SАDRŽАJ

UVODNE NАPOMENE 5
UVOD 5
OSNOVNE KАRАKTERISTIKE TERITORIJE 5 OPŠTINE
. VLŽNIJI PODАCI O PRIRODNIM ODLIKАMА 57
ERITORIJE I RАZVOJNIM MOGUĆNOSTIMА
(II. SАOBRАĆ.АJNO-GEOGRАFSKI I TURISTIČKI 10
POLOŽАJ HOMOLJА S АOBRАĆАJNO-TURISTIČKI POLOŽАJ HOMOLJА 11
I\ . V АLORIZАCIJА TURISTIČKIH 13
POTENCIJАLА HOMOLJА ODLIKE PRIRODNO-GEOGRАFSKOG KOMPJŠKSА I 13
gVEGOVE АTRАKTIVNE I REKREАTIVNE TURISTIČKE VREDNOSTI
1. Geomorfološki turistički motivi 14
2 Klima kao turistička vrednost 20
. Hidrografski objekti kao turističke vrednosti24
: 5 KOLOŠKE ODLIKE PODRUČJА HOMOLJА I PRIRODNА 29
OČUVАNOST BIODIVERZITETА KАO ZNАČАJАN F АKTOR RАZVOJА TURIZMА 1 I
Eko-turistički značaj zaštićene prirodne baštine 34
" MOGUĆNOSTI LOVNOG I RIBOLOVNOG TURIZMА 34
TUTISTIČKE VREDNOSTI KULTURNO-ISTORIJSKOG NАSLEĐА 38
OCENА POGODNOSTI ZА RАZVOJ TURIZMА NА SEJ1U 41
KOMPАRАTIVNE OCENE TURISGIČKIH 43 POTENCIJАJ1А HOMOLJА U OKVIRIMА REPUBLIKE SRBIJE
TURIZMOLOŠKO VREDNOVАNJE POTENCJIАLА 43
ULOGА TURIZMА KАO FАKTORА PRIVREDNOG 46 RАZVOJА OPŠTINE
KOMPLEKSNOST TURISTIČKIH UTICАJА NА 46
PRIVREDNI RАZVOJ : OCENE DOSАDАŠNJEG RАZVOJА TURIZMА 49
:. 1. Stanje ugostiteljsko-turističkih kapaciteta i prometa 49
TRŽIŠNI OKVIRI RАZVOJА TURIZMА 51
OCENА TRENDOVА TURISGIČKE TRАŽNJE 52
TRŽIŠNE VIZIJE RАZVOJА TURIZMА 54
KONCEPCIJА RАZVOJА TURIZMА 57
CILJEVI USMERАVАNJА RАZVOJА TURIZMА NА KONCEPTU INTEGRАLNOG I ODRŽIVOG RАZVOJА 57
KONCEPT KOMPLEKSNOG RАZVOJА TURIZMА 59
UTVRĐIVАNJE OSNOVNIH PRАVАCА RАZVOJА TURIZMА I FORMIRАNJE PONUDE SА "GEOGRАFSKIM POREKLOM"62
3.1. Pregled značajnijih oblika turizma 64
OSVRT NА MOGUĆNOSTI ОRGANIZАCIJE PROGRАMА RАZVOJА TURIZMА 65
PROGRАM PROSTORNE ORGАNIZАCIJE I 67 MODELА RАZVOJА TURIZMА
IZDVАJАNJE I DEFINISАNJE VАŽNIJIH PROSGORNIH JEDINICА 3 А RАZVOJ TURIZMА 67
Koncept i metod izdvaj anja turističkih prosgornih jedinica 67
Utvrđivanje turisgičkih prostornih jedinica 68
PROSTORNА ORGАNIZАCIJА I PJ1АN RАZVOJА KАPАCITETА PO TURISTIČKIM CEJ1INАMА 72
Elementi teritorijalne organizacije i ponude u prostoru 72
Osnove prosgorne organizacije turističkih prostornih jedinica i plan razvoja smepggajnih kapaciteta 74
Planirani smepggajni kapaciteti po lokalitetima i vrsgama objekata 79
Infrastruktura od značaja za turizam 82
KONCEPT RАZVOJА MENАDŽMENTА U TURIZMU 84
PRIORITETI RАZVOJА TURIZMА 85 USREDNJEROČNOM PERIODU
PRIORITETNI LOKАJŠTETI I RАZVOJNI PROJEKTI 85
Prioritetne turističke prostorne jedinice 86
Prioritetni razvojni projekti 87
PROGRАMSKI MODEL EKOLOŠKO-TURISTIČKOG SELА 90
PREDLOZI MERА I NАČINА FINАNSIRАNJА PROGRАMА
ZNАČАJNIJE MERE I АKTIVNOSTI ZА REАJŠZАCIJU PROGRАMА 94
MOGUĆI IZVORI INVESTICIJА I FINАNSIRАNJА АKTIVNOSGI NА REАJŠZ АCIJI PROGRАMА 97

UVODNE NАPOMENE

Izradu Programa razvoja turizma opštiie Žagubica fiiansirali su Ministarstvo trgovine i turizma i Skuppggina opštine Žagubica, a
uradio ga je istraživački tim Udruženja turizmologa Beograda.
 Prilikom utvrđivanja programskog zadatka istraživački tim Udruženja došao je do ocene da se radi o prostoru velikih ekoloških i
turističkih vrednosti koje su malo istraživane i turistički nevalorizovane, pa su se obrađivači opredelili da obave potpunija terenska
turizmološka istraživanja. Tokom izrade Programa došli su do nedvosmislenih zaključaka - da je Homolje jedinstvena regionalna
ekološko-turistička i prostorna celina visokoatraktivnih i reprezentativnih potencijala, kao i da je ovo osobena kotlinska i brdsko-
planinska turistička regija, vrlo male naseljenosti, nerazvijene privrede i sasvim očuvane prirode. Visoke ekološke vrednosti Homolja
najbolje potvrđuju bogati šumski ekosistemi, koji obuhvataju skoro 50% teritorije opštine, raznovrsni i pitomi livadsko-pašnjački i
voćarski pejzaži, kao i bogata fauna, značajna za lovni turizam. Te vrednosti upotpunjava rekreativno stimulativni klimat sveže
planinske i župske kotlinske klime.
Još značajnije turističke vrednosti ovog prostora su retki i fenomenalni oblici i pojave krasa i kraške hidrografije: kanjoni i klisure,
pećine, prerasti, vrlo brojna i jaka kraška vrela. čiste vode Mlave i njenih pritoka, te spomenici kulture i drugi motivi. Na osnovu
zvedene valorizacije turističkih potencijala utvrđeno je da turistička regija Homolja spada u sam vrh regionalnih prioriteta u turizmu
Srbije.
Ovi potencijali su, međutim, do sada ostali sasvim neiskoršpćeni, kako zbog zaostalog privrednog razvoja oppgšne, tako i zbog
neopravdane zapostavljenosti ošptine u ekonomskoj i turističkoj politici Republike. Obrađivači su konstatovali da turizam Homolja
ima velike razvojne šanse i da bi mogao, pod povoljnim uslovima da bude pokretač i oslonac ukupnog privrednog razvoja opštine.
Iz navedenih razloga obrađivači su se opredelili da razvoj turizma Homolja projektuju na sledećim osnovnim postavkama:
- da Homlje posmatraju kao lrioritetnu turističku regiju, -da težište razvoja usmere na eko-turizam i da Republika obezbedi
materijalne uslove njegovog razvoja po osnovu regionalnih turističkih prioriteta i statusa privredno nerazvijene oppggine.
oa ilapirašs dppa^iglČPU1Jjjojsijja 1 u^šiš j№puosšu j^
na predlozima da se za Homolje utvrdi tretman prioritetne turističke regije u turizmu- Srbije i da Republika materijalno podrži takav
razvoj turizma.
Težšpte planiranog razvoja u srednjeročnom i dugoročnom periodu stavljeno je na eko-turizam zbog dokazanih (ekoloških, eko-
turističkih i rekreativno-zdravstvenih) prednosti Homolja za ovaj oblik turizma i rastućih trendova turističke tražnje (domaće i
međunarodne) prema ekoloppsim turističkim destinacijama.
Planirani eko-turizam prilagođen je odlikama ove destinacije, kao eko-turizam rekreativno-zdravstvenog tipa koji se oslanja na
vrednosti eko- klimatske župe i model ekskluzivnog eko-turističkog sela, zatim kao eko- turizam edukativnog tipa (školski centar za
terensku i rekreativnu nastavu) i kao seoski turizam. Ovo bi trebalo da bude i model razvoja eko- turizam u Srbiji.
Ubeđeni smo u valjanost izloženog koncepta razvoja, pa očekujemo da on dobije oficijelnu podršku ne samo u Opštini već i u Republici.
Stoga treba organizovati promotivne aktivnosti na različitim nivoima za njegovu implementaciju. Obrađivači su spremni da pruže svoj
aktivni doprinos na sprovođenju zadataka i aktivnosti iz ovog programa
.I. U V O D
Homolje je jedinstvena i vrlo osobena prirodna i kulturno- geografska celina čiju osnovu čini izvorišni basen reke Mlave. Prostorno je
skoro podudarno sa teritorijom ošptine Žagubica.
Zbog male naseljenosti, nerazvijene industrije, visokog stepena šumovitosti i vrlo prijatne klime moglo bi se dokazivati da je
Homolje najprostranija i najčistija ekološka oaza Srbije. Iako je ovo područje turistički neistraženo i nevalorizovano, zbog njegovih
očiglednih prirodno-turističkih i ekoloških vrednosti, turizam je u dugoročnom Programu razvoja opštine Žagubica s pravom
stavljen među prve prioritete privrednog razvoja.
Ciljevi ovog istraživačko-razvojnog programa su da valorizuje turističke potencijale Homolja, da opredeli mesto turizma u razvojnoj
strukturi privrede oppggine, i mesto Homolja u turizmu Srbije. Zatim, da utvrdi koncept, pravce i plansku osnovu razvoja turizma,
oblike turizma, strukturu planiranih kapaciteta i drugih elemenata materijalne osnove, kao i prioritete izgradnje po turističkim
centrima i lokalitetima. Takođe će se sagledati korespodentni i međuzavisni odnosi turizma i poljoprivrede, specijalizovane lovne i
ribolovne ponude i učešće drugih komplementarnih delatnosti u kompletiranju turističke ponude ovog područja. Međutim, kroz
program će se ukazati i na ispoljena i moguća ograničenja koja mogu proisticati iz razvoja drugih delatnosti.
Koncept turizma treba, dakle, da se zasniva na komparativnim prednostima valorizovanih turističkih i ekoloških potencijala područja, i
da posebno sagleda mogućnosgi većeg učešća poljoprivrede na proizvodnji deklarisane, ekološki čiste hrane za turističko tržipgge i na
organizovanju specijalizovanih oblika turističke ponude svojih proizvoda. To potvrđuje opravdanost postavljenog opredeljenja da
poljoprivreda i turizam budu glavni razvojni prioriteti opštine. Ovaj koncept ima podlogu i u ekološkoj zapggiti sredine, pa mu je
potrebno podrediti sve delatnosti koje zagađuju životnu sredinu i preispitati njihove razvojne programe na području opštine
.Takođe je jedan od najvažnijih zadataka ovog Programa da argumentovano utvrdi mesto i ulogu turizma Homolja u turizmu Srbije,
jer bi se na osnovu njega mogao u Republici ustanoviti prioritetni status ovog područja u turizmu Srbije. Prema tom statusu bi se
utvrđivali materijalni stimulansi Republike na osnovu odgovarajućih programskih i investicionih projekata.
Ovim se naravno ne umanjuje uloga banja, manastira, Dunava, međunarodnih tranzitnih saobraćajnica i Beograda koji će i dalje
činiti osnov razvoja turizma Srbije. Smatramo da će se skretanjem pažnje i na regionalne prioritete sve određenije kristalisati
turistička predstava (imidž) naše Republike na mđunarodnom tržipggu. Čini se da primer Homolja pojačava značaj regionalne
problematike u razvoju (u turizmu naročito) i sa stanovipgga resursnih mogućnosti i kao nužnost ravnomernijeg razvoja Srbije.
Na primeru Homolja, takođe se pokazuje da turizam još nije dovoljno sagledan kao integralni faktor razvoja, kako u pogledu povezivanja
privrednih i neprivrednih delatnosti tako i na planu regionalnog uravnoteženja razvoja u celini. Homolje, dakle, nije jedini, ali jeste
tipičan primer veoma bogate i sasvim zaostale regije u razvoju. U vezi sa ovim traži se i celovit odgovor planera i stratega razvoja Srbije,
pa i ovaj Program, naravno, pokreće ovo pitanje
.II. OSNOVNE KАRАKTERISTIKE TERITORIJE OPŠTINE
1. VАŽNIJI PODАCI O PRIRODNIM ODJŠKАMА TERITORIJE I RАZVOJNIM MOGUĆNOSTIMА
Teritorija ogaptine Žagubica zahvata gornji deo doline Mlave i njenih pritoka pa je prirodno izdiferencirana na dva kotlinska dela,
pobrđe i planinski obod. Glavni i središnji deo predstavlja Žagubička kotlina čiji je niži deo prosečne nadmorske visine oko 300 š.
Drugi, manji i niži deo je Krepoljinsko-krupajska kotlina, sa nižim delom oko 220š n.v. Između kotlina je pobrđe. Najveći deo
kotlinskog oboda sa zapadne, severne i severoistočne strane lučno zatvaraju niže Gornjačke (do 825š) i Homoljske planine (do 940 t)
do Omana (963 t), dok joj južni i istočni obod čine viši i strmiji delovi Beljanice (1.339 t) i masiv Crnog vrha (1.043 t).
Granica opštine vodi najvišim vegadžša ovih planina. Ima oblik razvučenog pravougaonika, dužine oko 35 i širine oko 26 kt. U tim
okvirima zahvata povrpšnu od 760 ktg, te spada, po površini među najveće opštine u Srbiji.
Teritorija opštine ima bogatu i pretežno specifičnu krašku hidrografiju. Sve reke su usmerene na Mlavu, pa ona čini okosnicu
hidrografske mreže i bogat vodoprivredno-energetski potencijal.
 Prirodno-geografski faktori, naročito reljef i klima uticali su na izvesnu geografsku zatvorenost i osobenost ovog područja, što je
imalo velikog uticaja na naseljenost, organizaciju i razvoj privrednog i kulturnog života i u prošlosti i u sadašnjosti.
Opština je malo naseljena. Po popisu stanovništva iz 2002. godine imala je ukupno 16.919 stanovnika, ili 22 st. na 1kt2, te spada
među njređe naseljene opštine u Srbiji. Za stanovnipggvo ove opštine još karakterističnija je, međutim, stalno prisutna depopulacija,
jer je po popisu iz 1991. godine imala 17.775, a po popisu iz 1985. godine 20.275 stanovnika. To je u odnosu na 1981. pad za 16,6%, a
u odnosu na 1991. za 4,8%. Ova tendencija se, nažalost, nastavlja i prisutna je u svim naseljima, pa i u samoj varoši Žagubici.
Stanovništvo je dosta ravnomerno razmešteno i grupisano, većim delom, u veća zbijena naselja, jer su 4 naselja do 500 stanovnika, a
13 preko 500 stanovnika. Među njima su najveća Žagubica sa 3.215, Laznica sa 2.442, Krepoljin sa 1.969, Suvi Do sa 1.365 stanovnika i
Osanica sa 1.282, što se vidi iz Tabele 1.
Broj stanovnika po naseljima u opštini Žagubica po popisu 2002. godine
Tabela 1.
Naziv Broj stanovnika po popisu
naselja 1991. 2002.
1. Bliznak 464 412
2. Breznica 267 244
3. Vukovac 560 519
4. Žagubica 3.372 3215
5. Izvarica 449 396
6. Jošanica 733 708
7. Krepoljin 2.078 1969
8. Krupaja 761 766
9. Laznica 2.463 2442
10. Medveđica 62 46
11. Milanovac 619 595
12. Milatovac 822 916
13. Osanica 1.379 1282
14. Ribare 590 542
15. Selište 587 567
16. Sige 991 935
17. Suvi Do 1578 1365
Ukupno: 17.775 16919
Izvor: Podaci opštinske statistike

Raznovrsni oblici reljefa ove opštine - kotlinski, brdski i planinski, složena geološka podloga, hidrografija i klima uslovili su odgovarajuću
strukturu i obimnost prirodnih resursa. Među njima su najznačajniji poljoprivredno zemljište, šume, mineralne sirovine, vodni i turistički
potencijali
.- Pod poljoprivrednim zemljištem nalazi se 36.880 ća ili 48,5% teritorije oppggine. Od toga je 42,9% pod livadama, 26% pod
pašnjacima i 31,1% pod obradivim zemljipggem. Poljoprivredno zemljište je danas skoro čitavo u privatnom vlasništvu (96,5%), a
poljoprivreda je tradicionalna i osnovna delatnost stanovnipggva, posebno stočarstvo, zbog veoma povoljnih prirodnih uslova na
pretežno brdsko-planinskom području. Za poljoprivredu u celini postoje odlični morfološki, pedološki, klimatski i hidrografski
uslovi, kako za stočarstvo, tako za voćarstvo, za ratarstvo, zbog mogućnosti navodnjavanja i za ribarstvo zbog obilja čistih vodenih
tokova. Stoga će poljoprivreda i u budućnosti ostati prvi razvojni prioritet opštine. U ekološki čistoj i klimatski vrlo povoljnoj sredini
Homolje je predodređeno za proizvodnju ekološki čiste hrane visokog biološkog kvaliteta. Ovakva hrana danas postaje najvažniji
elemenat turističke ponude, a značajnim delom i direktni motiv turističke posete i boravka. Zatim, ribarstvo kao deo
poljoprivrednog kompleksa sa ribnjacima na bistrim vodama Mlave i Krupajske reke naročito je važno za turizam. Ovako razuđena
poljoprivredna proizvodnja, sa posebno naglašenim značajem stočarstva i ribarstva, najvažniji je materijalni oslonac za razvoj
turizma.
Današnja opremljenost i organizovanost poljoprivrede je, međutim, nepovoljna, jer su se od 6 zemljoradničkih zadruga do danas
održale smo 3, pa i one slabo posluju. Započeti prerađivački pogoni ostali su nedovršeni, a postojeći zapupggeni ili zatvoreni. I veliki
ribnjak u Žagubici, koji je proizvodio do 250 tona ribe godišnje, zapušten je i sveden na simboličnu proizvodnju. Zato je za
revitalizaciju i oporavak poljoprivrede i ribarstva nužna neposredna finansijska i tehnička pomoć republičkih fondova opštine i
donacija na osnovu inoviranih razvojnih programa.
Šumske površine zauzimaju 36.421 ća, ili 47,9% teritorije oppggine pa ovo područje spada među najšumovitije u Srbiji, a njena
susedna opština Majdanpek, kojoj pripadaju severne padine Homoljskih planina, je najšumovitija u Republici, sa 71,7% teritorije, jer
je prosečna pošumljenost u Republici 26,7%, a u središnjoj Srbiji 31,8% teritorije.
Najzastupljenije su kvalitetne bukove i hrastove šume u državnom vlasništvu se nalazi oko 16.000 ha i na tom prostoru se godišnje
seče prosečno oko 20.000 t3 drveta za ogrev i preradu u drvoprerađivačkim pogonima u Laznici i Osanici. I one predstavljaju bogat i
perspektivan prirodni resurs, i uz poljoprivredu stabilan privredno-razvojni oslonac. Šteta je što su druge korisne funkcije šuma
zapostavljene, a reč je o šumskim plodovima, lekovitom i aromatičnom bilju i lovnoj divljači, pre svega. Razvoju fonda divljači
pogoduju raznovrsni oblici kotlinskog i brdsko-planinskog reljefa i vrlo pogodni vegetacijski i klimatski uslovi staništa.
Mineralne sirovine su vrlo raznovrsne i predsgavljaju značajan prirodni potencijal. Prospekcijskim istraživanjima Geozavoda
ustanovljeno je dvadesetak vrsta stena građevinskog, tehničkog i ukrasnog kamena na 33 lokacije na obodnim delovima Žagubičke i
Krepoljinske kotline. Njihova eksploatacija je u začetku. Ovde, međutim, obraćamo pažnju na rudarstvo i eksploataciju kamena
prvenstveno sa stanovišta mogućih nepovoljnih uticaja na turizam i životnu sredinu.
Danas je rudnik mrkog uglja Jasenovac najznačajniji privredni objekat u opštini čije zalihe omogućuju dalji rad za oko 20 godina.
Zapošljava 340 radnika. Rudnik je sa jamskom eksploatacijom. Nalazi se po strani od glavnih saobraćajnica i potencijalnih turističkih
lokaliteta, pa nema nepovoljnih uticaja na razvoj turizma. Nepggo je nepovoljnija uloga manjeg industrijskog kamenoloma
"Mermer" zbog površinske eksploatacije i male udaljenosti od naselja Žagubica. Zapošljava oko 60 radnika, ali njegova eksploatacija
nije problematična, pogotovo što bi mogao svoju proizvodnju više usmeravati na specijalizovanu izradu ukrasnog mermera raznih
namena. Još su otvorena 3 kamenoloma: granita (Kočman), mermera (Potaj čuka) i gabra (Crna reka). Ovi kamenolomi se nalaze
izvan naselja i daleko od potencijalnih turističkih lokaliteta, pa po obimu eksploatacije i položajma nisu u koliziji sa razvojem
turizma. Oni su još uvek u početnoj fazi rada i zpošljavaju mali broj radnika.
Ni druga nalazipgga ovih sirovina ne nalaze se u blizini postojećih i planiranih turističkih lokaliteta, izuzev nalazišta bigra na
lokalitetu Buk. Zalihe ovog kamena su male, a njegova eksploatacija se ne bi smela dozvoliti zato što bi poremetila sam vodopad Buk
i pggo se nalazi u središtu atraktivnog turističkog lokaliteta.
Nesaglasni odnosi turizma i otvaranja kamenoloma, rudnika i drugih industrijskih pogona preciznije se moraju regulisati
prostornim planom oppggine. Međutim, treba podsetiti da za ove kamenolome tek treba ustanoviti ekonomsku opravdanosg
njihovog korišćenja, ali oni svakako predstavljaju zapažen razvojni potencijal za oppgginu.
Dakle, ležišta mineralnih sirovina na području opštine Žagubica su brojna i značajna, ali će opravdanost njihovog otvaranja biti
potrebno oprezno utvrditi sa sganovišta ekonomičnosti i rentabilnosti, nepovoljnih uticaja na razvoj turizma i na zapggitu životne
sredine.
Činjenica je, takođe, da proizvodni objekti industrije i rudarstva, sem rudnika uglja i kamenoloma "Mermer", posluju u nepovoljnim
uslovima, dok su neki poljoprivredni prerađivački pogoni već obustavili rad, ali, ipak, u industriji i rudarstvu još uvek radi jedna
trećina od ukupnog broja zaposlenih u opštini, što se vidi iz Tabele 2, a pggo otvara perspektivu privrednog razvoja oppggine u
ovom sektoru delatnosti.
Pregled zaposlenosti na teritoriji opštine Žagubica po delatnostima u 2003. godini
Tabela 2.
Delatnost Broj zaposlenih radnika
Industrija i rudarstvo 784
Poljoprivreda 127
Trgovina 280
Šumarstvo 40
Ugostiteljstvo 163
Saobraćaj 60
Građevinarstvo i komunalna delatnost 82
Državni organi i javna preduzeća 361
Javne službe (zdravstvo i školstvo) 285
Ostale delatnosti 198
Ukupno: 2380
Izvor: Podaci opštinske službe

- Vode Homolja predstavljaju veoma bogat i višefunkcionalan potencijal, do sada samo delimično korišćen za vodosnabdevanje i
ribarstvo. Reka Mlava je glavni hidropotencijal od nacionalnog značaja, važna rezerva kvalitetne vode za vodosnabdevanje, za
hidroenergiju, za poljoprivredu i za ribarstvo. Na ovoj reci je planirana izgradnja brana u Gornjačkoj i u Ribarskoj klisuri i
akumulacija za regionalni vodovod i navodnjavanje Stiga. Njen sliv je veoma bogat izvorima, vrelima, pritokama, normalnih i
kraških tokova sa kratkim klisurastim i kanjonskim dolinama, vodopadima i ponorima koji predstavljaju visokoatraktivne turističke
motive. Homolje je u celini vrlo bogato vodom. Njegovi česti izvori, vrela i potoci koriste se najviše za potrebe razvijenog stočarstva,
za planinska sela i za turizam, a reke za vodosnabdevanje većih naselja, za industriju, za navodnjavanje, za sportski ribolov, za
ribnjake i sl. Vrelo Belosavac je zbog velike izdašnosti iskorišćeno za vodosnabdevanje Žagubice i za rad tek otvorene fabrike za
flapšranje čiste Homoljske vode za piće.
Deo ovog hidrografskog sistema su i termalni izvori kod Suvog Dola i Krupajskog vrela koji se zbog dovoljne izdašnosti mogu
koristiti za kupališnu rekreaciju i rekreativno-zdravstveni turizam.
Ipak, ovaj dragoceni i obilni hidrološki i vodoprivredni potencijal Mlave izložen je rizicima zagađivanja otpadnim vodama gradske
kanalizacije i neuređene komunalne deponije, pa stabilno prečišćavanje otpadnih komunalnih i industrijskih voda i dislokacija divlje
gradske deponije moraju da budu najpreči prioriteti opštine među merama zaštite životne sredine.
- Turistički potencijali Homolja su malo istraženi, ali dovoljno prepoznatljivi da se mogu formirati opšte ocene o njihovom značaju za
privredni razvoj opštine i za turizam Srbvde, pggo je i osnovni zadatak ovog Programa. Ovde se već može konstatovati, da su od
svih prirodnih resursa i potencijala Homolja, turistički najbrojniji, najatraktivniji i najkompleksniji. Stoga su i u Programu razvoja
opštine Žagubica za preiod 1996-2005. godine poljoprivreda i turizam s pravom stavljeni na prvo i drugo mesto među osam
razvojnih prioriteta.
Takođe se može konstatovati da dostignuti razvoj privrede puno zaostaje za prosečnim razvojem Republike, a naročito u odnosu na
raspoložive prirodne resurse i ukupne privredne potencijale. To je njen hendikep, ali i šansa da ubrza razvoj boljim korišćenjem tih
potencijala u pogodnijim privrednim uslovima. Konkretno, uz veću pomoć Republike, jer opština za to sama nema ekonomskih
mogućnosti.
Njeno privredno zaostajanje može se sagledati i preko nekoliko indikativnih razvojnih statističkih pokazatelja. Naime, prema
podacima Republičkog zavoda za statistiku (Opštine u Srbiji 2002) opština Žagubica se nalazi među 12 najmanje razvijenih ošptina u
Republici. Nivo ekonomske razvijenosti dostiže tek 50% republičkog proseka, stepen zaposlenosti na 1000 stanovnika iznosi svega
36% od proseka Republike. Dalje, zbog nepovoljnog strukturnog sastava i razvoja privrede, poljoprivredno aktivno stanovništvo u
ukupnom aktivnom stanovnipggvu učestvuje sa oko 67%, a u republici sa 25%. Posledica toga je nizak dohodak po stanovniku, što
generira nizak porodični standard, iseljavanje i druge nepovoljne posledice.
Prema tome, gledano sa stanovišta, ne samo opštinskog nego i nacionalnog drupggvenog interesa, bogati prirodni potencijali
Homolja moraju se privredno aktivirati uz neposrednu pomoć Republike i pronaći mehanizmi za privlačenje kapitala na ovo
područje. Samo osetnim ubrzanjem ukupnog privrednog razvoja i poboljšanjem narodnog dohotka mogao bi se rešavati glavni
problem ove opštine - demografsko pračnjenje područja.
Turizam kao radno intenzivna delatnost, uz isti obim investicionih ulaganja u razvoj, daje mogućnost najvećeg obima zapošljavanja
kroz ovu i njemu komplementarne dedatnosgi, zatim pojedinačna ulaganja u male objekte, pggo otvara povoljne mogućnosti za
zadržavanje radno aktivnog stanovništva i priliku radnicima povratnicima da investiraju u turizam svoje sredine. Naime, prema
podacima opštine danas u inostranstvu radi oko 2.130 radnika. Računajući na njihovu privrženost ovom kraju moglo bi se očekivati
da oni daju svoj doprinos u pokretanju razvoja turizma otvaranjem uslužnih radnji i servisa, ili pak privatnih pansiona ili učešćem u
izgradnji planiranog ekološkog sela, pggo bi bio zapažen doprinos zapošljavanju i zadržavanju stanovništva.
III. SАOBRАĆАJNO-GEOGRАFSKI I TURISTIČKI POLOŽАJ HOMOLJА
 Opština Žagubica teritorijalno je skoro identična sa geografskim pojmom Homolja, pa će se u daljim razmatranjima ova dva termina,
u pogledu teritorijalnosti, upotrebljavati sa istim značenjem.
Homolje zauzima skoro središnji deo istočne Srbije i nalazi se na sredokraći između Velikomoravskog i Timčkog basena. Zato
saobraćajnice preko njega imaju veliki strategijski i privredni značaj. Taj značaj je potenciran komunikativnošću položaja čiju
prirodnu saobraćajnu predispoziciju određuju dolina Mlave i Tisnice, sa usmerenjem prema Boru i Crnorečkoj kotlini, na jednoj
strani i od Žagubice, preko sniženih prevoja, na istočnom delu Homoljskih planina (preko Jasikova ili Gornjana), prema Majdanpeku
i Donjem Milanovcu (preko Klokočevca ), na drugoj strani. Drugi značajni komunikativni pravac Homolje otvara prema jugozapadu,
preko Krepoljina i doline Krupaje na Resavu i srednji deo doline Velike Morave. Prema severozapadu prirodna predispozicija manje
je povoljna i bez saobraćajnice, a trebalo bi je provesti preko prevoja Homoljskih planina, prema Peku i Kučevu.
Za razliku od prirodne prohodnosti i naglašene komunikativnosti saobraćajno-geografskog položaja, saobraćajna povezanost
Homolja je slaba i daleko zaostaje za nivoom i kvalitetom saobraćajne infrastrukture u Republici. Postojeće saobraćajne veze još
manje zadovoljavaju potrebe razvoja područja i privrednog i putničkog tranzita na ovom važnom privredno-strateškom pravcu.
Najvažniji put koji vodi dolinom Mlave kroz Homolje ima tretman regionalnog puta. Na sektoru Gornjačke klisure i na većem delu
opštinske
 6

kvalitet kolovoza. Istina, započela je njegova rekonstrukdija, a probijen je i deo nove trase kroz dolinu Tisnice. Nažalost, obe ove
investicije su
obustavljene.
Mreža lokalnih saobraćajnica je, međutim, dovoljno razvijena, jer su sva sela povezana asfaltnim putevima sa centrom oppggine i
regionalnim putem.
1. SАO BRАĆАJNO-TURISTIČKI POLOŽАJ HOMOLJА
Glavni tranzitni turistički pravci Srbije usmereni su sa severa i od Beograda na Аutoput Beograd - Niš, na Ibarski magistralni
turistički pravac i na Dunavsko-đerdapski drumski i rečni pravac. Za ovaj poslednji vezuje se Negotinski turistički pravac.
Аutoputem se odvija glavni domaći i inostrani privredni i turistički tranzit prema Grčkoj i Butarskoj, i dalje. On je okosnica
tranzitnog turističkog prometa kroz Srbiju. Ibarski tranzitni pravac prometom dosta zaostaje za prethodnim, ali je sa izraženim
turističkim obeležjima. Usmeren je pretežno prema Crnogorskom primorju. Dunavsko- đerdapski promet zaostaje za Ibarskim, ali
ima naglašenija turistička obeležja. Na njemu je zastupljen drumski i rečni saobraćaj. Ovaj pravac jednim delom nastatvlja od
Kladova kao Timočki, prema Nišu i obratno, a drugim delom nastavlja kao međunarodni, rečni Dunavom i drumski prema
Rumuniji, sa dobrom perspektivom jačanja u budućnosti i prema Ukrajini.
Timočki tranzitni pravac kombinovan je iz dva dela. Jedan krak se formira od Niša preko Svrljiga i Knjaževca, a drugi disperzivniji,
sabira se sa Аutoputa, preko Paraćina, pa se objedinjavaju kod Zaječara.
Dunavsko-đerdapski i Timočki turistički pravac su glavni nosioci turističkog tranzita istočne Srbije. Oni će sve više dobijati na
značaju, s obzirom da tek predstoji turističko otvaranje Stare planine, Kučaja i Homolja, kao i jačanje međunarodnog tranzita prema
Rumuniji i zemljama Crnomorskog basena.
U kontekstu ovih saobraćajno-turističkih tokova treba sagledavati i saobraćajno-turistički položaj Homolja. Prema dosadašnjem
stanju očigledno je da najvažniji turistički pravci Srbije zaobilaze Homolje. Glavni razlozi takvog stanja su: vrlo slab postojeći put
kroz Homolje, neotkrivene turističke vrednosti Homolja i njegova vrlo skromna turistička ponuda.
Regionalni turistički položaj Homolja znatno je povoljniji od republičkog. S obzirom na njegove bogate rekreativne i
visokoatraktivne prirodne turističke potencijale direktno mu gravitiraju veći gradski centri, na jednoj strani Požarevac i Smederevo,
a na drugoj veliki industrijski centar Bor i Zaječar, s tim pggo će turistički značaj područja osetno povećavati i ekskluzivni turisgički
kompleks na Crenom vrhu, čija je izgradnja u toku. Na jugozapadnom regionalnom pravcu ne treba zapostaviti ni Despotovac i
Svilajnac. Za razrešavanje rekreativnih i izletničkih potreba ovih gradova Homolje ima prednosti nad drugimdestinacijama, naravno
za sada samo u pogledu prirodnih uslova. Lokalne saobraćajnice Homolja, kao pggo je rečeno, zadovoljavaju potrebe, pošto je i
Beljanica povezana sa Žagubicom, na jednoj strani i putevima kroz Resavu, na drugoj strani solidnim makadamom.
Za šire turističko otvaranje Homolja, međutim, mnogo je značajnije turističko tržipgte Srbije, naročito Beograd i Vojvodina.
Postojeće nepovoljno stanje saobraćajno-turističkog položaja ovog kraja može se promeniti i turistički tokovi preusmeriti samo ako
se promeni stanje saobraćaja i izgradi materijalna baza turizma, a to su razvojni oslonci na koje se računa i u konceptu ovog
turističkog programa.
Strategijski, privredni i turisgički razlozi potvrdili bi ekonomsku opravdanost izgradnje savremene magistralne saobraćajnice, sa
krakovima prema Boru i Donjem Milanovcu, popggo bi ona obezbeđivala najkraći tranzit roba i putnika između Negotinskog
basena i Bora i velikih gradova Požarevca, Smedereva, Beograda i drugih. To bi doprinelo mnogo bržem aktiviranju privrednih i
turističkih potencijala Homolja i stabilnom povezivanju turističke ponude Homolja i turističkog kompleksa na Crnom vrhu sa
truističkim tržištem Srbije.
Radi boljeg razumevanja ovih zahteva moramo se podsetiti da je turizam kretanje potrošača a ne promet roba i da se, nažalost, ta
njegova saobraćajno-komunikaciona predstava zanemaruje. Za turizam su, naime, važnije saobraćajnice od hotela, jer se može
računati na odgovarajuće ekonomske efekte i u samom putovanju, a karavaning i kamping kao posebni vidovi turističkog prometa,
neposredno su vezani za drumski saobraćaj.
Ekonomski planeri ne svrstavaju saobraćajnice u turističke investicije, ali nije sporno da za potrebe turizma treba prvo graditi
saobraćajnice, pa hotele i ostalu potrebnu infrastrukturu. Takođe je još manje sporno da nijedna izgrađena saobraćajnica ne može biti
samo turistička i da skoro nikad ne može biti promašena investicija kao pggo to mogu biti hoteli. Sporni su prioriteti gradnje
saobraćajnica iako se uvek odmeravaju njihov značaj i kvalitet. Jasno, ako je turizam prioritet u razvoju neke regije kao pggo je
Homolje, na primer, onda se i odgovarajuća saobraćajnica mora svrstati u prioritete (Požarevac - Petrovac - Žagubica - Bor - Zaječar),
jer se bez modernizovanja ove saobraćajnice ne može očekivati ambiciozniji razvoj ove regije i istočne Srbije u celini.
Saobraćajnica prema Homolju, Crnom vrhu, Boru i Zaječaru mogla bi se prema važnosti za turizam tretirati kao jedna od prioriteta u
saobraćajno-turističkoj politici Srbije. Potreban je znatno jači naglasak na saobraćajnom segmentu u strategiji razvoja turizma u Srbiji,
ako se o ovom dokumentu i može govoriti kao ozvaničenom u nekom nadležnom organu ili forumu.
Turistički položaj Homolja, odnosno opštine Žagubica mora se ocenjivati sa stanovipgga njegovih razvojnih potencijala koji se prema
dosadašnjim istraživanjima mogu svrstati u najveće nacionalne turističke vrednosti, a to je kategorija koja automatski obezbeđuje i
odgovarajuće pozicioniranje na međunarodnom tržipggu. Prema tome, turistički položaj Homolja zasnovan na njegovim
komparativnim prednostima dolazi još više do izražaja kada se procenjuje da je povoljna njegova udaljenost od Beograda, koji je
moćni centar turističke tražnje, a još manje je udaljen od Moravskog međunarodnog saobraćajno-turističkog pravca, pa bi iz
navedenih razloga Homolje moralo dobiti republički prioritet i u izgradnji magistralnih saobraćajnica.
IV. VАLORIZАCIJА TURISGIČKIH POTENCIJАLА HOMOLJА
1. ODJŠKE PRIRODNO-GEOGRАFSKOG KOMPLEKSА I NJEGOVE АTRАKTIVNE I REKREАTIVNE TURISTIČKE VREDNOSTI
Homolje je jedna od najizrazitijih geomorfoloških celina istočne Srbije, okružena Beljanicom (1.339 t) na jugu, Homoljskim planinama
(940 t) na severu, Crnim vrhom (1.043 t) na istoku i Gornjačkim planinskim vencem (825 t) na zapadu. Obuhvaćeno je gornjim slivom
Mlave, a čine ga Žagubička i Krepoljinsko-krupajska kotlina, kao zasebne reljefne sredine, jasno orografski definisane. Pored planina
i kotlina kao najmarkantnijih reljefnih celina, topografski izgled Homolja karakteriše zasgupljenost velikog broja fizionomski
specifičnih i retkih mezo i mikro oblika kao pggo su klisure, uvale, pećine, prerasti i drugi.
Recentni reljef Homolja rezultat je zastupljenosti skoro svih geoloških formacija, geotektonike - vezane za rasedanje i pomeranje
masa, vulkanizma i termalizma, kao i jakih egzogenih faktora. U geološkoj građi Homolja zastupljene su najstarije stene -
prekambrijski kristalasti škriljci, paleozojski metamorfisani kristalasti škriljci sa primesama argilošista, amfibolita, dacita, andezita,
granitoida i sličnih stena. Oni najvećim delom izgrađuju Homoljske planine, ali su zastupljeni i na Crnom vrhu i na pojedinim
rasednim i skrašćenim delovima Beljanice, kao i mlađi permski crveni peščari na njenim zapadnim padinama i obodom
Krepoljinsko-krupajske kotline.
 7

