Download as doc, pdf, or txt
Download as doc, pdf, or txt
You are on page 1of 78

a-sandarbha-nmaka-

r-bhgavata-sandarbhe prathama

tattva - sandarbha

Please remember that this service requires many hours of


freely given time. Any donations you can make to further
this project would be most enthusiastically appreciated.
The editors.
The following printed editions were used in making this text:

(ed.) Sitanath Goswami, Jadavpur University, 1967. (only mula and Baladeva)
(ed.) Haridas Shastri. Vrindavan, 1983. (mula and all commentaries)
(ed.) Kanailal Adhikari. (Mayapur: Gopinath Gaudiya Math, 1998) (mula, Baladeva and Sarva-samvadini).
Puridas edition of 1953 for Sarva-samvadini. [This edition has been used by 2 and 3 above.]
Another edition of Sarva-samvadini, (ed.) Rasikamohan Sarma Vidyabhusana (Bangiya Sahitya Parisat, 1327=1921
CE).

The numbering has been adjusted slightly. The old numbering system has been kept, but the following should be noted. The
Tattva-sandarbha differs from the other five sandarbhas in that it is divided into two sectionsthe Pramana-prakaranam and the
Prameya-prakaranam. The first section establishes the authority of the Bhagavatam as a source of revealed knowledge or shabda.
The second enters into the content of the Bhagavata-sandarbha. Thus the numbering system followed throughout the rest of the
Bhagavata-sandarbha only begins with the Prameya-prakaranam, with each section corresponding to the main Bhagavata verse
under discussion. This is apparently what Puridas followed in the numbering in his Sarva-samvadini edition. Baladeva is the
apparent source of the current numbering system, which he himself announces at the end of the commentary to the first verse.

In order to facilitate the recognition of the different commentaries, the following color-code has been used:
Jivas original text is in bold black. I have used the same colors here as in other editions of the Sandarbhasviolet
for the main verse under discussion, blue for other quoted material. To further complicate matters, I have used
green to indicate quoted commentaries by other authors, usually Sridhar Swami. These are all in bold. (The great
advantage of this electronic format is that you, the reader, are free to change anything you like!)
Sarva-samvadini is in green.
Baladeva Vidyabhushana in violet.
Radha Mohan Goswami in brown.

1
TATTVA-SANDARBHA

Gaura-kishora Goswami in plum.

2
TATTVA-SANDARBHA

a-sandarbha-nmaka-

r-bhgavata-sandarbhe prathama

tattva - sandarbha
o)0(o

r-ko jayati |

atha magalcaraam1

[1]

ka - vara tvika sgopgstra -pradam |


yajai sakrtana -pryair yajanti hi sumedhasa ||1|| [bh.pu. 11.5.32]

sarva-savdin : r-ka-caitanya-candrya nama |

r-ka namat nma sarva-savdin nma |


r-bhgavata-sandarbhasynuvykhy viracyate ||

atha r-bhgavata-sandarbha-nmna grantham rabhamo mah-bhgavata-koi-


bahir-antar-di-niakita-bhagavad-bhaviyat nijvatra-pracra-pracrita-sva-svarpa-
bhagavat-pada-kamalvalambi-durlabha-prema-pya-maya-gag-pravha-sahasra sva-
sampradya-sahasrdhidaiva r-ka-caitanya-deva-nmna r-bhagavanta kali-
yugesmin vaiava-janopsyatayvatrasyrtha-vieligitena r-bhgavata-padya-
savdena stautika-varam iti | ekdaa-skandhe kali-yugopsya-prasage padyam
idam | artha catvi knty yoko gauras ta kalau sumedhaso yajanti | gauratva
csya

san vars trayo hy asya ghatonuyuga tanu |


uklo raktas tath pta idn kat gata || [bh.pu. 10.8.13]

ity ata prieya-prama-labdham | idnm etad avatrspadatvenbhikhyte dvpare


kat gata ity ukte ukla-raktayo satya-tret-gatatvenaikdaa eva varitatvc ca |
ptasyttatva prcna-tad-avatrpekay | ukta caikdae dvparopsyatva r-
kasya ymatva-mahrjatva-vsudevdi-caturmrtitva-lakaa-tal-liga-kathanena

dvpare bhagav yma pta-vs nijyudha |


rvatsdibhir akai ca lakaair upalakita ||
ta tad purua marty mah-rjopalakaam |
yajanti veda-tantrbhy para jijsavo npa ||

1
atra iro-vkya kasmicit hasta-lipy na labhyate | tad eva prakaraa-labdham iti
sampdakennena sayojitam. asya sandarbhasya tisro vibhgmagalcaraa,
prama-prakaraa, prmeya-prakaraa ca |

3
TATTVA-SANDARBHA

namas te vsudevya nama sakaraya ca |


pradyumnyniruddhya tubhya bhagavate nama || [bh.pu. 11.5.27-29] iti |

ato viu-dharmottardau yac ca dvpare uka-paka-varatvam, kalau ca nla-ghana-


varatva ryate, tad api yad r-kvatro na syt, tad dvpara-viayam eva
mantavyam | eva ca yad-dvpare r-kovatarati, tad-anantara-kalv eva r-gauropy
avataratti svrasya-labdhe, skt svaya r-kvirbhva-viea evya r-gaura ity
yti, tad-avyabhicrt | ata eva yad viu-dharmottare nirtam

pratyaka-rpa-dhg-devo dyate na kalau hari |


ktdiv eva tenaiva triyuga paripahyate ||
kaler ante ca samprpte kalkina brahma-vdinm |
anupraviya kurute vsudevo jagat-sthitim || [vi.dha. 104]2 ity di |

tad apy amarydaivarya-katvenaivtikrntam, tasya [r-gaurasya] kali-prathama-


vypti-[r-ka-rgaurayor avatarae mithovyabhicarita-sambandha]-darant |

tad etad-virbhvatva tasya svayam eva vieaa-dvr vyanaktika-varam |


kety etau varau yatra yasmin r-ka-caitanya-deva-nmni r-katvbhivyajaka
keti vara-yugala prayuktam astty artha | ttye rmad-uddhava-vkye
samhuth3 [bh.pu. 3.3.3] ity-di-padye, riya savarena ity atra [rdhara-svmi-pda-
kty] kym, riyo rukmiy samna vara-dvaya vcaka yasya sa riya sa-
varo rukm ity api dyate |

yad v, ka varayati tda-sva-paramnanda-vilsa-smaraollsa-vaatay svaya


gyati, parama-kruikatay ca sarvebhyopi lokebhyas tam evopadiati yas tam |

athav svayam aka gaura tvi sva-obh-vieeaiva ka-vara


kopadera ca | yad-daranenaiva sarve r-ka sphuratty artha |

ki v, sarva-loka-dv aka gauram api bhakta-viea-dau tvi praka-


vieea ka-vara tda-ymasundaram eva santam ity artha | tasmt tasmin
sarvath r-ka-rpasyaiva prakt tasyaiva skd virbhva svaya sa iti bhva |

