Maddenin kendiliinden macerasnda Ruh' un yeri nedir?

(Kerem Cankoak)

Giri:
nsanlk tarihi kadar eski bir tartma olarak Ruh (Tin) kavramnn birok anlam vardr. Avrupa
dillerinde soul, spirit, psyche, essence, liveliness kelimeleri ile de karlanan Ruh, Britannica' da insan
varlnn maddi olmayan taraf ya da z olarak, kiinin ilahlie itirak eden ksm olarak tanmlanr
ve genellikle bedenin lmnden sonra kiinin varln srdren ksm olarak ele alnr.

Binlerce yl nce biyolojik evrimlerinin son aamasna gelmi atalarmz gnmz insanlarna yakn
bir akl dzeyine ulamlard. evrelerinde grdkleri dnyaya ilikin dnceler gelitiriyorlard. Bu
ilk animizm ve totemizm dnemlerinde Ruh kavramn icat ettiler. Baz nesneler canszd hareket
etmiyordu, bazlar ise canlyd ve akllca davranyorlard. te ilk insanlar bu akll tepkileri bir
ereksellie baladlar ve buna Ruh dediler. Daha sonra bu Ruh kavram ok daha byd, dallanp
budakland ve hemen her eyi aklamakta kullanlr oldu, yaratc ile zdeleti. Ruh kavramnn
ok uzun bir sosyo-ekonomik tarihesi vardr ve bu konuda binlerce cilt yazlmtr. nsan
toplumlarnn snfsal tarihinin bir paras olarak Ruhun (ilahi yaratc ile ilgili) ideolojik tarihesi
[enel, 2009] bu yaznn kapsamna girmemektedir.

Yakn tarihe kadar Ruh inanc felsefede, dinde, hatta bilimde varln srdrd. 17. yzyl fizikileri
bile hareketi aklarken fizik yasalarnn dnda bir gce, bir anlamda metafizik bir gce ihtiya
duyuyorlard. rnein Kepler gezegensel hareketin dinamiini "anima motrix" ile yani "hareket
ettirici ruh"'la aklamaya alyordu. Gezegen Gne'ten uzaklatka, Gne'in hareket ettirici gc
azalyordu. [Westfall]. Evrensel ekim yasalarn bulan Newton, her ne kadar iki cismin birbirlerini
ktleleri ile doru, aralarndaki mesafenin karesi ile ters oranda ektiklerini kefettiyse de, bu gizemli
uzaktan etki eden ekim kuvvetini aklayamayp, tz, ruh vb gibi kavramlara bavurmak zorunda
kalmt [Koyre, 1968].

Doa bilimlerinin eksikliinde dnrler insan her eyin merkezine koyup dier canl/cansz maddi
dnyadan ayrdklar iin felsefede hakim gelenek yakn zamanlara kadar her zaman idealistlerden yana
olmutu. Descartes bu metafizik dn dorua ulatrp btn gerekliklerin iki tzden (substance)
olutuunu ortaya att. Ruh, dnme eylemi (res cogitans) ile nitelendirilebilen bir tz; maddi dnya
(res extensa) ise zn uzayda kaplad yer olan bir tzd. Descartes'e gre dnen tze maddeyi
nitelendiren hibir zellik (hacim, yer, hareket gibi) yklenemezdi. Doa bilimleri asndan bu ikiye
ayrmann en nemli sonucu, btn Psiik niteliklerin, kat bir biimde madde dnyasnn dnda
braklmasdr [Westfall]. Gnmzde artk fizik, biyoloji, kimya yasalarn kullanan nroloji gibi doa
bilimleri sayesinde psiik aktivitenin bedenden bamsz olmadn bilmemize ve beyinde dnce
oluumundaki nral aktiviteyi lmemize ramen bu kartezyen ikiliin yansmalarn bugn bile
grebilmekteyiz.

Ruh kavram neredeyse yirmi be yzyl boyunca tm idealist felsefelerde karmza kar. 19.
yzylda Hegel evrensel oluumu onunla aklamaya alr. Ancak modern bilimlerin ortaya k ve
gelimesiyle birlikte bilim adamlar evreni, canll ve etrafmzda grdmz her eyi, herhangi bir
fizik tesi gce gerek duymadan akladktan sonra Ruh kavram da geerliliini yitirmi, sadece
mecazi anlamda ya da insann ruh hali gibisinden pejoratif aklamalarda varl srdrmtr. Ama
tuzruhu ile yukarda bahsettiimiz Ruh kavram ne kadar birbirine yaknsa, psikiyatride kullanlan ruh
kavram da bu ilahi Ruh' la o kadar alakaldr.

Gelimi dnyada oktan rafa kaldrlm Ruh kavram maalesef lkemizde hala ciddiye alnmaktadr.
 21. yzyl Trkiye' sinde tarihin derinliine gmlm bu tartmay tekrarlama talihsizlii yayoruz.
lkemizde hala televizyonlara, gazetelere, dergilere ve hatta eitim kurumlarna ruhlar dnyas,
teki alemler, bedene can veren ruh sylemleri hkim. Aadaki cmleleri herhangi bir Internet
sayfasnda, gazetede ya da TV kanalnda bulabilirsiniz:

Miracn sadece ruh ile mi, yoksa beden ve ruh beraberliinde mi gerekletii konusunda limler
arasnda bir fikir ayrl eskiden beri sregelmektedir. yet, hadis ve sahab rivayetlerine
baktmzda, meseleyi inceleyen bata byk sahablerin iinde bulunduu selef ve halef limlerinin
ittifakla birletikleri nokta; Peygamber Efendimizin (asm) hem cismen, hem de ruhen Mira
mucizesine mazhar olmasdr....Hayr aslnda lm diye bir ey asla yoktur. Ruhlar aleminden yola
kan bir ruh iin artk lm, biti, yok olu asla yoktur. Bir insan toplam alt dnyada yaar. [www]
Eer bu yukardaki satrlar size komik geldiyse ve Internete isteyen isteyen yazy koyar derseniz,
size psikiyatri profesrlerinin yazd bir kitaptan alnt yapaym:
Nasl bir mal imal eden onun tm zelliklerini iyi bilir. Ayn ekilde Allah-u Teala da, yaratt
kulunun tm zelliklerini herkesten iyi bilir; neyin ona arar vereceini, neyin de ona fayda olacan en
iyi bilen de yine O dur. Hastalklara yakalanmamak iin ya da hastalktan kurtulmak iin onun ilahi
bilgileri nda hareket etmek lazmdr...Batl psikiyatrislerin uzak kald eylerden birisi de
metafiziktir. nk fizik her eyi izah edememektedir; ruh, eytan, cin gibi[Gka]
Bu satrlarn yazarlar her ne kadar kendilerini akademisyen olarak gryorlarsa da, doa
bilimlerinden hibir ey anlamadklar ortadadr. Gerek, bu yazarlarn sylediklerinin tam tersidir:
Fizik her eyi izah etmektedir. phesiz bu cmlede fizik derken btn doa bilimlerini
kastediyoruz: Fizik, kimya, biyoloji, genetik, jeoloji,..vb gibi.

inde yaadmz evrene ilikin her hangi bir fikir retiminde bu tarz dini aklamalar, bilimsel
aklamalarn nne gemi durumda artk Trkiye'de. Bilim eitimi o kadar zayf ki, profesr unvanl
psikiyatrisler bile yukardaki gibi a d bir cmle yazabiliyorlar. Bunu basit bir inan meselesi olarak
gremeyiz. Bu durum ciddi bir bilimsel cahillie iaret etmektedir. te bu yaznn amac, gnmzde
Ruh kavramnn evrene ilikin herhangi bir olayla ilikilendirilemeyeceinin altn izmektir.
Beden/ruh ikilii yoktur, sadece beden vardr. Zihin, akl, bilin gibi kavramlar ise modern bilimlerde
maddenin ilikisi ile aklanma yolundadr. Henz yapay zek tam olarak elde edilemediyse de, ruhun
olmadn, canll aklamak iin molekllerin ve atomlarn ilikilerinden baka bir eye ihtiyacmz
olmadn biliyoruz. Hoimar V. Ditfurth' n dedii gibi Bilin gkten dmedi [ Ditfurth]. Bilincimiz,
dier her ey gibi 4 milyarlk evrim srecinin sonucu olarak evrimleti ve Ruh gibi kavramlar
meydana getirdi. Bu yazda ele alacamz kavramlar tm temel bilimleri kapsad iin ok ksa bir
zet olacak. Btn modern temel bilimleri kapsamlca ele alabilmek iin ciltler dolusu yazmak gerekir.
Konuyla ilgili daha uzun okumalar yapmak iin iliikteki kaynaka olduka toparlayc olacaktr.

