c z n i e siln a, a b y
w p y n n a k i e r u n e k w s k a z w k i n a szali p a r l a m e n t a r n e j , t o
nie m o e si o n a z r z e c uw aru n k o w an e j osignitym przez
n i s t a n o w i s k i e m o d p o w i e d z i a l n o c i . M usi o n a , chcc nie
c h c c , w y p o w i e d z i e si r z e c z o w o w o m a w i a n y c h s p r a w a c h .
W y j te k p o d ty m w z g l d e m mog stanow i j e d y n ie
p a r tj e a b s o l u t n e g o p r o t e s t u , to z n a c z y partj e, w y c z n i e u p o
w a nione do p ro te sto w a n ia przeciw ko o k re lo n e m u u s tr o jo
wi p r a w n e m u , ja k n a p r z y k a d , p a r tje z a g a r n i t e g o p r z e m o c
k r aju . D la p r ze d staw ic ie li z a wielkiej k la sy s p o e c z n e j , i n
te r e s y k t r e j z o s t a j d o t k n i t e p r z e z w s z y s tk ie niem al za
rz d z e n ia a d m i n i s t r a c y j n e i p r a w n e p r o t e s t b e z w z g l d n y ,
j a k n a s d o w i a d c z e n i e n a u c z y o , je st r z e c z z u p e n i e n i e w y
62
konaln. M o e o n z a d o w o l n i j e d y n ie n a j b a r d z ie j p o r y w c z e
c z y n n ik i tej klasy , p o d c z a s g d y re sz ta , to je st s z e r s z e m a s y ,
u le g a j w p y w o m in n y c h partji. Partje bezw zgldnego p r o
te s tu , jeeli w y r a a j in te r e s a n a r o d o w o c i o w e , skazane s
n ie ru c h o m o i bezczynno, w innym w yp ad k u s o n e
w y s t a w i o n e n a ci g e o d p y w y i p r z y p y w y , p o n i e w a wy
s t p u j , nie j a k o p r z e d s ta w ic ie le o k r e l o n y c h interesw
i odpow iadajcych p ew nem u stanow i rze czy da, lecz
p r z e w a n ie , jako w y razicie le nastroju. M ona z ca
p e w n o c i p o w ie d z ie , e, g d y b y socjalna d em okracja za
s t y g a n a p i e r w o t n y m p u n k c i e w id z e n ia L ie b k n e c h t a , n ie d a
a b y o n a w ia tu t e g o o b r a z u n i e u s t a n n e g o r o z k w itu , o k t
r y m w ia d c z y c a a jej p r z e s z o ; poniew a na pnocy
N i e m i e c nie b y o partji m i e s z c z a s k o - r a d y k a l i s t y c z n e j , k t r a b y
uw ia d o m ia sobie i p o p a r a dnoci robotnikw do re
f o r m , t o , w czeniej czy p n i e j, m u s i a a b y z koniecznoci
pow sta obok so c jaln ej dem okracji robotnicza partja re
form .
O b a w a ta n a s u w a a si z t a k o c z y w is to c i , e F ry
d e r y k E n g e l s w s w o je j p r z e d m o w i e d o W alki k l a s M a r k s a
n ie z a p a t r u j e si ju n a d z i a a l n o p a r l a m e n t a r n , j a k o na
w y m a g a j c y k o n t r o l i d r u g o r z d n y r o d e k , lecz j a k o n a re
gularn, n ie z b d n , w sz d z ie n i e u n i k n i o n , n a r z u c a j c si
t a k t y k k la sy r o b o tn ic z e j . Nie o b a w i a si o w ia d c z y , e:
ju w k r a ja c h r o m a s k i c h n a w e t r o b o t n i c y zaczynaj co
r a z lepiej r o z u m i e , e s t a r t a k t y k t r z e b a z m ien i. W sz
dzie uc z si n a n a s z y m p r z y k a d z ie , ja k n ale y korzysta
z p r a w a w y b o r c z e g o i z d o b y w a w s z y s tk ie d o s t p n e d la n a s
p la c w k i. W e F ra n cji n a w e t, w k t r e j wicej, ni od stu
lat, j e d n a r e w o l u c j a n a s t p u j e p o dru gie j, w k t rej niem a
63
je dn ej partji, k t r a b y nie d o r z u c i a sw o je j cegie k i do spi