tasya r-bhagavattvam eva spaayatisgopgstra-pradam, bahubhir


mahnubhvair asakd eva tath dosv iti gaua-varendra-baga-uhmotkaldi-
deyn mah-prasiddhi4 | tathgni, parama-manoharatvt | upgni bhadni,
mah-prabhvavattvt, tny evstri sarvadaiknta-vsitvt | tny eva prad | yad v,
atyanta-premspadatvt tat-tuly eva prad rmad-advaitcrya-mahnubhva-
caraa-prabhtaya, tai saha vartamnam iti crthntarea vyaktam |

tam eva-bhta kair yajanti ? yajai pj-sambhrai | na yatra yajea-makh


mahotsav [bh.pu. 5.19.23] ity ukte | tatra ca vieaena tam evbhidheya vyanakti
sakrtana bahubhir militv tad-gna-sukha r-ka-gnam, tat-pradhnai | tath
sakrtana-prdhnyasya tad-ritev asakd eva darant sa evtrbhidheya iti spaam ||
1||

2
atra kaicit caturyugvasth likhyate | tat tu na mama prakita-viu-dharmottara-
saskarae na kutrpi labdham |
3
samhut bhmaka-kanyay ye
riya savarena bubhayaim |
gndharva-vtty miat sva-bhga
jahre pada mrdhni dadhat supara ||
4
prasidde iti pha.

4
TATTVA-SANDARBHA

baladeva : r-ko jayati |


bhakty-bhsenpi toa dadhne
dharmdhyake viva-nistri-nmni |
nitynanddvaita-caitanya-rpe
tattve tasmin nityam st ratir na ||

myvda yas tama-stomam


uccair na ninye veda-vg-au-jlai |
bhaktir vior darit yena loke
jyt soya bhnur nanda-trtha ||

govindbhidham indirrita-pada hasta-stha-ratndivat |


tattva tattva-vid uttamau kiti-tale yau daraycakratu ||

myvda-mahndhakra-paal-sat-pupavantau sad
tau r-rpa-santanau viracitcaryau suvaryau stuma ||

ya skhya-pakena kutarka-pun
vivarta-gartena ca lupta-ddhitim |
uddha vyadhd vk-sudhay mahevara
ka sa jva prabhur astu no gati ||

lasy apravtti syt pus yad grantha-vistare |


atotra ghe sandarbhe ippany alp prakyate ||
rmaj-jvena ye ph sandarbhesmin parikt |
vykhyyante ta evm nnye ye tena helit ||

r-bdaryao bhagavn vyso brahma-stri prakya tad-bhya-bhta r-bhgavatam


virbhvya uka tad-adhypitavn | tad-artha niretu-kma r-jva pratyha-kulcala-kulia
vchita-pya-balhaka-svea-vastu-nirdea magalam carati keti | nimi-npatin pa
karabhjano yog satydi-yugvatrnuktvtha kalv api tath u [bh.pu. 11.5.31] iti tam
avadhpyhaka-varam iti | sumedhaso jan kalv api hari bhajanti | kai ? ity ha sakrtana-
pryair yajai arcanair iti | kda tam ? ity hako varo rpa yasyntar iti ea | tvi knty tv
akam | uklo raktas tath pta idn kat gata [bh.pu. 10.8.13] iti gargokti-prieya-vidyud-
gauram ity artha | age nitynanddvaitau | upgni rvsdaya | astri avidy-cchetttvd bhagavan-
nmni | pradn gaddhara-govindya | tai sahitam iti mahbalitva vyajyate | garga-vkye pta iti
prcna-tad-avatrpekay | ayam avatra veta-varha-kalpa-gatavia-vaivasvatam
anvantarya-kalau bodhya | tatratye r-caitanya evokta-dharma-darant | anyeu kaliu kvacic
chymatvena kvacic chuka-patrbhatvena vyakter ukte | channa kalau yad abhava [bh.pu. 7.9.38] iti,
uklo raktas tath pta [bh.pu. 10.8.13] iti, kalv api tath u [bh.pu. 11.5.31] iti ca | ye vimanti te
sumedhasa | channatva ca preyas-tvivtatva bodhyam |

ak prvkatotrnye ippan-krama-bodhak |
dvi-bindavas te vijey viaykras tv abindava ||

atra granthe skandhdhyya-scak yugmk grantha-kt santi | tebhyonye ye ippan-krama-


bodhysmbhi kalpits te dvibindu-mastak | viaya-vkyebhya pare yeks te tv abindu-mastak
bodhy ||1||5

rdh-mohana-gosvm :
caitanya paramnandam advaita dvaita-kraam |
r-ka rdhay srdha praammi jagad-gatim ||

5
ak ity dau bodhy ity-antam aa kni-lla-paitasya saskarae nsti.

5
TATTVA-SANDARBHA

asya granthasya mukhybhidheya-r-ka-sakrtana-rpa-magala kurvan tasya


mukhyopsyat pramayann ekdaastha-padya darayatitvikam iti kanakam
ivojjvalam | sumedhasa iti r-ka-krtana kalau parama-reyastvena strcrya-
vivecitam iti scayati ||1||

gaura-kiora-gosvm :
yo ghti cira sevm tma-prti-prad dhruvm |
suhu-sampdit sdhv sva-bhry-bhrt-vaajai ||
viu-priy-hdisthosau r-gaurgo mahprabhu |
my-mugdhn jann ptu prema-bhakti-pradnata ||
r-ka paramnando rdhayligita sad |
vidadhtu para kema tat-pdbja-riyya ca ||
natv viu-priy-ntha nmn svara-lat may |
vivti kriyate uddh sandarbhrtha-prabodhin ||
yena saracita mla sa r-jvo daynidhi |
akti sacrayatv asmin vivte parilekhane ||
kuto v ntana vastu vayam utprekitu kam |
vaco vinysa-vaicitrya-mtram atra vicryatm ||

r-gaurga-caraa-kamala-makaranda-madhupa-r-ka-caitanya-vaiava-
sampradycrya-cmai r-jva-gosvmi-pda cikritasya a-sandarbhpara-
nma-r-bhgavata-sandarbha-siddhnta-granthasya nirvighna-parisampty-artha
nirvighna-parisampti-kmo magalam cared ity avigta-icrnumita-ruty-dau
tattva-sandarbha-grantha-prrambhe kali-kalmacchann veda-bodhitopsya-nirghaa-
vyjena magalam caratiketi |

sarvopy aya loka-prasiddho veda pratyaknumnbhym anavagatenia-prpti-


parihropya-prakana-para, sarva-puru nisargata eva tat-prpti-parihrayor
iatvt, dyate hi khalu sukha-dukha-prpti-parihrayor loka-pravttisukha me
syt, dukha mbht iti svabhvata sarve purum anavacchinna-sukhdi-mtram
abhilopalambht | da-viaye ca inia-prpti-parihropya-jna
pratyaknumnbhym eva sajyate | ata eva na tatrgamnveaam upsandi-
pramrthiklaukika-viaye tu pratyakdnm apravtty bhavati tatrgamnvea |
avyutpannn pratyakdika prama mbht |

