Professional Documents
Culture Documents
Brian Greene - Piękno Wszechświata PDF
Brian Greene - Piękno Wszechświata PDF
HA SCIIKACM
NAUKI
PIKNO
WSZECHWIATA
Superstruny, ukryte wymiary
i poszukiwania teorii ostatecznej
Przeoyli
Ewa L. okas i Bogumi Bieniok
T^<s2y^sl<i i S-ka
Tytu oryginau angielskiego
THE ELEGANT UNIVERSE
Superstrings, Hidden Dimensions
and the Quest for the Ultimate Theory
First published
in the United States of America
by W. W. Norton & Company,
Inc. in 1999
Projekt okadki
Katarzyna A. Jarnuszkiewicz
Zdjcie na okadce
NASA/STScI/CERN
ISBN 83-7255-178-2
Wydawca
Prszyski i S-ka SA
ul. Garaowa 7
02-651 Warszawa
Druk i oprawa
O P O L G R A F Spka Akcyjna
ul. Niedziakowskiego 8-12
45-085 Opole
Mojej matce i pamici mego ojca,
z wyrazami mioci i wdzicznoci
SPIS RZECZY
Przedmowa 9
CZ I: GRANICE WIEDZY
1 Zwizane strun 15
CZ n: KOPOTY Z PRZESTRZENI,
CZASEM I KWANTAMI
CZ m: KOSMICZNA SYMFONIA
15 Perspektywy 367
Przypisy 381
Sownik terminw naukowych 405
Literatura uzupetnijca 418
Literatura uzupetnijca w jzyku polskim 419
Indeks 420
PRZEDMOWA
GRANICE WIEDZY
ROZDZIA 1
ZWIZANE STRUN
Trzy sprzecznoci
Tab. 1.1. Trzy generacje czstek elementarnych 1 ich masy (Jako krotno ma-
sy protonu). Wartoci mas neutrin nie udao si dotd wyznaczy dowiad-
czalnie.
silne gluon 0
elektromagnetyczne foton 0
sabe sabe bozony 86:97
poredniczce
grawitacyjne grawlton 0
protony, neutrc
kwark
struna
stn
KOPOTY Z PRZESTRZENI,
CZASEM I KWANTAMI
. V i n a
ROZDZIA 2
PRZESTRZE, CZAS
I OBSERWATOR
Wady intuicji
Zasada wzgldnoci
Prdko wiata
Czas: cz I
Wiedzc, i prdko wiata jest staa, mona niemal bez trudu
wykaza, e mamy bdne wyobraenie na temat czasu. Wyobra-
my sobie negocjacje przywdcw dwu walczcych ze sob narodw.
Siedzcy na przeciwlegych kocach dugiego stou prezydenci do-
szli wanie do porozumienia, ale aden nie chce podpisa ugody
j a k o pierwszy. Sekretarz generalny Organizacji Narodw Zjedno-
czonych podsuwa genialne rozwizanie. W poowie odlegoci mi-
dzy dwoma prezydentami umieci si arwk, ktra pocztkowo
bdzie wyczona. Gdy si j zapali, wiato rwnoczenie dotrze do
obu przywdcw, poniewa siedz oni w tej samej odlegoci od a-
rwki. Obaj prezydenci zgadzaj si podpisa ukad w chwili, kiedy
zobacz wiato. Plan zostaje zrealizowany i ku satysfakcji obu
stron prezydenci podpisuj porozumienie.
Sekretarz generalny, zadowolony z sukcesu, postanawia zasto-
sowa wymylone przez siebie rozwizanie w przypadku dwch in-
nych skconych pastw, ktre rwnie zdecydoway si osign
porozumienie. Prowadzcy negocjacje prezydenci, jak poprzednio,
siedz po dwch stronach stou. Jedyna rnica polega na tym, e
st znajduje si w pocigu jadcym ze sta prdkoci. Prezydent
Przodostanu siedzi, jak wskazuje nazwa, przodem do kierunku jaz-
dy, natomiast prezydent Tyostanu - tyem. Wiedzc, e prawa fizy-
ki s takie same niezalenie od stanu ruchu, o ile ruch si nie
zmienia, sekretarz generalny nie zwaa na drobn rnic i do
przeprowadzenia ceremonii znw uywa arwki. Obaj prezydenci
podpistij porozumienie i wraz z krgiem swoich doradcw witu-
j zakoczenie wojny.
W tym momencie dociera wiadomo, e midzy obywatelami
obu krajw, ktrzy ogldali ceremoni podpisania traktatu z pero-
nu na zewntrz jadcego pocigu, rozgorzay walki. Pasaerowie
pocigu z konsternacj przyjmuj wiadomo, e u rde konfliktu
lego przekonanie obywateli Przodostanu, i zostali oszukani, po-
niewa ich prezydent podpisa porozumienie wczeniej ni prezy-
dent Tyostanu. Skoro wszyscy w pocigu - przedstawiciele obu
stron konfliktu - zgadzaj si, e traktat podpisano rwnoczenie,
jak to moliwe, by zewntrzni obserwatorzy sdzili inaczej?
Zastanwmy si nad tym, co widzi obserwator stojcy na pero-
nie. Pocztkowo arwka w pocigu nie wieci, po czym w pewnej
46 P I K N O WSZECHWIATA
Czas: cz II
mm
S l I M l
Ryc. 2.2. Na pierwszym planie wida stojcy zegar wietlny. Z tyu za znaj-
duje si inny zegar, przemieszczajcy si ze sta prdkoci.
50 PIKNO WSZECHWIATA
ycie w biegu
Ruch w czasoprzestrzeni
A co z Em mc2?
wiata, c 2), lub mas. znajc energi (dzielc energi dwa razy
przez prdko wiata). Innymi sowy, energia i masa - Jak dolary
1 franki - s walutami wymiennymi. Jednak w przeciwiestwie do
pienidzy kurs wymiany, ktry wyznacza prdko wiata podnie-
siona do kwadratu, pozostaje niezmienny. Poniewa w wskanik
kursu wymiany Jest tak duy (c2 to dua liczba), niewielka ilo
masy daje bardzo du ilo energii, wiat mia okazj przekona
si o tym w Hlrosimie. Niszczycielska moc, ktrej dowiadczono,
miaa rdo w zamianie w energi niecaych 10 gramw uranu.
Kiedy Jednak, dziki elektrowniom przeprowadzajcym syntez J-
drow. uda nam si zapewne produktywnie wykorzysta formu
Einsteina do zaspokojenia potrzeb energetycznych caego wiata,
uywajc do tego celu niewyczerpanych zasobw wody morskiej.
