III.

NARZD RUCHU CZOWIEKA: UKAD

SZKIELETOWY I MINIOWY

Ukad ruchu czowieka skada si z dwch czci. S to:

1) bierny ukad ruchu, czyli szkielet, ktry tworz koci oraz ich poczenia
(cige i stawowe), rys. 24;
2) czynny ukad ruchu, czyli minie szkieletowe i wyrazowe (mimiczne).

Szkielet czowieka dzieli si na:

1) koci czaszki;
2) szkielet osiowy obejmujcy krgosup i klatk piersiow;
3) koci koczyny grnej;
4) koci koczyny dolnej.

1. Ksztaty koci
Koci szkieletu ludzkiego maj bardzo rne ksztaty. Ze wzgldu na ksztat
wyrnia si nastpujce rodzaje koci:

1) koci dugie, np. ko ramienna, ko udowa, ko piszczelowa itd.;

2) koci krtkie, np. koci nadgarstka, koci stpu;
3) koci paskie np. koci sklepienia czaszki, mostek, opatka;
4) koci rnoksztatne, np. koci trzewioczaszki, krgi.

Ponadto w szkielecie wyrniamy koci pneumatyczne. S to: ko czoowa,

ko klinowa, ko sitowa, dwie koci skroniowe oraz dwie szczki (koci
szczkowe grne).
 54
Ukad ruchu szkieletowy i miniowy

Rys. 24. Szkielet czowieka (widok od przodu). 1 czaszka, 2 koci tuowia, 3 koci koczyny
grnej, 4 koci koczyny dolnej
 55
Ukad ruchu szkieletowy i miniowy

2. Struktura koci
Ko skada si z komrek kostnych i z osseiny zawierajcej sole mineralne
(zob. rozdzia Tkanki czowieka).
W kociach dugich wyrniamy trzon koci o ksztacie rury i dwa koce
koniec bliszy i koniec dalszy (rys. 25). U ludzi modych koce koci s oddzie-
lone od trzonu koci za pomoc chrzstki i nazywamy je nasadami. Chrzstka
nasadowa jest miejscem wzrostu koci na dugo. Na kocach koci znajduj
si powierzchnie stawowe. Wewntrz trzonu koci znajduje si jama szpiko-
wa. W jamie szpikowej znajduje si szpik kostny. W okresie wzrostu koci jest
tu czerwony szpik kostny, ktry wytwarza elementy morfotyczne krwi (krwin-
ki). W miar starzenia si organizmu czerwony szpik kostny przeksztaca si w
ty szpik kostny, ktry nie produkuje krwinek i zawiera tuszcz. Trzon koci
skada si z tkanki kostnej zbitej (istoty zbitej), a koce koci tworzy tkanka
kostna gbczasta (istota gbczasta), ktr pokrywa cienka warstwa tkanki kost-
nej zbitej.
W istocie gbczastej kocw koci jest take szpik kostny czerwony produ-
kujcy krwinki. Powierzchnie stawowe koci pokrywa tkanka chrzstna szklista.

Rys. 25. Schemat budowy koci udowej. 1 i 3 powierzchnie stawowe, 2 jama szpikowa,
4 i 6 koce koci 5 trzon koci
 56
Ukad ruchu szkieletowy i miniowy

Okostna jest to wknista bona ochraniajca ko od zewntrz; jest silnie

unaczyniona i unerwiona. Warstwa zewntrzna okostnej jest to tkanka czna
wknista. Bona wewntrzna okostnej zawiera komrki kociotwrcze (osteob-
lasty), ktre wytwarzaj now tkank kostn w okresie wzrastania koci lub po
ich zamaniu. Okostna odywia ko i doprowadza naczynia krwionone.
Okostna pozwala take na przyrost koci na grubo.

Koci paskie pokrywa tkanka kostna zbita. Wewntrz znajduje si tkanka

kostna gbczasta, ktr w kociach czaszki nazywa si rdkociem, a midzy
jej beleczkami jest czerwony szpik kostny.
Koci pneumatyczne zwieraj przestrzenie wycielone bon luzow i wy-
penione powietrzem.

Koci krtkie maj rne ksztaty. S zbudowane tak jak nasady koci du-
gich i koci paskie. To znaczy, e ich wntrze zawiera ko gbczast, a cze
zewntrzn tworzy ko zbita.

3. Rodzaje pocze koci

Koci, ktre tworz szkielet ludzki, mog czy si ze sob w rny sposb.
Wyrniamy nastpujce rodzaje pocze koci:

A) poczenia cise wrd nich wyrniamy:

1) wizozrosty, do ktrych nale:

a) wizozrosty wkniste i spryste;
b) szwy poczenia koci czaszki;
c) wklinowania poczenia zbw z komi czaszki.
2) chrzstkozrosty, do ktrych nale:
a) spojenie onowe poczenia koci onowych z przodu miednicy;
b) krki midzykrgowe poczenia midzy trzonami krgw w kr-
gosupie;
3) kociozrosty poczenia koci powstajce w wyniku skostnienia nie-
ktrych wizozrostw (szwy czaszki) i chrzstkozrostw. Przykadem
takich pocze s: ko krzyowa, ko ogonowa, czyli guziczna.

B) poczenia pcise, czyli stawy paskie.

S to poczenia midzy niektrymi komi szkieletu, np. poczenia koci

miednicznych z koci krzyow, poczenia eber z krgami oraz pocze-
nie obojczyka z opatk, czyli staw barkowo-obojczykowy.
 57
Ukad ruchu szkieletowy i miniowy

C) poczenia ruchome (maziowe), czyli stawy, ktre daj moliwo ruchu

jednej koci wzgldem drugiej koci.

3.1. Budowa stawu

Budow stawu omwimy na przykadzie stawu ramiennego, ktry jest sta-
wem kulistym.

Rys. 26. Schemat budowy stawu na przykadzie stawu ramiennego. 1 jama stawowa, 2 gowa
koci ramiennej, 3 torebka stawowa, 4 powierzchnie stawowe, 5 chrzstki stawowe,
6 opatka

Poczenia ruchome s nazywane take poczeniami maziowymi. Typowy

staw zawiera nastpujce elementy (rys.26):
1) powierzchnie stawowe czci koci pokryte chrzstk szklist (sta-
wow) bez ochrzstnej. Ich ksztaty s bardzo rne. Czasem jedna ko
tworzy gwk, a druga panewk np. w stawie biodrowym;
2) torebka stawowa chroni i otacza staw, a take utrzymuje prawidowe po-
oenie koci w stawie. Skada si z dwch warstw: zewntrznej wknistej
i wewntrznej maziowej. Bona maziowa wydziela do wntrza stawu ma
stawow, ktra zmniejsza tarcie midzy chrzstkami stawowymi podczas
ruchu stawu;
3) jama stawowa jest to przestrze midzy powierzchniami stawowymi a to-
rebk stawow zawierajca ma stawow;
4) wizada stawowe cz i utrzymuj koci we waciwym pooeniu
wzgldem siebie. Biegn wewntrz lub na zewntrz torebki stawowej.
S zbudowane z tkanki cznej zbitej. Nie s staym skadnikiem staww,
tzn. nie kady staw zawiera wizada stawowe.
 58
Ukad ruchu szkieletowy i miniowy

Czy wiesz, e...