vyutpannasya tu pratyakdinaiva pramrthaika-tattva-nicayo bhavaty eveti cet, na,


vyutpannasypi bhramdi-doa-catuaya-darant | ydo hi pau-akunntdnm
avipratipanna-mugdha-bhvn vyavahra | tdo vyutpannnm api pus dyate iti
pratyakdn laukika-prambhvnm alaukika-tattva-jnn upyat siddh |
atotrpaurueya-veda evsmka pramam | pratyakdn tu tad-anusritay parata
prmya bodhyam |

tath hi dvpare vedeu samutsanneu sakra-prajair brahmdibhir abhyarthito


bhagavn puruottama ka-dvaipyana-rpevatrya tn uddhtya vibabhja | tad-
artha-niretr catur-laka ca brahma-mmsm vicakra ity asti kath sknd | tad-
anantara r-nrada-nirdeena brahma-mmsy aktim abhya-bhta rmad-
bhgavatam vribhvaymsa | smaryate ca gruearthoya brahma-str
bhratrtha-viniraya iti | athdhun, svalpa tathyur bahava ca vighn iti dv
kali-yuge asmin yugocita-veda-vihita-devopsan hitv anyad eva yajana-yjanena
vthyu-kapaenlam iti niretu magalcaraa-prasagt sva-para-paka-maana-
khaanensmin kalau ekasyaiva r-gaurga-mahprabhu-ka-caitanya-devasya
prdhnyenopsyatva sakala-veda-sra-bhta-rmad-bhgavata-padya-savdena dau
ghoayatiketi |

6
TATTVA-SANDARBHA

r-bhgavate ekdaa-skandhe kali-yogopsya-nirayvasare padyam idaka-varam


iti | tatra mahrjena nimin jijsita san nava-yogndrm anyatama r-karabhjana
satya-tret-dvpara-yugvatrn uktv tad-anantaram asmin kalau ko deva ? k v
upsan-paddhati ? iti sandeha-nirkarartha jpayatika-vara iti | tvi knty
akam iti svmi-pdenoktam | ya knty aka ta deva sumedhaso vivekino yajanti
| yajana-pralm hasakrtana-pryai, yajair arcanai, na tu anya-yajai ity anena
itara-yajana-pral apakt |

tatra ca yajane sarvem evdhikra iti kalau yajana-vaiiyam | tenaiva hi sarva-


pururtha-siddhi | yad uktaka-vara tvika sgopgstra-pradam |
atra tvikam iti vieya-padam | ka-vara sgopgstra-prada tv asya
vieaam | ka-vara ka varo rpa yasya tam ity ptata artha-bodhenopsya-
devatasy deha-gata-rpa ka cintayat mata vyvartayati tvikam iti | tvi
knty akam ity akra-praleea aga-varasya katva-kalpan apkt |

atha knty ya aka sa deva ka, yam aha bhajni ? iti sandehe sajte savdin-
preraena siddhntam ha nanda-pdatvi knty yoko gauras ta kalau
sumedhaso yajanti | adhunsya tvi akasya kali-yugyocitopsya-devasya gauratva
sakala-veda-sra-bhta-rmad-bhgavata-padya-savdena sdhayati | gauratva csya

san vars trayo hy asya ghatonuyuga tanu |


uklo raktas tath pta idn kat gata || [bh.pu. 10.8.13]

ity atra priesya-prama-labdha iti | parieasya bhva prieyam | prasakta-


pratiedhenyatrprasagt iyame sampratyaya pariea iti nyya-bhyam |
prasaktn sambhvitn madhye anye sarve pratiedhe sati anantaram
avaiasya grahaa pariea | yath dhmn vahny-anumne kim indhano vahnir iti
viea-jijsy dhmasya viajtya-parkaena ta-para-khn niedhe yat
kara-prabhatvam anumyate tad ida parienumnam | aprasaktasya pdes tvat
sambhvanaiva nsti ity uktam anyatrprasagt anyatra aprasakter ity artha | daama-
skandhe r-ka-nma-karaa-prasage nanda-mahrja sambhya gargeoktasan
var iti | yuge yuge vra vra dharma-sasthpanya bhakta-vch-paripraya ca
yathocitvatra-dehn ghata asyrbhakasya uklo raktas tath pta iti trayo-var san
| hi nicaye | idn dvpara-yuge kat gata ka-varatva prpta | satya-tretayo
ukla-raktvatrau, idn kvatra iti ea | ukta ca r-bhgavatmte
kathyante vara-nmbhy ukla satya-yuge hari [la.bh. 1.4.25] | anyatra ca,
trety rakta-varosau, dvpare bhagavn yma, dvpare kat gata iti ca |

idam atrkta tarhi pta-padasya kutra sagati ? kasmin yuge vsya r-bhagavata
hare pta-varatvam ? iti prpte brmamahbhrate dna-dharmokta-sahasra-nma-
stotre

suvara-vara-hemgo varga candanga-d |


sannysa-kc chama nto nih-nti-paryaa ||

iti yad ukta tad-vacanena saha ka-varam iti lokasyeka-vkyat ktv bhgavata-
padya-savdena satya-tret-dvpara-yugocitvatra-vibhga-nirdea jtv
parienumna-prama-balena kalau avatrasya r-bhagavata ptatva siddham | na
ca san iti bhta-kla-nirdeena krama-prpty ptopi dvpara-yugvatra iti vcyam |
nn-tantra-vidhnena kalv api tath u iti pthag-nirdet | yugvatra-kathana-
prasage dvpare bhagavata ptatva na rutam |

tvika iti padasya pta-vara gaura-vara veti artha vihya ka-rpo artha-
kalpan na yukt prakya-kvatrasya dvparntar-bhvitvena prasiddhe | ata hu
nanda-pdkalau ya knty aka, gaura, sumedhasa ta yajanti | kalau