s k w , p o w s t a i in n y c h c z y n w r e w o l u c y j n y c h ; w e F ra n c ji,
w k t r e j d l a t e g o r z d n ig d y nie moe by pew ny w ojska,
i g d zie w o g l e w a r u n k i b ardzie j s p r z y ja j wybuchom po w
s t a c z y m , ni w N i e m c z e c h , n a w e t w e F ra n c ji [socjalici
c o r a z b ar d z iej r o z u m i e j , e nigdy nie o s i g n t r w a e g o z w y
ci stw a , o ile nie p o z y s k a j p r z d te m wie lkic h m a s lu d n o c i
1 tu ju za n ajb li sze z a d a n i e partji u z n a n o prac propa-
gandystyczn i dziaalno p a r l a m e n t a r n ,
W in n y m m ie jsc u tej p r a c y z n a j d u j e m y n a s t p u j c e z n a
m i e n n e zd a n ie : T o o w o c n e k o r z y s t a n i e z p o w s z e c h n e g o p r a
w a w y b o rc ze g o stanow i zupenie n ow y ro d ek bojow y prole-
ta rjatu , k t r y c o r a z bardz ie j si d o s k o n a l i . O k a z a o si, e
in stytu cje p a s t w o w e , w k t r y c h z o r g a n i z o w a n e jest pano
w a n i e b u r u a z ji, d a j p r o l e t a r j a t o w i dalsze je szc ze r o d k i , za -
p o m o c k t r y c h k la s a r o b o t n i c z a m o e te in sty tu cje zw al
cza. W z i li m y u d z i a w w y b o r a c h d o s e j m w k r a j o w y c h ,
r a d m ie jsk ic h , s d w p r z e m y s o w y c h , w a l c z o n o z b u r u a z j
o kady p o ste ru n e k , p rzy ktrego obsadzeniu m iaa g o s
d o s t a t e c z n a c z p r o l e t a r j a t u . W te n s p o s b d o s z o d o te g o ,
e b u r u a z j a i r z d wicej o b a w i a j si legalnej ni n ie le
galnej d z i a a ln o c i r o b o tn ic z e j , wicej w y n ik u w y b o r w ,
ni w y n ik u p o w s t a n i a .
T o p o w o a n i e si n a u d z i a w r o z m a i t y c h in s t y tu c j a c h
p rz e d s ta w ic ie ls k ic h nie wyczerpuje spraw y, ani ilociow o,
ani j a k o c i o w o , lecz nie je st to w a n e ; w a n i e j s z e m je st to
zasadnicze ow iadczenie, e regularne i cigle korzy
sta nie z p o w s z e c h n e g o p r a w a w y b o r c z e g o p o c i g a za s o b
okrelony s p o s b w alk i, czyli, ina cz ej p o w ie d z ia w s z y , je st
z ty m spo so bem walki organicznie zwizane.
64
D z i a a tu p r a w o k o n s e k w e n c j i , o d k t r e g o nikt uch y li si
n ie m o e .
Lecz ja k d a l e k o w inna si rozciga nasza konsek
w encja? O t o je st w ie lk ie p y ta n ie , z a j m u j c e o b e c n i e w iat
s o c ja l is ty c z n y i r o z t r z s a n e z niezw yk nam itnoci na
d w u c h m i d z y n a r o d o w y c h k o n g r e s a c h w P a r y u w r. 1900
i w A m s t e r d a m i e w r. 1904. Z a g a d n i e n i e s p r o w a d z a s i d o
te g o , cz y m o g socja lici p r z y j m o w a u d z i a w r z d a c h , s t a
n o w i c y c h po lity cz n y s p l o t rozm aitych partj i? lu b inaczj
i c i le j czy m o g so c jalici w stpow a do skadajcego
si z c z y n n i k w b u r u a z y j n y c h r z d u ? C zy je st t o k o n i e c z
n y m w y n i k i e m d z i a a ln o c i p a r l a m e n t a r n e j s o c ja ln e j dem o
k rac ji? Z a r w n o K ongres Paryski, jak i A m ste rd a m sk i, od-
d o w i e d z i a y n a t o p y ta n ie przeczco; ostatni je szc ze bar
dziej o s t r o , ni p ie rw sz y; m o e m y p r z e t o w dalszym cig u
d o w o y w a si n a u c h w a t e g o k o n g r e s u , j a k o n a p n i e j
s z i bard z ie j w y r a n . 1 o t o z n a m i e n n y m jest, e nawet
b ard z iej s t a n o w c z a uchw aa a m s te rd a m s k a w ypow iada si
j e d y n ie w a r u n k o w o .
P u n k t d rugi u c h w a y w s p r a w i e ta k ty k i s o c ja listy c z n e j
b r z m i ja k n a s t p u je : s o c j a l n a d e m o k r a c j a nie moe dy
d o u d z i a u w e w a d z y r z d o w e j w o n i e s p o e c z e s t w a b u r -
uazyjnego. W yczerpuje to jednak ty lk o je d n stron
s p ra w y , m ianow icie stron, do roztrzygnicia a tw ie jsz .
W s ze lki u d z i a w r z d a c h p o c i g a za sob rwnie cz
o d p o w i e d z i a l n o c i z a w s z y s tk ie z a r z d z e n i a w a d z y ; dla partji
za, b d ce j p r z e d s ta w ic ie lk s z e r o k ie j , za le ne j, w y z y s k i w a
nej, n ie p o s i a d a j c e j m a s y , r e p r e z e n t u j c e j przeto je dnocze
nie i d n o c i p o w s t a c z e tej m a s y , odpow iedzialno po
d o b n a p o c z o n a je st z ta k p o w a n e m i s k u t k a m i , e p o k u s a
65
u b i e g a n i a si o n i d e n i a d o niej nie je s t z b y t wielk.

T w ie r d z e n ie : nie m o e d y u nic nam przeto nie mwi
i dlatego byoby dziwactwem z n aszej s t r o n y u c h w a t
z w a lc z a .
I s to tn a f o r m u a p y t a n i a w i n n a by p o s t a w i o n a inaczej,
m i a n o w i c i e : cz y moe socjalna dem okracja przy punkcie
u d zia we w adzy rzdowej w o n ie sp o e cz e stw a b u rua-
z y j n e g o p r z e p r o w a d z i lini d e m a r k a c y j n , o w ia d c z y w s z y :
d o t e g o m ie js c a i ani k r o k u dal ej? Czy m o e ona w tej
spraw ie, na p o d o b ie stw o papiestw a rzym skiego ustanow i
spiow fo rm u : non posumus. C zy te nie w y n i k a
lo g ic zn ie z jej d z i a a ln o c i p a r l a m e n t a r n e j , e d e m o k r a c j a s o
c jaln a p o w i n n a b y p r z y g o t o w a n a n a to, a e b y w pewnej
chwili wzi n a sie b ie w s z y s tk ie niedogodnoci, zw izane
z udziaem w rzdach m ieszanych? Z arw no kongres Pa
ryski, ja k i A m s t e r d a m s k i s t a r a n n i e u n i k a y w y r a n e j o d p o
wiedzi n a to p y ta n ie .
N iew tp liw ie , ta k n a l e a o p o s t p i ; albowiem odpo-
, w ie d, b e z w z g l d n ie p rz e c z c a , skazaaby socjaln dem o
kr a c j w w y p a d k a c h wielkic h p rze sile s p o e c z n y c h n a s m u t
n k o n i e c z n o z d e p t a n i a n o g a m i y w o t n y c h i n t e r e s w klasy
r o b o tn ic z e j i z n i w e c z e n i a cikiej p r a c y d z i e s i te k lat.
Z a g a d n i e n i e p o d o b n e m o e o c z y w i c ie p o w s t a jedy
nie w k r a ja c h , w k t r y c h is to tn ie panuje parlam entaryzm
t. j. t a m , gd zie d e c y d u j c a w a d z a r z d o w a n a le y na p o d
sta w ie k o n s ty t u c ji d o r e p r e z e n ta c ji lu d o w e j; p o z a t e m moe
o n o w y o n i si w s z d z i e p r z y p o w s t a w a n i u r z d w rew o
lu c y jn ych. W k r a j a c h za, gdzie w a d z a r z d o w a n ie z o s t a
je z a t w i e r d z o n a p r z e z parlam ent, w stpienie so c ja l is ty do
r z d u w z w y k y m c z a s ie jest n ic ze m i n n e m , ja k p r z e j c i e m
;t / ./1 e r n s t e i n . Pa rla m en tary zm a Socjalizm. 5.
6 6
do szeregw biurokracji ( u rz d n ic tw a ) . S o c ja lis t a