Oprcz wymienionych elementw, w stawach istniej jeszcze inne, uzu-
peniajce elementy. S to: obrbki stawowe, chrzstki rdstawowe,
wizada wewntrzstawowe i kaletki maziowe. Maj one nastpujce
funkcje:
1) obrbki stawowe pogbiaj i powikszaj panewki stawowe;
2) chrzstki rdstawowe s na obwodzie stawu. Ich przykadem s -
kotki w stawie kolanowym. Dziel one staw kolanowy na dolne i grne
pitro;
3) wizada wewntrzstawowe cz koci i reguluj moliwo ruchw
koci. S zbudowane z tkanki cznej zbitej. Wizada mog wystpo-
wa rwnie na zewntrz stawu, na powierzchni zewntrznej torebki
stawowej. Takie wizada nazywamy wizadami zewntrztorebkowymi;
4.) kaletki maziowe s to woreczki zbudowane z bony maziowej. S
w miejscach, gdzie dochodz wizada i cigna mini.

3.2. Podzia staww

Stawy moemy klasyfikowa na podstawie rnych kryteriw. Rodzaj stawu
zaley od liczby czcych si koci, ksztatu jego powierzchni stawowych,
moliwoci ruchu (ruchomoci) i liczby osi, w ktrych poruszaj si koci. Sta-
wy, gdzie cz si dwie koci, nazywaj si stawami prostymi. Jeeli staw two-
rz trzy lub wicej koci, to taki staw nazywa si stawem zoonym.

Wyrniamy nastpujce rodzaje staww:

1) stawy jednoosiowe; wykonuj ruchy tylko w jednej paszczynie, nale

do nich:
staw zawiasowy (bloczkowy); np. staw skokowo-goleniowy;
staw obrotowy; np. staw promieniowo-okciowy bliszy, midzy go-
w koci promieniowej i wciciem promieniowym koci okciowej.
2) stawy dwuosiowe; wykonuj ruchy w dwch paszczyznach, nale
do nich:
staw elipsoidalny; np. staw promieniowo-nadgarstkowy;
staw siodekowy; np. staw nadgarstkowo-rdrczny kciuka.
3) stawy wieloosiowe; wykonuj ruchy w wielu paszczyznach, nale
do nich:
staw kulisty wolny; np. staw ramienny;
staw kulisty panewkowy; np. staw biodrowy.
 59
Ukad ruchu szkieletowy i miniowy

4. Budowa i funkcje krgosupa

Krgosup tworz krgi, ktre le jeden na drugim. Jest ich 33 lub 34. Dzie-
li si na 5 odcinkw. Pomidzy krgami znajduj si krki midzykrgowe,
zbudowane z tkanki chrzstnej wknistej. Poczenia midzy krgami tworz
krki, wizada i stawy.

Funkcje krgosupa s nastpujce:

a) tworzy on o symetrii ciaa;

b) jest narzdem ruchu;
c) chroni rdze krgowy, ktry znajduje si wewntrz niego;
d) podpiera cae ciao ciar gowy i wszystkich pozostaych narzdw
opiera si na krgosupie.

Krgosup skada si z piciu odcinkw (rys. 27). S to:

1. Odcinek szyjny, ktry skada si z siedmiu krgw szyjnych; pierwszy

krg szyjny nazywa si krgiem szczytowym (atlas), a drugi krg nazywa
si krgiem obrotowym (axis);
2. Odcinek piersiowy, ktry skada si z dwunastu krgw piersiowych;
3. Odcinek ldwiowy, ktry skada si z piciu krgw ldwiowych.

Trzy pierwsze odcinki krgosupa: szyjny, piersiowy i ldwiowy s ru-

chome, to znaczy, e midzy krgami s krki midzykrgowe i krgosup
moe wykonywa ruchy zgina si do przodu i tyu oraz na boki.

Nastpne dwa odcinki krgosupa s nieruchome i powstay w wyniku zro-

nicia si koci krgosupa. S to:

1) odcinek krzyowy, ktry skada si z piciu zronitych koci tworzcych

ko krzyow;
2) odcinek guziczny (ogonowy), ktry skada si z czterech lub piciu zro-
nitych ze sob koci.

W krgosupie s fizjologiczne krzywizny kifozy i lordozy. Kifoza do wy-

gicie krgosupa do tyu. S dwie kifozy: piersiowa i krzyowa. Lordoza to
wygicie krgosupa do przodu. S dwie lordozy szyjna i ldwiowa. Krzy-
wizny fizjologiczne krgosupa maj zwizek z pionow pozycj podczas cho-
dzenia krgosup czciowo amortyzuje wstrzsy, ktre wtedy powstaj.
 60
Ukad ruchu szkieletowy i miniowy
Patologiczn (chorobow) krzywizn krgosupa jest skolioza boczne
skrzywienie krgosupa.

Rys. 27. Odcinki krgosupa widok z lewego boku w paszczynie strzakowej. 1 odcinek
szyjny, 2 odcinek piersiowy, 3 odcinek ldwiowy, 4 odcinek krzyowy, 5 odcinek guzicz-
ny, 6 pierwszy krg szczytowy (atlas), 7 drugi krg obrotowy (axis)

Krgi w ruchomej czci krgosupa maj rne rozmiary i funkcje. Do nie-

typowych krgw w tej czci krgosupa nale dwa pierwsze krgi krg
szczytowy i obrotowy. Pomidzy nimi nie ma krka midzykrgowego. cz
si one ze sob przy pomocy stawu szczytowo-obrotowego porodkowego
i dwch staww szczytowo-obrotowych bocznych. Wymienione stawy umo-
liwiaj ruchy obrotowe gowy w prawo i w lewo. Pierwszy krg nie ma trzonu
i czy si z czaszk za pomoc kykci potylicznych, ktre s na koci potylicz-
nej czaszki. Tworzy z nimi staw szczytowo-potyliczny umoliwiajcy ruchy
zginania gowy do przodu i do tyu. Budow obu pierwszych krgw szyjnych
przedstawiaj rysunki 28 i 29. Pozostae krgi ruchomych odcinkw krgosupa
maj podobn budow. Te krgi skadaj si z trzonu krgu (cz przednia)
i uku krgu (cz tylna) (rys.30).
 61
Ukad ruchu szkieletowy i miniowy

Od uku krgu odchodzi siedem wyrostkw. Nale do nich:

1) dwa wyrostki stawowe grne;

2) dwa wyrostki stawowe dolne;
3) dwa wyrostki poprzeczne;
3) jeden wyrostek kolczysty.

Rys. 28. Pierwszy krg krg Rys. 29. Drugi krg krg obrotowy
szczytowy (atlas) (axis). 1 zb obrotnika. Widok z
Widok od gry boku

Rys. 30. Schemat budowy krgw, widok od gry (z lewej) i z boku (z prawej). 1 i 5 wyrostek
stawowy grny, 2 trzon krgu, 3 uk krgowy, 4 otwr krgu, 6 wyrostek poprzeczny,
7 wyrostek stawowy dolny, 8 wyrostek kolczysty

Wyrostki stawowe su do poczenia krgw midzy sob. Wyrostki kol-

czyste i poprzeczne su do przymocowania mini krgosupa i ich wizade.
 62
Ukad ruchu szkieletowy i miniowy

Otwory krgw otoczone ukami tworz kana krgowy, w ktrym znajduje si

rdze krgowy cz centralnego (orodkowego) ukadu nerwowego.