Modern Evren anlaynda Ruh'un yeri ne?

Dnce tarihi boyunca btn insanlar sadece teki dnyalarla ve ruhla uramadlar. Kimi dnrler
ve o zamanlarn bilim adamlar diyebileceimiz insanlar da madde nelerden oluur? ve bunlar
bir arada tutan ey nedir? sorular etrafnda doay anlamaya almtr. Yazl tarihten elimizde
kalan belgelere gre bu tip sorular ilk olarak Ionia' da (imdiki Bat Anadolu kylar) ortaya kt
[Hanerliolu, Gkberk]. Dnce tarihi iinde Ruh kavramnn ele alnmas bu yaznn konusu
deil. Konumuz asndan bilim tarihinde doa filozoflarnn da var olmas, bu filozoflarn o
zamanki tek doa bilimi olan astronomiden yararlandklarn vurgulamak asndan nem
tamaktadr.
Astronomi, tarih boyunca Dnya'ya bak amz biimlendirmitir. Mevsimler ve gk cisimlerinin
hareketleri, doadaki dzenliliin ilk rnekleriydiler. Bu nedenle astronomi, en nce gelien bilim
olmutur. Dnyay evrenin merkezi'nden indiren ve bylelikle de insan canllar dnyasnn
merkezinden indiren Darwin/Wallace evrim kuramna yol aan ilk bilim dal yine astronomi olmutur.
Modern bilim 16. yzylda Avrupa'da ortaya kmtr, ama asl olarak 20. yzylda doa bilimleri
insanln binlerce yldr sorduklar sorulara kesin yantlar verebilmeye balamlardr [Bilim ve
Gelecek, 2009]. Bu gelime o kadar hzldr ki, ou zaman bilimsel keiflerin geni halk kitleler ve
hatta akademik ya da okur yazar evreler tarafndan hazmedilmesine vakit kalmamaktadr. Bilimsel
kltrn yaygnlamas, geni kitleler tarafndan anlalp kabullenilmesi ancak zengin toplumlarda
gerekleebilmektedir. Bizim gibi hem yoksul hem de eitimsiz toplumlarda ise bilimsel kltrn
gelimesi ok yava gereklemekte, 20. yzyl biliminin bulgular topluma nfuz edememektedir.
Byle olunca Ruh kavram da geerliliini korumaya devam etmektedir.
Oysa 20. yzyln bandan gnmze gelene kadar bilim, evreni, doay ve insan anlama yolunda
ok byk admlar att: 150 yl nce Darwin'le balayan sre ancak bu yzylda tam olarak anlald
ve genetik devrime yol at. Bylelikle artk kim olduumuzu, ne olduumuzu bilir olduk. Fizikte
kuantum, grelilik ve Byk Patlama kuramlar iinde yaadmz evreni anlamamz salad.
Gnmz bilimi maddenin hemen hemen btn zelliklerini aklamaktadr. Madde ok az sayda
ve olduka kk yap talarndan olumaktadr. Hava, su, ate ve toprak bir metrenin on milyarda
biri byklndeki atomlardan; atomlar kendilerinden on bin kat kk ekirdek ile bir milyar
kat kk elektronlardan; ekirdek ise kendinden on kat daha kk ntron ve protonlardan
olumaktadr (ekil 1). Atom ekirdeindeki proton ve ntronlar ise temel parack olan
kuarklardan meydana gelmektedir. Bylesi kk varlklarn davranlar gnlk hayatta
gzlemlediimiz cisimlerden farkldr: konumlar ne kadar yksek hassasiyetle llrse hzlar o
kadar az hassasiyetle bilinebilir (Heisenberg belirsizlik ilkesi); hem dalga hem parack zellikleri
gsterirler; devinim esnasnda belli bir yrnge izlemezler; verilen bir durumdan dierine geerken
gzlenemeyen ara durumlar yaarlar. Bu prensipler btn kuantum mekanii olarak adlandrlr.
Maddenin temel yap talar alt lepton, alt kuark ve bunlar arasndaki temel etkilemeleri
gerekletiren arac paracklardr. Henz paracklarn ktlelerinin nereden geldiklerini
aklayabilmek iin gerekli olan Higgs kefedilmemise de yaknda CERN (Avrupa Nkleer Aratrma
Konseyi)' deki LHC (Byk Hadron arptrcs) deneylerinde kefedilecei umulmaktadr.
evremizde grdmz her ey bu temel paracklardan ve bunlarn etkileimlerinden meydana
gelmektedir. Drt temel etkileimden ilki olan ktle ekim bizi dnyamza eken kuvvettir.
Grdmz k, radyo dalgalar gibi olaylardan sorumlu olan kuvvet ise elektromanyetik kuvvettir.
Atomlardan elektron kopmasna yol aan zayf kuvvet ve atom ekirdeini bir arada tutan yein
kuvvetle birlikte bu drt temel kuvvet, btn fizik olaylarn aklamaktadr.
ki madde paracnn (rnein bir elektron ile pozitron) birbirleriyle etkilemesi ara etkileim
paracklar (foton, yani bildiimiz k) ile olur. Evrendeki btn olaylar drt temel etkileimlerin
sonucudur ve bunlardan baka da kuvvet yoktur. Bu olaylar (ister belirlenimci ister olaslk olarak
yorumlayalm) doa yasalarna gre neden-sonu ilikisine baldr.
Doada 6 quark ve 6 lepton ile bunlarn kart paracklar olmak zere toplam 24 temel parack
varken, bunlardan birka maddeyle etkileime girerler. Ar kuarklar ve leptonlar ok ksa srede hafif
kuarklara bozunduundan bunlar direk olarak maddeyle etkilemezler. Kararl ya da yar kararl olarak
gzlemlenen belli bal 8 parack vardr: fotonlar, elektronlar (ve pozitronlar), monlar (ve kar
monlar), ntronlar, protonlar ve pionlar. Bunlara bir de iyonize olmu atomlar ekleyebiliriz.
Inm maddeden geerken enerji brakr. rnein atom ekirdei ve elektronlar, elektriksel olarak
ykl olduklarndan, maddenin atomlarndaki elektronlara yaptklar elektriksel etkileimler yoluyla
enerji aktarrlar,iyonizasyona yol aarlar. Fotonlar (elektromanyetik nm) atomlardaki elektronlarn
salnmas ile enerji kaybederler. Elektronlar daha sonra dier elektronlarla etkileerek enerjilerini
aktarrlar. Ntronlar ise bata proton ieren ekirdeklerle yaptklar arpmalar olmak zere, eitli
yollarla enerji kaybederler. Bylelikle harekete geen protonlar, ykl olduklarndan, elektriksel
etkileimler araclyla yeniden enerji aktarrlar. Dolaysyla, nm eninde sonunda cisimde
elektromanyetik ve yein etkileimler yaratr.
Dier btn nesneler gibi bizleri oluturan madde de temelde kuantum mekaniksel yasalara gre
iler. Canl madde Darwinci evrimin doal ayklama sreciyle doada tutunabilmi maddedir ve
dncelerimiz ile yaay tarzmz da bu uyumdan kaynaklanmaktadr. Bu meseleyi Cihan Salolu
Felsefenin Kuantum Mekaniksel Temelleri isimli makalesinde ok gzel bir biimde aklar:
rnein felsefede Platon'dan balayarak gnmze kadar sren evrenseller sorunu atomlarn
zdelii ile ilgilidir. Tm kediler birbirlerinden biraz farkl da olsa, hepsini kedi olarak tanyp
snflandrabilmemizin nedeni btn kedilerdeki atomlarn zde olmasndan kaynaklanmaktadr
[Salolu].

ekil 1: Atom ve iindeki paracklar canl/cansz btn her eyin temel yap talardr.