taki p rze z t o s a m o p r z e s ta j e b y c z o n k i e m partji. Pytanie
to u w z g l d n ia tedy, b d p o s t p o w y r o z w j p olity cz n y , b d
sy tu a c j r e w o l u c y j n . N a d t o p y ta n ie zaw iera przypuszcze
nie, e p r z e c i w k o s o b i e is to tn ie stoj dw ie w rogie grupy:
p a r tj a lu b k o a lic ja p rze d staw ic ie li interesw r e a k c y jn y c h
i szereg partji, m nie j w icej w y t r w a l e bronicych postpu
p o l it y c z n e g o . T ylko w ta k ic h w arunkach p rz e d s ta w ic ie le
o d a m u mieszczaskich czyn n ik w postpow ych zaofiaruj
s o c j a l i s t o m w zici e u d z i a u w sk a d z i e rz d u . W ta k ic h w a
r u n k a c h so c jalici m o g , ja k t o si z r e s z t ju z d a r z y o w e
F ra n cji, o w i a d c z y r a d y k a l i s t o m : m y p o z o s t a j e m y po za
r z d e m , lecz b d z i e m y w a s p o p i e r a l i p r z e c i w k o koalic ji re
ak c y jne j o tyle, o ile w y ist o tn ie z a m i e r z a c i e p r z e p r o w a d z i
o k r e l o n e r e f o r m y , i, o ile b dzie cie p o z a t y m w stosunku
do ro bo tn ik w stosow a taktyk lo ja ln i uprzedzajc.
M o e t o n a p e w ie n c z a s w y s ta r c z y , a n a w e t nie b y p o z -
b a w i o n e m p e w n y c h k orzy c i; lecz w r z e c z y w is to c i, n a w e t
w takim w yp ad k u , socjalna d em o k ra c ja nabiera ce ch partji
r z d o w e j. W s z e l a k o im bardz ie j z a o s t r z a j si przeciw ie
stw a, t e m n a t a r c z y w i e j m o e si w yoni konieczno od
s t p i e n i a od tego b i e r n e g o s t a n o w i s k a i w z i c ia u d z i a u
w r z d a c h , c e le m s p o y t k o w a n i a w a c iw y c h s o c ja ln e j d e m o
kracji z d o l n o c i d o stanow czych zarzdze. A zdarza si
cz s to w dzieja ch , e zostaj w ytw orzone d ziea , kt ry m
s d z o n o o d e g r a r o l t a r a n w lub s z a c w w r o z w o j u s p o
ecznym .
W dokonyw anych przeobraeniach spoecznych si a
p o lit y c z n a nie je st j e d y n y m c z y n n ik ie m , lecz m o e o n a je p o
t nie p r z y s p i e s z y i u w o l n i lu d z k o , a w tym w ypadku
67
i k la s r o b o t n i c z , o d w ielu k l sk, o d nisz cz c ej i w yczer