5. Budowa klatki piersiowej

Szkielet klatki piersiowej skada si z 12 par eber, 12 krgw piersiowych
i z mostka (rys. 31). Siedem grnych par eber nazywamy ebrami prawdzi-
wymi, poniewa cz si z mostkiem za pomoc oddzielnych chrzstek. Pi
nastpnych par eber nazywamy ebrami rzekomymi. Spord nich trzy pierw-
sze pary cz si z mostkiem za pomoc chrzstek sidmej pary eber i tworz
uk ebrowy. Dwa ostatnie ebra to ebra wolne nie cz si one z mostkiem
w ogle. Ponadto miedzy chrzstkami eber VI, VII i VIII s poczenia stawy
midzychrzstkowe.

5.1. Funkcje klatki piersiowej

Rys. 31. Schemat budowy klatki piersiowej. 1 ebra prawdziwe, 2 ebra rzekome, 3 ebra
wolne
 63
Ukad ruchu szkieletowy i miniowy

ebra s poczone z krgosupem za pomoc staww ebrowo-krgowych.

Pierwsza para eber czy si z mostkiem za pomoc chrzstek chrzstkozro-
stw, a pozostae ebra od II do VII cz si z mostkiem stawowo. Dziki ta-
kiej budowie klatka piersiowa jest elastyczna, moe wykonywa ruchy i zmie-
nia swoj objto. Ruchy klatki piersiowej pozwalaj na wentylacj puc
(wdech i wydech). Pomidzy jam klatki piersiowej i jam brzuszn jest misie
paski przepona. Wan funkcj klatki piersiowej jest ochrona narzdw we-
wntrznych (serca i puc) przed uszkodzeniem mechanicznym.

Mostek jest pask koci, ktra skada si z 3 czci (rys.32). S to:

1) rkoje;
2) trzon;
3) wyrostek mieczykowaty.

Czci mostka cz si ze sob za pomoc chrzstkozrostu. Po 50. roku ycia

poczenie wyrostka mieczykowatego i trzonu mostka kostnieje.

Rys. 32. Mostek. 1 rkoje mostka, 2 trzon mostka, 3 wyrostek mieczykowaty

6. Budowa czaszki
Czaszka czowieka jest puszk kostn, ktra zawiera wane narzdy m-
zgowie z oponami, narzdy zmysw (rys. 33, 34 i 35). Czaszk dzielimy
na dwie czci:
A) mzgoczaszk (czaszk mzgow) jest to grna i tylna cz czaszki;
 64
Ukad ruchu szkieletowy i miniowy

B) trzewioczaszk (czaszk twarzow) jest to dolna i przednia cz cza-

szki.

W mzgoczaszce wyrnia si sklepienie i podstaw oraz ciany: cian

przedni, dwie ciany boczne i cian tyln. Koci czaszki cz si za pomoc
szww lub chrzstkozrostw. Wewntrz czaszki jest jama czaszki.
W podstawie mzgoczaszki od strony jamy czaszki (wewntrznej) znajduj
si trzy zagbienia. S to: d przedni czaszki, d rodkowy czaszki i d tylny
czaszki, w ktrych znajduj si dolne czci patw czoowych i skroniowych
mzgowia oraz mdek.

6.1. Budowa mzgoczaszki

Rys. 33. Czaszka ludzka widok z boku. 1 ko ciemieniowa, 2 skrzydo wiksze koci klino-
wej, 3 cz uskowa koci skroniowej, 4 ko potyliczna, 5 ko skroniowa, 6 wyrostek
rylcowaty, 7 ko czoowa, 8 ko nosowa, 9 ko zowa, 10 ko jarzmowa, 11 szczka,
12 uchwa

Sklepienie czaszki tworz nastpujce koci:

1) ko czoowa (uska) ko nieparzysta;

2) dwie koci ciemieniowe;
 65
Ukad ruchu szkieletowy i miniowy

3) czci uskowe obu koci skroniowych;

4) ko potyliczna w tej koci znajduje si otwr potyliczny wielki.

Przez otwr potyliczny wielki przechodzi rdze przeduony z naczyniami

krwiononymi. Na czciach bocznych otworu potylicznego wielkiego od strony
podstawy s dwa kykcie koci potylicznej. Tworz one poczenie stawowe
czaszki z krgosupem.

Podstaw czaszki tworzy kilka koci:

1) dwie koci skroniowe (cz skalista koci skroniowej);

2) ko klinowa (zawiera dwie zatoki klinowe);
3) ko sitowa;
4) cz koci potylicznej z otworem potylicznym wielkim, cz oczodo-
owa i nosowa koci czoowej.

6.2. Budowa trzewioczaszki

W trzewioczaszce znajduje si cz narzdw zmysw, pocztkowy odci-
nek przewodu pokarmowego oraz pocztkowy odcinek drg oddechowych.

Trzewioczaszk tworz nastpujce koci:

1) dwie szczki (zawieraj zatoki szczkowe);
2) dwie koci podniebienne;
3) dwie koci zowe;
4) dwie koci nosowe;
5) dwie koci jarzmowe;
6) dwie maowiny nosowe dolne;
7) lemiesz ko nieparzysta;
8) uchwa, ktra jest poczona z czaszk za pomoc parzystego stawu skro-
niowo-uchwowego;
9) ko gnykowa ko nieparzysta, ktra nie czy si z czaszk i znajduje
si pod uchw.
Szczki tworz poziome wyrostki kostne, ktre zrastaj si ze sob i z komi
podniebiennymi. W ten sposb powstaje podniebienie twarde kostne.
Koci jarzmowe zrastaj si z koci czoow, klinow, skroniow oraz
szczk i tworz po obu stronach czaszki uki jarzmowe.
 66
Ukad ruchu szkieletowy i miniowy

Rys. 34. Czaszka ludzka widok z przodu. 1 ko czoowa, 2 skrzydo wiksze koci klino-
wej, 3 cz uskowa koci skroniowej, 4 ko jarzmowa, 5 szczka, 6 uchwa, 7 ko
nosowa, 8 lemiesz, 9 maowina nosowa dolna

Rys. 35. Czaszka ludzka widok od gry. 1 ko czoowa, 2 ko skroniowa, 3 ko ciemie-

niowa, 4 ko potyliczna
 67
Ukad ruchu szkieletowy i miniowy

Oczod jest to jama kostna pomidzy mzgoczaszk i trzewioczaszk.

Ograniczaj go: ko czoowa, szczka, ko jarzmowa, ko zowa, sitowa,
klinowa oraz podniebienna. W oczodoach s gaki oczne.

W uchwie wyrniamy trzon i dwie gazie (rys. 36). Gazie uchwy two-
rz stawy skroniowo-uchwowe z komi skroniowymi. W uchwie znajduje
si dolny uk zbowy 16 zbw staych.

Rys. 36. Schemat budowy uchwy. 1 gowa, 2 wyrostek dziobiasty, 3 wyrostek kykciowy,
4 ga uchwy, 5 otwr brdkowy, 6 trzon uchwy

Ko gnykowa znajduje si pod uchw z przodu krgosupa szyjnego i nie

ma bezporedniego stawowego poczenia z czaszk (rys.37). czy si z ni
jedynie za pomoc wizade i cigien.