Biorc pod uwag omwione w tym rozdziale pojcia, rwnanie
Einsteina podaje najbardziej zrozumiae wyjanienie Istotnego fak-
tu. e nic nie porusza si szybciej ni wiato. Mona by zapyta,
dlaczego nie daoby si wzi Jakiego obiektu, powiedzmy mionu,
przyspieszonego przez akcelerator do prdkoci 1073 milionw kilo-
metrw na godzin - 99.5% prdkoci wiata - i rozpdzi go jesz-
cze troch, otrzymujc 99.9% prdkoci wiata, a potem Jeszcze
troszeczk, tak aby przekroczy barier prdkoci wiata. Formua
Einsteina wyjania, czemu takie wysiki s skazane na niepowodze-
nie. Im szybciej si co porusza, tym wicej ma energii, a z rwna-
nia Einsteina wiemy, e im wicej co ma energii, tym wiksz zy-
skuje mas. Miony poruszajce si. na przykad, z prdkoci
99.9% prdkoci wiata wa duo wicej ni ich stacjonarni kuzy-
ni. W rzeczywistoci s one okoo 22 razy cisze. (Masy podane
w tabeli 1.1 dotycz czstek w spoczynku). Ale lm masywnlejszy
Jest obiekt, tym trudniej zwikszy jego prdko. Popchnicie
dziecka na rowerze to Jedno, a popchnicie ciarwki to zupenie
co Innego. Tak wic. gdy mion przyspiesza, coraz trudniej zwikszy
Jego prdko. Przy prdkoci 99,999% prdkoci wiata masa
mionu wzrasta 224 razy: przy 99.99999999% prdkoci wiata
staje si on ponad 70 tysicy razy ciszy. Poniewa masa mionu
ronie nleogranleenie, gdy Jego prdko zblia si do prdkoci
wiata, osignicie tej bariery lub jej przekroczenie wymagaoby
nieskoczonej iloci energii. A to. oczywicie. Jest niemoliwe, wic
absolutnie nic nie moe podrowa szybciej ni wiato.
ZAKRZYWIENIA
I ZMARSZCZKI
Grawitacja Newtona
f
Przyspieszenie a zakrzywienie przestrzeni i czasu
Ryc. 3.1. Linijka Chudego staa si krtsza, poniewa leaa wzdu kierunku
ruchu karuzeli. Linijka Rudego znajdowaa si wzdu promienia, prostopadle
do kierunku ruchu, wic jej dugo nie ulega zmianie.
Ryc. 3.2. Koo narysowane na powierzchni kuli (b) ma mniejszy obwd ni ko-
o wykrelone na paskie) kartce papieru (a), najwikszy za obwd ma koo
narysowane na powierzchni o ksztacie sioda (c), mimo e we wszystkich
przypadkach promie koa Jest taki sam.
ffyc. 3.4. Masywne ciao, takie Jak Soce, powoduje zakrzywienie przestrzeni,
podobnie jak kula do krgli zakrzywia gumow powierzchni, na ktrej ley.
Ryc. 3.5. Ziemia nie wypada z orbity wok Soca, poniewa toczy si wzdu
doliny w zakrzywionej strukturze przestrzeni. Mwic bardziej precyzyjnie.
Ziemia porusza si w obrbie odksztaconego obszaru wok Soca po Jlnll
najmniejszego oporu".
80 P I K N O W S Z E C H W I A T A
Kilka niezgodnoci
Rozwizanie sprzecznoci
Dziki rycinom 3.2. 3.4 i 3.6 atwiej zrozumie, na czym polega za-
krzywienie przestrzeni. Zakrzywienie deformuje ksztat przestrzeni.
Fizycy wymylili podobne sposoby unaoczniajce znaczenie zakrzy-
wienia czasu. Duo trudniej jednak owe ryciny odczyta, zrezygnu-
jemy wic z ich wprowadzania. Zamiast tego posumy si przyka-
dem z Chudym i Rudym na karuzeli i sprbujmy uchwyci sens
dowiadczenia zakrzywienia czasu wywoanego przez grawitacj.
W tym celu odwiedmy ponownie Adama i Ew. ktrzy tym razem
nie unosz si Ju w ciemnoci pustej przestrzeni, ale przebywaj
w pobliu Ukadu Sonecznego. Oboje nadal maj na swoich skafan-
drach zegarki elektroniczne, ktre pocztkowo s zsynchronizowane.
84 P I K N O W S Z E C H W I A T A
Rye. 3.7. Czarna dziura tak mocno zakrzywia otaczajc j struktur czaso-
przestrzeni, e nic z tego, co przekroczy horyzont zdarze - na rysunku przed-
stawiony jako czarny okrg - nie wydostanie si ju spod jej grawitacyjnego
wpywu. Nie wiadomo, co dokadnie dzieje si w najgbiej pooonym punkcie
czarnej dziury.
MINIATUROWA
NIEZWYKO
Struktura kwantowa
Ryc. 4.2. Dugo fali to odlego midzy jej kolejnymi grzbietami lub dolina-
mi. Amplituda to maksymalna wysoko albo gboko fali.
Czym s kwanty?
Ryc. 4.5. Podobnie Jak na rycinie 4.4, otwarta Jest Jedna szczelina, tym razem
lewa.
brak
odchyle
niewielkie
odchylenia
due
odchylenia
Ryc. 4.8. Jeli to prawda, te wiato Jest fal. po otworzeniu obu szczelin mi-
dzy czciami fali pochodzcymi z rnych szczelin musi doj do Interferencji.
110 PIKNO WSZECHWIATA
Pale csego?
Ryc. 4.9. Najwiksza fala zwizana z elektronem powstaje tam. gdzie Istnieje
najwiksze prawdopodobiestwo znalezienia elektronu. W miejscach, gdzie
natknicie si na elektron Jest odpowiednio mniej prawdopodobne, tworz si
mniejsze fale.
Ujcie Feynmana
Kwantowa niezwyko
ZAPOTRZEBOWANIE
NA NOW TEORI:
OGLNA TEORIA
WZGLDNOCI
A MECHANIKA KWANTOWA
Symetria cechowania
KOSMICZNA SYMFONIA
ROZDZIA 6
WYCZNIE MUZYKA:
PODSTAWY TEORII
SUPERSTRUN
Ryc. 6.2. Ptle w teorii strun drgaj, tworzc wzory rezonansowe podobne do
tych. ktre powstaj w skrzypcach. W rozmiarach przestrzennych mieci si
dokadnie cakowita Uczba grzbietw 1 dolin.
150 PIKNO WSZECHWIATA
Odpowied przybliona
Zrczny ruch?