p u j c e j w alki. Je eli s o c j a l n a d e m o k r a c j a p r z e z w stpienie
do rzdu m o e zdoby m o n o p rze p ro w ad z en ia o d p o w ie d
nich z a r z d z e , t o p y ta n ie n a s z e n a l e y s f o r m u o w a ju nie
ta k , ja k p o p r z e d n i o : czy m a m y p r a w o u c z y n i t o lu b o w o ?
lecz inaczej: czy m a m y p r a w o t o lu b o w o l e k c e w a y ?
Je e li p o l i t y k a n ie je st s p r a w n a s t r o j u , t o n iep o d o b n a od
niej o d g r a n i c z y p o c z u c i a o d d o w i e d z i a l n o c i z a t o d r o b i n
w a d z y , k t r si p o s i a d a o ; n a s t p u j e chw ila, k ie d y oko
lic z n o c i z a w o a j d o n a s : o t o p o t g a , k t r e j t y l k o n i e u d o l
n y k i e r o w n i k nie s p o y t k u j e !
S t a n o w c z y z a k a z p rzy j cia u d z i a u w r z d a c h m iesza
n y c h r w n a b y si p r z e p is o w i, z a l e c a j c e m u p r z y w s z e lk ic h
okolicznociach, przekada w y g o d pa rtj i ponad in te r e s a ,
d la k t r y c h p a r t j a is tnieje. P r c z te g o , sprzeciw iaoby si
t o n a s z e m u p o j c iu o spoeczestw ie, jako o organizm ie
r o z w i j a j c y m si, K o n g r e s a m s t e r d a m s k i o m a l , e n ie po
p e n i t a k i e g o b d u . W pierw szym punkcie w ym ienionej
uchw ay pow iedziane jest, e s o c j a l n a d e m o k r a c j a o d m a
w ia w sz e lk ic h r o d k w , m a j c y c h n a ce lu u t r z y m a n i e u w a
dzy k la s p a n u j c . Nie bylibym y takiem u postaw ieniu
kw estji p r z e c iw n i, g d y b y s p o e c z e s t w o i s t o tn ie s k a d a o si
ty lk o z d w u c h klas, u g r u p o w a n y c h w dwa w ie lk ie stro n
nictw a. L ecz p o d o b n e g o s t a n u r z e czy nig d z ie nie z a u w a a
my; s z c z e g ln ie w k r a ja c h , bardz ie j postpow ych, rozwj
s p o e c z n y n igdzie nie p r z e ja w ia dnoci do podobnych
o s t r y c h p r z e c iw ie s tw . W w i k s z o c i p a r l a m e n t w , so c jalici
m u s z si d e c y d o w a w w yborze pom idzy grup pa rtj i
m i e s z c z a s k o - r a d y k a l n y c h , a p a r tj a m i p l u t o k r a t y c z n o - f e u d a l -
n em i z s p r z y m i e r z o n y m i z n ie m i b u r u a . Je e li o k o l i c z n o c i
6 8
s k a d a j si ta k, e rad yk a lic i m i e s z c z a s c y z so c ja l is ta m i
t w o r z w i k s z o , dziki k t rej z o s t a j e p o w o a n e do y cia
m i n i s t e r s t w o p o s t p o w e , t o socja li ci u sta w icz n ie o d m a w i a
jc r o d k w , s k a d a j c e m u si, b d c o bd, z czynnikw
n i e p r o l e t a r j a c k i c h r z d o w i , sp rzy ja lib y , wobec istnie jcych
p r z e p i s w p a r l a m e n t a r n y c h , je d y n ie pow rotow i do w a d z y
m i n i s t e r s t w a f e u d a l n o - p l u t o k r a t y c z n e g o ; o c z y w i c ie czyniliby
to d l a te g o je d y n ie , aby p rzy pie rw sz ej ok azji p rzyc zyn i si
do jego upadku. Lecz kady, k to w y ja ni sobie podobn
s y tu a c j , z m u s z o n y bdzie p r z y z n a , e p o d o b n a gra p o li
ty c zn a , k i l k a k r o t n i e p o n a w i a n a , m u s i n ie c h y b n ie p o n i e p o
r a k , ze w z g l d u n a z a w a r t w niej n ie d o r z e c z n o . M o
na , nie o b a w i a j c si z a r z u tu o d g r y w a n i a roli p r o r o k a , z c a
p e w n o c i p o w ied z ie , e s a m i w y b o r c y pooyliby kres
ta kie j grze. N ie m o n a p rze z d u s z y cz as b e z k a r n i e p o n i e
w i e r a i n t e r e s a m i wielkiej kla sy , j a k k o l w i e k b y y b y szacun
ku g o d n e z a s a d y , w imi k t r y c h to si czyni.
P arlam entaryzm , pow tarzam y, posiada sw oje okrelo
ne p r a w a r o z w o j u . S t r o n n i c t w o lub g r u p a s t r o n n i c t w m o e
u n i k n ich w p y w w , p o z o s t a j c p o za p a r l a m e n t e m , lecz
nie m o e o n o , w s t p iw s z y d o p a r l a m e n t u i p r z y j m u j c ud zia
w j e g o p r a c a c h , n a d u s z y c z a s u w a a si za s to j c e po
za sf e r d z i a a n i a tych p r aw ; m o n a b y tu p o w t r z y z a Me-
fisto felese m :
W o l n i je s te m y w p ie r w s z y m ,
N i e w o l n i k a m i w d r u g im .
N ie nale y w s z a k e b r a tr a g ic z n ie to n i e w o l n i c t w o .
N ie jest o n o w c a le g o r s z e m , ni n a s z a z a l e n o o d o k r e
l o n y c h p r a w n atu ry ; i z t e g o p o j m o w a n i a w c a le nie w yni
ka, e p o w i n n i m y si w y rz e c naszej istoty. Najlepiej w i a d
69
cz y o te m c h y b a h i s t o r j a d z i a a ln o c i p a r l a m e n t a r n e j s o c j a l
nej d e m o k r a c j i n ie m ie c k ie j do d n ia dzisie jsze go . Jest to
h i s t o r j a n i e u s t a n n y c h u c h y b i e p r z e c iw z a s a d o m t a k t y c z n y m ,
u c h o d z c y m d a w n ie j za n i e z o m n e praw dy. Nie byo ani
j e d n e g o o d c h y l e n i a o d p i e r w o t n i e z a k r e l o n e j d r o g i, an i j e
d n e g o w y s t p i e n i a z g r a n ic cisego p o lit y c z n e g o odosob
n ie n ia , o d k t r y c h nie s p o d z i e w a n o si w sw oim c z as ie
rozkadu partji i k t r y c h nie potp io n o w po m ien n y ch
uchw aach. N ie m n ie j p r z e to , socjalna dem okracja, r o z r a s
ta j c si cigle, c z a s e m n a w e t w a n ie , dziki ty m uchybie
n i o m , stoi w s z e r e g a c h b ard z iej z w a r t y c h i w alc zy o cele,
b ard z ie j w y r a n e , anieli k i e d y k o l w i e k b d p r z e d te m ; nato
m ia st, z a s t a n a w i a j c si bliej nad dawnymi okresam i ru
c h u , p r z e k o n y w u j e m y si c o r a z b ard z ie j, e nig dy n ie b y a
o n a ta k z a w a r o w a n o d n i e b e z p i e c z e s t w a s ta n ia si o f i a r
s z a r l a t a n w i a w a n t u r n i k w , ja k obecnie, kie dy w N iem
cz ec h np. p o s y a dla d z i a a ln o c i p a r l a m e n t a r n e j , c a a r m j
sw oich czonkw do w ielk ic h i m a y c h instytucji repre
z e n t a c y j n y c h Rzeszy, P a s t w i g m in .
XI.
Szlaki przyszoci.
R o z p r a w n in ie jsz n a l e a o b y z a o p a t r z y w kilka u w a g
o is tocie p a r l a m e n t a r y z m u . W szelako p arlam entaryzm , p o
d o b n i e ja k P a s t w o , je st in sty tucj, p o d l e g a j c r o z w o j o w i ,
in sty tu cj, k t r a w r o z m a i t y c h c z a s a c h w y k a z y w a a i w y
k a z y w a bdz ie r o z m a i t e oblicze . Z tego w zg l d u m ona,
je d y n ie o m a w i a p o s z c z e g l n e f o r m y , w k t r y c h si prze
jaw ia parlam entaryzm ; jego o g ln a z a s a d a z a : c ia o , po
chodzce z w y borw z uposaonym i w praw a praw odaw
cze i adm inistracyjne p r z e d s ta w ic ie la m i is toty spoecznej
nie w y m a g a s z c z e g l n e g o w y ja n ie n i a .
J e d n a k o w o u w a a m y za s t o s o w n e sk r e l i k r tk i z a
rys w a r u n k w historycznych p a r la m e n t a r y z m u jego zew
ntrznych o b ja w w i w ew ntrznych czynnikw jego roz
w o ju .
1. P a r l a m e n t a r y z m n ale y o d r n i a o d z g r o m a d z e n i a
l u d o w e g o t. z. o d z g r o m a d z e n i a w s z y s tk ic h d o r o s y c h m
cz yzn, lub p r z y n a j m n i e j w s z y s tk ic h o j c w r o d z in y , r e g u l a r
nie lub w m i a r p o t r z e b y z w o y w a n y c h , dla o m w i e n i a
z b r o j n y c h i i n n y c h p r z e d s i w z i , dla w ym ierzenia spra
wiedliwoci lu b w okolicznociach b ardzie j przyjaz
n y c h w cela ch p r a w o d a w c z y c h . Podobne zgrom adz-
71 -
n ia s p o t y k a m y n ie m a l u w s z y s tk ic h narodw na s z cz eb lu
u tw o rzonej gm iny rodow ej, a czasam i rw nie w o k resa ch
przejciow ych od z w i z k u rodowego do Pastw a. Is to t
r n ic y , z a c h o d z c e j p o m i d z y parlam entaryzm em a zgro
m a d z e n i e m l u d o w y m , je st ta okoliczno, e przy p arla
m e n t a r y z m i e z p r a w a u d z i a u w om aw ianiu i uchw alaniu
s p r a w k o r z y s t a j j e d y n ie d e l e g o w a n i , lub o g r a n i c z o n a sfera
m w h o n o r o w y c h lub i n n y c h o s b u p r z y w i l e j o w a n y c h .
2. O g r a n i c z e n i e iloci osb, przyjm ujcych udzia