7
TATTVA-SANDARBHA

avatraa kda tvika gaura sumedhaso yajanti, ity apeky vieam ha


ka-vara ko varo rpa yasyntaram iti ea | | indranlamaivad ujjvala-
katva tu asya ujjvala-galita-hema-gaura-knty abhibhtatvt na ckua-pratyaka-
gocara iti |

athav ka-vara kety ato varo yatra yasmin r-gaurga-mahprabhu-ka-


caitanya-deva-nmni, r-katvbhivyajaka keti vara-yugala prayuktam ity asti
kath krmasandarbh | yath dvpare r-kovatarati tathaiva kalau r-gaurgopy
avatarati | anta ko bahi ptatvt sarvata katvbhivyajakatvc ca r-kasya
pracchannvirbhva-viea evyam avatra r-gaurga-mahprabhur ity yti |

r-kasya ka-vara-parvtty gaura-vara-sampatt cyam eva hetu | r-rdhy


viu-priy-rpevatry sva-preyasyvara-bhvbhy svya-ka-vara-
bhvbhibhavena sva-preyas-vara-bhvbhibhvena ca r-kasya kalau
pracchannvatratvam |

athaivambhta-r-gaurga-devasya paramevaratva vijpayati vieantarea


sgopgstra-pradam iti | agni manoramvayavdni upgni mah-prabhva-
yukta-bhadni eva astri prado yasya sa | ta r-gaurga-mahprabhu
sumedhaso yajantti nirdea | athav agni hdaydni, upgni kaustubhdni astri
sudarandni, prad sunanddaya pracchannatvt gupta-bhvenvatihante yatra
r-gaurgvatre tam ity artha | pracchannrthakatva-rpa-kaha-kalpan parityajya
r-gaurga-prvatrocita-vykhym ha nanda-pdaatyanta-premspadatvt tat-
tuly eva prad rmad-advaitcrya-mahnubhva-caraa-prabhtayas tai saha
vartamnam iti crthntarea vaktavyam iti | atra prabhtaya iti padena r-nitynando
gaddharo rvsa tath r-viu-priyy anuja-sahodara-r-ydavcrya, tath tat-
putra r-mdhavnanda nitya-prad jey |

tam evabhta-kali-pvanvatra rman-mahprabhu-gaurga-deva yajai pj-


sambhrai sakrtana-pryai sumedhasa yajanti | ye ca durmedhasa te r-gaurga-
devam andtya r-gaura-nma-krtana ca parityajya anya-devrcanena vth-kla-
nipta kurvanti, ante ca nitya sampnuvanti iti dhvani ||1||

o)0(o

[2]

anta ka bahir gaura daritgdi -vaibhavam |


kalau sakrtandyai sma ka -caitanyam rit ||2||

sarva-savdin : tad etat sarvam avadhrypi paramotkenrthena tam eva stauti


anta kam ity din | darita caitat parama-vidvac-chiromain r-srvabhauma-
bhacryea

kln naa bhakti-yoga nija ya


prdukartu ka-caitanya-nm |
virbhtas tasya pdravinde
gha gha lyat citta-bhga || iti ||2||

baladeva : ka-vara-padya-vykhy-vyjena tad-artham rayati antar iti | sphurtha ||2||

rdh-mohana-gosvm : sva-bhajanasya sampradya-pravartanyvatra gaura-


rpea r-ka tad-anugata-vykhy-sampattaye puna praamatianta-kam iti |
rit iti vayam iti ea ||2-7||

8
TATTVA-SANDARBHA

gaura-kiora-gosvm : atha prathama-lokrtha-spakaraya kalau r-gaurga eva


upsya iti abhidh-vtty vijpanrtha tat siddhnta-drhyya tasya paramotkara-
pratipdayiu tam eva r-gaurga-mahprabhu-ka-caitanya-deva stautianta-
kam ity din |

na ca svata-siddhasya r-gaurgvatrasya puna pratipdana na sagacchate stra-


vkydin, pratipdanepi heyopdeyat-rahitasya tasypururthatva-prasaga iti vcyam |
stra-vkyni r-gaurga pratipdayanti | vimha-jann tath kutarkcchannn
matim karayitu bhya-kath laukika-rty v r-gaurgam upsyatvena jpayanti
ghoayanti | tata strea pratipditatvepi r-gaurgasya svata-siddhatva na hyate |
yat tu pururth prpti-prasaga, naia doa | r-gaurga bhagavata prvatra-
bhvena jtv asya arcandau nivia-cittn sarva-klea-praht parama-pururtha-
prpte |

yadyapdam avirodhena bhakti-siddhnta nirpayitu stra pravttam, na ucchkhala-


tarka-stravat uka-tarkrayea kevalbhir yuktibhi kicit mata sdhayitu
khaayitu v pravttam, tathpi samyak-darana-pratipaka-bhtni nanda-deyn
dua-matni avaya nirkarayni, anyath kutarka-samcchdita tattva na
pururtha-siddhaye parypta syd iti tat-tan-matam utthpya nirkriyate |

atri manyante r-kena saha bhagavata r-gaurgasya na kacit sambandha |


na csau r-kasya pracchannvirbhva-viea | ato nevara-buddhy sevitavya iti |
etan-mata nirkarotianta-keti | katva yasytaram iti | yatosya daranenaiva ca
r-kvirbhva-viea evya r-gaurga | tasmt varatve na kpi ak pada
labhate |

yad api kecid hu r-kvirbhva-viea evya r-gaurga | ata tadya-patn-tat-


parikardibhi saha asya dhyna-mantrdin pthak-pj-paddhatir vidyate r-ka-
dhyna-mantrdinaiva tat-siddhe, api tu r-kt te r-gaurga-pj samdheyeti |
tan nirasyatibahir gaura iti nirdet | anta-katvepi Z-kt asya vaiiyam ha
bahir gauram iti | aprvojjvala-hema-varam ity artha | dvpare atpta-kma r-ka
preyasy vara-bhvbhym tmnam cchdya svybha-praya kalau r-
gaurga-rpevirbhta |

ata tat-klocita-dhynena mantrea ca evambhtasysyaitat-kle kutra pjdi-


sambhava ? adhika tu r-kasya dhyna-mantrdau varit ye deha-varavayav
tai saha r-gaurgasya deha-varvayavder atyanta-vailakayt tda-dhyndes tu
rpdy-ananugatatay r-kasya dhyna-mantrai r-gaurga-pj matta-kalpanaiva |
ata r-gaurga-pjy tad-ucita-mantrder vyavasthvaya svkry, stra-sag
ceyam | nanda-caraair api r-viupriyay saha r-gaurgasya yathocita-yugala-
mantrea r-gaura-viupriy-yugala-bhajana-sev-pj tath r-nitynanddibhi saha
pthak pthag bhvena r-gaurgasya pj tad-ucita-dhyna-mantrea samcarit | yo
vraje nandanandano rdh-ntha r-ka sa hi atra navadvpe acsuta viupriy-
ntha r-gaurga savtta | y vraje vabhnu-nandin ka-priy r-rdh, s hi
navadvpe santana-sut gaura-priy r-viupriy |

atrpare pratyavatihate | yadyapi yugvatra-niraya-prasage bhgavatdi-stra-


pramaka r-gaurga, tathpi r-ka-tattvd apakatay r-gaurga-tattva
strea samarthyate, yath matsydy-avatra-tattvni | kuta etat ? r-kt r-
gaurgasya pthag-dhyna-mantrdn svkrepi r-gaurgopsany narthakya-
prasaga | dyate ca streete ca-kal pusa kas tu bhagavn svaya [bh.pu.
1.3.28] iti |