Dokadniejsza odpowied
Ryc. 6.6. W kwantowej teorii pola czstka I j e j anty czstka szybko ze sob
anlhluj. wytwarzajc foton. Nastpnie z fotonu powstaje kolejna para czst-
ka-antyczstka, poruszajca si po innych torach.
CK:
(c)
czas
Ryc. 6.7. (a) Dwie zmierzajce ku sobie struny cz si. tworzc trzeci stru-
n. Ta z kolei rozpada si na dwie struny, ktre wdruj po odchylonych to-
rach. (b) Ten sam proces, ktry pokazano w czci (al. ale w wersji podkrela-
jcej ruch strun, (c) Ruch dwch oddziaujcych strun, ktre zakrelaj
powierzchni wiata.
Hyc. 6.9. Dwie zbliajce si do siebie struny widziane przez Ew w trzech ko-
lejnych momentach. Struny na obrazkach (a) I (b) zbliaj si do siebie, a na
(c) si spotykaj.
168 P I K N O W S Z E C H W I A T A
Ryc. 6.10. Adam I Ewa nie zgadzaj si co do miejsca, w ktrym zachodzi od-
dziaywanie.
Struny - co dalej?
SUPER W SUPERSTRUNACH
8pin
Supersymetria i superpartnerzy
as
'c
3
a
I
iN
a>
?
mniejsza odlego *
Supernadmiar bogactwa
UKRYTE WYMIARY
Iluzja znajomoci
<b)
Ryc. 8.1. (aj W ogrodowy obserwowany ze znacznej odlegoci wyglda Jak
obiekt Jednowymiarowy, (b) Gdy powikszymy obraz, stanie si widoczny dru-
gi wymiar - majcy ksztat okrgu I owinity wok wa.
Krztanina na wu ogrodowym
Ryc. 8.8. Dwa dodatkowe wymiary zwinite w ksztat obwarzanka, czyli torusa.
Kilka pyta
NARZDZIE ZBRODNI:
WYNIKI DOWIADCZE
W krzyowym ognia
Droga do eksperymentu
Jeli nie nastpi przeom techniczny, nigdy nie wejrzymy w tak ma-
e skale odlegoci, aby bezporednio zobaczy strun. Za pomoc
akceleratorw o rozmiarach mniej wicej kilku kilometrw fizycy
badaj odlegoci do jednej miliardowej miliardowej metra. Oglda-
nie jeszcze mniejszych rozmiarw wymaga wikszych energii, a to
wie si z olbrzymimi urzdzeniami, ktre umoliwiyby skupienie
tej energii na pojedynczej czstce. Poniewa dugo Plancka Jest
okoo 17 rzdw wielkoci mniejsza ni obecnie badane skale, aby
dojrze poszczeglne struny, potrzebowalibymy akceleratora wiel-
koci galaktyki. Shmuel Nussinov z Uniwersytetu w Tel Awiwie wy-
kaza. e to przyblione oszacowanie oparte na prostym skalowaniu
Jest prawdopodobnie zbyt optymistyczne. Z dokadniejszych obli-
cze wynika, e musielibymy raczej skonstruowa akcelerator
o rozmiarach caego Wszechwiata. (Energia niezbdna do badania
materii w skali Plancka rwna si mniej wicej tysicowi kilowato-
godzln - energii potrzebnej do zasilania redniej wielkoci klimaty-
zatora przez prawie sto godzin - a wic nie Jest szczeglnie wielka.
Wyczyn wydaje si jednak nieprawdopodobny z tego powodu, e
trzeba by skupi ca t energi na pojedynczej czstce, czyli jednej
strunie). Poniewa Kongres Stanw Zjednoczonych ostatecznie za-
wiesi finansowanie budowy Nadprzewodzcego Superzderzacza -
akceleratora, ktrego obwd mia wynosi .zaledwie" 86 kilometrw
- nie naley wstrzymywa oddechu, czekajc, a pojawi si pieni-
dze na budow akceleratora badajcego skal Plancka. Jeli mamy
sprawdzi teori strun dowiadczalnie, musimy to zrobi w sposb
poredni. Naley wyodrbni z teorii strun te wnioski, ktre daoby
si sprawdzi, obserwujc co duo wikszego ni struna.
obecnie nikt nie wie. Jak z rwna teorii strun wydedukowa. ktre
z ksztatw Calabiego-Yau opisuj dodatkowe wymiary przestrzen-
ne. Gdybymy odkryli zasad pozwalajc wybra spord wielu
moliwoci Jeden ksztat Calabiego-Yau. wtedy rzeczywicie ze
szczytu gry potoczyby si w kierunku obozu eksperymentatorw
kamie. Gdyby ten szczeglny ksztat Calabiego-Yau. wyrniony
przez rwnania teorii, mia trzy dziury, byoby to robic wraenie
postdykcj" teorii strun, wyjaniajc znan cech wiata. Tym-
czasem znalezienie zasady umoliwiajce) wybr pomidzy rnymi
ksztatami Calabiego-Yau to wci nierozwizany problem. Nie-
mniej widzimy, e teoria strun daje narzdzia, ktre mog pomc
w wyjanieniu tej najbardziej podstawowej zagadki fizyki czstek,
co samo w sobie stanowi znaczny postp.
Liczba generacji czstek Jest tylko Jedn z dowiadczalnych kon-
sekwencji geometrycznej postaci wyssych wymiarw. Dodatkowe
wymiary, wpywajc na drgania strun, oddziauj rwnie na waci-
woci czstek materii i si. Wanym przykadem Jest pniejsze od-
krycie Stromingera i Wit ten a. Pokazali oni, e masy czstek w kadej
generacji zale od - uwaga, to moe by mylce - sposobu, w Jaki
brzegi rnych wielowymiarowych dziur w ksztacie Calabiego-Yau
przecinaj si i nakadaj na siebie. Sytuacj t trudno sobie wy-
obrazi. Polega ona na tym. e gdy struny drgaj w wyszych, zwi-
nitych wymiarach, dokadne ustawienie rnych dziur 1 sposb za-
krzywiania si ksztatu Calabiego-Yau wok nich maj bezporedni
wpyw na dopuszczalne drgania rezonansowe. Chocia szczegy te-
go zjawiska nie daj si wytumaczy w prosty sposb, wane Jest to.
e podobnie Jak w wypadku liczby generacji czstek, teoria strun
by moe pozwoli nam odnale odpowied na pytania przemilczane
przez wczeniejsze teorie. Niewykluczone, e wytumaczy, dlaczego
na przykad elektron 1 pozostae czstki maj takie a nie inne masy.
Wyczerpywanie moliwoci
>
Hyc. 9.2. Ksztat multlobwarzanka da si zmienia na wiele sposobw, pozo-
stawiajc t sam liczb dziur. Rysunek pokazuje Jedn z moliwoci.