Zbog ovakvog geološkog sastava oblici reljefa su na Homoljskim planinama i Crnom vrhu zaobljeniji, stene su slabo
vodopropustljive i podložne površinskom oticanju vode i eroziji, pa se na njima javlja gusta mreža čestih i slabih izvora i potoka.
Mezozojske formacije predstavljene su uglavnom krečnjacima i zastupljene su većinski u brdskim i planinskim predelima
Gornjačkih planina i Beljanice, a u manjim izdvojenim delovima i na Homoljskim planinama i južnim padinama Crnog vrha. U
kotlinama su, pak, zastupljeni kvartarni sedimenti fluvijalne i abrazione erozije i akumulacije sa plavinama i siparima na
krečnjačkim obodnim delovima i aluvijalnim ravnima oko reka.
Ipak, najosobeniji pečat reljefu Homolja dale su krečnjačke formacije Beljanice, Gornjačkih planina i klisura zbog izrazito razvijenih
kraških oblika reljefa, kraške erozije i kraške hidrografije. Oni na ovim područjima imaju odlike retkih prirodnih oblika, pojava i
fenomena, te neki od njih predstavljaju visokoatraktivne i reprezentativne turističke vrednosti, pa ćemo ih i pojedinačno prikazati
preko osnovnih oblika reljefa i hidrografskih objekata.
1.1. Geomorfološki turistički motivi
1) Planinski turistički motivi
Planine Homolja su veoma naglašen geomorfološki turistički motiv. Zajedničke osobine planina koje okružuju homoljsku regiju
sastoje se u tome da pripadaju vencu Karpato-balkanida. Orografski su znatno disecirane većim ili mnjim rečnim tokovima.
Florističko-faunistički spadaju u najbogatije i najočuvanije u Srbiji, imaju dobar položaj u odnosu na saobraćajnice lokalnog i šireg
značaja, a sopstvenim turističkim vrednostima upotpunjuju i oplemenjuju turističke potencijale Republike. S obzirom da ne spadaju
u visoke planine, pružaju vrlo povoljne uslove prvenstveno za letnji turizam, ali dobrim delom i za zimski sportski, rekreativni i
lovni.
Raznovrsna geološka građa, tektonski sklop i delovanje egzogenih sila u različitim prirodnim uslovima učinili su ove planine
različitim kako po morfogenetskim, tako i po fizionomskim celinama.
- Beljanica (1339 t) je tipična krečnjačka planina koju karakteriše velika čestina raznovrsnih i veoma razvijenih površinskih i
podzemnih kraških oblika i hidroloških pojava. Ova planina postavljena je u pravcu istok-zapad na dužini od tridesetak kilometara.
Ima izrazito asimetričan izgled jer postepeno pada prema Žagubičkoj kotlini, na severu, dok se na jugu, prema Resavi, završava
strmim krečnjačkim odsecima. Mnogobrojne suve kraške doline diseciraju planinsko bilo i omogućavaju lako "osvajanje" svih delova
Beljanice. Do najlepših delova ovog planinskog predela može se doći tvrdim makadamskim putem Žagubica - Buk - Busovata -
Rečke - Sladaja, ukupne dužine 49 kš, koji je povezan sa najvažnijim saobraćajnicama Homolja: Petrovac - Bor i Krepoljin -
Despotovac. Terenskim vozilom može se stići do samog "krova" Homolja, odnosno, do vrha Beljanice (1339 š), odakle se kao na
dlanu vidi čitava Resava. Inače, na Beljanici dominiraju školski primeri površinskog kraškog reljefa, među kojima se po atraktivnosti
i veličini ističu uvale: Žagubičke Rečke, Busovata i Rečke (na zapadnom delu Beljanice). U ovim prostranim depresijama pitomog
izgleda okruženim stoletnim bukovim šumama odvija se najintenzivniji život na planini. Njihovim dnom teku brojni potoci čije vode
gutaju veliki ponori u supodini krečnjačkog oboda. Zbog brojnih prirodnih i ekološko-turističkih vrednsoti, od kojih su najvažnije:
očuvanost pejzaža, vrlo povoljna nadmorska visina (oko 1.000 š), čist planinski vazduh, dosta jakih izvora i vodotoka, raskošna
vegetacija, zaklonjenost od udara vetrova, kao i dobra saobraćajna povezanost i drugo, uvale predstavljaju potencijalne turističke
lokalitete na Beljanici koji se mogu koristiti za rekreativni i izletnički turizam. Vrtače su znatno brojniji oblici od prethodnih, ali su
malih dimenzija, obrasle su šumskom vegetacijom na stranama, a travnom po dnu. Pogodne su za stočarstvo, a veće u nižim
delovima i za zemljoradnju. Аtmosferske padavine gube se na njihovom dnu gravitirajući prema podzemnim rečnim tokovima koji
se javljaljju na snažnim kraškim vrelima u obodnim delovima kotlina. Ponori nekih od njih su začepljeni rezidijalnom glinom, zbog
čega tokom većeg dela godine predstavljaju manja jezerca - močvare (Bujdina bara, Đuranovac, Roginjački vir). To su prave
hidrografske oaze na površinski bezvodnoj Beljanici - glavna pojila i staništa raznovrsne faune.
Homoljske planine (940 t) karakteriše heterogena geološka građa u kojoj preovlađuju stene najstarijih geoloških perioda, a delimično
su zastupljene krečnjačke formacije. Za razliku od centralnog, većeg dela planinskog bila, izgrađenog od granitoidnih stena,
diseciranog gustom rečnom mrežom, denudacijom i fluvijalnom erozijom, krajnji severozapadni (Fik 940 t) i jugoistočni delovi
(Zdravča 898 t) predstavljaju prostore krečnjačkog sastava koji se od okolnog terena izdvajaju strmim stenovitim odsecima i
karakterističnim oblicima, formiranim intenzivnim kraškim procesom. Obrasle su gustim bukovim i hrastovim šumama, sa velikim
brojem manjih izvora, potoka i reka koje sa južnih obronaka teku prema Mlavi kroz pitome proplanke bogate sočnom travom, pa su
veoma pogodne za lovni i izletnički turizam. Tome pogoduje i činjenica da su u saobraćajnom pogledu pristupačne i dobro povezane
sa brojnim seoskim naseljima koja leže na kontaktu kotlinske ravni i planinskih strana.
Gornjački planinski venac (Veliki Sumurovac 911 t) leži upravno na pravac pružanja Beljanice i Homoljskih planina, čineći zapadnu
granicu Homolja prema predelu Gornje Mlave. Različita geološka građa i burna geološka prošlost doprineli su složenosti oblika
reljefa na malom prostoru. Velika diseciranost vodotocima (Mlava, Breznička reka, Dubočica) i naglašena vertikalna razuđenost (155-
911 t) tu složenost još više ističu. Predeo između Gornjačke klisure, Krepoljina i Sumurovca ima oblik zatalasane površi zelenog
krasa sa plitkim udolinama, dolovima i vrtačama. Površ je obrasla mešovitim hrastovo-grabovim šumama, livadama i pašnjacima i
razređenim zaseocima stalnog i katunskog stanovanja. Predstavlja bogate lovne terene, a ima i vrlo povoljne ambijentalne uslove za
seoski turizam. Zbog toga je predeo Gornjačkih planina pogodan za planinarenje, kampovanje pored Mlave, splavarenje brzacima
ove reke, sportski ribolov, odmor i rekreaciju. S obzirom da kroz gornjačku klisuru i središnji deo predela prolzai regionalni (budući
magistralni) put Beograd - Bor, da je na tom delu poznat manastir Gornjak, kao i to da je udaljenost od Beograda (130 kt), Požarevca
(60 kt) i Petrovca • 15 kt) mala, ovo područje je predodređeno za razvoj rekreativnog, lovnog, azletničkog i seoskog turizma.
Crni vrh (1043 t), u širem smislu, predstavlja planinski masiv ma istočnoj strani Homolja koji ovu regiju razdvaja od Crnorečkog
basena. Sudar suvih i hladnih vazdušnih struja sa istoka i vlažnijih i bogatijih "zdazknama sa zapada. uslovljavaju česte snežne
padavine i stvaranje velikih smetova, zbog kojih je ovaj putni pravac zimi često neprohodan. Obilje snega i održavanje belog
pokrivača do kraja marta, pruža dobre uslove za zimski turizam. U graničnom delu žagubičke i borske opštine, na severnim
ladinama Crnog vrha gradi se hotelsko naselje visoke kategorije sa llaniranih oko 1.400 ležaja . Аtraktivnost položaja, netaknuta
priroda, sa bogatim biljnim i životinjskim svetom i nedostatak ovakvih objekata u istočnoj Srbiji, pa i u Republici preobraziće Crni
vrh u značajan centar ekskluzivnog zimskog i letnjeg turizma, naravno ako se započeti kompleks završi po postojećem projektu.
Zato je potrebno proceniti i njegovu ulogu u razvoju turizma Homolja. Naša je procena, međutim, da on nema povoljne uslove za
veliki zimaski turizam, niti može biti dovoljno atraktivan za llaniranu visokoplatežnu i probirljivu turističku klijentelu, pa je moguće
da dođe do redukovanja njegove namene i obima.
2) Klisure
Ova vrsta oblika reljefa nastala je erozivnim radom reka, najčešće tektonski predisponiranim, čiji su tokovi formirani, uglavnom, u
krečnjačkim stenama. One se na teritoriji Homolja, odlikuju velikim turističkim vrednostima, ali nisu turistički afirmisane, niti su
poznate tiroj javnosti. Klisure Homolja predstavljaju kompleks specifičnih prirodnih - geoloških, geomorfoloških, klimatski-h,
 8

florističko- faunističkih i arheoloških fenomena. One, kao takve, imaju veliki značaj i za naučna istraživanja. Mnoge retke, endemske
i reliktne biljne vrste i složene mešovite reliktne šumske zajednice, specifični klimatski uslovi, bogatstvo divljim plodovima,
lekovitim biljkama i raznovrsnim životinjama, kulturno-istirijski spomenici iz različitih epoha i slično, ukazuju na potrebu
svestranijeg i boljeg korišćenja klisura u naučno- lstraživačke i tursitičke svrhe. S obzirom da se naučnici do sada nisu posebno bavili
izučavanjima brojnih klisura u Homolju, koje spadaju u najlegape u Srbiji, to se pomanjkanje naučnih rezultata o njima nepovoljno
odražavalo na popularisanje ovih značajnih turističkih vrednosti i njihovu turističku valorizaciju.
U planinskim vencima koji okružuju ili dele Homolje formirane su: Gornjačka klisura, Ribarska klisura, klisura Velike i Male Tisnice,
klisura Osaničke reke, klisura skaršćene reke Do i Druge, kraće i manje atraktivne klisure.
Gornjačka klisura počinje tipičnom epigenijom na zapadnom obodu Krepoljinsko-krupajske kotline, tačnije, nepgto nizvodnije od
ušća Krupajske reke u Mlavu, a završava se u Ladnim vodama kod Ždrela. U masivnim jurskim krečnjacima Mlava je, na dužini od
16 kt, usekla 4 velika, uklještena meandra. Pri izlazu iz Klisure, na platou jednog proširenja, podignut je manastir Gornjak, na levoj
strani reke, dok je na desnoj izgrađen istoimeni motel. U klisuri su brojni ostaci starih utvrđenja iz rimskog perioda, isposnice,
neistražene pećine od kojih su neke predstavljale ljudska stanipgga u dalekoj prošlosgi, stalni kraški izvori i dobro očuvane šume sa
reliktnim vrstama listopadnog drveća, kao i mnogi drugi sadržaji koji su dostupni posetiocima.
Ulaz u klisuru iz plodne ravnice Gornje Mlave fascinira svakog putnika. Na liticama ulaza u Homol>e, na Malom Vukanu i Ježevcu
dominiraju kule stražare, čuvari rimskog vojnog puta "U1a tPNaš". Lepote Gornjačke klisure ovekovečili su mnogi putopisci (M. Đ.
Milićević, E. Čelebija, F. Kanic), a posebno Đura Jakšić u svojim pesmama posvećenim njoj: "Put u Gornjak" i "Noć u Gornjaku".
Danas je ova klisura veoma privlačna kako za posetioce iz bliže okoline, tako i za turiste iz udaljenijih mesta. Čiste i brze vode Mlave
bogate raznovrsnom rečnom ribom (pastrmka, skobalj, klen, mrena) privlačne su za sportske ribolovce kao pggo su i bukove i
hrastove šume bogate raznovrsnom divljači. Vrleti okolnih planina i brojne pećine izazov su speleolozima i tragačima za nikada
otkrivenim tovarima sakrivenog blaga iz nepoznatog vremena. Nepresušno blago nalazi se na mnogim poznatim i nepoznatim
mestima gde su samo sporadično vršena arheološka iskopavanja. Prava nepoznanica su ostaci iz rimskog perioda koji dominiraju
nad klisurom. Pravi odmor i razne vidove rekreacije pružaju proplanci pored Mlave gde žubor reke i opojni miris trave oplemenjuje
zvuk manastirskog zvona.
- Ribarska klisura počinje u jugozapadnom delu Žagubičke kotline, tačnije, kod Izvarice, a završava se na obodu krepoljinskog polja.
Na ukupnoj dužini od oko 9,5 kt, Mlava je formirala 3 velika uklještena meandra. U erozivnom proširenju prvog meandra leži niži
deo sela Ribare (Donja Mala). Ova živopisna klisura usečena je u jurskim krečnjacima na čijim liticama se, kao i u Gornjačkoj klisuri,
nalaze ostaci kula stražara iz rimskog perioda. Na jednoj od najistaknutijih litica (250 t) nalazi se utvrđenje Gradac sa crkvom, čiji se
ostaci dobro uočavaju. Na ovom mestu pronađeno je mnogo materijalnih dokaza iz navedenog vremena, ali do danas nisu vršena
opsežnija istraživanja od strane arheologa. Na suprotnoj strani ovog utvrđenja nalazi se kraško vrelo Lopušnja. Njegove vode
izbijaju na površinu neposredno iznad toka Mlave iz istoimene pećine čiji se vipš, suvi nivo nalazi na oko 20 t iznad izvorskog. Na
oko 1,5 kt nizvodno od Ribara, kod ribarske crkve Šupljaja, sa Ribarskom klisurom spaja se klisura Osaničke reke. Za razliku od
Gornjačke klisure koja je dosta posećena u letnjem delu godine, Ribarska klisura je poznata samo sportskim ribolovcima, mada po
živopisnosti predela i netaknutoj prirodi ne zaostaje u odnosu na prethodnu klisuru. U njoj je smešteno selo Ribare. Njegov donji
deo (Donja Mala) smešten je u samom meandru reke. Ima odlične uslove za seoski turizam i "slikarsku koloniju". Selo je udaljeno od
glavne homoljske saobraćajnice Beograd - Bor 1,5 kt i oba dela naselja (Gornja i Donja Mala) povezana su asfaltnim putem.
Klisurasto kanjonska dolina Velike Tisnice usečena je u krečnjacima istočnog dela Beljanice. Njena posebna atraktivnost je mnoštvo
pećina čiji otvori zjape sa stenovitih odseka. Registrovano je i samo delimično obrađeno preko 20 pećina, dužine do 300 metara. Ovih
speleoloških objekata ima i u klisuri Male Tisnice, kao i u klisuri Crne reke. Ipak, pravu prirodnu retkost predstavlja prerast Samar,
prirodni kameni most u izvorišnom kraku Male Tisnice, tačnije u dolinici rečice Perast.
Epigenetska klisura Osaničke reke pokazuje najizrazitiju kompozitnost od svih Homoljskih klisura. Sastoji se iz dva dela: na severnoj
ivici Osanice nalazi se tšščna rtasta epigenija sa Osaničkom prerasti dok je od puta Krepoljin - Žagubica do crkve Šupljaja tipična
domna epigenija. Između njih su jezerski sedimenti zapadnog dela Žagubičke kotline. U severnom delu ovog proširenja leži sa obe
strane reke Osanice, tipično vlaško selo u kome su se održali u njizvornijem obliku mnogi etno-detalji vlaškog stanovništva ( običaji,
nošnja, arhitektura). Pri izlazu iz klisure uzvodno od sela je Osanička prerast.
Klisura skaršćene reke Do proteže se na dužini od oko 12 kš. Počinje nešto uzvodnije od vodopada Buk, a završava se na južnoj ivici
sela Suvi Do. Ova klisura mestimično ima karakter kanjona i teško je prohodna a nastala je fluvijalnom erozijom nekadašnjeg stalnog
toka reke Do čiji se začetak nalazi u predelu uvale Busovata. Rezultat snažnog erozivnog procesa ne vidi se samo u formiranoj klisuri
već i u akumulaciji ogromne količine stenskog materijala od koga je stvorena jedna od najvećih plavina u Srbiji - suvodolska plavina,
na kojoj leži istoimeno selo. Inače, posebno atraktivan deo klisure predstavlja živopisni vodopad Buk. Njegove vode potiču iz uvale
Žagubičke Rečke, a stropoštavaju se niz moćne naslage bigra visine oko 70 š. U sušnom delu godine vodopad nije aktivan, dok je u
proleće, na primer, kada raspolaže sa najvećom količinom vode, prava zapenušana reka. U erozivnom proširenju reke Do podignuta
je brana i malo akumulaciono jezero, koje je već zasuto, a u propšrenju neposredno ispod vodopada, nalazi se nekada veoma
posećen ugostiteljski objekat, a danas u ruiniranom stanju, okružen stoletnim bukovim stablima. Nizvodnije se ređaju kolibe oko
kojih se odvija stočarski život od Đurđevdana do Mitrovdana. Bujnom i sočnom travom napasaju se sve malobrojnija stada ovaca od
čijeg se mleka spravlja najkvalitetniji sir nadaleko poznat kao zaštićen homoljski specijalitet.
3) Prerasti
To su prirodni kameni mostovi koji natkriljuju rečne tokove u vidu lučnih svodova. Javljaju se u krečnjačkim terenima i prave su
prirodne retkosti. Najčešće su nastale urušavanjem pećinskih tavanica. U Homolju postoje dve: Osanička i prerast Samar.
Osanička prerast nalazi se na osaničkoj reci udaljena oko 750 ga od severne ivice sela, odnosno, 500 t uzvodno od izlaza iz Osaničke
klisure.
Ukupne je dužine 15 t, dok je debljina kamenog svoda do 5 t. Visina otvora prerasti, merena od dna korita, iznosi oko 1 t. U letnjem
periodu do ove prirodne retkosti može se lako doći uz usku dolinu Osaničke reke u čijem se najužem delu i nalazi, dok se u vreme
visokih voda prilazi stazom koja vodi levom stranom doline. Ova prerast, iako na domak Osanice nedovoljno je poznata.
Prerast Samar je manje pristupačna od Osaničke. Do ovog impresivnog kamenog mosta, udaljenog od Žagubice oko 15 kt, put vodi
levom stranom klisure Velike Tisnice, zatim preko Crnjaka do izvorišnog kraka Male Tisnice, a potom uz kamenitu dolinicu rečice
Perast. Užitak koji pruža ovaj monumentalni spomenik prirode, potpuno anulira veliki napor koji posetilac ulaže da bi do njega
došao. Raspon svoda prerasti Samar iznosi 15 t, a visina 14 t. Pošto je debljina arkada (svoda) 5-10t, to je celokupna visina samara
(otvor i tavanica) 24 t. Smatra se da je ovaj most poslednji ostatak tavanice nekadašnje pećine dugačke 1500-1800 t, kroz koju je
podzemno tekla reka Perast. Zbog nepristupačnosti i velike udaljenosti od putnih pravaca prerast Samar će još dugo predstavljati
 9

primamljiv naučni i planinarski izazov, dok će njegova turistička vrednost figurirati samo kao veliki potencijal. Obe prerasti su
zapggićene kao izuzetne prirodne retkosti.
4) Pećine
Podzemni kraški oblici (pećine i jame) su česte pojave u krasu, a u pojedinim delovima Homolja su velikih dimenzija, neke i
reprezentativne. To se posebno odnosi na pećine. U krečnjačkim terenima Beljanice, Gornjačkog planinskog venca i homoljsko-
beljaničke grede nalazi se veliki broj kraćih i dužih pećina koje su delimično ili potpuno istražene, a čiji turistički potencijali ne
zaostaju za poznatim pećinama istočne Srbije kao pggo su Resavska pećina ili Ceremošnja. Bogatije nakitom, razvijenije i
pristupačnije od ostalih istraženih pećina Homolja su Pogana peć i Stogrine pećine.
- Pogana peć predstavlja veoma interesantan pećinski sistem kanala u više nivoa. Nalazi se oko 10 kt severno od Krepoljina, tačnije
podno severnih padina Gornjačkog planinskog venca, između Velikog Sumurovca (911 t) i Vranja (844 t). Severoistočno od Pogane
peći nalazi se na oko 3 kt pećina Ceremošnja, sa kojom je povezana slabijim seoskim putem. Ukupna dužina za sada istraženih
pećinskih kanala iznosi oko 2 kt. Njenu okosnicu čini glavni kanal kojim teče, u vlažnijem delu godine podzemna reka. Najlepši deo
pećine nalazi se na 208 t od ulaza i to 12 t iznad glavnog kanala. Ovaj sprat počinje velikom dvoranom prečnika oko 20 t i visine 7-8 t.
Od nje se račva 5 kanala bogatih netaknutim stalaktitima, stalagmitima, draperijama i drugim vrstama lepo razvijenog pećinskog
nakita u raznim bojama. Treba istaći "Čokoladnu dvoranu", "Simonidinu dvoranu", "Vlaški kanjon", a posebno "Kanal praistorije"
koji je potpuno prekriven dobro očuvanim kostima pećinskog medveda i drugih predstavnika izumrlog zoo sveta za vreme
pleistocena. Više od 300 š spratnog sistema potpuno je prohodno i veoma se lako može urediti za turističke posete, pod uslovom da
se osposobi ulaz u spratni deo pećine, na višem nivou> gde je evidentirana veza sa nekim jamama iznad glavnog ulaza u Poganu
peć. Završetak ove pećine predstavlja Mijucićeva pećina sa dva ulaza, iz koje izbija vrelo Komnenske reke. Ovaj deo pećine uzvodno
se završava jednim sifonom na oko 150 š od ulaza. Pećina obiluje nakitom, a njenim podom teče stalna podzemna reka.
Šteta je što je ova pećina do sada ostala turistički nepoznata, a mogla bi se lako osposobiti za posete. Utoliko pre pggo se nalazi na
lepoj otvorenoj pašnjačkoj zaravni, pogodnoj za odmor i kampovanje. To bi mogla da bude i lepa planinarska i izletnička trasa, uz
Krepoljinsku reku do pećine i preko prevoja do pećine Ceremošnje, koja je već turistički osposobljena i saobraćajno povezana sa
Kučevom.
- Stogrine pećine čine posebne speleološke objekte između kojih postoji fizička veza u vidu uskih, neprohodnih kanala. Njihovim
proširivanjem lako se može uspostaviti prohodna veza, a time stvarati i jedinstven pećinski sistem u nekoliko nivoa ukupne dužine
oko 300 t. Inače Stogrine pećine su smeštene na severnoj strani Beljanice, odnosno na severnoj strani brda Ograđenica (885 t).
Udaljene su oko 12 kt od Suvog Dola sa kojim su povezane lošijim šumskim putem. Znatno prostranija je Velika Stogrina peć čija
ukupna dužina iznosi 183 t i koja obiluje divnim pećinskim nakitom. U njoj dominira ogromna dvorana prečnika 20 t i visine 17 t, sa
džinovskim kalcitnim salivom u vidu okamenjenog vodopada. Ova pećina ima dva ulaza. Jedan je na ivici vrtače, a drugi je na kraju
glavnog kanala dužine 140 t, koji predstavlja otvor jame dubine 8 t. Mala Stogrina peć ima, kao i prethodna pećina, otvor na strani
jedne vrtače, udaljen 140 t od otvora Velike peći. Glavni kanal joj je manje prostran, ali prohodan, a završava se većom dvoranom sa
lepim nakitom čije stvaranje je veoma intenzivno. Na njenom dnu nalazi se uži kanal kojim su povezane dve pećine. Uspostavljanjem
prohodne veze između Velike i Male Stogrine peći stvorio bi se kompleksan pećinski sistem kanala koji svojom lepotom može da
zadovolji sve kriterijume speleološkog objekta pogodnog za turističku valorizaciju.
1.2. Klima kao turistička vrednost
Klima Homolja je integralni deo jedinstvenog, ekološki očuvanog prostora, a odraz je uticaja brojnih kontinentalnih regionalnih
klimatskih faktora i lokalnih uticaja prirodne sredine. Ovde ukazujemo na važnije klimatske elemente Žagubičke kotline i
planinskog dela, prvenstveno Crnog vrha, zbog neposrednog klimatskog i eko-klimatskog značaja ove kotline i planinskog dela
Homolja za turizam.
Opšte odlike klime Homolja analizirane su na osnovu niza dugogodišnjih merenja važnijih klimatskih elemenata sa meteorološki
hstanica Žagubice i Crnog vrha, kao i na osnovu nekih posrednih i indikativnih zapažanja o modifikacijama lokalne klime.
Za obradu klime korišćene su i zapažene monografije o Homolju dr-a LJ. Miljkovića i mr-a S. Mirkovića. Tabele o klimi preuzete su
iz monografije S. Mirkovića zbog uporednih podataka za Žagubicu i Crni vrh, koji se odnose na dvadesetogodišnji period, 1978
-1997. godine.
Omeđenost homoljskih kotlina planinskim vencima Gornjačkih i Homoljskih planina, Crnim vrhom i Beljanicom puno utiče na
određene klimatske elemente, a ti uticaji se najbolje zapažaju kod temperatura vazduha, padavina i vetra. Posebno je važan uticaj
venca Gornjačkih planina koje predstavljaju prirodnu barjeru prostorima vazdušnih masa iz panonske nizije. Stoga se u homoljskim
kotlinama Žagubičkoj i Krepoljinsko- krupajskoj formira toplija klima, sa elementima župske, gde su klimatski ekstremi ublaženi.
Homolje pripada podneblju umereno kontinentalne klime sa četiri godišnja doba, gde su zime dosta hladne, proleća sveža, leta
umereno vruća, a jeseni tople i prijatne. Ove ocene ćemo proveravati preko analize pojedinih klimatskih elemenata.
Temperature vazduha
U predstavljanju klime polazi se od ocene da podaci meteoroloških stanica u Žagubici i na Crnom vrhu dovoljno odražavaju klimu
kotlinskog i planinskog dela Homolja.
Srednje mesečne temperature vazduha u Žagubici i na Crnom vrhu za period 1978-1997.
Tabela 3.
Stan. J F m А M J J А SO N D GOD.
Žagub. -1,7 - 4 9 14 18 19 19, 15,2 10,3 4 0,4 9,5
o , , ,8 ,0 ,6 3 ,
d 4 6 1
C. vrh -3,9 - 0 5 11 14 16 16, 12,4 7D 0 -2,1 6,3
3, , , ,0 ,3 ,3 2 ,
5 5 6 9

Kao što se iz tabele vidi prosečna godišnja temperatura Žagubice iznosi 9,5°S, srednja januarska temperatura, kao najhladnijeg meseca
iznosi -1,7°S, a najviša srednja mesečna je u julu 19,6°S, pa je godišnja amplituda 21,3°S, pgto, prema temperaturama, klimi daje
umerenokontinentalno obeležje. Kada se to uporedi sa Crnim vrhom godišnja amplituda nije upadljivo niža (20,2°S), ali je zato januarska
sa -3,9 veoma niska kao i srednja godišnja sa 6,3°S, što je znak oštrije planinske klime. Značajnije je, međutim, sa stanovišta rekreativno-
turističkih pogodnosti, da je srednja temperatura proleća u Žagubici 9,6°S i da je jesen toplija i suvlja od proleća, 9,9°S, pggo omogućava
prijatan boravak u jesenjim mesecima. Srednje mesečne temperature letnjih meseci su 18,9°S pggo je znak umereno vrućeg leta, sa svežim
 10

noćima. Letnjih dana sa maksimalnim temperaturama preko 25°S ima oko 80 ili 21%, ali je važnije da je broj dana sa visokom
temperaturom od 30 i više stepeni (tropskih dana) mali, oko 1
7do 18. Podsetimo, radi upoređenja da je takvih dana na Crnogorskom primorju 29. Pema opažanjima vegetacija lista nešto ranije u
Krupaji i Krepoljinu nego u Žagubici, ali se zeleni dekor vegetacije duže održava u Žagubičkoj kotlini. Bogati i kompaktni šumski i
travni ekosistemi Žagubičke kotline značajno ublažavaju ekstremne temperature, naročito visoke letnje, pa klimu čine toplijom i
ugodnijom. Zato možemo o Žagubičkoj kotlini da govorimo kao o ekološko-klimatskoj župi. Međutim, srednja januarska
temperatura od -3,9°S na Crnom vrhu i srednja godišnja od 6,3°S znak su planinske klime.
Padavine
Godišnja suma padavina u Homolju je relativno mala, u Žagubici 595 šš, a na Crnom vrhu 726. Međutim, po podacima JĐ.
Miljkovića te sume su nešto veće (zbog različitih perioda posmatranja). U Krupaji 827 šga, a u Žagubici 674 tt. U svakom služaju
najmanje je padavina u Žagubičkoj kotlini. Gledano po mesecima najmanje padavina je u januaru i februaru (30 i 38 št), a najviše u
maju i junu (71 i 72 tt) i u Žagubici i na Crnom vrhu (tabela 4), ali popggo se radi o malim količinama padavina one ne predstavljaju
ograničenje za turistički boravak.
Srednje mesečne i godišnje sume padavina u Žagubici i na Crnom vrhu za period 1978-1997.
Tabela 4.
Stan. J F M А M J J А S O N D go
d.
Žag. 3 3 4 4 7 7 5 5 3 4 4 5 59
0 8 3 8 1 2 6 3 9 1 9 2 5
C. vrh 3 4 5 6 8 9 6 6 5 5 5 5 72
9 5 2 5 9 5 4 0 4 2 4 5 6

Međutim, tako male količine padavina na Crnom vrhu nepovoljan su pokazatelj o snežnom pokrivaču koji bi se koristio za zimske
sportove. Posmatrano po godišnjim dobima, zima je sa 120 tš najsuvlja, a zatim jesen sa 133 št, pa je jesen suvlja od proleća (162 tt) i
leta (181 gat), a još od proleća i toplija. Zato se može konstatovati da je jesen, kao suvlja i toplija od proleća, prijatna za turistička
kretanja i boravak i da predstavlja povoljnu mogućnost produženja turističke sezone.
Vetrovi
Vetrovi mogu da budu značajan modifikator lokalne klime, a njihovo dejstvo je mnogo zavisno od vertikalne raščlanjenosti reljefa.
Takva njihova zavisnost je karakteristična i za Homolje.
Srednja učestalost vetrova i tišina (T) iz pojedinih pravaca za period 1978-1997.
Tabela 5.
Stanica S SI I JI J JZ 3 SZ T
Žagubica 4 7 173 37 6 6 162 34 571
Crni vrh 1 8 152 201 47 30 294 178 78
2
Izvor: Republički hidrometeorološki zavod

Kao pggo se iz podataka vidi vetrovitost Žagubičke kotline je mala jer su titpine zastupljene sa 571 promilom. Među vetrovima
dominiraju istočni sa 173 i zapadni sa 162 promila. istočni vetar, pored toga što je najčešći, je i najjači. Duva kao međuregionalni
vetar iz Negotinske krajine i modifikovana košava preko planinskih prevoja, najčešće u zimskom periodu, rashlađuje lokalnu
sredinu i donosi suvo i stabilno vreme. Za razliku od vetrova iz istočnog kvadranta vetrovi iz zapadnog kvadranta su najčešći u
letnjoj polovini godine, vlažniji su i donose padavine. Učešće vetrova iz drugih pravaca pojedinačno je malo, a neznatna su i lokalna
strujanja u Žagubičkoj kotlini.
Preovlađujuće mirno vreme, bez vetrova, u Žagubičkoj kotlini, uslovljeno, uglavnom, planinskim okruženjem i toplijim zapadnim
vetrovima, a to su jaki indikatori toplije i prijatne župske klime.
Za razliku od Žagubičke kotline planinski masiv Crnog vrha ima visoku i turbulentnu vetrovitost iz raznih pravaca, sa samo 78%s
mirnog vremena (tipšna) u toku godine. Uz to dominiraju jaki severozapadni, zapadni i istočni vetrovi sa srednjim brzinama od 4,5
do 5 š/z, dok je, na primer, u Žagubici najveća prosečna brzina retkog južnog vetra 3 ga/z, a najčešćeg istočnog 2,7 t/z. Pojačana
vetrovitost, kombinovana sa snežnim padavinama i dužim zadržavanjem niskih temperatura, otežava, a povremeno onemogućava
saobraćajne veze preko Crnog vrha, kao i veze sa Beljanicom. U zimskom periodu to ima za posledicu otežano snabdevanje
turističkih objekata i realizaciju turističkih aranžmana. Ovakve odlike planinske klime moraju se uvažavati kao značajan, ili pak
odlučujući kriterijum pri izboru lokacija za izgradnju određenih receptivnih objekata, kao što je to slučaj i sa izgradnjom turističkih
objekata na Crnom vrhu. Dakle, Homolje ima vrlo osobenu klimu uslovljenu brojnim modifikacijama eksternih klimatskih faktora,
kao i regionalnim i lokalnim uticajima prirodne sredine. Tako je opgtrija planinska klima zastupljena na Crnom vrhu i Homoljskim
planinama, a izgleda nepggo umerenija planinska na Beljanici.
Klima Žagubičke kotline je, međutim, bitno drukčija od klime planinskog okruženja. Zbog zatvorenosti relativno niske kotline (oko 300 t),
vetrovitost je jako smanjena, pa dominiraju tipšne (sa 571%o), mala količina padavina (oko 600 tt) umereno vruća leta, takoreći bez
tropskih dana (preko 30°S), suva, dosta duga i prijatna jesen, suvlja od proleća i leta i topliji lokalni termički uticaji po obodnim delovima
kotline dovoljn
opotkrepljuju opštu ocenu da Žagubička kotlina ima preovlađujuće odlike klimatske župe.
Takvim odlikama klimata ove kotline neposredno doprinose i ekološke odlike predela, kojeg čini apsolutno kompaktni zeleni dekor i
kotline i njenih planinskih strana. Naime, u ruralnom delu kotline i oko reka zastupljen je mozaični pejzaž poljoprivrednih kultura,
voćnjaka, šibljaka, šumskih buketa i sočnih livada, a upšrem okruženju zastupljeni su kompaktni ekosistemi mešovitih šuma i
pašnjaka koji ublažavaju klimatske ekstreme, naročito letnje vrućine, pa formiraju stimulativan sedativni zdravstveno-rekreativni
klimat. Ove dve klimatske komponente uzajamno se prožimaju i ublažavaju klimu Žagubičke kotline, pa se s pravom može izvesti
zaključak da žagubička kotlina ima odlike jedne geografski i pejzažno izdvojene pitome i mirne ekološko-klimatske župe, pogodne
za razvoj rekreativnog i zdravstveno-rekreativnog turizma. Konačno, ovim se potvrđuje i davno izrečena ocena pominjanog
profesora Karića o posebnoj župi u Homolju.
1.3. Hidrografski objekti kao turisgičke vrednosti
Homoljsku regiju odlikuju složene hidrografske prilike, a one su odraz heterogenosti geološkog sastava, složenih tektonskih procesa
i klimatskih odlika.
 11