w o m a w ian iu sp raw spoecznych, st a je si nieuniknionem
z chw il , g d y l u d n o licze bnie p r z e k r o c z y a p e w n g r a n i c
i, gd y, w s k u t e k bard z ie j r o z w i n i t e g o ycia gospodarczego,
sp raw y podlegajce om w ieniu, nabieraj charakteru bar
dziej z o o n e g o .
Istn ie je p e w ie n kres, z a r w n o pod w z g l d e m skadu

lic ze b n eg o , ja k i ze w zg l du n a isto t om aw ianych spraw ,
p o z a k t r y m z g r o m a d z e n i e lu d o w e , j a k o organ praw o
d a w c z y lub a d m i n i s t r a c y j n y , n ie u n i k n i e n i e trac i s w o j r a c j
by tu; w ystpuj rozm aite uo m n o ci, ktre prow adz, bd
d o r o z k a d u s p o e c z e s t w a , b d d o tyranji.
W n a j l e p s z y m w y p a d k u w y a n i a si k o n i e c z n o u t w o
r z e n ia s k a d a j c e g o si z d e l e g o w a n y c h , bardzie j c i s e g o z g r o
m a d z e n i a dla r o z p a t r z e n i a ty ch s p r a w , k t r e d o t y c h c z a s b y y
o m a w i a n e b e z p o r e d n i o p rzez z g r o m a d z e n i e lu d o w e . W ty c h
c i le js zy ch z g r o m a d z e n i a c h , z k t r e m i s p o t y k a m y si ju
w P a s t w a c h s ta r o y t n o c i , p n i e j z a w r a p u b l i k a c h m i e j
sk ic h w i e k w r e d n i c h , z a w a r t e ju s w s z y s tk ie p o d s t a w o
w e cz ynnik i p a r l a m e n t a r y z m u w spczesnego. Pocztkow o
nie o p i e r a j si o n e n a z a s a d z ie w y b o r c z e j, lecz n a powa-
72
d z e , s t a n o w i r a d s ta r s z y c h lub o j c w tj. prze dsta w ic ie li