9
TATTVA-SANDARBHA

atrbhidhyatena, etat tattvayor utkpaka-parikalpany stra-vigarhitatvt |


ya r-ka, sa eva r-gaurga | mastydn tu aatvt aini ke paryavasna
na viruddham, kintu r-gaurga matsydivat na aa, yensyvasna r-ke
kalpyeta, api tu r-kasya prvirbhva-vieatvt r-gaurgo hi a-aivaryai
pra svaya bhagavn, yad ukta vddhnandai

a-aivaryai pro ya iha bhagavn sa svayam ayam |


na caitanyt kt jagati para-tattva param iha || iti |

r-ka-caitanya-abda hi r-gaurgasya sannysa-klocita-nma-viea | nimi,


vivambhara, viupriy-ntha, mahprabhu, navadvpa-candra, nady-vihr, ity-
dni asya r-gaurgasya apara-nmni saskta-prkta-bh-prasiddhni | ata r-
gaurga-tattvam eva hi para-tattvam adhun kalau iti nikara |

akty saha abhinna puruottama nitya-ll-rassvdana-paropi vipralambhdi-


yuktprva-rassvdanrtha hldin-akty saha vibhinna san yo vraje r-
nandanandana-rpevirbhta sodhun kalau prva-sajta-pipsy rasa-viesvdan
ena nivrartha puna hldin-akty saha ekbhta san r-gaurga-rpevatra |
ra cya

rdh ka-praaya-viktir hldin aktir asmd


ektmnv api bhuvi pur deha-bheda gatau tau |
caitanykhya prakaam adhun tad-dvaya caikyam pta
rdh-bhva-dyuti-suvalita naumi ka-svarpam || [cai.ca. 1.1.5] iti |

rmad-bhgavata-nibaddha r-koktam, na prayeha niravadya ity-di-lokena yat


r-ka-tattva-mdhurya prakita tad adhunbhinava-mdhuryntara-sayukta sat
r-gaurga-tattvkrea parisphuam | yad v, r-ka-tattva hi hldin-akty saha
prema-rasena paripkvasthntara prpya r-gaurga-rpea paryavasitam | tena ca r-
ka-tattvt etasya r-gaurga-tattvasysvdana-vaiiya capara-tattva param iha
iti upsaknm anubhava-balena suhu sagacchate |

r-kvirbhva-viea evya r-gaurga | tath ca tasya paramevaratva-jpaka-


stra-vkyni uddhtni | adhun puna tay apy apari veda-vysdibhi uakitni
upasthpyante | dyate ca pure

aham eva kvacid brahman sannysramam rita |


hari-bhakti grhaymi kalau ppa-hatn narn || iti |

anyatra tu r-mahbhrate dna-dharme

suvara-vara-hemgo varga candanga-d |


virahviama nyo dhtira-cala cala |

tatraiva puna
kriymsmaga smo nirva bheaja bhiak |
sannysa-kc chama nto nih-nti-paryaa || iti |

tath ca rmad-bhgavate
san vars trayo hy asya ghatonuyuga tanu |
uklo raktas tath pta idn kat gata || [bh.pu. 10.8.13] iti |

puna tatraiva ca yugvatra-niraya-prasage

ka-vara tvika sgopgstra-pradam |

10
TATTVA-SANDARBHA

yajai sakrtana-pryair yajanti hi sumedhasa || [bh.pu. 11.5.32] iti ca |

strntare ca
kale prathama-sandhyy gaurgoha mah-tale |
bhgrath-tae ramye bhaviymi ac-suta ||
aham eva kalau vipra nitya pracchanna-vigraha |
bhagavad-bhakta-rpea lokn rakmi sarvath ||
aha pro bhaviymi yuga-sandhau vieata |
gag-tre navadvpe vram eka ac-suta || iti |

ukta ca ananta-sahity r-bhagavat


avatro bhaviymi kalau nija-janai saha |
ac-garbhe navadvpe svardhun-parivrite || iti |

api tu viva-sra-tantre
gagy dakie bhge navadvpe manorame |
phlguny pauramsy vai niy gaura-vigraha || iti |

api ca rdhvmnya-sahity r-bhagavad-vkya


ka vadiyanti jan kasrti surs tath |
pauramsy phlgunasya phlgun-ka-yogata ||
janiye gaura-rpea ac-garbhe purandart |
vaivasvatentare brahman gag-tre supuyade || iti |

tatraiva hi
kalau purandart acy gaura-rpo vibhu smta |
mahprabhur iti khyta sarva-lokaika-pvana || iti ca |

api tu dyate tatra ca


r-vysa uvca
kena rpea bhagavn pjita syt sukhvaha |
ghore kali-yuge prpte tan me vada daynidhe ||
r-nrada uvca
ka-rpea bhagavn kalau ppa-praa-kt |
gaura-rpea bhagavn bhvita pjitas tath ||
r-vysa uvca
kena mantrea bhagavn gaurga paripjita |
sukhvaha syl lokn tan me brhi mah-mune ||
r-nrada uvca
aho ghatama prano bhavat parikrtita |
mantra vakymi te brahman mah-puya-prada ubham ||
o gaurya nama ity ea mantro lokeu pjita |
my-rasnaga-bjair vg-bjena ca pjita ||
eva bahu-vidh brahman mantrs te parikrtit |
gag-tre kuruketre navadvpe vieata |
vndvane ca mantroya sdhita siddhim pnuyt ||

ity dni r-rdhvmnya-sahity gaura-mantroddhra-nma ttydhyya | atha


na-sahity r-prvat prati r-mahdeva-vkyam

apara u crvagi mantra-rjam ima priye |


dau my samuccrya gauracandra tato vadet |
bhakti-yogena gaurga pjayet priye || ity dni |

11
TATTVA-SANDARBHA

tath hinamasymi ac-putra gauracandram ity-di r-gaurga-deva-stotram |


rman-mauktika-dma-baddha-cikuram ity di r-gaurga-mahprabhor dhynam

namas trikla-satyya jaganntha-sutya ca |


sa-bhtyya sa-putrya sa-kalatrya te nama ||

iti r-gaurga-mahprabho prama-mantra | loke tu sa-putrya iti padena putra


r-viupriyy sahodarnuja-r-ydavcrya, tena saha avasthito ya r-gaurga-
mahprabhu, tasmai iti | putratvena r-ydavcrya-pratiplya-svya-sevdhikra r-
gaurga-mahprabhu tasmai parama-kpay dadau | tata r-ydavcryasya gaurga-
putratva siddham | sa-kalatrya iti | acnandanya vidmahe ity di hi r-gaurga-
gyatr | adhun sampravakymi kavaca sarva-siddhidam ity di r-gaurga-kavacam |
etni sarvi hi strebhya avabodhanyni |

