Geloof & ethiekIht Pagina 1 van 21

Ethiek Bront Moraaltheologis, Zoekprocsnde de

De

GAWNor Goed Absolt Waardige Normn. E Prescriptif

Goed Handelnd Voorschrift Concrtsrt Nastrvswrdge
Ervarende Eignschapn v MOS, Menslke Orgnstrsche
Samenlving. E Moreel Adjectif Principilt Kwestieuze
Haalbare A-morele Etiqtte, e Immorele Contrstvrng
Positft Wrdbtroknh. H Moral Gehel v Normn & Wardn
Dat InGrInsCul Als Richtlijn vr h Handelen Beschouwt,
Zelfmoordterrtse Opofferingsmraal v Gewoon Zedlke
Mores. H Synonieme thos, Vaste Gezindh, Individult
Egalisring. D Morale Ethos Termt DEBSS REW Dscriptve
Emprse Bestudrng, Sociologish & Systmtisch, Reflctve
EthiekWens. De Ethica Nicomachea Deugdnleert Systmtisch h
Wat Hoe & vDe Praktsche , Wetnschplke Studie Moraal. De vd

Normtieve Intntionle Motivatie Handelt Juiste Meta-

Mogelijkheidsvwdn. Noodz Geloof Natuurwet Moreel
Fictionalisme]
e Kwestieus Nt Christelijke Eigenh. Bijbelse Waarden Normen De Menselijke
Persoon Als Ethische Maatstaf (Personalisme). Eer & Geweten
Natuurwetsdenken Deugden, Passies & Plichten. Autoriteit Ethiekt Genade.
Rechtvaardigheid Lieft Eigendom. Bezitterige Armoede Straft Herstellende
Vergeving. Vrede Oorlog Diversiteit.] Wat is ethiek? Welke zijn de bronnen van
moraaltheologie? Ethiek als zoekproces; Wat is het ts goed en kwaad? Is goed/kwaad absoluut of
relatief? Waarden: op zz nastrevenswaardige ervaringen, situaties, stand v zaken, of eigenschappen v
mensen, organisaties of zelfs ve samenleving (wat we waarderen) Normen: concrete voorschriften
omtrent goed handelen (prescriptief) Moreel als adjectief: morele principes = gn econoe principes;
of: morele kwestie = gn kwestie van praktische haalbaarheid; moreel = tegengestelde van a-moreel
(bv. etiquette, esthetiek, : vork ligt goed, kleed is goed gewassen, het regent, ik ben ziek) dit is nt
moreel : het is immoreel of inhumaan (negatve contrastervaring veronderstelt +ve
waardenbetrokkenh) Definities Moraal: h geheel v normen & waarden/ opvattingen
regels, gebruiken over goed & kwaad handelen, dat e individu of e groep,
instelling of cultuur als e belangrijke richtlijn vr h eigen handelen beschouwt
(bv. zelfmoordterrorisme als gevolg ve opofferingsmoraal); mos mores (Lat): gewoonte, zede
Moraal = +/- synoniem vr h ethos (thos, vaste gezindh); Bv. ethos v individualisme, v egalisering
Ethos en moraal: descriptieve termen kan je empirisch bestuderen vanuit psych, soci, culturele
antropologie, ethologie (gedrag v mensen, v (andere) zoogdieren) Ethiek: normatief gaat over h
wenselijke (objectief, intrinsiek (?) goed) & gekenmerkt door systematische reflectie Normatief:
richtinggevend omtrent doen en laten, een norm gevend, voorschrijvend Aristoteles gebruikt term
ethiek voor het eerst, cf. praktische filosofie: wat is het goede en hoe doe ik het? (cf. Ethica
nicomachea) virtualreligion.net/vri/ (Book I, par. 1) voor het eerst in een hele systematische
deugdenleer. Ethiek: de wetenschappelijke of systematische studie vd moraal OF
systematische reflectie ph ethos bredere definitie: ethiek als reflectie op het handelen v
mensen onder het opzicht van goed en kwaad Normatieve eth (lend v descriptieve
ethi): denkt na over intentie en motivatie (ethisch goed/slecht) en handeling/act (eth
juist/verkeerd) Meta-eth: aard v morele uitspraken, mogelijkhsvrwrdn v morele
uitspraken (bv. is geloof noodzakelijk voor ethiek? Valt ethiek af te leiden van uit de
natuurwet?, Moreel fictionalisme, etc. Noodz Geloof Natuurwet Fictionalisme.
 Geloof & ethiekIht Pagina 2 van 21

Wat is moraaltheologie? D Moraalthgie Ondrdeelt Systmtis d

Theologise Kritische Reflctie Handlnde Mens Opzicht v Goed oD i/h

& Menswrdig Licht Geloof Ordning v Plke Relgze Opvatgn

In h VH . De ie

Samnhangnd Gehl Zondge, Gnadg Schepnde, Vltoide Vrlosnde

v

Milieu-Feministen Zondige Genade Schept Voltooide Vrlosnde

. De

Milieu-Femnstn Imago Dei Creation Salvationt CJ Compassion

De

Justice RR KPG SCCt NCU Rede Reflctert Kritise Plausible

. De De

Gelfwrdige Systematise Consistnte Cohrntie Non-Contrdctionle ,

Universaliseerbaarh Denknd Ovr Handlnde Mesn Goed Doen, . Al &

Moralsrn Vastleggrs Gevaarlijke Regelethische Laat-Modrne

Barmhrtige Zelfdoding, Contradictorisch Vroeger Heilig Leven.
D Oproepnde Vrij Handlnde Vrantwrdlkh Met Volle Instmmng
Weet Bewust Wat Mn Doet, Doodzndlke Voorwdlke Zwaarwgnd
Snoer Zondr Vrijh gn Mraliteit Gvaarlk Snelle De-culpbilisring
. , !D

Belangt Vrije Vrntwoordlkh Vor Waardgh elk Menslk Subject. d v

Aquinos Actus Humanus Hominis Kranst Stombot ,Typis Menslk

Dierlk Handelende Vrijhdsloze Reflex Spelnde Waarden Opzicht .H

v Goed Menswrdig t Uitvoerbarh, Fair Trade Gehele Mens

& v . De

Bschowt Gzondh Prsonalsme Intgraal Adequaat Personlsme

De vH & .H

vJanssens Benadert Menselke Persoon Integraal Adequaat Als

d &

e Subject In Lichamelijkh, E Stuk vd Materile Wereld Elkaar . Op

Gerichte Levende Groepen Structureren Instellende Historische

Fundamenteel Gelijke Oorspronkelijkh WAMbeHa Wijsgrig . Het

Antrplgsh Mensbld Hngt Histrse Menswrge Contxt af v . De

Eudmonise Bestming Glukzaligt Goede Ziel Deugdethiek E . De

Geluksleert Eindoel Mesotes Phronesis Personalisme vJanssens

Het , .H

Benadert d Menselke Persoon Integraal & Adequaat Als Subject e In

Lichamelijkh Stuk Materile Wereld. Op Elkaar Gerichte Levende

,E vd

Groepn Structrrn Instllnde Historse Fundmntl Gelke Oorsprnklkh .

Over wat goed is om te doen, hoe e goed mens worden Gevaar om te moraliseren en dus om teveel te willen vastleggen
(regeleth); om laat-moderne overtuigingen (barmhartigh als motief bij hulp tot zelfdodng) contrdctrsch z mt vroegre overtgngn

Licht Geloof Fides Quaerens Intellectum

(leven = heilig) H vh , ,

Bront Sriftlke OPB, Hermeneutise Interpretatielr .

DeTradinele Open Normativity Past Leergezagt of the

Islamse Raad v Theologen, Ervaren Rede. Oproep om te

handelen in vrijh en verantwoordelijkh (horen samen) Vrij met volle instemming; bewust = weten wat men doet: Om ve
 Geloof & ethiekIht Pagina 3 van 21
doodzonde te kunnen spreken, moeten 3 voorwaarden tegelijk vervuld z: Elke zonde die e zwaarwegende materie tot object heeft en
die begaan wordt met volle kennis en weloverwogen toestemming, is e doodzonde (cf. Katech, nr. 1857) Zonder vrijh, gn moraliteit!
Gevaar v te snelle de-culpabilisering (onvrij want slechte jeugdtijd) Belang vrijheid en verantwoordelijkheid voor de waardigheid van
elke mens als Actus humanus (Aquino -, 1225-1274):
subject (cf. hoofdstuk over personalisme).
handeling die een mens op een typisch menselijke wijze stelt. Actus hominis: dingen die mensen
doen zoals de dieren, met minder vrijheid dus, bv. een reflex-reactie, een woede-uitbarsting, agressiviteit,
etc. Om te weten of iets belangrijk is vanuit moreel standpunt: vraag stellen welke waarden op het spel
staan (bv. menselijke waardigheid, bijdrage tot een gelukkiger samenleving, ) Handelen in relatie tot
zichzelf (eerste persoon: mezelf), tot de ander (tweede persoon: ik-jij/u), tot de samenleving (derde
persoon: de anonieme derde) of tot God (cf. ook personalisme) Ricoeur: de verantwoordelijkh id 1ste,
id 2de en id 3de persoon (4) Onder het opzicht van goed en kwaad, menswaardig/mensonwaardig
Esthetisch, uitvoerbaarheid, efficintie: d van ethisch bv. fair trade, oorlog t terrorisme, plastische
chirurgie, gezondheidsclaims in voeding, abortus goed en kwaad: de gehele mens (cf. personalisme)
(handelen van arts: is dit goed ifv gezondheid van patint integraal en adequaat beschouwd?) Mensbeeld
(cf. wijsgerige antropologie): wat menswaardig is hangt af v ons beeld over de mens
( historisch/contextueel gekleurd) Cf. vraag nr bestemming vd mens, heil, cf. eudemonie
(Aristoteles: gelukzaligheid): wat draagt bij tot geluk? (5) In h licht vh geloof ( fides quaerens
intellectum, geloof op zoek nr inzicht) Bronnen theologische ethiek:1. Schrift /
openbaring: belang kritische hermeneutiek (= interpretatieleer) cf. hst 3 2. Traditie: veelkleurig, dus
e open begrip (normativity of the past?) Orthodoxie wapenstok! Cf. Al de Liguori: weloverwogen
mildheid ts rigorisme e laxisme (ei 18e E) 3. Leergezag: kerk (katholieke kerk) (encyclieken, paus
4. Ervaring (+ rede) [Bronnende THETH
uitspraken, concilietekst) cf. hst9
Schriftelijk Openbaren Traditiet Normativity. Orthodoxe
Wapenstok Liguarit Leergezag. Katholieke Kerk ENcycliekt
Pauselijke Uitspraken , Ervarende Rede.]

Hst 2 Op zoek nr h christelijke verschil De eigenheid vd Ce

Basisvraagstellingen Vraagt ethiek om geloof? Kan je ethisch juist handelen als je gn christen
bent? Wat is eigen aan het ethische handelen van christenen?