Fizik yasalarnn stne kurulan kimya ve bu ikisinden yararlanan biyoloji bilimi sayesinde maddenin
13.7 milyar yllk tarihini, ilk birka nano saniye hari, tamamyla bilmekteyiz. Bu srete fizik,
kimya ve biyoloji yasalarndan baka, ruh ya da tasarmc trnden hibir g devreye
girmemektedir. 13.7 milyar yldan ncesini u an bilmiyoruz. Evrende mutlaka bir tasarmc olmas
gerektiine inananlar bu tasarmcy (ya da ruhu) Byk Patlama ncesine atabilirler. Ancak bu da yeni
aklamalar gerektirmektedir. Tasarmcy kim tasarlad gibi sorular yantsz kalacaktr. Yine de
konumuz asndan 13.7 milyar yl ncesinde neler olup bittii nemli deil. nk bu yaznn amac
13.7 milyar yldan bu yana maddenin kendiliinden gelien srecini vurgulamak ve atomlardan
insanlar gibi karmak yaplarn ortaya knda herhangi bir fizik tesi gcn ie karmadn
belirtmektir. Biliyoruz ki 13.7 milyar yldr Ruh, maddi olmayan bir tz yoktur. ncesinde olup
olmamas da u anki bilimin konusu dndadr.
Ayrca Hubble' n 1929'daki gzlemlerinden bu yana evrenimiz genilemekte olduunu biliyoruz.
Genilediine gre bir balang noktas olan evrenin, Byk Patlama ad verdiimiz bu balang
noktas 13.7 milyar yl kadar eskidir (ekil 2). Balangtaki youn enerjiden Einstein' n nl
formlnn (E=mc) ifade ettii gibi madde, yani atom alt paracklar ortaya kt. [Cankoak, 2010]
 ekil 2: Evrenin 13.7
milyar yllk tarihi.
Balangta sadece
enerji vard.

Modern Kozmolojik Kurama gre noktasal bir tekillikten doan evrende ilk saniyelerde o kadar
byk bir scaklk vard ki, tm maddeler ayrt edilemez bir kuark orbas durumundayd. Evren
souduka madde ortaya kt ve bu madde nce hafif atomlar, atomlar yldzlar, yldzlar yandka
daha ar atomlar meydana getirdi. Btn bu sre ayrntlaryla bilinmektedir ve Hibir tasarmcya
gerek duymadan aklanmaktadr. lk dakika getikten sonra, evrenin scakl kk proton ve
ntron kirliliinin ekirdek halinde birlemesine yetecek kadar dt [Weinberg].
Hidrojen atomunun ortaya kmasndan sonraki milyarlarca yllk srete yldzlar, gezegenler,
gne sistemimiz ve dnyamz meydana geldi. Btn bu sre de kendiliinden geliti. Bu srecin
btn detaylarn ve mekanizmasn bilmekteyiz. Bilgisayar simlasyonlar ile galaksiler, yldzlar,
gezegenler yaratabiliyoruz. Byk patlamadan gelen enerjinin ortaya kard maddenin oluturduu
atom alt paracklar ve bunlarn sonucunda ortaya kan hidrojen atomlarnn birlemesi ile doan
yldzlar yandka, i ksmlarna doru daha ar elementler olutu. Gneimizin ktlesinin yaklak
onda birinden kk olanlar gezegene dntler. Daha byk ktleli cisimler merkezlerindeki nkleer
yakt ateleyebilecek kadar scak olacaklarndan kendi enerjilerini retip yldz oldular (ekil 3).
Dnyamzn kayalarndaki uranyum ve kurun oranlarnn lm Dnya'nn yan yaklak 4.5 milyar
yl olarak belirlemektedir. Drtbuuk milyar yl nce Gne'in evresinde dnen parack ve gazlardan
Yerkre olutu. Bu ilk dnemlerde gezegenimizin ilkel okyanuslar ve atmosferinde, ilk canllarn
dokularndaki amino asit ve proteinleri oluturan molekller vard [Lightman].

ekil 3: Yldzlar srekli doup lmekte devam ediyorlar.

Gne byklnde yldzlarn mr yaklak 10 milyar yl,
daha byklerinki birka yl, daha kklerinki ise 100 milyar
yl civarndadr.
 Balangtan gnmze kadar evrende fizik yasalarndan baka bir gcn rol oynamadn ancak
yakn zamanlarda ispatlayabildik. nsanlar binlerce yl, etraflarnda grdkleri olaylar, gnei, ay,
yldzlar nce tanr zannettiler, sonra da bunlar tanrnn yarattn dndler. Baka trl
dnmeleri de beklenemezdi zaten, nk bilmiyorlard. Bu bilgilere insanlar ancak yakn zamanlarda
eritiler. te yandan Evrenin balangcndaki enerji nereden geldiler sorusuna eitli speklasyonlar
yaplmaktadr. rnein Hawking onun Evren'in ktlesel ekim enerjisinden dn alndn syler
[Hawking]. Bu kurama gre Evren'in tam olarak maddenin pozitif enerjisini dengeleyen muazzam bir
negatif ktlesel ekim enerjisi borcu vardr. Sicim kuramlarndan bazlar ise Byk Patlamaya sebep
olan arpan zarlardan (oklu evrenler kuram) sz eder [Brian]. Btn bu yant arama abalar
konumuz asndan her hangi bir eyi deitirmez. Her fizik bir metafizik zerine kurulur. Newton' un
metafizii gizemli uzaktan etki eden ekim kuvveti idi. Newton bu kuvveti aklayamamt, ama
yine de hala kullanmakta olduumuz evrensel ekim yasasn kurdu. Bizim metafiziimiz ise Byk
Patlamadr. Ondan ncesini imdilik bilmiyoruz. Ama kesin olarak emin olduumuz ve ayrntlar ile
aklayabildiimiz ey, Byk Patlama bir kere gerekletikten sonra artk evrenin fizik yasalarna gre
davrand ve ilk zamanlarda ortaya kan maddenin evrim geirerek gnmzde bizleri meydana
getirdiidir. Bu sre paracklarn kendiliinden macerasdr. Bu macerada doa bilimlerinin
ortaya koyduu yasalardan ve kuvvetlerden baka bir olgunun devreye girmedii ve girmeyecei
kesindir. zetlersek, 13.7 milyar yldr ilahi bir Ruh kendini gstermemitir. Ruh kavram bize insann
doa karsnda aciz, cahil kald dnemlerden mirastr.

Canllk iinde Ruh' un yeri ne?