r o d w lub z w i z k w r o d o w y c h .
D opiero, w m iar zrnicow ania si lu d n o c i, g dy
n a s t p u j e r o z k a d z w i z k w r o d o w y c h , lub gd y, o b o k p l e
m i o n r d z e n n y c h i z peni p r a w korzystajcych, zdobyw aj
z n a c z e n i e c z yn nik i p rzy by lc ze , w y a n i a si d n o do
z a s t p ie n i a , o g r a n ic z e n ie , lub d o p e n i e n i a zgrom adzenia p o
w a g p rze z ja k i organ wyborczy. W pew nych w ypadkach
o rg an w yborczy zostaje ustanow iony obok poprzedniego
i to z g r o m a d z e n i e z w yborw , w czen iej lub p n iej, z a
m i e n i a si w p r a w d z i w y p a r l a m e n t .
3. Zasada p r z e d s ta w ic ie ls tw a ju w staroytnoci
n a p o t y k a p r z e s z k o d w o p ie r a j c e j si n a s i l z b r o jn e j, w r o
giej dla n ie g o m o n a r c h j i . G d z ie m o n a r c h j a zostaje utrw a
l o n a , ta m p r z e d s ta w ic ie ls tw o ludow e lub stanow e za nik a ;
z o s t a j e o n o , b d z w y c z a jn ie z n i e s i o n e , b d te s k a z a n e na
z u d n e is tn ienie i z a m i e r a s a m o p rzez si. M onarcha rz
dzi p rzy p o m o c y h ie ra c h ji urz d nicz ej. Podobne z j a w is k o
z a u w a a m y w k o cu w iek w rednich na przykadzie sta n w
f e u d a ln y c h ; u s t p u j o n e w s z d z i e m ie js c a a b s o l u t y s t y c z n y m
m o n a r c h o m , k r l o m lub d r o b n y m k s i t o m . L ecz w An-
glji ju w w ie k u XI I I s z la c h ta d o m a g a si o d n ie l u b i a n e g o
p r z e z lud k r l a J a n a W ielkiej K a r t y ( M a g n a C h a r t a ) , m o
c k t r e j ca y s z e r e g p o d a t k w u z a le n ia si o d r e g u la r n i e
z w o y w a n y c h z g r o m a d z e prze d staw ic ie li sz la c h ty i d u c h o
w ie s tw a . W ty m s a m y m stu l e c iu d o z g r o m a d z e tych z o
s ta j p o w o a n i r w n i e p r z e d s ta w ic ie le h r a b s t w i mia st; z a
w roku 1295 p o raz p ie rw s z y z b i e r a si r e g u l a r n i e u s t a n o
w i o n y p a r l a m e n t , s k a d a j c y si z trze ch stanw : wysz ej
73
s z lac h ty , duchow iestw a i s z la c h ty drobnej ( g e n t r y ).

W p ie rw sz ej p o o w i e X IV stu le c ia p r z e d s ta w ic ie le hrabstw
i m i a s t czyli g m in c o m m o n s zasiadaj o d d z i e ln i e od
p rze dstaw ic ie li sz ia c h ty i d u c h o w i e s t w a l o r d s . W p o o
wie X V w ie k u z n a c z e n i e izby g m in z a c z y n a p r z e w y s z a z n a
czen ie izby p a n w ( l o r d w ) . W adza krlew ska, k t ra przy
p o m o c y w z m o o n e g o n a siac h m i e s z c z a s tw a , z a m a a p o
t g r o z d z ie r a n e j w e w n t r z n e m i w a n i a m i sz la c h ty , w k r t
ce p o t y m s p o s t r z e g a w izbie g m i n n o w e g o n i e b e z p i e c z n e g o
w ro g a zak u s w sam ow adczych; w w ie k u XVII wybucha
w a l k a i, z a n i m z o s t a a z a k o c z o n a , p a r l a m e n t a r y z m zdoa
u tr w a li s w o j p r z e w a g n a d w a d z k r l e w s k , izba gm in
z a n a d izb lo r d w . W X I X stu leciu s t o p n i o w o zachodzi
w z m o e n i e si w a d z y i d e m o k r a t y z a c j a izby g m in .
Pierw otnie, w staroytnoci, p arla m en t po w sta z ko

n ie c z n o c i o g r a n i c z e n i a bezporedniego sam orzdu ludu;
w okresie po-redniow iecznym parlam entaryzm pow staje
w sz d zie z k o n ie c z n o c i ograniczenia wadzy krlew
s k i e j , w a d z y sz lac h ty, a p n ie j w a d z y p lu to k r a c ji.
4 . T a d w o i s t a w a c i w o p a r l a m e n t a r y z m u je st o b e c
nie j e g o c e c h , i s t o tn w e w s z y s tk ic h k r a ja c h .
W szystko, co rozw ijao si w Anglji n a p r z e s tr z e n i

sz ec iu w ie k w , w in n y c h k r a ja c h , p o d u g o t r w a e m pano
w a n iu a b s o l u t y z m u , d o k o n a n e m zostao w ci gu jednego
stulecia , a n a w e t k ilk u d z ie sic iu lat. P a r l a m e n t a r y z m w y s t
puje , z je dn ej s t r o n y , j a k o w y zw o licie l, z d r u g ie j j a k o w a d
ca, i, w z a le n o c i o d p o d s t a w , n a k t r y c h si w s p i e r a , m o
e b y w a d c z e p s u t y m i wyzyskiwaczem. Kiedy L othar
B u c h e r o p i s y w a p a r l a m a n t a r y z m an gielski, n a w e t izba g m i n
74
s k a d a a si p r z e w a n i e z w a cic ie li r o l n y c h , w w i k s z o c i
sw ej w y b r a n y c h p r z e z d r o b n e , r e d n i e i w ie lkie m ieszcza
s tw o ; p o lit y k a je g o b y a bardzie j s k i e r o w a n a p r z e c i w k o d e
m o k r a c j i , ni p r z e c i w k o m o n a r c h j i . L ecz p a r l a m e n t , w y b i e
r a n y n a w e t n a p o d s t a w i e d e m o k r a t y c z n e j z a s a d y w y b o rc z e j,
rw nie stanow i ograniczenie sa m o rz d u dem okratycznego.
5. T a m , gdzie parlam entow i p r z e c i w s t a w i a si s iln a

w a d z a c e n tr a ln a , k t r a m ianuje m inistrw nie za le n ie od
parlam entu, gdzie, wobec te g o , p a r l a m e n t m o e wywrze
w p y w d e c y d u j c y j e d y n ie s w o j e m p r a w e m v e t o , t a m p o w
s t a w a n i e s t r o n n i c t w w y k a z u j e d n o o d r o d k o w , t. z. d
y o n o d o p o d z i a u partji i d o w y t w o r z e n i a w s z e lk ie g o r o
d zaju o d o s o b n i o n y c h d r o b n y c h g r u p . W bardzie j r o z w i n i
ty c h , p o d w z g l d e m gospodarczym , k r a ja c h , te n d e n c j t
k r z y u je i t a m u j e w ie lk a w a l k a k l a s o w a s o c ja listy c z n ie z o r
g a n i z o w a n e j k la sy r o b o tn ic z e j z p a r t j a m i b u r u a z y j n e m i .
Lecz w ty ch k r a j a c h , w k t r y c h rzd m i a n o w a n y jest