Superczstki
Ocena
TEORIA STRUN
I STRUKTURA
CZASOPRZESTRZENI
ROZDZIA 10
GEOMETRIA KWANTOWA
Ryc. 10.1. Gdy stajemy na batucie, na ktrym namalowano Mona Liz, portret
odksztaca si pod naszym ciarem. Najwiksze zmiany obserwujemy w cz-
ci znajdujcej si tu pod nami.
Nowa waciwo
1 1 1/10+ 1 0 10.1
1 2 1/10 + 20-20.1
1 3 1/10 + 30-30.1
1 4 1/10 + 40-40.1
2 1 2/10+ 1 0 - 10.2
2 2 2/10 + 20-20.2
2 3 2/10 + 30-30.2
2 4 2/10 + 40-40.2
3 1 3/10+ 1 0 - 10.3
3 2 3/10 + 2 0 - 2 0 . 3
3 3 3/10 + 30 - 30.3
3 4 3/10 + 40 = 40.3
4 1 4/10+ 1 0 - 10.4
4 2 4/10 + 2 0 - 2 0 . 4
4 3 4/10 + 30 - 30.4
4 4 4/10 + 40 - 40.4
1 I 10 + 1/10 10.1
1 2 10 + 2/10- 10.2
1 3 10 + 3/10 * 10.3
1 4 10 + 4/10 10.4
2 1 2 0 + 1/10-20.1
2 2 20 + 2/10-20.2
2 3 20 + 3/10 - 20.3
2 4 20 + 4/10 - 20.4
3 1 3 0 + 1/10-30.1
3 2 30 + 2/10 - 30.2
3 3 30 + 3/10 - 30.3
3 4 30 + 4/10 - 30.4
4 1 40+ 1/10-40.1
4 2 40 + 2/10 - 40.2
4 3 40 + 3/10 - 40.3
4 4 40 + 4/10-40.4
Tab. 10.2. Rnica midzy tabel 10.1 a 10.2 polega na tym. e w te) ostatniej
promie R wynosi 1/10.
Dyskusja
Trzy pytania
Minimalne rozmiary
Symetria zwierciadlana
ROZRYWAJC STRUKTUR
PRZESTRZENI
(a)
(b)
(c)
Zwodnicza moliwo
HM W
Ryc. 11.4. Przewona przestrze Calabiego-Yau rozrywa si 1 w miejscu roz-
darcia powstaje sfera, ktra wygadza powierzchni tej przestrzeni. Pierwotna
sfera z ryciny 11.3 zostaje wyrzucona.
266 PIKNO WSZECHWIATA
Lustrzana perspektywa
Powoli do przodu
O M M M M M M
6 6 V # d
Ryc. 11.5. Transformacja z rozerwaniem przestrzeni (grny rzd) I jej obraz
z przestrzeni lustrzanej (dolny rzd).
Nic tak nie mobilizuje fizyka do mylenia, jak pewna dawka wsp-
zawodnictwa. Aspinwall. Morrison i ja wrzucilimy pity bieg. War-
to zauway, e dla Morri sona 1 mnie oznaczao to zupenie co In-
274 PIKNO WSZECHWIATA
Chwila prawdy
Zgodnie z planem spotkalimy si wszyscy w Instytucie w sobot
rano. By jasny, soneczny poranek. Panowa swobodny nastrj.
Mylaem, e Aspinwall nie przyjdzie. Kiedy si pojawi, spdziem
15 minut, podkrelajc wag Jego pierwszego weekendu w pracy.
Zapewni mnie. e to si wicej nie powtrzy.
Zebralimy si wok komputera Morrisona w pracowni, ktr
z nim dzieliem. Aspinwall powiedzia Morrisonowi. jak si dosta do
R O Z R Y W A J C STRUKTUR PRZESTRZENI 275
Podejcie Wlttena
Ryc. 11.6. Paszczyzna 4wiata zakrelana przez strun stanowi tarcz ochra-
niajc nas przed potencjalnie zgubnymi skutkami rozerwania struktury
przestrzeni.
Konsekwencje
DALEJ NI STRUNY:
W POSZUKIWANIU M-TEORII
typu IIB
typu I | | W"IIA
n h
| fi
heterotyczna-0 heterotyczna-E
Ryc. 12.1. Fizycy pracujcy nad picioma teoriami strun przez wiele lat sdzi-
li. te zajmuj si zupenie niezalenymi teoriami.
284 PIKNO WSZECHWIATA
typu IIB
heterotyczna-O helerotyczna-E
Metoda przyblie
czas
Ryc. 12.4. Fluktuacje kwantowe powoduj zarwno powstanie (b). Jak 1 anlhl-
lacj (c) pary struna-antystruna. co prowadzi do bardziej skomplikowanego
obrazu oddziaywania.
D A L E J NI S T R U N Y : W P O S Z U K I W A N I U M - T E O R I I 31 1
Ryc. 12.6. Warto cakowitego wpywu. Jaki kada nadbiegajca struna wy-
wiera na pozostae, otrzymujemy po dodaniu wpyww przedstawianych za
pomoc diagramw o coraz wikszej liczbie ptli.
Dualno
M o c symetrii
Przez lata nikt nawet nie prbowa bada cech ktrejkolwiek z pi-
ciu teorii strun w wypadku duych wartoci staej sprzenia, po-
niewa nie wiedziano, jak oby si bez rachunku zaburze. Pod ko-
niec lat osiemdziesitych i na pocztku dziewidziesitych fizycy
stopniowo dokonywali postpu w identyfikacji pewnych szczegl-
nych waciwoci - wcznie z niektrymi masami i adunkami si -
bdcych czci fizyki, ktra dotyczy zachowania silnie sprzo-
nego danej teorii strun, a jednoczenie nie wykraczajcych poza
nasze moliwoci obliczeniowe. Wykonanie tych oblicze, z ko-
niecznoci bez odwoywania si do rachunku zaburze, odegrao
istotn rol przy narodzinach drugiej rewolucji superstrunowej.
Uyto wwczas siy symetrii.
Zasady symetrii odgrywaj wan rol w zrozumieniu wielu wa-
ciwoci fizycznego wiata. Stwierdzilimy ju, e dobrze umotywo-
D A L E J NI STRUNY: W P O S Z U K I W A N I U M-TEORII 31 1
Supergrawitacja
Przebyski M-teorii
Ryc. 12.7. Wraz ze wzrostem stale) sprzenia w hetero ty czneJ-E teorii strun
pojawia si nowy wymiar przestrzeni I struna si rozciga, przybierajc osta-
tecznie posta cylindrycznej membrany.