Balangtan (13.7 milyar yl nce) canl yaama geie (4 milyar yl nce) kadar olan btn maceray
fizik yasalar ile ifade edebiliyoruz.. Yukarda anlatld gibi, milyarlarca yl sren srete herhangi bir
doa st g, Ruh veya bilmediimiz bir fenomen rol oynamamtr. Bu macerann devamn ise
kimya ve biyoloji bilimleri aklar: nce kendini kopyalayan molekller kendiliinden oluur, daha
sonra birikimli seilimle yava yava, milyarlarca yl iinde bugn etrafmzda grdmz canllar
dnyas geliir. Canl evrim de maddenin evriminin bir devamdr; bir farkla ki, bu canl evrimde
olaslk yasalar tek bana deildir, ortada birde birikimli seilim vardr.
Her ey atom ve molekllerden meydana gelir, ama canl molekller topluluu ile canszlar arasnda
ok belirgin bir ayrm vardr: kendini kopyalama. Canl molekller kendini kopyalar, dahas bu
kopyalama ilemini neredeyse eksiksiz olarak yaparlar. Aslnda tamamen eksiksiz olarak yapabilselerdi
evrim gerekleemezdi. nk evrim, tam da bu kopyalama ilemindeki baarszln sonucudur. Bir
anlamda, eer eksiksiz kopyalamaya simetrik durum dersek, evrim simetrinin krlmas
durumudur. Kopyalamadaki baarszlk, yani simetrinin krlmas, mtasyon demektir. Mtasyona
urayan genler, eer iinde bulunduklar yaam-kalplar (hcreler, ya da hcre topluluklar,
organizmalar) iin daha baarl bir yaam salamlarsa gelecek nesillere aktarlabilirler.
Hcreler, daha nceden var olan bir plan izleyerek dzen kurarlar ki bu dzen de onlarn genlerinde
evrim sreciyle kodlanmtr. Bir hcreye, tam bir canl hcre olmas iin, atomlarn, molekllerini,
molekl zincirlerini ve yaplarn hatasz olarak dzenlemesini reten ve bu srecin devamlln
salamak zere gelecek kuaklara aktarlan bilgi DNA' larda depolanr.
Bir canl hcresinde temelde be atom bulunur: karbon, hidrojen, oksijen, nitrojen ve fosfor. Ayrca
kk miktarlarda bir sr baka atomlar da vardr, ama temel yap talar bu be atomdan meydana
gelir. Ortalama 15 atom arl biriminde olan bu atomlarn birlemesi yzlerce farkl trden
moleklleri meydana getirir ve bu molekller de ortalama olarak 150 atom arl byklndedir.
Zincirler oluturacak ekilde birbirine eklenmi basit molekllere ise zincir molekller denir ve
ortalama 75.000 atom arlndadrlar. Zincir molekllerin en bykleri, en gl elektron
mikroskoplaryla grlebilirler. Hcre iinde bir mimari dzeni olan, birbirine bal zincir moleklleri
kromozom gibi yaplar olutururlar ve ortalama zincir molekllerden 100 defa daha byk olup,
sradan k mikroskoplaryla grlebilirler. te bu yaplarn rgtlenmelerine hcre denir. ou
hcreler gzle grlemeyecek kadar kktr ama basit bir mikroskopla, hatta iyi bir bytele de
kolaylkla grlebilirler. Organizma iinde ortaklaa alan hcre gruplarna organlar ve bir canl
formunun tam ilemesini salamak iin gerekli en kk hcreler dzenine de organizma denir. Bir
bakteri hcresi tek bana bir organizmadr. nk bu yaratklar iin tek bir hcre, kendi kendilerine
yeterek yaamlar ve zellikle de remeleri iin yeterlidir. nsanlarda ise trilyonlarca hcrenin uyumlu
ibirliine ihtiya vardr.

ekil 4: Dnyada yaamn ortaya knda en olas senaryo

Atomlardan canl hcre yapmak, ok byk bir rgtlenme iidir. Ama bu i bir iki gnde olmamtr,
3.5 milyar yl sren bir srecin rndr. Bu sreci anlamayanlarn bir iddias da, termodinamiin
ikinci yasas ile ilgilidir. Entropi yasas ad verilen bu yasaya gre, kapal bir sistemde dzensizlik
(entropi) artar. Dolaysyla milyarlarca yl nde nasl oluyor da dzensizlikten dzene doru bir gidi
vardr? Burada unutulmamas gereken ilke udur: entropiyi dren ey enerjidir. Dzeni salamak
iin enerji gerekir ve dnyamzda bu enerji kayna gnetir. Cansz doann dzensizlie gitmesine
kar, dzenin tekrar tekrar kurulmas ancak enerji biimindeki yardmla baarl olabilir. Enerji
gneten gelir, bitkiler gne n emerler, karbondioksidi ekere dntrmekte kullanlrlar. eker,
karbondioksitten daha dzenlidir. ekerin zlmesi de enerjiyi geri verir. Bylelikle bitkiler ve
hayvanlar, ekeri oksijenle "yakarak" zerler ve karbondioksit serbest kalr (ekil 5). O yzden
gneimizin yakt tkendiinde (yaklak 5 milyar yl sonra), dnyadaki canl yaam da sona erecektir.

ekil 5: Entropinin drlmesi (dzenli yaplar) iin enerji gerekir.

Enerji ayn zamanda canl hcrelerin plan yaparak kendini oaltmasnda kullanlr. Fizik ve kimya
yasalarna bal olarak tamamen kendiliinden ve adeta mekanik olan bu srete, hcrenin
zelliklerini dzenleyen bilgi, genlerle nesilden nesile geer. Her belirgin kaltmsal zelliin ayr bir
geni vardr. Hcre blnp iki hcre haline gelirken ekirdei de blnr ve iindeki kromozomlar
kendilerini kopyalam olurlar. Genler, Deoksiribonkleik Asit (DNA ) denilen "nkleotid"
molekllerden oluur (ekil 7). Bir zelliin kaltmla gemesi demek, bir para DNA' nn aktarlmas
demektir: Genler DNA'dr. Bilgi DNA'dr ve DNA bilgidir [Hoagland]. James Watson ve Francis
Crick'in DNA'nn doru yapsnn ikili sarmal, yani i ie dnen iki zincir olduunu bulmalarndan bu
yana gnmzde artk DNA konusunda neredeyse her eyi biliyoruz; artk bilginin DNA' da nasl
kodlandn bu bilginin nasl hcre maddesine dnt ve DNA' nn gelecek kuakla paylalmak
zere nasl kopya edildiinin srlarn zdk. Hatta ok yakn zamanlarda laboratuarlarda yapay DNA
da retildi. J. Craig Venter Enstits bilim adamlar, getiimiz yl iinde, DNA's 850 genden oluan
ilk sentetik hcreyi yaratmay baardlar [yapay DNA] .
DNA zincirinde isimleri adenilik asit, guanilik asit, sitidilik asit ve timidilik asit (ksaltmalar A, G, C
ve T) olan drt eit halka vardr (nkleotid denilen molekller). Halkalarn dzeni bir kitaptaki
harflerin dzeni gibi bilgi tar. DNA alfabesinin drt harfi var, ama bunlarla yazlabilecek mesajlarn
says sonsuzdur. DNA iindeki drt nkleotid halkas gerek kimsayal balarla dizi halinde
balanmtr. Belli bir organizma iindeki toplam DNA da bir kitap gibi dnlebilir. Bu kitapta;
btn harfler, szckler, cmleler ve paragraflar bir zincir oluturacak biimde birbirine eklidir.
Organizmann btn blmleri ve btn ilevleri bylece tanmlanr. Ayn trn baka bir organizmas
da, gramerde sk sk ve gze arpc farklar olduu halde, benzer bir kitab oluturur. Deiik trlerin
kitaplar, ilerinde bir sr benzer cmleler de olsa olduka deiik ykler anlatrlar [Hoagland]. 30
bin kitaplk bir ktphane dnn. ki insan arasndaki fark, byle bir ktphanedeki tek bir kitabn
tek bir harfinin farkl olmas gibidir.

ekil 6: Genlerin evrenselliine bir rnek Pax 6, sineklerde (a) ve insanlarda (b) gz geliimini
kontrol eder.