p rzez p a r l a m e n t , gdzie w a d z a c e n t r a l n a jest b d w y k o n a w
cz y n i woli p a r l a m e n t u , b d nie p o s i a d a a b s o l u t n e g o v e t o
p r z e c i w k o j e g o u c h w a o m , t a m w u g r u p o w a n i u si stron
nic tw daje si z a u w a y d n o d o r o d k o w a , t. z. tw orz
si wie lkie s t r o n n i c t w a k o alicy jn e, k t r e k o l e j n o zam ieniaj
si u s te ru r z d w . W szelako i ta podstaw ow a dno,
k r z y u j c si z d r u g o r z d n y m i p r d a m i , m o e d o t e g o s t o p
n ia o s a b n , e p r z e z d u s z y cz as nie moe by mowy
o p a r l a m e n t a r n y m r o z w i z a n i u w i k s z o c i r z d o w e j. W ta
k im w y p a d k u , p r z e c i w k o s t r o n n i c t w u r z d o w e m u , lub rz
d o w e j koalicji z b y t d u g o trw aj ce j u w ad z y , w y s t p u j e z a
zw yczaj ca e m n s t w o w i k s z y c h i m n ie js z y c h partji.
75
Bez m n ie j lub wicej d u g o t r w a e g o istn ien ia w i e l k i e g a

s t r o n n i c t w a lub koalicji n i e m o l i w y m jest p a r l a m e n t a n y
system rzdw.
6, P a r l a m e n t a r y z m o w i moe by przeciw staw iony,
z je d n e j s t r o n y , s y s t e m r z d w o s o b i s t y c h (m onarchja ab-
solutystyczna, sa m ow adcza, og ran ic zo n a m onarchja, ce z a -
r y z m ) lu b o p i e r a j c a si n a p r z e m o c y w a d z a o l i g a r c h i c z n a .
Z d r u g ie j s t r o n y p a r l a m e n t a r y z m o w i m o g b y przeciw sta
w i o n e n i e b e z p o r e d n i e r z d y lu d o w e , k t r e m o g g o j e d y
n ie u z u p e n i , lecz r o z w i z a n i e w a d z c e n tr a ln y c h lub p o d p o
rzdkow anie takow ych uchw aom zw izkw m iejscow ych
lub z a w o d o w y c h . J e d n o i d r u g ie m o l i w e m jest t a m , g d z ie
n i e m a ani wielkiej, ani o str ej walki k la s o w e j, to z n a c z y t a m
g d zie n i e m a , a l b o w w c z a s , k ie dy ju nie b d z ie p r z e c i w i e
s t w a w ielk ich i n t e r e s w k a p ita listy c z n y c h z i n t e r e s a m i w ie l
k ich, n i e p o s i a d a j c y c h k la s lu d o w y c h .
B dzie t o m u s i a o z koniecznoci nastpi
w w s p c z e s n y c h k r a ja c h c y w il iz o w a n y c h z ch w il, g d y b
d o n e o d p o w iad ay w ym ienionym w arunkom . W m iar
te g o , j a k s a b n i e n a p i c ie p r z e c i w i e s t w k la s o w y c h , n a w i
d o w n i w y s t p u j in te r e s y m iejscow e lub zaw odowe o d
d zieln ie lub r a z e m w z i te i w te n s p o s b s t a j e si nieod-
z o w n e m i n ie u n ik n io n e m s to p n io w e przeksztacenie P astw
scentralizow anych na P astw a dem okratyczne, to znaczy
zo rg a n iz o w a n e u dou na podstaw ie o r g a n iz a c ji federacyj
n ych. R o z w j w ty m k i e r u n k u je szc ze bard z iej si w z m o e ,
w m i a r z a n i k u u cisk u n a r o d o w o c i o w e g o , c o m o n a p r z e
w id zie z c a p e w n o c i , p r z y j m u j c p o d u w a g c o r a z b a r
dziej r o z w i j a j c si k o m u n i k a c j m i d z y n a r o d o w i p r z y z
nanie sa m o rz d u n a r o d o m kulturalnym . W dalszym p o st -
p ie tego rozw oju p a r tje p o lity c z n e trac sw e znaczenie,
a w r a z z n ie m i z a n i k a is t o ta c a e g o p a r l a m e n t a r y z m u .
7. P a r l a m e n t a r y z m z ja w ia si p o r a p ie r w s z y z c h w i
l, g d y si z a c z y n a r o z c z o n k o w a n i e g m i n y n a zw i zk i ro
d o w e , i r o z w ija si, w m iar zrniczkow ania klasow ego
w o n i e ty c h z w i z k w i p o z a nimi; lecz najzupeniejszy
w y r a z z n a jd u je o n w s p o e c z e s t w i e o j a s k r a w o zarysow a
nych przeciw iestw ach klasow ych. P odobnie w in ie n on
z a n i k n w r a z z z a n i k i e m istoty k l a s o w o c i . K la s a r o b o t n i
cz a m o g a b y p r z e z c z a s j a k i rz d zi przy pom ocy parla
m entu, w szelako, s k o r o zdobdzie o n a w arunki, niezbdne
dla u t r w a l e n i a sw ej p r z e w a g i n a d u s z y czas , nie p ozosta
nie jej nic in n e g o , j a k c a k o w i c i e usun w s z y s tk ie form y
p o lity c z n e , z k t r e m i z w i z a n e jest je d y n ie panow anie
polity cz n e. Z t e g o w z g l d u rzec m o n a , e p a r l a m e n t a r y z m
je st w ycznym systemem rzdw posiadajcej
b u r u a z j i czyli in acz ej, in sty tu cj, w a c i w kapitali
stycznemu u s t r o j o w i^ s^ t) c^ nn e( m u .
// ,%
*
sns RZECZY.
Stron.
P rz e d m o w a tum acza, . . . . 3.
I. S o c ja liz m a parlam entaryzm p rze d rew olucj
francusk. . . . . . . 5.
II. S o c ja liz m a p a r l a m e n t a r y z m w r e w o lu c ji fran
cusk ie j. . . . . . . . 11.
III. S t a n o w i s k o w o b e c p a r l a m e n t a r y z m u R o b e r t a
O w e n a i chartystw . . . . . 17.
IV. P ogldy M arksa na parlam entaryzm . . . 22.
V. P o t g a p a r l a m e n t a r y z m u buruazyjnego w X IX
stuleciu . . . . . . . . 29.
VI. P r a w o d a w s t w o b e z p o r e d n i e a p a r l a m e n t a r y z m . 41.
VII. Z u d z e n i a p o w s z e c h n e g o p r a w a w y b o r c z e g o . 45.
VIII. F e r d y n a n d Lassall e, j a k o rze cznik p o w s z e c h n e g o
praw a wyborczego, . . . . . 51.
IX. R o z w j parlam entarny so c jaln ej d e m o k r a c j i n ie
m ie ck iej. . . . . . . 55.
X. Z a g a d n i e n i e w s p u d z i a u w r z d ach . . . 60.
XI. Szlaki p r z y s z o c i. . . . . . 70.
*