Rys. 37. Ko gnykowa widok od przodu z gry

 68
Ukad ruchu szkieletowy i miniowy

7. Szkielet koczyny grnej

Szkielet koczyny grnej dzieli si na:

1) koci obrczy koczyny grnej (obrcz barkow), ktra czy koczyn

grn woln z tuowiem (rys. 38 i rys. 39);
2) koci czci wolnej koczyny grnej (rys. 40 i rys. 41).

Rys. 38. Schemat budowy prawego obojczyka. 1 koniec barkowy obojczyka, 2 koniec most-
kowy obojczyka

Rys 39. Schemat budowy prawej opatki (widok od tyu). 1 wyrostek barkowy czcy si
z obojczykiem, 2 wydrenie stawowe, miejsce poczenia z koci ramienn
 69
Ukad ruchu szkieletowy i miniowy

Koci obrczy koczyny grnej to: (rys. 39 i 40):

1) obojczyk, ktry czy si z mostkiem (szkieletem osiowym). Jest tu staw

kulisty zoony;
2) opatka, ktra czy si z obojczykiem poprzez wyrostek barkowy, gdzie
jest staw pcisy staw paski.

Koci czci wolnej koczyny grnej s to (rys. 40 i rys. 41):

1) ko ramienna, tworzca szkielet ramienia. Jej gowa czy si stawowo

z wydreniem stawowym opatki;
2) ko okciowa, przebiegajca po stronie palca maego;
3) ko promieniowa, biegnca po stronie kciuka. Te dwie koci tworz
szkielet przedramienia.

Rys. 41. Schemat budowy koci ramienia.

Rys. 40. Schemat budowy koci 1 gowa koci ramiennej, 2 trzon
przedramienia. 1 ko promie- koci ramiennej, 3 koniec dalszy koci
niowa, 2 ko okciowa ramiennej
 70
Ukad ruchu szkieletowy i miniowy

27 koci tworzy szkielet rki (rys.42). S to:

1) 8 koci nadgarstka, ktre le w dwch szeregach i tworz szkielet nad-

garstka;
2) 5 koci rdrcza, tworzcych szkielet rdrcza;
3) 14 paliczkw, tworzcych szkielet palcw. Kciuk ma tylko 2 paliczki, po-
zostae palce maj po 3 paliczki.

Cz wolna koczyny grnej ma trzy wane i due stawy:

1) staw ramienny. Jest to staw kulisty wolny, wieloosiowy, ktry czy o-

patk oraz gow koci ramiennej;
2) staw okciowy. Jest to staw zoony: zawiasowo-obrotowy. Buduje go
ko ramienna, ko promieniowa oraz ko okciowa. Ten staw umoli-
wia ruchy zginania, prostowania, nawracania i odwracania przedramienia;
3) staw promieniowo-nadgarstkowy jest pomidzy koci promieniow,
i pierwszym szeregiem koci nadgarstka. Jest to staw zoony elipsoidal-
ny.

Rys. 42. Schemat budowy lewej rki widok od strony grzbietowej. 1 koniec dalszy koci pro-
mieniowej, 2 koniec dalszy koci okciowej, 3 koci nadgarstka, 4 koci rdrcza, 5 koci
palcw paliczki. I kciuk, II palec wskazujcy (wskaziciel), III, palec rodkowy, IV palec
obrczkowy, V palec may
 71
Ukad ruchu szkieletowy i miniowy

Ponadto w rce s:
1) staw rdnadgarstkowy pomidzy bliszym i dalszym szeregiem koci
nadgarstka;
2) stawy nadgarstkowo-rdrczne pomidzy dalszym szeregiem koci
nadgarstka a komi rdrcza;
3) stawy rdrczno-paliczkowe pomidzy komi rdrcza a paliczkami;
4) stawy midzypaliczkowe pomidzy komi palcw.

8. Szkielet koczyny dolnej

Rys. 43. Schemat budowy koci miednicznej prawej. Widok z boku od strony zewntrznej.
1 ko kulszowa, 2 ko biodrowa, 3 panewka stawu biodrowego, 4 otwr zasoniony,
5 ko onowa

Szkielet koczyny dolnej dzieli si na dwie czci:

1) koci obrczy koczyny dolnej obrcz biodrowa, ktra czy koczyn

doln woln z tuowiem. Tworz j dwie koci miedniczne (rys. 43);
2) koci czci wolnej koczyny dolnej.

Do koci obrczy koczyny dolnej naley ko miedniczna jest to ko

parzysta. Kada ko miedniczna skada si z trzech zronitych trzonami
ze sob koci. S to:

1) ko biodrowa;
2) ko kulszowa;
3) ko onowa.
 72
Ukad ruchu szkieletowy i miniowy

Po zewntrznej stronie tej koci znajduje si panewka stawu biodrowego.

Jej grna cz rozrasta si w kierunku bocznym i tworzy talerz koci biodro-
wej.

Rys. 44. Schemat budowy miednicy czowieka. Widok od przodu w paszczynie czoowej.
1 ko biodrowa, 2 ko krzyowa, 3 ko onowa, 4 spojenie onowe 5 ko guziczna,
6 ko kulszowa

Miednica skada si z koci krzyowej, koci guzicznej i z dwch koci

miednicznych, ktre s mocno ze sob zczone (rys.44). Pomidzy komi
biodrowymi i koci krzyow s poczenia pcise stawy krzyowo-
biodrowe. Koci onowe cz si z przodu miednicy, tworzc spojenie onowe.
Jest to chrzstkozrost. Grna cz miednicy to miednica wiksza uzupenia
ona jam brzuszn. Cz dolna to miednica mniejsza, ktra stanowi waciw
jam miednicy. Kresa graniczna tworzy granic midzy obu czciami miednicy.

Koci czci wolnej koczyny dolnej s to (rys. 45A i 45B):

1) ko udowa i rzepka, tworz szkielet uda;

2) ko piszczelowa ley przyrodkowo w stosunku do tuowia, a ko
strzakowa znajduje si po zewntrznej stronie goleni. Tworz one szkie-
let podudzia, czyli goleni.

26 koci tworzy szkielet stopy, ktry skada si z trzech czci (rys. 45C):

1) 7 koci stpu, dwie z nich ko pitowa i ko skokowa s silnie rozwi-

nite u czowieka;
2) 5 koci rdstopia tworzy szkielet rdstopia;
 73
Ukad ruchu szkieletowy i miniowy

3) 14 koci palcw paliczkw tworzy szkielet palcw stopy. Paluch ma

tylko dwa paliczki pozostae palce maj po trzy paliczki.

