Jacek Sania
usuwanie odksztace spawalniczych
eliminationofweldingdistortions
Streszczenie
Tematem artykuu jest prostowanie na zimno i na
gorco elementw spawanych. Przedstawiono rozkad
napre przy prostowaniu na zimno, a take zaoe-
nia technologiczne do prostowania metod miejscowe-
go nagrzania elementw dugich, przekrojw zoonych
i paszczyzn wybrzuszonych. omwiono wpyw materia-
u, rda ciepa i temperatury miejscowego nagrzewania
na proces usuwania odksztace. Zaprezentowano tech-
nik prostowania przez miejscowe nagrzanie oraz rodza-
je stref nagrzewania. Zamieszczono praktyczne przyka-
dy prostowania pomieniowego elementw spawanych.
Wstp
nawet przy bardzo starannej analizie rodzaju i wiel-
koci odksztace, wywoanych skurczem spawalni-
czym, i zastosowaniu odpowiednich rodkw zarad-
czych, mog powsta zmiany ksztatu i wymiarw ele-
mentw, ktre utrudniaj lub uniemoliwiaj zestawie-
nie ich w wikszy zesp, czy te w cao. Zachodzi
zatem czsto konieczno usuwania skutkw skur-
czu przez prostowanie [1]. Prostowanie elementw lub
czci odksztaconych podczas spawania albo przed
spawaniem wykonuje si bd na zimno mechanicz-
nie, lub przez miejscowe podgrzewanie. Poniewa w
obydwu wypadkach w prostowanym elemencie po-
wstaj due naprenia i odksztacenia plastyczne, za-
biegi takie wywieraj pewien wpyw na waciwoci wy-
trzymaociowe materiau. Przy prostowaniu dugich
elementw najczciej chodzi o usunicie krzywizny
w jednej lub dwch paszczyznach wzajemnie prosto-
padych, rzadziej o wyprostowanie elementw skr-
conych rubowo. W elementach paskich o duych wy-
miarach paszczyzn dy si do wyprostowania wy-
brzusze i miejscowych wypukoci [2].
Dr hab. in. Jacek Sania, prof. IS Politechnika
Czstochowska.
36 Przegld sPawalnictwa 2/2012
Abstract
There was the straightening of welded elements
shown (both with and without pre-heating). The stress
distribution at cold straightening was presented. The-
re were technological assumptions for straightening by
means of local heating of long elements described. The
authors presented the influence of material, heat source
and the temperature of local heating on the process of di-
stortion removal. The techniques of straightening by lo-
cal heating and the types of heat zones were described.
Examples of flame straightening of welded elements were
given.
Prostowanie na zimno
Prostowanie na zimno polega na stosowaniu ta-
kiego obcienia elementu siami zewntrznymi zgi-
najcymi, ktre wywoaj w materiale odksztacenia
trwae. W ten sposb prostuje si zazwyczaj dugie
elementy o maym momencie bezwadnoci i maym
przekroju poprzecznym. Aby powstay odksztacenia
trwae, w przekroju musz dziaa naprenia na gra-
nicy plastycznoci. na skutek odksztace plastycz-
nych na zimno w materiale zmieniaj si waciwo-
ci plastyczne, co dla materiaw o podwyszonej
wytrzymaoci, a maym wydueniu, jest zjawiskiem
niekorzystnym. w elementach spawanych warun-
ki s jeszcze gorsze, gdy najczciej siy zewntrz-
ne przy prostowaniu musz wywoa naprenia
Rys. 1. Schemat napre przy prostowaniu: a) na zimno, b) z pod-
grzewaniem miejscowym [2]
Fig.1. Distortion scheme at: a) cold straightening, b) local heating [2]
wewntrzne tego samego znaku, co istniejce w ele-
mencie naprenia ze skurczu strefy spawania. Wsku-
tek tego prostowanie na zimno czasem moe spowo-
dowa znaczne zmiany waciwoci plastycznych ma-
teriau, co pogarsza spawanie, gdy prostowanie bdzie
wykonywane przed procesem. Podczas prostowaniu
elementw spawanych w strefie spawania mog po-
wsta pknicia (rys. 1).