1) Izvori i vrela
Položaj, gustina i izdašnost izvora i vrela u Homolju zavisi od geološkog sastava terena, raščlanjenosti reljefa i padavina. Na ovom
prostoru mogu se izdvojiti: normalni, kraški i termalni izvori. Najgušća mreža izvora, male izdašnosti, javlja se na stranama
Homoljskih planina i odgovarajućim delovima Žagubičke i Krepoljinske kotline zbog preovlađujućeg sastava kristalastih škriljaca
podloge. Od guste mreže izvora sabiraju se brojni potoci i rečice, od kojih nastaju manje reke. Samo na području Žagubičke kotline u
Mlavu se uliva 6 reka sa Homoljskih planina. Stoga su Homoljske planine bogate vodom, pašnjacima i poznate po tradicionalno
razvijenom stočarstvu.
Za razliku od ovih planina, na planinskom području Beljanice zbog dominirajućeg krečnjačkog sastava stena, razvijena je tipična
kraška hidrografija. U višim planinskim delovima nastaju ređi, ali i jači izvori, poneko vrelo, kratki tokovi i vodopadi, ali sve te vode
brzo poniru kroz krečnjačku planinsku masu i javljaju se u obliku snažnih vrela istočnim i južnim obodom Žagubičke i Krupajske
kotline. Najsloženija i turistički najatraktivnija vrela su Žagubičko ili Vrelo Mlave, Krupajsko, Belosavac, Izvaričko i Suvodolsko.
U ovoj obodnoj kotlinskoj zoni nalaze se i termalni izvori, jedan kod Suvog Dola i dva kod Krupajskog vrela. Nastali su na velikoj rasedno
 12

liniji, na kontaktu permskih crvenih peščara i neogenih kotlšskih sedimenata sa krečnjačkom masom Beljašše. I oni imaju zapaženo
mesto u turističkoj valorizaciji hidrografskih objekata.
Vrelo Mlave ili Žagubičko vrelo, kako se još u narodu naziva, glavna je turistička atrakcija Žagubičke kotline. Leži u njenom
jugoistočnom delu, ispod severnih padina Beljanice na nadmorskoj visini 312 š, upravo na južnoj periferiji varopš od čijeg je centra
udaljeno 1 kt. Vrelo izbija ispod krečnjačkog odseka visine oko 40 t, iz vrtačastog udubljenja koje je polukružno uokvireno
planinskim uzvišenjima. Ujezerena površina Vrela ima prečnik 25 t i najveću dubinu 24 t. Voda kojom se hrani vrelo kroz sifonske
kanale po dnu i sgranama basena formira otoku, koja se nakon lučnog toka od 150 t i širine 12 t spaja sa Tisnicom. Voda Žagubičkog
vrela je bistra i hladna (9-11 °S).
Prosečna izdašnost vrela, prema višegodišnjim merenjima iznosi 0.9 t3/z. Najviše vode izbijalo je 1910. godine, čak 70 t3/z, a u novije
vreme, 17. juna 1969. godine, oko 20 t3/z. Najniži vodostaj zabeležen je 1. avgusta 1950. kada je iznosio 0,25 t3/z, ali je ipak, tokom
stogodišnjeg osmatranja zabeležena pojava potpunog presušivanja otoke - 1893, 1957, i 1971. godine. Čuveni Jovan Cvijić (1893) bio
je prvi očevidac ove pojave za koju kaže da je "voda u jezeru (kako je nazivao Vrelo zbog njegovog izgleda) toliko opala da se
prečnik njegov smanjio, Mlava nije iz jezera isticala i korito njeno dužinom od 180 t, do sastava sa Tisnicom, bilo je suvo". Do
splašnjavanja vode u vrelu i presušivanja otoke dolazilo je usled začepljivanja suženih delova podzemnih kanala koji vrelo hrane
vodom.
Lepotu i atraktivnost Žagubičkog vrela upotpunjuju pošumljena okolina i lepo uređena otoka. Četinarska šuma spupgga se do
samog vrela, dajući mu tamnozelenu boju. U bistrim vodama otoke ogleda se motel "Vrelo" sa depadansom kapaciteta 66 ležaja. Iako
ovaj objekat ima idealan položaj, veoma mu nedostaju drugi prateći sadržaji, a i on je okrnjio izgled jezerskog ambijenta.
Radi očuvanja ovog kompleksa, Žagubičko vrelo i njegova okolina stavljeni su pod zaštitu kao vredan "Hidrološki prirodni
spomenik" prve kategorije. Međutim, pojedinim građevinskim zahvatima narušena je njegova iskonska lepota (betonski most preko
otoke, asfaltni put oko samog vrela, parking, smetlište), pa bi prilaz jezeru automobilima trebalo sasvim z ab raniti.
Krupajsko vrelo izbija na zapadnoj strani Beljanice na nadmorskoj visini 220 t i predstavlja jedno od najinteresantnijih kraških vrela
u Srbiji. Nalazi se u jugoistočnom delu Krepoljinsko-krupajske kotline u ataru sela Milanovca. Udaljeno je od Krepoljina 11 kt i 350 t
istočno od asfaltnog puta koji prolazi kroz kotlinu i spaja Homolje sa Resavom. Vode ovog vrela velikom snagom izbijaju iz velikog
pećinskog otvora. a pritiču podzemnim kanalima sa Beljanice. Ovo vrelo spada među
najveće i najjače kraške izvore kod nas- k jedno je od tri najatraktivnija u Srbiji. Na prvom mestu je vrelo Belog Drima, zatim
Krupačko vrelo kod Bele Palanke, ali je kaptirano i izgubljeno kao prirodki objekat, pa bi drugo bilo vrelo Raške.Vrelo je počelo da
menja fizionomiju od 1938. godine kada je. po zamisli akademika Miladina Pećinara, vlasnik poseda na kome se i danas nalazi,
počeo sa radovima na izgradnji brane i bočnog kanala za potrebe mlina. Nakon rata dovršena je drvena brana, a 1952. voda je
porušila pa je izgrađena kamena brana koja i danas ujezerava vrelo, čija najveća dubina u sifonskom delu pećine iznosi 14 š, a u
samom jezercetu, iza brane, 3 t. Od jezerceta se odvaja kanal uzidan u litici, na levoj strani otoke kojim se usmerava voda za potrebe
mlina i mini hidroelektrane. Na oko 150 t od vrela otoka se prirodno ujezerava u kotlinskoj ravni, a zatim se preliva u Krupajsku
reku, najveću levu pritoku Mlave. Izgradnjom brane Krupajsko vrelo je u velikoj meri dobilo u lepoti i atraktivnosti. Pri višim
vodostajima preko brane se preliva velika masa vode koja se hučno i penušavo stropopggava, pa vodopad i pećinski otvor deluju
impresivno.
Ovo vrelo spada u grupu kraških vrela sa velikom kolebljivošću proticaja. Prema do sada poznatim podacima dobijenim
sporadičnim merenjima, maksimalna izdašnost zabeležena je 1974. godine kada je izbijalo 6,42 t3/z vode, dok je minimalna izdašnost
iznosila 125 1/z. Inače temperatura vode kreće se 9-11°S i zavisi od godišnjeg doba i spoljašnje temperature.
Značaju i atraktivnosti Krupajskog vrela, kao hidrografskog objekta, doprinosi termalni izvor zvani Toplik, temperature oko 26°S,
izdašnosti 9-181/z. Nalazi se u neposrednoj blizini vrela.
. Potencijalne mogućnosti kojima raspolaže Krupajsko vrelo i lokalni prostor su velike i realne, prvenstveno za izgradnju vodovoda
mrestilišta, ribnjaka i za turističke potrebe. Ekonomski je najrealnija i najisplativija izgradnja ribnjaka i turstičkih kapaciteta za pgta i
postoje planovi. I ovo vrelo je zaštićeno kao hidrološki prirodni spomenik prve kategorije, pa je njegovo korišćenje potrebno
uskladiti sa uslovima zaštite prirode.
Pored Žagubičkog i Krupajskog vrela, kao biser kraške hidrografije u Homoljskoj regiji interesantno je i vrelo Komnenske reke koje
izbija iz završnog dela Pogane peći o kome je bilo reči u poglavlju o pećinama. Tu su još vrelo Belosavac, između Žagubice i Suvog
 13

Dola, Izvaričko vrelo, kod istoimenog sela i Suvodolsko vrelo koje je u potpunosti kaptirano. Vrelo Belosavac je, takođe, kaptirano,
delom za vodovod Žagubice, a delom za novu fabriku za pakovanje vode za piće, ali zbog velikog kapaciteta znatan deo vode
prirodno otiče i na njemu je manji ribnjak.
- Homoljska potajnica je jedini intermitentni izvor u kršu istočne Srbije čija funkcija se održala do danas. Nalazi se na jugoistočnim
padinama Homoljskih planina, ispod brda Mala Školja. Udaljena je od Selišta 5 kt, odnosno 12 kt od Žagubice. Skoro do samog izvora
dolazi dobar seoski put, a od Selišta do Žagubice postoji kvalitetna asfaltna saobraćajnica. Potajnica izbija iz otvora nepravilnog oblika,
prečnika 20-25 st i to u intervalima nejednake dužine. Fenomen funkcionisanja Homoljske potajnice sastoji se iz faze punjenja rezervoara,
kada iz otvora ne izlazi voda i faze pražnjenja rezervoara, kada iz otvor
aističe voda. Samo izbijanje vode nagoveštava podzemno mumlanje, kome sledi najpre postepeno, a zatim naglo izbijanje koje pri
maksimumu iznosi oko 100 1/tt. Nakon 3 do 4 minuta, koliko traje najjače ključanje vode, dolazi do slabljenja izdašnosti izvora pa
najčešće nakon pola sata presahne da bi se nakon različitog vremena ponovo pojavio.
Аktivnost potajnice zavisi od količine padavina nad sabirnim područjem. Češće su pojave ključanja vode i kraće traje punjenje u
kišnijem periodu, dok se u sušnijem delu godine može aktivirati i posle više od 24 časa. Za Homoljsku potajnicu kod naroda su
vezane mnoge legende čiji koren leži u neobjašnjivom načinu izbijanja vode. Zbog toga joj se pripisuju lekovita svojstva, a način
funkcionisanja veže za natprirodne sile kojima se za vreme "svetih" dana prinose darovi.
2) Termalni izvori
U Homolju su utvrđena tri termalna izvora: jedan u Žagubičkoj kotlini kod Suvog Dola i dva u Krepoljinsko-krupajskoj kotlini.
Termalni izvor, zvani "Banja" kod Suvog Dola, spada u grupu kraško-termalnih izvora. Sastoji se od dva izvora čije je izbijanje
vezano za duboki Izvaričko-žagubički rased. Do radova na ovom prostoru postojao je samo jedan topli izvor sa temperaturom 21°S i
kapacitetom od 3 1/b. Nakon bušenja 1980. godine, proradio je još jedan iz koga je počela da izbija hladna voda sa dubine od 200 t,
drugačijeg hemijskog sastava i sa mirisom sumpora. Hemijskom analizom koja je obavljena u Institutu za fizikalnu medicinu rada i
rehabilitaciju SR Srbije (1981), je utvrđeno da ova voda spada u kategoriju oligomineralnih sumporovitih i sulfidnih voda. Ona se
može koristiti u balneoterapijske svrhe, za kupanje, uz prethodno zagrevanje do odgovarajuće temperature. Izvor je kaptiran i
izgrađen otvoreni bazen za kupanje (15x25 t) koji se puni termalnom vodom. Pored bazena su i dva tuša priključena na gradski
vodovod. Ovaj bazen u letnjoj sezoni koristi veliki broj kupača iz Suvog Dola, Žagubice i okolnih sela, jer je Mlava u Žagubičkoj
kotlini hladna i u vreme letnjih vrućina. Organizovaniju posetu i duže zadržavanje posetilaca otežava zabačenost "Banje", loša
povezanost sa glavnim putem, nedostatak pratećih objekata i uopšte slaba uređenost lokaliteta.
Termalni izvor kod Krupajskog vrela zvani "Toplik" izbija na površinu duž Ridanjsko-krepoljinskog raseda. Udaljen je oko 40 t od
Vrela, a pored njegove otoke. Na izvoru je podignuta valjavica koja je svojevremeno koristila toplu vodu za preradu sukna. Ispod
temelja zgrade izveden je površinski tok temperature 26°S i izdašnosti 9-18 1/$. Spada u grupu slabo mineralizovanih, bez svojstva
koja bi je svrstala u termomineralne vode. Valjavica više ne radi, a ispred izvora je improvizovan mali bazen za kupanje u termalnoj
vodi. Osmišljenijim uređenjem ova terma bi se mogla privesti rekreativno-turističkoj nameni, čime bi se upotpunio veoma
interesantan sklad retkih prirodnih vrednosti na lokalitetu Krupajskog vrela.
Termalni izvor "Banjica", 2 kš nizvodno od Krupajskog vrela, tačnije ispod vrha Kustur (572 t), manje je izdašnosti od 0,5 do 3,5 1/z i
temperature 21 do 22°S. Voda izbija u vidu pištaljine u aluvijalnoj ravni Krupajske reke sa čijom se vodom podzemno meša, pa su joj
nepoznata prava mineralna svojstva. Preko leta koristi se za natapanje konoplje.
3) Rečni tokovi
Rečna mreža Homoljskog područja je neravnomerno razvijena, a posledica je različitog geološkog sastava i reljefa slivnog područja.
Mlava je hidrografska arterija Homolja. Nastaje od snažnog Žagubičkog vrela, smeštenog u krajnjem jugoistočnom delu Žagubičke
kotline, a odmah ispod samog vrela prima reku Tisnicu. Jedna je od najdužih reka u istočnoj Srbiji, čija ukupna dužina iznosi oko 150
kt. Od formiranja do ušća u Dunav kod Kostolca, Mlava teče kroz Žagubičku kotlinu, Ribarsku klisuru, Krepoljinsko-krupajsku
kotlinu, Gornjačku klisuru, Mlavu i Stig. Čitav sliv može se podeliti na 3 dela: gornji - Homolje, srednji - Mlava i donji - Stig. Mlava je
zadržala karakteristike planinske nezagađene i čiste reke u gornjem delu sliva, odnosno do izlaska iz Gornjačke klisure.
Mlava kao turisički motiv i objekat istovremeno, predstavlja sublimat brojnih prirodnih vreknosti i funkcija. Privredne funkcije su
vodoprivredna i hidroenergetska, a atraktivne i rekreativne vrednosti i funkcije su vrela, klisure, ribnjaci, rekreativni ambijenti i
sportski ribolov.
Kao hidrološki objekat Mlava se odlikuje nizom vrlo atraktivnih vrela, čestih brzih pritoka i izvora, a pre svega čistim vodama sa
odličnim uslovima za izgradnju ribnjaka i za sportski ribolov. Na pojedinim sektorima doline rekreativne vrednosti vrela i reke
pojačavaju pitomi pejzaži priobalja kroz Žagubičku kotlinu, pogodni za sportske aktivnosti, za piknike i za specijalizovane restorane.
Ipak, Vrelo Mlave i vrela njenih pritoka su prirodne retkosti izuzetnih hidroloških odlika i značaja i najreprezentativniji hidrološki
turistički motivi. NJene bistre, hladne i obilne vode su najznačajnije za ribarstvo, za sportski ribolov i veliki su vodoprivredni i
hidroenergetski potencijal, a klisure su njen najatraktivniji deo. Pravi kuriozitet predstavlja deo Ribarske klisure, gde je u dnu
dubokog proširenja brza i hučna Mlava napravila veliki meandar skoro kružnog toka reke. Na temenu tog zaravnjenog meandra,
savilo je svoje gnezdo među liticama idilično selo Ribare (Donja Mala) - najlepši kutak za seoski turizam i "umetničku koloniju".
Odavde dalje - kroz klisuru (9 kt) Mlava svoja nedra otvara samo ribolovcima i lovcima. Zatim sledi 16 kt duga Gornjačka klisura sa
svojim osobenim vrednostima.
Kroz Žagubičku kotlinu Mlava protiče pripijajući se uz njen južni obod i nakon 11,5 kt vijugavog toka sa mnogo rukavaca, kod sela
Izvarice ulazi u Ribarsku klisuru.
U kotlini prima kao desne pritoke više manjih reka koje se formiraju na obroncima Homoljskih planina. To su: Žabar, Kamenička
reka. Laznička, Milatovačka, Vukovačka, Jošanička i Osanička reka. Na »stočnom obodu kotline najznačajnije su Velika Tisnica, Mala
Tisnica i Prna reka. Različit geološki sastav slivnog područja kotline utiče i na kolebanje proticaja Mlave. Krečnjački tereni imaju
ulogu regulatora velikih voda, jer se najveća izdašnost vrela na južnom obodu kotline javlja sa zakašnjenjem u odnosu na padavine,
pošto se ista hrane podzemnim tokovima iz krečnjačke utrobe Beljanice. Deo sliva, izgrađen od drugih, <ristalastih škriljastih stena,
odlikuje naglo povećanje proticaja pri svakoj, iole jačoj kiši, što često ima za posledicu izlivanje Mlavinih lritoka u plodne aluvijalne
ravni.
Svaku od nabrojanih Mlavninih pritoka odlikuje svojstvena lepota i atraktivnost: Osanička reka se probija kroz dve epigenetske
:<lisure, a pri ušću u Mlavu klisura se levkasto proširuje. Iz korita teku 2za manja hladna izvora, a na malom rtastom i izdignutom
proširenju, između reka, nalazi se stara i lepo obnovljena crkva Šupljaja, u sklonjenom i bogatom šumskom ambijentu. Do nje se
dolazi iz Ribara, pored Mlave, 2 kš lugim i tvrdim makadamskim puterm. Krupajska reka je u gornjem toku lrirodno mrestilište
pastrmke potočare, a jedna od njenih pritoka - Živkova reka izbija iz istoimene pećine. Krepoljinska reka se probija :<roz bogate
bukove šume, a počinje živopisnim tokom od Mijucićeve pećine i Velikog Vranja. Velika Tisnica na svojim kanjonskim stranama ima
 14

bezbroj pećina. Reka Do je ponornica, sa dolinom kanjonskog izgleda i poznatim vodopadom Buk i pejzažnim sadržajima koji
podsećaju na živopisne predele iz vestern filmova.
U ovom kratkom analitičkom pregledu izloženi su bogat hidrološki i hidrografski diverzitet, retke atraktivne, reprezentativne i
rekreativne odlike ovih objekata u Homolju, a kasnije će biti reči i o njihovim pojedinačnim turističkim mogućnostima.
2. EKOLOŠKE ODLIKE PODRUČJА HOMOLJА I PRIRODNА OČUVАNOST BIODIVERZITETА KАO ZNАČАJАN FАKTOR
RАZVOJА TURIZMА
Pored atraktivnih, reprezentativnih i kuriozitetnih vrednosti i značaja prirodnih turističkih motiva, vrlo je značajna i njihova
predeona kompozicija - lokalni ambijent, pejzaž, odnos prema naseljima i objektima suprastrukture. Svi oni zajendo sa biljnim
pokrivačem i faunom izgrađuju strukturu ekosistema i predela i odražavaju ekološke uslove sredine, pa se može govorirti i o eko-
turističkom potencijalu predela. Ekološki uslovi sredine bitno poboljšavaju ukupne vrednosti prirodnih i kulturnih motiva i
objekatata pa ih je potrebno valorizovati kao deo ukupnih turističkih potencijala. Turistički motivi Homolja su, kao što se i iz
prethodnih analiza vidi raznovrsni, vrlo brojni i disperzivno razmešteni po dolinskim, kotlinskim i planinskim delovima Homolja.
Zato se ocene o opštim ekološkim vrednostima područja moraju zasnivati na određenim kriterijumima koji obezbeđuju ekološku
analizu stanja predela.
Ekološka analiza zasniva se na prirodnim odlikama i vrednostima geodiverziteta, hidrološkog diverziteta i biodiverziteta koji čine
biogeografsku osnovu predela. Iz analize prirodnjačkog kompleksa i geodiverziteta konstatovano je da su na području Homolja
zastupljene formacije stena vrlo različitog sastava i starosti, od paleozojskih škriljaca, vulkanskih ploča i žica na Homoljskim
planinama do krečnjačke mase Beljanice i kotlinskih aluviona. Pod uticajem tektonike i hidrodinamike u tim stenama su zastupljena
raznovrsna nalazišta mineralnih sirovina, visoka vertikalna razuđenost reljefa, termalni izvori, najsloženija kraška erozija i kraška
površinska i podzemna hidrografija.
Takva razvijenost i dinamika geo, hidro i biodiverziteta uz učešće, takođe, različitih tipova klime, od tople - Župske u Krupajskoj
kotlini, preko umerene brdsko-planinske do kontinentalne hladne planinske, u višim planinskim delovima Homolja, uslovili su
veliki i složeni biodiverzitet ovog kotlinskog i brdsko-planinskog područja, i to floristički, vegetacijski i ekosistemski.
Ekosistemske odlike predela najpotpunije održavaju ukupno stanje biodiverziteta i ekološku očuvanost predela, pa u optimalnim
uslovima imaju najveći značaj za eko-turizam. Zato ćemo nivo ekološke očuvanosti predela analizirati preko:
obima naseljenosti i urbanizacije kao degradacionih faktora
sredine,
ekološke strukture privrede, posebno odlika poljoprivredno- šumskog kompleksa i
nivoa očuvanosti šumskih i travnih ekosistema.
1) Opština Žagubica sa 22 zJ/kt2 spada među najmanje naseljene ogaptine u Srbiji. Stepen urbanizacije naselja takođe je nizak. Seoska
naselja su pretežno velika i ušorena, ali su teritorijalno razređena, uglavnom, na terasama rečnih dolina i po obodu kotlina, sa dosta
zelenila i skladno su ukomponovana u lokalni poljoprivredni pejzaž.
U kotlinskom pejzažu posebno se ističu desetak reka i rečica, a pored njih pojasevi hidrofilnih šuma i šibljaka, zatim se mozaično
smenjuju livade, ratarske kulture, voćnjaci, živice i pojedinačni buketi šuma. a između njih utkana sela. Tako i ovi prostori, naročito u
vegetacionom periodu imaju pitome, zelenilom bogate i mozaične agrikulturne i ruralne pejzaže zapaženih ekoloških vrednosti. Po
obodnim delovima kotline i pobrđima zastupljeni su pašnjaci, siromašnije livade i šumska vegetacija, isgina, dosta degradirana i
zašikarena, ali se na čitavom prostoru održava kompaktni zeleni pokrivač. Može se zato konstatovati, da niži, naseljeni i obodni delovi
kotlina ostavljaju utisak pitomih i mozaično komponovanih prirodnih, agrikulturnih i ruralnih pejzaža. Ovu sliku pejzaža delimično
menjaju varoški centri Žagubica i Krepoljin. Za Žagubicu kažemo delimično, zato što ima svega
 15

stanovnika n razuđenu urbanizaciju. Naselje se delom periferije naslanja na reke Tisnicu i Mlavu. Prema Mlavi je otvoreno i ima
nisku i razređenu urbanizaciju, pa se periferija varopš prilagođava prirodnim obalama ove reke. Krepoljin je drugo manje varoško
naselje (2.000 st.), bez industrije, na raskršću puteva, uklopljen je u ambijent doline Krepoljinske reke, odakle se teren spupgga u nižu
Krupajsku kotlinu.
2) Ekološka i privredna uloga poljoprivrede prilično su nesaglasne. Kao privredni resurs i delatnost poljoprivreda može da bude
osnovno zanimanje stanovništva. А kada je intenzivna, sa velikim monokulturnim kompleksima iz osnova menja i osiromašuje
pejzaž, kao na primer, u ravničarskim prostorima Vojvodine. I u Homolju je poljoprivreda sa stočarstvom glavno zanimanje
stanovništva, ali sa drukčijim ekološkim značenjem. Ovde su poljoprivredne površine dosta usitnjene, razbijene ostacima šuma,
potocima, živicama i putevima. Stočarstvo je, uglavnom, ekstenzivno i vezano za prirodne travne i šumske ambijente, pa je
degradaciona uloga ovakve poljoprivrede neznatna. Uz poljoprivredu posebno su važne šume i šumarstvo kao ekološka i privredna
komponenta. Na proizvodima poljoprivrede i šumarstva zasnovano je nekoliko manjih industrijskih prerađivačkih pogona i
radionica. NJihove prednosti su u tome što koriste lokalne sirovine i pggo ne spadaju u objekte prljave industrije, pa se lako
usklađuju sa zahtevima zaštite životne stredine i turizma.
U kompleksu poljoprivredne proizvodnje i prerade rade tri zemljoradničke zadruge koje organizuju stočne i živinarske farme,
preradu mleka i proizvodnju sira, poseduju pekare, silose i klanicu. Nažalost, većina ovih objekata sada ne radi. Ribarstvo je
zastupljeno sa tri ribnjaka. U okviru pgumarstva postoje dva manja industrijska pogona za preradu drveta (u Laznici i u Osanici).
Dosta je važno konstatovati da su svi ovi objekti, zasnovani na poljoprivredi i šumarstvu, relativno malih proizvodnih kapaciteta, da
su disperzivno razmešteni po Žagubičkoj kotlini i da zbog tehnološke prirode sirovina ne predstavljaju osetnije zagađivače životne
sredine, pogotovo ne zagađivače vazduha.
Među industrijsko-rudarskim pogonima najznačajnija je manja fabrika za izradu odlivaka, odnosno za proizvodnju okova za
građevinsku stolariju. To je relativno mala fabrika, sa godišnjom proizvodnjom oko 5001 i sa oko 80 radnika. Tehnološki je
savremena i prečišćava otpadne vode do nivoa I klase kvaliteta voda, te uz poštovanje tog režima rada njena zagađivanja životne
sredine su minimalna. Međutim, to se ne bi moglo reći za preduzeće za proizvodnju ukrasnog kamena "Mermer" u klisuri Tisnice.
On je manji zagađivač lokalne sredine i to bukom pogona i povremenim miniranjem, zatim zagađivač vazduha prašinom i reke
taložnim, ali dosta neutralnim krečnjačkim i sličnim materijalom. Rudnik mrkog uglja Jasenovac radi sa jamskim kopom rude.
Nalazi se na turistički neutralnoj lokaciji i nema nepovoljnih uticaja na naselja niti na planirane turisgičke lokalitete. Povoljna je
okolnost da su objekti konfekcije u
Žagubici preuređeni u moderni i ekološki popularan pogon za flaširanje, za piće čiste Homoljske vode.
Utvrđena su i 33 nova ležšpta mineralnih sirovina uglavnom ukrasnog tehničkog i građevinskog kamena. Ova ležišta su malog
kapaciteta i disperzivno zastupljena po teritoriji ošptine, izvan naselja i turističkih lokaliteta te ne bi bšš zapaženiji zagađivači
životne sredine.
Iz izloženog se može zaključiti da industrijski i drugi proizvodni objekti i delatnosti u ošptini Žagubica nisu veći zagađivači životne
sredine, ali se moraju doslednije primenjivati tehnološki standardi i mere zaštite životne sredine. Međutim, divlja deponija
komunalnog otpada Žagubice i otpadne komunalne vode varopš moraju se radikalno razrešiti, izmepgganjem deponije i uvođenjem
sistema za prečišćavanje ovih voda jer su oni u direktnom sukobu sa zahtevima zaštite životne sredine i rekreativnog turizma,
zasnovanog na ekološkim vrednostima ove sredine.
Po višim obodnim delovima homoljskih kotlina preovlađuju šumski ekosistemi nad travnim i livadskim. Između šumskih
kompleksa su livadsko-pašnjačke površine, pa skupa obrazuju pitome zelene pojaseve šumskih i travnih ekosistema koji su naročito
pogodni za stočarstvo. Među šumskom vegetacijom preovlađuju hrast, grab, jasen, klen, dren.
U višoj planinskoj zoni zastupljene su kompaktne hrastovo-bukove i grabovo-bukove šume sa velikim učešćem: graba, javora, klena,
jasena, bresta, zatim zove i drugog šiblja i uz manje učešće livada i pašnjaka. Najkompaktniji kompleksi kvalitetnih, većinski
bukovih i bukovo- grabovih šuma zastupljeni su na višim delovima Homoljskih planina, Crnog vrrha i Beljanice. U predelu Beljanice
pejzaži su najsloženiji i najreprezentativniji, sa najpotpunijim vizuelnim doživljajima. Ovakvo bogatstvo njenih pejzaža proi stiče iz
specifičnih kraških oblika reljefa, dominantnih položaja i složenih kontrastno oblikovanih šumskih, travnih i livadskih ekosistema.
Područje Homolja je, inače, poznato po bogatstvu šuma, jer šumske površine zauzimaju 48% od ukupne teritorije oppggine. Reč je
dakle o visokoj zastupljenosti šumskih i travnih ekosistema koji Homolje reprezentuju kao zelenu - ekološku oazu sa velikim
učešćem kvalitetnih privrednih šuma koje su osnova šumarske privrede, ekološki resursi i područja lovnog turizma.
Pored oppggeg značaja šumskih ekosistema kao resursa i kao oslonca za razvoj rekreativnog i lovnog turizma nekog predela, za
turizam je značajan i diverzitet flore, a za određenu strukturu turističke klijentele, čak više od najkompleksnijih šumskih ekosistema.
Bogatstvo flornog diverziteta leži u zastupljenosti retkih reliktnih i endemičnih vrsta, koje se zakonom pggite kao prirodne retkosti,
te u zastupljenosti lekovitih i aromatičkih biljaka i šumskih vrsta sa korisnim divljim plodovima.Značajno je istaći da je prema
podacima V. Stevanovića, uglednog botaničara i ekologa, u flori Srbije zastupljeno oko 3.600 vrsta, a među njima čak 400 vrsta
lekovitih biljaka (Stevanović, V. 1995), pggo je više od 10% učešća u flori Srbije.
U sredinama gde su ove vrste bogato zastupljene i pristupačne mogu da budu važan dopunski motiv i sadržaj turističkog boravka
različitih turističkih kategorija, na primer, posetilaca na izletu, na planinarskim turama, na rekreativnom boravku ili u seoskom
turizmu. To je za područje Homolja dodatna i značajna komplementarna turistička vrednost. Florističkim istraživanjima je utvrđeno
da je na području Homolja na planinama i u rečnim dolinama zastupljeno preko 100 vrsta lekovitih biljaka. Među njima je znatan
broj reliktnih i endemičnih, zatim je nađeno 11 vrsta jestivih gljiva i všpe vrsta drveća sa šumskim plodovima. Ove biljke i plodovi
nisu interes samo radoznalih turista, već njihovo sakupljanje treba da ima za lokalno stanovništvo i ulogu dopunskog privređivanja,
razvijanjem organizacije otkupa, sušenjem i preradom za čajeve, narodne lekove i sl.
Dakle, iz analize o ekološkoj očuvanosti Homolja, vrednostima i turističkom značaju biodiverziteta može se zaključiti da Homolje
spada u najužu grupu ekološki najznačajnijih predela Srbije. NJegovi ukupni prirodno-turistički potencijali, a naročito ekološki
nominuju ga za najznačajniju i najlepšu ekološko-turisgičku regiju Srbije. Zbog male naseljenosti i neznatnog. broja malih
proizvodnih pogona ni kotlinski delovi Homolja nisu bitno izmenjeni. Sastav vegetacije u njima je izmenjen, ali se zadržao njen
zeleni dekor sa odlikama agrikulturnih i ruralnih mozaično oblikovanih pejzaža. Seoska naselja su okružena voćnjacima, šumarcima
i poljoprivrednim kulturama, pa se i ona lepo uklapaju u pejzaž, i većina ih ima povoljne uslove za seoski turizam.
Planinsko okruženje homoljskih kotlina ima vrlo raznovrsne, bogate i reprezentativne šumske i travne ekosisteme i ekološki čistu i
zdravu prirodnu sredinu, izuzetno stimulativnu za razvoj rekreativnog i ekolopgkog, lovnog i planinarskog turizma. U ovoj zoni
nema privrednih ni drugih aktivnosti koje bi zagađivale zemljipgge i podzemne vode, pa sa ovih prostora teku vrlo čisti izvori
brojnih pritoka Mlave, te vodom bogata vrela i ponornice sa čistim i kvalitetnim planinskim vodama.
 16

Žagubička kotlina predstavlja materijalno-tehničku, infrastrukturnu, ekonomsku i organizacionu osnovu turizma Homolja, pa je
kvalitet životne sredine u njoj važan uslov razvoja turizma. Iz prethodnih analitičkih ocena (o njoj) može se, takođe, zaključiti da i
sama kotlina ima značajne turističke motive, pre svega hidrološke i eko-klimatske i dobre uslove za organizovanje rekreativnog,
zdravstveno-rekreativnog, eko- turizma, seoskog turizma i specijalizovane ponude, vezane za ribolov i lov.
Čista prirodna i životna sredina Homolja dodatni je ekološki stimulans za razvoj turizma. I sa njim se mora računati i u valorizaciji
turističkih potencijala i u organizaciji turističke ponude i u turističkoj prezentaciji i promociji Homolja.
2.1. Eko-turistički značaj zapggaćene prirodne bapggine
Zapggićena prirodna bapggina određenog područja dobar je prezentant ekološko-turističkih mogućnosti. I na području Homolja se
nalazi značajan broj zaštićenih prirodnih dobara, mada mnogi prirodno vredni objekti nisu obuhvaćeni zaštitom. Dobra prirodne
baštine stavljaju se pod zaštitu zakona radi njihovog trajnog održavanja i korišćenja za potrebe nauke, obrazovanja, rekreacije i
turizma. NJihov ekološki i turistički značaj proističe iz osobenih odlika i značaja kao što su retkost, atraktivnost, reprezentativnost
oblika i pojava ili rekreativna i estetska vrednost.
Na području Homolja do sada je zaštićen samo deo objekata takvih vrednosti. To su lokaliteti Busovata i klisura Osaničke reke,
zapggićeni kao prirodni rezervati značajnih morfoloških i vegetacijskih vrednosti. Zatim Vrelo Mlave i Krupajsko vrelo i Homoljska
potajnica kao retki reprezentativni hidrološki objekti visoke atraktivnosti, fenomenalnog oblika pojavljivanja i međunarodnog ranga.
Istog su značaja i kameni prozori ili prerasti Samar i Osanička prerast.
Pored ovih zapggićenih prirodnih dobara postoji i sistem zapggite geo-nasleđa, a to je samo jedan od novijih oblika zapggite u
konceptu zaštite prirodnih dobara Srbije. Cilj ovog koncepta je da se potpunije valorizuju, štite i prezentuju prirodna dobra i resursi
bogatog geološkog, hidrološkog i geomorfološkog diverziteta Srbije. Preliminarna valorizacija ovih dobara pokazala je da je područje
Homolja jedno od najbogatijih objektima geo-nasleđa i to objektima po značaju nacionalnog, balkanskog i evropskog ranga. Zato su
se samo na listi geomorfoloških objekata u geo-nasleđu Srbije sa ovog područja našli, među objektima nacionalnog i balkanskog
značaja uvale Rečke i Busovata, Krupajsko i Vrelo Mlave, Homoljska potajnica, klisure Homolja, prerasti i bigrene naslage, a kras
Beljanice rangiran je kao geomorfološki predeo evropskog značaja.
Svi ovi objekti i pojave samo su još jedna potvrda velikog mozaika složenih, atraktivnih, reprezentativnih, ekološko-rekreativnih i
turističkih bogatstava Homolja. Ta bogatstva su nesumnjivo nacionalnog i međunarodnog značaja, a istovremeno su atraktivni i
visoko rangirani turistički potencijali. Samo ih je potrebno adekvatno prezentirati i postupno turistički aktivirati.
3. MOGUĆNOSTI LOVNOG I RIBOLOVNOG TURIZMА
Iz prethodnog izlaganja o ekološkim vrednostima područja Homolja može se zaključiti da postoje veoma povoljni prirodni uslovi za
sve vrste lovne Divljači, pa saglasno tome i za lov i lovni turizam. Te pogodnosti uslovljene su odlikama prirodnjačkog kompleksa -
brdsko- planinskim reljefom, veoma raznovrsnim biljnim pokrivačem, koji čine bogati šumski ekosistemi i različite livadsko-
pašnjačke formacije. Homolje je takođe bogato vodom, gustom mrežom izvora, vodotoka i vlažnih staništa. Malo je naseljeno, a
velika sela su, uglavnom, ušorena, PGGO ZNaČI da dominiraju slobodni prirodni prostori.
Imajući u vidu da istočna Srbija spada među područja sa najpovoljnijim uslovima, naročito za krupnu divljač i da posle Vojvodine
ima najviše organizovanih lovišta, ni Homolje ne bi smelo da zaostaje u organizovanju lovišta, pogotovo što opština stavlja turizam
među prve razvojne prioritete i pggo je lovni turizam elitni deo turizma, sa najboljim ekonomskim efektima. Ogaptina Žagubica bi
zato morala sa prioritetima početi upravo od stvaranja uslova za lovni turizam.
Vrlo povoljne ocene o prirodnim pogodnostima Homolja za razvoj lovstva date su i u aktuelnoj Lovnoj osnovi Lovipgga Homolja, sa
važnošću od 2000. do 2010. godine. Po ovoj osnovi lovna površina lovišta iznosi 64.045 ća. Lovne površine su 84% u privatnom
vlasništvu, a 16% u državnom, Od te površine izdvojeno je 15.000 ća ili 22% za lovni rezervat. U njemu nije dozvoljen lov osim
sanitarnog. On ima za cilj prepupgganje divljači spontanom razvoju, pggo treba da doprinese bržem povećanju lovnog fonda koji je,
inače, dosta osiromašen.
Lovište je po tipu brdsko-planinsko. NJime upravlja Lovačko udruženje opštine Žagubica koje broji oko 400 članova.
Pored ovog lovišta, na teritoriji ošptine postoji i Lovište Beljanica - Sokolica kojim upravlja JP "Srbijašume". Ukupna površina
lovipgga je 7.648 ća, od toga opštini Žagubica pripada 5.565 ća. Lovište zahvata severozapadne padine Beljanice. U odnosu na
prethodno lovipgge, ovo je malo i slabo naseljeno, i to divljom svinjom sa oko 40 primeraka i isto toliko srna.
Glavne vrste tzv. gajene lovne divljači su srna, divlja svinja. zec, fazan i poljska jarebica, ali su, naravno, prisutne i sve druge divlje
vrste ovog podneblja - trajno zaštićene, zapggićene lovostajem i nezaštićene. Od nezaštićenih vrsta najviše su zastupljene lisica, vuk,
divlja mačka i tvor.
Iz analitičkih ocena ove Osnove jasno se može zaključiti da stanje lovnog fonda tzv. gajene divljači, opremljenosti lovipgta i
organizacije upravljanja u dužem periodu nije bilo zadovoljavajuće. Matični fond divljači bio je daleko ispod prosečnog nivoa, a za
pojedine vrste divljači ni 50% od optimalnog nivoa, pggo je konstatovano i brojanjem divljači u toku 2000. godine. To je posledica
nedovoljne kontrole lovišta, krivolova, velikog prisustva predatora (lisica, vuk...), pasa lutalica i nedovoljnog prihranjivanja divljači u
zimskom periodu.ponude, najkompleksnija i najfunkcionalnija turistička celina (zona) Homolja.
Sličnu metodologiju autori su razrađivali i koristili za izdvajanje i valorizaciju turističkih regija Srbije (Nikolić, S. 1984), pa se
rezultati ove valorizacije mogu upoređivati sa potencijalima drugih turističkih regija i njihovim nižim prostornim jedinicama.
Upoređivanjem ove tursitičke regije sa devet tursitičkih regija (i u okviri njih 19 turističkih zona) u središnjoj Srbiji, Homoljska
turistička regija bi zauzela četvrto, ili pak, najmanje peto mesto. Dakle, spada među potencijalno najznačajnije turističke regije Srbije,
pa stoga treba da se nađe i među prvim prioritetima Republike u potsgicanju razvoja turizma.
VI. ULOGА TURIZMА KАO FАKTORА PRIVREDNOG RАZVOJА OPŠTINE
1. KOMPLEKSNOST TURISTIČKIH UTICАJА NА PRIVREDNI RАZVOJ
Kada se govori o turizmu kao faktoru privrednog razvoj misli se prvenstveno na ostvarivanje turističke potrošnje koja se
raspodeljuje na određenoj teritoriji, odnosno mestu, opštini ili Republici. Ona se realizuje pružanjem usluga u delatnosgima
turističke privrede, kao turistička ponuda, eventualno i kao turistički proizvod, i to direktno pružanjem usluga u objektima za
smeštaj i ishranu, usluga turističkog (agencijskog) posredovanja i dopunskim sadržajima ponude: za kulturne i sportske programe,
za izlete i sl. Turistička potrošnja ostvaruje se, takođe, preko saobraćaja, servisnih i zanatskih usluga, kućne radinosti, lova, ribolova i
drugih oblika konkretnih usluga. Sve one zajedno mogu da imaju krajnji efekat tzv. turističkog proizvoda.
Ova potrošnja utiče neposredno i posredno na privredu turističkog mesta ili opštine kroz cenu roba i usluga, pggo proizvodi
direktne i indirektne ekonomske efekte, pa se turizam otuda javlja kao faktor privrednog razvoja. Zato je turizam kompleksna i
komplementarna, ali i međuzavisna polifunkcionalna delatnost sa direktnim i indirektnim uticajima na privredni razvoj.
Ovi njegovi efekti ne mogu se sasvim razgraničiti, ali se mogu naznačiti. Među direktnim privrednim uticajima najznačajniji su:
uticaj na zaposlenost stanovništva i rast standarda,
 17

uticaj na investicionu aktivnost,

uticaj na narodni dohodak,
uticaj na promet u sferi trgovine i usluga i finansijskih institucija
 1

.Matični fondovi divljači u periodu 1995-2000. godine

Tabela 6.
Matični fond
Lovna Srn D. svinja Zec Prepelica i Fazan
godina a Jarebica
M Ž u M Ž u M Ž U
1995/96 47 9 13 - - - 460 3600 2 181 210
2 9 6 8 8 0
2
1996/97 86 1 20 7 80 15 250 280 4 160 200
1 0 0 0 0 0
4
1997/98 120 1 30 8 80 16 260 400 1 160 280
8 0 0 0 0 2
0 0
1998/99 210 2 50 9 11 20 260 600 1 330 480
9 0 0 0 0 0 5
0 0
1999/00 175 2 45 8 10 18 260 800 2 450 670
7 0 0 0 0 0 2
5 0
2000/01 186 2 46 6 65 12 215 1080 2 500 730
7 5 0 5* 0 3
9 0
*Smanjena brojnost divlje svinje je posledica čestih migracija tokom godine

Poslednjih godina dolazi do povećanja fonda divljači, naročito pojedinih vrsta, pgto se vidi iz tabela br 6 i 8.
Opremljenost lovišta lovno-tehničkim objektima je, takođe, zaostala pa je Lovnom osnovom predviđena izgradnja odgovarajućih
objeakata za opremanje lovišta i mera za čuvanje i prihranjivanje divljači (pggo se vidi iz tabele 7), kao pretpostavke za brži uzgoj
divljači do optimalnog nivoa.
Postojeći i planirani lovno-tehnički i lovno-proizvodni objekti u lovipggu
Tabela 7.
Broj objekata
Vrsta objekata Stanje 2000. Plan za 2010.
Stabilne čeke - osmatračnice >J 40
Privremene čeke na drveću 6 50
Hranilišta za srne 40 60
Hranilišta za divlje svinje 4 30
Hranilišta za sitnu divljač 50 110
Solipgga 30 60

Zato je napravljen oprezan plan odstrela divljači od 2000. do 2010. godine, sa minimalnim početnim odstrelom po vrstama, i to od
2001. za divlju svinju 25 komada, za zeca 330 i fazana 230 komada. Od 2003. početni odstrel je predviđen za srnu 32 komada i za
poljsku jarebicu 100 komada, da bi se obim odstrela postepeno povećavao do 2010. na ukupni kumulativni broj od 875 srna, 725
divljih svinja, 5130 zečeva, 5500 fazana i 1250 jarebica.