Ryc. 12.8. Gdy staa sprzenia teorii typu 11A wzrasta, struny przeksztacaj
si z Jednowymiarowych ptli w obleky dwuwymiarowe, wygldajce Jak po-
wierzchnia dtki rowerowej.
M-teoria
M-teoria
Peny obraz
typu IIB
ty*" l i typu HA
11 -wymiarowa
supergrawitacja
Ryc. 12.11. Dziki uwzgldnieniu dualnoci wszystkie pi teorii strun. Jedena-
stowymlarowa supergrawitacja 1 M-teorla cz si. tworzc Jednolity system.
oocce*
Ryc. 13.3. Przekrj obwarzanka (torusa) kurczy si do wielkoci punktu. Prze-
strze rozrywa si 1 powstaj dwie dziury. W miejsca te .wklejamy" bezwymia-
row sfer (dwa punkty), ktra zastpuje pocztkow. Jednowymiarow sfer
(okrg), i w ten sposb reperujemy rozerwan przestrze. Pozwala to na prze-
ksztacenie pocztkowego obwarzanka w zupenie Inny ksztat - pik plaow.
322 PIKNO WSZECHWIATA
REFLEKSJE NAD
KOSMOLOGI
Kosmologiczna zagadka
Inflacja
hatwo nam teraz bdzie opisa, jak Guth rozwika problem hory-
zontu. Wykorzysta on pewne rozwizanie rwnart Einsteina, w kt-
rym bardzo mody Wszechwiat przechodzi krtk faz niezwykle
szybkiej ekspansji - Jego rozmiary rozdymaj si. ulegaj Inflacji
w niesychanym, wykadniczym tempie. W przeciwiestwie do piki,
ktra po wyrzuceniu w gr zwalnia, wykadnicza ekspansja nast-
puje coraz szybciej. Gdy cofamy film z ewolucj kosmosu, coraz
szybsza ekspansja zamienia si na coraz wolniejsze kurczenie si.
Oznacza to. e aby zmniejszy o poow odlego midzy dwoma
obszarami w kosmosie (w czasie wykadniczej ekspansji), musimy
cofn film o mniej - w rzeczywistoci znacznie mniej - ni poow.
Wynika std. e dwa omawiane tu obszary miay w przeszoci wy-
starczajco duo czasu na kontakt termiczny i, podobnie jak zupa
oraz powietrze, zdyy osign t sam temperatur.
Dziki odkryciu Gutha i pniejszym uzupenieniom wprowa-
dzonym przez Andrieja Lindego, pracujcego obecnie na Uniwersy-
tecie Stanforda. Paula Steinhardta 1 Andreasa Albrechta, zatrud-
nionych wwczas na Uniwersytecie Pensylwanii, oraz wielu innych
model standardowy w kosmologii przeksztacono w model inflacyj-
ny. Zmodyfikowano t cz modelu standardowego, ktra odnosi
si do niewielkiego wycinka kosmicznej historii - od 10-36 do 10"34
sekundy po Wielkim Wybuchu. Wtedy to Wszechwiat rozszerzy
si co najmniej 1030 razy - warto olbrzymia w porwnaniu
z czynnikiem stu przewidywanym przez standardowy scenariusz.
Oznacza to. e w niewyobraalnie krtkim czasie, okoo jednej bi-
inflacja
Wielki wielka powstaj
Wybuch unifikacja nukleosynteza galaktyki
aa 8>a >
n l u
Dlaczego trzy?
Przed pocztkiem?
XXI WIEKU
Mi
ROZDZIA 15
PERSPEKTYWY
Sigajc gwiazd
ROZDZIA 1
Generacja 1
Generacja 2
Generacja 3
ROZDZIA 2
ROZDZIA 3
ROZDZIA 4
tywacj Jego pracy. Planck prbowa raczej zrozumie kwestie cile zwi-
zan z owym zagadnieniem - wyniki dowiadcze dotyczce rozkadu ener-
gii w gorcym piekarniku (bdcym, dokadniej mwic, ciaem doskona-
le czarnym) midzy rne zakresy dugoci fal. Wicej szczegw na temat
tych odkry znajdziemy w ksice Thomasa Kuhna: Black-Body Theory
and the Quantum Discontinuity. 1894-1912. Clarendon. Oksford 1978.
3. Mwic nieco dokadniej. Planck wykaza, e fale. ktrych minimal-
na energia przekracza Ich domniemany redni wkad energetyczny (zgod-
ny z dziewitnastowieczn termodynamik), s wykadniczo tumione. Tu-
mienie to staje si silniejsze, gdy badamy fale o coraz wyszej czstoci.
4. Staa Plancka wynosi 1.05 x 10"27 g cm2/s.
5. Timothy Ferris: Coming oj Age in the Milky Way. Anchor. Nowy Jork
1989. s. 286.
6. Stephen Hawking, wykad na sympozjum w Amsterdamie powico-
nym grawitacji, czarnym dziurom i strunom. 21 czerwca 1997 roku.
7. Warto zauway, e ujcie Feynmana wykorzystuje si do wyprowa-
dzenia systemu opartego na funkcjach falowych i odwrotnie: te dwa sfor-
muowania s wic cakowicie rwnowane. Niemniej pojcia, jzyk i inter-
pretacja. do ktrych odwouje si kade z tych uj. znacznie si rni,
mimo e odpowiedzi udzielane przez kade z nich s identyczne.
8. Richard Feynman: QED: Osobliwa teoria wiata i materii. Przeoy-
a Helena Biakowska. PIW. Warszawa 1992.
ROZDZIA 5
ROZDZIA 6
ROZDZIA 7
1. Albert Einstein, cytuj za: R. Clark: Einstein: The Uje and Times.
Avon Books. Nowy Jork 1984. s. 287.
2. Dokadniej mwic, spin 1/2 oznacza, e moment pdu elektronu
zwizany z jego spinem wynosi h/2.
3. Z odkryciem supersymetrll wie si skomplikowana historia. Poza oso-
bami. o ktrych wspomniano w tekcie, znaczny wkad w powstanie super-
symetiil wnieli m.ln.: R Haag. M Sohnius. J. T. opuszaski. Y. A. Gofand
E. P. Lichtman. J. L. Gervais. B. Sadta. V. P. Akulov, D. V. Volkov i V. A. So-
roka. Niektre Ich dokonania opisaa Rosanne Dl Stefano w pracy Notes on
the Conceptual Development of Supersymmetry (Instytut Fizyki Teoretycznej.
Uniwersytet Nowojorski w Stony Brook).