ata prvollikhita-stra-vkya-samanvayt r-gaurgasya paramevaratva r-


kvirbhva-vieatva ca siddham | na ca etad-vkya-gatn padn r-gaurga-
svarpa-viayatve ythrthyena avagamyamne arthntara-kalpan | yukt ruta-hny-
aruta-kalpan-prasagt | dvpare ya r-ka kalau sa eva r-gaurga iti stra-vid
ttparyam | ato yathocita-dhyna-mantrdin r-gaurgopsany avaya-kartavyat
prp | akarae pratyavey purupasad | r-gaurgam andtya r-ka-bhajana-
sev-ratasya jarsandhdivat asuratva jeyam | tasmtr-gaurgopsany
narthakya-prasaga iti vacana shasa-mtram |

ye ca kaulaer r-ka-bhakti-vyjtiayena r-gaurga-tattvam anyath kalpayanti,


tath bhva-sindhu-r-gaurgasya vibhinna-bhvottha-vkyvalm anucintyaasau
gaurga r-kasya dsa, na tu paramevara ity eva jalpanti ca, mdaga-karatla-
vdydibhi saha sakrtanana dharmgam iti sva-jtya-sahacara-vkya-balena
sakrtana-yajasypakat sdhayanti, matsydivad avatra-rpea parama-sdhraa-
manuya-rpea bhgavata-rpea v, amu r-gaurga cintayanti, te gae paca-
capeik-svarpa r-gaurga-tattva-mhtmya-siddhnta-shcrya-vareya

yad advaita brahmopaniadi tad apy asya tanu-bh


ya tmntarym purua iti so 'sya-vibhava |
a-aivaryai pro ya iha bhagavn sa svayam aya
na caitanyt kj jagati para-tattva param iha || [cai.ca. 1.1.3] iti |

y avyavasit buddhi nikhila-loka-pati-r-gaurga tyaktv aanyatra dhvati, s mati


kula, tay pariclita paripua ya jva sa kaulaera | paripoat asy mate
mttvam, paripoyatvt jvasya putratvam, ata kaulaeratvam e smpratam eva |

kali-pvanvatra-r-gaurgasya paramevaratva jpayatidaritgdi-vaibhavam iti


| ye tvat sattva-gua-vivarjit abhakts te r-ka-caitanya-mahprabhu-r-gaurgam
alaukika-gua-gaaivarydir yuktam api varatvena na jnantti kautukam | tad ukta
ymuncrya-stotre

tv la-rpa-caritai parama-prakai
sattvena sttvikatay prabalai ca strai |
prakhyta-daiva-paramrtha-vid matai ca
naivsura-praktaya prabhavanti boddhum || [stotra-ratna 12] iti |

atha grantha-kra paramevara-r-ka-caitanya-gaurga-mahprabho caraa-kamale


tmna sampra-rpea utsarg karoti anyn api tat kartum hvayatika-caitanyam
rit ity anena ||2||

o)0(o

12
TATTVA-SANDARBHA

[3]

jayat mathur - bhmau rla -rpa -santanau |


yau vilekhayatas tattva jpakau pustikm imm ||3||

sarva-savdin : jayatm iti | jpakau jpayitum ||3||

baladeva : athr namaskra-rpa magalam carati jayatm iti | rlau jna-vairgya-tapa-


sampattimantau rpa-santanau me guru-parama-gur jayata nijotkara prakaayatm | mathur-
bhmv iti | tatra tayor adhyakat vyajyate | tayor jayostv ity syate | jayatir atra tad itara-sarva-sad-
vndotkara-vacana | tad-utkarrayatvt tayos tat-sarva-namasyatvam kipyate | tat-
sarvntaptitvt svasya tau namayv iti ca vyajyate | tau kdv ity ha | yv im samdarbhkhy
pustik vilekhayatas tasy likhane m pravartayata | buddhau siddhatvt imm ity ukti | tattva jpakau
tattva vdya-prabhede syt svarpe paramtmani iti viva-kot | parea saparikara jpayiyantv ity
artha | kartari bhaviyati vul ah-niedhas tu akenor bhaviyad dhamarayo [p. 2.3.70] iti strt ||3||

rdh-mohana-gosvm : na vykhytam |

gaura-kiora-gosvm : pur kila r-rpa-santanau kara-dea-vsi-prasiddha-


brhmaa-vaajau stm | atha krya-vyapadeena tau dvau gaue rja-mantri-rpea
avasatm | tatra r-gaurgasynugata-jana-caraa-reo sparena jna-vijna-tapa-
sampattimantau tau kahora-vairgyam avalambya vraja-bhmau vasan r-gaurga-
mahprabho sacrita-akti-balena vaiava-r-granthdn prakaaymsatu |
vartamna-grantha-kra tayor bhrtuputra iya ca, granthasya nirvighna-
parisampty-artha tau dvau namaskaroti | vairgynantara jgatika-dhana-nyatvepi
ahaituka-bhakti-sampatter adhikritva-hetor anayo r-yuktatvtrla iti | r-rpa-
santanayor nirdeena grantha-krasyeya grantha-sakalana-pravtti | dhmn saha
tayor jayam icchatijayatm iti ||3||

o)0(o

[4]

ko pi tad - bndhavo bhao dakia -dvija -vaaja |


vivicya vyalikhad grantha likhitd vddha -vaiavai ||4||

sarva-savdin : kopti | vddha-vaiavai r-rmnuja-madhvcrya-rdhara-


svmy-dibhir yal likhitam, tasmd uddhtasyety artha | anena sva-kapola-kalpitatva ca
nirastam ||4||

baladeva : granthasya purtanatva svapariktatva chakopti | tad-bndhavas tayo rpa-


santanayor bandhur gopla-bhaa ity artha | vddha-vaiavai r-madhvdibhir likhitd grantht ta
vivicya vicrya sra ghtv grantham ima vyalikhat ||4||

rdh-mohana-gosvm : na vykhytam |

gaura-kiora-gosvm : granthasysya prcnatva tath mahjana-vartma-critva


darayatikopti | bhaa r-gopla-bhaa-pda | vddha-vaiavai r-
rmnujnanda-rdhara-svmi-pddibhir yal likhita tad dvety artha | anena sva-
kapola-kalpitatva nirastam iti savdin ||3||