te bu DNA molekl dizisinin kopyalanrken bozulmas yeni bir dizi, dolaysyla yeni bir bilgi ortaya
kartr. Bu yeni zellik eer baarlysa gelecek kuaklara aktarlr, baarszsa yok olur. Milyarlarca
yl sren bu birikim evrimin mekanizmasdr. Yoksa kimilerinin dedii gibi bir gurup maymunun
rastgele tulara basp Hamlet'i yazma olasl gibi bir rastgelelik sz konusu deildir.
Hcrelerin protein zincirlerini iinde "ribozomlar" binlerce ok ufak, son derece basit eviri makineleri
vardr. DNA bilgisinin bir blm (rnein bir gen) bir protein tarafndan kopyalanr. Mesajc RNA
(mesajc-ribonkleik asit) denilen bu gen kopyas da DNA molekllerinin nerdeyse tpatp ayns olan
zincir molekllerdir, ama onlar kadar uzun deildirler. Bir DNA molekl bir ok geni ierirken, bir
mesajc RNA molekl ise yalnzca bir tek genin kopyasdr. Bu RNA molekllerine "mesajc" denir,
nk, genin mesajn, ribozomlar yolu ile DNA'nn hcredeki yeri olan ekirdekten proteinlerin
yapldklar hcrenin ekirdek dndaki ksmna (stoplazma) tarlar (ekil 8). Mtasyonun molekler
mekanizmas (molekler genetik) Darwinin zamannda bilinmiyordu ancak bugn, evrim teorisinde
rastgeleliin deneysel ve teorik temellerini oluturmaktadr [Erzan, 2009]

ekil 7: DNA' nn yaps

 lksel dnya koullarnda proteinlerin ortaya k 1953 Miller-Urey deneyinden beri biliniyor. Bu
proteinlerden ilk DNA' nn nasl olutuunu kesin olarak bilmiyoruz, ama en byk olaslk 4 milyar
yl nceki Dnya koullarnda, kristal yaplar zerinde nkleotid molekllerin bir araya gelmi
olduudur (ekil 4). Yeryznde baz ok ilkel yaam biimleri atomlarn rastlantsal bileiminden
kendiliinden ortaya kt, ama bu erken yaam biimi muhtemelen byk bir molekl idi (byk bir
ihtimalle RNA). DNA deildi, nk bir tm DNA molekln rastgele bileimlerle oluturma ans
kktr. Erken yaam biimi kendini yeniden retmi, kopyalam olmaldr. Kuantum belirsizlik
ilkesi ve atomlarn rastgele sl hareketleri bu kopyalamada belli sayda hatalar olacan ngrr. Bu
hatalarn ou organizmann hayatta kalmas veya yeniden retme kapasitesi asndan lmcl olur
ve bu tr hatalar gelecek nesillere gemez, yok olur. ok az sayda molekl dizini ans rn olarak
hayatta kalr. DNA'nn ift sarmal yapsnn geliimi erken aamalardaki byle bir ilerleme olmaldr.
Ama bir kere DNA ortaya ktktan sonra, btn dnyay kaplamtr. O nedenle en eski bakterilerle
insan DNA 's ayn zelliklere sahiptir (ekil 6).
Aslnda Miller-Urey deneyi kozmik lekte srekli tekrarlanmaktadr: Uzaydan gelen gktalarnn
yzeyinde, kk meteorit ve kuyruklu yldzlarda bile nemli miktarlarda organik bileik
bulunmaktadr. Bu organik bileikler ierisinde yeryznde yaam oluturan bileiklerin hemen her
tr bulunurken, dnyada ok az veya hi bulunmayan reaktif organik bileikler de tespit edilmektedir.
Bu reaktif organik bileikleri daha karmak yapl dier molekllerin abiyotik (cansz) srelerce
olumasnda son derece nemli bir rol oynarlar [Mert, 2009].

ekil 8: En kk hcre u bileenlerden

oluur: Hcre zar, Stoplazma, DNA ve
RNA, Proteinler, Enzimler, Ribozomlar.

Evrim ilerledike merkezi sinir sistemi de gelimi olmaldr, nk duyu organlaryla topladklar
verileri doru ekilde alglayan ve uygun eyleme geen yaratklarn hayatta kalma ve yeniden retimde
bulunma olasl daha yksektir. Evrim sreci ile insan soyu bu durumu bir baka aamaya geirmitir.
Biz hem vcutlarmzla hem DNA' mzla yksek maymunlar ailesine dahiliz. nsan genomunu
oluturan milyar harfin sadece 15 milyonu yani yzde 1inden de az, 6 milyon ylda ya da baka bir
deyile insan ve empanzenin soylar ayrldndan bu yana deimitir [Pollard, 2009].
Ama DNA' mzda kk bir deiim dili gelitirmemizi salam, bu bizim nesilden nesile bilgiyi ve
birikmi deneyimi szl ve sonunda yazl biimde iletebilme yeteneimizi ortaya karmtr. Dier
canllarda deneyimin sonular yalnzca yeniden retimde rastgele hatalar yoluyla DNA iine yava bir
birikimle kayt edilme sreci iinde iletilebilir. nsanda ise dilin ve sonrasnda yaznn ortaya kmas
dramatik bir evrim hzlan meydana getirmitir. nsan soyuna gelene kadar drt milyar yla yakn
evrim gerekmitir, ama geen son be bin yl iinde yazl dili gelitirmi bulunuyoruz. Bu bizim
maara insanlarndan Evren'in balangcn sorguladmz yere kadar ilerlememizi salamtr (ekil
9).

ekil 9: Homo sapiens sapiens' in soyaac iinde, eer varsa Ruh' un ortaya kt bir tarih olmas
gerekir...

Ruh kavram, baz ruhlarn stn, bazlarnn daha deerli olduunu ngrr. nsan ruhu empanze
ruhuna gre daha stndr, empanzelerinki ise bceklerden daha stndr,...vb gibi. Hatta baz
grler daha da ileri gider, insandan baka hibir canlnn ruhu olmadn iddia eder. Oysa evrim
asndan bir tr, dier bir trden stn klacak hibir nesnel dayanak yoktur (ekil 10). Wolfgang
Khler ' in 1930' lardaki deneylerinden balayarak gnmze kadar sregelen saysz hayvan
davranlar deneyleri hayvanlarn bir ok konuda bizlerden pek de farkl davranmadklarn ortaya
koymutur. Genetik biliminin bulgularyla zaten bildiimiz bu olgu, davran bilimcilerinin
almalaryla da pekimitir. Molekler biyoloji, nroloji ve genetik bilimindeki son gelimeler
gittike daha ok sayda i karakter zelliklerimizin (miza) doutan geldiini ve kiiden kiiye
deien bu zelliklerin genetik farkllktan kaynaklandn gstermektedir [Hamer]. Genlerimiz de
ortak bir gen havuzundan evrimletiine gre, birok zelliimiz dier hayvanlarla byk benzerlik
gsterir. Evet biz insanlar dier trlerden daha akllyz, ama o kadar. Daha akll olmaktan baka bir
zelliimiz yok. Eer bir ruhumuzun olduu ne srlecekse, bu ruhun evrimin hangi aamasnda
ortaya ktnn da aklanmas gerekmekte. nsan, empanze, bcekler bitkiler hepimiz, 3.5 milyar
yllk bir srete, ortak bir atadan, birikimli doal seilim yoluyla evrimletik. Her bir tr ierisinde
kimi bireyler, dier bireylerden reme bakmndan daha baarl kaltsal zellikleri (genler), bir
sonraki nesle daha fazla sayda aktarmtr. Genlerin farkl (geliigzel olmayan) remesi birikimli
doal eilimdir. Bu srete ruh kavramnn yeri yoktur. Bugn dnyann kendi etrafnda ve gne
etrafnda dnd ne kadar gerekse, yukarda ksaca anlattmz evrim mekanizmas da o kadar
gerektir. Bu gerei bilmeyen, ya da bildii halde yok sayan btn felsefe, sosyoloji, psikoloji
kuramlar gerek ddr.
zetlersek, canl evrim srecinde de Ruh kavram devreye girmemitir. Canlln bir ruhu yoktur.
Dawkins'in deyiiyle Bizler yaamkalm makineleriyiz, genler adyla bilinen bencil molekllerini kr
krne korumak iin programlanm robot aralarz [Dawkins, 2000].

ekil 10: en yakn akrabamz empanzelerle genlerimiz %99 ortaktr. nsan ruhunu bu %1' lik farka
sdrmak akla ve manta smaz. Resimdeki kafataslar empanzenin bebeklikten erikinlie geene
kadar geirdii evreleri gstermektedir. Bebek empanzenin kafatas neredeyse insan yavrusununki ile
ayndr.