A B C

Rys. 45. A. Schemat budowy koci udowej prawej widok od przodu. 1 krtarz wikszy,
2 gowa koci udowej, 3 szyjka koci udowej, 4 krtarz mniejszy, 5 trzon koci udowej,
6 koniec dalszy koci udowej, 7 powierzchnia rzepkowa. rys 45 B. Schemat budowy koci
piszczelowej i strzakowej prawej widok od przodu. 1 koniec bliszy koci piszczelowej, 2
gowa koci strzakowej, 3 trzon koci strzakowej i piszczelowej, 4 koniec dalszy koci pisz-
czelowej, 5 koniec dalszy koci strzakowej. rys 45 C. Schemat budowy szkieletu prawej stopy
widok od dou. 1 koci palcw (paliczki), 2 koci rdstopia, 3 koci stpu. Na rysunkach
proporcje wielkoci koci nie s zachowane

Koczyna dolna wolna ma cztery wane i due stawy:

1) staw biodrowy. Jest to staw kulisty panewkowy, wieloosiowy, ktry two-

rz: panewka koci miednicznej oraz gowa koci udowej. Wykonuje ruchy
we wszystkich kierunkach;
 74
Ukad ruchu szkieletowy i miniowy

2) staw kolanowy (najwikszy staw w organizmie). Jest to staw zoony, za-

wiasowo-obrotowy. Od przodu chroni go rzepka, ktra jest najwiksz
trzeszczk w szkielecie. Jest podzielony za pomoc kotek na pitro grne
i dolne. Zginanie i prostowanie odbywa si w pitrze grnym stawu. Na-
wracanie i odwracanie zachodzi w pitrze dolnym stawu kolanowego;
3) staw piszczelowo-strzakowy czy ko piszczelow i strzakow pod
stawem kolanowym;
4) staw skokowo-goleniowy. Jest to staw zoony jednoosiowy, bloczkowy,
ktry tworz: ko strzakowa, ko piszczelowa oraz ko skokowa.

Czy wiesz, e
Koci i stawy nadgarstka
Koci nadgarstka (8) le w dwch szeregach, bliszym i dalszym. Sze-
reg bliszy tworz (zaczynajc od koci promieniowej):
1) ko deczkowata;
2) ko ksiycowata;
3) ko trjgraniasta;
4) ko grochowata (ley na powierzchni doniowej koci trjgrania-
stej).

Szereg dalszy tworz (zaczynajc od koci promieniowej):

1) ko czworoboczna wiksza;
2) ko czworoboczna mniejsza;
3) ko gwkowata;
4) ko haczykowata.

Stawy rdnadgarstkowe znajduj si pomidzy bliszym a dalszym

szeregiem koci nadgarstka.

Oprcz duych staww w czci wolnej koczyny dolnej wolnej wystpuj:

1) stawy midzystpowe poczenia pcise i stawowe;

2) stawy stpowo-rdstopne poczenia pcise;
3) stawy rdstopno-paliczkowe stawy kuliste;
4) stawy midzypaliczkowe stopy stawy zawiasowe.
Poza wymienionymi poczeniami koci czci koczyny wolnej wystpuje
poczenie koci goleni, czyli wizozrost piszczelowo-strzakowy, ktry jest
przy kocach dalszych koci piszczelowej i strzakowej, blisko stawu skokowo-
goleniowego.
 75
Ukad ruchu szkieletowy i miniowy

Koci stopy tworz uk wypuky ku grze, nazywany sklepieniem stopy.

uk stopy amortyzuje wstrzsy powstajce podczas chodzenia. Na podeszwie
stopy biegn naczynia krwionone i nerwy. Sklepienie stopy chroni je przed
uciskiem w czasie stania i chodzenia. Brak uku stopy nazywamy paskosto-
piem, a potocznie platfusem.

Czy wiesz, e
Koci i stawy stpu
Koci stpu (7) le w dwch szeregach, bliszym i dalszym. Szereg bliszy
tworz:
1) ko skokowa;
2) ko pitowa.

Szereg dalszy tworz:

1) trzy koci klinowate;
2) ko szecienna;
3) ko dkowata.
Stawy midzystpowe s to:
1) staw skokowo-pitowo-dkowy (dawniej nazywany stawem skokowym
dolnym) czy on koci: skokow, pitow i dkowat;
2) staw skokowo pitowy czy ko pitow i skokow;
3. staw poprzeczny stpu skada si ze stawu skokowo-dkowego i pito-
wo-szeciennego. Dawniej nazywano go stawem Choparta;
4) staw klinowo-dkowy czy ko dkowat i trzy koci klinowate.

9. Ukad miniowy
Ukad miniowy tworzy czynn cz ukadu ruchu. Minie skadaj si
z tkanki miniowej poprzecznie prkowanej. Dziaanie tej tkanki jest dowolne
to znaczy, e praca mini zaley od naszej woli. Ich skurcze s kontrolowane
przez centralny ukad nerwowy mzgowie i rdze krgowy. Minie cz si
z komi szkieletu i dlatego nazywamy je miniami szkieletowymi. Nauk o
miniach szkieletowych nazywa si miologi.

9.1. Budowa zewntrzna minia szkieletowego

W miniu poprzecznie prkowanym wyrnia si:

1) cigno pocztkowe i cigno kocowe, tworzce cz cignist mi-

nia; s one zbudowane z tkanki cznej zbitej;
 76
Ukad ruchu szkieletowy i miniowy

2) brzusiec lub brzuce; jest to tak zwana cz misna, zbudowana z w-

kien miniowych poprzecznie prkowanych; ma czerwony kolor, bo za-
wiera mioglobin,
3) przyczep to miejsce poczenia cigna z koci.

cigna najczciej znajduj si na kocach minia i cz minie ze szkie-

letem. W niektrych miniach np. paskich maj one ksztat szerokiej, paskiej
tamy i nazywamy je si rozcignami. Ponadto istniej cigna rdminiowe
np. w miniu paskim brzucha. Cz mini wyrazowych twarzy (skrne,
mimiczne) oraz minie zwieracze np. wok ust, cewki moczowej i odbytu nie
maj przyczepw i nie cz si z komi.

9.2. Budowa mikroskopowa minia poprzecznie

prkowanego
Jednostk strukturaln czynnego ukadu ruchu jest misie, ktry skada si
z wkien miniowych otoczonych bon cznotkankow. Grupy wkien mi-
niowych pokrywa omisna wewntrzna. Na zewntrz misie pokrywa omi-
sna zewntrzna. Cay misie lub zesp mini otacza mocna bona z tkanki
cznej wknistej zbitej, ktr nazywamy powizi. Naley ona do urzdze
pomocniczych minia. Pomaga w wykonywaniu skurczu przez misie szkiele-
towy.

Wewntrz kadego wkna miniowego poprzecznie prkowanego znajduj

si wkna kurczliwe miofibryle, sarkoplazma (cytoplazma) oraz wiele jder
komrkowych. Na kocu wkna miniowego miofibryle przebijaj sarkolem-
m i tworz wkienka cignowe. Wkienka cignowe cz si i buduj
cigno.