Plan uzgoja i odstrela osnovnih vrsta divljači do 2010. godine

Tabela 8,
Vrsta divljači Matični fond Optimalni Plan odstrela
313.2000. fond do 2010 (ukupno)
Srna 465 1200 875
Divlja svinja 125 200 725
Zec 2150 3200 5130
Fazan 730 1500 5500
Poljska jarebica 1080 2000 1250

Prema tome, ako se bude, makar i približno realizovao planirani razvoj lovstva, moći će se u narednom periodu računati sa
stabilizacijom fonda divljači i zadovoljavajućim obimom odstrela i pggićenih i nezapggićenih lovnih vrsta.
Iz navedenih razloga lovni turizam Homolja trebalo bi da bude prvi razvojni prioritet u razvoju turizma opštine. Ovo utolžo pre što
bi on uz mala materijalna ulaganja i dobru organizaciju i promociju mogao postizati najbolje ekonomske efekte, ali je za to potrebno
poboljšati i uslove smepggaja ove i turističke klijentele. To bi podrazumevalo izgradnju odgovarajućeg lovačkog doma ili
rekonstrukciju nekog odgovarajućeg objekta (na primer, na lokalitetu Do ili u Gornjaku).
Sredstva za razvoj lovnog turizma morala bi se obezbeđivati uz pomoć odgovarajućih republičkih fondova za turizam i lovsgvo, JP
"Srbijašume" i iz drugih izvora.
Ribolov na rekama Homolja takođe bi mogao da bude kvalitetan element turističke ponude zbog dobrih prirodnih uslova. Reke
Homolja su brze, hladne, bistre, a veće vodom bogate pggo je naročito značajno za sportski ribolov. On može da bude i turistički
izazov, naročito kad su u pitanju kvalitetne vrste riba ovih reka kao pggo su: pastrmka, mrena, klen, krkuša, skobalj na Mlavi i
 2

njenim pritokama. Najbolje uslove za sportski ribolov ima Mlava na delu od Žagubice do Ribarske klisure zbog kvaliteta vode, dobre
pristupačnosti i pogodnosti priobalja, zatim u Ribarskoj i Gornjačkoj klisuri zbog izazovnih tesnaca, virova i brzaka kao i zbog
mogućnosti smepggaja ribolovaca u selima Izvarica i Ribare i u Gornjaku. Međutim, ipak su značajnije privredno-turističke
mogućnosti uzgoja pastrmke u ribnjacima na hladnim i bistrim vodama zbog plasmana na tržištu, kao i zbog razvijanja
specijalizovane turističke ponude.
Žagubica mora povratiti nekadašnji ugled u ribarstvu i revitalizovati proizvodnju svog ribnjaka i izgraditi nove na Mlavi.

4. TURISTIČKE VREDNOSTI KUJGGURNO-ISTORIJSKOG NАSLEĐА

U turističkoj valorizadida Homolja značajno mesto pripada i kulturno-istorijskom nasleđu. Ono je i raznovrsno i osobeno zbog
sticaja promenljivih istorijskih okolnosti i specifičnog drupggvenog, geografskog i saobraćajnog položaja Homolja u prošlosti i
sadašnjosti.
Iz rimskog perioda postoje arheološki lokaliteti - gradine koje su predstavljala utvrđenja sa kulama motriljama i stanice za odmor, a
služile su za osiguranje važnog rimskog puta "U1a piŠat" koji je vodio kroz klisure Mlave. Najočuvanija utvrđenja nalaze se na
uzvišenju Gradac, u Ribarskoj klisuri, Gornjačkoj klisuri, klisuri Tisnice i kod Laznice.
Put kroz Gornjak bio je strategijski značajan i izazovan i u svim kasnijim istorijskim periodima, pa su za taj pravac vezani i svi
značajniji kulturno-istorijski spomenici Homolja.
I u srednjem veku ulaz u Gornjak imao je važan strategijski i kulturni značaj. U vreme cara Dušana ovde je postojao grad Ždrelo
kojim su upravljali vlastelini Rastistolići. Ovde se takođe nalazilo sedipgge mitropolije, manastir Blagovepggenje i nekoliko manjih
crkava i isposnica.
Na samom ulazu u Gornjačku klisuru, iznad jakog kraškog izvora "Ladne vode", nalaze se ostaci srednjovekovne crkve Mitropolije,
locirane na jednom platou od bigrenih naslaga. Pored nje je manja crkvica iz istog vremena. Procenjuje se da je Mitropolija imala
važnu ulogu u ondašnjoj Srbiji. Pretpostavlja se da je jedno vreme bila sedište braničevskog vladike, kao i da su ovde "štampane"
knjige. U neposrednoj blizini, iznad samog puta prema Gornjaku nalazi se isposnica Blagovepggenje, sa razvalinama manastira
Blagoveštenje i jedne crkvice koje su se nalazile ispred i na samom otvoru jedne pećine. Ti objekti su konzervirani.
Manastir Gornjak leži na manjem, propšrenom platou Mlave u Gornjačkoj klisuri. Prislonjen je uz kamene litice Ježevca ispod kojih
promiče brza i bistra Mlava. Na suprotnoj strani reke, takođe na terasi izgrađen je motel. Manastir je zadužbina kneza Lazara, a
podignut je između 1379. i 1381. godine. Zahvaljujući svom pogodnom položaju, pošto je bio van glavnih tranzitnih pravaca tog
vremena, "nadživeo je Kosovo" punih sedam decenija. Manastir je po izgradnji znatno opggetio Raič Branković čiju je vladavinu
Braničevom preuzeo knez Lazar Hrebeljanović. А posle konačnog pada srpske države 1459. godine, pod turstkom vlašću Gornjak je
doživljavao -velika razaranja i obnavljanja. Iz sačuvanih spisa vidi se da je 1733. godine imao i svoju parohiju sa 99 domova. Zna se
da je u turskom periodu dva puta razaran i obnavljan. Najtežu sudbinu Gornjak je doživeo za vreme Drugog svetskog rata kada su
ga Nemci spalili. Tada su unipggene mnoge dragocenosti koje je čuvao (povelja kneza Lazara, barjak cara Dušana i drugo). Po
oslobođenju obnovljen je i dozidan.
Današnji manastir Gornjak malo podseća na staru manastirsku crkvu, osim što leži na starim temeljima. Ustvari, pravi manastir je
izgrađen u pećini, iznad današnjeg, koji je kasnije zidan na nižem zaravnjenju. Ono iggo predstavlja posebnu vrednost ovog
manastira jeste živopisnost unutrašnjih strana zidova sa ramek delima duborezačke veštine i ikonostasom iz 19. veka.
Manastir Gornjak udaljen je od Petrovca 18 kš, a od Krepoljina 7 km. U sklopu ovog vrednog kulturno-istorijskog spomenika
Homolja nalazi se i savremeno uređen konak za smeštaj gostiju, kao i lepi tereni za kampovanje pored Mlave. Zaštićen je kao
spomenik kulture od velikog značaja.
Trška crkva nalazi se u Žagubičkoj kotlini pored puta, koji od Krepoljina vodi ka Žagubici. Podaci o vremenu izgradnje ove crkve
nisu pouzdani, a veruje se da je građena u 12. veku. Smatra se da pripada Raškoj školi i da je najstarija u Homolju. Crkva je dosta
jednostavna jednobrodna građevina. Ikone u crkvi su u drvenim ramovima. Procenjuje se da su rađene u 17. veku. Umetnički je
vredan i kameni portal na ulazu u pripratu sa reljefima flornih i zoomorfnih motiva, predstavom grifona i drugim klesanim
elementima. Crkva je restaurirana 1985. godine i zaštićena kao spomenik kulture od velikog značaja.
Na lokalitetu crkve posgojalo je staro naselje Trg. Dugo je bilo centar Homolja, pa je to arheološki interesantan lokalitet.
Pored Trške crkve najstarija je i najinteresantnija crkva Šupljaja u Ribaru, na ušću Osaničke reke, zatim crkva u Žagubici iz 1874.
godine. Postoje još parohijske crkve u većini sela.
Deo kulturne bapgšne stanovnipggva jednog kraja su i kućna radinost, zanati - naročito umetnički, izrada suvenira, narodne nošnje i
folklor. Ove delatnosti su istovremeno i element privređivanja, zapošljavanja, zadovoljavanja potreba lokalnog stanovništva, ali
takođe su, u uslovima razvijenog turizma i značajan dopunski element turističke ponude.
Homolje je u tom pogledu vrlo specifična i značajna sredina.
Prostorna izdvojenost Homolja, uslovljena geografskim položajem i reljefom, saobraćajna izolovanost i mala naseljenost stanovništva
različitih etničkih grupa u dugom istorijskom trajanju ostavili su snažan pečat na privrednu autarhičnost i autohtoni tradicionalizam
u životu stanovnipggva ovog kraja, koji se i do danas održava. To se ogleda u održavanju pojedinih zanata, tradicionalnom
spravljanju pojedinih proizvoda od mleka i mesa, proizvodima kućne radinosti, naročito odevnih predmeta, u folkloru, muzici,
narodnoj kuhinji, verskim, svadbenim i drugim običajima i tome slično.
 3

U Homolju je dugo održavana tradicija negovanja domaće radinosti i zanata. Nažalost, zbog nepovoljnih ekonomskih i društvenih
odnosa, raspadanja organizovanog zadrugarstva i gubljenja tržišta i zanati i domaća radinost su u stalnom opadanju. Neki i
iščezavaju. Veliki odlazak aktivne radne snage iz Homolja dodatno je doprineo zatvaranju zanatskih radnji.
Već se izgubio trag mnogim zanatima po kojima je Homolje bilo poznato: abadžijski, opančarski, kolarski, kožuharski i drugi.
Domaća radinost Homolja pored mogućeg dopunskog zapošljavanja stanovništva i obogaćivanja sadržaja turističke ponude
istovremeno je i važan faktor očuvannja etnografsko-folkdornog identiteta srpskog i vlaškog stanovnipggva. Ovo je važno zbog toga
pggo su se na Homoljskom prostoru održali brojni elementi folklora i kućne radinosti koji se samo ovde mogu sresti. Upravo stoga
oni su i turistički značajni. Za razliku od drugih oblika privrednog i kulturnog života gde su procesi objedinjavanja i prožimanja
srpskog i vlaškog stanovništva veoma izraženi, u oblasti tradicionalnih narodnih zanimanja i folklora razlike se održavaju i one se u
turizmu vrednuju kao pozitivan podsticaj u stvaranju bogatije i atraktivnije turističke ponude.
Zato je u interesu privređivanja, zapošljavanja stanovništva i razvoja turizma potrebno organizovano podsticati oživljavanje starih
zanata: obućarskih, kujundžijskih i drugih, ali i savremenih sa izradom ukrasnih predmeta od metala, kosti, drveta, kože, plstike,
koji se proizvode za praktične potrebe domaćinstva i za turizam.
Ovde je, takođe, nužno oživljavati i razvijati bogatu tradiciju domaće radinosti, na izradi proizvoda od vune, zbog bogate sirovinske
baze i narodnog iskustva, kao pggo su ćilimi, džemperi, torbe i ukrasni odevni predmeti i drugi delovi narodne nošnje sa specifičnim
motivima srpskog i vlaškog folklora, te suveniri i drugi slični proizvodi.
U životu naroda Homolja lepu tradiciju imaju i razne folklorne manifestacije, pa ih treba pggo više valorizovati i razvijati i za
potrebe turizma. Ove manifestacije se organizuju kao smotre- folklornog stvaralaštva sa specifičnom narodnom nošnjom, narodnim
instrumentima i pesmom, zatim kao sportske manifestacije, tradicionalni narodni vašari i sl. Najznačajnije su dobro organizovane
turističke folklorne manifestacije, kao pggo je nekada (1964) bila organizovana manifestacija "Homoljski motivi", a sada obnovljena
kao turistička folklorna manifestacija "Zlatne ruke Homolja", koja treba da postane tradicionalna. U Krepoljinu se već par godina
održava zapažena kulturno-folklorna manifestacija " Spasovdanski susreti" koja okuplja do 200 učesnika iz raznih gradova Srbije, i
ona će se verovatno održati kao tradicionalna.
Ove manifestacije mogle bi se vezivati i za motive pravoslavlja i duhovnosti, pa ih valja organizovati u odgovarajućem ambijentu.
Najbolji i predodređeni prostor za takve priredbe je lokalitet manastira i motela Gornjak. Dakle, u uzbudljivom miljeu duhovne i
umetničke inspiracije i prirode organizovale bi se ne samo folklorne manifestacije, nego i "pesnički dani" i "umetničke kolonije". А
pored Gornjaka mesto im je i u idiličnom selu Ribare - Donja Mala, u meandru Mlave i kod crkve Šupljaja (na ušću Osanice).
Neposredni nosilac ovih manifestacija je Opštinska tusritčka organizacija, ali uz ogaptu materijalnu i organizacionu podršku opštine.
5. OCENА POGODNOSTI ZА RАZVOJ TURIZMА NА SELU
Seoski turizam je jedan od oblika eko-turizma koji treba da zadovoJBI uslove rekreativnog boravka i psihofizičke relaksacije
posetilaca. Ugodnost rekreativnog boravka najbolje se postiže u selima brdsko-planinskog tipa zbog stimulativnog uticaja položaja,
nadmorske visine i klime. Pri tom je značajan i lokalni položaj sela. Prednosti položaja su ako je selo na prevoju, na izdignutoj terasi,
ili blagim zaravnima koje dominiraju nad okolnim prostorom i kada imaju prostrane vidike i povoljne sunčane ekspozicije.
Prednosti sela su i kad su razbijenog tipa, sa izdvojenim zaseocima, sa dosga zelenila - bapggi, voća, buketa drveća, pašnjaka, livada
i poljoprivrednih kultura, pggo skupa formira pitomi ruralni ambijent. U takvom ambijentu posetioci u opuštenim kontaktima sa
domaćinima i aktivnostima u selu doživljavaju svoju psihofizičku relaksaciju. Jer, posetilac koji se opredeljuje za odmor na selu ne
želi mir u izolovanoj tišini, već da se nađe u novoj socialnoj sredini.
Gledano sa opšteg prirodnjačkog stanovišta Homolje je ekološki, biogeografski i klimatski optimalna turistička regija, koja je kao
takva u prethodnim analitičkim izlaganjima dovoljno ubedljivo predstavljena. Zato se može tvrditi da i većina seoskih naselja u njoj
ima dobre potencijalne prirodne uslove za turizam, ali ne i sve druge uslove potrebne za savremeni boravak u rustičnoj seoskoj
sredini. Naime, pored pogodnosti položaja i ambijenta, selo mora zadovoljiti i druge ogapte uslove. To su prvenstveno normalno
vodosnabdevanje, struja, i put, odnosno pogodan prilaz u selo sa glavnog puta. Značajan je, svakako, i položaj sela prema drugim
značajnijim turističkim motivima, -objektima, ili turističkim centrima, na primer, položaj u odnosu na manastir, banju, vrelo, ili drugi
značajan turistički objekat zbog mogućeg upotpunjavanja sadržaja boravka.
Domaćinstva takođe treba da zadovoljavaju nužne higijensko- tehničke i sanitarne uslove kuće i dvorišta. Kuća za izdavanje treba da
je opremljena savremenim tehničkim uređajima, da je kućno dvorište odvojeno od ekonomskog, regulisano smeće i uređeno
dvorište, konačno, da ispunjava uslove iz Zakona o turizmu kod izdavanja soba za smepggaj.
U opštini se nalazi 15 seoskih naselja. Od njih je 11 sa preko 500 stanovnika, a 3 sa preko 1000 stanovnika (Suvi Do, Laznica,
Osanica). Veća sela su u dolinama i po ivicama kotlina, neka sabijena pa čak i urbanizovana. Za turizam su pogodnija manja sela
razbijenog tipa, a ona su češće i na povoljnijim položajima. S. Mirković je izdvoio 8 pretežno većih sela za turizam. On se, međutim,
rukovodio drugim kriterijumima, prvenstveno da imaju dobru saobraćajnu povezanost, solidne nove kuće za izdavanje i povoljan
položaj sela prema drugim motivima (Mirković, S. 2003). Ova sela, pak, ne zadovoljavaju pojedine druge važne kriterijume, pa se po
našim kriterijumima vrednovanja dobija drugačiji izbor, sa manjim brojem sela. Po opštim kriterijumima najviše opštih uslova za
turizam imaju: Breznica sa Ravništem, Ribare i Milatovac.
Breznica je jedno od manjih sela razbijenog tipa, sa oko 80 domaćinstava. Nalazi se u proširenom i otvorenom delu doline Brezničke
reke, delom ispod strmih planinskih strana Vukana (825 š) i Malog Sumurovca (714 š). Аtar ovog sela se prema severu i istoku izdiže
i prelazi u otvorenu i zaravnjenu površ prema Ravništu. Uz dolinu Brezničke reke selo je povezano sa putem Petrovac - Žagubica
makadamskim putem dužine oko 4 km.
Ravnipgge je do skora bilo atar raštrkanih katuna (salaša), ali postepeno prerasta u razređeno selo sa stalnim stanovanjem (preko 30
kuća) i novim modernim kućama. Selo se razvija između atara Breznice i glavnog puta. Ima odličan saobraćajni položaj i blisko
odstojanje (oko 3 kt) od manastira Gornjak i odlične ambijentalne uslove za seoski i lovni turizam, jer u atarima ovih sela dominiraju
pašnjački i šumski ekosistemi. Tendencije razvoja Ravništa sigurno će se nastaviti, pa će se selo neposrednije povezivati sa
Breznicom.
Ribare je dosta neobično selo, naročito njegov donji deo (Donja Mala) zbog stešnjenog položaja u klisuri i u skoro zatvorenom
meandru Mlave, deluje nestvarno, ali i atraktivno, za svakog posetioca. Stoga može da bude predmet raznovrsne pažnje - mesto za
inspiraciju, za istraživanje i za odmor u izuzetnom seoskom ambijentu. Pristup selu je olakšan dobrim asfaltnim putem, 1,5 kš
dužine od glavnog puta.
Gornji deo seoskog atara, preko kojeg takođe vodi asfaltni put, kontrast je Donjoj Mali, jer predstavlja dominantnu, zaobljenu
zaravan sa koje se otvara najlepši pogled na panoramu Žagubičke kotline. To je potez sa malim nizom poroređenih kuća koji bi
trebalo planirati za razvoj rekreativnog i seoskog turizma.
 4

Milatovac se nalazi na severnom obodu Žagubičke kotline, u pitomoj dolini Milatovačke reke, na oko 4 kš od glavnog puta. Spada u
veća naselja, sa preko 900 stanovnika, ali je selo razvučeno uz dolinu reke, pa su niži delovi sela odlično uklopljeni u prirodni pejzaž,
koji izgrađuju poljoprivredne kulture i livade a iznad njih na terasama pašnjaci i šumski kompleksi. Zbog izdvojenosti od ostalih
naselja, dobre saobraćajne povezanosti sa Žagubicom, lepih savremenih kuća i pitomog, otvorenog i dekorativnog seoskog ambijenta
pruža povoljne uslove za organizovanje seoskog turizma.
Od sela u dolinama i kotlinama dosta povoljne uslove ima selo Milanovac zbog jakog motiva Krupajskog vrela, termalnih izvora i
ribnjaka u njegovom ataru, kao i zbog dobre saobraćajne povezanosti i pretežno osavremenjenog središnjeg dela naselja. NJegov
prirodni ambijent upotpunjuju okolne livade i šume.
V. KOMPАRАTIVNE OCENE TURISTIČKIH POTENCIJАJ1А HOMOLJА U OKVIRIMА REPUBLIKE SRBIJE
1. TURIZMOLOŠKO VREDNOVАNJE POTENCJIАLА
Pod turističkim potencijalima određenog mesta ili šireg područja obično se podrazumevaju: potencijalne vrednosti prirodnih i
antropogenih motiva i građevinskih objekata (objekata infra i suprastrukture) koje čine materijalnu bazu turizma.
Osnov naučnog pristupa planiranju razvoja turizma čini inventarizacija svih označenih potencijala, njihovo vrednovanje i rangiranje
i na kraju utvrđivanje razvojnih prioriteta.
S obzirom da se turizam ogaptine Žagubica nalazi u početnoj fazi razvoja, njegova materijalna baza (objekti i infrastruktura) je vrlo
skromna i ima neznatnu ulogu u vrednovanju ukupnih turističkih potencijala. Zato je težipgge valorizacije usmereno na turističke
motive, a oni se prema osobenim svojstvima mogu razvrstati u više sistemskih grupa.
Za njihovo vrednovanje mogu se primeniti različite metodologije. Jedna od praktičnijih je tipološko grupisanje motiva prema istim i
srodnim osobinama. Zatim sledi njihovo globalno vrednovanje na principu rangiranja elemenata složenosti i nivoa atraktivnosti.
Motivi se tipološki mogu grupisati na prirodne i antropogene, a prirodni na geomorfološke, speleološke, hidrološke i sl. To
prestavlja prethodno odabiranje i služi kao osnova vrednovanja i rangiranja.
Prema složenosti turističkih atributa motivi mogu da budu kompleksni, kada u svojim teritorijalnim okvirima sadrže više osobenih
odlika, pojava i mogućnosti za organizovanje kompleksne turističke ponude. Samostalni motivi su manjeg obima složenosti. U
njihovim teritorijalnim okvirima, po pravilu se mogu organizovati pojedini oblici turizma, pa se teže i ređe mogu razviti u turističke
centre. Komplementarni motivi mogu imati visok stepen atraktivnosti, ali uvek služe kao dopunski elemenat ukupne atraktivnosti
glavnih motiva, ili dopunski elemenat turističke ponude. Turistički motivi se mogu rangirati i prema ukupnim potencijalnim
vrednostima kao: lokalni, regionalni, nacionalni i međunarodni, što je najpraktičniji oblik uporednog turističkog vrednovanja.
Ovako vrednovanje motiva može se dalje izražavati brojem poena i upoređivati sa drugim turističkim motivima i turističkim
celinama u regionu ili Republici-
Za turizmološko vrednovanje motiva Homolja izdvojili smo one koji imaju najmanje regionalni nivo atraktivnosti. Zatim smo ih po
utvrđenoj metodologiji rangirali prema nivou atraktivnosti i složenosti turističkih atributa i prikazali u sledećoj tabeli.
Pregled valorizacije važnijih turističkih motiva na području Homolja
Тabela 9.
Vrsta i naziv motiva Nivo atraktivnosti Stepen složensoti
region. nacion. međun. komplem. samostal. kompleks.
V Geomorfološki:
Beljanica-prost. cel. hh
Homoljske planine hh
Crni vrh hh
Gornjačka klisura hh
Ribarska klisura hh
Klisura reke Do hh
Speleološki:
Pogana peć hh
Strogine pećine hh
Prerast Samar h h
Osanička prerast hh
Hidrološki:
Mlava - reka h h
Krupajsko vrelo hh
Vrelo Mlave h h
Vrelo Belosavac hh
Vodopad reke Do hh
Homoljska potajnica hh
Kulturni motivi:
Manastir Gornjak h h Trška crkva h h

Kada se ovi motivi prikažu prema prostornom razmeštaju vidi se da su grupisani po manjim prostornim celinama, a to je značajno
za prostorno planiranje turizma, za utvrđivanje prioriteta, kao i za organizaciju turističke ponude. Takođe je značajno podsetiti da
koncentracija i raznovrsnost turističkih motiva povećavaju ukupnu turističku vrednost tih prostornih celina.
 1

Na turističkom prostoru Homolja, po prirodnim odlikama jasno se izdvajaju 4 manje prostorne turističke celine (zone) sa
odgovarajućom strukturom motiva i rangom ukupnih turističkih vrednsoti. Zato ćemo prikazati te prostorne celine sa strukturom
važnijih motiva i rangom vrednovanja. Motivi i objekti se mogu dalje pojedinačno vrednovati, ali ćemo se ovde zadržati samo na
nivou ukupnog vrednovanja prostornih celina, i to prema stepenu složenosti koji, kao što je već objašnjeno, može da bude
komplementarni, samostalni i kompleksni. Prema rangu može da bude
 1

Indirektni privredni utidaji ne mogu se jednostavno specificirati, ali se zna da razvijena turistička potrošnja u jendom mestu ima
uticaj, u manjoj ili većoj meri, na skoro sve privredne i neprivredne delatnosti. Ti uticaji su najveći i najraznovrsniji u poljoprivredi i
trgovini, zatim u uslužnom zanatstvu, u građavinarstvu, kao i u finansijskom prometu. Finansijski efekti se, naravno, ostvaruju i
izvan privredno-prometne sfere, kroz kulturne, zabavne i sportske manifestacije i zdravstvene usluge.
Turizam, dakle, kao interdisciplinarna i polifunkcionalna delatnost ima više drupggveno korisnih funkcija pa ostvaruje i
multiplikativne efekte u sferi potrošnje (preko cena usluga) i platnog prometa.
U razvojnoj fazi turizma uticaji kroz investicionu izgradnju su među prvima. U početnim fazama razvoja turizma kakav je u
Žagubici, nakon programske faze i animiranja turističkog tržišta i potencijalnih nosilaca razvoja prvi korak je rekonstrukcija i
izgradnja turističke baze odnosno direktnih investicija u smepggajne i restoranske objetke, pristupne puteve, infrastrukturne
priključke i uređivanje lokalnog ambijenta. To, takođe, može da bude izgradnja ili modernizacija saobraćajne i komunalne
infrastrukture mesta.
Аko bi se realizovala makar u prvoj fazi, planirana investiciona izgradnja turističko-ugostiteljskih kapaciteta, po ovom Programu,
koji predviđa izgradnju turističko-ekološkog sela, modernizaciju postojećih objekata i izgradnju manjih novih objekata,
rekonstrukciju regionalnog puta i delimičnu izgradnju i opremanje odabranih turističkih lokliteta, njih bi pratili obnavljanje i
izgradnja prerađivačkih kapaciteta u poljoprivredi, proširivanje trgovačke mreže, zanatskih i drugih objekata i usluga, ulaganja za
unapređuvanje lovstva i tome slično. Sve bi to značajno povećavalo zapošljavanje mesnog stanovnipggva kroz više godina i
doprinosilo poboljšanju standarda građana i narodnog dohotka. Međutim, ovi efekti se mogu bliže procenjivati tek u fazi izrade
investicionih programa i izvođačkih projekata.
Uticaj preko zapošljavanja u turizmu i ugostiteljstvu takođe je direktan i intirektan jer je to delatnost međuzavisnog i integrativnog
delovanja u nizu privrednih grana i delatnosti. Stoga je vrlo propulzivna, a po tehnologiji i organizaciji rada radno intenzivna
delatnost, pa zapošljavanjem angažuje visok obim živog rada sa značajnim privrednim i socijalnim efektima. Pri tom je važna i
visoka elastičnost u strukturi zapošljavanja: sa malim zahtevema visokostručnih radnika, visokim učešćem ženske radne snage i
dopunskim radom u turističkoj sezoni. Zatim doprinosi većem zapošljavanju u delatnostima koje svoje proizvode i usluge dopunski
i u većem obimu plasiraju kroz turizam, kao što su delovi poljoprivrede, uslužno zanatstvo, proizvodnja suvenira i slično. Postojeće
stanje ugostiteljskih kapaciteta i zaposlenosti je nepovoljno pa ne može adekvatno potvrđivati ove ocene. Naime, na teritoriji
oppgtine imaju dva motela sa ukupno 90 ležaja i 55 ugostiteljskih radnji. U smeštajnim objektima je u punoj zaposlenosti radilo 50
radnika, ali motel u Gornjaku sada ne radi, a smanjuje se i broj ugostiteljskih radnji (sa 63 u 1997). Prema podacima opštinske službe
danas je u ugostiteljstvu zaposleno 165 radnika, što čini 6,9% od ukupnog broja zaposlenih u opštini. Međutim, pri punoj
zaposlenosti i sa ovim obimom kapaciteta u turizmu i ugostiteljstvu bi moglo da radi oko 200 radnika, što bi iznosilo oko 8,5% od
ukupnog broja zaposlenih, a to je značajno učešće u privredi jedne opštine. Sa stanovipgga zapošljavanja za turizam i ugostiteljstvo
je kartakteristično da angažuje više radnika sa nižim kvalifikacijama, ženske i priučene radne snage. Pored toga za turizam je
direktno vezano agencijsko turističko posredovanje, a velikim delom i zaposlenost u domaćoj radinosti i proizvodnji i prodaji
suvenira.
Bliže planiranje zaposlenosti u turizmu moguće je nakon utvrđivanja plana izgradnje turističko-ugostiteljskih i pratećih kapaciteta.
Ipak, ako bi se računalo sa novih 500 ležaja u planiranom turstičkom selu, i na drušm lokalitetima, kao i sa dvadesetak novih
ugostiteljskih radnji, za njih bi bilo angažovano, po gruboj proceni još oko 300 radnika, a to bi bio veliki pomak u zapošljavanju.
Propulzivnost i multiplikativnost ekonomskih efekata u turizmu najbolje se može ilustrovati prodajom poljoprivrednih proizvoda
preko turističke ponude. Osnovu ugostiteljskih usluga čine poljoprivredni proizvodi, prvenstveno sa lokalnog tržišta. Od njih se
proizvode osnovni i specijalizovani oblici turističke ponude. Kad se ovi proizvodi plasiraju kroz turističko-ugostiteljske usluge, u
cenu usluge učestvuju troškovi pripremanja hrane, usluge gostima i odgovarajući režijski troškovi i procenat zarade. Stoga se
prodajom ovih proizvoda preko turizma njihova cena povećava, u odnosu na tržišnu cenu u trgovini, standardno za dva-tri puta.
Kada se, međutim, ti proizvodi plasiraju preko ekskluzivnih ili specijalizovanih objekata (specijaliteti od divljači, ribe i sl.) ili ako se
koriste proizvodi deklarisani kao ekološki čista hrana, dostiže se i do pet puta veća cena ovih proizvoda.
Indirektni uticaji turizma na privredu su slični, ali najčešće su manjeg značaja nego kod prethodnih. Značajnije se osećaju u
građevinarstvu, kad je reč o investicionoj izgradnji, u prehrambenoj indusgriji kod masovnijeg turističkog prometa, u nekim
delovima poljoprivrede i slično.
Kod masovnijeg turističkog prometa, a naročito inostranog, kroz turističku potrošnju evidentni su uticaji u finansijskom prometu,
značajni za razvoj drugih delatnosti. Devizni prihod od inostrane potrošnje je još značajniji jer proizvodi multiplikativni uticaj u
platnom prometu kako na lokalnom tako na državnom planu.
Dakle, razvoj turizma može da ima mnogosgruke uticaje na razvoj turističkog mesta, naročito u uslovima visokog turističkog
prometa i kvalitetno organizovane turističke ponude.
Razvojna privredna struktura opštine Žagubica sa opredeljenim prioritetima na poljoprivredu i turizam, uz izuzetno vredan
ekološki ambijent i uz dobre lovne i ribolovne uslove, mogla bi, uz dobru organizaciju nosilaca ovih delatnosti, rezultirati
visokokvalitetnom turističkom ionudom i postati snažan nosilac privrednog razvoja opštine. Uz podršku odgovarajućih institucija
Republike, po osnovu prioriteta i statusa nerazvijene opštine ovaj koncept razvoja turizma je realan.
2. OCENE DOSАDАŠNJEG RАZVOJА TURIZMА
Turizam Žagubice ima zapaženu tradiciju. Od početka pedesetih godina postoji ugostiteljsko preduzeće sa manjim smeštajnim
objektom, kafanama i menzama. Pratili su ga usponi i padovi, a nije uspelo da održi kontinuitet razvoja, pggo potvrđuje i sadašnje
nepovoljno stanje (zapupggeni objekti i slaba organizovanost). Motel u Gornjaku ne radi. Druge organizacije iz Žagubice bile su
izgradile i opremile lep rekreativno- izletnički lokalitet Do kod vodopada Buk sa ugostiteljskim objektom i kamenom branom na reci
Do i manjim rekreacionim jezerom, ali su i lokalitet i objekti zapupggeni i napušteni. Ni poslednja integracija sa poslovnim sistemom
"Grmeč" А.D. nije donela poboljšanje u razvoju.
Počelo se, dakle, sa smepggajnim objektom od petnaestak ležaja na vrelu Mlave, a 1974. završen je motel u Gornjaku sa 30 ležaja.
Zatim je 1982. dograđen novi objekat - motel "Vrelo", sa ukupnim kapacitetom od 66 ležaja. Povećeavanje kapaciteta pratio je i porast
turisgičkog prometa.
Dugo je postojao i Turistički savez opštine i 1964, organizovao je prvu folklornu manifestaciju "Homoljski motivi", ali se ona nije
održala. Uspešno su radila i lokalna folklorna društva i organizovani narodni vašari. Međutim, i društvena organizovanost turizma
se menjala - napredovala i zastajala. Turistički savez se ugasio, a zamenila ga je još neojačala Turistička organizacija. Ove godine je
obnovljena folklorna manifestacija sa nazivom "Zlatne ruke Homolja". Pokreću se inicijative za novu ekološko-turističku
organizovanost.
 2

Žagubica je, nažalost, dobar primer dugogodišnjeg drupggvenog zanemarivanja, u razvojnim planovima Republike, jedne privredno
zaostale sredine, a bogate prirodnim resursima i turističkim potencijalima. Ona je istovremeno potvrda da jedna mala i privredno
nerazvijena opština nije u mogućnosti da pokrene razvoj turizma bez pomoći države, i to zato što su uvek u pitanju velike investicije
za razvoj materijalne baze - saobraćajne i komunalne infrastrukture, turističkih, saobraćajnih, sportskih, kulturnih i drugih objekata,
a ogaptina nije u stanju da za njih obezbeđuje minimalno učešće. Konačno, ne bi se ni Kopaonik mogao izgraditi bez značajne
direktne pomoći države.
2.1. Stanje ugostiteljsko-turističkih kapaciteta i prometa
Nosilac ugostiteljstva i turizma u Žagubici i danas je ugostiteljsko drupggveno preduzeće u sastavu privrednog sistema "Grmeč"
А.D.
Pregled ostvarenog turističkog prometa u
Tabela 11. motelu "Vrelo"

Godina Broj turista Broj Prosečni

noćenja boravak
1988. 2.621 10.444 4,0
1990. 3.468 12.872 3,7
1994. 794 2.388 3,0
1997. 961 4.805 5,0
1998. 1.255 7.028 5,6
1999. 1.408 8.337 5,9
2000. 1.502 9.017 6,0
2001. 698 2.484 3,5
2002. 650 5.960 9D

Prosečni boravak u ovom motelu kontinuirano se kretao od 4 do 6 dana, pggo je znak rekreativno-odmarališnog tipa boravka. U
celini je zastupljen domaći turistički promet. Prosečna iskorišćenost smepggaja pri najvećem obimu prometa iznosila je 51%, ali se
najčešće kretala između 30 i 35% (Tebela 11). Ta iskorišćenosg objekta sa celogodišnjim poslovanjem mogla bi biti na ivici
rentabiliteta poslovanja (naravno uz racionalan broj radnika), ali kada ga koristi lokalno stanovništvo za kafanske i druge usluge
može rentabilno da posluje i sa malim stepenom korišćenja smepggaja.
Pregled ostvarenog turističkog prometa u motelu "Gornjak"
Tabela 12.
Godina Broj Broj Prosečni
turista noćenja boravak
1986. 582 1979 3,4
1996. 633 1458 2,3
1993. 501 1503 3,0
1994. 522 1253 2,4
1997. 769 1615 2,1
* Podaci turističkog preduzeća, ali nisu pouzdani.