Z tych wzgldw odksztacenia plastyczne przy pro-
stowaniu na zimno nie powinny przekracza wydu-
e odpowiadajcych granicy plastycznoci materiau,
tj. 2%. Poniewa w materiale nie powinny by cakowi-
cie wyczerpane waciwoci plastyczne, naley ogra-
niczy wielko wydue trwaych do 1%. Wychodzc
z tych zaoe, mona ustali dopuszczalne wielkoci
krzywizn, jakie mog by prostowane na zimno.
Przy spawaniu wiotkich prtw nastpi ich skrzy-
wienie w przyblieniu po uku koa o promieniu r
(rys. 2). Dugo uku po stronie rozciganej L1 mona
obliczy na podstawie przyjtego wyduenia plastycz-
nego i przy zaoeniu paskich przekrojw, ze wzoru
L1 = L + 0,01 L = (1 + 0,01) L
najmniejszy promie krzywizny oblicza si z zale-
noci geometrycznych:
r + 0,01r = r + e1
Przy odksztaceniach elementu, ktrych promie
jest mniejszy od 100e1 lub 50 h, prostowanie musi by
wykonywane na gorco. na gorco powinny by rw-
nie prostowane elementy zaamane lub majce miej-
scowe zakrzywienia o bardzo maych promieniach.
Jeszcze gorsze skutki wywouje prostowanie na zim-
no uderzeniami, przy ktrych nastpuje miejscowy zgniot
materiau. W tym przypadku zachodz bowiem miej-
scowe zmiany strukturalne, pogarszajce waciwoci
Rys. 2. odksztacenia plastyczne przy prostowaniu na zimno [2]
Fig. 2. Plastic distortion at cold straightening [2]
mechaniczne materiau. W przekroju o wikszym mo-
mencie bezwadnoci i wikszej sztywnoci powinny by
przyoone bardzo due siy, aby element naprostowa.
Prostowanie na zimno wybrzusze w blachach jest trud-
ne ze wzgldu na sprynowanie wikszej paszczyzny.
Dlatego prostowanie za pomoc miejscowego nagrzewa-
nia, ktre jest znacznie atwiejsze do przeprowadzenia,
ma due zastosowanie [2].
Prostowanie metod
miejscowego nagrzewania
Technicznie najprostszym i najbardziej racjonal-
nym sposobem prostowania jest lokalne nagrzewanie
za pomoc palnika acetylenowo-tlenowego. Skutecz-
no oraz nieszkodliwo tej metody dla prostowanego
elementu zaley od pewnych podstawowych regu,
omwionych niej. Podgrzewanie stosuje si rwnie
przy prostowaniu odksztaconej konstrukcji [1].
Prostowanie pewnych okrelonych miejsc od-
(1) ksztaconego elementu za pomoc podgrzewania po-
lega rwnie na wywoywaniu trwaych odksztace.