9.3. Budowa miofibryli

Wkno miniowe ma odcinki o wikszym i mniejszym wspczynniku za-
amania wiata. Odcinki silniej zaamujce wiato tworz ciemniejsze prki
anizotropowe A, odcinki sabiej zaamujce wiato tworz jasne prki izo-
tropowe I. Prki A oraz I le naprzemiennie i tworz poprzeczne prkowa-
nie wkna miniowego. Wkienko miniowe, czyli miofibryla skada si z
grubych i cienkich nitek biaek kurczliwych. Nitk grub tworz czsteczki
miozyny. Kada czsteczka zawiera dwa cikie i cztery lekkie acuchy poli-
 77
Ukad ruchu szkieletowy i miniowy

peptydowe. Nitka cienka zawiera czsteczki aktyny oraz biaka regulatorowe

tropomiozyn i troponin.
Sarkomer jest to odcinek miofibryli znajdujcy si midzy dwiema bonami
granicznymi Z. Obejmuje jeden cay prek anizotropowy (A) i ssiadujce
z nim dwie powki prka izotropowego (I). Prek anizotropowy tworz gru-
be nitki miozyny i aktyna. Prek izotropowy tworz cienkie nitki aktyny.
S one doczepione do bony granicznej Z, ktra dzieli kady prek izotro-
powy na dwie powki nalece do dwch ssiednich sarkomerw (rys.46).

Rys. 46. Sarkomer w czasie rozkurczu. I - prek izotropowy, A - prek anizotropowy, Z - bona
graniczna, S - sarkomer, 1 aktyna, 2 - miozyna.

Nitki cienkie (aktyny) wchodz pomidzy nitki grube (miozyny). W czasie

skurczu minia nitki cienkie wsuwaj si pomidzy nitki grube i wszystkie
prki I staj si niewidoczne. W czasie rozkurczu nastpuje proces odwrotny
nitki cienkie wysuwaj si spomidzy nitek grubych, a prki I staj si ponow-
nie widoczne. Jest to tak zwany mechanizm lizgowy skurczu miofibryli.

Budow sarkomeru mona to przedstawi w postaci wzoru:

SARKOMER = Z + I + 1A + I + Z

9.4. Rodzaje mini szkieletowych

Uoenie czci cignistej i misnej minia jest rne i dlatego istniej r-
ne ksztaty i nazwy mini.
Ze wzgldu na ksztat wyrniamy nastpujce rodzaje mini:

1) minie dugie, najczciej wystpujce w koczynach;

2) minie krtkie, wystpujce wok krgosupa i staww;
 78
Ukad ruchu szkieletowy i miniowy

3) minie paskie, wystpujce w cianach jamy brzusznej, klatki piersio-

wej; maj one cigno kocowe w postaci szerokiej bony rozcigna; na-
ley do nich np. przepona oraz misie najszerszy grzbietu;
4) minie mieszane okrne, wystpujce wok szpary ust, szpary powie-
kowej, odbytu, cewki moczowej. Inna nazwa to minie zwieracze.

Biorc pod uwag uoenie wkien miniowych wzgldem cigna wyr-

niamy (rys. 47):

1) minie wrzecionowate wkna misne le rwnolegle do siebie

wzdu osi dugiej osi minia;
2) minie pierzaste;
3) minie ppierzaste;
4) minie zawierajce cigno rdminiowe dwubrzucowe.

Rys. 47. Schemat budowy mini szkieletowych rodzaje mini. 1 misie wrzecionowaty,
2 misie ppierzasty, 3 misie pierzasty, 4 misie dwugowy, 5 misie paski,
6 misie dwubrzucowy, 7 misie paski brzucha z cignami rdminiowymi (bon
cignist)

Ze wzgldu na liczb cigien i przyczepw pocztkowych oraz liczb brzu-

cw wyrniamy:

1) minie dwugowe np. misie dwugowy ramienia;

2) minie trjgowe np. misie trjgowy ramienia;
3) minie czworogowe np. misie czworogowy uda.
 79
Ukad ruchu szkieletowy i miniowy

9.5. Podzia mini ze wzgldu na czynnoci ruchowe

Ze wzgldu na czynnoci ruchowe minie szkieletowe dzielimy na:

1) zginacze, ktre zginaj koczyny, np. misie dwugowy ramienia;

2) prostowniki, ktre prostuj koczyn, np. misie trjgowy ramienia;
3) przywodziciele, ktre przywodz koczyny do tuowia;
4) odwodziciele, ktre odwodz koczyny od tuowia;
5) obrotniki zewntrzne i wewntrzne, ktre obracaj koczyn wok osi;
6) zwieracze, ktre zaciskaj cewk moczow i odbyt, s wok szpary ust
i szpary powiekowej.

W wykonywaniu ruchu, na przykad przy zginaniu lub prostowaniu koczy-

ny, zazwyczaj bierze udzia kilka mini. Minie, ktre wsppracuj (wsp-
dziaaj) w wykonywaniu ruchu, nazywamy miniami wspdziaajcymi (sy-
nergistycznymi). Minie, ktre bior udzia w wykonywaniu ruchw w prze-
ciwnych kierunkach nazywamy, miniami przeciwniczymi (antagonistyczny-
mi). Przykadem mini synergistycznych, ktre bior udzia w zginaniu ko-
czyny grnej w stawie okciowym, s: misie dwugowy ramienia oraz mi-
sie ramienny. Przykadem mini przeciwniczych s: misie trjgowy ra-
mienia i misie dwugowy ramienia, ktre zginaj lub prostuj koczyn gr-
n w stawie okciowym.
Czy wiesz, e
Urzdzenia pomocnicze minia to:
1) pochewka cigna uatwia przesuwanie si cigna podczas ruchu mi-
nia;
2) powie miniowa bona cznotkankowa (tkanka czna zbita) otacza
pojedynczy misie lub grup mini synergistycznych;
3) przegroda midzyminiowa oddziela minie antagonistyczne;
4) kaletka maziowa wydziela ma, ktra uatwia przesuwanie si cigna;
5) trzeszczki wystpuj w pobliu niektrych staww w koczynach,
przykadem najwikszej trzeszczki jest rzepka chronica staw kolanowy
od przodu.

9.6. Fizjologia skurczu minia

Reagowanie minia na podranienie nazywamy pobudliwoci. Wewntrz
wkna miniowego znajduje si ukad sarkotubularny, ktry bierze udzia
 80
Ukad ruchu szkieletowy i miniowy

w przenoszeniu pobudzenia z synapsy nerwowo-miniowej do wntrza caego

wkna miniowego. Ukad sarkotubularny to jest ukad kanalikw i cystern
tworzonych przez bony retikulum sarkotubularnego wewntrz miocytw tkanki
miniowej poprzecznie prkowanej. Odpowiada on za przenoszenie pobudze-
nia w komrce i uwalnianie jonw wapniowych. Jony Ca2+ inicjuj skurcz mio-
fibryli. W stanie spoczynku bona komrkowa wkna miniowego ma adunek
dodatni na zewntrz, a ujemny wewntrz jest spolaryzowana. Bona komr-
kowa ma tak zwany potencja spoczynkowy. Pod wpywam impulsu nerwowe-
go do szczeliny synaptycznej wydziela si acetylocholina (neuroprzekanik).
Pod wpywem acetylocholiny zmieniaj si waciwoci bony komrkowej
wkna miniowego. Otwieraj si kanay transportu jonw sodowych (Na +).
Jony sodu (Na+) szybko wnikaj do wkna miniowego i bona komrkowa
ulega depolaryzacji, co zapocztkowuje powstanie potencjau czynnociowego
wkna miniowego. Depolaryzacja rozprzestrzenia si na ca powierzchni
bony komrkowej i do wntrza wkna za pomoc ukadu sarkotubularnego.
Na skutek tego uwalniaj si jony wapniowe (Ca2+). Wolne jony wapniowe
cz si z podjednostk C troponiny, zmniejszaj jej powinowactwo do aktyny.
Po odczeniu si troponiny czsteczki aktyny stykaj si z gowami czsteczek
miozyny. ATP wie si z gwk miozyny oraz z czsteczk aktyny. Nastpnie
ATP rozpada si uwalnia si energia, ktra powoduje wsuwanie si cienkich
nitek aktyny pomidzy grube nitki miozyny i skurcz miofibryli. Skurcz minia
szkieletowego wyjania teoria lizgowa.
Czy wiesz, e
Troponina skada si z trzech podjednostek (T, I, C). Jest to biako regulato-
rowe, ktre znajduje si na czsteczkach tropomiozyny. Ponadto wie ona
aktyn, hamuje jej kontakt z miozyn oraz czy si z jonami wapniowymi.
Jony wapniowe cz si z podjednostk C troponiny.
Pojedynczy skurcz minia szkieletowego trwa od 7,5 ms do 100 ms w za-
lenoci od rodzaju minia. Po skurczu minia nastpuje jego rozkurcz.