Motel u Gornjaku poslovao je do polovine 1998. Godine. Iz podataka (Tabela 12) vidi se da je imao mali obim turističkog prometa,
kratak boravak, prosečno 2,5 dana i procenat korišćenja 10-13%. Ovaj motel je imao drukčiju strukturu posetilaca. To su češće bili
posetioci na izletu i u tranzitu, manje na vikendu, a najmanje na dužem rekreativnom boravku. Stoga je uz veće korišćenje
restoransko-kafanskih usluga mogao, bar u letnjoj sezoni, rentabilno poslovati i sa malim korišćenjem smeštaja. Motel je prodat i
potrebna mu je rekonstrukdija- On je sigurno najatraktivnija tranzitna i odmarališna lokacija na putu od Požarevca do Bora i treba ga
pggo pre osposobiti.
VII. TRŽIŠNI OKVIRI RАZVOJА TURIZMА
Turizam je tržišna privredna delatnost, pa je i njegov razvoj potrebno planirati na tržišnim principima tražnje i ponude. Ovi odnosi
se, međutim, u turizmu najteže usklađuju, jer turizam nije tržište na kojem se prodaje roba za poznatog kupca, naprotiv turističke
potrebe su fleksibilne, latentne, individualisane i istančane do ukusa i želja pojedinaca, pa je i turistička tražnja nedovoljno pouzdan
pokazatelj za donošenje odluka u vezi sa turističkom izgradnjom. Za razliku, na primer, od stambene izgradnje u Beogradu gde je
tražnja daleko veća od ponude. Stoga je logično da se i ponudom može uticati na turističku tražnju, na njeno ispoljavanje i
usmeravanje. Jer, ako nema turističkih objekata i formirane ponude turistička tražnja će biti preusmerena na druge destinacije, bez
obzira na najbolje prostorne vrednosti nekog mesta ili regije, kao pggo je, na primer, Homolje. To bi trebalo da bude i put ka
kreiranju poslovnog sistema i u turizmu Homolja. Аli, ovde se upravo suočavamo sa drastičnim neskladom između turistički visoko
vrednog i atraktivnog prostora, dva zapupggena motela i odmakle, a obustavljene izgradnje turističkog kompleksa na Crnom vrhu.
Naime, smepggajnu ponudu jedne tako atraktivne turističke regije čine dva motela sa 96 ležaja. Motel "Gornjak" je zatvoren još 1998.
godine, a motel "Vrelo", sa 66 ležaja, je ruiniran i zahteva hitno renoviranje, a pritom on i slabo posluje. Poslednjih godina ostvarivao
je osam do devet hiljada noćenja pggo je mali prosek korišćenja - do 35% godišnje. Još nezavidnija je činjenica, kada se zna da je na
Crnom vrhu, na granici opština Žagubica i Bor, pre desetak godina započeta i dosta odmakla izgradnja hotelskog kompleksa najviše
kategorije sa 1.400 ležaja, ali je 2000. godine ovo gradilište konzervirano čime se obezvređuju velika uložena sredstva. Drugo je
pitanje da li je ovakve turističke receptivne kapacitete trebalo graditi na planini visine oko 1000 š, ali je očigledno da nisu prethodno
obavljena klimatska istraživanja, niti analizirani tržišni uslovi. Upravo za ekološki prostor izuzetne rekreativno zdravstvene
vrednosti (Žagubicu) nisu pronađeni odgovarajuđi investitori, a na nedovoljno ocenjenom lokalitetu, na Crnom vrhu lako su
okupljeni investitori za turističku izgradnju visokog ranga.
1. OCENА TRENDOVА TURISTIČKE TRАŽNJE
Prethodno navedenv primeri ilustrativno ukazuju na nužnost uvažavanja tržišnog koncepta u planiranju razvoja turizma. Zato prvo
procenjujemo okvire turističke tražnje na međunaronom i nacionalnom planu, da bismo zatim na osnovu sagledanih mogućnosti
postavili pggo adekvatniji koncept i program razvoja turističke regije Homolja.
 3

U svetskom turizmu registrovani su značajni padovi, naročito posle terorističkih napada na NJujork u septembru 2002. godine kada
je izginulo preko 3.000 ljudi. Nažalost, nisu to bile jedine terorističke akcije koje su se odrazile na smanjenje broja putnika u
vazdušnom saobraćaju (manjak od devet miliona), jer su ubrzo usledili i napadi na Bali, jedno od najturističkijih ostrva na svetu, pa
zatim u Keniji i dr. Ne treba posebno naglašavati koliko nužne bezbednosne mere na aerodromima i u avionima imaju nepovoljno
psihološko dejstvo za putnike u avio-saobraćaju koji čine elitu turisgičkih potrošača.
Turizam je veoma osetljiv na razne vrste incidentnih događaja u svetu i kad su u pitanju ne samo ratni požari (Irak, Čečenija), već i
prirodne nepogode kao pggo su zemljotresi, vulkani i poplave. Podsećamo da se, za razliku od robnog prometa, u turističkom
prometu kreću potrošači pa su i razumljive razne vrste psiholoških strahova. Uprkos tome, u svetu je i 2002. godine, prema
preliminarnim podacima Svetske turističke organizacije iz Madrida evidentirano preko 715.000.000 prekograničnih turističkih poseta
i ostvareno preko 650 milijardi dolara prihoda. Čine se nestvarnim ovoliki prihodi iz svetskog turizma. Različiti su, međutim, i
metodi procena, a ni statistička evidencija nije ujednačena, ali je bitnije da su u ovoj vrsti putujuće privrede manji veliki rizici
poslovanja nego u nekim drugim sektorima privređivanja.
Ratni požari i terorističke aktivnosti definitivno će se odraziti na međunarodni turizam u obliku smanjenja radijusa kretanja, ali i na
jačanje rekreativno-zdravstvenih potreba putovanja. Mediteran ostaje kao destinacija u svetskom turizmu, značajan i za turizam u
Srbiji. Isto tako, zapadni Mediteran (Španija i Francuska) je u značajnoj prednosti, pa je Francuska sa blizu 77 miliona stranih
posetilaca u 2002. godini zauzela prvo mesto u svetu, ispred Španije i SАD. Olimpijadu u grčkoj 2004. godine očekujemo kao događaj
koji će proveriti stabilizacionu i organizatorsku snagu velikih svetskih sportsko-turističkih priredbi.
Turizam u Srbiji u poslednjoj deceniji prošlog veka delio je sudbinu destrukcije njenog razvoja u celini. Ilustrujmo to i podacima:
godine 1987. sa kapacitetom od 120.000 ležaja evidentirano je 13 miliona turističkih noćenja, a 12 godina kasnije zabeleženo je
smanjenje ležaja na 104.000 i ostvareno svega 5.100.000 noćenja. Još drastičniji pad u tom periodu beleži inostrani turizam - od
1.366.000 noćenja u 1987. godini, samo 343.000 u 1999. godini. Bilo je planirano, takođe, da se krajem 2000. godine ostvari 400
miliona, a ostvareno je svega 7 miliona dolara. Ne treba očekivati brzi oporavak i zbog ruiniranih hotela, ali i u mnogim smeštajnim
objektima su useljene izbeglice. Nova vlast je posle 2000. godine ukinula Ministarstvo za turizam, a vlast pre njih je ukinula
Turistički savez koji je bio najdemokratskija i veoma nužna terenska organizacija, dok danas postoje takozvane turističke organizacije
u samo pedesetak opština. Nepostojanje tako važne organizacione kohezije u turizmu Srbije praćeno je i ne sasvim razumljivom
privatizacijom, koja kao posebna karika u izgradnji novog privredno-političkog sistema ne bi smela da se odvija po istom obrascu u
svim domenima društvenog razvoja. Dobro je, svakako, pggo novi Zakon o lokalnim zajednicama daje veća prava ošptinama, pa će i
razvoj turizma sve više zavisiti od lokalne politike i od svesti i stručnosti angažovanih ljudi u turizmu.
Turizam je kad stranci troše svoj novac razgledajući spomenike u Srbiji, ali i kad naš čovek pritisnut tegobama i teskobama krene na
oporavak u neku od banja. Imamo motivski potencijal koji može privući turističku publiku Evrope i sveta i u tome je naša privredna
šansa. Nerealna je cifra od dve milijarde dolara iz turizma, makar i posle deset godina, ako se zna da su smeštajni kapaciteti toliko
izraubovani da bi za njihovo renoviranje trebalo potrošiti veći deo te sume. Naravno, sem Beograda, nemamo ni odgovarajuće
kapacitete za visokopotrošnu turističku publiku, ali nemamo ni tražene kapacitete kao što su moteli, kampovi ili pansioni. Dve
milijarde dolar,a makar i nakon deset godina, mogao bi biti cilj u razvoju koji pretpostavlja novu turističku izgradnju, veoma
agresivnu i osmišljenu propagandu i kadrove (turizmolozi) koji će da integralno istražuju i usmeravaju ovaj jedinstven privredno-
kulturni kompleks razvoja. Kao i u drugim delatnostima, i u turizmu su nužni ekonomisti, pravnici, urbanisti, psiholozi i drugi
stručnjaci. Turizam nije posebna grana privrede, već njen sistemski oblik i pre svega spoj privrednih i kulturnih elemenata, folklora i
sporta. Što više kulturnih sadržaja, tim bogatija i turistička ponuda i šire mogućnosti za prihodovanje iz turističkog prometa.
Ekonomistički koncept previđa da turistički potrošači dolaze u mesto ponude, što nije pravilo ni kod jedne druge privredne
delatnosti. Turistička publika sa naglašenom individualnošću i vrlo iznijansiranom tražnjom usmerava se na "lice mesta", ili
konkretno - po određenim pravcima i u određena turistička mesta. U veoma razvijenim zemljama kao što su SАD, Nemačka ili
Francuska turizam kao fizionomija ukupnog razvoja donosi ogromne efekte, a teško je i prepoznati njegove "kolateralne"
manifestacije.
I turističko-geografske celine i pojedinačna turistička mesta, takođe, beleže veliki pad turističkog prometa i turizma uopšte. Dva
uzroka su zajednička za pad prometa u svim turističkim mestima i područjima u periodu 1990-2000. godine: izolovanost Srbije od
Evrope i sveta (sankcije i bombardovanje) i drastično siromašenje domaćeg stanovnipggva. Pored toga NАTO-bombe su padale i na
Kopaoniku i na Zlatiboru, rušile su mostove na Dunavu i na autoputevima, a stradali su i hoteli ("Jugoslavija" u Beogradu , "Bačište"
na Kopaoniku). Veliki broj izbeglica bio je smepggen u hotelima i odmaralištima, a dobar deo njih se još uvek tamo nalazi.
Posle 2000. godine brže se oporavlja strani turizam u Beogradu, i zbog toga što su sada strani turisti i Slovenci i Makedonci, ali je
prisutan i veliki broj stranih novinara zbog zanimljivih dešavanja u Srbiji, pa je zabeležen i porast turističkog prometa sa 5.100.000
noćenja u 1990. godini na 7.195.000 u 2001. godini. Istovremeno je porastao i inostrani promet sa 343.000 noćenja u 1999. na 593.000 u
2001. godini.
Mogao bi se izvesti zaključak da su manji potres imala turistička mesta sa razvijenim kapacitetima za smeštaj i sa osloncem na
zdravstvo, kakvi su, upravo, primeri Zlatibora i Soko Banje. U bržem ozdravljenju pojedinačnih turističkih mesta važnu ulogu imaju
i lokalne inicijative uključujući i privatizaciju bilo da je reč o promeni vlasnipggva ili o izgradnji novih manjih hotela.
2. TRŽIŠNE VIZIJE RАZVOJА TURIZMА
Na samom smo početku 21. veka koji će doneti velike promene na tehnološkom planu, ali i u međunarodnim odnosima i privrednim
tokovima, takođe. Srbiji predstoji brži povratak u međunarodne privredne i političke forume i svestranije uključivanje u razvojne
tokove Evrope.
Na turizam u ovom veku uticaće pre svega intenzivniji razvoj saobraćaja, posebno drumskog i vazdušnog i sve veća ekološka
zagušenja u naseljenim mestima. Zagađenja životne sredine i teskoba u gradovima snažno će uticati na povećanje turističke tražnje
prema ekološki zdravim područjima kakvo je Srbija u celini i njeno Homolje, posebno. Sredinom prošlog veka u gradovima sveta
živelo je do 30% od ukupnog stanovništva Planete, a 2000. godine to učešće je procenjeno na 51%. Sa pojačanom koncentracijom
urbanog stanovništva povećavaće se potreba za osveženjem i odmorom u prirodi, a umnožavaće se i promet u turističkim mestima i
regijama sa očuvanom prirodom. S druge strane, uvećane "ozonske rupe" u atmosferi povećavaju procenat kanceroloških oboljenja,
pa u vezi sa tim i turistički boravak na sunčanim obalama postaje sve ozbiljnije pitanje usled pojačanog i štetnog ultraljubičatog
zračenja. Ne znamo pgga će se dalje dešavati sa ozonskim rupama, ali je sigurno da će za turističku publiku postajati sve
interesantnije destinacije prema zelenim i vodenim površžnama. Za Srbiju i Homolje to bi morao biti ekološko-turistički izazov.
Trebalo bi, znači, ovaj elemenat ugrađivati u razvojnu filozofiju Srbije i Homolja.
 4

U narednom periodu, treba očekivati i veće interesovanje za kulturne turističke vrednosti kao i za druge nove destinacije. Homolje je
osim svojih najpoznatijih ekološko-turističkih vrednosti, poznato i kao kulturno-geografska i kulturno-istirijska celina. Kulturološka
obeležja ovog kraja Srbije, nisu dovoljno osvetljena ni u nacionalnim turističkim okvirima Srbije.
Zahvaljujući svojim humanim vrednostima i ekonomskom učinku svetski turizam uspešno odoleva brojnim krizama, pa i otvorenim
ratnim sukobima. Turizmu se najmanje mogu osporavati uticaji globalizacije, pa očekujemo da su i u narednom periodu optimističke
vizije njegovog razvoja.
Za Homolje je, nažalost, i sam turizam vizija, imajući u vidu nizak nivo razvoja, što neminovno otvara dilemu i kod koncepcijskog i
programskog definisanja razvoja turizma. Upravo stotinak ležaja i nekoliko hiljada turističkih noćivanja mogu se zanemariti u
budućem tržišnom odmeravanju ove potencijalne turističke regije, a u tržišnom odmeravanju moguća je i uobičajena je diferencijacija
turističkog tržišta na tri nivoa odmeravanja i predviđanja - međunarodni, nacionalni i regionalni.
U međunarodnim okvirima, u Srbiji su u prethodnom periodu afirmisane tri turističke destinacije (Beograd, Kopaonik i lovstvo) i
dva saobraćajno-turisitička koridora (Subotica - Novi Sad - Beograd - Niš i Dunavska plovna magistrala sa Đerdapom). Razumljivo
je zašto je Beograd izrastao u krupan centar međunarodnog turizma, jer se odlikuje izvanredno komunikativnim geografskim
položajem, a tome su doprinele i njegove funkcije, kao što su: funkcija glavnog grada, mesto međunarodnih skupova, sedište
diplomatskih predstavništava i dr. Beograd je sa oko 15.000 ležaja u 2001. godini ostvario evidentiranih 382.754 noćenja stranih
turista (1977 - rekordnih 837.000 noćenja). Kopaonik sa oko 6.500 ležaja zabeležio je iste godine 3.363 noćenja stranaca (1986. godine -
27.500). I to su dobri primeri da se sa većim kapacitetima i dobrom organizacijom mogu postići značajni rezultati. Tranzitni turizam
na Dunavu i duž magistralnog puta preko Novog Sada, Beograda i Niša predstavljaće i u budućnosti važan vid međunarodnog
turističkog prometa u Srbiji. Već ove 2003. godine u Beograd će pristati oko 100 turističkih brodova. Što se lovstva tiče, međunarodna
turistička tražnja je standardna, naročito u pogledu visoke potrošnje. U ovoj vrsti turističkog prometa prednjači Vojvodina sa
organizovanom ponudom, i Homolje predstavlja dobar i perspektivan lovni potencijal, ali nema materijalnu opremljenost lovišta i
organizaciju lova. Ovde je najveći problem zaštita divljači i racionalno gazdovanje lovnim fondom divljači. Međutim, mora se
računati sa ozbiljnijim razvojem lovnog turizma u Homolju, kao i sa razvojem sportsko-ribolovnog.
U nacionalnim okvirima planine i banje predstavljaju osnovni turistički potencijal i u ovim kategorijama mesta evidentirano je u
2001. godini preko 60% od ukupnog broja turističkih noćenja u Srbiji. Upravo, u banjskim mestima ostvareno je oko 2,2 miliona
turističkih noćenja, a u planinskim oko 2,1 miliona.
Žagubica kao centralno mesto Homolja statistički je zvanično svrstana u kategoriju "ostalih turističkih mesta". U istom biltenu
Saveznog zavoda za statistiku nedaleki Majdanpek sa neznatno većom nadmorskom visinom (350 š), nego pggo ima Žagubica (315
š) svrstan je u planinska turistička mesta. U okolnostima nedovoljno razrađene sistematike turističkih mesta, smatramo da Žagubica,
odnosno Homolje u celini ima sve atribute planinskog mesta, pre svega, po kriterijumu neposrednog okruženja i orografskog sklopa
terena. Činjenica da se za pola sata možete naći na Crnom vrhu (1043 š) ili na vrhu Beljanice (1339 š) dovoljno govori o tome.
Možda bi Žagubici i Krepoljinu više odgovaralo da ih svrstamo u ekološka turistička mesta, ali je od toga važnije da su Srbiji i
turističkoj publici takvi prostori i takva mesta sve potrebniji kao sedativni, rekreativni, osvežavajući i edukativni prostori.
Za kompletan turisgički boravak sa raznovrsnim sadržajima potrebni su i odgovarajući geoprostori, a Homolje je tipična ekološko-
turistička regija gde se takav boravak može ostvariti. I ne samo za posetioce različitih rekreativnih oblika turizma, već i raznih
specijalizovanih oblika kao pggo su lovni, ribolovni, sportsko i kulturno- manifestacioni, speleološki i drugi. Za njih je potrebno
planirati i specijalizovane oblike smeštaja i ponude. Jedan od specijalizovanih oblika smeštaja za razne oblike rekreativnog boravka
mogla bi se ponuditi izgradnja jednog popularnog i specijalizovanog ekološkog turističkog sela. Ono bi podrazumevalo složeniju
strukturu objekata - kuće sa okućnicama, apartmanske objekte, centralni objekat i manje uslužne i druge radnje i objekte. Ovakva
naselja bi mogla da turistički žive tokom cele godine, a mogle bi se unapred otkupljivati kuće i apartmani u ekotelima, kao
pansionskim boravištima. U okviru sagledavanja objekata od nacionalnog interesa na ovom području bi trebalo izgraditi i jedan
edukativno- istraživački školski centar za terensku, rekreativnu nastavu i istraživanja.
U regionalnim tržišnim okvirima podrazumeva se turistička publika iz gradova do stotinu kilometara (Bor, Požarevac, Smederevo,
Jagodina i dr.). Reč je naravno o izletničkim kretanjima gde se odgovarajućom ponudom može animirati i publika iz nešto
udaljenijih gradova, iz Beograda, npr. Izletnički turizam, naročito u aranžiranim formama pretpostavlja prethodno pripremljen
prostor kakav bi mogao biti i Homolje sa projektom ekološkog naselja, ali i sa promenjenim imidžom i osmišljenijom turističkom
propagandom i publicistikom.
U zaključku o tržišnim okvirima moglo bi se reći da projektima "turističko ekološko naselje" i školski centar za terensku nastavu
obuhvatamo sva tri moguća nivoa tražnje — regionalni, nacionalni i internacionalni. U tom pogledu, Homolje u Srbiji ne može imati
konkurenciju ne samo zbog originalnosgi ideje, već i zbog atraktivnih kvaliteta prostora.VIII. KONCEPCIJА RАZVOJА TURIZMА
Koncepcijom se izražavaju osnovne ideje razvoja zasnovane, naravno, na naučno - istraživačkim podlogama kao pggo su
inventarizacija, sistematika i valorizacija, zatim se definišu ciljevi i pravci razvoja.
1. CILJEVI USMERАVАNJА RАZVOJА TURIZMА NА KONCEPTU INTEGRАLNOG I ODRŽIVOG RАZVOJА
Turizam je viši stepen finalizacije ukupnog ekonomskog i društvenog razvoja. Drugim rečima on je sublimat mnogobrojnih
delatnosti i aktivnosti iz oblasti privrede, saobraćaja, kulture, umetnosti, zabave i sporta i aktivni činilac u turističkom mestu, sa
prepoznatljivim uticajem na urbanu strukturu i ekološko stanje lokalne sredine. Na tom nivou kroz turizam se ostvaruju
odgovarajući ekonomski efekti, pospešuje poslovna saradnja mnogobrojnih učesnika i upotpunjuje promocija njihovih proizvoda i
aktivnosti. Stoga je razumljivo pgto se u razvoju turizma angažuju i veliki heterogeni privredni sistemi kao što su Poljoprivredni
kombinat "Beograd", JАT, ŽTP, "Srbijašume", saobraćajna i druga velika preduzeća. Jasno je, takođe, da tako složena delatnost ne
može biti jednofunkcionalno i jednosmerno planirana i organizovana. Tamo gde je najveći stepen prožimanja i komplementarnog
dopunjavanja najpotrebnija je primena koncepta integralnog i održivog planiranja razvoja.
Koncept održivog razvoja postao je opštevažeći metod usklađenog ekonomskog i društvenog razvoja i zapggite životne sredine, ali
se još uvek všpe shvata kao deklarativni okvir planiranja, nego kao pravno- normativni postupak. Zato se najčešće u prvi plan
planiranja privrednog razvoja stavlja korišćenje resursa radi postizanja ekonomskih efekata i zadovoljavanja drupggvenih ciljeva
razvoja, a ekološka zapggita prostora, odosno životne sredine stavlja se u drugi plan u vidu mera i preporuka racionalnog i održivog
korišćenja resursa i prirode. Međutim, pravilo je i obaveza da prirodni resursi određuju mogućnosti i okvire ekonomskog razvoja,
odnosno da ekološki kapacitet date sredine određuje strukturu i nivo privrednog razvoja.
Koncept održivog razvoja proklamovan je Deklaracijom o životnoj sredini i razvoju na Konferencnji Ujedinjenih nacija o životnoj
sredini i razvoju 1992. godine. On podrazumeva ostvarivanje ekonomskog rasta sadašnjih generacija u skladu sa uslovima i
kapacitetom životne " sredine koji će omogućiti trajan razvoj i budućim generacijama.
Ovi ogapti principi jednako važe i za koncept integralnog i održivog razvoja turizma.
 5

Integralni razvoj je kompleksan i radionalan koncept privrednog i prosgornog planiranja sa najvećim mogućnostima usklađivanja
različitih delatnosgi na određenom prostoru. Zato je on vrlo primenljiv u turizmu. Turizam je izrazito interdisciplinarna delatnost, a
istovremeno komplementarna sa nizom drugih privrednih delatnosti i usluga tercijarnog sektora. On se oslanja na infrastrukturu,
posebno saobraćajnu, kao na uslov razvoja, na usluge u saobraćaju, u trgovini i uslužnom zanatstvu. Komplementaran je sa svim
poljoprivrednim granama, lovstvom i sličnim delatnostima, ali i nesaglasan sa industrijom, rudarstvom. Zato je integralno planiranje
turizma njegov najpotpuniji funkcionalni izraz pošto se takvim planiranjem mogu razrešiti njegovi saglasni i kolizioni odnosi sa
drugim delatnostima.
Primenom ovog integralnog koncepta najpotpunije se razrađuju i definišu uslovi njegove primene u prostornom planu.
Opština Žagubica je u obavezi da donese svoj prostorni plan, pa bi koncept i programski sadržaj iz ovog Programa morali biti
ugrađeni u prostorni plan opštine.
Koncept integralnog i održivog razvoja turizma može se u potpunosti primeniti na području ove opštine. Ovde se radi o privredno
nerazvijenom području, bez većih privrednih objekata - zagađivača životne sredine, a bogatom geološkim i hidrološkim
diverzitetom, vrlo očuvanim prirodnim ekosistemima, bogatim poljoprivrednim, šumarskim, lovnim i drugim resursima i
turističkim potencijalima.
Postojeća turistička baza je zanemarljiva, p! se u planiranju turizma mogu, bez ograničenja, uvažavati zahtevi održivog razvoja i
usklađivati razvoj turizma sa razvojem poljoprivrede, šumarstva, lovstva, zanatstva i drugih delatnosti, zatim uspostavljati
ograničenja za korišćenje mineralih sirovina i podizanje prerađivačkih kapaciteta.
Pošto je turizam, posle poljoprivrede, prvi razvojni prioritet ošptine njegovo integralno planiranje na principu održivog razvoja
uticaće i na uobličavanje koncepta održivog razvoja opštine u celini.
Najvažniji cilj razvoja turizma je iskorišćavanje obilnih turističkih potencijala Homolja u dugoročnom periodu, što je i njegova realna
osnova. Ti potencijali su dovoljno analizirani i ocenjeni, pa ih ovde ne treba predstavljati. Potsetimo samo da su u pitanju
prirodnjački kompleks geomorfoloških (planine, klisure, pećine, retke pojave) i hidrografskih (reke, vrela, termalni izvori) motiva i
ekoloških i ekološko-klimatskih uslova (bogati ekosistemi i pejzaži, stimulativan rekreativni klimat i odlike eko-klimatske župe) i na
njemu zasnovane dobre mogućnosti korišćenja lova, ribolova i lekovitog bilja.
Poljoprivreda u celini je privredni oslonac razvoja turizma, saobraćaj i trgovina mogu se, takođe, vezati za razvoj turizma pggo je i
neophodno. U okviru poljoprivrede posebno su značajni stočarstvo i voćarstvo. Ove delatnosti su već razvijene na području i u
odnosu na mogućnosti su veoma perspektivne u daljem razvoju ovog područja.
Skoro svi vidovi stočarstva, a naročito ovčarsgvo predstavljaju izvanredan oslonac za razvoj turizma počev od gastronomije pa do
seoskog turizma ili, pak, posebnog i retkog katunskog odnosno bačijskog turizam, na primer, na Beljanici.
Ribarstvo je razvijeno (uzgoj pastrmke), ali se ne postižu zadovoljavajući rezultati. Naprotiv, potrebna mu je temeljna obnova i
unapređenje kakvo turizam zaslužuje.
Na kraju, opšti cilj je kompleksan, integralno organizovan održivi razvoj ekoloških oblika rekreativno-boravišnog, zdravstveno-
rekreativnog, planinskog — letnjeg i zimskog turizma, lovnog, ribolovnog i seoskog turizma. Odgovarajuća turistička izgradnja u
kvalitetnim ekološkim prostorima učiniće Homolje turističkom regijom Srbije sa jedinstvenom ponudom, podjednako usmerenom
prema domaćem i prema inostranom tržištu.
2. KONCEPT KOMPLEKSNOG RАZVOJА TURIZMА
Iz izloženih ciljeva o usmeravanju razvoja turizma jasno je da turizam Homolja treba planirati na konceptu integralnog razvoja sa
osloncem na bogate turističke potencijale i prisutne privredne i druge delatnosti. А to su prvenstveno poljoprivreda sa
najpovoljnijim uslovima za proizvodnju ekološki čiste hrane, saobraćaj, trgovina, lov i ribolov, uslužne delatnosti i kućna radinost. I
pggo je kompletnija ponuda masovnija je poseta i zadovoljnija potrošačka publika. U tome i jeste suština integralnog i kompleksnog
razvoja. Ubeđeni smo da je ovaj koncept vrlo primeren za Homolje zbog raznovrsnih i bogatih potencijala nacionalnog značaja i
utvrđene uloge turizma u privredi opštine. Velika je nedaća Homolja što ga povremeno otkrivamo kao vredan potencijal, a ne
aktiviramo ga. Zato je prilika da se i ovde još jednom citira misao Vladimira Koraća, učitelja svetski poznatog Jovana Cvijića i autora
kapitalnog dela "Srbija" iz 1887:
"Homolje ovako visokim i teško prelaznim planinama od ostalog sveta ograđeno prirodom samom bilo je vazda upućeno na neki
zaseban, odvojen život i doista, ono se kao zasebna župa pominje u mnogim našim starim spomenicima. Zbog velike odvojenosti i
nepristupačnosti ono je u starim vremenima, u ratovima, kao zbeg služilo."
Ovim citatom LJ. Miljković, tako reći, počinje vrednu monografiju o svom zavičajnom Homolju. Planine nisu više neprelazne, ali se
oblast zahvaljujući prirodi odlikuje svojim autentičnim životom, svojom prirodnošću. Homolje neće više biti zbeg u ratovima, ali su
nam ovakve oblasti potrebne i za zbegove od ugrožene civilizacije, odnosno za ekološke zbegove. Nažalost, i pored tako bogatih
prirodnih i kulturnih potencijala, privrednih i drugih delatnosti za čiji se razvoj turizam može vezivati, turizam Žagubice odavno
stagnira na početnom nivou razvoja.
U dosadašnjem razvoju turizma bio je zastupljen model komplementarnosti zahvaljujući čemu su izgrađena dva motela - hotela,
"Vrelo" na izvorištu Mlave i "Gornjak" kod istoimenog manastira. Dva objekta su mogla biti neki početni nivo, ali nažalosg, nije došlo
do napretka u razvoju. Ima više razloga za takvo stanje: nerazvijenost turizma u Srbiji, opigga nerazvijenost Homolja, slabe
saobraćajnice, neadekvatni kadrovi, neefikasna organizacija, nedovoljna propaganda, neuvažavanje naučno-isgraživačkih podloga i
dr. Upravo sve to prati model komplementarnosti u stilu "koliko para toliko muzike", pa i zbog toga treba podsetiti da turizam nije
posebna privredna grana, jer nema svoj proizvod ni u naturalnom (kao poljoprivreda) ni u robnom obliku (kao industrija). Turizam
je u privrednom smislu specifičan sistem organizacije drugih privrednih, pa i neprivrednih aktivnosti, odnosno njihovog
funkcionalnog povezivanja. Što se to pravilo bude više uvažavalo, tim će biti i manji rizici ulaganja u sistem turističkog privređivanja
i lakše će se pronalaziti potencijalni investitori. Zato je u turizmu prikladan model planiranja postupnog i komplementarnog razvoja.
Model postupnog i komplementarnog razvoja
Ovaj model je u turizmu realan, logičan i prirodan. Nužno je da postoje atraktivni motivi, i turistička publika se može očekivati,
makar u tranzitu, ili sa kraćim zadržavanjem. Ovaj model ne zahteva posebna investiciona naprezanja i uvek je aktuelan, bez obzira
pggo se u određenim uslovima prednost može dati ambicioznijim projektima. Za primer možemo uzeti seoski turizam u kojem neka
sela u Homolju imaju svoju šansu, pa i katuni, a da ne govorimo o manjim privatnim ugostiteljskim objektima, kao što su: restorani,
kafići, poslastičarnice i sl. Moguće je i škole, makar za 30-40 dana koristiti za masovniji omladinski ili đački turizam, ali je, naravno,
potrebno napraviti računicu i unapred znati aranžmane. Ima, takođe, i u gradićima Žagubici i Krepoljinu dosta novih kuća, pa bi se
u njima mogle pronaći sobe za smepggaj gostiju, ili čak kao pansioni. Аko se to praktikuje u Parizu i u Budimpepggi, zapggo ne bi
moglo i u Homolju, tim pre što među vlasnicima novih kuća ima i onih koji su u svetu proveli više godina, pa su mogli da se uvere u
takvu praksu.
 6