W wyniku ogrzewania miejscowego materiau, w wa-
runkach ograniczonej moliwoci wyduenia stre-
fy przylegej, powstaj w tych miejscach naprenia
ciskajce i plastyczne skrcenia materiau. Po osty-
2) gniciu nagrzanych miejsc tworz si naprenia we-
wntrzne rozcigajce, ktre powoduj odksztacenia
elementu, podobnie jak naprenia wasne przy spa-
(2a) waniu. w porwnaniu do prostowania na zimno od-
ksztacenia plastyczne przy prostowaniu za pomoc
podgrzewania powstaj wwczas, gdy materia ma wy-
(2b) sok temperatur. odksztacenia trwae powstaj wic
w strefie nagrzania na skutek sztywnoci elementu
i bardzo duej plastycznoci materiau nagrzanego
w tej temperaturze. Gdy temperatura nagrzania nie
przekracza 720C, w miejscu nagrzania nie wystpuj
zmiany strukturalne, w przeciwiestwie do prostowania
na zimno. Po ostygniciu w elemencie spawanym po-
zostaj naprenia o znaku przeciwnym do znaku na-
pre wasnych ze spawania. Jednak na skutek do-
datkowego nagrzewania wprowadza si do elementu
prostowanego dodatkowe naprenia wasne, ktrych
ujemne skutki s takie same, jak napre powstaj-
cych przy spawaniu. Przy nagrzewaniu naley wic d-
y do warunkw sprzyjajcych tworzeniu si odkszta-
ce w tej strefie. nagrzewa naley na wikszej szero-
koci ze stopniowym rozkadem temperatury. W ad-
nym wypadku nie naley sztucznie (np. wod) przy-
spiesza studzenie miejsc ogrzanych.
Elementy prostowane podgrzewa si przewanie
zwykymi palnikami gazowymi stosowanymi do spa-
wania lub palnikami ze specjaln kocwk. niekiedy
w celu wyprostowania elementu ukada si spoin u-
kiem po stronie wypukej, nagrzewajc w ten sposb
odpowiednie miejsca na konstrukcji. Prostowanie za
pomoc dodatkowych spoin nie jest wskazane, gdy
Przegld sPawalnictwa2/2012 37

Rys. 3. Prostowanie za pomoc miejscowego nagrzania: a) elemen-
tw dugich, b) przekrojw zoonych, c) paszczyzn wybrzuszonych [2]
Fig. 3. Straightening by means of local heating: a) of long elements,
b) complex intersection heating, c) of bulge plane [2]
podczas procesu nastpuj zawsze zmiany struktural-
ne w strefie spawania, a naprenia na osi spoiny osi-
gaj bardzo due wartoci przy silnej koncentracji. na-
tomiast przy podgrzewaniu gazowym strefa nagrzania
jest znacznie szersza, dziki czemu si potrzebn do
wyprostowania elementu uzyskuje si przy mniejszych
napreniach dodatkowych.
Aby wyprostowa dugie elementy, wygite ukowo
na skutek spawania, podgrzewa si je po stronie wy-
pukej, w kilku miejscach na paszczyznach o kszta-
cie trjkta (rys. 3). Strefa nagrzana powinna siga
poza rodek przekroju. W przekrojach zoonych miej-
sca nagrzewania naley ustala w taki sposb, eby po
wyprostowaniu elementu w jednej paszczynie nie na-
stpio wygicie w drugiej. Przy prostowaniu wybrzu-
szonych powierzchni blach podgrzewa si wiele punk-
tw rwnoczenie po stronie wypukej (rys. 3c). Punk-
ty nie powinny by zbyt mae, eby nie wywoa du-
ej koncentracji napre, ktre w takich wypadkach
bd przestrzenne. Rwnie cienkie sfalowane blachy
nagrzewa si w wielu punktach, wywoujc w nich na-
prenia rozcigajce [2].
Znacznie trudniejsze jest prostowanie odksztaco-
nych konstrukcji przestrzennych, dla ktrych naley
przeanalizowa sposb wprowadzenia napre do-
datkowych, eby ustali miejsca podgrzewania. Pro-
stowanie konstrukcji przez podgrzewanie wymaga,
rwnie jak przy spawaniu, opracowania technologicz-
nego. w pracach spawalniczych w wielu wypadkach
jest konieczne ustalenie temperatury przedmiotu np.
przy wyarzaniu miejscowym, przy podgrzewaniu lub
prostowaniu. najpewniejszym rodkiem jest oczywi-
cie pomiar temperatury za pomoc termometrw lub
termoelementw.
Istota procesu
Kady proces prostowania wymaga albo wydue-
nia miejsca, ktre jest za krtkie, albo skrcenia miej-
sca, ktre jest za dugie w prostowanym elemencie.