4. Dla czytelnikw zainteresowanych matematyk dodajmy, e to roz-
szerzenie wymaga wzbogacenia znanych wsprzdnych kartezjaskich
czasoprzestrzeni o nowe kwantowe wsprzdne, powiedzmy u 1 v. ktre
antykomutuj ze sob. to znaczy speniaj relacj: u x u = - u x u . Super-
symetri wyobraamy sobie wtedy Jako przesunicia w tej rozszerzonej
kwantowomechanicznle postaci czasoprzestrzeni.
5. Uwaga dla czytelnikw szczeglnie zainteresowanych tym specjali-
stycznym zagadnieniem. W przypisie szstym do rozdziau szstego wspo-
mnielimy. e Model Standardowy odwouje si do czstki (bozonu Hlgg-
sa). ktrej dziaanie sprawia. I czstki z tabeli 1.1 i 1.2 uzyskuj swoje
obserwowane masy. Aby procedura ta zadziaaa, sama czstka Hlggsa
nie moe by zbyt cika: z bada wynika, e Jej masa z pewnoci nie po-
winna wynosi wicej ni okoo tysica mas protonu. Okazuje si Jednak,
e fluktuacje kwantowe wnosz Istotny wkad do masy czstki Hlggsa.
zwikszajc t mas prawdopodobnie a do wartoci bliskiej skali Plan-
cka. Teoretycy stwierdzili Jednak, e opisanego tu wyniku, ktry stanowi-
by du wad Modelu Standardowego, da si unikn. Wystarczy dopaso-
wa cz parametrw tego modelu (zwaszcza tzw. go mas czstki
Hlggsa) z dokadnoci wiksz ni 1 na 1015. neutralizujc tym samym
wpyw owych zaburze na mas czstki Hlggsa.
392 P I K N O W S Z E C H W I A T A
ROZDZIA 8
ROZDZIA 9
ROZDZIA 10
ROZDZIA 11
ROZDZIA 12
ROZDZIA 13
ROZDZIA 14
ROZDZIA 15
r r
ao u -D 'C
3
w
O (X o es
u
r^ ~ > U
M
CO O o
0> 8 o = z z o J
3 S
<n fes
01
o 8 c
O
"D co
o 'S
X5
z
? tfi
O
w
Ico !>
&
o
0
X
w u _ J2S 1
L i *
E .
Z y
o o
I E 5 I N
<8 3 Si 3 .
f f | l * J2 &
U l i s 3 - ' :
l to
t
511 gl
I
E 'A S E
o'
e c 2
l i
sa i
2 !J 3 Ia aI>-
U
I ?
N
J *O *CL V ~ V
U 4 s
a> e
>
3> ^? i ? fco
E ^ ? ^>'CJ *5^ S?
i? c
d ^ < (/> H c Q S I
s H 3
N
U
CM CO
o ao
N <5
in 2
b
O
cs O tri (O
f - co co
05
c
m
05 A - O 05
E
m co
o rt s <8 W
c j m
- o
T 05
< co i 05 CO ao X g
o m co CO ce ce
co 4
? Q es in
m F PI
X CS
.i m2 W
is r
r
I
c 2
t
co i Sat: I |I
S co es COm M co 2 0 i
c
; i 5
M ic -
</>
I f es > CS S S t co j
w O) JO ce
2 i ^ V H I
O n
u i S ce ce o c
C n es 'v ! o f cs 5 c f*
g
LU N fl u 5 g jC 3 05 c c c CS CS CS n g i
w CS 3 o . o J o H
</5 N > C t CO k w V U J: P 2
= 2 c L- - R S
c
g s i Ij5
5
c 05 CS. ce rce c 5 p-g
O CO ; l <0 I I 'C f 00 w g 3
Z E 2 t t' (j S wC B N y
U C X fl C ce
c g n-
i O 8 8 -
f 5COJC f e 2S XI t S Ses
u II cs I f * 9) CS e ce co c a 5 c
Uf "C I 5 55 5 ^ ^ 1 'C U i i 1
a
CO
IT s
6 m s
t** I
co Z M
N co
CS 0
C0 .lM a st s
O
o S J) CS S 2
CS g- CS co
m 05 00 co i r * S
2C. c 05
MM
1 Il-
5
c N E CS co ng f^
& V 5 "O 05
T
E s .
0 u
CO
w w co 8*2
t Er s?
nO C* g S *
> c i *
c r. c
c
a 2
Os
P ce s c
t? I e ? 5 "
c
1 I
<0 E F. w ce ce co = u CS 2 I f>
S o M
T C co O. CS a S. 2
i i i i .1 i i i
s
w ?
w 1
i
i
i 1 I I
i 1 I l' I I
C0 <0
a
JC
s w
H 1
'fcVi c c
o
g c ce-
5 i .s
w
5
c C f 5
0
b o CO CS
S
I
O co
5.
>.
sa K
c js J> co o
O o
1
N N f0 co 2 cs n cs
^
X -5-g^cscseo
u u
N
X
m 0
rt O es
i 05
t
n
I'S
r
H
M}
co
O)
N
CO
CS
2
8 S f f
co ao co
c/) j es <i
co * O
jS
a: gss Sfc'S
"C -C r c - . o i l CS
co
AN
es SP i S
c ce ce X
CS 8 = | 8 " u 05
J c a o - W .X o 05 c Sce w . o .
c 5 es ce S 2 s - i
a 3 Qce < ce - ^JS cd CO
co ^
^
Q 3) Z .5 > S pi' ^
S F Si c
Z
f fc'5 .s ' l sa Jr
I I y c
"O . e
(0 c c c
& 8 l'
S
i l- ir >. >. - L a 01
g cc
< < < c c f cH c o
< < B S ce s co 2< < 5 S I O Q O
I S iS a ca H m a a a a m
I
i CO
CO
CM
t co
1
Q
cO
M
I
r>
CO CS s'
X ifl o ^r tn
UJ m G M 05 h
10 X
O co cd o
CO S es >
Z 8 O m
c co ? cj
es
75 C ,L i
i' 22 co* co
? 8
"C ^
es
S
ci oc fu i es
q
O) CS O) >c c et
<N G c l C O
o c <C Si
g * c 5 o s S
t l tO fQiQi?
l 18 o . c
5 c si '-f. 3
3
9 a 6 us c c S V
c x ^ a ) 5 s tS i " 3 c
'G c * ? 4. e e l i
i i i i i i s 3 3 3 5 I I 3 3 3
i i I I X
CS
? co
<*
a*
3 t
S
oj) . CS
2 8 05
cs
c
co s
co co ifl 3 CS
CS ^ 3 3 pa 3
I 5 "2 3u tn
Ci (O
8
0 Sit c 0) Wi
e> 05 s
s 1 I 8 . O CO i COgo 0/ Jsj
C CIO
O N2 co r "U' N
-E iE CO Q CO A kCS o
5 o (0 t- J o '
li 5 SS
3 co &ob 2 o . t i _> O
7 3 15 3 0 CO 0/ c I I X
CS 275 - * *
J= O
O o co CS
* >. CO
e S E
co co
I Hi
CO
es ^ C S Q X 05
JZ
8 S C
O
co
f Io CS
c
o
c*
o S -
Is-
CO lO
1 M CO CS X
N
S O c lO
o
S "O C
gx w c
co 0/ CS
w Ji d
tof ^cJ.7
CO O) i g X
X
o n E o
X M g*
5 co n . - s c 2
CO t - o
c J co 0 u
CS
E i li r C
*c t |.