Cf. verschil ts universaliteit vd ethiek (voor iedereen geldig, bv. mensenrechten) en

particulariteit/eigenheid/uniciteit/specificiteit (kenmerkend voor christenen/moslims, etc.)
Twee verschillende posities: autonome ethiek in christelijke context n geloofsethiek

Twee niveaus in ethiek: INTENTIO n ACTUS

Autonome ethiek in christelijke context: intentie/motivatie/gezindheid = deels particulier maar

bepaling van juist/verkeerd handelen is = gevolg van universele redenering

Geloofsethiek: intentie/motivatie/gezindheid = grotendeels particulier en benvloedt de bepaling

van juist/verkeerd handelen, hetgn dus ook deels uniek/specifiek/particulier is voor christenen.

Voor autonome ethiek in christelijke context is communicabiliteit van ethische richtlijnen zeer
belangrijk

Voor geloofsethiek is getuigeniskracht (licht voor de wereld) zeer belangrijk maar nt

Aanspreekbaarheid (het zich verantwoordelijk gesteld weten) gaat aan mijn vrijheid vooraf
Contrastervaring: inductief (van beneden/onder naar boven, van ervaring naar norm, van
concrete naar meer algemene) tgo deductief (van boven naar beneden, van norm naar
ervaring, van algemene naar toepassing)

Storende ervaringen van lijden, kwaad, onderdrukking, onrecht, ongeluk dat mensen overkomt
en waarover ze verontwaardigd zijn: bv. 0110 verdraagzaamheidsconcerten, betoging tegen
detentiecentra voor illegalen

Contrast: botst met bepaald waarde-aanvoelen (bv. reacties bij beelden over
dierenmishandeling)
Geloof & ethiekIht Pagina 4 van 21
Schokkende ervaringen roepen morele woede op: basis voor ethische reflectie en handelen

Voor Schillebeeckx: voor-religieuze ervaringen!

Mt 25, 31-46: Wanneer de Mensenzoon komt, omstraald door luister en in gezelschap van alle
engelen, zal hij plaatsnemen op zijn glorierijke troon. Dan zullen alle volken voor hem worden
samengebracht en zal hij de mensen van elkaar scheiden zoals een herder de schapen vd
bokken scheidt; de schapen zal hij rechts van zich plaatsen, de bokken links. Dan zal de koning
tegen de groep rechts van zich zeggen: Jullie zijn door mijn Vader gezegend, kom en neem deel
aan het koninkrijk dat al sinds de grondvesting vd wereld voor jullie bestemd is. Want ik had
honger en jullie gaven mij te eten, ik had dorst en jullie gaven mij te drinken. Ik was een
vreemdeling, en jullie namen mij op, ik was naakt, en jullie kleedden mij. Ik was ziek en jullie
bezochten mij, ik zat gevangen en jullie kwamen naar mij toe. Dan zullen de rechtvaardigen
hem antwoorden: Heer, wanneer hebben wij u hongerig gezien en te eten gegeven, of dorstig
en u te drinken gegeven? Wanneer hebben wij u als vreemdeling gezien en opgenomen, u
naakt gezien en gekleed? Wanneer hebben wij gezien dat u ziek was of id gevangenis zat en
zijn we naar u toe gekomen? En de koning zal hun antwoorden: Ik verzeker jullie: alles wat
jullie gedaan hebben voor een vd onaanzienlijksten van mijn broeders of zusters, dat hebben
jullie voor mij gedaan.

Correlatie ts christelijke identiteit en menselijke integriteit Geloof kan dus gn alibi leveren om
onverschillig te zijn tov hongerigen, migranten, gevangenen, zieken, etc.

Eschatologisch voorbehoud riskeert te leiden tot onverschilligheid en gebrek aan kritisch

engagement in samenleving: volledige heil is nooit hier op aarde gerealiseerd, want Rijk Gods is
wel reeds midden onder ons, maar ook steeds nog nt

Onderscheid ts formeel en inhoudelijk gekwalificeerd eschatologisch voorbehoud

Makkelijker om te zeggen wat nt id lijn van het Rijk Gods ligt dan wel! (= theologisch
gekwalificeerd als zonde)

Nooit spreken over ht komen van het Rijk Gods (alsof een bepaalde menselijk handeling
gelijk staat met RG) maar wel: iets ligt id lijn van RG (aperitiefje, primeur).

Is er een christelijke ethiek?

Na Vaticanum II (1963-65) ontstaat controverse:

Autonome ethiek in christelijke context: jaren 70-80

Tegenreactie: geloofsethiek

Autonome moraal: Alfons Auer

positieve waardering van secularisatie/wereld en vd rol vd mens

Leidt tot herinterpretatie vd bronnen vd morele kennis, onder meer tot een radicale kritiek op
het begrip menselijke natuur of natuurwet (cf. hoofdstuk 7) Autonome moraal Kenmerken:
eis van rationele mededeelbaarheid: in gesprek gaan met seculiere cultuur + ethisch
spreken = kan nt langer puur in theologische termen, want moet verstaanbaar zijn voor anders-
en nt-gelovigen

Sterke overtuiging van autonome moraal: het geloof in Christus neemt nts weg van wat echt
menselijk is en voegt er ook nts aan toe.

Ethisch handelen = toetssteen van geloof en heeft getuigeniswaarde

Geloof & ethiekIht Pagina 5 van 21
Welke bijdrage kan de christelijke openbaring nog leveren aan de ethiek? (in christelijke
context)

Wat is de impact van het geloof op de ethiek van christenen, als op inhoudelijk ethisch vlak zij
nt beter dan anderen weten wat goed/juist is?

Nieuwe interpretatie (Schillebeeckx): openbaring vertolkt/maakt duidelijk wat id

schepping/geschapen realiteit al lang aanwezig was, bv. christelijk huwelijk: uitdrukking van
menselijke liefde

Geloofstraditie levert specifieke motivatie/intentie (Fuchs)

Integratie (Auer): schepping biedt een verstaanshorizon voor autonomie want autonomie is
eigenlijk theonomie en ethisch handelen is een antwoord op de roeping in Christus

Visie autonome ethiek in christelijke context: Geloof/evangelie verheldert het

a quo (waardoor): bron van morele autonomie + motivatie/bewogenheid (bv. scheppingsgeloof

als drijfveer voor ethische inzet)

& ad quem (waartoe): ultieme betekenis van het handelen (bv. meewerken aan Rijk Gods)

NT: QUOD (dat, wat): concrete normen, handelingen

Kritische noot bij autonome ethiek Autonome ethiek in christelijke context = gebaseerd op
scherpe tweedeling ts natuur-persoon-autonomie en bovennatuur/geloof/openbaring

Zie ook de kritiek van Jans op de te scherpe scheiding ts geloof en ethiek en de waarschuwing
voor de verglijding naar een seculiere ethiek of een louter autonome ethiek

Wat met de morele bevoegdheid van het kerkelijk leergezag?

Verliezen we hierdoor nt een vast fundament voor morele normen?

Wordt het morele oordeel nt t subjectief?

Voor deze vragen, zie latere uitwerking id cursus

Geloofsethiek Reactie op autonome moraal in christelijke context

Drie kritieken

1. Te optimistisch mensbeeld: autonome zelfbepaling door rede? Mens = begrensd, zondig

2. Autonomie = vaak gebaseerd op athestische visie, gedragen door secularisatie en

relativisme, vandaar dat morele normen nt meer absoluut zijn maar relatief
(consequentialistisch (gevolgen), utilitaristisch (nut), eudemonistisch (geluk))

3. Bevordert subjectivisme: verdeeldheid onder christenen want ethische visies zeer

uiteenlopend, soms zelfs tegenstrijdig + dissensus met leergezag van bisschoppen en paus

Geloof = meer dan intentie of extra motivering: geloof draagt eigen morele waarden aan + op
niveau van concreet gedrag ook specifieke christelijke moraal

Christenen hebben deels andere waarden en normen dan nt-christenen. Bijbel biedt specifieke
waarden aan en kan nt herleid worden tot enkel verstaanshorizon

Leergezag vd kerk (zeer) belangrijk

Nadruk op eigen identiteit en unieke positie van christenen (een confessionele en ecclesiale
ethiek)
Geloof & ethiekIht Pagina 6 van 21
Geloofsethiek poogt dualisme te overwinnen maar vervalt soms in ander uiterste: fidestisch
fundamentalisme (= onredelijk veel belang hechten aan letterlijke navolging van bijbeltekst,
pauselijke uitspraak, traditie-element)

Uitdaging vd postmoderniteit Totale betekenis van het ethisch leven kaderen (nt louter focus
op redelijk oordeel)

Voorbij oordelen over geoorloofdheid van concrete handelingen

Waarom op een bepaalde manier handelen, hoe hangt het geheel van het handelen samen met
een bepaalde verhaaltraditie, aandacht voor spiritualiteit, etc.

Zijsprong: Geloof en politiek Hebben christenen een eigen partij van en voor christenen nodig?

Wat is christelijk id politiek en wat nt?

Biedt het christelijke geloofsverhaal bepaalde klemtonen?

Motivatie/intentionaliteit

Discussie over waardenhirarchie (bv. optie voor de armen)

Visie op mens, samenleving en rol vd overheid (subsidiariteitsprincipe, rentmeesterschap, etc.)

En wat met de bijbelse ethiek? Uw rijk kome, uw wil geschiede?

Verdere vraagstelling: Doen wat God wil?

Over gehoorzaamheid aan God en over de verhouding ts geloof en rede, of geloof en rationeel
ethisch denken.

(Bush jr. aan het begin van Irak-oorlog) "Landgenoten, de gevaren voor ons land en de wereld
zullen worden overwonnen. Wij zullen deze tijd van levensgevaar doorkomen en doorgaan met
vredeswerk. Wij zullen onze vrijheid verdedigen. Wij zullen anderen vrijheid brengen. En wij
zullen zegevieren. Moge God ons land en allen die het verdedigen zegenen."

"Amerika is een vrij volk en beseft dat iedereen recht heeft op vrijheid, dat de toekomst van elk
land gebaseerd is op vrijheid. De vrijheid die ons zo dierbaar is, is gn geschenk van Amerika
aan de wereld, maar van God aan de mensheid.
Wij Amerikanen, wij geloven in onszelf, maar nt alleen in onszelf. Wij beweren nt dat we alle
wegen vd Voorzienigheid kennen, maar we geloven erin en we kunnen ons verlaten op de
liefhebbende God, de vader van alle leven en vd geschiedenis.
Moge Hij ons leiden idze moeilijke tijden en moge God de Verenigde Staten van Amerika blijven
zegenen."

Over de maieutische dialectiek ts christelijk Godsgeloof en ethische verantwoordelijkheid

dialectiek: denken in termen van stelling, tegenstelling, synthese/ verwijzend naar het over en
weer, leidend tot nieuwe vruchtbare inzichten

maieutisch: van maieutiek: verloskunde, verwijzend naar de methode van leren door vragen,
tot dieper inzicht komen door steeds nieuwe vragen te stellen

Ethisch denken stelt vragen aan Godsbeeld en aan wat wij als wil van God omschrijven
(voorbeeld tsunami: is dat a-morele gebeurtenis of kan men spreken in morele categorien als
door God gewild?)