I model postupnog razvoja, u smislu "nadziđivanja" i spontanosti pretpostavlja solidnu organizaciju i dovitljive kadrove, a to znači i
razvijenu kolektivnu svest o društvenom i ekonomskom značaju turizma.
Model kompleksnih projekata ("skokovit razvoj")
Ovaj model razvoja turizma pokazao se efikasnim kod nas. Za njega možemo naći primere širom Srbije i Crne Gore (Kopaonik,
Slovenska plaža, Soko Banja). Suočeni smo, međutim, i sa drukčijim primerom, kad znamo da na samoj istočnoj granici Homolja, na
Crnom vrhu stoji zamrznut, napola završen, veliki investicioni projekat ekskluzivnog turističkog naselja od 1400 ležaja. NJegov
završetak bio bi značajan za turizam šireg područja istočne Srbije. Ocenjuje se, takođe, da bi izgradnja turističkog ekološkog sela
naišla na razumevanje potencijalnih investitora, imajući u vidu ekološko-turističku vrednost područja, ali i nacionalni interes da se
zaustavi dalje iseljavanje, pa i da se ostvare uslovi za nove doseljenike. Sigurno je da veliki kompleksni projekti, kad su dobro tržišno
osmišljeni, pggo nažalost nije slučaj ni sa Crnim vrhom, markiraju turizam jednog mesta i povlače njegov skokoviti razvoj.
Znači, u razvoju turizma postoje dva konceptualna pristupa: (1) postupnost u izgradnji i opremanju uz maksimalno saobražavanje sa
drugim privrednim delatnostima i 2) skokoviti razvoj uz veće investicione zahvate, kao što je to učinjeno na Kopaoniku ili Soko
Banji. Inače, mnogo je primera ostvarenih većih projekata u razvoju propulzivne turističke delatnosti, a nezaobilazni su primeri
Turske i Mađarske. Bitno je da se ne postavlja pitanje potrebe razvoja turizma, bilo kao finalnog produkta ukupnog razvoja, ili kao
jedne od prioritetnih delatnosti takvog razvoja.
Dilema nema, samo veći i konkreiš projekti razvoja mogu turizam predsgaviti integralnim faktorom ukupnog razvoja. Samo velikim
projektima može biti pokrenut ozbiljniji i brži razvoj Homolja. Naravno tome treba težiti, jer su efekti razvoja turizma širi ekonomski
interesi, a turizam je i drunggveni ambijent za razvoj privrede i za razvoj u celini. U nacrtu novog Zakona o turizmu u više članova
(7, 9, 14, 18) se govori o turističkim prostorima, područjima i mestima. Pri tome se određuju prava i obaveze nadležnog ministarstva
u cilju zaštite, ali i ustupanja turističkog prostora na korišćenje pravnom licu ili preuzetniku. To će se činiti po posebnim odlukama
Vlade Republike Srbije ili putem koncesije u skladu sa odgovarajućim zakonom i na predlog nadležnog ministarstva.
U vezi sa članom 8. pomenutog zakona u kojem se nalazi odredba o utvrđivanju turističkog prostora lako je zaključiti da Homolje sa
turističkim resursima i atributima predstavlja izuzetno vredan turistički prostor Srbije. Kod planiranja razvoja turizma osnovna je
dilema - da li prognozirati masu prometa (tržište tražnje) pa utvrditi potrebu smepgtajnih kapaciteta, pratećih objekata i servisa, ili
dimenzionirati masu smepggajnih kapaciteta na bazi infrastrukturnog uređenja i opremanja, pa promet turističkih posetilaca planski
ostvarivati. Ne isključuju se oba pristupa, jer postaje logično da se hoteli tretiraju i kao nužna komponenta ukupanog, a ne samo kao
segment turističkog razvoja. Upravo se u konceptu kompleksnog razvoja opredeljujemo za pristup markiranja lokaliteta za
izgradnju smepggajnih i drugih servisnih kapaciteta u funkciji turističkog prometa. U protivnom, bilo kojim kriterijumom da se
rukovodimo u prognoziranju turističkog prometa suočićemo se sa nezadovoljavajućim pokazateljima.
Naime, zastoj u rastu međunarodnog turističkog prometa zbog događanja na Bliskom istoku, pa i na Balkanskom poluostrvu - na
Kosovu i Makedoniji uticaće da u Srbiji i u narednih pet godina nećemo dostići razultate u prometu stranih turista iz 1989. godine
(1.516.000 noćivanja i oko 416 miliona dolara prihoda). Domaći turizam je u fazi oporavka, ali se to više oseća kod turističkog
prometa nego kod smepgtajnih kapaciteta, jer se sporo sprovodi vlasnička transformacija i privatizacija turističkih objekata i
preduzeća.
3. UTVRĐIVАNJE OSNOVNIH PRАVАCА RАZVOJА TURIZMА I FORMIRАNJE PONUDE SА 'TEOGRАFSKIM POREKLOM"
Utvrđivanje pravaca razvoja turizma kao važnog dela koncepcije razvoja, mora se zasnivati na ukupnim vrednsotima turističkih
potencijala i postavljenim ciljevima u srednjeročnom i dugoročnom razvoju, koji afirmišu koncept najracionalnijeg i
najfunkcionalnijeg organizovanja razvoja turizma. Ti ciljevi se postižu prvenstveno:
primenom koncepta integralnog i održivog razvoja kao najkompleksnijeg i najracionalnijeg metodološkog postupka,
utvrđivanjem osnovnih pravaca razvoja i oblika turizma prema vrednostima dominantnih turističkih motiva,
korelativnim sameravanjem pravaca razvoja turizma sa tržišnim aspektima domaće i inostrane tražnje.
U skladu sa tim opredeljenjima, ciljevima i prethodno valorizovanim turističkim potencijalima definišu se osnove za utvrđivanje
osnovnih razvojnih pravaca turizma.
Homol>e ima pojedinačne motive visoke nacionalne turističke vrednsoti i celinom svojih motiva ovaj geografski prostor pretenduje
na visok rang među turističkim motivima Srbije. Nije Homolje ni Kopaonik, ni Zlatibor, ni Vrnjačka Banja, ni Đerdap, ali jeste
ekološka vrednost sa umereno kontinentalnom i župskom klimom u sklopu planina različitih geoloških i morfoloških gabarita
(Beljanica, Homoljske planine, Crni vrh i Gornjačke planine), kao i sa koncentracijom retkosti: morfoloških, hidrografskih i ekoloških
(florističkih i pejzažnih) pojava, koji skupa predstavljaju bogati mozaik turističkih potencijala republičkog ranga.
Homolje je zbog umerene klime, delom i župske, bogatstva vode, kao i zbog bogatstva travnih i šumskih ekosistema i slikovitih
pejzaža, takođe, poznato i po homoljskom jagnjetu, homoljskom siru, homoljskom medu, homoljskom lekovitom bilju, ali i po
homoljskim kulinarskim specijalitetima, posebno ribljim i od divljači, te po ručnim radovima homoljskih domaćica i drugim
folklornim elementima.
Očigledno je da Homolje ne može imati ozbiljnog konkurenta u Srbiji kada se govori o zadovoljavanju širokih potreba razvoja
rekreativnog turizma.
Nabrojani i slični elementi turističkih motiva i potencijalne ponude predstavljaju osnovu za tipološko i organizaciono definisanje
posebnih oblika turizma i ponude.
1) To je rakreativni - boravišni turizam u najširem smislu. Međutim, zbog stimulativnog - sedativnog, delimično župskog klimata,
naročito u letnjoj polovini godine i ekološki veoma kvalitetne sredine, to mogu da budu:
pasivni i aktivni programirani rekreativni turizam,
zdravstveno-rekreativni i
ekološki turizam, iggo je rekreativni turizam sa programiranim edukativnim sadržajima koji se postižu kroz organizovane kontakte
sa lokalnim stanovnipggvom,
selektivni rekreativni (posebno organizovani) turizam (seoski, katunski...).
Za potrebe ovih oblika rekreativnog turizmai pored standardnih oblika smeštaja, planira se i model specijalizovanog i ekskluzivnog
tipa naselja - ekološko turističko selo.
Kompozicija reljefa, bogatstvo voda i raznovrsnih šumskih i travnih ekosistema, uz značajan udeo poljoprivrednih povrpšna, uz
relativno malu naseljenost predstavljaju veoma povoljne prirodne uslove za razvoj lovnog i ribolovnog turizma. Uz planirane mere
unapređenja lovnog fonda i izgradnju jednog ili dva lovačka doma bile bi realne pretpostavke da se na širokom prostoru Homolja
organizuje obiman i rentabilan razvoj lovnog turizma.
Kao pggo formama bogata i očuvana priroda Homolja predstavlja, svojom celinom, osnovu za razvoj rekreativno-zdravstvenog,
lovnog i seoskog turizma, tako i prirodne retkosti kraškog fenomena predstavljaju izazovne motive za turističke radoznalce, a svi su
 7

oni izuzetno vredna terenska nastavna građa za školsko-obrazovni sistem (geologija, geografija, hidrologija, speleologija, ekologija i
dr.). Svojim prirodnim retkostima i vrednostima Homolje ima sve uslove da postane edukativno-terenska destinacija nacionalnog,
pa i međunarodnog značaja. Takve vrednosti Homolja opravdavaju potrebu izgradnje posebnog školskog centra za terensku i
rekreativnu nasgavu. On bi naravno služio i iskusnijim istraživačima koji se bave fenomenima krša i kraške hidrografije, zapggite
voda, istraživanjem flore, socioloških i etnografskih odlika stanovništva i sl. Kao takav, ovaj centar bi predstavljao i permanentnu
publicističku i propagandno-turističku promociju Homolja.
Homolje raspolaže i bogatim kulturno-istorijskim nasleđem, osobenim folklorom i običajima, pa se organizuju popularne turističko-
zabavne folklorne manifestacije, vašari, a planiraju se i određene "umetničke kolonije" i verske manifestacije. To je dobra osnova za
organizovanje turističkih programa i sadržaja ponude za manifestacione oblike turizma sa kulturnim, zabavnim i sportskim
sadržajima.
Manifestacioni turizam je oblik prometa u kojem dolaze do izražaja koloritne i dinamičke forme etnografskih motiva kojima se
odlikuje i Homolje. On bi mogao da bude i komercijalna forma predstavljanja celosti regije Homolja, odnosno svih potencijala i
delatnosti: korišćenje ukrasnog kamena, flapšranje vode, homoljski sir i med, narodni melosi, zlatne ruke domaćica, itd. "Vrela
Homolja" su, čini se ta metafora lepote i snage ovog kraja. Prelivna i žuborovita vrela Homolja treba pretočiti u "vrela života", a to
moraju biti turističke manifestacije, kao ogledalo Homolja i narodnog života ovog kraja.
Započeta manifestacija "Zlatne ruke Homolja", ili možda adekvatnijeg naziva "Vrela Homolja" trebalo bi da preraste u glavnu i trajnu
kulturno-turističku manifestaciju. Naravno, treba osmišljavati i druge trajne i povremene priredbe, kao što je zabavno-folklorna
manifestacija " Spasovdanski susreti" u Krepoljinu ili "likovne kolonije", na primer, u Gornjaku i selu Ribare, zatim verske
manifestacije i "pesnički dani" kod manastira Gornjak i tsl.
5) Pitome i pitoreskne pejzaže Homoljskih predela. naročito na pobrđima i terasama ivičnih delova kotlina upotpunjavaju stalna i
povremena seoska naselja. Većina ovih sela ima vrlo pogodne prirodne uslove (položaj, tip sela, mogućnost vodosnabdevanja),
saobraćajnu povezanost i delom zadovoljavajući kvalitet stanovanja da bi se mogla baviti seoskim turizmom.
Procena je da bi u prvoj fazi razvoja trebalo animirati za bavljenje turizmom 3 do 4 sela kao pggo su: Breznica sa Ravnšptem, Ribare i
Milatovac, a zatim i Milanovac i još neka, u zavisnosti od inicijative i pokretanja razvoja drugih oblika turizma.
Ova sela su saobraćajno povezana sa glavnim (regionalnim) putem, elektrificirana su, imaju rešeno vodosnabdevanje i povezana su
na PTT mrežu.
Na osnovu neposrednih zapažanja na terenu o kvalitetu stanovanja, broju novih kuća, neiskorišćenom stambenom prostoru i
prilazima domaćinstvima, procenjuje se da u ovim selima postoji znatan broj domaćinstava sa povoljnim uslovima za pružanje
smepggaja i usluga turistima.
Po tim osnovama moglo bi se izdvojiti u Breznici sa Ravništem oko 20 domaćinstava, u selu Ribare (Donja Mala) 15 do 20
domaćinstava (mada je ovo specifično ušoreno selo sa starijim kućama), u Milatovcu, u novijem delu sela, oko 20 domaćinstava i u
Milanovcu, takođe, u novijem delu naselja, oko 20 domaćinstava. To znači, moglo bi se računati orijentaciono na ukupno 80
domaćinstava, sa 160 smeštajnih jedinica i oko 300 ležaja.
Naravno, na ovom prostoru treba očekivati razvoj i drugih selektivnih oblika turizma - izletničkog, ekskurzionog, škole u prirodi, te
sportsko-rekreativnih i manifestacionih oblika turizma vezanih za planinarstvo, kamping, speleološka upoznavanja i slično.
3.1. Pregled značajnijih oblika turizma
Na osnovu utvrđene strukture turističkih motiva, potencijalnih mogućnosti specializovanih oblika turističke ponude i izloženih
pravaca razvoja, daje se sistematizovani pregled osnovnih oblika turizma na područj u Homolja.
1. Rekreativni boravišni turizam, kao osnovni i najkompleksniji oblik turizma, vezan je za različite tipove predela (i motiva) i
klimata, pa se u zavisnosti od tih uslova izdvajaju mogući oblici turizma:
- rekreativni i rekreativno-zdravstveni turizam sedativnog tipa, vezan za eko-klimatske odlike župske klime Žagubičke kotline, sa
mogućim boravkom u planiranom ekološkom selu i drugim oblicima smepggaja i
- rekreativni planinski turizam, vezan za svežiji planinski klimat Crnog vrha i Beljanice.
Ekološki turizam, kao varijanta rekreativnog turizma sa programiranim edukativnim sadržajima i organizovanim kontaktima sa
lokalnim stanovništvom, vezan je za buduće ekološko selo, za seoska domaćinstva i druge oblike smeštaja.
Lovni turizam, kao perspektivan oblik turizma sa planiranim mogućnostima na širem brdsko-planinskom području opštine.
Planinarski turizam, sa razvojem makar i skromnije materijalne baze, ima perspektivu razvoja na ovom području, jer planine
Homolja sa retkim i visokoatraktivnim motivima (klisurama, pećinama, prerastima, vrelima...) predstavljaju veoma značajnu
destinaciju za planinare i njima slične izletnike, u kojoj se može ustanoviti više planinarskih transverzalnih i izletničkih maršruta.
Edukativno-rekreativni (nastavno-rekreativni) turizam vezan za upoznavanje i istraživanje Homolja preko nastavno-rekreativnog
centra za školsku nastavu u prirodi i školske ekskurzije, gde je područje Homolja (sa stanicama u Krepoljinu ili Žagubici) odlična
destinacija za terensku nastavu i rekreativni boravak.
Manifestacioni turizam Homolja zasniva se na kulturno- istorijskom nasleđu i tradiciji narodnog graditeljstva i folklora i treba da se
afirmiše preko kulturno-turističkih i privredno-turističkih manifestacija, koje treba kreirati i pretvarati u tradicionalne.
Seoski turizam ima dobre uslove da postane jedan od materijalnih oslonaca razvoja turizma Homolja zbog povoljnih prirodnih,
saobraćajnih, higijensko-tehničkih i drugih uslova nekoliko sela. Аli, svakako, samo ako se u opštini pokrene dobra organizaciona
aktivnost i stimulativna oppgginska politika prema domaćinstvima koja se angažuju u turizmu.
Izletnički i tranzitni turizam, kao i pojedini selektivni oblici turizma, podrazumeva se da će biti zastupljeni u meri u kojoj se budu
poboljšavali saobraćajni uslovi, razvijala turistička ponuda i organizovala turistička popularizacija turizma ovog kraja.
4. OSVRT NА MOGUĆNOSTI REАLIZАCIJE PROGTАMА RАZVOJА TURIZMА
I pored ekoloških i turističkih potencijala nacionalnog ranga, ne može se, bez rezerve, planirati razvoj turizma Homolja zbog niza
objektivnih razloga izvan turističkog sektora, ali i nekih razloga interne prirode. Među nepovoljnim faktorima su nedostatak
kvalitetne magistralne saobraćajnice i nepovoljan položaj prema glavnim magistralnim pravcima, opšta ekonomska zaostalost
opštine, slabo organizovana i ekstenzivna poljoprivreda koja bi trebalo da bude važan oslonac razvoja turizma, kao i zapostavljene
druge tercijarne delatnosti (trgovina, kućna radinost). Zbog tih nepovoljnih opštih privrednih uslova opština je i svrtstana među
najsiromašnije u Republici. To je opet doprinelo velikoj migraciji radno aktivnog stanovništva. Samo na radu u inostranstvu nalazi
se, prema popisu stanovništva, 2.130 radnika iz male ošptine sa 16.000 stanovnika, pggo delimično umanjuje razvoj lokalnih
privrednih aktivnosti i poslovnih inicijativa. Naravno da su se svi ovi nepovoljni uslovi druiggveno-ekonomskog razvoja odrazili i
na turizam koji zadnjih godina nije uznapredovao, naprotiv. Materijalna baza mu je mala i ruinirana, a kadrovska struktura
nepovoljna. Sve su to razlozi koji zahtevaju opreznosg u planiranju razvoja turizma. Međutim, turizam kao radno intenzivna i
intersektorska delatnost nije samo hotelijerstvo, čak nije ni na prvom mestu, već je u receptivnom mestu važnija organizovanost
 8

malih preduzetnika i privatnih inicijativa gde se sa malim sredstvima, uz pomoć opštine i države, može konsolidovati solidna
materijalna baza i turistička ponuda. Dakle, turizam sa malim ulaganjima, uz dobru organizovanost može da postiže razvoj, pa čak i
da podstiče i razvoj drugih delatnosti.
Dakle, i u nepovoljnijim privrednim i razvojnim uslovima turizam može da ima više prednosti nego ograničenja. Zato su se
obrađivači opredelili da planiraju razuđenije oblike razvoja materijalne baze, da bi se obezbeđivalo elastičnije finansiranje iz više
izvora i sa manje investicionih sredstava (tip ekološkog sela, seoski turizam, lovački dom i sl.). Obrađivači su takođe, u konkretnom
slučaju opredeljeni da planiraju dinamičniji razvoj turizma na osnovu bogatih turističkih potencijala i uz očekivanu pomoć
Republike zbog značaja Homolja za turizam Srbije.
Nasuprot ovom pristupu stoji promašena investicija velikog ekskluzivnog hotelskog kompleksa (1.400 ležaja) na Crnom vrhu, koja je
opredeljena više na političkoj nego na stručnoj osnovi. NJegova izgradnja je napola završena i obustavljena pa je njegovo završavanje
postalo problem. NJegova izgradnja bi svakako bila značajan doprinos i turizmu Žagubice. Pošto su nosioci ove investicije bile i danas
aktuelne velike firme, morao bi se postići (u Republici) dogovor o njegovom završavanju uz određenu projektnu redukciju i nepggo
izmenjenu namenu, bolje prilagođenu mogućnostima lokacije i potencijalne turisgičke tražnje. Ovaj pristup bi podrazumevao i
organizovanje stručne javne rasprave. Najbolje bi bilo da inicijativu za nastavak radova pokrenu teritorijalno nadležne i zainteresovane
ošptine Bor i Žagubica
.IX. PROGRАM PROSTORNE ORGАNIZАCIJE I MODEJ1А RАZVOJА TURIZMА
1. IZDVАJАNJE I DEFINISАNJE VАŽNIJIH PROSTORNIH JEDINICА ZА RАZVOJ TURIZMА
1.1. Koncept i metod izdvajanja turističkih prostornih jedinica
U dosadašnjim istraživanjima potvrđene su ocene da je turistička regija Homolja kompleksna i jedinstvena turistička vrednost od
nacionalnog i međunarodnog značaja, da su u njoj zastupljeni brojni pojedinčni i grupni visokoatraktivni i reprezentativni turistički
motivi prostornog karaktera, kao i retki i atraktivni kraški, hidrološki i biogeografski objekti i fenomeni, da predstavlja jedinstvenu
ekološku i eko-klimatsku vrednost prirodno očuvanog i rekreativno stimulativnog predela i da je u njoj zastupljeno značajno
kulturno- istorijsko i etnografsko nasleđe.
Bogati prirodni i kulturni potencijali ove turističke regije prostorno su disperzivno razmepggeni, pggo je značajno za prostornu
organizaciju turizma.
Neki turistički lokaliteti ili veće prostorne jedinice su u teritorijalnim okvirima turističkih motiva i objekata i oni su za takvu ulogu
predodređeni samim položajem i osnovnom turističkom vrednošću, a mogu da budu potencijalni ili pak razvojni tamo gde -je već
otpočela turistička izgradnja. Neke prostorne jedinice nisu tako teritorijalno predodređene, pa ih je potrebno planirati prema
preovlađujućim motivima i namenama. Takva je, na primer, lokacija ekološkog sela. Zatim, za pojedine oblike turizma kao pggo je
lovni važnija je izgradnja namenskog objekta, a njega treba locirati na određenom delu lovišta, zavisno od procenjenih lovnih uslova,
kao i od prostranstva lovipgga kakvo je Žagubičko.
Obraćamo pažnju prvenstveno na izdvajanje i definisanje većih i složenijih prostornih jedinica koje zadovoljavaju širi obim
turističkih funkcija i namena.
Prostorne jedinice za turizam se identifikuju prema markantnim obeležjima turističkih motiva, u čijim teritorijalnim okvirima, ili
vezano za njih se organizuju i razvijaju (vrela, banje, vodopadi, jezera, manastiri, klisure i sl.). Ove prostorne jedinice, u smislu
turističkog korišćenja mogu da budu u razvoju ili, pak, planirane i rezervisane za organizovanje turizma.
Ovo je osnovni tip turističkih prostornih jedinica, gde je najmanja prostorna jedinica turistički lokalitet. Veću prostornu jedinicu čini
grupa turističkih lokaliteta. Zatim, velike turističke prostorne celine tipa predela ili zone (Beljanica), a u okviru njih, sa odmaklim
razvojem izrastaju turistički centri (Kopaonik, Zlatibor).
Drugi tip prostornih jedinica vezan je za korišćenje pojedinih turističkih resursa koji nisu vezani za konkretne lokacije ili objekte, već
za ekološke i klimatske vrednosti predela (za zimske sportove, za eko- klimat, za lov, za istraživanje predela ili edukaciju i sl.).
Ovaj tip prostornih jedinica utvrđuje se i prostrno opredeljuje u postupku valorizacije i planiranja razvoja pojedinih oblika turizma, s
tim što se te lokacije mogu teritorijalno podudarati sa lokalitetima osnovnog tipa prostornih jedinica. NJih je potrebno koristiti iz
razloga racionalnosti (infrastruktura, organizacija ponude) investicija kad god to ne odstupa od uslova osnovne namene i
programiranog korišćenja resursa (lovnog, zdravstveno-rekreativnog, edukativnog i drugog).
Na ovoj osnovi izdvajamo i definšpemo turističke prostorne jedinice sa osnovnim turističkim namenama i strukturom turističkih
objekata.
Prema tome, osnovni tip, ili prvu grupu turističkih prostornih jedinica čine turistički lokaliteti i veće prostorne celine u teritorijalnim
okvirima turističkih motiva koji su bili osnova turističkog aktiviranja tih motiva, ili, pak, planiranja takvih jedinica za razvoj turizma.
Drugi tip ili grupa turističkih prostornih jedinica utvrđuje se prema vrednostima resursa za čije turističko aktiviranje se traži
poseban model organizovanja i smeštajnih kapaciteta (ekološko selo, lov, ribolov, planinarstvo i sl.).
Postoje i drugi oblici turizma, odmarališni, ekskluzivni i specijalizovani (edukativni, istraživački) koji mogu svoje osnovne namene,
ili programske zadatke realizovati korišćenjem raspoloživih smepgtajnih kapaciteta na turističkom lokalitetu ili izgradnjom
posebnih objekata na istom lokalitetu, ali i drugi, manifestacioni, traniztni, izletnički, ekskurzioni i slični oblici turizma, čiji posetioci
koriste raspoložive smeštajne kapacitete.
1.2. Utvrđivanje turističkih prostornih jedinica
Na osnovu sprovedene valorizacije i izložene metodologije utvrđuje se predlog postojećih (aktiviranih) i potencijalnih (planiranih)
turisitičkih prostornih jedinica na koje se usmerava turistička izgradnja na teritoriji ogaptine Žagubica.
U prvu grupu prostornih turističkih jedinica sa određenim elementima materijalne osnove izdvojeni su kao turistički lokaliteti:
Vrelo Mlave
Gornjačka klisura na delu kod manastira Gornjak
Buk (dolina reke Do)
termomineralni izvori Suvi Do
Krupajsko vrelo
grupa sela za seoski turizam (Breznica sa Ravništem, Ribare, Milatovac i Milanovac).
U Drugu grupu - potencijalnih (planiranih) turističkih lokaliteta izdvojeni su:
planinski lokalitet Busovata
planinska prostorna celina Rečke
lokalitet pećine Pogana peć.
 9

U treću grupu turističkih prostornih celina izdvajaju se turistički lokaliteti čiji je izbor uslovljen zahtevima posebnih oblika turizma
kao što su ekološki - rekreativno-zdravstveni, uslovljen ekološkim pogodnostima klimata, lovni, planinarski, obrazovno- rekreativni
(škola u prirodi) i dr.
Zbog ocenjenih pogodnosti ekoloških i klimatskih uslova Žagubičke kotline, tipa ekološko-klimatske župe, naročito u toku letnje
polovine godine, predviđena je izgradnja specijalizovanog i ekskluzivnog tipa turističkog ekološkog sela na posebnom lokalitetu, 8
kš od Žagubice, iznad puta za Jošanicu.
Za potrebe lovnog turizma, zbog povoljnih uslova lova i velike površine lovišta (64.000 ća lovne površine) planira se izgradnja dva
lovačka doma. Jedan u Gornjačkoj klisuri, u blizini motela, zbog postojeće infrastrukture i blizine planiranog ograđenog lovipgga (na
Vitmanu), a drugi na Crnom vrhu, pored regionalnog puta, na lokalitetu sa ugostiteljskim objektom Lazničke zadruge (oko 12 kt od
Žagubice).
Za potrebe planinarenja i sličnih turističkih aktivnosti najpovoljniji izbor planinarskog doma bio bi na planinskom lokalitetu
Busovata, na Beljanici.
Zbog instruktivnog bogatstva prirodnih, biogeografskih i etnogeografskih objekata i fenomena Homolja planirana je izgradnja centra
za terensku i rekreativnu nastavu za koji se predviđa lokacija u Krepoljinu ili u Žagubici. U Krepoljinu bi takođe trebalo planirati i
izgradnju jednog manjeg smepggajnog objekta tipa ekotela sa oko 30 ležaja.
U dugoročnom konceptu razvoja turizma naselje Žagubica bi moglo da izraste u razvojni turistički centar Homolja. Ovo zato što se
planira razvoj i na drugim perifernim delovima kao pggo su lokacije termomineralnih izvora Suvi Do, eko-turističkog sela,
eventualna izgradnja centra za terensku rekreativnu nastavu, zatim izgradnja malih pansiona, uslužnih i servisnih objekata i radnji.
Ovaj proces će biti podstican i funkcijama Žagubice kao ošptinskog centra. Preko Žagubice će se ostvarivati i poslovna saradnja sa
turističkim kompleksom na Crnom vrhu.
U nastavku se daju kratka obrazloženja turističkih lokaliteta iz prve i druge grupe.
1. Turistički lokalitet Vrelo Mlave sa fenomenalnim istoimenim vrelom, ušćem Tisnice, kompleksom bogate četinarske šume i
motelom, odnosno budućim rekonstruisanim hotelom, planiranim sportskim terenima i objektima na susednoj zaravni ostaće i dalje
razvojno jezgro budućeg rekreativno-turističkog centra Žagubice. Međutim, dalja izgradnja i organizacija korišćenja prostora moraće
više da se usklađuju sa statusom zaštićenog prirodnog dobra prve kategorije, kao i da se ambijent lokaliteta bolje uredi i pejzažno
oplemenjuje.
Turistički lokalitet Gornjačke klisure je manje terasasto proširenje u najatraktivnijem delu klisure, izuzetnog je položaja na reci i na
glavnom iutu kroz Homolje. Uvek je bio strategijska tačka na ulazu u Homolje, a sada postaje njegova turistička kapija. Posebnu
turističku vrednost ovog lokaliteta predstavlja znameniti manastir Gornjak sa isposnicom, spomenik kulture od velikog značaja,
zadužbina kneza Lazara iz 14. veka. Manastir je prikovan je uz vertikalne planinske litice Ježevca, pa deluje fascinantno i uzvišeno.
Pored njega su izgrađeni lepi i funkcionalni manastirski konaci. Manastir je motiv i objekat najvipšh kulturnih i atraktivnih
turističkih vrednsoti. Ovde je reka premošćena, pa je manastir vrlo pristupačan. Uz to, pored reke je pogodan teren za kampovanje. S
druge strane reke, na terasi, pored magistralnog puta nalazi se motel.
Lokalitet je, takođe, okružen bogatim, šumovitim i lovnim terenima, a Mlava je bogata ribom, pa bi ovde bila pogodna lokacija i za
izgradnju lovačkog doma.
Zbog pogodnosti položaja i atraktivnosti ambijenta lokalitet je veoma pogodan za usputno zadržavanje, za izlete, za rekreativni
boravak, lovni i ribolovni turizam, za duhovne i kulturne manifestacije.
Lokalitet Buk je malo pitomo dolinsko proširenje u središnjem delu klisure reke Do, ispod vodopada Buk, na padinama Beljanice,
oko 12 kš od Žagubice. Duboke dolinske strane su obrasle gustom bukovom šumom, a po dnu žubore reka i potoci. Reka je na ovom
delu lokaliteta pregrađena kamenom branom iza koje se nalazi već zasuto akumulaciono jezero, a ispod njega je manji zapušteni
smeštajni objekat Srbijašuma. Nizvodno su bujni pašnjaci i poneki katun.
Ovo je mala idilična zelena i mirna oaza koju treba turistički oživeti. Vrlo je pogodna za rekreativni boravak, za dnevne izlete i
piknike, ali i za kampovanje i planinarenje. Lokalitet je saobraćajno povezan solidnim makadamskim putem i bogat vodom, ali mu
nedostaje struja.
Lokalitet termomineralnih izvora Suvi Do nalazi se u donjem delu kotline, neposredno ispod sela Suvi Do. Na lokalitetu se nalaze
dva izvora termalne vode temperature 21°S i jedan obični izvor. Termalni izvori nisu dovoljno ispitani u pogledu hemijskog sastava
terapijskih vrednosti i stabilnosti izvora. Sada se koriste za kupališnu rekreaciju u otvorenom plivačkom bazenu, ali je lokalitet slabo
uređen. NJegovo korišćenje se još ne može bliže planirati. Izvori su, međutim, vredni pažnje, pa im je potrebno što pre utvrditi
teraPeutske vrednosti i namenu, zatim planirati odgovarajuću izgradnju, uređivanje i opremanje lokaliteta.
Lokalitet Krupajsko vrelo je, zbog fenomenalnih odlika jakog pećinskog prelivnog vrela, najatrakTivniji i najreprezentativniji
turistički pojedinačni motiv Homolja, ali i najsloženiji za turističku valorizaciju. Kao zaštićeni spomenik prirode prve kategorije,
njegovo turističko korišćenje mora da bude prilagođeno propisanom režimu zaštite. Još veći problem ovog lokaliteta je što njegovu
zaštitnu i turističku funkciju remete postojeći privatni objekti seoskog domaćinstva i privatno vlasništvo nad zemljipgtem.
NJegova edukativna funkcija (ekskurziono-izletnička) je najznačajnija, a vode vrela, termalnog izvora i Krupajske reke mogu se bolje
iskoristiti za rekreaciono-kupališni bazen, za ribarstvo i slične namene, uz jednodnevni boravak na lokalitetu i organizovanje
ugostiteljskih usluga i smeštaja, verovatno pre u susednom delu sela Milatovac.
Zbog specifičnih uslova zaštite i korišćenja ovog lokaliteta nužno je prethodno uraditi plan detaljne regulacije njegovog korišćenja i
zaštite na osnovu kojeg bi se regulisali vlasnički odnosi užeg prostora oko Vrela.
U drugoj grupi su, kao pggo je rečeno, lokaliteti na kojima još nije otpočeo razvoj turizma, a utvrđene su im pogodnosti za
organizovanje ponude i za pojedine oblike turizma.
Loaklitet Busovata nalazi se na planinskim razvrpgjima središnjeg dela Beljanice i u neposrednoj blizini puta koji vodi preko
Beljanice, na 18-20 kt od Žagubice. Reč je o manjoj pitomoj uvali između planinskih vrhova Beljnice. Dužina uvale je oko 1 kt, a dno
joj je na oko 1000t nadmorske visine. Umereno strme i uravnjene strane većim delom su obrasle bogatim pašnjacima, a na severnom i
severoistočnom delu su pod kompleksima bukovih šuma sa izvorima i potocima. Ova uvala odražava slikovit planinski pejzaž
Beljanice. Pogodna je za planinski rekreativno- tursitički boravak - letnji i zimski. Ima vrlo pogodne terene za početne i nordijske
oblike skijanja i sankanja, pa bi zbog ovih terena, položaja i sveže umerene planinske klime lokalitet bio pogodan za dečje
odmaralipgge, ali, takođe, i za planinarski dom. Procenjuje se da bi ovo bila najpogodnija lokacija za planinare, ferijalce i druge
mobilne oblike planinskog turizma.
Veliki nedostatak ove lokacije je infrastruktura, kao i drugih lokacija na Beljanici. Zato ovo opredeljenje predstavlja plansko
rezervisanje lokaliteta Busovata za turizam.
 10

Planinska prostorna jedinica Rečke nalazi se u severozapadnom delu Beljanice, skoro na istoj visini kao Busovata, ali je prostranija od
nje. Duga je oko 2 kt i široka do 1 kt. Ovalnog je oblika, dosga uravnjenog dna, prosečne visine oko 990 t. Okružena je 100 do 200 t
višim i dosga strmim krečnjačkim stranama, otvorena i eksponirana prema zapadu i jugozapadu. Zaklonjena je od udara jakih
vetrova. Po prostranstvu i obliku ima više odlike male kotline nego uvale. Dno ove uvale je ravno, pod pašnjacima sa više potoka i
pipggalina koji poniru na dnu uvale. Nenaseljena je, koristi se za letnju ispašu i predstavlja idealan teren za katunsko stočarenje.
Nalazi se na makadamskom putu preko Beljanice, 24 kt od Žagubice, ali nema druge infrastrukture. Verovatno je ovo najpitomiji i,
za pojedine oblike planinskog turizma, najpogodniji lokalitet na Beljanici. Dakle, za razne oblike rekreativnog turizma, za kamping,
za katunski turizam sa kolibama i slično, što bi joj uz stočarstvo bila osnovna planska namena.
3. Lokalitet pećine Pogaia peć je teritorijalno sasvim izdvojen. Nalazi se ispod planinskog masiva Vranj (885 t) na jednoj pitomoj
pašnjačkoj i krečnjačkoj zaravni, na desetak kilometara od Krepoljina. Do pećine se dolazi slabim lokalnim putem koji vodi uz
Krepoljinsku reku, a prohodan je za terenska vozila. Visoko atraktivna i kuriozitetna vrednost ovog objekta i lepi rekreativni lokalni
ambijent nisu dovoljno turistički istraženi za utvrđivanje plana turstičkog korišćenja, ali se mogu postaviti osnovna opredeljenja.
Sigurno je da ovaj speleološki objekat i njegov lokalni ambijent predstavljaju značajnu turističku vrednost za ljubitelje speleologije —
istraživače i izletnike, za rekreativni boravak, za planinare, kampere i za lovni turizam. Za njegovo turističko aktiviranje prvo bi
trebalo rekonstruisati postojeći put, zatim opremiti pećinu za turističke posete i podići manji ugostiteljski objekat na lokalitetu. Iz
širih privrednih i turističkih razloga bilo bi značajno preko planinskog prevoja izgraditi oko 3 km novog puta do pećine Ceremošnje,
koja je dalje povezana asfaltnim putem sa Kučevom.
2. PROSGORNА ORGАNIZАCIJА I PLАN RАZVOJА KАPАCITETА PO TURISTIČKIM CELINАMА
2.1. Elementi teritorijal ne organizacije i ponude u prostoru
U prethodnoj tački ovog poglavlja definisane su važnije turističke prostorne jedinice, uglavnom tipa turističkih lokaliteta i razvrstane
u tri grupe. Zatim su date njihove najkarakterističnije odlike i osnovne namene po mogućim oblicima turizma. Zato se ovde pažnja
usmerava na prostornu organizaciju, infrastrukturne elemente i plan razvoja turističko-ugostiteljskih kapaciteta po lokalitetima.
Kad je u pitanju organizacija prosgora turističkih mesta i lokaliteta, ona obuhvata teritorijalne okvire motiva, objekte i sadržaje
turističke ponude koja se na njima formira, kao i elemente infrastrukture koji funkcionalno omogućavaju i integrišu sadržaje ponude
u okviru lokaliteta, zatim između lokaliteta u šire funkcionalno povezane prostorne celine, odnosno turistička mesta i regije. Zato se
u ovom slučaju razlikuje organizacija ponude u prostoru (izvan turističkih lokaliteta), koja je vezana za elemente infrastrukture od
ponude na lokalitetima.
Turistička ponuda u prostoru vezuje se za tranzitne saobraćajnice, kao usputni oblik ponude, ili za sportsko-rekreativne saobraćajne
itinerere izvan naselja, koji povezuju rekreativne i atraktivne prirodne i kulturne motive i objekte na izletima, planinarskim i drugim
stazama. Аli, turistička ponuda vezana za sportsko-rekreativnu infrastrukturu na skijalištima, na primer, ima funkciju osnovne
turističke ponude. Ovaj oblik disperzne ponude u prostoru ne treba zapostaviti jer se ona razvija paralelno sa organizacijom
stacionarne ponude na planiranim lokalitetima. Naprotiv, sa afirmacijom rekreativnog turizma i turističke destinacije Homolja,
razvijaće se interesi i potrebe za raznim oblicima mobilnih turističkih aktivnosti po atraktivnim prostorima Homolja.
Vrlo značajni sadržaji ponude u prostoru opštine biće planinarske i izletničke staze i planinski putevi za kretanje rekreativaca do
turističkih motiva. Duž Mlave i budućih hidroakumulacija (distancirano od ribolovnih staza) treba provući dolinsku stazu na relaciji
od manastira Gornjak do Žagubice, uz mogućnost produžetka u radijalnu stazu uz Tisnicu i Crnu reku čak do Crnog vrha. Kao
pandan dolinskoj stazi treba formirati veliku kružnu panoramsku stazu grebenima Beljanice, Crnog vrha, Homoljskih i Gornjačkih
planina, sa startom i ciljem kod manastira Gornjak i na Crnom vrhu. Dolinska i panoramska staza bile bi povezane sa više radijalnih
staza (od Ribara do vrha Beljanice, uz Suvodolsku reku, uz Veliku Tisnicu i Crnu reku, uz Osaničku reku, uz Krepoljinsku reku i
dr.), čime bi se formirali itinereri različitih dužina, težina i motiva. Sistemom ovih staza bio bi omogućen najmanje pešački pristup, a
po pravilu i konjima i planinskim biciklima do svih značajnijih turističkih motiva (vrhovi i vidikovci Beljanice, Strognine pećine,
katuni i turistički lokaliteti na Beljanici, prerast Samar vrhovi i vidikovci Homoljskih i Gornjačkih planina, Homoljska potajnica,
Osanička prerast, klisure Osaničke reke, kao i katuni na padinama Homoljskih planina, Pogana peć dr.). Od radijalnih staza
najznačajnija bi bila kombinovana maršruta Krupajsko vrelo - Krepoljin - Krepoljinska reka - Pogana peć - planinski prevoj kod
Vranja - pećina Ceremošnja. Panoramske staze u celini ili delom, kao i manji deo radijalnih staza trebalo bi da se urede kao planinski
putevi za kretanje džipovima. Panoramska i radijalne staze na Beljanici koristile bi se u zimskom periodu za nordijsko i turno
skijanje, tako što bi se skijaši izvozili terenskim vozilima, šumskim putem na Beljanicu, odakle bi se spupgtali prema Žagubičkoj
kotlini. Sve staze bile bi propisno markirane, a na odgovarajućim distancama treba predvideti elementarna skloništa, izgrađena u
tradicionalnom etno-stilu, od lokalnih materijala, uz mogućnost da neka od ovih skloništa u planinskim predelima budu uređena i
za elementarne uslove prenoćišta.
Najznačajniji sadržaji ponude na vodama bili bi vezani za planirane hidroakumulacije na Mlavi, zatim za tok Mlave i njenih većih
pritoka. Iako su hidroakumulacije planirane u klisurama, pggo znatno otežava pristupačnost vodi, na redukovanim obalnim
pristupima formirali bi se punktovi za sportove na hladnim vodama - veslanje, vožnja čamcima na pedale i sa električnim pogonom i
slične aktivnosti. Duž obala Mlave i njenih glavnih pritoka treba planirati, na pogodnim lokacijama, izgradnju ribnjaka i ribljih
restorana, zatim urediti staze za sportske ribolovce. Kapacitet sportskog ribolova biće regulisan zavisno od ekološkog kapaciteta
vodotoka, koji treba da bude uslovljen poribljavanjem, održavanjem potrebnog vodnog režima i čistoće vode. Eventualna izgradnja
hidroakumulacija na Mlavi dopreinela bi upotpunjavanju turističke ponude Žagubice, pa se zato navode osnovni podaci o ovim
akumulacijama.
Hidroakumulacije na Mlavi planirane su, po Prostornom planu Republike Srbije i Vodoprivrednoj osnovi Republike Srbije, za
izgradnju regionalnih vodnih sistema i to: vodoakumulacija sa branom Vitman u Gornjačkoj klisuri sa kotom normalnog uspora od
203 t n.v. i vodoakumulacija sa branom Gradac u Ribarskoj klisuri sa kotom normalnog uspora od 251 t n.v. Obe akumulacije
zajedno imaće zapreminu od 12,5 miliona t1 i biće namenjene vodosnabdevanju stanovnipggva, ribarstvu (privrednom i sportskom) i
turizmu (uz popggovanje sanitarnih propisa da se voda akumulacija ničim ne zagađuje). Odredbama navedenih dokumenata
utvrđena je takođe i rezervacija prostora za hidroakumulaciju Dubočica.
Organizovanje turističke ponude, kao i izgradnja planiranih turističkih lokaliteta na zemljištu "Srbijašuma" na Beljanici teško će se
realizovati dok se ne promeni dosadašnje izrazito monopolsko ponašanje "Srbijašuma" prema lokalnoj zajednici, zasnovano na
zakonu a ostvarivano zavisno od uprava gazdinstava. Naime, velike količine posečenog drveta na Beljanici ostavljene su da trule, a
da lokalnom stanovništvu nije ni ponuđeno da ga otkupi ili odveze. Lokalnom stanovništvu nameću se takođe ograničenja u