13
TATTVA-SANDARBHA

o)0(o

[5]

tasydya granthanlekha krntam utkrnta -khaitam |


parylocytha paryya ktv likhati jvaka ||5||

sarva-savdin : na vykhytam |

baladeva : tasya bhaasya dya purtana granthanlekha parylocya jvako mal-lakaa,


paryya ktv krama nibadhya likhati | grantha sandarbhe [dhtu 1839] caurdika | tato ysa-
rantha [p. 3.3.107] iti karmai yuc, granthan grantha | tasya lekha likhanam, bhve gha | ta lekha
kdam ? ity hakrntam, kramea sthitam | vyutkrnta vyutkramea sthitam | khaita chinnam iti
sva-ramasya srthakyam ||5||

rdh-mohana-gosvm : na vykhytam |

gaura-kiora-gosvm : atha grantha-kra nikhila-stra-nita mah-dranika-


cmai r-jva-gosvmii-pda vaiavocita-svabhva-sulabha-vinaya-gua-
sampannatvt svhakra pariharatitasydyam iti lokena ||5||

o)0(o

[6]

ya r - ka - padmbhoja - bhajanaikbhilavn |
tenaiva dyatm etad anyasmai apatho rpita ||6||

sarva-savdin : ya iti | eko mukhya | etat likhanam ||6||

baladeva : granthasya rahasyatvam ha ya rti | ka-pratamyenyenndte tasymagala syd iti |


tan-magalyaitat | na tu granthvadya-bhayt | tasya suvyutpannair niravadyatvena parkitatvt ||6||

rdh-mohana-gosvm : na vykhytam |

gaura-kiora-gosvm : asya granthasya gurutvtiayyt grantha-prrambhe apatha-


vkyam haya r-keti | na ca viruddha-matvalambibhi saha vicra-
parmukhatvaan svya-smpradyikveana-viea evya yennye pahana-
phana vyvartitam | sarvatrpratidvandvitvepi nirahakra-samadari-vaiave
udraty cira-prcuryt | puruottame r-ke raddh-hnn tat-sambandhi-
grantha-paryya-locanena avaj-buddhi-vat para-paka-jigonmdand v apardha
sajyeta tat te mbht, iti sarva-jana-kalya-kk-grantha-kra svrth-bhta-viva-
vyp-kruya r-jva-gosvmi-pda aparn niedhatianyasmai apathorpita iti ||6||

o)0(o

[7]

atha natv mantra - gurn gurn bhgavatrthadn |


r - bhgavata - sandarbha sandarbha vami lekhitum ||7||

14
TATTVA-SANDARBHA

sarva-savdin : atheti | r-bhgavata-sandarbha-nmna sandarbha-grantham ity


artha | vami kmaye ||7||

baladeva : atheti ghasya praka ca srokti resh tath | nnrthavattva vedyatva sandarbha
kathyate budhai | ity abhiyuktokta-laksaa sandarbha lekhitu vami vchmi | r-bhgavata
sandbhyate grathyatetreti | hala ca [p. 3.3.21] ity adhikarae gha ||7||

rdh-mohana-gosvm : na vykhytam |

gaura-kiora-gosvm : anantara granthasya yathocita nma nirdiatinatveti | r-


bhgavata-sandarbham iti | sam-prva-dbha-dhtor ghai nipanna sandarbha-pada
racanm husandarbha prabandha iti trika-ea | sandarbho racan-gumpha
granthana sam iti hemacandra | sandarbha-lakaam ukta prcnai, yath

ghrthasya praka ca srokti rehat tath |


nnrthatva vedvatva sandarbha kathyate budhai ||

vami kmaye ||7||

o)0(o

[8]

yasya brahmeti saj kvacid api nigame yti cin -mtra -sattpy
ao yasyakai svair vibhavati vaayann eva my pum ca |
eka yasyaiva rpa vilasati parama -vyomni nryakhya
sa r - ko vidhatt svayam iha bhagavn prema tat -pda -bhjm ||8||

sarva-savdin : sarva-granthrtha sakepea darayann api magalcaratiyasya iti |


kvacid api satya jnam ananta brahma [tai.u. 2.1.2] ity dv api-abdena tatraiva
brahmatva mukhyam ity ntam | aakai llvatra-rpair guvatra-rpai ca | pumn
purua sarvntarym paramtmkhya | eka r-kkhyd anyat | yasyaiva iti tasya
bhagavattva-smyepi r-kasyaiva svaya-bhagavattva daritam | nryakhya
rpa pdottara-khadi-pratipdya parama-vyomkhya-mah-vaikuhdhipa rpati
| svaya bhagavn iti, kas tu bhagavn svaya [bh.pu. 1.3.28] iti r-bhgavata-
prmyam iheti scitam | rr iti tad-avyabhicri svarpa-aktir api darit | iha jagati |
tat-pda-bhj tac-cararavinda bhajatm | prema prty-atiayam | vidhatt kurut
prdurbhvayatv ity artha ||8||

baladeva : atha rot-rucy-utpattaye granthasya viaydn anubandhn sakepea tvad ha yasyeti |


sa svaya bhagavn r-ka | iha jagati tat-pda-bhj tac-caraa-padma-sevin sva-viayaka
prema vidhattm arpayatu | sa ka | ity ha yasya svarpnubandhyktigua-vibhti-viiasyaiva r-
kasya | cinmtra-satt anabhivyakta-tat-tad-vie jna-rp vidyamnat | kvacid api nigame
kasmicit satya jnam ananta brahma [tai.u. 2.1.1], astty evopalabdhavya [k.u. 2.3.13] ity di-rpe
ruti-khae brahmeti saj yti | tdatay cintayat tath prattam sd ity artha | bhakti-bhvita-
manas tu vyajita-tat-tad-vie saiva puruatvena pratt bhavatti bodhyam | satya jnam ity
upakrntasyaivnandamaya-puruatvena nirpat | ata evam ukta jita te stotre

na te rpa na ckro nyudhni na cspadam |


tathpi purukro bhaktn tva prakate || iti |

15
TATTVA-SANDARBHA

sa caiva prcngktam iti vcyam | uktarty tasypy anabhatvbhvt | yasya kasya


pumn my vaayann eva svair aakair vibhavati | kraravay sahasrar purua sakaraa
ka prakter bhart | t vae sthpayann eva sva-vkaa-kubdhay tayni sv, te
garbhev ambubhir ardha-preu sahasra-r pradyumna san svair aakai matsydibhi | vibhavati
vibhava-sajakn llvatrn prakaayatty artha | yasyaiva kasya nryakhyam eka mukhya
rpam | varaakd bahihe parama-vyomni vilasati sa nryao yaya vilsa ity artha |
ananypeki-rpa svaya bhagavn pryas tat-sama-gua-vibhtir ktydibhir anydk tu vilsa iti
sarvam etac caturtha-sandarbhe visphubhaviyad-vkayam ||8||

rdh-mohana-gosvm :
vadanti tat tattva-vidas tattva yaj jnam advayam |
brahmeti paramtmeti bhagavn iti abdyate || [bh.pu. 1.2.11]

iti r-bhgavatya-loka-ttparya-padyena darayatiyasyeti | kvacid api nigame brahma-


sahitdau, yasya cin-mtra-satt brahmeti saj yti, niyatam rayatty anvaya | cit
jnam | tan-mtra tan-maya sva-svarpa-bhta-jnavad-vastu-satt | sva-svarpa-bhta-
sat-pada-pravtti-nimittavad ity artha | satya jnam ananta brahma iti rute |

tath ca, r-ka sva-svarpa-bhta-r-vigraha-dhri brahmeti bhva | eva ca


brahma-pada jna-para jni-para ca | dharma-dharmior abhedt pratyeka tayor
bhedc ca | eva arra-arrior api bhedbhedau | eva tac-charrvaiasypi
brahmatvam | viiasya vieynatirekt | yasya pum ca | paramtm prathama-
purua | my prakti vaayan tad-gua-yogena svair aakai | sva-svarpa-bhta-
jvtmaa-rpa-dharmai | vibhavati vividho bhavati |