Przez skracanie lub wyduanie trzeba doprowadzi
materia lokalnie do pynicia, czyli do przekroczenia
jego granicy plastycznoci. Przy prostowaniu przez na-
grzewanie pomieniem stosuje si skurcz, ktry po na-
grzaniu miejsca zbyt wyduonego ma spowodowa
jego skrcenie [1].
38 Przegld sPawalnictwa 2/2012
Temperatura miejsca nagrzanego
Miejsce nagrzewane powinno osign temperatu-
r, przy ktrej metal jest cakowicie plastyczny, tzn. do
mikki, aby naprenia ciskajce, wywoane rozsze-
rzaniem si w miejscu nagrzewania, zaniky i nie dziaa-
y na otaczajcy chodny metal. W tym celu naley osi-
gn temperatur winiowego aru (rzdu 900C), nie
wicej jednak ni 1000C (ar pomaraczowy) z uwagi
na niebezpieczestwo rozrostu ziarna. nagrzewa nale-
y szybko, tak aby jak najprdzej uplastyczni miejsca
nagrzewane i ograniczy do minimum odpyw ciepa do
metalu ssiadujcego, ktry powinien pozostawa chod-
ny i w ten sposb przeciwstawia si rozszerzaniu [1].
Wpyw materiau
Bez adnych ogranicze mona prostowa elemen-
ty ze stali niskowglowej, majcej due wyduenie, ale
zastosowanie tego zabiegu na elementach ze stali sto-
powych wymaga ostronoci, Trzeba dobrze analizowa
powstae ju odksztacenia, zanim podejmie si decyzj
o prostowaniu. Stan dostawy stali wpywa na skutecz-
no zabiegu w ten sposb, e stal normalizowana pod-
daje si skurczowi w nieco mniejszym stopniu ni stal
w stanie surowym (tj. bezporednio po walcowaniu) [1].
rdo ciepa
najbardziej przydatnym rdem ciepa jest palnik
acetylenowo-tlenowy, dziki wysokiej temperaturze po-
mienia, a zatem i duej prdkoci nagrzewania. Do pro-
stowania blach cienkich (do 3 mm) naley dobiera wy-
dajno palnika tak samo jak do spawania, tj. rednio
100 l/h acetylenu na 1 mm gruboci. Dla blach grub-
szych wydajno powinna by 23 razy wiksza w sto-
sunku do wydajnoci, jak wybraoby si do spawania
blach danej gruboci. na przykad dla gruboci 10 mm
przewiduje si do spawania wydajno palnika rzdu
1000 l/h, czyli do prostowania blachtej gruboci nale-
aoby uy nasadki o wydajnoci ok. 20003000 l/h.
Palnik przeznaczony do podgrzewania zczy przy spa-
waniu ma wydajno 16004000 l/h, nadaje si zatem
rwnie do prostowania przez nagrzewanie dla blach
redniej gruboci (do ok. 20 mm) [1].
Technika prostowania
przez nagrzewanie
Zabieg jest prosty, lecz wymaga uwagi i metodycz-
noci w postpowaniu:
naley starannie wyznaczy odksztacenia, ktre
zamierza si usun, stosujc napity drut, liniay
itp. do wytrasowania granic odksztace na elemen-
cie i ustalenia wanoci,
 kada strefa musi znajdowa si tylko w obszarze
odksztaconym i nie wolno powtarza nagrzewania Punkty cieplne (blach obciy)
w tym samym miejscu; gdyby np. okazao si, e
potrzebne s dodatkowe strefy, naley je wybra
w miejscach ssiadujcych z poprzednimi strefami, Piercienie cieplne
ksztat stref nagrzewania (opisanych niej) powi- (okrge lub owalne)
nien odpowiada spodziewanemu efektowi,
liczba stref nagrzewania zaley od wielkoci od-
ksztacenia, ustalenie jej wymaga dowiadczenia,
naley zatem wykonywa zabieg stopniowo, tzn. le-
Wstgi cieplne
piej jest wprowadza strefy dodatkowe, jeeli po-
cztkowy wynik by niewystarczajcy, ni przegi
element wskutek zastosowania zbyt duych, czy
zbyt licznych stref nagrzewania,
element nagrzewany powinien mie swobod pro-
Kliny cieplne
stowania si, wszelkie zamocowanie moe albo ha-
mowa efekt skurczu, albo go wzmaga, faszujc Kombinacje stref nagrzewania.