Ons beeld ve geassocieerde God, een op mensen bedachte God sluit uit dat de tsunami
gezien wordt als straf Gods

Geloofsopvattingen en ethisch denken dagen elkaar uit en verrijken elkaar, maar zijn nt in
tegenstrijd.
Geloof & ethiekIht Pagina 7 van 21
Illustratie: Wil van God? De catastrofale gebeurtenissen in Pakistan zijn gn toeval, aldus veel
protestanten id getroffen regio. Zo ook zei de Thaise ds. Saengkong uit Bangkok over de
tsunami: "God stuurde welbewust de watervloed naar Indonesi, Sri Lanka en ons land. Het
gaat erom dat we Zijn hand opmerken en de betekenis gaan begrijpen.

Enkele reacties:

1. Misschien ben ik wel een domkop, maar waarom zou het nt kunnen: dat God zo ingrijpt.
Eigenlijk heb ik ook liever zo'n God, dan ene, die met lede ogen toeziet, wat er daar in Thailand
gebeurde...

2. Dat meen je toch nt cht mag ik hopen? Want wie weet hoeveel totaal onschuldige levens
waaronder veel kinderen, de lievelingen van Jezus, er bij die ramp verloren gingen. Heb jij echt
veel liever een wrekende God? De verkeerde dingen die in Thailand (en vergis je nt, trouwens
ook elders id wereld en ook in Nederland) gebeuren, gebeuren door de vrije wil vd mens die
voor het verkeerde kiest!
Als God een God zou moeten zijn die mensen die zondigen door rampen ombrengt, dan zou de
hele wereld kunnen ophouden te bestaan. God is liefde en wil het goede voor de mens.

3. Wie "de Heere" zijn wil zo precies kent, moet wel over een directe telefoonlijn met hierboven
beschikken. Vertel dat aan die duizenden onschuldige slachtoffers. Misdadig gewoon om
onschuldigen zo te culpabiliseren (de schuld te geven).

Een andere interpretatie van Gods wil: Paus Johannes Paulus II: VATICAANSTAD
(RKnieuws.net) - "God laat ons mensen nooit id steek, zelfs nt tijdens de moeilijkste en meest
pijnlijke beproevingen", dat zei paus Johannes Paulus II zondag naar aanleiding vd zeebeving in
Zuidoost-Azi (2005):
"God laat zijn aanwezigheid voelen id concrete toepassing van zijn gebod dat aanspoort tot
liefde tot de naaste", zo zei de paus. "Deze evangelische boodschap geeft de wereld hoop op
voorwaarde dat we leven id liefde van God", voegde hij er aan toe. (tb)

Normatief voluntarisme (waarom-daarom: antwoord gebaseerd op pure wil, los van redelijke
argumenten) tgo normatief realisme (normen zijn gebaseerd op de realiteit, op hoe de
werkelijkheid, die rationeel te begrijpen is, ineen zit, en zijn nt willekeurig)

Divine Command theory: iets is goed omdat God het zegt (= willekeurige God die ons verstand
compleet te boven gaat)

tgo iets is Gods wil juist omdat het goed is (Gods wil ligt id lijn van ethische criteria van
menswaardigheid want God wil het goede)

Godsbeeld: op menselijkheid bedachte God, geassocieerde God, God die wil wat voor mensen
(ethisch) goed/juist is, ethisch gekwalificeerde God

De wil van (deze) God staat nt tegenover wat mensen als ethisch goed/juist beschouwen

Gehoorzamen aan deze God wil zeggen: ethisch goed/juist handelen volgens ook redelijke en
ervaringsgebaseerde categorien

Door ethisch goed/juist te handelen gehoorzaamt men aan de wil van God = argumentatie id
lijn vd autonome ethiek in christelijke context

In een strikte geloofsethiek zegt men: als je doet wat God wil (volgens de traditie, leergezag,
bijbel), handel je sowieso goed - ook al lijkt dat soms in te gaan tegen de menselijke ervaring
(Na het woord van God gaat het verstand op slot)

Dergelijke redenering biedt de basis voor onveranderbare normen vanuit het geloof en mist
openheid op wereld

Godsbeeld dat door J. Jans naar voren wordt geschoven = geassocieerde God, ethisch
gekwalificeerde God
Geloof & ethiekIht Pagina 8 van 21
Interpretatie van traditie: gn star en onveranderlijk na te volgen geheel, maar de neerslag van
ervaringen en ontmoetingen, die telkens opnieuw in een nieuwe context moeten gelezen en
genterpreteerd worden.

Rijk Gods: gn voorgegeven, vaststaand idee, wel een concrete opdracht, die de ervaring ve
nieuwe identiteit, de overrompelende Christuservaring, in het concrete leven telkens opnieuw
gestalte wil geven

Hoe spreken over bijbelse ethiek?

Indicatief imperatief

Genade - Wet

Gave - opgave

Christuservaring - uitdrukking van nieuwe identiteit in steeds nieuwe contexten

Gn geopenbaarde waarheden (revealed morality) gn vaststaande wetten en normen uit

bijbel/traditie afgelijnd

Wel: geopenbaarde realiteit (revealed reality), die om een menselijk antwoord vraagt

Antwoord: hiervoor is interpretatie nodig (hermeneutiek), rekening houden met context, nieuwe
situaties, (bv. evolutie op het vlak van ethisch denken id bijbel zelf - Gods woord kan op
steeds nieuwe wijze genterpreteerd worden, gezien de nieuwe contexten)

Heil en normativiteit Lineaire (rechtlijnige) opvatting: Gods wil volbrengen leidt tot
straf/beloning

Voorbeeld: (R. Ganzevoort) Een vd deelnemers aan mijn onderzoek naar seksueel misbruikte
mannen vond dan ook zijn inspiratie id heiligen die leden in opdracht vd Vader. Dat gaf hem het
gevoel dat zijn lijden tenminste nog ergens goed voor was en de hoop dat God zelf hem
daarvoor zou belonen. Pas na vele jaren van verwrongen zelfbeelden en vastlopend
functioneren ontdekte hij dat een dergelijke houding wel vroom lijkt maar geestelijk nt gezond
is.

Dialectische opvatting: feitelijk ethisch goed/juist handelen bemiddelt heil, God op het spoor
komen in het ethische.

Mogelijke kritiek Wordt geloof nt gereduceerd tot ethiek, of: zegt men zo nt dat als men
ethisch leeft, dat dan voldoende is (cf. visie we geven onze kinderen goede waarden mee, dat
noemen we een christelijke opvoeding)(cf. visie godsdienstonderwijs: vooral leren denken over
bepaalde ethische themas).

Antwoorden op de mogelijke kritiek Mt 25: via concrete ethische handelingen heeft men deel
aan Gods koninkrijk

Als God liefde is en een ethisch gekwalificeerde God, dan sporen van God in het ethische
handelen. Cf. dubbelgebod vd liefde (Mt 22,37-40, Mc 12,29-31, Lc 10,27): Godsgeloof en
ethisch handelen = twee kanten vdzelfde medaille.

Opgelet voor een te sterk correlatie-denken: ook nadruk op het verschil ts ethiek en geloof,
maar verschil wil nt zeggen tegenstrijdigheden of onverzoenbaarheden, maar wel:
complementair, nt tot elkaar reduceerbaar.

Menselijke eigen verantwoordelijkheid als wil van God Merks: Redelijkheid en rationeel ethisch
handelen is gehoorzaamheid aan Gods wil. Om te weten wat Gods wil is, heeft men nood aan
rede (andere wetenschappen). Gods wil is nt letterlijk in bijbel of traditie geopenbaard.

Moraaltheologie is meer dan het uitleggen van schrift, traditie en leer vd kerk. Als
moraaltheologen enkel uitleggers van traditie zijn, plaatsen ze zichzelf in hoekje. Ze laten
Geloof & ethiekIht Pagina 9 van 21
christelijke ethiek dan tot iets worden dat enkel voor christenen relevant is en id samenleving
nts te zeggen heeft. Als men te sterk focust op het unieke vd christelijke moraaltheologie, zou
datgene wat men anderen te zeggen heeft wel eens kunnen verdwijnen of uit het oog verloren
worden.

De cursus biedt een inleiding id relatie ts geloof, levensbeschouwing en ethiek. De idee ve christelijk
genspireerde verantwoordelijkheidsethiek wordt ontwikkeld tegen de achtergrond vd traditie vd
theologische ethiek. De volgende thema's komen aan bod:

1. Wat is ethiek en welke zijn de bronnen vd moraaltheologie?

2. Op zoek naar het christelijke verschil: over de eigenheid vde christelijke ethiek

3. De bijbel en christelijke ethiek

4. Waarden en normen

5. De menselijke persoon als ethische maatstaf (personalisme)

6. Eer en geweten

7. Natuurwetsdenken

8. Deugden, passies en plichten

9. Autoriteit en ethiek

10. Genade, rechtvaardigheid en liefde

11. Eigendom, bezit en armoede

12. Straf, herstel en vergeving

13. Vrede en oorlog

14. Diversiteit

Wat is ethiek?

Welke zijn de bronnen van moraaltheologie?

Ethiek als zoekproces

Wat is het verschil ts goed en kwaad?

Is goed/kwaad absoluut of relatief?

Waarden en normen

Waarden: op zichzelf nastrevenswaardige ervaringen, situaties, stand van zaken, of nastrevenswaardige

eigenschappen van mensen, organisaties of zelfs ve samenleving (wat we waarderen)

Normen: meer concrete voorschriften omtrent goed handelen (prescriptief)

Moreel Moreel als adjectief:

Geloof & ethiekIht Pagina 10 van 21
morele principes = gn economische principes; of: morele kwestie = gn kwestie van praktische haalbaarheid;
moreel = tegengestelde van a-moreel (bv. etiquette, esthetiek, : vork ligt goed, kleed is goed gewassen, het
regent, ik ben ziek)

dit is nt moreel : het is immoreel of inhumaan (negatieve contrastervaring veronderstelt positieve

waardenbetrokkenheid)

Enkele definities Moraal: het geheel van normen en waarden/ opvattingen regels, gebruiken omtrent goed
en kwaad handelen, dat door een individu of binnen een groep, instelling of cultuur als een belangrijke
richtlijn voor het eigen handelen wordt beschouwd (bv. zelfmoordterrorisme als gevolg ve
opofferingsmoraal)

Komt van mos mores (Latijn) : gewoonte, zede

Immanente (on)gerechtigheid?
De discussie naar aanleiding van het interview van aartsbisschop
Lonard.