w CS m
co
o CO 3 * M "5
r>j = co
0 > .3 c c S CO * S o h w -3 Xs -o n M 5-
< 5 .2 1 c ^ ^
s m 2
iO) lg o n c o . O 3 O c i m
i g
i l
ci i? is
11 2 S g U C Sba r E X ~ E n * fer-
i ' i S * i S0 as o CO o
w >. Z- -.-
c fc 3 Ie I
11
s a O O o T'
S f 5 i O B i
s S11
1 o
1 lu u i.
jo _ 1 ^ 3 ~
15 CO CO CO c S S 5o
J C r O C/
2
W C' l i s s l i
I U, ec O O O O 1 1 i o O O I o 5 o o "s
<
< 05
o O
CS
<n & 05 cs
hT
8 05
CO
I 8 t ci
O lO CO
UJ !f I X
II
h- CS
NI s CS *t X o CO
CO c O ^ c \ CO O) 05 c SI co O
a- ^t 05 j* c
c . lO X 11 "T ^ CS o" <n ^Cj
. Tf CS N co c 'C W
O N u 05 Cd ci-^ 05 5 E X ^ o o
z
^ c t 2 C o ^coZ*S- 5 5
o
3 05 O
I g.
u> co i X < gjg S u
i i c CS -c N eo a c
2
K o > I^ 3 CO TP O P 3 3 ^ -o
"k 5.
C C
P
iC l fi CO eL
5
n
y
__ O > tv "
"C
co f w o o
5 ^2 s u J
sf * J2 2 2
u E
rlll a2
? I
CN o
CS fi 3 3* t c^ co i i 5
c w C 3 S i C ; 0 ; o. S/5 'Z
ej Z u o I I *c cs I L3 U , 1 i i
lO co
CN h- CO
co o
2 -r in h-
5 s CO m
CO
^ d co
m x CS 2
UJ s i r L i
3-= e X
T 2
O C*
Z c* r^
CD s m h-'
CS * 1 " f
S CO
c m (0
p CS
>c
V cb 3 P. co & w
S CO
>. a-
iE CO c
* S co g5
1 ag o.
c *X * -
3 w <^0 i* ! f
St * * fL a s
t 2
S m arv ^ m
a i a I I I I I
X X
N X r- X s
s? fr CS co CS
CS t 05 o
ce* O 1
CS CS i* X CS X c
o c 'C X X CS
3 CO CS co c
co
~ X X CS
<0 f m X 05 E 2 = o
t
CS S i X *fr
X O'
05 .a*
o s 2 x CS X (A S
X 0
X "3:
CS
X
N ' f-
C fcs N 05 . X*
? CO CO 10 05 c t
CS 05 CS O
X 05 I X i i X 2 a
?ce s CS X CS CS
co C C
x I *
CS X 1s t_ N
Tf >i
s g i o S " r je cs X
P
c Ao
05 ! i-c CS i- CS
o
f o en ics
i t ce LT e . k i s - t 0
?i
m c
li II
i s
< ce
c S c
s
e wJ ' ce 2- cc
2
1 1
c n
o co
=
o c s x
es o o
3
I s sSo
5 co .
2 oV
g
V 'C (0 o o = $5 "55 x s >. I l Eg t ^
cc ^ ce ce cc o. c
S c' Z ^ C
CC 7 (A
c - iS I f * o - o - t s a* a: c
S es ce
te"
S c c5
> &
5
(fl
e d 5 c2 c
XO
r~ 05
In
V s n j
V M 3 w S'S JE rf fe feg
C C ^ C -
JS .-5 gS o O >>CS
N s i
- W J j :
* <*0 'C
I 2 S c c
^
5 tO a o fr
ff * i - S
-
= W
o fccf s
O Jtf
i o
o
uF u^
CS
88
K CS
.E c- C- o . El as & aa. a a a a i i i a a i c1 I
O
o CS N X f o C
r* X w X ci
w
"C i1 i S es ? o s es
1 es X
o m -40 cs X t s
i X es CS x
/ 2 e? S -fe X
N O O X 7 i 05 cs X
T3. W c N c r^ -c X X
g o o IS) i. C S o
2 o cs cs
S
tyl
CC JC S x g x cs
JC *C / 05 CS r Q ^ X x ce 05 s
9 O cs J. cs Y ' -S X CS CS
n
mi<0 N o
* ce
&
t
|5<
-
o . CS f i
: f cs
,^ 2 o
O- Q:. X g 'C
cs t*
C' 5 ce c X
e
>s CC 8. s f X c2"55 cs
i w r F''"o <0 ce
^ 4 / h- o I ? Oc
5 u uA zz CS TZ t _ O C
2 M
X i " y VJ g. U _ M o
CS j s l g Q "C o X j O X T *
S 1 ?1 iS 2 je
i l X
o ce
i t MS
2 s te S u 5 O C/ 'cr c I I s o ce b 2 x ^ c
<
c i 1 I 5 I i i & 5 u coo i O n (V I b 1/
a d. a a a
t f l
<
X X 3
X X X C ce o
<s> c 1 * u?
^ r.
o lA x N w 0
X X s X X o ^ cs I CS Tf
u "C X 5 CS
X
O J X 5 1
UJ f i X 05
X O = 3 X - CO S-7 x' o X* CS
X X Xw CS CN 05 ce CS 2 ^ X
rsi CS C t X V ^ X r*- n
X
c o 6 . g x X r^ cs
I
CO
u X Is- . 1 g
C 05 X O 5 iw CS 2 + 2 x (0
s S X ?
8
- t c e* x
O
z
^
?.CS ^
- CS rt
c
So -
c i N is
X tr es
U
X cc
c. r
N M Ij^
ce c es C _
CS
* X
3 IL. O X"
is.'
.
05 c?
X P U cs
a. ^
f f t i "P
j:
i
s 0 = S
je
w
c
u ^r
-t
CS
X g . ce ce
I
>. i CS f - r
u> I rs o X o o cc ^se X X es S; X to
c
^I X s x f "0 h c s n ce ce X (0 ce c c 8 o
3 w.