przewidywane skutki nagrzewania, naley zatem
w razie koniecznoci uwolni element z zamocowania,
nawet jeli by to oznaczao wycicie jakiej spoiny,
jeeli element uleg odksztaceniom zoonym Wstga i klin (ksztatowniki)
i wymaga prostowania w dwu lub wicej paszczy-
znach, naley kolejne zabiegi prostowania wykona
oddzielnie dla kadej paszczyzny, Wstga i piercie
skutki nagrzewania naley sprawdza po cakowi- (usztywnione pyty)
tym wystygniciu elementu [1]. Rys. 4. Ksztaty stref nagrzewania [1]
Fig. 4. Shapes of heating zones [1]

Ktowniki
Rodzaje stref nagrzewania
Strefom nagrzewania nadaje si zwykle kszta-
ty geometryczne zestawione na rysunku 4. Wielko
wybranego ksztatu zaley od wielkoci odksztace-
nia, w obszarze ktrego wszystkie strefy musz si Ceowniki
mieci. naley przy tym pamita o ewentualnoci
dodatkowego nagrzewania, gdyby po pierwszej ope-
racji prostowanie nie byo cakowite, strefy nie mog
wic by zbyt due, ani zbyt gsto rozmieszczone [1].

Teowniki
Wybr stref nagrzewania
Strefy nagrzewania wybiera si zalenie od charakte-
ru odksztacenia i od przekroju elementu prostowanego.
Zasady wyboru stref nagrzewania dla ksztatownikw lub
belek zoonych o podobnym przekroju, odksztaconych
w jednej paszczynie, pokazano na rysunku 4 [1].
Dwuteowniki

Sposoby zwikszenia
skutecznoci zabiegu
W szczeglnych przypadkach mona zwikszy
skuteczno zabiegu nagrzewania przez:
przyspieszone stygnicie stref nagrzanych za pomo-
c powietrza spronego lub wody, dziki czemu efekt
nagrzewania jest bardziej skupiony sposb ten znaj-
duje zastosowanie gwnie przy prostowaniu wik-
szych powok z cienkich blach (np. pude wagonu);
nagrzewanie elementu w ksztacie klina naley rozpoczyna od wierz-
choka do odstawy klina. Cyfry oznaczaj kolejno nagrzewania. Ta
sama cyfra odniesienia do dwu miejsc nagrzewania oznacza, e miejsca
te naley nagrzewa jednoczenie. Strzaki oznaczaj kierunek, w ktrym
nagrzewany element wyprostuje si pod wpywem nagrzewania.
Rys. 5. Prostowanie ksztatownikw przez nagrzewanie [1]
Fig. 5. Straightening of sections by heating [1]

Przegld sPawalnictwa2/2012 39
 a) b)
Rys. 6. Prostowanie blach przez nagrzewanie: a) blach cienkich,
b) blach grubych [1]
Fig. 6. Straightening of sheets by: a) sheet metal heating, b) metal
plate heating [1]
hamowanie rozszerzania si przy podgrzewaniu;
jak wiadomo, podczas nagrzewania rozszerzajcy
si metal wywoa pocztkowo odksztacenie w kie-
runku odwrotnym do odksztacenia kocowego po
ostygniciu przeciwstawiajc si temu odkszta-
ceniu; mona wywoa lokalne spczenie co zwik-
szy efekt skurczu podczas stygnicia, sposb ten
stosuje si zwykle cznie ze sposobem prostowa-
nia blach cienkich; przez zacinicie ich midzy
dwiema pytami z otworami, przez ktre odbywa si
nagrzewanie palnikami i chodzenie (rys. 6a), mo-
na go te uy na elementach grubszych przez ich
zamocowanie (rys. 6b);
spczenie mechaniczne stref nagrzanych (mot-
kowaniem itp.), ktre moe by uyte wyjtkowo
i pod cis kontrol temperatury zabiegu [1].