Op 14 oktober 2010 ontstak een storm van verontwaardiging over een fragment uit een interview waarid
Belgische aartsbisschop Lonard zijn persoonlijke mening gaf over Aids (welke in dit geval niet samenvalt
met die van de katholieke Kerk.) Naast de verhouding geloof-wetenschap, gaat het daarbij ook over de
kwestie van schuld en gerechtigheid. In dit document achtereenvolgens het letterlijke citaat, dan een
katholieke auteur die zich in naam van Jezus afzet tegen Lonards standpunt en het standpunt van iemand
die als niet-katholiek de kritische vraag stelt of al die verontwaardigde opiniemakers niet onbewust toch een
beetje hetzelfde denken als Lonard.

*Letterlijk citaat:

"Men heeft ooit eens aan Johannes Paulus II de vraag gesteld of aids een straf van God was. Hij heeft toen
heel wijs geantwoord dat het erg moeilijk is Gods bedoelingen te kennen. Ikzelf redeneer helemaal niet in
dat soort termen. Ik zie idze epidemie dus geen straf, hoogstens een soort immanente gerechtigheid, een
beetje zoals we op het ecologische vlak soms de rekening gerepresenteerd krijgen voor wat wij het milieu
aandoen. Misschien wreekt ook de menselijke liefde zich soms als ze slecht behandeld wordt, zonder dat
daarvoor een transcendente bron tussenbeide moet komen. Misschien is het een soort immanente
gerechtigheid, maar wat de concrete oorzaken betreft, moeten de artsen ooit in staat zijn te zeggen hoe deze
ziekte is ontstaan, hoe ze aanvankelijk werd doorgegeven en dan verder verspreid raakte. (...) Maar
Geloof & ethiekIht Pagina 11 van 21
algemener beschouwd, houd ik het bij iets id orde van een soort immanente gerechtigheid. Slecht omgaan
met de fysieke natuur brengt haar ertoe ons op onze beurt slecht te behandelen en slecht omgaan met de
diepere aard van de menselijke liefde mondt ten slotte altijd uit in catastrofes op alle niveaus."

(uit: Louis Mathou, Gesprekken met Mgr. Lonard, Lannoo, 2010, pp.173-174.)

NB: Verderop in het interview pleit Lonard ook voor zorg en mededogen voor mensen die besmet zijn met
AIDS.

Immanente gerechtigheid: wat bedoelt de aartsbisschop daar

precies mee? De Leuvense theoloog Lieven Boeve vindt hem niet erg
consequent.
(Reactie Lieven Boeven, Decaan Fac. Godgeleerdheid Leuven in Knack)

'Ik zie idze epidemie dus geen straf, hoogstens een soort immanente gerechtigheid, een beetje zoals we op
het ecologische vlak soms de rekening gepresenteerd krijgen voor wat we het milieu aandoen. Misschien
wreekt ook de menselijke liefde zich soms als ze slecht behandeld wordt, zonder dat daarvoor een
transcendente bron tussenbeide moet komen.'

Toen deze uitspraak vorige week uit het pas vertaalde interviewboek Monseigneur Lonard: Gesprekken
werd gelicht, stak een storm van verontwaardiging op. Hij had weliswaar, zo verdedigde de aartsbisschop
zich tijdens een persconferentie, alleen willen verwijzen naar mensen die hiv oplopen ten gevolge van
promiscue gedrag, niet naar kinderen die met hiv geboren worden of naar mensen die hiv krijgen na een
bloedtransfusie, maar het bleek olie op het vuur. Zelfs de Gentse bisschop Luc Van Looy nam afstand van
Andr-Joseph Lonard.

Blijft de vraag: hoe komt Lonard erbij? Is 'immanente gerechtigheid' een bekend concept in het katholieke
wereldbeeld? 'Lonards denken is geworteld id zogenaamde natuurwet', legt de Leuvense theoloog Lieven
Boeve uit. 'Wie vertrekt van de natuurwet, koppelt een beschrijvende uitspraak aan een morele uitspraak.
Mensen die roken, hebben meer kans op longkanker. Mensen die onveilige seks hebben met wisselende
partners, hebben meer kans op hiv. Dat zijn beschrijvende uitspraken over de werkelijkheid. Nu, volgens het
natuurwetdenken zit er een redelijkheid en moraliteit id werkelijkheid, omdat God die werkelijkheid per slot
van rekening geschapen heeft. En dus kun je een beschrijvende uitspraak koppelen aan een morele uitspraak:
de werkelijkheid is goed zoals ze is, omdat ze door God geschapen is.'

Toch is de aartsbisschop niet helemaal consequent, vindt Boeve. 'Aan de ene kant zegt hij dat aids geen straf
is, en niet door God gewild. Anderzijds vindt hij het wel een vorm van immanente gerechtigheid. Dat is
vreemd, omdat het toch God is die als schepper de morele orde id schepping heeft gestopt. In feite spreekt
de aartsbisschop zichzelf een beetje tegen. Zeker als je er ook rekening mee houdt dat promiscue gedrag
alleen maar je kns op hiv verhoogt. Er is geen automatische link tussen individuele verantwoordelijkheid en
immanente gerechtigheid. Het blijft altijd een loterij - en dat is dus helemaal niet rechtvaardig.'

Lonards visie op homoseksualiteit past in datzelfde natuurwetdenken, zegt Boeve. Als God de mens
geschapen heeft als man en vrouw, met het oog op voortplanting, dan druist homoseksualiteit daartegenin en
gaat het om 'onnatuurlijk' gedrag. 'En dat botst met onze moderne gevoeligheden. Niet iedereen gaat er nog
van uit dat God de wereld geschapen heeft.'

Ook binnen de kerk is het natuurwetdenken niet meer vanzelfsprekend. Boeve: 'Tijdens het tweede Vaticaans
concilie kwam het christelijk personalisme als alternatief naar voren. Binnen het personalistische denken
zoekt men de universele moraal niet meer te funderen id structuur van de werkelijkheid, maar id menselijke
persoon en alle relaties die de mens kan aangaan - met God, met de samenleving, met de medemens, met de
natuur. Bij de discussie over anticonceptie, bijvoorbeeld, is de vraag dan niet of God dat gewild heeft toen
Geloof & ethiekIht Pagina 12 van 21
hij de wereld schiep, maar of het de menselijke relaties ten goede komt. Hetzelfde geldt voor
homoseksualiteit. Toen de Gentse bisschop verklaarde minder problemen te hebben met duurzame
homoseksuele relaties, sprak hij vanuit het personalisme.'

Toen Paulus VI in 1968 de encycliek Humanae Vitae de wereld in stuurde, was een meerderheid van de
leden van de voorbereidende commissie gewonnen voor de personalistische visie. Maar in zijn encycliek
had de paus het uiteindelijk voor het zeggen, en dus werd het de natuurwet: anticonceptie is tegennatuurlijk
en dus verboden. Aartsbisschop Lonard zit nog altijd op die lijn. 'Maar de discussie binnen de kerk over de
seksuele ethiek is daarom niet gestopt', aldus Boeve. 'Dat blijkt uit de uitspraken van monseigneur Van
Looy.'

Jol De Ceulaer
2010 Roularta Media Group

Immanente ongerechtigheid
Aartsbisschop Andr Lonard noemt aids een vorm van 'een soort immanente gerechtigheid'. Dat maakt
ophef, waarna de aartsbisschop zegt dat de uitspraak uit haar context is gerukt. In die context lezen we dat
de aartsbisschop uitdrukkelijk zegt dat hij het terzake niet eens is met de positie van paus Johannes Paulus II
(de aartsbisschop zal waarschijnlijk ook niet verrast zijn als niet iedereen het met zjn positie eens is).
Blijkbaar wilde Johannes Paulus II niet volledig uitsluiten dat aids een straf van God zou kunnen zijn.
Gelukkig sluit aartsbisschop Lonard dit laatste volledig uit als hij zegt: 'Ik zie idze epidemie dus geen straf,
hoogstens een soort immanente gerechtigheid'. Hij zegt dus uitdrukkelijk dat aids geen straf van God is. Zijn
positie is dan ook helemaal niet theologisch. Hij verdedigt veeleer een geseculariseerde versie van de
theologie van de straffende God.

Vroeger werden ziektes gezien als straf van God, nu zijn mensen geneigd te zeggen dat ziektes een gevolg
zijn van ons eigen gedrag. We worden ziek omdat we teveel gewerkt, gerookt, gegeten,... hebben. De
geneeskunde heeft ons leren beseffen dat er immanente banden zijn tussen ons gedrag en onze gezondheid.
Intussen is dit soort denken zowat bij iedereen doorgedrongen.

Deze banden 'rechtvaardig' noemen, gaat echter vl verder. Hier gaat inderdaad een gevarendriehoek
flikkeren. Het doet ons denken aan onze kinderjaren, toen onze ouders ons wilden doen geloven dat als we
niet gehoorzaamden de immanente straf onmiddellijk zou volgen. Een ongehoorzaam kind dat vijf minuten
later tegen de kast liep, had zijn straf 'verdiend'. Soms leek het ook precies zo, zelfs als de 'straf' met de
'misdaad' helemaal niets te maken had.

'Gerechtigheid' noemt aartsbisschop Lonard dit. Hij veronderstelt hier een begrip van rechtvaardigheid dat
ervan uitgaat dat misdadigers gestraft moeten worden en onschuldigen vrijgesproken. Maar id bijbelse
traditie is 'gerechtigheid' een veel rijker begrip. Hier gaat het veeleer over de trouw van God voor de mens,
scheppingstrouw en verbondstrouw, voor de mensen, ook wanneer het menselijk handelen tekort schiet en
faalt. Gerechtigheid is gegrond in Gods onvoorwaardelijke liefde. Maar zelfs als men meegaat id staalharde,
dualistische opvatting van gerechtigheid die aartsbisschop Lonard hanteert, klopt er iets niet. Het is niet zo
dat iedereen die onethisch of losbandig leeft, ziek wordt en bovendien worden heel veel mensen ziek die
totaal onschuldig zijn. Dat is niet alleen zo met roken maar ook met aids. Vanuit dit perspectief vinden we id
'natuur' veeleer een immanente ongerechtigheid.

Als bepaalde ziektes, zelfs principieel beschouwd immanent rechtvaardig zouden zijn, zouden alle
inspanningen deze ziektes te genezen of te lenigen ingaan tegen deze gerechtigheid. Het is precies een van
de grootste verworvenheden van de joodse en christelijke traditie dit mythologisch verstaan van ziekte
radicaal in vraag te stellen, de veroordelende houding ten opzichte van zieke mensen te doorbreken en
ziektes te beschouwen als iets dat we moeten bestrijden. Dit staat niet ter discussie. We vragen ons af of
aartsbisschop Lonard zich niet bewust is van het gevaar dat uitgaat van zijn stelling. Men zou hem kunnen
(mis)verstaan als weinig barmhartig. Er zou zelfs iets van leedvermaak in kunnen worden gezien. 'Eigen
schuld, dikke bult'; 'boontje komt om zijn loontje'. Dat kan toch nooit zijn bedoeling zijn?
Geloof & ethiekIht Pagina 13 van 21
Kortom, de stelling van aartsbisschop Lonard dat aids wellicht immanente gerechtigheid zou kunnen zijn,
is een privmening. Deze stelling is geen weergave van de leer van de katholieke Kerk, integendeel, ze botst
met de leer van de Kerk op verschillende belangrijke punten. Ze gaat in tegen de christelijke traditie van
onvoorwaardelijke en liefdevolle zorg voor de zieke mens en ook grotendeels tegen het actuele gelovige
aanvoelen van de kerkgemeenschap ('sensus fidelium').