Akl/beden probleminde Ruh' un yeri

Ruh hipotezi kozmolojik ve evrimsel lekte silindikten sonra en ok zihin, dnce ve bilin
tartmalarnda varln srdrmtr. Maddenin evrimini, canlln ortaya kn ve evrimini doa
bilimleri ile aklamak bir yere kadar kolaydr. Geri bu i insanln neredeyse 5 bin yln almtr,
ama yine de maddi dnyay, gzmzle grp lebildiimiz olaylar aklamak, zihin, bilin gibi ele
avuca smaz kavramlar aklamaktan bir dereceye kadar daha kolaydr.
nsana ait fizyolojik ileyiin DNA moleklnn kimyasal kodu tarafndan tamamen fiziksel esaslara
gre dzenlenmi olduunu ve dnce reten beynimizin biyolojik birer elektrik devresi gibi alan
sinir hcreleri, atomlar, molekller, karmak kimyasal tepkimeler, elektromanyetik dalgalarla
altn biliyoruz. Oysa nefret, sevgi, ak, sululuk duygusu gibi karmak bilin fenomenlerini,
duygular, alglar, dnceler tarznda tamamen farkl yapda grnen fenomenlerin tam olarak nasl
meydana geldiini bilmiyoruz. rnein renk algsn ele alalm. Herhangi bir renk grdmzde bu
deneyimi yaayan birinci ahs olarak darda sahiden mavi, krmz ya da yeil bir renk grdmz
syleriz. Ama bu olayda fiziksel ve fizyolojik olarak geen sre tam olarak nedir? Yaanlan olayn ilk
basama gzmzn a tabakasna belli bir dalga boyunda fotonlarn arpmasdr. Bu fotonlar gzn
a tabakasndaki hcrelerde nceden genetik olarak kodlanm mikro-mekanizmalar tetikleyerek
grme siniri lifleri boyunca yaylan ve beynin oksipital blge adn verdiimiz alanlarnda grmeyle
ilgili merkezlere elektrik sinyallerinin (enformasyonlarn) ulamasna neden olur. Daha sonra beynin
oksipital blgesinde bu enformasyonlar ilenir ki, beyindeki bu enformasyon ileminin kendisi de
temelde fiziksel olarak bir elektriksel olaydr (ekil 11). Ama btn bu fiziksel olaylar (foton-elektron
etkilemeleri) gerekleirken nasl oluyor da, biz bir ekilde krmz, mavi ya da yeil bir nitelik
yaantlarz? [Tura] Ayn ekilde, dndmz zaman beyin kabuunun deiik blgelerinde
(prefrontal beyin kabuunda) youn bir elektrik faaliyet meydana gelir. Peki bu elektriksel beyin
faaliyetiyle bir i dnya deneyimi olan dnce fenomeni arasnda nasl ve ne gibi bir iliki var? Madde
bilmediimiz ne gibi bir zellie sahip ki beyindeki fiziksel sreler olup biterken fenomenal bir
gereklik ortaya kyor? Bilincin fenomenal dnyasnn maddenin temel bir zellii olduunu
gsterebiliriz. Ama nedir bu maddi-fiziksel zellik? Acaba Ruh burada m devreye giriyor? Oysa akl
(veya bilinci) Ruh' la aklamak sorunlar ikiye e katlamak demektir. Her eyden nce Ruh
hipotezinde, ruhun evrimin hangi aamasnda ortaya ktn ispat etmek gerekir. Ayrca Ruh' un bu
yukarda anlattmz ekilde, llebilen bir fiziksel zelliini, dier fizik yasalaryla elimeyecek
ekilde aklamak gerekir. Enerjinin korunumu gibi bilinen btn fizik yasalaryla elien bir Ruh
kavram gerek bir aklama deil, sadece aklamay geciktirmektir.
Burada yine ayn yanla dmemeliyiz. nsanlar binlerce yl nce aklayamad fenomenleri, baka
aklanamaz fenomenlerle ilahi glerle, Ruh'la aklamaya altlar. Doa bilimleri ise, tek tek btn
bu aklanamaz zannedilen olaylar aklad. Bilincin doas hakknda u anda elimizde hazr bir reete
yoksa da, bu ynde sre giden bir ok alma vardr. Btn bu almalar akl ve bilin fenomenlerini
de doa yasalar ile aklamaya almaktadr. nk maddeden bamsz bir psiik durum yoktur.
Bilinci aklama abalarnda ok sayda bilim adamn saymak gerekir. Ama Trkeye evrilmi
eserleri kaynak gsterirsek, bu alanda ba ekenler Daniel C. Dennett, Francis Crick ve R. Penrose'
dur. Trk bilim adamlar iinde Saffet Murat Tura bilin konusunda en saygdeer almalar
gerekletirmektedir. Henry Stapp, Roger Penrose, D.Chalmers gibi fiziki ve felsefeciler ise bilinci
oluturan mekanizmann kuantum ilkeleri ile aklanabileceini ne srmektedirler. Btn bu
almalarn zetini bu ksa yazda ele almak olanakszdr. Ancak belli bal noktalara dikkat ekmeye
alabiliriz.
Bilin sorununun temeli, evrenin yalnzca maddi varlk trnden mi olutuu, evrende maddi
varla indirgenemeyecek ikinci bir varlk trnn daha bulunup bulunmad sorular erevesinde
zetleyebilir [Tura]. Beyin gibi nesnel bir organda nasl olur da d dnyaya dair znel temsiller yer
bulabilir? Varlklarn ve alma prensiplerini nesnel olarak gzlemlediimiz nronlar, sinapslar,
aksonlar, elektrik impulslar, nasl olur da kiiden kiiye deien subjektif deneyimlere neden olabilir?
Daniel C. Dennett, Akln Trleri kitabnda bu tartmay ok gzel zetler: Bir akl tann akl
yoktur. Peki bir virs, tek bana kocaman bir molekl olarak akl var mdr? Virsler kendini
kopyalamak iin canl bir hcreye girdiklerinde sanki akll yaratklarm gibi davranrlar. Virsler Ya
da bakteriler, her tr makro-molekller olduklar yerde durmak yerine eyleme geerler. Oysa onlar bu
eylemi ne iin yaptklarn bilmezler. Biz biliriz, bilinli olarak ynelmi eylemler gerekletiririz.
Bununla beraber, makro-molekllerin eyleyicilik tr, bizim eyleyicilik trmzn tohumlarnn
yerletii tek olas zemindir.

ekil 11: Akln temel

geleri maddidir.
 Doa bilimlerinin gelimedii zamanlarda insanlar zihin, bilin gibi sorulara kestirme yantlar
vermiler, her eyi Ruhla aklamlardr: Beden dnyas bakadr, Ruh dnyas bakadr. Ne var ki
akl/beden sorununu dalizmle aklamaya kalkmak zdnden daha byk sorunlar beraberinde
getirir. lk olarak, bylesi ikinci bir tzn varlna dair yzyllardan beri, herhangi bir pozitif kant
bulunabilmi deildir. Tm aratrmalar ve kantlar doann tek ve maddi bir tzden olutuunu
gstermektedir. kinci olarak, eer bylesi iki farkl tz gerekten var olsayd bile, nasl etkileirlerdi,
etkileirlerse birbirlerinden nasl ayrt edilebilirlerdi, tanm gerei birbirinden bamsz ve birbirine
indirgenemez olan bu iki etki, nasl bir araya gelip insan zihnini mmkn klabilirdi, gibi sorulara yant
vermek gerekecekti [Dennett].
Bu iki mutlak amaz sebebiyle, gnmzde bilim ve felsefe evrelerinde dalizmin neredeyse hi
savunucusu kalmam durumdadr. Geriye kalan tek seenek ise akl ve bilinci maddenin evriminin bir
parac olarak aklamaktr ki gnmzde nroloji, fizik, biyoloji, biliim ve benzeri bir ok farkl
bilim dallarndan bir araya gelen bilim adamlar zihin ve bilin olaylar zerine uramaktadr
[quantum brain].
Insan beyni nron denilen 100 milyar sinir hcresinden meydana gelir. Her nron dier nronlarla
sinaps ad verilen ok kk aralklarla 10 binlerce balant yapar. Nronlar aras balantlar ve
sinapslarla tanan sinyaller alg, hafza, dnce ve kas hareketlerinin sebebidir (ekil 12).