'U
CL > 91 " S *
U JS >" ^ .5
ce CS
r jj
fc 2 s - s to o C-V- .
-s " a^d ^
o e t x"
H
o cE je S . O
r' n o "C ? S 53; CS CO CO co
c a: 5 CS * X 7 ^ f i
c ~e
c S1 c
u
-= -= ' N
S fc . w - - I . 2 1 C
o n 4 S fS'f
X
I 'C I =
c c: s i r^ M ig. c -r ci
5 5 ^ t 2 c c t - ? ? 5 S CS S 8 ^
^ w
CN 'C ^ -c ce ce t. 05 V w t 'c S *T N
iS i iS I ~ 2 5 5 5 5 Ow ' r S i-in c OX ce ce o a g CO S C S
X r x c
1 E 5 S 5 , S 1 i
426 P I K N O W S Z E C H W I A T A
w 1995 roku
1. Igor Nowikow: Czarne dziury i Wszechwiat
2. Marcin Ryszkiewicz: Ziemia i ycie. Rozwaania o ewolucji i ekologii
3. Roger Highfield, Paul Carter: Prywatne ycie Alberta Einsteina
4. Frank Drak, Dava Sobel: Czy jest tam kto? Nauka w poszukiwaniu
cywilizacji pozaziemskich
5. lames D. Watson: Podwjna helisa: Historia odkrycia struktury DNA
6. Michio Kaku: Hiperprzestrze. Naukowa podr przez wszechwiaty
rwnolegle, ptle czasowe i dziesity wymiar
7. jane Goodall: Przez dziurk od klucza. 30 hit obserwacji szympansw
nad potokiem Comb
8. Jerzy Sikorski: Prywatne ycie Mikoaja Kopernika
9. Peter Ward: Kres ewolucji. Dinozaury, wielkie wymierania i biornorodnoc
10. George Gamow: Pan Tompkins w Krainie Czarw
w 1996 roku
11. Leon Lederman, Dick Teresi: Boska Czystka, leli Wszechwiat
jest odpowiedzict, jak brzmi pytanie?
12. Stanisaw M. Uam: Przygody matematyka
13. Richard Dawkins: Samolubny gen
14. john D. Barrow: jr razy drzwi. Szkice o liczeniu, myleniu i istnieniu
15. Harry Y. McSween, Jr.: Od gwiezdnego pyu do planet. Geologiczna podr
przez Ukad Soneczny
16. Jay Ingram: Poncy dom. Odkrywajc tajemnice mzgu
17. Lawrence M. Krauss: Fizyka podry midzygwiezdnych
18. Carl Sagan: Bkitna kropka. Czowiek i jego przyszo w kosmosie
w 1997 roku
19. Krzysztof Ciesielski, Zdzisaw Pogoda: Diamenty matematyki
20. Rudolf Kippenhahn: Na tropie tajemnic Soca
21. Ken Croswell: Alchemia nieba. Opowie o Drodze Mlecznej, gwiazdach
i astronomach
22. Francis Crick: Zdumiewajca Hipoteza, czyli nauka w poszukiwaniu
duszy
23. Rollert Zubrin, Richard Wagner: Czas Mars). Dlaczego i w jaki sposb
musimy skolonizowa Czerwon Planet
24. Peter Coveney, Richard Highfield: Granice zoonoci. Poszukiwania porzdku
w chaotycznym wiecie
25. Roger Penrose: Makrowiat, mikrowiat i ludzki umys
26. Susan Quirin: ycie Marii Curie
w 1998 roku
27. James Shreeve: Zagadka neandertalczyka. W poszukiwaniu rodowodu
wspczesnego czowieka
28. Donald Goldsmith: Najwiksza pomyka Einsteina? Staa kosmologiczna
i inne niewiadome w fizyce Wszechwiata
29. Frank E. Manuel: Portret Izaaka Newtona
30. |. D. Macdougall: Krtka historia Ziemi. Gry, ssaki, ogie i ld
31. Amir D. Aczel: Wielkie twierdzenie Fermata. Rozwizanie zagadki
starego matematycznego problemu
32. Igor Nowikow: Rzeka czasu. Czarne dziury, biae dziury i podr w czasie
33. Michael White, John Gribbin: Darwin. ywot uczonego
34. James Reston: Galileusz
35. Andrzej Buller: Sztuczny mzg. To ju nie fantazje
36. Richard Dawkins: Wspinaczka na szczyt nieprawdopodobiestwa
37. Peretz La vie: Czarowny wiat snu
38. Mariusz Biedrzycki: Genetyka kultury
w 1999 roku
39. Gerard Milbum: Inynieria kwantowa
40. Rob DeSalle, David Lindley: lak zbudowa dinozaura, czyli nauka w Jurassic
Park
41. Martin Rees: Przed pocztkiem. Nasz Wszechwiat i inne wszechwitity
42. larosaw W<xlarczyk: Wdrwki niebieskie, czyli Wszechwiat nie tylko
dla poetw
43. Lawrence M. Krauss: Tajemnice kosmosu. Od latajcych talerzy do koca
witita
44. Richard Leakey, Roger Lewin: Szsta kattistrofa. Historia ycia a przyszo
ludzkoci
45. Tijs Goldschmidt: Wymarzone jezioro Darwina. Dramat w jeziorze Wiktorii
46. Krzysztof Szymlxirski: Poprawka z natury. Biologia, kultura, seks
47. Christopher Stringer, Robin McKie: Afrykaski exodus. Pochodzenie
czowieka wspczesnego
48. Kitty Ferguson: Czarne dziury, czyli uwizione wiato
49. Walter Alvarez: Dinozaury i krater mierci
w 2000 roku
50. Michio Kaku: Wizje, czyli jak nauka zmieni wiat w XXI wieku
51. Rudolf Kippenhahn: Tajemne przekazy. Szyfry, Enigma i k,irty chipowe
52. Gina Koata: Klon. Dolly bya pierwsza
53. Donald Goldsmith: W poszukiwaniu ycia na Marsie
54. Meyer Friedman, Gerald W. Friedland: Dziesi najwikszych odkry
w medycynie
55. Deborah Blum: Mzg i ple. O biologicznych rnicach midzy kobietami
a mczyznami
56. lared Diamond: Strzelby, zar,\zki, maszyny. Losy ludzkich spoeczestw
57. Z powrotem na Ziemi. Spr o pochodzenie cywilizacji ludzkich.
Pod redakcja Andrzeja K. Wrblewskiego
58. Witold Sadowski: Femme fatale. Trzy opowieci o krlowej nauk
59. Alan H. Guth: Wszechwiat inflacyjny. W poszukiwaniu nowej teorii
pochodzenia kosmosu