Reimund Bieringer,
Didier Pollefeyt
(hoogleraren aan de faculteit Godgeleerdheid aan de KU Leuven)

Marcel Broesterhuizen, wat is immanente gerechtigheid?

Recent is een Nederlandse vertaling uitgekomen van een boek dat vier jaar geleden is geschreven door de
aartsbisschop van Mechelen, Lonard. Er is heel wat tumult rondom een passage uit dit boek ontstaan,omdat
Lonard AIDS daarvan zei dat men dat hoogstens een vorm van "immanente gerechtigheid" zou kunnen
noemen. Naar aanleiding van deze uitspraak is veel geroepen, veel emotie geuit, maar mogelijk ook weinig
nagegaan waar het nu precies om gaat. Ik zou daar een viertal opmerkingen over willen maken.

Wat is immanente gerechtigheid?

Lonard zegt in zijn uitspraak dat voor hem AIDS geen straf van God is, en dat hij niet wenst te redeneren in
dat soort termen. In het citaat heeft Lonard het over AIDS ten gevolge van promiscue seks: ook in dat geval
mag en kan men niet van straf spreken. Toch leggen de commentaren een verband met "straf", vanwege het
gebruik van het woord "gerechtigheid". Reden dus om na te gaan wat "immanente gerechtigheid" is. Het is
een niet geheel exacte vertaling van een wat verwarrend begrip.

"Immanent" duidt erop dat het gaat om iets dat binnen de natuurlijke, geschapen orde ligt, iets dat
opgesloten is id aard van de dingen. "Immanent" staat tegenover "transcendent", een begrip waarmee we
datgene aanduiden dat boven de materile, geschapen werkelijkheid uitstijgt, voor gelovigen God. Bij
immanente gerechtigheid is dus geen factor van buitenaf, ook God niet, rechtstreeks als uitvoerder van een
vonnis betrokken.

"Immanente gerechtigheid" is een vertaling van het Franse "justice immanente". Dit begrip is het eerst
gebruikt door de negentiende-eeuwse Franse socialistische filosoof Proudhon: hij duidde ermee aan dat
bepaalde ontwikkelingen in economie en maatschappij vanzelf tot bepaalde gevolgen ten positieve of ten
negatieve leidden. Het kapitalisme leidt er vanzelf en onstuitbaar toe dat de rijken steeds rijker en de armen
steeds armer worden, en het lot dat de armen treft leidt er vanzelf toe dat zij in opstand komen. In die zin
wreekt het kapitalisme zichzelf, er is geen enkele rechter voor nodig die er een oordeel over uitspreekt. In
die zin betekent "justice" iets anders dan gerechtigheid zoals wij dat in het Nederlands gebruiken. Het gaat
om een moreel neutrale gebeurtenis die id aard van de dingen besloten ligt.

Proudhons begrip "justice immanente" gaat terug op de filosofie van de pre-Socratische filosoof
Anaximander van Milete. Hij was genteresseerd in het fenomeen van evenwicht id natuur. In zijn
voorstelling waren alle gebeurtenissen id natuur als leden van een gerechtshof, die bij elke verstoring van
het evenwicht id natuur als een tegenreactie uitspraken waardoor het evenwicht id natuur zich kon
herstellen. Negatieve, ongewenste gebeurtenissen vinden plaats wanneer een verstoring van het evenwicht
binnen de natuur zich wreekt.

Het is niet moeilijk om verschillende fenomenen id wereld van vandaag te noemen, waarin menselijk
handelen zichzelf idze zin "wreekt". In het verleden wreekte het gebruik van bepaalde drijfgassen in
spuitbussen zich door het verdwijnen van de ozonlaag. Excessief gebruik van fossiele brandstof wreekt zich
door het broeikaseffect. Overvloedig gebruik van dierlijke vetten wreekt zich in hart- en vaataandoeningen.
Geloof & ethiekIht Pagina 14 van 21
Zeggen we daarmee dat het verdwijnen van de ozonlaag, het broeikaseffect en hart- en vaataandoeningen
iets te maken hebben met gerechtigheid of vonnis? Nee, doorgaans waren mensen zich niet bewust van de
gevolgen. Dit soort gedragingen krijgt pas een ethische dimensie als men er willens en wetens mee doorgaat.

Het begrip "justice immanente" is ook gebruikt - en daar zit een belangrijke bron van onduidelijkheid - door
psychologen, in navolging van de Franse psycholoog Jean Piaget. Piaget constateert dat kinderen op een
bepaalde leeftijd ervan overtuigd zijn dat goed gedrag vroeg of laat zal worden beloond en verkeerd gedrag
bestraft. Als kinderen dan iets vervelends overkomt, dan moet dat wel ergens een straf voor zijn. Niet alleen
kinderen denken zo, ook veel volwassenen, en het heeft de eeuwen door religieuze mensen steeds voor een
probleem geplaatst: hoe kan bijvoorbeeld iemand als Job zoveel ellende over zich heen krijgen als hij toch
een rechtvaardig mens en geen zondaar is? Uiteindelijk is het toch "boontje komt om zijn loontje", of "eigen
schuld, dikke bult". Id wijze waarop Piaget het begrip "justice immanente" is gaan gebruiken, zit dus wel
een component van moreel oordeel en van onbarmhartigheid maar dat is dus niet de oorspronkelijke
betekenis van het begrip. Uit de context van Lonards uitspraak is het mijns inziens duidelijk dat hij dit soort
justice immanente niet bedoelde.

Naar mijn mening is het dan ook onjuist aan Lonard te verwijten dat hij een moreel oordeel over mensen
met AIDS uitspreekt. Hij heeft alleen willen zeggen dat promiscue sex tot een verspreiding van AIDS heeft
geleid. En zijn betoog kan - zoals uit de context van zijn uitlating zelf en vanuit latere interviews duidelijk
wordt - zeer zeker niet worden toegepast op mensen die door andere oorzaken AIDS hebben, zoals kinderen
van moeders met AIDS, verkrachte vrouwen, mensen die bloedtransfusie hebben ondergaan met besmet
bloed.

Achterhaalde natuurwetethiek?

Sommige commentatoren zijn van mening dat Lonard een privmening weergeeft die niet de visie van de
katholieke Kerk weergeeft. Anderen stellen dat Lonard zich baseert op een verouderde visie op katholieke
ethiek, namelijk een natuurwetethiek, terwijl deze door het Tweede Vaticaans Concilie zou zijn vervangen
door het personalisme. Natuurwetethiek baseert zich op innerlijke wetmatigheden en kenmerken van de
menselijke natuur, terwijl personalisme zich baseer op de waardigheid en de vrijheid van de menselijke
persoon.

In zijn commentaar op Rorate wijst bijvoorbeeld Mark Van de Voorde het natuurwetdenken radicaal af. In
zijn visie is wat de katholieke kerk natuur noemt, geen natuur maar cultuur. Zo poneert hij de stelling dat de
mens van nature geneigd tot bigamie, en dat het gebod van monogamie cultuur, geen natuur is. Hier zit een
misverstand. Wanneer de katholieke Kerk spreekt over de menselijke natuur, bedoelt zij niet alleen de
biologische en psychologische aspecten van de mens, maar het totaal van alle kenmerken die een mens tot
mens maken. Daar horen biologische, psychologische en sociale kenmerken bij, maar evengoed geestelijke
kenmerken, zoals het vermogen om een relatie met God aan te gaan en in vrijheid voor het goede te kiezen.
Idze visie is het feit dat het veel mensen niet lukt om monogaam te zijn, niet simpel weg het gevolg van een
Freudiaans determinisme waarin alle pakketjes seksuele energie en de hormonen hun uitweg moeten vinden,
maar wel het gevolg van een verstoring in, een gebrokenheid van de menselijke natuur. Volgens deze visie
leidt toegeven aan verstoring van de menselijke natuur tot verdere verstoring. Niemand kan ontkennen dat
het hebben van wisselende contacten een rol heeft gespeeld id verspreiding van AIDS en dat het enige dat
echt helpt - afgezien van de vraag of dat voor iedereen haalbaar is - volstrekte monogamie is. Maar dat
betekent niet dat daar per definitie sprake is van schuld: ook dit gedrag krijgt pas een ethische dimensie als
iemand dit willens en wetens doet.

Voor de katholieke kerk horen morele regels niet alleen tot het rijk van de cultuur, d.i. niet tot het rijk van de
willekeurigheid. Dat zou wel het geval zijn in een nominalistische benadering van moraal: "mensen zijn van
nature polygaam, maar ja, we moeten van God monogaam blijven - waarom precies, dat weten we niet, want
dat is voor ons verstand niet achterhaalbaar - , en als we niet monogaam blijven straft God ons met armoede,
natuurrampen, tsunami's en AIDS." Lonard wordt door zijn critici geplaatst id hoek van mensen die er dat
soort redeneringen op nahouden.
Geloof & ethiekIht Pagina 15 van 21

Het katholieke natuurwetdenken betekent dat mensen met bepaald gedrag niet kunnen doorgaan, omdat de
gevolgen te ernstig zijn. Het rijke Westen kn niet doorgaan met overconsumptie van voedsel, industrile
overproductie, verspilling van rijkdom, omdat we de schepping ermee ten gronde richten. In een tijd dat we
ons nog niet bewust waren van milieuverontreiniging en broeikaseffect, had dat soort gedrag geen ethische
dimensie en was het alleen "justice immanente". Maar als we willens en wetens doorgaan met verspilling, is
die ethische dimensie er wel. In het natuurwetdenken kunnen mensen niet zonder meer vanuit de vrijheid
van hun subjectieve geweten doen en laten wat ze willen en dat ligt moeilijk in onze hedendaagse westerse
cultuur.

Id katholieke natuurwetethiek gaat het niet alleen om casustische moraal die zich de vraag stelt wat mensen
wel en niet "mogen", maar om de vraag waarvan mensen werkelijk gelukkig worden. Als mensen anders
leven dan God voor hen heeft bedoeld, worden zijzelf of anderen daar uiteindelijk minder gelukkig van.
Worden mensen gelukkiger van polygamie of volledige seksuele vrijheid? Veel vrouwen in ieder geval niet.
In een echt monogame relatie bestaat niet alleen geen risico voor seksueel overdraagbare ziekten, maar hoeft
ook minder bezorgdheid te bestaan dat de partner vroeger of later toch een ander zal zoeken. Er is meer
ruimte om zichzelf helemaal onbeschermd aan de ander te geven, en daar kan een mens gelukkig van
worden.