Wyrniamy dwa rodzaje pojedynczych skurczw mini szkieletowych:

1) skurcz izotoniczny nastpuje, kiedy wkna miniowe skracaj si i mi-

sie kurczy si, ale napicie minia nie zmienia si, a przyczepy mi-
nia zbliaj si do siebie.
2) skurcz izometryczny nastpuje, gdy napicie wkien miniowych
zwiksza si, a dugo wkien miniowych i minia nie zmienia si.

Wkna miniowe reaguj na pobudzenie (impuls nerwowy) na zasadzie

wszystko, albo nic to znaczy kurcz si cakowicie lub nie kurcz si
 81
Ukad ruchu szkieletowy i miniowy

w ogle. Sia skurczu caego minia zaley od iloci pobudzonych jednocze-

nie wkien miniowych. Pobudzenie wszystkich wkien miniowych po-
woduje skurcz maksymalny minia.
Jeden neuron czy si z wieloma wknami miniowymi. Buduje on jed-
nostk motoryczn. Jedna komrka nerwowa unerwia od 10 do 200 wkien
miniowych. Wszystkie minie szkieletowe maj tak zwany tonus, czyli nie-
wielkie napicie wstpne spowodowane czynnoci mdku.

Czy wiesz, e
Ponadto w miniach szkieletowych wystpuj:
skurcze tcowe zupene, gdy impulsy nerwowe pobudzaj misie
w odstpach czasu krtszych ni pojedynczy skurcz minia; powoduj
bolesny i dugotrway skurcz;
skurcze tcowe niezupene, gdy impulsy nerwowe pobudzaj misie w
odstpach czasu duszych ni pojedynczy skurcz minia; pozwala to na
czciowy rozkurcz minia np. przy normalnym chodzeniu; tak pracuje
wikszo mini szkieletowych;
skurcze auksotoniczne, gdy wkna kurcz si i zwikszaj napicie, np.
przy chodzeniu i bieganiu.
W miniu sercowym wyrniamy skurcz izowulometryczny podczas fazy
napinania mini cian komory serca.

9.6.1. Przemiany chemiczne i energetyczne w miniach

Bezporednim rdem energii potrzebnej do skurczw mini jest ATP, czy-
li adenozyno-5'-trifosforan. Ten zwizek chemiczny powstaje w kadej ko-
mrce organizmu ludzkiego w wyniku tlenowego utleniania glukozy w procesie
oddychania tlenowego.

Czy wiesz, e
Utlenianie nie zawsze zachodzi w warunkach obecnoci tlenu. W sensie
chemicznym utlenianie to reakcja chemiczna, w ktrej zwizek chemiczny
lub pierwiastek przechodzi z niszego na wyszy stopie utlenienia, co jest
rwnowane z oddaniem elektronw na akceptor, ktry jednoczenie ulega
redukcji.
 82
Ukad ruchu szkieletowy i miniowy

Sumaryczne rwnanie reakcji oddychania tlenowego w komrkach mi-

niowych przedstawia si nastpujco:

C6H12O6 + 6O2 + 36 ADP + 36 Pi = 6 CO2 + 6 H2O + 36 ATP

Katalizatorami tej reakcji s enzymy oddechowe, ktre znajduj si w cyto-

plazmie i mitochondriach komrki. W reakcji bior rwnie udzia przenoniki
kationw wodoru (protonw) i akceptory elektronw NAD+ i FAD.
W komrkach innych ni miniowe moe powstawa 38 czsteczek ATP netto
z jednego mola glukozy. Jest to zwizane z mniejsz iloci energii potrzebnej
do transferu zwizkw chemicznych przez bony mitochondrialne. ATP jest
zwizkiem wysokoenergetycznym, ktry rozkadajc si na ADP i reszty fosfo-
ranowe (Pi), wydziela du ilo energii. Mona powiedzie, e ATP jest uni-
wersalnym magazynem i przenonikiem energii u organizmw ywych. Pro-
duktami reakcji oddychania tlenowego jest woda, dwutlenek wgla i ATP.
Rozkad ATP na ADP i reszty fosforanowe (Pi) powoduje wyzwolenie duej
iloci energii, ktra jest wykorzystywana do pracy minia. Tylko 2025% po-
wstajcej energii jest uywana do skurczw minia. Pozostae 7580% ener-
gii zamienia si w ciepo.

Oddychanie tlenowe odbywa si w czterech etapach. S to:

1) glikoliza;
2) reakcja pomostowa (oksydacyjna dekarboksylacja pirogronianu);
3) cykl Krebsa (cykl kwasu cytrynowego, cykl kwasw trikarboksylowych
[TCA]);
4) acuch oddechowy.

1) Glikoliza (szlak metaboliczny Embdena-Meyerhofa-Parnasa) odbywa si

w cytoplazmie komrki. Glikoliza to cz wsplna dla oddychania tlenowego
i beztlenowego. Glukoza w warunkach tlenowych przeksztaca si w dwie cz-
steczki kwasu pirogronowego (CH3COCOOH), dwie czsteczki NADH oraz
dwie czsteczki ATP (netto), powstajce w wyniku fosforylacji substratowej.
W warunkach beztlenowych kwas pirogronowy przeksztaca si w kwas mleko-
wy.
2) Reakcja pomostowa (oksydacyjna dekarboksylacja pirogronianu). Po-
wstajcy kwas pirogronowy jest transportowany do matrix mitochondrium
(transport aktywny). Tutaj ulega on dekarboksylacji (jest to odczenie CO2)
i czy si koenzymem A. Tworz si dwie czsteczki acetylokoenzymu A
(acetylo-CoA), dwie czsteczki CO2 i dwie czsteczki NADH. NAD+ jest ak-
ceptorem elektronw (e) i kationw wodoru (H+).
 83
Ukad ruchu szkieletowy i miniowy

Sumaryczna reakcja tworzenia acetylo-CoA wyglda nastpujco:

NAD+ NADH

CH3COCOO + H SCoA CO2 + CH3COSCoA

pirogronian koenzym A acetylo-CoA

3) Cykl Krebsa, cykl kwasu cytrynowego (TCA) zachodzi take w matrix

mitochondrium.