Wymiary stref wynosiy ok. 250x40 mm. Stygnicie
trwao 2 h.
Wygicie 20 mm z paszczyzny rodnika usuni-
to przez nagrzewanie 3 strefami klinowo-wstgowymi,
rwnie przy jednoczesnym uyciu dwu palnikw. na-
grzewanie kadej ze stref o wymiarach 50x70 mm
trwao 2 min, a stygnicie 1 h.
Dwuteownik szerokopasmowy IP18 dugoci
3,80 m z silnym wygiciem 70 mm z paszczyzny p-
ki (rys. 8).
Wygicie usunito dziewicioma strefami klinowo-
wstgowymi o wymiarach 140x40 mm. Dwuteownik
by zamocowany i obciony. Przebieg prostowania by
nastpujcy:
strefy 1 i 2 zmniejszyy wygicie o 24 mm (z 70 na
56 mm),
strefy 3 i 4 zmniejszyy wygicie o 23 mm (z 56 na
33 mm),
strefy 5, 6, 7 zmniejszyy wygicie o 24 mm (z 33 na
9 mm),
strefy 8 i 9 zmniejszyy wygicie o 9 mm (z 9 na 0 mm).
W obu przypadkach naley zwrci uwag na
rozmieszczenie i kolejno nagrzewania (pozostawio-
ne miejsca midzy strefami).

Przykady
Dwuteownik wysokoci 425 mm, dugoci 10,2 m
i masie 1060 kg z wyciciem w dwu paszczyznach.
Wygicie 30 mm z paszczyzny pki usunito Rys. 7. Prostowanie dwuteownika [1]
Fig. 7. Straightening of I-section [1]
przez nagrzewanie picioma strefami z kombinacji kli-
nowo-wstgowej, stosujc jednoczenie dwa palniki.
nagrzewanie kadej ze stref trwao 4 min, a przebieg
prostowania by nastpujcy:
strefa 1 zmniejszya wygicie o 12 mm (z 30 na 18 mm),
strefa 2 zmniejszya wygicie o 8 mm (z 18 na 10 mm),
strefa 3 zmniejszya wygicie o 3 mm (z 10 na 7 mm),
strefa 4 zmniejszya wygicie o 4 mm (z 7 na 3 mm), Rys. 8. Prostowanie dwuteownika [1]
strefa 5 zmniejszya wygicie o 3 mm (z 3 na 0 mm). Fig. 8. Straightening of I-section [1]

Podsumowanie Literatura
[1] Juffy E.: odksztacenia spawalnicze. Wytyczne obliczania
w artykule przedstawiono podstawy teoretyczne
i usuwania. Biuro Studiw i Projektw Konstrukcji Stalowych
prostowania na zimno i prostowania pomieniowego MoSToSTAL, Warszawa 1962.
na gorco. omwiono rwnie od strony praktycznej
kolejno postpowania przy prostowaniu na gorco. [2] ledziewski E.: Technologiczne plany spawania. Podstawy
Przedstawiony sposb postpowania oraz zamiesz- projektowania. PWT, Warszawa 1957.
czone przykady praktyczne mog by pomoc przy
opracowywaniu technologii prostowania pomienio-
wego. naley jednak pamita o zweryfikowaniu do-
wiadczalnym przedstawionych zasad postpowania
przed ich wprowadzeniem do praktyki.

40 Przegld sPawalnictwa 2/2012