Sluiten personalisme en natuurwetethiek elkaar uit?

Critici van Lonard stellen dat dit natuurwetdenken heeft afgedaan en plaatsen natuurwetdenken tegenover
personalistische ethiek. Zij wekken daarbij de suggestie dat het conciliedocument Gaudium et Spes een
nieuwe, personalistische ethiek in plaats van het achterhaalde, biologistische idee van de natuurwet is
gekomen. Reeds enkele jaren na het concilie zou met name met de encycliek Humanae Vitae de
personalistische ethiek weer aan de kant zijn gezet en zou restauratie van het natuurwetdenken hebben plaats
gevonden. Deze opvatting is theologisch en historisch aanvechtbaar.

Zo wijst een van de belangrijkste katholieke experts op het gebied van moraaltheologie en bio-ethiek Livio
Melina er in L'Agire Morale del Cristiano (Milaan: Jaca Book, 2002, p51) erop dat het onmogelijk is om
natuur en persoon, natuur en vrijheid van elkaar te scheiden. Men komt namelijk voor grote ethisch
problemen te staan wanneer men niet onderkent wat de vrijheid van de menselijke persoon te weeg kan
brengen in onder andere de biologische orde. Ik vraag mij af of dit wezenlijk anders is dan wat de
personalistisch ethicus Selling 1998 in zijn artikel The Human Person (in: Christian Ethics: An Introduction,
ed. Bernard Hoose, Collegevile, Minnesota: Liturgical Press, 1998, 95-109, p107) zegt over de gevolgen van
zichtverlies op de totaliteit van de menselijke persoon. Selling refereert daarbij aan een achttal dimensies
van de persoon die worden genoemd door de moraaltheoloog Louis Janssens, in Vlaanderen beschouwd
als de grondlegger van het personalisme. Deze dimensies zijn criteria om de menselijke persoon integraal
en adequaat te beschouwen. Verwaarlozing van een van die dimensies, bijvoorbeeld de lichamelijkheid van
de mens of de relatie van de mens met het milieu, kan volgens Selling betekenen dat men een bron van
morele verantwoordelijkheid verwaarloost. Selling zegt zelfs dat de consequenties daarvan ernstiger kunnen
zijn dan de verkeerde bedoelingen van mensen die bewust iets verkeerds doen. Ik vraag mij af of hiermee
werkelijk iets anders is bedoeld dan wat Lonard zegt.

Melina, die als centrale stelling heeft dat men moet uitgaan van de menselijke persoon als geestelijk-
lichamelijke eenheid als grondslag van het personalisme, heeft in belangrijke mate bijgedragen aan de
encycliek Veritatis Spendor van Johannes Paulus II. Van Johannes Paulus II is bekend dat hij van harte een
filosofisch en christelijk personalisme ondersteunde. De Amerikaanse theologe Janet Smith beschrijft in haar
artikel Natural Law and Personalism in Veritatis Splendor (in: Veritatis Splendor: American response,ed.
Michael Allsopp en John O'Keefe, Kansas City: Sheed and Ward, 1995, p.194) dat Veritatis Splendor een
synthese schept tussen het katholieke begrip van de natuurwet en de modernere begrippen natuurlijke
rechten en personalisme. Melina waarschuwt ervoor dat personalisme een containerbegrip zonder duidelijke
lading wordt als het niet duidelijk teruggaat op "de natuur van de persoon en diens handelingen" (Gaudium
et Spes, 51). Naar dezelfde paragraaf van Gaudium et Spes verwijst Louis Janssens in zijn beschrijving van
de uitgangspunten van personalistische ethiek (Louis Janssens, Particular Goods and Personalist Morals, in
Ethical Perspectives 6 (1):55-59, 1999, p55).
Geloof & ethiekIht Pagina 16 van 21

Ook de onlangs tot kardinaal benoemde Italiaanse moraaltheoloog Elio Sgreccia, voorzitter van de
Pauselijke Academie voor het Leven, wijst er idel 1 van Manuale di Bioetica (Milaan: Vita e Pensiero, p70)
op dat het lang niet altijd duidelijk meer is wat er onder personalisme wordt verstaan. Historisch gezien
onderscheidt hij drie betekenissen van personalisme. Het relationeel-communicatieve personalisme
benadrukt wordt vooral de waarde van de subjectiviteit in relaties met anderen. Het hermeneutisch
personalisme, dat teruggaat op Gadamer - een Duits filosoof in wie de traditie van het filosofisch idealisme
voelbaar is - kijkt vooral naar de rol van het subjectieve geweten bij het interpreteren van de werkelijkheid
vanuit het eigen voorverstaan. Een derde vorm van personalisme, waar Sgreccia en Melina voorstander van
zijn, is een ontologisch personalisme, dat het belang van relationele subjectiviteit en het eigen geweten
beslist niet onderschat, maar tevens wil onderstrepen dat de geestelijk-lichamelijke eenheid van de mens
daaraan ten grondslag ligt. Als men die geestelijk-lichamelijke eenheid van de mens, de menselijke natuur,
niet als grondslag neemt, holt men volgens Sgreccia het begrip persoon uiteindelijk uit. Alleen door in het
personalisme de menselijke natuur in haar totaliteit mee te nemen kan men een spiritualistische of
biologistische blikvernauwing voorkomen (vgl. de Italiaanse theoloog, bio-ethicus en politicoloog Michele
Aramini, in zijn werk Bioetica e Religioni, Milaan: Paoline, p55). Men dient zich af te vragen of een
beperking van het personalisme tot autonomie en relationaliteit of tot vrijheid van het subjectieve geweten
uiteindelijk niet zo een spiritualistische blikvernauwing is die uiteindelijk leidt tot uitholling van het begrip
"persoon". Zo'n uitholling zou kunnen zijn dat alles waarmee je jezelf in je relaties en ten opzichte van jezelf
goed voelt en waarvoor je een aannemelijk verhaal hebt, ethisch goed is.

Mijn conclusie is dat de stelling dat natuurwetethiek sinds het Tweede Vaticaans Concilie de plaats heeft
geruimd voor het personalisme, is zeker wanneer men daarmee een relationeel of een hermeneutisch
personalisme bedoelt, niet juist is. Overigens, juist het meenemen van het natuurwetdenken in het
personalisme biedt de garantie dat personalisme niet antropocentriscch wordt. De mens maakt deel uit van
de schepping, is de kroon op de schepping. Als de mens geweld pleegt tegen de schepping, dierenrechten
met voeten treedt, handelt hij niet alleen tegen de Schepper, maar ook tegen zijn eigen natuur en ondermijnt
hij zijn eigen geluk. Selling probeert in zijn artikel Is a Personalist Ethic Necessarily Anthropocentric? (in:
Ethical Perspectives 6 (1):60-66, 1999) aan te tonen dat personalisme niet per definitie antropocentrisch is,
maar refereert daarbij weer aan dezelfde passage in Gaudium et Spes 51, die door anderen wordt aangehaald
als argument om de natuurwet wel een plaats in het personalisme te geven.

Is scapegoating een uitweg uit de ellende?

De uitspraak van Lonard wordt gedaan id Nederlandse vertaling van een boek dat al vier jaar geleden in het
Frans is gepubliceerd. Al een paar uur na de publicatie van het Nederlandse boek hadden journalisten de
omstreden passage op bladzijde 173 gevonden, en uit hun context gerukt (vgl. het interview met Lonard
door Petra de Koning in NRC Handelsblad van 23 en 24 oktober). Lonard spreekt in dat interview over een
"obsessie" met zijn denkbeelden. Als deeltijds werkzaam in Vlaanderen en dus een relatieve buitenstaander
heb ik mij verbaasd over de opvallende heftigheid waarmee al geruime tijd in Vlaanderen op Lonard wordt
gereageerd. Ik kan alleen speculeren over de achtergronden.

Nog geen jaar geleden prees het katholieke weekblad Tertio de Vlaamse Kerk gelukkig omdat seksuele
misbruikaffaires zoals in Amerika, Ierland, Duitsland en Nederland er niet voorkwamen: we hadden dat al
gehad, id tijd van Dutroux. De Vlaamse Kerk prees zich gelukkig met haar gematigd vooruitstrevende
bisschoppen en alom geachte kardinaal, die zelfs na de dood van de vorige paus papabel werd geacht. Toen
vorig jaar Lonard tot aartsbisschop werd benoemd, was men in Vlaanderen diep teleurgesteld. De
bisschoppen moesten tot hun verbijstering een voorzitter accepteren die tot dan toe vanwege zijn
conservatieve opvattingen hun underdog was geweest. De verwarring werd alleen groter toen Van Gheluwe
werd ontmaskerd en toen in zijn kielzog bleek dat Danneels heel lang heel veel heeft toegedekt, en daarna
kwam het gedoe rond de commissie Adriaensen. De pijn dat men hoort tot een Kerk waarin dit soort dingen
gebeuren, de schaamte die men als gewoon kerklid, pastor, godsdienstleerkracht voelt als men als lid van
deze Kerk op deze zaken wordt aangesproken zoekt een irrationele uitweg in boosheid op Lonard. Ik denk
niet dat dat de oplossing is voor de Kerk van Vlaanderen, en de oplossing zou al evenmin zijn als men
Geloof & ethiekIht Pagina 17 van 21
Danneels, zelfs niet als men Van Gheluwe als zondebok zou aanwijzen. Scapegoating is ook een verstoring
van de menselijke natuur die tot verdere verstoringen leidt.

De Vlaamse Kerk leek heel lang een rustige, tolerante Kerk waarin men elkaar accepteert. Maar wat nu
manifest is geworden, is dat de Vlaamse Kerk al lang zeer gepolariseerd is geweest, maar op Vlamingen
eigen wijze: door elkaar uit de weg te gaan en gescheiden werelden op te bouwen. Ik denk dat dat
mechanisme moet worden doorbroken. De Vlaamse Kerk heeft geen serieuze boodschap meer voor de
mensen van vandaag als zij niet op alle niveaus de moed op brengt om een wellicht contraculturele stap te
doen en met elkaar in gesprek te gaan, ondanks alle verschillen. Als zij dat niet kan, is de leegloop van de
kerk een vorm van "immanente gerechtigheid".

Marcel Broesterhuizen
- Prof. t.b.v. leerstoel Pastoraat bij Doven, KU Leuven
- Diaken Bisdom Den Bosch, Nederland

Joseph Selling, Prof. moraaltheologie

Als moraaltheoloog, verbonden aan de Faculteit Godgeleerdheid te Leuven, voel ik me verplicht afstand te
nemen van de recente stellingnamen en uitspraken van aartsbisschop Leonard. In het bijzonder betreur ik het
dat de mening van de aartsbisschop gedentificeerd kan worden met wat in onze Kerk leeft. In dienst van de
geloofsgemeenschap proberen ook theologen immers de blijde boodschap van het evangelie te verkondigen,
en dit door de kern van die boodschap op een wetenschappelijk verantwoorde en redelijke manier uit te
leggen. Die kern is de liefde van een barmhartige God, die wij ontmoeten in Jezus Christus.