Rys. 48. Schemat cyklu Krebsa

Cykl Krebsa to cig wielu reakcji enzymatycznych. Jego zadaniem jest utle-
nienie dwuwglowej grupy acetylowej poczonej z koenzymem A. Podczas
jednego obrotu cyklu Krebsa jedna czsteczka acetylo-CoA czy si z cz-
steczk szczawiooctanu i powstaje cytrynian kwas cytrynowy. Cytrynian
przeksztaca si w izocytrynian, ktry ulega dekarboksylacji i dehydrogenacji
(poprzez odczenie CO2 i H+ oraz elektronw e). W ten sposb powstaje
-ketoglutaran oraz czsteczka CO2 i czsteczka NADH. W dalszych reakcjach
-ketoglutaran ulega oksydacyjnej dekarboksylacji i dehydrogenacji powstaje
czsteczka CO2 oraz czsteczka NADH. Powstaje bursztynylo-CoA. Nastpnie
bursztynylo-CoA przeksztaca si w bursztynian. Na tym etapie reakcji cyklu
Krebsa zachodzi fosforylacja substratowa z GDP (guanozyno-5'-
difosforanu) powstaje czsteczka GTP (guanozyno-5'-trifosforanu). Koenzym A
zostaje odczony. Dehydrogenacja bursztynianu powoduje powstawanie fuma-
ranu i czsteczki FADH2. Pniej reakcje cyklu przebiegaj nastpujco: fuma-
ran czy si z czsteczk wody (H2O) i przeksztaca si w jabczan. Dehydroge-
 84
Ukad ruchu szkieletowy i miniowy

nacja jabczanu z wytworzeniem czsteczki NADH powoduje powstanie szcza-

wiooctanu, wyjciowego substratu cyklu Krebsa. Cig reakcji biochemicznych
cyklu Krebsa zamyka si. Naley pamita, e do cakowitego utlenienia jednej
czsteczki glukozy niezbdne s dwa obroty cyklu Krebsa. Schemat cyklu
Krebsa przedstawia rysunek 48.

4) acuch oddechowy i fosforylacja oksydacyjna, to wiele reakcji bio-

chemicznych katalizowanych przez enzymy w czasie, ktrych powstaje wik-
szo energii procesu oddychania. Proces ten polega on na przeniesieniu elek-
tronw (e) i protonw wodoru (H+) z NADH i FADH2 na tlen czsteczkowy
(O2). W wyniku tych reakcji powstaje woda (H2O) i ATP.

2e + 2H+ + O2 = H2O

U organizmw eukariotycznych acuch oddechowy przebiega na wewntrz-

nej bonie mitochondrium. Przepyw elektronw przez wewntrzn bon do
przestrzeni midzybonowej zachodzi za pomoc przenonikw elektronw.
W acuchu oddechowym akceptorami elektronw s np. FMN, ubichinon,
dehydrogenaza NADH, koenzym Q, cytochromy (a, a3, b, c, c1), oksydaza
cytochromowa biaka enzymatyczne. Wyzwala to proces transportu protonw
i elektronw przez bon wewntrzn mitochondrium do przestrzeni midzybo-
nowej. Elektrony przechodz z jednego cytochromu na drugi i trac energi.
Istniejcy gradient protonowy (elektrochemiczny) jest si, ktra powoduje
syntez ATP. Podczas syntezy ATP protony znajdujce si w przestrzeni mi-
dzybonowej s przenoszone z powrotem do matrix mitochondrium. Kanaem
transportowym dla protonw jest biako syntaza ATP, ktre jest w wewntrz-
nej bonie mitochondrium. Proces syntezy ATP podczas acucha oddechowego
nazwa si fosforylacj oksydacyjn. Z czsteczki NADH powstaj 3 czsteczki
ATP, natomiast z czsteczki FADH2 powstaj 2 czsteczki ATP. W sumie z
utlenienia jednego mola glukozy maksymalnie moe powsta 36 lub 38 czste-
czek ATP. Energia chemiczna ATP zostaje zuyta do procesw yciowych ko-
mrki. Mitochondria s struktury oddechowe, w ktrych powstaje energia nie-
zbdna do ycia komrki i caego organizmu.

9.6.2. Zmczenie minia, pogotowie energetyczne

Podczas bardzo intensywnych skurczw minia wzrasta zuycie tlenu, ktry
jest niezbdny do produkcji energii. W ten sposb powstaje niedobr tlenu we
wknach miniowych dug tlenowy. W takim przypadku produktem koco-
wym glikolizy jest kwas mlekowy (C2H4OHCOOH), ktry gromadzi si we
 85
Ukad ruchu szkieletowy i miniowy

wknach miniowych. Powoduje on zmczenie minia. Wzrastajce stenie

kwasu mlekowego odbiera si jako doznanie blu w trakcie zbyt intensywnego
wysiku. Przy niedoborze tlenu nie moe powstawa odpowiednia ilo energii
do pracy minia. Organizm w tej sytuacji przyspiesza oddychanie i czstotli-
wo skurczw serca, aby doprowadzi wicej tlenu do kadego wkna mi-
niowego. Jednak nie zawsze jest to skuteczne za mao tlenu dociera do w-
kien miniowych, co powoduje zmczenie minia i zaprzestanie jego skur-
czw. Konieczny jest wic odpoczynek minia.

Podczas odpoczynku minia nie powstaje kwas mlekowy. Kwas mlekowy,

ktry powsta podczas intensywnej pracy wkien miniowych, jest transporto-
wany przez krew do wtroby. W wtrobie kwas mlekowy jest rozkadany na
glukoz i wod. Ten proces nazywa si glukoneogenez. Po dwch godzinach
od ustania zbyt intensywnego wysiku fizycznego cay kwas mlekowy zostaje
odprowadzony z mini. Nadmiar glukozy w wtrobie przeksztaca si w gliko-
gen [(C6H10O5)n]. Ten proces nazywa si glikogenogenez.

Pogotowie energetyczne. We wknach miniowych znajduje si fosfokre-

atyna. Jest to zwizek wysokoenergetyczny, ktrego rozkad na biako krea-
tyn i grupy fosforanowe (Pi) dostarcza energii. Grupy fosforanowe (Pi) -
cz si z ADP i powstaje ATP. Uwaa si, e fosfokreatyna stanowi najwaniej-
sze rdo energii w pocztkowej fazie wysiku. Jest gwnym i jedynym sub-
stratem energetycznym do resyntezy ATP podczas pierwszych 10 sekund wysi-
ku o maksymalnej intensywnoci. Rozkad fosfokreatyny jest wykorzystywany
podczas sytuacji ekstremalnych wymagajcych maksymalnego wysiku mini
szkieletowych.

Czy wiesz, e
Zesp opnionego blu miniowego (DOMS). Bl mini, ktry wystpuje
zwykle po 24 do 72 godzin od wzmoonego wysiku fizycznego nazwany cza-
sami zakwasem, nie jest spowodowany kwasem mlekowym, lecz jest zwi-
zany z wystpowaniem drobnych zniszcze mechanicznych w strukturze tkan-
ki miniowej, powstajcych w trakcie intensywnego wysiku. Nazwa DOMS
pochodzi od angielskiego okrelenia: Delayed Onset Muscle Soreness.