x 100 milyar

ekil 12: Insan beyni nron denilen 100 milyar sinir hcresinden meydana gelir
 Grdmz, dokunduumuz, zerinde dndmz her ey bir dizi filtrelerden geer.
Gereklikle dolaysz bir iliki iinde deiliz. Gzlerimiz foto-detektrler gibi alr. Beynimizde de
dnce oluumu da bir takm filtrelerden geer. Ama btn bu filtreler fizik yasalarna tabidir. Sonuta
gerekleen ey iki maddenin (gzlenen ve gzleyen) dolayl etkileiminden baka bir ey deildir.
Oysa gnmzde bile baz felsefecilerin u szleri ettiini okuyabiliyoruz: Nesne olmak iin sadece
malzeme ve bu malzemenin belirli bir ekilde dzenlenmi olmas yetmez. Nesnenin formunun mekan
akldr... Nesnenin formu ile ilgili 'a priori' esaslar ve bu esaslarn ieriini oluturan en geni
anlamdaki 'a priori' mantksal malzeme akla aittir. [Ko]. Bu dnceler Kant' a aittir. Kant' n 200
yl nceki bilgi eksiklii ile oluturduu felsefe, gnmzde bile kimi felsefeciler iin temel bavuru
kayna olmakta devam ediyor. Oysa gnmz bilimi bu idealizmi oktan at. Nesnenin formu aklmz
deil; tersine aklmz da bir nesne. Form dediimiz ey iki nesnenin etkileiminden baka bir ey
deil. Biz bu etkileime dnce diyoruz. Dnceler de 'a priori' deil, tamamen bu etkileimlerin
sonucu. phesiz bu mekanizmada btn sorular cevaplanm deil: rnein, dnen ben
yanlsamasnn, bir baka deyile dnce yaantlanmasnn biyolojik bedenden (beyinden) ayr da var
olabilecei yanlsamasnn nedeni nedir? sorusunun yant aratrlmaktadr. Yaantlamann
(ekperians) bir enerji bykl olup olmad, epifenomenal olup olmad tartlmaktadr.
Yaantlama, baz fiziksel olaylara zdese bile epifenomenal olmas durumundan deneysel olarak
farksz bir durum kar ortaya. Yani zdelik teziyle epifenomenalist tez farkl grnseler bile deneysel
olarak ayrt edilemezler. Ama neredeyse kesin olan bir ey var: Beynimizdeki ilemlerin ou (hafza,
plan yapmak, karar vermek,..vb gibi) beyin kabuunda gerekleir. nsanlarn daha dk seviyedeki
akarabalar olan primatlardan ayran ey de ite bu beyin kabuunun yakn zamanlarda evrim geirmi
olmasdr. Dolaysyla btn bu tartmalarn nesnesi olan akl, bilin gibi fenomenlerin evrim yoluyla
gerekletii phe gtrmez.
Bizler kendini kopyalayan robotlarn (makro-molekller) torunlaryz. Memeliler snfndayz ve
memeliler de srngenlerden, onlar ise balklardan tredi. Balklarn atalar deniz solucanlar, onlarn
atalar ise basit ok hcrelilerdi (ekil 13). Eer kendimize akll, ya da bilinli, solucanlara ise
bilinsiz diyorsak, kendimize atfettiimiz bu zellik evrimsel bir srele ortaya kt. Dardan
gelmedi. Dolaysyla bir gn tam olarak aklanabilecek ve biz insanlar akll, bilinli robotlar
retebileceiz.
Ruh' un ispat kimin sorumluluunda?

Sklkla u soruyla karlarz: Ruhun olmadn, te dnyann olmadn nereden biliyoruz, ya

varsa? Var olmayan bir eyi ne srp kantlama iini inanmayanlara brakmak dogmatiklerin ska
bavurduu bir hiledir. ne srdkleri eyi kantlamas gereken kendileri olduu halde bunu
inanszlarn stne atarak hem kendilerini temize karrlar hem de inanszlarn gzn korkutmaya
alrlar. Dnce tarihinde bu mcadelenin saysz rnekleri vardr, ama Russell' n kutsal demlik
hikayesi belki de bunlarn arasnda en keyifli olandr [Russell]:
Eer ben gne etrafnda dnen ve Dnya ile Mars arasnda bir yrngede bulunan bir in demlii
bulunduunu ne srseydim ve bu demliin en gl teleskoplarmzla bile grlemeyecek kadar da
kk olduunu iddia etseydim, hi kimse bu iddiam rtemezdi. Russell burada, byle bir iddiay
ispatlamas gereken iddia sahibi olmasna ramen, kutsal kitaplardaki iddialarn hibir kant ne
srlmeden gerek kabul edilmesindeki ironiye vurgu yapyor, ve bu demlik hipotezinin kutsal
metinlere girmesi halinde kutsal demlik inanc haline dneceini belirtiyor. Ruh inanc da bu kutsal
demlik inancna benziyor. Hibir ekilde ispat yok, ama hala ya varsa diye insanlar oyalyor.
ekil 13: Ruh (eer varsa) ortak atalarmzdan hangisinde ortaya km olabilir?

ldkten sonra Ruhlar dnyasna yolculuk?

Btn mitolojilerde ldkten sonra Ruhlar dnyasna yolculuk yer alr. nsanlar lm kolay kabul
edemezler. Canllk iin lmn kanlmaz olduu gerei kolay yutulur lokma deildir. Kim lmek,
sonsuza kadar yok olmak ister ki? Aslnda insan bedeninde lmsz olan eyler vardr. lk bata
atomlarmz. Vcudumuzdaki atomlar yaklak 10 milyar yl yandadr. imdiki gneimizin yerinde
bulunan eski bir spernovann kalntlaryz bizler. Dnyamzdaki her bir atom, o byk yldzdaki
hidrojenin yanp fzyonla birleerek daha ar elementlere dnmesi sonucu olutu. Dier yandan, bu
atomlarn meydana getirdii molekllerden oluan DNA yapmz da bir anlamda lmsz. Bizler
leceiz ama genlerimiz ocuklarmzda, torunlarmzda yaayacak. Son olarak, insanlarla ortak
yaayan bakteriler de biz ldkten sonra yaamaya devam edecekler. Aslnda insann tanmn yapmak
ok zordur. nk bizler ortak-yaam canllaryz. Vcudumuzdaki bakteriler olmasa bir gn bile
hayatta kalamayz. Ama btn bunlar insanlar teselli etmeye yetmiyor. nk ldmzde asl
lecek olan beynimiz, yani bilincimiz, anlarmzdr. Atomlarn hafzas yok. Genlerimizde belli bir
miktarda hafza tansa da, ldmzde btn bir yaantmzn anlar silinip gidecek.
O yzden insanlar hakl olarak lmden korkarlar ve bu lm korkusu ile baa kmak iin bir ok
masallar uydurmulardr. Bu masallarn en baarlar, tpk genetik evrim gibi, memetik(*) evrimle
gnmze kadar gelmitir ki, bu da bildiimiz teki dnya kavramdr (Dawkins'in deyimiyle te
dnya memi). Kutsal demlik hikayesinde olduu gibi, bu masalda da ispatn ykn inanszlarn deil
te dnyaya inananlarn ekmesi gerekirken, inan her hangi bir ispat gerektirmediinden, insanlar
binlerce yl te dnyaya inanmlardr. te dnyaya (eer varsa) giden ne olabilir? phesiz atomlar
deil. Gitse gitse Ruh olabilir. Ama Ruh' un bu dnyada herhangi bir yeri olmadn gsterdik
yukarda, te dnyada ne yeri olabilir? Beynimiz durduunda, fii ekilen bir bilgisayar gibi btn
bilincimiz de ortadan yok olacak. stelik bu teki dnya nerede? Baka bir evrende mi? inde
yaadmz evreni bildiimize gre, baka bir evrende olmal. Bu durumda te dnyay arama ii yine
fizikilerin zerine mi dyor? Grdmz gibi bunlar gerek aklamalar deil. Alanamaz olaylar
yine aklanamaz iddialarda uzatmaktan, sorular oaltmaktan baka bir ie yaramyor.
 Ruh kavramnn son kalesi: Bilinemezcilik