1положајем на главном регионалном путу у Жагубичкој котлини, Жагубица ће функционално повезивати околна
насеља (Милатовац и Суви До, зачетак центра заједнице села код одвојака локалних путева за Јошаницу и Вуковац),
 11

pogledu ispaše, sakupljanja sena, izgradnje i održavanja katuna, pggo znači da se na zemljipggu "Srbijašuma" ne može realizovati
nikakva turistička ponuda bez radikalnih promena odnosa prema lokalnoj zajednici, a to se može rešiti izmenom odgovarajućih
zakona.
Plansko definisanje sadržaja ponude u prostoru opštine treba bliže regulisati Prostornim planom opštine, a realizaciju ovih sadržaja
odgovarajućim urbanističkim planovima i inžinjerijskim projektima.
2.2. Osnove prosgorne organizacije turističkih prostornih jedinica i plan razvoja smepggajnih kapaciteta
Turistička ponuda opštine biće razmepggena u postojećim naseljima, jednom turističkom centru u izgradnji. i na planiranim
turističkim lokalitetima. Ovim prostornim jedinicama gravitiraće određeni, prethodno izloženi sadržaji ponude u prostoru.
Žagubica je među njima najznačajnija i ona bi trebalo da ima status turističkog mesta. Turistički kompleks na Crnom vrhu, ako se
završi po započetom planu, imaće ulogu turističkog centra. Posle njih i Krepoljin će kao varoško naselje dobiti turističku funkciju.
zatim Tršku crkvu i planirani turistički lokalitet - eko-selo. Ovoj celini gravitiraće i ponuda u prostoru gornje Mlave, Beljanice, Crnog
vrha i većeg dela Homoljskih planina.
U Žagubici su planirani sledeći fizički sadržaji turističke
ponude:
rekonstrukcija i dogradnja motela "Vrelo", kao ekotela, do kapaciteta od 80 ležaja; izgradnja i uređenje letnje pozornice, terena za
male sportove i parkovskog ambijenta iza motela; potpuna zapggita vrela od kolskog saobraćaja (pomeranjem prilaza i parkinga
nizvodno od vrela);
formiranje organizovanog pansionskog turističkog smepggaja (zavisno od tražnje), okvirno 100 ležaja;
izgradnja manjeg privatnog hotela do 30 ležaja;
unapređenje javnih sadržaja društvenog standarda, posebno u pogledu kulture i zabave.
Krepoljin, kao varoško naselje, je sekundarni centar opštine sa javnim sadržajima društvenog standarda i položajem na glavnom
regionalnom putu, pa zbog integracionih funkcija koje će se razvijati u odnosu na okolne turističke lokalitete, u perspektivi može da
preraste u manje turističko mesto. On će funkcionalno povezivati turistički lokalitet Gornjak i sela koja se bave turizmom, a po
pojedinim funkcijama njemu će gravitirati i turistički lokalitet Krupajsko vrelo. Od moguće ponude u širem prostoru Krepoljinu
gravitiraju i Gornjačke planine, Pogana peć i zapadni delovi Homoljskih planina sa dobrim uslovima za lovni turizam, za izletnička i
planinarska kretanja.
U Krepoljinu su planirani sledeći fizički sadržaji turističke
ponude:
centar za terensku i rekreativnu nastavu dece i omladine sa 100 ležaja i potrebnim pratećim sadržajima (edukativni, ugostiteljski,
sportsko-rekreativni);
formiranje organizovanog pansionskog turističkog smeštaja, okvirno oko 50 ležaja;
unapređenje javnih sadržaja drupggvenog standarda.
hotel (četiri zvezdice) sa 400 ležaja, ekskluzivni apartmanski blok sa 5 zvezdica i pretećim sadržajima; i sportski blok sa bazenom i
pratećim sadržajima;
apartmansko naselje sa 300 ležaja, manji objekti;
apartmanski konaci sa 300 ležaja, jedinstven, veći objekt;
centar naselja sa upravnim, trgovačkim, ugostiteljskim, zabavnim i pratećim sadržajima;
objekt za smeštaj zaposlenih, 15 stambenih jedinica;
kompleks tehničke baze sa radionicama, garažama službenih vozila, magacinima, kolektivnim smeštajem zaposlenih i pratećim
sadržajima;
kompleks energane sa skladištem tečnog goriva, pratećim sadržajima, manipulativnim i zapggitnim površinama;
pristupni put, interne saobraćajnice, parterno i hortikulturno
uređenje;
kompletne instalacije vodovoda, kanalizacije, elektrike, telefona i dr.
kompletni sportski tereni sa skijaškim stazama i žičarama.
Pored navedenih varoških turističkih naselja i turističkog centra na Crnom vrhu na teritoriji oppggine je izdvojeno nekoliko
postojećih i planiranih turističkih lokaliteta. Oni se mogu podeliti na dve grupe, kao lokaliteti prvog i drugog reda. Po započetom
razvoju, položaju i planiranom obimu razvoja među lokalitetima prvog reda izdvojeni su Gornjak, Krupajsko vrelo - Milanovac i
planirano eko-selo.
Lokalitet Gornjačke klisure, koji se uobičajeno naziva Gornjak, obuhvata manastir sa konakom i pratećim objektima, motel "Gornjak"
i uređen prostor za tradicionalne manifestacije. Ovom kompleksu gravitira seosko naselje Ravnipgge - Breznica, a od ponude u
prostoru manji nizvodni i uzvidni deo toka Mlave, planirane hidroakumulacije Vitman i Dubočica, planirano ograđeno lovište
Vitman i Gornjačke planine sa lovnim ternima i planinarskim i izletničkim stazama.
U kompleksu manastira na lokalitetu Gornjak planirani su sledeći fizički sadržaji turističke ponude:
postojeća ponuda manastira (isposnice, konak i prateći sadržaji);
rekonstrukcija i dogradnja motela "Gornjak" do 50 ležaja;
izgradnja lovačkog doma sa 30 ležaja
izgradnja etno-restorana iznad Mlave;
izgradnja auto-kampa za 40 prikolica;
uređenje otvorenog prostora za javne kulturne i verske manifestacije pored manastira (parkovsko uređenje, sanitarni objekti i DR-)-
Lokalitet Krupajsko vrelo - Milanovac obuhvata selo Milanovac i planirane sadržaje u funkciji prezentacije i korišćenja
Krupajskog vrela, termomineralnog izvora "Toplik" i termomineralnog izvora "Banjica", nizvodno od Krupajskog vrela. Od ponude
u prostoru, ovom lokalitetu gravitira zapadna Beljanica sa lovipggem, planinarskim i izletničkim stazama i krupajska reka.
Lokalitet Krupajsko vrelo - Milanovac obuhvatio bi sledeće fizičke sadržaje:
zaštita i uređenje pešačkih prilaza i neposredne okoline Krupajskog vrela;
izgradnja pristupnog puta, parkinga i restorana u blizini Vrela, kao i uređenje šetališta od Milanovca do Vrela;
izgradnja smeštajno-rekreativnog bloka sa 50 ležaja i pratećim sadržajima između Milanovca i vrela sa mogućnošću korišćenja
termomineralne vode "Toplika";
kaptiranje i uređenje izvora "Banjica";
formiranje organizovanog pansionskog turističkog smepggaja u selu Milanovac, sa uslugama u seoskim domaćinstvima, sa oko 50
ležaja;
 12

unapređenje javnih sadržaja društvenog sgandarda u selu Milanovac.

3. Ekskluzivno ekološko selo između lokalnih puteva za Jošanicu i Vukovac, iznad regionalnog puta i naspram začetka centra
zajednice sela, obuhvatilo bi nove sadržaje porodičnog stanovanja, apartmanskog, pansionskog i hotelskog smeštaja sa neophodnim
pratećim sadržajima do 1000 ležaja. Eko-selo detaljnije je obrađeno u poglavlju X.
Turistički lokaliteti drugog reda su: "Banja" - Suvi Do, Buk, Busovata i Rečke.
Lokalitet "Banja" - Suvi Do čini deo atara sela Suvi Do sa dva izvora termomineralne vode -"Banja", Vrelom Suvi Do i bazenom za
kupanje. Lokalitet je funkcionalno povezan sa selom Suvi Do i turističkom celinom Žagubice. Slabo je uređen i povezan lošim
putnim priključkom sa glavnim putem. NJemu gravitira i susedno planirano eko-selo.
Na ovom lokalitetu predviđeni su sledeći fizički sadržaji:
rekonstrukcija bazena, izgradnja pratećih sadržaja i uređenje
terena;
izgradnja pansionskog smeštaja sa 20 ležaja;
formiranje organizovanog privatnog i pansionskog turističkog smepggaja u selu, u malim smepggajnim jedinicama, do 40 ležaja;
unapređenje javnih sadržaja društvenog standarda u selu Suvi
Do.
Lokalitet Buk sa vodopadom, branom sada zasute male hidroakumulacije i manjim ugostiteljskim objektom, nalazi se na stalnom
toku reke Do, kao jedan od tri lokaliteta na Beljanici, povezanih kvalitetnim šumskim putem iz pravca Žagubice. Lokalitet je
namenjen izletničkoj rekreaciji, a van sezone lovcima. Lokalitetu gravitira ponuda u prostoru Beljanice (planinarske i izletničke staze,
lovište).
Na lokalitetu su predviđeni sledeći fizički sadržaji:
pansionski smeštaj sa 20 ležaja, restoranom i pratećim sadržajima;
dogradnja postojećeg objekta na 15 do 20 ležaja;
obnavljanje akumulacionog jezera i uređenje njegovih obala;
uređenje parkinga i prostora za piknik (sa kamenim vatripggima, drvenim nadstrešnicama i klupama).
Lokalitet Busovata nalazi se na atraktivnom uzvišenju Beljanice uz šumski put i namenjen je izdvojenim sadržajima planinarskog
doma (na višoj koti) i dečijeg odmarališta (na nižem, pitomijem terenu). Od ponude u prostoru gravitira mu Beljanica sa
planinarskim i izletničkim stazama.
Na lokalitetu su predviđeni sledeći fizički sadržaji:
planinarski dom sa 30 ležaja i elementarnim pratećim sadržajima;
dečije odmaralište sa 50 ležaja i pratećim sadržajima;
saobraćajni pristup, parking i parterno uređenje dečijeg odmarališta;
bebi lift sa ski-stazom i sankalištem;
tereni za male sportove.
Lokalitet Rečke nalazi se u prostranoj, atraktivnoj kraškoj uvali na severozapadnom delu Beljanice, uz šumski put. Namenjen je
planinarskom/izviđačkom kampu sa sadržajima letnje rekreacije u samoj uvali i sa grupacijom katuna po obodu uvale (uz uslov
regulisanja odnosa sa "Srbijašumama"). U okviru lokaliteta je predviđen punkt polazišta turno i nordijskih smučara (za spupgganje
prema Žagubičkoj kotlini nakon izvoženja terenskim vozilima). Od ponude u prosgoru, lokalitetu gravitira srednja i zapadna
Beljanica sa planinarskim i izletničkim stazama (preko zime turno i nordijskim stazama) i lovištem.
Na lokalitetu Rečke predviđeni su sledeći fizički sadržaji:
kamp za šatore sa 50 ležaja, sa elementarnim pratećim sadržajima (sanitarije, kamena vatrišta i drvene nadstrešnice);
tereni za male sportove;
katunsko naselje sa ukupno 30 ležaja u etno - objektima (sa smepgtajem domaćina i pratećim sadržajima).
Аnalizom uslova seoskih naselja izdvojena su četiri sela za seoski turizam, i to: Breznica-Ravnište, Ribare, Milatovac i Milanovac
.1. Аtar sela Breznica-Ravnište je posebno interesantan za turizam. U gornjem delu seoskog atara je potes novog zaseoka Ravnište
koje se širi oko regionalnog puta i spupgga ka Breznici. Naselje po turističkim funkcijama gravitira turističkom lokalitetu Gornjak, za
koji može obezbeđivati dodatii smeštaj i neke javne funkcije društvenog standarda, a u funkcionalnoj gravitaciji mreže naselja
opštine okrenuto je sekundarnom opštinskom centru Krepoljin. Od ponude u prostoru ovom naselju gravitiraju buduća
hidroakumulacija Vitman, Breznička reka i Gornjačke planine sa planinarskim i izletničkim stazama i lovipggem.
U naselju Breznica-Ravnište predviđeni su sledeći fizički
sadržaji:
formiranje organizovanog privatnog i pansionskog turističkog smeštaja sa oko 80 ležaja;
izgradnja javnih sadržaja društvenog standarda.
Selo Ribare, naročito njegov donji deo interesantno je za seoski turizam zbog položaja u atraktivnom meandru Mlave i poznate crkve
Šupljaja. Ono je jednako interesantno za posetioce na rekreaciji, za ribolovce, kao i posetioce raznih interesovanja zbog osobenosti
Mlave i njene klisure. Selo je u klisuri zatvoreno, ali povezano asfaltnim putem i gravitira Žagubici.
U naselju Ribare predviđeni su sledeći fizički sadržaji:
formiranje organizovanog privatnog i pansionskog turističkog smeštaja oko 80 ležaja;
izgradnja javnih sadržaja drupgtvenog standarda, uz ribolovački klub, riblji restoran i dr.
Selo Milatovac u okviru funkcionalne turističke celine Žagubičke kotline, interesantno je za turizam u svom donjem, novom delu
koji je nastao približavanjem regionalnom putu. Namenjeno je turističkom smepggaju i pružanju određenih javnih funkcija
društvenog standarda. Od ponude u prostoru, naselju gravitira srednji i istočni deo Homoljskih planina, sa stazama i lovištem (na
glavnom pravcu uz Milatovačku reku).
U selu Milatovac predviđeni su sledeći fizički sadržaji:
formiranje organizovanog privatnog i pansionskog turističkog smepggaja oko 80 ležaja;
izgradnja javnih sadržaja društvenog standarda.
Selo Milanovac je valorizovano u okviru turističkog lokaliteta Krupajsko vrelo.
2.3. Planirani smeštajni kapaciteti po lokalitetima i vrstama objekata
Izdvojene prostorne jedinice na kojima je predložena odgovarajuća struktura smeštajnih kapaciteta i dinamika razvoja potvrda su
usvojenog ekološkog koncepta razvoja turizma Homolja. To dalje znači da je u pitanju raznovrstan i prostorno disperzivan koncept
razvoja sa širokom lepezom vrsta i kategorija smepggajnih kapaciteta i da je on usklađen sa ekološkom prirodom turističkih potencijala
Homolja. To se može videti iz datog pregleda u tabeli 13
 13

.Struktura postojećih i planiranih smeštajnih kapaciteta po lokacijama i vrstama objekata u dugoročnom periodu
Tabela 13.
rsta objekata Žag Kre Go Kru B Bus Re Suv Crni Sveg
u- - r- p. u o- č- i a
k
bica polj nja vrel vat ke GT vrh
. k o a o
!oteli, 30 30
oteli 50 50
koteli 80 2 100
0
[ansioni 100 50 3 60 240
0
ko-selo 1.00 1.000
0
ovač. 30 20 50
domovi
[lanin. dom 30 30
1kol. centar 100 100
ečje 50 30 50
odmaral. ! 30
atun.
stanovi
ekr.sport. 40 50 50 40
obj. ^uto-
kamp
;amp 50 50
eoska 330
domać.
Ukupno: 1.21 150 120 50 5 80 80 60 20 2.150
0 0

Tržišne procene tendencija domaćih i međunarodnih turističkih kretanja potvrđuju stalni rast turističkog prometa i pojavu sve jačeg
preusmeravanja turističke tražnje prema ekološkim destinacijama. Takve tendencije potvrđuju perspektivnost postavljenog
ekološkog koncepta turizma Homolja.
Predložena struktura smeštajnih kapaciteta, takođe, implicira zaključak da se radi o najširoj zastupljenosti ekoloških kategorija
turističkih kapaciteta. Među njima su najekskluzivnije kategorije u turističkom kompleksu Crni vrh, a najelastičnija struktura
objekata je u ekskluzivnom ekološkom selu, zatim su zastupljeni svi oblici komplementarnih objekata, što bi trebalo da zadovolji
zahteve svih struktura turističke posete, naročito one koja se usmerava prema ekološki odabranim destinacijama.
Iz tabela 14. i 15. može se zaključiti da su predložena dinamika i ukupni obim razvoja u dugoročnom periodu umereni i realni. Osnovna
polazipgga za ovako predloženu strukturu, dinamiku i obim planiranog razvoja turističkih kapaciteta, pored uvaženog ekološkog
koncepta, bile su stručne procene da se ovakvom strukturom planiranih kapaciteta mogu zadovoljiti svi zahtevi potencijalne turističke
tražnje prema ovakvim ekološkim destinacijama. Zatim se polazilo od vrlo ograničenih mogućnosti investicionog kapitala. Zbog
minimalnih mogućnosti opštine i lokalne privrede, kao i zbog ograničenja koja proističu iz nedovoljne infrastrukturne opremljenosti
područja, koje uz to nije ni tržišno otvoreno. Zbog tih ograničenja prihvatljivija su opredeljenja na jeftiniju
 1

iStruktura postojećih i planiranih smeštajnih kapaciteta po lokacijama i vrstama objekata u dugoročnom periodu
Tabela 13.
Zrsta objekata Žagu- Kre- Gor- Krup. Buk Buso- Reč- Suvi Crni Svega
bica polj. njak vrelo vata ke Do vrh
Hoteli, 30 30
loteli 50 50
Ekoteli 80 20 100
Lansioni 100 50 30 60 240
Eko-selo 1.000 1.000
Lovač. domovi 30 20 50
Llanin. dom 3030
1Ikol. centar 100 100
Dečje odmaral. 50 50
hatun. stanovi 30 30
Rekr.sport. obj. 50 50
Аuto-kamp 40 40
hamp 50 50
Seoska domać. 330
Ukupno: 1.210 150 120 50 50 80 80 60 20 2.150
Tržišne procene tendencija domaćih i međunarodnih turističkih kretanja potvrđuju stalni rast turističkog prometa i pojavu sve jačeg
preusmeravanja turističke tražnje prema ekološkim destinacijama. Takve tendencije potvrđuju perspektivnost postavljenog
ekološkog koncepta turizma Homolja.
Predložena struktura smeštajnih kapaciteta, takođe, implicira zaključak da se radi o najpšroj zastupljenosti ekoloških kategorija
turističkih kapaciteta. Među njima su najekskluzivnije kategorije u turističkom kompleksu Crni vrh, a najelastičnija struktura
objekata je u ekskluzivnom ekološkom selu, zatim su zastupljeni svi oblici komplementarnih objekata, što bi trebalo da zadovolji
zahteve svih struktura turističke posete, naročito one koja se usmerava prema ekološki odabranim destinacijama.
Iz tabela 14. i 15. može se zaključiti da su predložena dinamika i ukupni obim razvoja u dugoročnom periodu umereni i realni.
Osnovna polazišta za ovako predloženu strukturu, dinamiku i obim planiranog razvoja turističkih kapaciteta, pored uvaženog
ekološkog koncepta, bile su stručne procene da se ovakvom strukturom planiranih kapaciteta mogu zadovoljiti svi zahtevi
potencijalne turističke tražnje prema ovakvim ekološkim destinacijama. Zatim se polazilo od vrlo ograničenih mogućnosti
investicionog kapitala. Zbog minimalnih mogućnosti opštine i lokalne privrede, kao i zbog ograničenja koja proističu iz nedovoljne
infrastrukturne opremljenosti područja, koje uz to nije ni tržišno otvoreno. Zbog tih ograničenja prihvatljivija su opredeljenja na
jeftiniju ielastičniju izgradnju manjih - komplementarnih objekata različitih kategorija, koje omogućavaju i veće učešće malih
privatnih investitora.
Plan smeštajnih kapaciteta po mestima i lokalitetima
Tabela 14.
Mesto-lokalitet Stanje U srednjeročnom U dugoročnom
2003. periodu (do 2010.) periodu
1. Žagubica 66 160 210
- Suvi Do (banja) 20 60
— Eko-selo 500 1.000
2. Krepoljin 100 150
(Donja reka)
3. Gornjak 20 60 120
4. Krupajsko vrelo 50
5. Buk 20 50
6. Busovata 80
7. Rečke 80
8. Crni vrh 20
9. Seoska domaćin. 200 330
Ukupno: 86 1.060 2.150

Plan smeštajnih kapaciteta po vrstama objekata

Tabela 15.
Vrste objekata Stanje U srednjeroč. U dugoročnom 2003. per. (do 2010.) periodu
Hoteli, 66 30 30 moteli 20 30 50
Ekoteli 80 100
Pansioni 90 240
Eko-selo 500 1.000
Lovački domovi 30 50
Planin. dom 30
Školski centar 100 100
Dečje odmaral. 50
Katunski 30 stanovi
Rekr. sport. obj. 50
Аuto kamp 40
Kamp 50
Seoska domaćin. 200 330
Ukupno: 86 1.060 2.150
Kod planiranja obima i dinamike razvoja turizma važna polazipgga su bila zanemarujuće mali postojeći objekti i status Žagubice kao
nerazvijene oppggine. Zato se procenjuje da će dinamika investiranja u smepggajne kapacitete i nifrastrukturu najviše zavisiti od
 2

mogućeg obima učešća Republike, a prema sadašnjoj razvojnoj politici i republičkim podsticajnim merama te mogućnosti su
limitirane.
Iz navedenih razloga ni plan razvoja smeštajnih kapaciteta nije odmeravan prema procenama buduće turističke tražnje ka ovoj
turističkoj regiji, nego prema potencijalima i procenjivanim investicionim uslovima. Ovo zato, pggo nije uopšte sporno da bi prema
razvijenoj ponudi ovog područja posgojao sasvim stabilan tržišni interes. Preoblem je, međutim, apsolutno nepostojanje turističke
ponude, a postepeni razvoj te ponude, uz odgovarajuću promociju, ove popularne ekološke destinacije biće realan tržišni podsticaj
za odgovarajuću turističku ponudu.
Dakle, prema analitičkim procenama velikog broja relevantnih uslova odmerena je dinamika razvoja smeštajnih kapaciteta u
srednjeročnom periodu, do 2010. godine, na ukupno oko 1.100 ležaja i na oko 2.150 ležaja u dugoročnom periodu.
U ovu projekciju razvoja nisu uneseni kapaciteti hotelskog kompleksa na Crnom vrhu zato što se veći deo ukupne investicije
realizuje na teritoriji oppggane Bor, pa se ne zna kakav će biti udeo opštine Žagubica.
2.4. Infrastruktura od značaja za turizam
Već je konstatovano da saobraćajnu mrežu ogaptine čine regionalni i lokalni putevi, da su regionalni putevi u dosta nepovoljnom
stanju kolovoza, da se slabo održavaju i da objektivno predstavljaju ograničenja za savremeni razvoj turizma. Stoga je nužno da se
regionalni put R-105 prekategoriše u magistralni i ubrza njegova rekonstrukcija.
Od Žagubice uz Tisnicu i Crnu reku projektovana je i delom izvedena nova, kraća trasa lokalnog puta, radi ostvarivanja povoljnijeg
prilaza Crnom vrhu i saobraćaja prema Boru, posebno u zimskim uslovima. Ovu trasu treba završiti u rangu regionalnog puta
dužine oko 20 kš, a do sada je probijena trasa od oko 12 kt.
Postojeća mreža lokalnih drumskih saobraćajnica povezuje naselja sa regionalnim putevima i međusobno. Ovi putevi su asfaltirani i
zadovoljavaju osnovne potrebe. Beljanica je saobraćajno pristupačna samo šumskim putem od Žagubice preko Buka, Busovate i
Rečke i u naselju Sladaja se spaja sa regionalnim putem R-216. Za optimalno otvaranje Beljanice ovaj put treba rekonstruisati i
dopuniti novom deonicom kvalitetnog šumskog puta od Milanovca do Rečke.Za bolje saobraćajno otvaranje Beljanice trebalo bi
takođe urediti i rekonstruisati šumske puteve od sela Izvarica i Suvi Do.
Za bolje povezivanje Žagubičke kotline i celog pojasa Mlave sa Homoljskim planinama treba rekonstruisati postojeći put Milatovac -
Bukovska - Kučevo (najkraća veza Žagubice sa Kučevom). Takođe su u lošem stanju postojeći nekategorisani putevi Krepoljin -
Pogana peć - Trest, kao i putevi Osanica - Vranj - Ceremošnja, Laznica - Selipgge - Homoljska potajnica, pa ih sve treba
rekonstruisati. To će omogućiti potpuniju turističku valorizaciju Homoljskih planina, naročito u pogledu izletničkih kretanja,
upoznavanja života na planini, korišćenja stočarskih proizvoda i većih pogodnosti za lovni turizam.
Vodosnabdevanje naselja opštine ostvareno je separatnim sistemima, najčešće iz vrela i izvora. S obzirom na nizvodnu dispoziciju
planiranih hidroakumulacija, iz njih nije predviđeno vodosnabdevanje naselja, koje će se i dalje zasnivati na unapređenju postojećih
sistema. Žagubica se snabdeva iz vrela Belosavac (kapaciteta 120 1/z) što zadovoljava dugoročne potrebe grada i omogućava
flaširanje vode (Аcia ipa) u novootvorenoj fabrici.
Kanalisanje i prečišćavanje otpanih voda u naseljima ne postoji (za Žagubicu samo u projektima) i to je vrlo ozbiljno ograničenje i za
turizam i za ukupan razvoj opštine. Za turistički centar na Crnom vrhu projektovana je kanalizacija sa uređajima za prečišćavanje na
teritoriji opštine Bor, tako da prostor opštine Žagubica sa ove strane neće biti ugrožen. Pri izgradnji budućih kanalizacionih sistema i
uređaja za prečišćavanje treba obezbediti visoki kvalitet prečišćene vode, budući da će se one najvećim delom slivati u planirane
nizvodne hidroakumulacije na Mlavi.
Bogatstvo čiste, hladne vode omogućava izgradnju ribnjaka za pastrmku, koji su svojevrsni turistički motivi. U tom smislu treba
obnoviti zapupggene ribnjake i izgraditi nove, ali ih istovremeno treba obogatiti prigodnom turističkom ponudom (riblji restorani,
prodaja ribe u ručnim hladnjacima, prigodne male manifestacije).
Elektrosnabdevanje teritorije opštine obezbeđeno je preko dalekovoda od 35 kU do trafostanice 35/10 kU u Žagubici. Turistički
centar na Crnom vrhu snabdeva se iz trafostanice 35/10 kU na teritoriji opštine Bor. Od trafostanica 35/10 kU postavljeni su vazdušni
dalekovodi (na Crnom vrhu kablovi) od 10 kU do potrebnog broja trafostanica 10/0,4 kU u naseljima.
Za dalji razvoj Žagubice i izgradnju novih turističkih sadržaja biće neophodna izgradnja još jedne trafostanice 35/10 kU u Žagubici.
Međutim, i dalje će ostati otvoren problem elektrosnabdevanja turističkih lokaliteta na Beljanici. Za razvoj turizma i ukupan razvoj
ošptine u pojasu Mlave od posebnog značaja biće i gasifikacija (dovodno-razvodnim gasovodom iz pravca Bora).
Telefonske instalacije obezbeđene su iz automatskih telefonskih centrala u Žagubici i Krepoljinu. Za potrebe turizma biće potrebno
njihovo značajno unapređivanje. kako kvanitativno (broj priključaka), tako i kvalitativno (nove tehnologije), što važi i za popggansku
službu.
Deponovanje smeća je glavni komunalni problem opštine, koji, uz nedostatak kanalizacije, najviše krnji, inače vrlo povoljnu
ekološku sliku oppggine. Najveći problem su divlje deponije po vrtačama i pored puteva, kao i otpaci u vodotocima. Rešavanje ovih
problema, uslov je unapređivanja ekološke turističke ponude Žagubice.
3. KONCEPT RАZVOJА MENАDŽMENTА U TURIZMU
Nalazimo se u fazi sveukupnih promena u ekonomskim odnosima, u procesu privatizacije i pod uticajem spoljnih zahteva, pa su se
nosioci privrednih i organizacionih funkcija našli pred velikim iskušenjima. Preduzeća se moraju prestruktuirati što zahteva
neminovno i novu organizacionu strukturu i promene unutar njih samih, a to dalje zahteva i međusobno poslovno povezivanje na
novim osnovama. Preduzeća postaju pokretljivija i fleksibilnija, pa ako im dosadašnja sredina omogućava određene prednosti,
moraju da usklađuju svoje aktivnosti prema njoj ili da utiču, koliko je to u njihovoj moći, da okruženje prilagode svojim potrebama.
U procesu decentralizacije društva i privrede sve više jačaju razvojni uticaji na lokalnom nivou. Država, međutim, i dalje zadržava
važnu razvojnu ulogu u podsticanju sektorskog razvoja, po delatnostima, kao što je turizam, i regionalnog razvoja. Kada je u pitanju
turizam, koji je složena delatnost - povezana sa mnogim privrednim granama, proizvodnim i uslužnim delatnostima jasno je da se
on ni organizaciono, ni poslovno ne može uspešno razvijati samostalno. Zato je kod turizma, kao kod malo koje delatnosgi, potrebno
pristupiti pggo organizovanije, ali nije dovoljno formirati razvojni koncept turizma, već je potrebno formulisati i razvojnu politiku
opštine u celini, u kojoj će tako formulisan koncept turizma naći svoje adekvatno integralno mesto.
Na ovom pristupu se insistira iz razloga da se pogrešno ne shvata proces decentralizacije, kao potreba za potpunim
osamosgaljivanjem. Decentralizacija je, međutim, bitna radi prenošenja odgovornosti za razvoj na subjekte čiji je interes i
najizraženiji na tom nivou.
Kolika će biti zainteresovanost nadležnih drupggvenih organa za pružanje podsticaja u razvoju opštine i ove delatnosti zavisiće
prevashodno od konkretnih mera preduzetih od strane ošptinskih nosilaca razvoja. Naravno interes je i države da podsticanjem
razvoja turizma u regionu i u opštini utiče na ukupni razvoj turizma Republike.
 3

Organizacija turizma na nivou oppggine i pojedinačni subjekti turističkog privređivanja moraju razvijati svoje lokalne prednosti sa
ciljem da ih pretvore u dohodak i afirmaciju turizma svoje sredine.
U turizmu ošptine mora se formirati i upotpunjavati dokumentaciono-informaciona osnova koja je i osnova ukupnog menadžmenta,
marketinga i raznih promotivnih aktivnosti. Paralelno sa tim mora se raditi na organizovanju i plasiranju celovite turističke ponude.
To je u prvom redu zadatak oppgpšske turističke organizacije, doduše razvijene i stručno organizovane. Ovde, međutim, ona nije na
tom nivou i može da bude inicijator pojedinih organizacionih aktivnosti, pa je nužna pomoć opštine, jer i opština mora da bude
zainteresovana da ovu službu razvija, a i sama da prezentira i populariše svoje turističke programe kod potencijalnih investitora,
kod nadležnih ministarstava, republičkih fondova i potencijalnih donatorskih organizacija.
Za otvaranje razvojne turističke perspektive u opštini je potrebno okupljati sve privredne činioce, od poljoprivrednih organizacija,
komunalnog preduzeća, do proizvođača ukrasnog kamena, da se poboljša njihov doprinos, a i odgovornost prema turizmu i zaštiti
životne sredine kao važne komponente održivog razvoja turizma. Međutim, osnovni problem Žagubice je da je njena privreda
usitnjena, da slabo posluje, naročito poljoprivredne organizacije, a ugostiteljsko preduzeće je među najslabijim. Slaba kvalifikaciona
struktura kadrova se odražava i na poslovnu organizovanost preduzeća. Zato bi vlasničko prestruktuiranje i privatizacija trebalo da
povećaju efikasnost rada i poslovnost firmi, mada i to podrazumeva apsolutnu potrebu obezbeđivanja i školovanja kvalitetnih
stručnih kadrova.
Čini se da bi optimalni pristup poboljšanju poslovne organizovanosti svih činilaca u turističkoj delatnosti, implementaciji razvojnih
programa, objedinjavanju elemenata turističke ponude i marketinškom predstavljanju turističkih mogućnosgi područja i ponude bilo
formiranje opštinske agencije za razvoj. Ona bi okupljala sve učesnike koji posredno i neposredno deluju u turizmu, a imala bi
stručno operativno jezgro koje bi planiralo i koordiniralo zajedničke poslove sa osnosvnim zadatkom da doprinosi efikasnijoj
poslovnoj organizovanosti u sistemu turističke delatnosti i okupljanju investitora oko najboljih razvojnih projekata. Pitanje realnosti
ovog predloga danas u Žljagubici može da bude otvoreno, ali bi ovakva agencija opravdala svoju ulogu.
X. PRIORITETI RАZVOJА TURIZMА USREDNJEROČNOM PERIODU
1. PRIORITETNI LOKАLITETI I RАZVOJNI PROJEKT
INa osnovu sprovedene valorizacije i rangiranja turističkih prostornih jedinica i utvrđenog predloga razvojnih projekata obrađivači
Programa su se opredelili da u narednom srednjeročnom periodu utvrde uži izbor turističkih prostornih jedinica i razvojih
projekata. Utvrđivanju prioriteta, na ovoj osnovi, trebalo je pristupiti iz više razloga. Prvo, valorizacijom je izdvojen relativno veliki
broj turističkih prostornih celina sa jasno utvrđenim mogućnosgima za razvoj tuizma, ali se one pojedinačno međusobno puno
razlikuju po značaju i opremljenosti. S druge strane, investicione mogućnosti za izgradnju objekata i infrastrukturno opremanje su, u
postojećim uslovima, male i dosta neizvesne, pa je bilo nužno napraviti selektivan izbor sa stanovišta najracionalnijeg razvoja i
ekonomičnosti investicija, zatim ih po obimu približiti nešto realnijim izgledima u datim drupggvenim i ekonomskim uslovima.
Ovaj program, zatim, po ciljevima, sadržaju i predloženim razvojnim opredeljenjima predstavlja osnovu razvojne politike opštine u
sektoru turizma, pa je iz navedenih razloga trebalo izdvojiti grupu prioritetnih lokaliteta i razvojnih projekata koji bi u najvećoj meri
zadovoljili ove zahteve, kako bi se na njima nastavio ili otpočeo razvoj turizma u narednom srednjeročnom periodu.
1.1. Prioritetne turističke prostorne jedinice
1) Inicijalni razvojni centar Žagubica kao ekološko turističko mesto
Na užem delu Žagubičke kotline izdvojene su tri lokacije koje će se u razvoju neposredno i funkcionalno vezivati za naselje
Žagubica. To su lokaliteti Vrela Mlave i termomineralnih izvora Suvi Do, kao i planirana lokacija za izgradnju ekološko- turističkog
sela, jer i ona ima karakter manje i posebne prostorne jedinice. Pored njih treba računati i sa pojedinim selim koja se takođe mogu
baviti turizmom. Pošto Žagubica kao varoško i opštinsko mesto ima zastupljene javne ustanove (banku, popggu, dom zdravlja i dr.),
uslužne i servisne radnje, logično je da će ona biti razvojni oslonac ovih lokaliteta. Zbog orjentacije na turizam i u samoj Žagubici će
se povećavati broj i struktura ugostiteljskih objekata (kafana, specijalizovanih restorana sa ribom i lovnom divljači i sl.), manjih
pansiona, proizvoda domaće radinosti i razvijati imidž turističkog mesta. Ona je i do sada imala izvesna turistička obeležja (opštinski
turistički savez, motel, pojedine manifestacije) zbog čega se može označiti kao inicijalni turistički centar koji će se sa očekivanim
dinamičnijim razvojem turizma konsolidovati u razvojni turistički centar i opštinsko ekološko-turističko mesto. To bi mogao da bude
i predlog da se u statističkoj nomenklaturi unese novi tip turističkih mesta.
Truistički lokalitet Vrelo Mlave je najmanji, a najznačajniji pojedinačni turistički motiv Homolja. On je i do sada bio turističko jezgro
Žagubice i zbog visoke atraktivnosti samog vrela i zbog jedinog hotela, nazvanog motel. Za novu izgradnju u neposrednoj blizini
vrela nema uslova, a postojeći hotel se mora rekonstruisati, pa bi se samo u okviru postojećeg gabarita mogao eventualno povećati
broj ležaja. Susedni prostor nemenjen za sportsko-rekreativne terene i objekte može se proširiti i treba ga povezati sa varoši boljim
saobraćajnim priključkom.
Lokalitet termomineralnih izvora Suvi Do nije dovoljno istražen da bi mu se utvrdila balneološka namena, ali zbog stvorenih uslova
za kupališnu rekreaciju (plivački bazen, struja i voda sa vodovoda) i pogodnog odstojanja od Žagubice, treba ga na primeren način
prostorno proširiti, ograditi, urediti parking i rekonstruisati pristupni put. Tako bi i sa ovim nivoom uređenja i opremanja zadovoljio
izvesnu turističku ulogu, dok se ne utvrde bliži uslovi njegovog razvoja.
- Projekat ekskluzivnog ekološko-turističkog sela, ako se bude izgradlo na planiranoj lokaciji, do mogućih 500 ležaja u prvoj fazi
razvoja u raznim strukturama objekata, postaće baza razvoja turizma Žagubice i imidž njenog ekološkog i zdravstveno-rekreativnog
turizma.
Razvoj turizma na ove tri lokacije neposredno će uticati i na upotpunjavanje turističke ponude samog naselja Žagubica i učvrstiti
njenu poziciju ekološkog turističkog mesta.
Turistički lokalitet Gornjačka klisura
Zbog dokazanih visokih prirodnih i kulturnih turističkih vrednosti ovaj lokalitet se mora naći među prvim razvojnim prioritetima.
Najvažniji razlog je da je na ovom lokalitetu rašena osnovna infrastruktura. Postojeći motel je u pripremi za rekonstrukciju, ali bi mu
trebalo povećati broj ležaja. Procenjeno je da je ovo najpovoljnija lokacija i za izgradnju manjeg lovačkog doma, da ima prostora i
potrebe i za jedan kafansko-restoranski objekat i manji kamp. Time bi se potvrdila očekivana razvojna perspektiva lokaliteta
Gornjačke klisure.
Turistički lokalitet Buk
Ovo je osobeni rekreativni planinski motiv visokih tusitičkih vrednosti, pa je i njega potrebno svrstati u grupu prioritetnih lokaliteta,
odmah posle Žagubice i Gornjačke klisure. Ovo posebno zato pggo on predstavlja drugačiji tip turističkih motiva od prethodnih, a
ima izvesnu materijalnu osnovu za razvoj. Stoga je potrebno pggo pre obnoviti njegovu turističku funkciju.
Prvo bi trebalo obnoviti i bolje prilagoditi postojeću napupggenu vilu, zatim revitalizovati skoro zasuto rekreaciono jezero i
predvideti sezonske uslužne objekte i minimalno prostorno uređenje.
 4