Er bestaat weinig twijfel dat de Kerk in zware crisis is wat betreft haar seksuele ethiek. Met deze crisis
wordt echter helemaal niet goed omgegaan als men complexe menselijke werkelijkheden beschrijft in al te
eenvoudige karikaturen, wat al te vaak gebeurt in uitspraken van kerkleiders over seksualiteit. Omdat deze
zo veraf staan van de concreet geleefde werkelijkheid is het resultaat dat bijna niemand nog echt luistert naar
wat ze over seksualiteit te zeggen hebben. Vooraleer te spreken, zouden kerkleiders best eerst wat luisteren.

Dat kansen hiertoe al te vaak gemist worden, wordt onder meer in volgend voorbeeldje duidelijk. Einde juli
2010 zijn meer dan 600 katholieke moraaltheologen uit de hele wereld in Trente, Itali, samen gekomen. Op
dit congres deed ieder spreker zijn of haar best om 'de regel' niet langer dan 20 minuten te spreken op te
volgen. Hierdoor was er in elke werksessie voldoende tijd om met collega's in dialoog te gaan: om te
luisteren, te discussiren, zowel gecorrigeerd als bevestigd te worden. Slechts zo kan het nadenken over
ethiek en ethisch handelen vooruitgang boeken. De twee interventies van bisschoppen vormden hierop
echter een uitzondering: beide bisschoppen gebruikten hun volle 45 minuten voor het voorlezen van hun
tekst en verlieten onmiddellijk daarna de zaal: geen vragen, geen gesprek, geen dialoog - geen vooruitgang.

In plaats van zich te verdedigen had aartsbisschop Lonard zich vrijdagmiddag beter beperkt tot volgende
eenvoudige toegeving: 'Sorry, ik was fout'.

Prof. Dr. Joseph Selling, S.T.D., moraaltheoloog

Barmhartigheid in plaats van gerechtigheid

(COLUMN VAN BERT CLAERHOUT, hoofdredacteur van KERK & leven)

Volgens mgr. Andr-Joseph Lonard is aids geen straf van God, hoogstens een soort van immanente
gerechtigheid". Deze en andere controversile meningen van hem dateren niet van vandaag. Ze stonden
onder meer al in het in 2006 gepubliceerde interviewboek Monseigneur Lonard. Entretiens avec Louis
Mathoux. De Franstalige pers stoorde er zich indertijd niet aan - ook al namen sommigen mgr. Lonard de
afgelopen week plotseling wel zwaar op de korrel. En de Vlaamse journalisten, tja, die lezen geen Franse
Geloof & ethiekIht Pagina 18 van 21
boeken meer. Pas toen mgr. Lonard van Namen naar Mechelen verhuisde en uitgeverij Lannoo brood zag in
een Nederlandse vertaling van het boek, ontstond daarover commotie.

Overigens was die commotie even voorspelbaar als terecht. Met het oog op de vertaling had mgr. Lonards
persmedewerker enkele passages aangeduid, waarvan blindelings kon worden voorspeld dat ze hevige
reacties zouden veroorzaken. De aartsbisschop liet de tekst echter ongewijzigd publiceren. En dus gingen de
poppen aan het dansen. Waarna mgr. Lonard zich prompt geroepen voelde uit te leggen wat hij bedoelde
met 'immanente gerechtigheid'. Hij benadrukte dat aids geen transcendente (van God afkomstige) oorzaak
heeft, maar dat die oorzaak veeleer in zichzelf ligt besloten - kortom, dat ze immanent is. Letterlijk: Als
iemand longkanker krijgt, door overmatig roken, is de kanker iets id orde van een soort immanente
gerechtigheid."

Van Dale omschrijft immanente gerechtigheid als een zich in het verloop van de geschiedenis
noodzakelijke en onvermijdelijk openbarende gerechtigheid". Die definitie suggereert dat er id
werkelijkheid 'iets' bestaat waardoor goed en kwaad id juiste proporties aanwezig zijn. Welnu, uitgerekend
het boek Job leert ons het tegenovergestelde. Immanente gerechtigheid houdt ook in dat mensen die zich
immoreel gedragen, daarvan gevolgen dragen die een soort gerechtigheid tot stand brengen. Het is zeer de
vraag of de werkelijkheid zo simplistisch in elkaar steekt. In die zin is het woord 'gerechtigheid' in mgr.
Lonards betoog dus niet op zijn plaats. Uiteraard is er een oorzakelijk verband tussen een promiscue leven
en aids, maar dat kun je nooit 'gerechtigheid' noemen. Hoe moet je die gerechtigheid interpreteren, als
sommigen met een promiscue levenswandel wl aids krijgen en anderen niet? En wat met de vele weerlozen
en onschuldigen die door de ziekte worden getroffen? Hoe valt dat te verzoenen met immanente
gerechtigheid?

Uiteraard heeft mgr. Lonard het recht uit te komen voor zijn mening. Vraag is of onze Kerk er idze tijd niet
meer baat bij heeft zich wat nederiger en bescheidener te gedragen. Er is momenteel weinig reden om
standpunten in te nemen die haar nog verder vervreemden van de samenleving. Al wie zich, professioneel of
als vrijwilliger, inzet in christelijke instellingen en organisaties of in parochies heeft het al moeilijk genoeg
zonder dat er nog voortdurend olie op het vuur wordt gegoten. Van een kerkleider mag toch worden
verwacht dat hij als een goede herder met hen rekening houdt?

Betekent dit dat we als geloofsgemeenschap in een hoekje moeten kruipen, wachtend tot het tij keert? Zeker
niet. Het blijft onze plicht te getuigen en te tonen dat Gods Blijde Boodschap ook voor deze tijd relevant is.
Jezus toonde hoe dat moet. Hij praatte met hoeren en tollenaars, Hij zocht de zieken op en genas ze. Het
stoorde Hem niet dat de mensen schande over Hem spraken, omdat Hij de sabbat overtrad of omdat Hij,
zoals in het geval van Zaches, te gast was bij iemand die bekendstond als een zondaar. Echte
barmhartigheid, zo leert de parabel van de barmhartige Samaritaan, is in je hart bewogen worden op een
niveau dat veel dieper reikt dan het denken over recht en onrecht.

Professor nog geen pastor

(Standpunt: Peter Vande Vyvere, Redactie Tertio)

Toen het originele Franstalige interviewboek Monseigneur Lonard vier jaar geleden verscheen, kraaide
geen haan naar de intussen beruchte aidspassage: "Ik zie idze epidemie dus geen straf [van God], hoogstens
een soort immanente gerechtigheid, een beetje zoals we op het ecologische vlak soms de rekening
gepresenteerd krijgen voor wat we het milieu aandoen." Vandaag, nu de bisschop aartsbisschop is geworden
en de kerk in een diepe crisis van seksueel misbruik is verzeild, is de verontwaardiging groot. Toegegeven,
het mediaspel dat zich rond de beruchte uitspraak ontvouwde, was niet fraai. In het boek formuleert
aartsbisschop Andr-Joseph Lonard, in een passage over de katholieke visie op seksualiteit, een nogal
technisch-filosofisch antwoord op een vraag naar de religieuze betekenis van aids. Id meeste persberichten
en interviews die vorige week circuleerden, werd de uitspraak uit haar context gelicht, van haar technische
betekenis ontdaan, foutief genterpreteerd en vaak zelfs incorrect weergegeven.
Geloof & ethiekIht Pagina 19 van 21
Terecht gaf de aartsbisschop een persconferentie om een en ander toe te lichten. Maar dat lukte slechts ten
dele: de professorale uitleg was behoorlijk, de herderlijke opstelling ontoereikend. Lonard gaf overtuigend
aan dat hij zich id bewuste passage alleen over aids ten gevolge van promiscue gedrag uitliet, dat de
technische term 'immanente gerechtigheid' meer met oorzaak-gevolgrelaties dan met persoonlijke schuld te
maken heeft en dat hij nooit ofte nimmer welke hiv- of aidspatint ook wenst te veroordelen.

Maar wie verwachtte dat de aartsbisschop begrip zou tonen voor de ontstane verontwaardiging, kwam
bedrogen uit. Dat zou nochtans geen enkele afbreuk aan zijn principes hebben gedaan. Immers, weinigen
van de journalisten, politici en kerkmensen die hun ongenoegen luchtten, deden dat ter verdediging van een
promiscue seksuele cultuur. De verontwaardiging kwam hieruit voort: over zo'n tragedie, die vooral de
zwaksten treft, spreekt de kerk beter niet in zulke beladen - bisschop Luc Van Looy sprak van
'stigmatiserende' - termen. De eerste vraag luidt toch: hoe zou Jezus hiermee omgegaan zijn? En als je dan
toch jargon hanteert, moet je voor gewone gelovigen en voor 'de wereld' ook het gewone taalgebruik
honoreren: aids is en blijft allereerst een vorm van ongerechtigheid en onrechtvaardigheid. Zowel de
waarheid als het evangelie is ermee gediend dat ruiterlijk toe te geven.

Vervolgens: moet uitgerekend een kerkelijke hirarchie die vandaag worstelt met seksuele
misbruikschandalen in eigen rangen, niet met de grootste voorzichtigheid en nederigheid over seksuele
ethiek spreken? Neen, zwijgen is geen optie - het evangelie doordrenkt alle dimensies van het bestaan -,
maar laat de kerkverantwoordelijken daar alstublieft ook voldoende verstandige en evenwichtige
lekengelovigen bij betrekken n ook met hun advies rekening houden. Ten slotte: kun je wel in ethische
termen over aids praten zonder de gesel van de armoede ter sprake te brengen, de wereldwijde economische
wanverhoudingen die hele samenlevingen in het Zuiden ontwrichten, stabiele relaties hypothekeren en de
bestrijding van de ziekte afremmen? Kortom, een gemiste kans. Pijnlijk allereerst voor de betrokkenen.
Pijnlijk ook voor een christelijke gemeenschap die al zo beproefd is.