Bernstein O Parlamentary Mie

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

Bernstein O Parlamentary Mie

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Bernstein O Parlamentary Mie

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

x. .

Poczone Biblioteki WF'S U W IFiS P A N i PTF

Odbito czcionkami A. K arskiego w odzi.

R o z p r a w a nin iejsza, pira teoretyka i przyw dcy no

Socjalizm a parlamentaryzm przed rewolucj

C aa lit e r a tu r a s o c ja lis ty c z n a , z a w y j t k ie m lite r a tu r y

p a c ie prasy ludow o-m onarchistycznej, natom iast, rw nie

*) L ist a gita to r w Allena, Sex by i Sh epparda do je nera.v

*). Mably, Des Droits et des D e v o irs du Citoyen, Le ttre s i x i

Socjalizm a parlamentaryzm w Rewolucji francuskiej.

*). Zdan ie, e lud an giels ki j e s t w olny j e d y n i e w dniu, kiedy

nie m o liw ie s z y b k i e g o p rze jcia d o n o r m a l n e g o porzdku,

W ogle, s o c ja liz m czy kom unizm , ja k o doktryna,

Stanowisko wobec parlamentaryzmu

T y m c z a s e m w Anglji, ktra pod w z g l d e m rozw oju

*). W e Francji, po r ew olu cji lipcowej, ilo w y b o r c w z w i k

w arunki m ieszkaniow e w s z y b k o r o z w ija j c y c h si

J eeli u w i a d o m i m y s o b i e t o w szystko i w y o b ra zim y

*). Nie n a l e y zapomina , e w A nglji dopiero od roku 1872

Pogldy Marksa na parlamentaryzm.

p o z o staw a o ja w n y m , to rozszerzenie prawa wyb orczego, przy m alej

**) Znaczy to mniej wicej: n iew ielka j e s t rn ica p o m i dz y

lic z n o c ia c h , m i a n o w i c i e n a tern, e p a r l a m e n t isto tn ie d e c y -

p utow anych p r a w ic y i partji centrum . Radykalna nawet

g w chwili d e c y d u j c e j p o o y k r e s intrygom p arlam en

Potga parlamentaryzmu buruazyjnego

pach, c z y n io n y c h p rze z cywilizacj e u r o p e j s k , m oe by

m i a y b y m n ie j p r z y s t p n e dla idej, k t r e b y y p ra w d z iw y m '

dziwi, e ani M a r k s ani E n g e l s nie z a u w a y li te g o s a m i ,

P o w sta n ie rew olucyjne f ra n c u sk ie j k la sy r o b o tn ic z e j

P o z o s ta j c w iernym takiem u pogldow i, M arks z ra

ch c ia a, ani m i a a uledz z w o c e , m o g a w w czas uch yli

Z upenie bdnem jest te d y m n i e m a n i e , j a k o b y P r o u d

Prawodawstwo bezporednie a parlamentaryzm.

R ozw ianie zudze powszechnego praw a w yborczego

system , znany pod nazw i n i c j a t y w y i r e f e r e n d u m,

*). B roszura p o lity czna Ludwika Blanca m iaa tytu: PJus

istnie nie, a 2 1 - g o g r u d n i a 1851 r o k u prze z b e z p o r e d n i e g o

Zudzenia powszechnego prawa wyborczego.

R e p u b lik a s w o j z g u b je st to raczej w in a parlam entar-

Ferdynand Lassalle, jako rzecznik powszechnego

T o o d m ie n n e sta n o w isk o w obec parlam entaryzm u nie

ciu s p o e c z n y m n a j w a n i e j s z e g o . w i a d c z y o tern dobitnie

Rozwj parlamentarny socjalnej demokracji

W p ie r w s z y c h w y b o r a c h do P nocno-N iem ieckiego

pow szechnym z w i z k i e m robotnikw niem ieckich

nastp u jca okoliczno: G dy w roku 1870 N apoleon III

Zagadnienie wspudziau w rzdach.

S krelony wyej proces rozw ojow y, ja ki si odby

je dn ej partji, k t r a b y nie d o r z u c i a sw o je j cegie k i do spi

u b i e g a n i a si o n i d e n i a d o niej nie je s t z b y t wielk.

do szeregw biurokracji ( u rz d n ic tw a ) . S o c ja lis t a

i k la s r o b o t n i c z , o d w ielu k l sk, o d nisz cz c ej i w yczer

2. O g r a n i c z e n i e iloci osb, przyjm ujcych udzia

Istn ie je p e w ie n kres, z a r w n o pod w z g l d e m skadu

d z e , s t a n o w i r a d s ta r s z y c h lub o j c w tj. prze dsta w ic ie li

s z lac h ty , duchow iestw a i s z la c h ty drobnej ( g e n t r y ).

Pierw otnie, w staroytnoci, p arla m en t po w sta z ko

W szystko, co rozw ijao si w Anglji n a p r z e s tr z e n i