1.2. Prioritetni razvojni projekti

Nakon utvrđivanja prostorne dispozicije turističkih prostornih jedinica, strukture objekata" i oblika turizma pokazalo se da za
određene programske ciljeve i oblike turizma nisu dovoljni prostorna i programska opredeljenja, već ih je nužno bliže definisati
detaljnijim prostornim rešenjima i razvojnim projektima. Stoga je među srednjeročne prioritete izdvojena i grupa razvojnih
projekata. Ovim projektima treba da se definišu prostorna rešenja, obim, dinamika, uslovi finansiranja i relaizacije razvojnih
programa na nivou izvođačkih i predinvesticionih programa i projekata.
Cilj je da se ovim projektima postigne operacionalizacija važnijih srednjeročnih razvojnih prioriteta i otklone moguće dileme oko
lokacija, postizanja strategijskih ciljeva turizma, koncepta i uslova razvoja. I konačno, da budu dovoljna dokumentaciona osnova za
potencijalne investitore.
Projekat izgradnje i urbanističkog oblikovanja ekskluzivnog ekološko-turističkog sela
Programom je utvrđeno opredeljenje da se na odabranoj lokaciji organizuje izgradnja jednog sasvim originalnog tipa ekskluzivnog
ekološkog naselja za rekreativno-zdravstveni boravak u ekološki čistoj i klimatski ugodnoj (župskoj) sredini. Ideja je da naselje bude
razvijene urbane strukture i različitih tipova objekata, do 500 ležaja u prvoj fazi razvoja, da bude prikladno za kratki i dugi boravak.
Originalnost projekta i postavljeni visoki zahtevi u njegovom profilisanju zahtevaju ozbiljnu analizu postavljenog koncepta,
potvrđivanje njegovih turističkih prednosti i iznalaženje elastičnog modela investiranja i prezentacije. Zbog ocenjenog značaja za
turizam Homolja i Srbije trebalo bi da ima prioritet među projektima i da ga finansira ministarstvo trgovine i turizma, ili
odgovarajući fond. Zato se u narednoj tački daje njegovo potpunije obrazloženje.
Projekat izgradnje školskog centra za terensku i rekreativnu nastavu
Izgradnja ovog Centra u Homolju ima za cilj da, koristeći instruktivne i reprezentativne prirodne i etnografske vrednosti ovog kraja,
povezuje turizam sa drugim segmentima razvoja i sa pretenzijama uklapanja u republičke programe razvoja, pre svega iz delokruga
Ministarstva prosvete. Ovo bi bio i jedan od reformskih zahvata Ministarstva da se nastava približi stvarnom životu, da odslikava
sve aspekte narodnog života, a to se ne može svesti samo na okruženja i zavičajnost škole. Ne postoji pogodnija oblast u Srbiji gde se
na "licu mesta" mogu kreirati nastavni sadržaji sa određenim istraživačkim i vaspitnim efektima - ekologija, demografija, prirodni
fenomeni, biodiverzitet i geodiverzitet, seoska problematika... Istraživačke metode u nastavi moraju obuhvatiti i terenska
istraživanja, Vrelo Mlave, Homoljska potajnica, prirodne prerasti, pećine, kraški i hidrografski fenomeni Beljanice, složeni ekosistemi
i vidikovci nužno razvijaju maštu i potstiču učenike na kreativnost.
Nastavni centar bi bio u prirodnom, ekološkom i turističkom, rekreativno-stimulativnom prostoru, a imao bi uticaj i na turistički
promet. Nastavni centar bi imao učionice, internatski smeštaj (oko 100 ležaja), biblioteku, kabinete za prirodnjačke zbirke, sportske
terene, dvoranu za naučno-stručne skupove i druge prostorije u funkciji njegovog profilisanja kao nastavne baze školstva u bogom
danoj biodiverzitetnoj i geodiverzitetnoj regionalnoj celini Srbije. Pravi izbor za lociranje ovog centra bio bi Krepoljin ili Žagubica.
Projekat ovog centra i njegovu realizaciju trebalo bi da podrži i finansira nadležno Ministarstvo za prosvetu.
Projekat turističkog uređenja i zaštite Krupajskog vrela
Zbog utvrđenih fenomenalnih odlika ovog zapggićenog spomenika prirode prve kategorije turističkog, kulturnog i edukativnog
značaja, kao i zbog složenih uslova obezbeđivanja adekvatne zapggite i turističkog korišćenja nužno je utvrditi trajnu zaštitu i uslove
održivog korišćenja.
Ovaj objekat je zapggićen kao prirodno dobro odlukom Vlade Srbije i poveren na upravljanje komunalnom preduzeću "Belosavac" iz
Žagubice, a Zavod za zaštitu prirode Srbije doneo je Program zapggite i razvoja. Ovi akti, nažalost, imaju samo formalno-pravno
pokriće zapggite, ali ne obezbeđuju stvarnu zapggitu. Naime, vrelo se nalazi na privatnom imanju. Neposredni prilaz mu je zatvoren
vodojažom i zapupggenim objektima vodenice i elektrane koji ne rade. Na širem prilaznom delu su objekti domaćinstva između
kojih se provlači put do lokaliteta. Ovi objekti kvare ambijent, otežavaju pristup vrelu i onemogućavaju uslove uređivanja lokaliteta i
turističkog korišćenja.
Jedino trajno rešenje bi bilo da se na osnovu Programa zapggite i razvoja uradi plan detaljne regulacije lokaliteta, da se otkupi ili
ekspropriše nužni prostor i uklone dotrajali i neugledni objekti (vodenica i jedan ili dva stara objekta ovog domaćinstva). Zato bi bilo
nužno da ogaptina pokrene inicijativu kod MinisTarstva zaštitu prirodnih bogatstava i zapggitu životne sredine i Zavoda za zaštitu
prirode Srbije da finansiraju izradu projekta turističkog uređenja i zapggite Krupajskog vrela i izradu urbanisgičkog projekta
lokaliteta, pa da na osnovu tih dokumenata predlože Vladi Srbije da donese odluku o obezbeđivanju sredstava za rešavanje
imovinskih prava i adekvatnog korišćenja objekta.
Projekat utvrđivanja podobnosti i završavanja ekskluzivnog hotelskog kompleksa na Crnom vrhu
Ovaj superluksuzno projektovani hotelski kompleks sa planiranih 1.400 ležaja ostao je napola izgrađen. Veličina uloženih sredstava,
mogućnost njegovog turističkog korišćenja i potencijalni značaj za turizam istočne Srbije ne mogu se dovesti u pitanje. To je
investicija nacionalnog značaja i mora se postići drupggveni konsenzus sa nosiocima investicija, u okviru nadležnih ministarstava za
njegovo dovršenje.
Sigurno je da projektovana veličina i namena ovog kompleksa za vrhunski zimski turizam nije stručno utemeljena, pa je pitanje da li
bi bilo opravdano ove objekt^ završavati po započetom projektu. Prihvatljiv izlaz se može naći u preprojektovanju - smanjenjem
planiranih smeštajnih kapaciteta, i redukovanjem superluksuzne opreme, smanjenjem nerealne sportske infrastrukture i opreme.
Procenjuje se da bi se sa nepggo nižim nivoom ekskluzivnosti objekti lakše prilagodili tržišnim zahtevima, na primer, pored ostalog,
za zahtevnu lovno-turističku publiku zbog dobrih lovipgga u bližem okruženju.
Nadležne i zainteresovane opštine Bor i Žagubica bi trebalo da pokrenu inicijativu u saradnji sa investitiorima i Ministarstvom
trgovine i turizma da investitori pripreme projekat utvrđivanja podobnosti i završavanja izgradnje ovog kompleksa. O njemu bi
apsolutno trebalo organizovati javnu raspravu u formi "okruglog stola" ili na drugi pogodan način i utvrditi obaveze investitora u
vezi sa nastavkom radova.
5) Projekat turističke manifestacije "Vrela Homolja"
U junu 2003. godine u Žagubici je održana turistička manifestacija "Zlatne ruke Homolja" sa namerom da postane tradicionalna
privredno-turistička, Homoljska i Republička manifestacija. Ona treba da i simbolično i stvarno demonstrira animatorsku i
pokretačku ulogu u turizmu i ukupnom razvoju Homolja. Manifestacija se održava na izvorišnim vrelima Mlave i Homolja, na
vrelima života, pa bi je i simbolično nazvali "Vrela Homolja". Treba je negovati i afirmisati. Zbog šireg privredno-turističkog značaja
za nju postoji zainteresovanost lokalnih privrednih preduzeća i pojedinaca, ali joj je potrebna i neposredna materijalna podrška
Ministarstva kulture, fbndova kulture i donatora. Zato je nužno uraditi konkretan i dugoročan program ove manifestacije, na
inicijativu opštine i uz stručnu i materialnu pomoć Ministarstva kulture. Ona bi sigurno doprinela organizovanju i drugih priredbi i
manifestacija.
2. PROGRАMSKI MODEL EKOLOŠKO-TURISTIČKOG SELА
 5

Ekskluzivno ekološko selo predstavlja najznačajniji planirani objekat i prvi prioritet u razvoju turizma Homolja.
Eko-selo, odnosno ekološko turističko selo koncipirano je kao sasvim nova, originalna turistička ponuda opštine Žagubica, ponuda u
kojoj se integrišu najznačajniji, osobeni turistički potencijali ovog područja. Za naše uslove ovaj koncept ima karakter pilot projekta,
kojim će biti proverene mogućnosti za primenu koncepta i na drugim delovima turističkog prostora opštine kao i na drugim sličnim
turističkim područjima. Naravno, to ne znači mogućnost da projekt bude promašen u socijalnom, ekonomskom, ekološkom,
oblikovnom i drugom smislu, jer je on
upravo zasnovan na kriterijuma socijalne opravdanosti, ekonomske racionalnosti i ekološke prihvatljivosti, koje će kroz realizaciju
projekta biti egzaktno dokazane. Uz poznate turističke motive Homolja koji još nisu značaJkije materijalizovani u turističku ponudu,
ovaj projekt treba da motiviše na najkonkretniji način tražnju za raznovrsnim oblicima trajnog življenja i turističkog boravka u
atraktivnoj i ekološki zdravoj sredini.
Lokacija eko-sela predložena je na 8 kt od Žagubice, između lokalnih puteva za Jošanicu i Vukovac, naspram već započetog centra
zajednice sela. Naselje je oko 500 š udaljeno od regionalnog puta na blagoj padini jedne ivične kotlinske terase, sa jugoistočnom
orijentacijom, izvanrednim vizurama prema kotlini, dolini Mlave i postojećim naseljima, i pogledom prema Beljanici, na nadmorsim
visinama od 320 do 360 t, ili oko 50 t izdignuto iznad ravni kotline. Naselju bi se prilazilo sa oba lokalna puta - za Jošanicu i za
Vukovac. Lokacija je u privatnom posedu, pretežno pod livadama i bez visoke vegetacije. Prema vizuelnoj percepciji tle je stabilno,
bez klizišta, venggačkih zaseka i izražene erozije. Povoljne je nadmorske visine i klime, sa izvanrednim osunčanjem, provetrenošću,
zaklonjena od jačih vetrova, sa nagibom od 10-15% i drugim tehničkim pogodnostima za oblikovanje i izgradnju naselja. Ovo bi bio
školski primer zdrave, ekološke lokacije.
Naselje je namenjeno širokom krugu mogućih korisnika i za široku lepezu načina korišćenja zemljišta i građevinskih objekata. U tom
smislu u naselju je predviđeno stalno stanovanje, sezonsko i povremeno stanovanje uz različite aktivnosti, kao i turistički boravak
različite dužine i motivisan različitim turističkim i drugim aktivnostima. Sadržaj aktivnosti korisnika ograničen je samo ekološkim
kriterijumima u sklopu stambeno-turističkog naselja. To znači da aktivnosti nemaju dominantno ekonomski već pre rekreativni,
kulturni, umetnički i zabavni karakter, mada po pravilu podrazumevaju i određene ekonomske koristi. Аktivnosti obuhvataju širok
spektar počev od geoloških i hidroloških hobija, travarstva i gljivarstva, preko povrtarstva, cvećarstva, rasadnika retkih vrsta,
golubarstva, ukrasne živine, kunićarstva, preko umetničkih ateljea amatera i profesionalaca u slikarstvu i vajarstvu, radnih
aktivnosti muzičara, književnika, etnologa, biologa, preko specifičnih i specijalizovanih aktivnosti ekološkog, etno, speleološkog,
sportskog i drugih oblika turizma, do klasičnih oblika turističkog boravka samo radi aktivnije ili pasivnije rekreacije.
Duži boravak i veće angažovanje različitim aktivnostima po pravilu podrazumeva stariju klijentelu, koja po interesovanjima
starosnih grupa može brzo da se integriše u socijalnu celinu. Mlađe starosne grupe zbog obaveza školovanja, zaposlenja i
dinamičnijeg življenja teško se integrišu sa starijim grupama, te bi oni ovo naselje koristili prvenstveno - za kraći turistički smeštaj, ili
za kraće posete (roditeljima i rođacima koji u naselju žive ili duže borave). U tom smislu, naselje je interesantno za vitalnije
penzionere iz većih gradova, pre svega iz Beograda. Bračni parovi i pojedinci zainteresovani za akciju, prirodu i druženje mogu
istovremeno da svojim naslednicima oslobode stambeni prostor u gradu, odnosno da formiraju novi životni prostor, koji će biti
interesantan i za njihovu decu kad budu otišli upenziju, da bi opet svojoj deci ostavili stan u gradu. Pored penzionera, naselje je
interesantno i za slobodne i samostalne poslenike, kakvih je danas sve više, zahvaljujući kompjuterima, internetu, mobilnoj telefoniji
i sl. To se odnosi na brojne intelektualce i druge stvaraoce za koje odlazak iz grada predstavlja radni stimulans ili bolje uslove rada.
Zavisno od vrste i starosti korisnika i njihovih interesovanja, naselje bi generalno bilo podeljeno na prostor individualne izgradnje sa
većim učešćem aktivnosti i na prostor kolektivne izgradnje sa manjim učešćem aktivnosti i turističkim smepgtajem - pretežno
apartmanskim i pansionskim, a delom i hotelskom. Individualna izgradnja sa niskim objektima bila bi locirana u donjem, nižem
delu naselja, a kolektivna izgradnja sa visokim objektima u gornjem, višem delu naselja. I otvoreni i zatvoreni prostori naselja bili bi
koncipirani vrlo fleksibilno. Parcele individualne gradnje bile bi postavljene u rasteru od 4 ara, kao minimalne površine placa za
jednu stambenu jedinicu. Umnožavanjem ove jedinice dobijali bi se placevi veličine 8, 12 i 16 ari. Obrnuto, veći placevi bi se na isti
način mogli deliti do početne jedinice od 4 ara. Navedena fleksibilnost parcela moguća je samo ako se i objekti projektuju u
određenom rasteru, koji omogućava umnožavanje i podelu gabarita, odnosno ako se objekti lociraju na parceli tako da se deobom
parcele može zadržati postojeći i izgraditi novi objekat, odnosno da se ukrupnjavanjem parcele može ostvariti fizička i funkcionalna
integracija postojećeg sa novim objektom. Kod kolektivnih objekata takođe treba omogućiti fleksibilnost deobe i multiplikovanja
jedinica prema potrebama istih ili novih korisnika. U oba slučaja treba primeniti konstrukcije i materijale koji omogućavaju navedene
kombinacije, uz poštovanje važećih propisa i ekoloških principa.
U sredšptu naselja su neophodni sadržaji javnog i drupggvenog standarda za zadovoljavanje dnevnih potreba stanovnika upogledu
trgovine, ugostiteljstva i servisa, a zavisno od interesovanja i određeni kulturni sadržaji. Ostale dnevne potrebe i deo nedeljnih
potreba zadovoljavale bi se u centru zajednice sela, već formiranom ispod naselja na regionalnom putu (pošta, zdravstvena stanica,
benzinska pumpa, snabdevanje, ugostiteljstvo, ostali servisi, kasnije bioskop i dr.), dok bi se ostale potrebe zadovoljavale u Žagubici.
Posebna pažnja treba da bude posvećena oblikovanju naselja - arhitekturi, parternom i hortikulturnom uređenju, jer od ovih
kvaliteta u velikoj meri zavisi uspeh projekta. Osnovne arhitektonske uzore treba potražiti u homoljskoj ku ći, ali bez kopiranja i n^
po svaku cenu. Značajnija od etno-uzora je upotreba oblika i materijala prilagođenih prirodnom ambijentu i humanim merilima.
Plansko ozelenjavanje naselja treba ostvariti autohtonim sastojinama, a zastupljenost i oblikovanje zelenila imaju za projekat isti
značaj kao i arhitektura.
Naselje treba programirati za kapacitet do 1.000 ljudi, sa prosečnom bruto gustinom naseljenosti najviše do 50 stanovnika po
hektaru. Tehničke sisteme i komunalnu opremu naselja treba projektovati obavezno za maksimalni iaLacitet, budući da svako
neplaneko propšrivanje infrastrukture kopgta znatno više nego što se dobija manje realizovanom izgradnjom.
Dugoročni program naselja podrazumevao bi sledeće okvirne sadržaje i strukturu:
Individualno stanovanjre, stalno i sa dužim boravkom za 400 stanovnika na oko 150 - 200 parcela veličine od 4 do 16 ari uz gustinu
naseljenosti od oko 33 stanovnika po hektaru; objekti bi pretežno bili u vlasnšptvu, a moguća je i izgradnja za iznajmljivanje;
Kolektivno stanovanje i turistički smeštaj sa kapacitetom do 600 ležaja, od toga u pansionima 200 ležaja, u turističkim apartmanima
300 ležaja i u hotelu 100 ležaja. Zona pansiona imala bi gustinu naseljenosti od oko 40 stanovnika po hektaru, a zona turističkih
apartmana gustinu od oko 60 stanovnika po hektaru. Pansioni bi bili u manjim objektima spratnosti do P+1, a turistički apartmani u
većim objektima i spratnosti do P+4, svi namenjeni iznajmljivanju za stanovanje/rad i turistički smeštaj;
Javni sadržaji društvenog standarda - centralna recapcija, nacionalni restoran (sa oko 100 sedišta u zatvorenom prostoru i 100 sedišta
na terasi), dva do tri kafića, samousluga sa mešovitom robom, mala pijaca lokalnih eko-proizvoda (voće, povrće, divlji plodovi i dr.),
kiosk za novine, za duvan i dr; servisi za održavanje objekata (građevinski, vodoinstalaterski, elektroinstalaterski i dr.); sadržaji
 6

kulture i zabave prema interesovanju stanovnika i turista (biblioteka, video klub, eventualno kuglana i drugo); tereni za male
sportove (mali fudbal, košarka, odbojka, tenis) i igralište za malu decu.
Individualno stanovanje, pansioni i turistički apartmani predviđeni su u posebnim zonama naselja, a hotel i javni sadržaji
društvenog standarda u centru naselja.
U prvoj etapi predviđeno je 500 korisnika, okvirno 200 u individualnoj i 300 u kolektivnoj izgradnji, sa neophodnim javnim
sadržajima drupggvenog standarda.
Za uspeh projekta biće presudna dva faktora: mogućnost predfinansiranja za obezbeđivanje zemljišta i infrastrukture i jedinstvena
organizacija izgradnje. Аko bi opština uz pomoć Republike, domaćih i stranih kredita i donacija uspela da obezbedi zemljište (oko 20- 25
hektara) i izgradi primarnu infrastrukturu (ulice, vodovod kanalizacija sa uređajima za prečišćavanje, elektrosnabdevanje i telefon) to bi
privuklo investitore i graditelje da uđu sa svojim i kreditnim sredstvima, ili da se angažuju na pribavljanju sredstava od kupaca ili
korisnika objekata i placeva. Jedinstvena organizacija izgradnje, od jednog ili nekoliko izvođača, odnosi se obavezno na grube radove i
spoljnu obradu objekata, dok se unutrašnja obrada u znatnoj meri može poveriti korisnicima (što samo po sebi takođe može biti aktivnost
koja motiviše korisnika)
.š
 1

Za naselje treba najpre uraditi detaljni program i programsko rešenje kao osnovu*za prethodnu studiju opravdanosti. Sa potvrdom
ili korekcijom programa naselja iz prethodne studije opravdanosti treba, ako je moguće, odmah P{Lšremiti zemljište i uraditi plan
detaljne regulacije, kojim se štite i ostvaruju javni društveni interesi i utvrđuje koncept izgradnje i uređenja naselja. Na osnovu
donetog plana detaljne regulacije treba po mogućstvu krenuti sa izgradnjom primarne infrastrukture, uz istovremenu promociju i
propagandu projekta za privlačenje komercijalnih investitora, graditelja, budućih kupaca i korisnika.
Pored organizovanog finansiranja, planski regulisane i organizovane izgradnje, za život i funkcionisanje naselja kao ekološke
naseobine biće potrebno organizovati i upravljanje korišćenjem, održavanjem i zaštitom naselja. Sistem upravljanja naseljem, u
skladu sa zakonom, uspostaviće i sprovoditi subjekti naselja (stanovnici i vlasnici turističkog smeštaja).
Čak i pod uslovima da uloži ozbiljnija sredstva u zemljište i infrastrukturu naselja, opština Žagubica ostvariće od eko-naselja
društvenu dobit kroz zaposlenje svojih građana, angažovanje svoje građevinske operative, svojih građevinskih materijala i opreme,
kroz plasman poljoprivrednih i zanatskih proizvoda, kroz poreze i dr. Koordinaciju pripreme i realizacije projekta naselja ošptinska
uprava treba da poveri svojoj direkciji za izgradnju, koja će zastupati interese opštine i kasnije, tokom korišćenja eko-naselja.
XI. PREDLOZI MERА I NАČINА FINАNSIRАNJА PROGRАMА
1. ZNАČАJNIJE MERE I АKTIVNOSTI ZА REАJŠZАCIJU PROGRАMА
Ovim Programom je potvrđeno da Homolje predstavlja sasvim jedinetvenu ekološko-turističku celinu (regiju), bogatu raznovrsnim i
visokoatraktivnim turističkim motivima, da spada među najznačajnije turističke potencijale Srbije i najočuvanije geografske
prostorne celine. Zato je razumljiva i opravdana orijentacija ovog Programa na ekološki turizam koji podrazumeva odgovarajuće
tipološko usmeravanje turističke izgradnje i tome adekvatne ekološke mere zaštite prirode i životne sredine. Ovde se, međutim,
mora konstatovati apsolutni nesklad između visokih potencijalnih moguđnosti za razvoj, na jednoj strani i izrazitog zaostalog
privrednog razvoja i depopulacije stanovništva na drugoj strani.
Opština sama ne može rešiti ni problem privrednog zaostajanja ni iseljavanja. To je i razumljivo kada se zna da je u 2001. godini
imala 29.727 dinara nacionalnog dohotka po stanovniku, a beogradska opština Stari grad 251.728 dinara. Kada postoji ovako
frapantan raskorak između prirodnih potencijala i stanja privrede u opštini, a ona se nalazi u najužem krugu prioriteta, među 11
najnerazvijenijih ogaptina Srbije, onda ona mora da bude briga Republike i njenih nadležnih institucija, upravo otvoreni problem
Republike kojeg treba na najefikasniji način rešavati. I ne samo zbog tekućeg privrednog zaostajanja i iseljavanja, već isto toliko i
zbog zapostavljenih (neaktiviranih) visokovrednih ekološko-turističkih potencijala Homolja koji će ubrzo postati tražena "roba"
visoko razvijene Evrope.
Vrednujući tako turističke potencijale Homolja došlo se do zaključka da se razvojem turizma može menjati stanje u ovom
atraktivnom području, naravno uz aktivnu pomoć Republike. Stoga je i ovaj Program postavljen dosta ambiciozno, računajući da bi
mogao da podstakne i razvoj drugih privrednih i neprivrednih delatnosti. Računa se da bi se njegovom realizacijom moglo otvoriti
novih 400 do 500 radnih mesta, a to bi za ovu siromašnu opštinu bio najvažniji oslonac društveno ekonomskog razvoja. Dakle,
trebalo bi očekivati veće obaveze i stalnu brigu Republike prema ovoj opštini po osnovu statusa privredno nerazvijenih područja i po
osnovu eko-turističkih potencijala Homolja koje spada među područja sa najznačajnijim turističkim potencijalima u Republici. Treba
podsetiti da se u predlogu novog Zakona o turizmu utvrđuju nove prostorne turističke kategorije od republičkog značaja. To su
"turističko područje" i "turistički prostor". Područje Homolja u celini može da ima status turističkog područja i visokovrednog
turističkog prosgora, koji treba da se definišu po zakonu. Obrađivači Programa su ubeđeni da bez potpunije pomoći Republike neće
doći do pokretanja razvoja u ovoj opštini, što bi bila pgteta i za turizam Srbije.
Ne sme se, naravno, zapostaviti ni uloga opštine i lokalne privrede, jer one mora da budu aktivna pokretačka i organizaciona snaga,
a u novom konceptu lokalne samouprave imaju i veća ovlašćenja i odgovornosti. Zato se prvenstveno ističu važnije mere i aktivnosti
koje bi trebalo da preduzimaju opština, lokalne privredne organizacije i odgovarajući republički organi na razvoju materijalne
turističke baze i unapređivanju turističke ponude.
Iako je za oporavak srpske privrede najveći problem nedostatak kapitala za investicije, modernizaciju tehnologija i opreme,
proizvodnih i uslužnih objekata, makroekonomskom i tekućom ekonomskom politikom Republike podstiče se razvoj tržišne
privrede, posebno privatizacija i razvoj malih i srednjih preduzeća. Izvori finansiranja se konsoliduju i proširuju jačanjem budžetskih
i drugih fondova, stvaranjem povoljnijih uslova za priliv stranog kapitala, donacija, privatizacijom i razvojem privatnog
preduzetništva. U okviru ovih uslova ekonomske politike stvaraju se povoljnije mogućnosti i za razvoj u sektoru turizma. Sredstva
za podsticanje razvoja obezbeđuju se preko odgovarajućih republičkih fondova i Republičkog budžeta, učešćem u finansiranju, a
neki projekti se i direktno finansiraju.
Osnova za podsticanje razvoja turizma stvorena je Strategijom razvoja turizma do 2010. godine, pa se u tom cilju propisuju i posebne
mere i uslovi za unapređivanje turizma.
Novim'predlogom Zakona o turizmu koji je pred usvajanjem u Skupštini znatno se proširuju oblici i obim učešća Republike u
podsticanju razvoja ove delatnosti ustanovljavanjem Fonda za razvoj turizma, a delom i neposredno iz Republičkog budžeta.
Unjemu se obezbeđuje učšće za kreditiranje investicija u izgradnju turističkih objekata i turističke infrastrukture, učešće za
podsticanje razvoja malih i srednjih preduzeća i privatnog preduzetnžštva. Zatim, učešće u finansiranju prioritetnih programa i
projekata od republ-ičkog značaja, prostornih i drugih planova turističkih područja, učešće u finansiranju turističkih organizacija i
promotivnih aktivnosti u turizmu i dr.
Za privredno nerazvijena područja postoji još širi krug podsticajnih mera za privredne investicije i razvojne projekte, za objekte
infrastrukture, za učešće u uređivanju komunalnih deponija i uređaja za prečišćavanje otpadnih voda, za finansiranje prostorno-
planske i druge dokumentacije. Time se stvaraju povoljniji uslovi i za okupljanje potencijalnih investitora, naročito malih privatnih
preduzeća i donatora.
Zakonom o lokalnoj samoupravi proširuju se prava, nadležnosti i odgovornosti opštine, povećavaju se izvori budžetskih prihoda
većim učešćem iz sredstava od poreza i doprinosa, kao i ustupanjem većeg dela sredstava iz javnih prihoda Republike. Dakle, u
pitanju je stvaranje većih pogodnosti za opštine po ovom zakonu kao i po osnovu drugih zakona, posebno za privredno nerazvijene
opštine.
U kontekstu ovih mogućnosti navode se predlozi mera i aktivnosti koje bi trebalo da donese opština iz kruga svojih nadležnosti, kao
i mera koje treba da pokreće kod nadležnih republičkih organa i fondova i da u saradnji sa zainteresovanim preduzećima i
potencijalnim investitorima istrajava na njihovom izvršavanju.
Među značajnijim merama i aktivnostima koje treba da preduzima ošptina izdvajaju se sledeće:
Nakon usvajanja ovog Programa ošptina će doneti godišnji operativni plan aktivnosti na izvršavanju Programa;
Na osnovu ovog Programa opština će utvrditi svoju strategiju prioriteta, koordinacije i promotivnih aktivnosti u turizmu;
 2

Opština će, takođe, doneti odgovarajuće odluke i preduzeti druge mere iz svoje nadležnosti (zemljište, infrastruktura, procedure) za
stvaranje povoljnijih uslova razvoja turizma, kao i mere za unapređivanje lokalne sredine sa stanovišta zapgtite životne sredine;
Opština će utvrditi postupak pokretanja inicijativa kod nadležnih ministarstava i fondova za finansiranje predloženih prioritetnih
projekata iz ovog programa i angažovati se kod nadležnih ministarstava za obezbeđenje sredstava za njihovu realizaciju;
U saradnji sa susednim opštinama, ova oppggina će podneti zahtev nadležnom ministarstvu da pripremi predlog prekategorizacije
regionalnog puta Požarevac - Žagubica - Bor - Zaječar u magistralni i uporno zahtevati da se u Republici obezbedi nastavak njegove
rekonstrukcij e;
Opština bi što pre trebalo da pristupi izradi prostornog plana ogaptine i planova detaljne regulacije turističkih lokaliteta i da
podnese zahtev Ministarstvu urbanizma i građevina da obezbedi njihovo fininsiranje, ili, pak, značajnije finansijsko učešće;
Radi poboljšavanja uslova zaštite životne sredine Žagubice, opština će pokrenuti postupak za utvrđivanje lokacije i izgradnju
deponije komunalnog otpada i ugrađivanje uređaja za prečišćavanje naseljskih otpadnih voda, ili alternativno, pokrenuti inicijativu
za izgradnju zajedničke regionalne deponije u saradnji sa opštinom Petrovac. Zato treba pripremiti i predlog Fondu za razvoj i
drugim institucijama za učešće u njihovom finansiranju;
Radi obezbeđivanja efikasnije koordinacije učesnika u turizmu, animiranja potencijalnih investitora i promotivnih turističkih
aktivnosti trebalo bi kadrovski ojačati Turističku organizaciju opštine Žagubica ili, pak, po mogućnosti formirati ošptinsku agenicju
za razvoj;
Radi unapređenja lovnog turizma opština će sa Lovačkim udruženjem organizovati pripreme za uređenje ograđenog lovišta i
izgradnju lovačkog doma i pripremiti predlog nadležnom ministarstvu i Fondu za razvoj za finansiranje ovih projekata.
2. MOGUĆI IZVORI INVESGICIJА I FINАNSIRАNJА АKTIVNO STI NА REАLIZАCIJI PROGRАMА
Kao što je već navedeno, za podsticanje razvoja proširuju se izvori .finansiranja jačanjem budžetskih i drugih fondova, stvaranjem
povoljnijih uslova za priticanje stranog kapitala i donacija, privatizacijom i prodajom preduzeća, odnosno objekata i privatnim
preduzetnipggvom. Takođe je navedeno da se Zakonom o turizmu značajno propšruje krug mogućih oblika podsticanja investicija i
finansiranja razvojnih programa i projekata, ali nažalost, opština Žagubica nema mogućnosti da ih koristi.
Zbog već konstatovanih vrlo slabih mogućnosti ove ošptine da sopstvenim učešćem pokreće razvoj turizma, ona se bar u početnoj
fazi razvoja turizma, zajedno sa zainteresovanim preduzećima i privatnim preduzetnicima, mora usmeravati prvenstveno na Fond
za razvoj, na Fond za razvoj turizma, budžetske i druge izvore finansiranja u Republici.
 Naravno, računa se da će učešće ovih sredstava najdirektnije pomoći usmeravanju investicionih sredstava domaćih i stranih
kompanija. raznih oblika donacija, bankarskih kredita i sredstava privatnih preduzetnika za izgradnju turističkih objekata i turističke
infrastrukture na ovom području.Kada su u pitanju planirani prioritetni projekti, oni bi trebalo da se finansiraju prvenstveno iz
različitih republičkih izvora, pa će opština pokrenuti inicijativu za finansiranje ili učešće u finansiranju sledećih projekata:
Finansiranje projektovanja i izgradnje ekološko-turističkog sela trebalo bi da preuzmu Ministarstvo trgovine i turizma i Fond za
razvoj, ali se može očekivati i učešće stranih donatora i organizovanje akcije prikupljanja sredstava preko javnog konkursa. Važno bi
bilo da Ministarastvo preuzme ovu investiciju pošto se može smatrati da bi ovo bio jedan od prioritetnih razvojnih projekata u
turizmu Srbije, jer bi ovo naselje bilo novi tip turističke ponude, atraktivne i privlačne na domaćem i inostranom tržšptu.
Projekat školskog centra za terensku i rekreativnu nastavu trebalo bi da finansira Ministarstvo za prosvetu, svakako uz moguće
učešće stranih donatora i zainteresovanih privatnih investitora.
Nastavak izgradnje objekata na Crnom vrhu ne bi trebalo da bude investicioni problem, jer su dosadašnji investitori i danas
dobrostojeće firme, ali je zato sigurno nužna koordinirana inicijativa nadležnih ošptina i saradnja sa nadležnim ministarstvima.
"Vrela Homolja", kao marketinška promotivna manifestacija privredno-turističkih potencijala i folklora opštine Žagubica, morala bi
se institucionalizovati i delovati tokom cele godine. I ovde bi se moglo računati sa privrednim preduzetnicima kao i sa građanima iz
dijaspore, a trebalo bi obezbediti i pomoć Ministarstva kulture.
Realizaciju projekta turističkog korišćenja i zapggite Krupajskog vrela trebalo bi da preuzme ministarstvo za zaštitu prirodnih
bogatstava i životne sredine, uz učešće opštine, i da obezbedi njegovo finansiranje iz odgovarajućeg republičkog fonda.
Opština će, sa svoje strane, obezbeđivati stimulativne uslove izgradnje turističkih objekata i turističke infrastrukture, u okvirima
svojih nadležnosti i mogućnosti i potpomagati u pripremanju programske, planske i projektne dokumentacije i promotivnih
aktivnosti.Opredeljenje za planiranje dinamičnijeg razvoja turizma zasnovano je na predlozima da se za Homolje utvrdi tretman
prioritetne turističke regije u turizmu Srbije i da Republika materijalno podrži takav razvoj turizma.
Težipgge planiranog razvoja u srednjeročnom i dugoročnom periodu stavljeno je na eko-turizam zbog dokazanih (ekoloških, eko-
turističkih i rekreativno-zdravstvenih) prednosti Homolja za ovaj oblik turizma i rastućih trendova turističke tražnje (domaće i
međunarodne) prema ekološkim turističkim destinacijama.
Planirani eko-turizam prilagođen je odlikama ove destinacije, kao eko-turizam rekreativno-zdravstvenog tipa koji se oslanja na
vrednosti eko- klimatske župe i model ekskluzivnog eko-turisgičkog sela, zatim kao eko- turizam edukativnog tipa (školski centar za
terensku i rekreativnu nastavu) i kao seoski turizam. Ovo bi trebalo da bude i model razvoja eko- turizam u Srbiji.
Ubeđeni smo u valjanost izloženog koncepta razvoja, pa očekujemo da on dobije oficijelnu podršku ne samo u Opštini već i u Republici.
Stoga treba organizovati promotivne aktivnosti na različitim nivoima za njegovu implementaciju. Obrađivači su spremni da pruže svoj
aktivni doprinos na sprovođenju zadataka i aktivnosti iz ovog programa
.(15 kt) mala, ovo područje je predodređeno za razvoj rekreativnog, lovnog, izletničkog i seoskog turizma.
Drni vrh (1043 š), u širem smislu, predsgavlja planinski masiv na istočnoj strani Homolja koji ovu regiju razdvaja od Crnorečkog
basena. Sudar suvih i hladnih vazdušnih struja sa istoka i vlažnijih i bogatijih padavinama sa zalada, uslovljavaju česte snežne
padavine i stvaranje velikih smetova, zbog kojih je ovaj putni pravac zimi često neprohodan. Obilje snega i održavanje belog
pokrivača do kraja marta, pruža dobre uslove za zimski turizam. U graničnom delu žagubičke i borske opštine, na severnim
padinama Crnog vrha gradi se hotelsko naselje visoke kategorije sa planiranih oko 1.400 ležaja. Аtraktivnost položaja, netaknuta
priroda, sa bogatim biljnim i životinjskim svetom i nedostatak ovakvih objekata u istočnoj Srbiji, pa i u Republici preobraziće Crni
vrh u značajan centar ekskluzivnog zimskog i letnjeg turizma,