Yukarda Ruh kavramnn evremizde grdmz, bildiimiz hibir olayda yeri olmadn gsterdik.
Ama bu bazlar iin yeterli gelmemektedir. eitli kltrel, folklorik ya da memetik nedenlerden tr
Ruh'a inanan insanlarn says az deildir. Bunlara gre tpk Tanrnn varl bilimle kantlanamad
ya da rtlemedii gibi
Ruh kavram da kantlanamayacak ya da rtlemeyecektir. Bu noktada tekrar Russell' n kutsal
demlik tezine geri dnmek zorunda kalyoruz. Uzayda bir yerlerde varl kantlanamaz ve
rtlemez bir ay demliinin dolamas gibi, insann bir ruhu olduuna dair inan kelimenin tam
anlamyla bo bir inantr. Ne maddeye ne de dnceye her hangi bir etkisinin olmad bilimsel
olarak kantlansa da, inanmak isteyen insanlara gre Ruh vardr.

Sonu:
Maddenin macerasnda bildiklerimiz ok fazla. Canl yaamn nasl ortaya kabildiini, nasl
evrimleebildiini, bilincimizin, aklmzn maddeden nasl meydana geldiini (detaylaryla olmasa da)
biliyoruz. Ruh diye maddi olmayan bir eyin var olmadn biliyoruz.
Evrenin ilk nano saniyelerindeki kuantum dalgalanmalar ve maddenin hakim oluu fizik yasalar ile
aklanabilmekte. Madde bir kere olutuktan sonra onun yaam meydana getiren molekllere uzanan
maddenin kendiliinden maceras artk hemen hemen btn detaylar ile bilinmektedir. Ruh' un varl
ancak doa st bir gle aklanabilir ki, bu da tek bir yolla olanakl olabilir: bir Yaratc sayesinde...
Bylece Ruh tartmas her eyi tasarlayan bir yaratc tartmasna dnr. Bilimin ortaya koyduu
btn kantlara ramen, maddenin kendiliinden macerasna inanmak istemeyenler btn evreni bir
akll tasarmcyla aklamaya alrlar. Oysa byle yapmakla daha byk bir amaza derler,
nk gerekte yaptklar aklamann tam tersine ileri daha da zorlatrmaktr. Dawkins bu amaz
Tanr Yanlgs kitabnda ok iyi ifade eder: Tasarmc bir Tanr dzenli karmakl izah etmekte
kullanlamaz nk herhangi bir ey tasarlama kapasitesindeki herhangi bir Tanr, ayn aklamay
kendi gereklii iin sunabilecek karmaklkta olmaldr. Tanr bizim iinden kamayacamz sonsuz
bir ksr dng sunar [Dawkins, 2008]. Bu cmledeki Tanr kavram, cmlenin anlamn bozmadan
Ruh kavram ile yer deitirebilir.
Son sz olarak balktaki soruyu cevaplayalm: Maddenin kendiliinden macerasnda Ruh' un yeri
yoktur.

Dipnotlar:
(*) Memetik kavram Richard Dawkins' in 1970'lerde ortaya att bir kavramdr [Dawkins, 1999].
Dawkins kltrel yap talarn memler olarak tanmlam ve bunlarn genler gibi birikimli seilimle
nesilden nesile aktarldn ne srmtr.

Kaynaklar:
Bilim ve Gelecek, 20. yzyl biliminin ke talar (1900-1950), say 57, 2009
Brian,G. Evrenin Zerafeti, TUBITAK yaynlar, 2009
Dawkins, R. Gen Bencildir, TUBITAK, 1999
Dawkins R. Tanr Yanlgs Kuzey yaynlar, 2008
Ditfurth, V. Hoimar, Bilinc Gokten Dusmedi, Cumhuriyet kitaplar, 2009
Erzan, A. Rasgelelik, determinism ve ereklilik, II. Evrim Bilim ve Eitim Sempozyumu, Boazii niversitesi, 23-
24 Mays 2009
Gka, Erol ve Sayar, Kemal, Bir Bilim Olarak Psikiyatri, sonu blm, Aa Yay., 1992
Gkberk, Macit, Felsefe Tarihi, Remzi Kitabevi, 2007
Hanerliolu, Orhan Dnce Tarihi, Remzi Kitabevi, 1995
Hamer D., Copeland C., Genlerimizle Yaamak, Evrim yaynevi, 2000
Hawking, S. Kara Delikler ve Bebek Evrenler, Sarmal yaynevi, 2006
Hooft, Gerard't Maddenin Son Yaptalar, TUBITAK yay., 2000
Kane, G. Spersimetri, TUBITAK yay., 2008
Ko, Y. Kuantum, TUBITAK Bilim Teknik Dergisi, Say 326, sayfa 22
Koyre,A. From the Closed World to the Infinite Universe, Johns Hopkins Un. Press, 1968
Lightman, A. Yldzlarn Zaman, TUBITAK yaynlar, 2000
Mahlon B. Hoagland, Hayatn Kkleri, TUBITAK yaynlar
Mert, . Canl molekllerin cansz srelerle reyebildii gsterilmitir, Bilim ve Gelecek, say 67, Eyll 2009
Penrose, R. Kraln Yeni Usu, TUBITAK yay., 1989
Pollard, K.S. Bizi insan yapan nedir? Scientific American, Mays 2009, Bilim ve Gelecek Temmuz 2009
Russell, B., Is there a god ,in Collected Papers, vol 11. London, Routledge, 1997 (aktaran Dawkins, 2008)
Salolu, C. Felsefenin Kuantum Mekaniksel Temelleri, TUBITAK Bilim ve Teknik dergisi, Ekim 2000
enel, Alaeddin, Kemirgenlerden Smrgenlere nsanlk Tarihi, mge Yay., 2010
enel, Aleaddin, Yaratl-dinsel ideolojinin tarihesi, Bilim ve Gelecek, say 70, Aralk 2009
Weinberg, S. lk Dakika, TUBITAK yay., 2003
Westfall, R. Modern Bilimin Oluumu, TUBITAK yay. 1999

yapay DNA:
http://www.scientificamerican.com/article.cfm?id=longest-piece-of-dna-yet
http://www.universitelineister.com/ilk-yapay-dna-molekulu.html
http://www.sabah.com.tr/Dunya/2010/05/22/dnadan_yasayan_yapay_hucreye

www:
http://www.islamustundur.com/konular/ahiret.html ,
http://www.sorusorcevapbul.com/makale/mubarek/mirac-mucizesi-ruh-ve-beden-ile-mi-gerceklesti/

[quantum brain]
Cognitive Science XX (2006) 111, 2006 Cognitive Science Society,
Is the Brain a Quantum Computer?
Abninder Litta, Chris Eliasmithb (c), Frederick W. Kroona,
Steven Weinsteinb(d), Paul Thagard(a,b,e)
aSchool of Computer Science, University of Waterloo
bDepartment of Philosophy, University of Waterloo
cDepartment of Systems Design Engineering, University of Waterloo
dDepartment of Physics, University of Waterloo
eDepartment of Psychology, University of Waterloo