Mark Van de Voorde, Lonard en Damiaan

(Opinie op RKNieuws.net, zat 16 oktober 2010)

Ik wist niet wat ik hoorde, toen id Ochtend op (de Vlaamse) Radio 1 het boek over aartsbisschop Lonard
werd voorgesteld. De radioredactie had blijkbaar gemeend dat de presentatie van een boek over een
katholieke gezagsdrager niet kan zonder een hardleerse vrijzinnige aan het woord te laten. Dat heet
neutraliteit, weet je wel. En dus werd het een dubbelgesprek met Lonards woordvoerder Jrgen
Mettepenningen n de vrijzinnige filosoof Etienne Vermeersch. Laatstgenoemde mocht niet alleen
ongestoord het woord afnemen van eerstgenoemde, hij kreeg ook voluit de kans om de fiolen van zijn haat
over de katholieke Kerk uit te gieten. Het boek leek dan ook veeleer aanleiding dan onderwerp. Ik wist nog
minder wat ik hoorde, toen werd verteld dat in het boek Lonard aids omschrijft als "een soort immanente
gerechtigheid van de natuur". Woordvoerder Mettepenningen voegde er nog aan toe dat hij id kopij bij die
passage "een gevarendriehoek" had getekend, maar dat Lonard bij zijn standpunt was gebleven. Hij had er
wel aan toegevoegd dat aids geen straf is, maar... een "immanente gerechtigheid" lijkt toch heel sterk op
wraak van de natuur op het menselijke handelen. Toch een straf dus. Ik moest meteen aan Damiaan denken:
hij benaderde mensen niet als gestraften maar als zieken.

Ik heb geprobeerd om mgr. Lonards uitlating te begrijpen, omdat ik nu eenmaal altijd meen dat je eerst
iemand moet beluisteren vooraleer desnoods tegen hem van leer te trekken. Maar dat begrijpen lukt me niet.
Ik zie wel waar zijn redenering vandaan komt: van het inmiddels achterhaalde begrip 'natuurwet'.

Maar aartsbisschop Lonard doet in zijn redenering eigenlijk geen beroep op deze zedelijke natuurwet die de
mens van nature zou bezitten en die hem bovendien id meeste gevallen weghoudt van de door de fysieke
natuur aangedreven neigingen en instincten. Een voorbeeld: volgens zijn biologische natuur zou de mens
polygaam moeten zijn, maar zijn zedelijke natuurwet zegt hem dat hij monogaam hoort te zijn. De echte
'natuur' van de mens is dus cultuur en geen natuur.
Geloof & ethiekIht Pagina 20 van 21
Het zedelijk goede kan dus moeilijk gedefinieerd worden vanuit een beroep op de fysieke natuur, wat
Lonard met zijn "immanente gerechtigheid van de natuur" precies doet. Het kan wel een keertje lukken om
een bepaald gedrag aan onze fysieke natuur toe te schrijven, maar de gerechtigheid daarbij betrekken is een
reuzenstap te ver. Immers, in vele gevallen biedt de natuur helemaal geen voorbeeld om na te volgen. Id
'natuurlijke' relaties heerst bijvoorbeeld het recht van de sterkste, volgens de (christelijke) cultuur geldt id
menselijke relaties het gelijkheidsbeginsel. Indien de fysieke natuur norm zou zijn, dan is de zedelijk
handelende mens degene die de andere mensen onderdrukt.

Dit voorbeeld maakt voldoende duidelijk dat de natuur, id fysieke betekenis van het woord, niet echt
rechtvaardig is. De natuurlijke processen verlopen niet rechtvaardig, ze verlopen wetmatig. De natuur
oordeelt immers niet, ze verloopt zoals ze verloopt. Van die wetmatigheden kan de mens inderdaad het
slachtoffer zijn. Wat niet betekent dat de mens geen schuld zou kunnen hebben aan zijn eigen ongeluk.
Promiscue gedrag kan inderdaad leiden tot aidsbesmetting. Schuld dus wel, straf evenwel niet. De natuur
bevat geen immanente gerechtigheid. Als dat toch zo zou zijn, wat moet ik dan aanvangen met het begrip
'gerechtigheid' bij al die keren dat iemand ziek wordt zonder iets fout gedaan te hebben?

Als Lonard beweert dat aids "een soort immanente gerechtigheid van de natuur is", is hij alvast
wetenschappelijk fout. Zijn uitspraak is bovendien onchristelijk, onevangelisch. Op een inderhaast
bijeengeroepen persconferentie zei aartsbisschop Lonard dat hij verkeerd begrepen is en dat hij met
"immanente gerechtigheid van de natuur" bedoelde: "een logisch gevolg van risicovolle praktijken". Maar
hij wilde het woord gerechtigheid niet inslikken.

Ik wil graag luisteren naar uitleg, maar "gerechtigheid" blijft nog altijd iets anders dan "gevolg". Een gevolg
is iets wat vanzelf volgt op iets anders (aan dat 'iets anders' kan men bijvoorbeeld schuld hebben), maar
gerechtigheid legt iets op dat niet noodzakelijk vanzelf zou volgen.

Tegen de in zijn tijd breed verspreide gedachte dat ziekte een straf was, verzette Jezus Christus zich. De vele
genezingsverhalen getuigen ervan. Het is ten andere uit de evangelische rechtzetting van dat onrechtvaardige
vooroordeel waaronder zieken gebukt gingen, dat de christelijke ziekenzorg is ontstaan.

De grootste 'moderne' vertegenwoordiger van die liefde zonder bijgedachte was de Belgische missionaris
Damiaan (in Hawa gold melaatsheid ook als straf voor wangedrag). Hij ging in zijn afwijzing van de
"immanente gerechtigheid van de natuur" zo ver, dat hij zich met de melaatsen identificeerde ("Wij
melaatsen", schreef hij) en zelf melaats werd. Was hun ziekte "een immanente gerechtigheid van de natuur"
geweest, dan zou hij dat niet hebben gedaan. Ik wens aartsbisschop Lonard een grote verering voor Sint-
Damiaan toe.

[Mark Van de Voorde is publicist en raadgever van de Belgische premier Yves Leterme en van de Belgische
vicepremier en minister van Buitenlandse Zaken Steven Vanackere. Hij schrijft op persoonlijke titel.]

Sven Pichal, Hoe denkt over iemand met hiv?

(opinie id Standaard, zaterdag 16 oktober 2010)

Is aids een soort imminente rechtvaardigheid, zoals aartsbisschop Lonard zegt? Nee, roept iedereen
verontwaardigd, denk maar aan kinderen die met hiv geboren worden, of verkrachte vrouwen! Het klinkt
voor SVEN PICHAL alsof sommigen het eigenlijk wel verdienen.

Aartsbisschop Andr Lonard heeft intussen laten verstaan dat hij verkeerd is begrepen. Hij viseerde niet de
mensen met aids, wel hun gedragingen. Donderdag nog heeft zijn standpunt veel mensen gechoqueerd.
Gelovigen en ongelovigen, hetero's en holebi's, beleidsmakers en middenveld.

Toch lijkt het me goed dat we van de opschudding gebruik maken om een keer in eigen hart te kijken. Want
de tegenreacties die volgden op het aidsstandpunt van monseigneur Lonard leggen wel iets bloot. De
argumenten gingen bijvoorbeeld terug op Afrikaanse vrouwen die worden verkracht in Oost-Congo, die
Geloof & ethiekIht Pagina 21 van 21
behalve dat ze die gruweldaad ondergaan er vaak ook nog hiv aan overhouden. 'Hen kun je toch niet
verwijten dat aids hun verdiende straf is?' Het ging id verdedigingen ook over kinderen die in
aidsweeshuizen zitten. 'Dat een kind dat van geboorte de ziekte draagt er toch nooit voor heeft gekozen?'
Heel soms ging het ook over de mannen en vrouwen die id jaren tachtig de ziekte opliepen toen hiv nog een
onbekend virus was. 'Ook zij konden en kunnen er niet aan doen dat ze met de ziekte leven, want ze wisten
niet hoe ze zich konden beschermen?' Oh ja, en dan zijn er nog de mensen die hiv kregen door foute
bloedtransfusies. 'Dat zijn pas de echte pechvogels!'

Een aantal groepen met mensen die het perfecte tegenargument zijn, dat is zeker. Maar stel samen met mij
vast dat mannen en vrouwen die de voorbije jaren of maanden de ziekte opliepen hier bij ons in Belgi,
minder id strijd werden gegooid de voorbije dagen. Dat zijn er elk jaar zo'n 1.000 in ons land. Een aantal dat
er bovendien niet kleiner op wordt. Als dat bewust zo is dat zij niet in onze argumentatie voorkomen, dan
lijkt het me dat we als samenleving een deel van de standpunten van de kerkleider volgen. Dat zij die nu nog
hiv oplopen, er zelf schuld aan hebben, dat lijken we te zeggen.

Ga eens even na bij uzelf. Hoe denkt u over deze groep mensen die leven met hiv of intussen met aids? Zit u
niet ergens in uw hoofd met het idee 'dat ze dt wel hadden kunnen voorkomen, die ziekte'?

Ok, wie hier in ons land leeft, zou voldoende genformeerd moeten zijn over de risico's van onveilige seks.
Dat is zo voor de hele samenleving en zeker ook voor homo-mannen. 'Zeker' schrijf ik omdat homo-mannen
een risicogroep zijn. Bij onbeschermde anale seks is hiv veel sneller overdraagbaar en bovendien is de
homogemeenschap een kleinere groep binnen de samenleving, waardoor besmettingen sowieso meer kans
maken. Ook 'zeker' omdat organisaties als Sensoa en alle lokale holebi-groepen van avaria de voorbije
decennia, zeker ook de voorbije jaren nog, met veel energie homo's sensibiliseerden hoe ze veilig moeten
vrijen.

Frietje te veel

Uiteraard geraken ook goed genformeerde mensen (zowel hetero's als homo's) besmet met hiv. En uiteraard
nam een deel onder hen risico's, lapte een regel aan de laars, had een keer seks zonder condoom. Of wie
weet, wel meerdere malen. Maar moeten we hen daarvoor veroordelen? Willen we hen zo graag alleen laten
staan met de boodschap dat ze het zelf hebben gezocht? Dat lijkt me oneerlijk, want wie van ons durft er
zeggen dat hij nog nooit een risico nam? Reed u nooit sneller dan 120 op de autosnelweg? Nam u altijd de
pil op momenten dat u niet zwanger wilde worden? Sms't u nooit achter het stuur? Eet u nooit eens een
frietje te veel? Of nog: wie zonder zonde is...

Van de katholieke kerkleiders is er geen mededogen te verwachten voor (deze) mensen met hiv. Misschien
moet dat mededogen dan eindelijk van alle anderen komen in onze samenleving. Van iedereen die wel met
twee voeten id wereld staat. Mensen die leven met hiv hebben al een ziekte. Dat stigma kunnen ze missen
als kiespijn ja zelfs missen als hiv zelf. Het wordt tijd hen eindelijk id armen te sluiten, hen te steunen id
eerste maanden dat ze weten dat ze met dit virus verder moeten, openheid creren om er over te kunnen
praten id vriendenkring, id familie, op het werk, id parochie of de moskee desnoods. Want als zo veel
mensen in onze samenleving leven met hiv, dan leven we allemaal met hiv.

SVEN PICHAL Wie? Radiomaker, voorzitter van Het Roze Huis-Antwerpen en campagne-gezicht van
Sensoa. Wat? Ook wie risico's nam en besmet werd met hiv, verdient mededogen. Waarom? Ook zij
hebben het niet verdiend.

Labels:

Mededeling ingezonden op 19/10/2010 door Godsdienstonderwijs Thomas