r-vaikuha-nthasya vilsa-rpatva darayatiekam iti | rasmta-sindhv apy uktam


siddhntatas tv abhedopi ra-ka-svarpayo [bha.ra.si. 1.2.59] iti | reti r-
rdhayor aikya scayati | sphurad-urv iti | bhagavad-vieaa prema-vieaa veti |
atrya vivekayad jnnanda-ttparyea brahma-abda-prayogas tad dharmatvam |
yad jndimat-ttparyea brahma-abda-prayogas tad aatvam | yad arratvena
jndimattvena ca prabodhayitu prayukto brahma-abdas, tad sampra-bhagavat-para
| ka-arrder api jnnanda-svarpatay sac-cid-nanda-vigraha ity di prayoga iti ||8||

gaura-kiora-gosvm : sarva-granthrtha sakepea darayann api magalam carati,


tath viaydn anubandhn nirdiatiyasyeti granthena | anubandho nma adhikri-
viaya-sambandha-prayojanni | svaya bhagavn sa r-ka puruottama iha sasre
tat-pda-bhj tac-caraa-sevakn prema vidhatt vidadht | kosau ? ity ha
yasya r-kasypi cin-mtra-satt kvacit nigame brahmeti saj yti | satya jnam
ananta brahma [tai.u. 2.1.1] ity dau brahmnubhavopadea rutau dyate | tad brahma
r-kasya cin-mtra-sattvt ntiriktam | r-kasycintya-jna-rpatva-viea eva
brahma | api-abdena tatraiva brahmatva mukhyam ity ntam | jna-mrg r-kasya
cin-mtra-satt brahmeti maty prpnotti bhva | etena cin-mtra-satttirikta-
brahmstitva-kalpan vieea bdhit | yasya svarpatoa sann api puna svakyair
aakair llvatra-rpair guvatra-rpai ca my svaky praktim, maydhyakea
prakti syate sa-carcara [gt 9.10], mama my duratyay [gt 7.14] ity-di-gt-
savdena sarva-carcara-visarga-kar jva-vimohin akti varayan vakurvann eva
vibhavati vieea prabhavati | tat-tad-avatra-grahaenpi nsya svarpnyath-bhvo
bhavatty ktam | pumn purua sarvntarym paramtmkhya | eva r-
kkhyd anya yasyeti tasya bhagavatt-smyepi r-kasyaiva svaya
bhagavattva daritam | yasya eka mukhyam, eke mukhynya-keval iti kot
nryakhya rpa pdmottara-khadi pratipdyam, parama-vyomni mah-vaikuhe
vilasati, sarvtiyi-mahimn virjate | parama-vyomkhya-mah-vaikuhdhipati
rpati svaya bhagavn6 iti pdmottara-khae kathnusandhey | kas tu bhagavn

6
kare na labdham.

16
TATTVA-SANDARBHA

[bh.pu. 1.3.28] svayam iti r-bhgavata-prmyam ihpi scitam | rti tad-


avyabhicri-svarpa-aktir api darit | iti savdin-vijapty riy rdhikay yukta sa
r-ka prema vidhattm | prema r-ka-carae ahaikutka-prty-atiaya | sa eva
prva-pururtha | etena mukty-de parama-pururthatvam apkta boddhavyam ||8||

o)0(o

atha prama-prakaraam7

[9]

athaiva scitn r -ka -tad -vcya -vcakat -lakaa -sambandha -tad -


bhajana - lakaa - vidheya - saparyybhidheya -tat -prema -lakaa -
prayojankhynm arthn nirayya tvat prama niryate | tatra puruasya
bhramdi - doa - catuaya - duatvt sutarm alaukikcintya -svabhva -vastu -
sparyogyatvc ca tat -pratyakdny api sa-doi ||9||

sarva-savdin : atra puruasya iti | atraitad ukta bhavatiyadyapi pratyaknumna-


abdropamrthpatty-abhva-sambhavaitihya-cekhyni daa pramni viditni,
tathpi bhrama-pramda-vipralips-karapava-doa-rahita-vacantmaka abda eva
mla pramam | anye prya purua-bhramdi-doamayataynyath-pratti-
daranena prama v tad-bhsa veti puruair niretum aakyatvt, tasya tu tad-
abhvt | ato rj bhtynm iva tenaivnye baddha-mlatvt, tasya tu nairapekyt,
yath-akti kvacid eva tasya tai scivya-karat, svdhnasya tasya tu tny upamardypi
pravtti-darant, tena pratipdite vastuni tair viroddhum aakyatvt, te aktibhir
aspye vastuni tasyaiva tu sdhakatamatvt |

tath hi, pratyaka tvan mano-buddhndriya-pacaka-janyatay a-vidha bhavet |


pratyeka puna savikalpaka-nirvikalpaka-bhedena dvdaa-vidha bhavati | tad eva ca
puna vaiduam avaidua ceti dvividham | tatra vaidue ca vipratipatti-bhramdi-n-doa-
rhityt, abdasypi tan-mlatvc ca | avaidue eva saaya | tadya jna hi
vyabhicarati, yathmy-muvalokane devadattasyaiva muam ida vilokyate ity
dau | na tu abda, yathhimlaye himam, ratnkare ratnam ity dau tac-chabdenaiva
baddha-mlam | yath da-cara-my-muakena kenacid bhramt satyepy
araddhyamne satyam evedam iti nabho-vydau jnann api vddhopsana vin na
kicid api tattvena niretu aknotti hi sarve nyya-vid sthiti |

abdasya tu nairapekyam, yathdaamas tvam asi ity dau | sa ea abdo


daamoham asmti pramys tiraskria moha ravaa-patha-pravea-mtrd
vinivartayaty eveti spaam eva nairapekyam | tma-akty-anurpam eva pratyakea
abdasya scivya-kti, yathagnir himasya bheajam ity dv eva | na tu bhavn
babhva garbhe me mathur-nagare suta ity dau |

abdasya tu tad-upamardakam, yath sarpa-dae tvayi via nsti iti mantra ity dau |
tena [abdena] pratipdite pratyakvirodhitvam, yath sauvara bhasita snigdha ity
dau | tasyaiva tu sdhakatamatvam, yath [kvacin nara-dehe] graha-cetdv iti | sarva-
pratyaka-siddha yat tat satyam ity ea paka sarvasyaikatra milansambhavt
parhata | atha bahn pratyaka-siddhm ity eopi kvacid dee paurueya-stre v
kasypi vastunonyath-jna-darant parhata |

7
atra iro-vkya kasmicit hasta-lipy na labhyate | tad eva prakaraa-labdham iti
sampdakennena sayojitam.

17
TATTVA-SANDARBHA

atha pratij-hetdharaopanaya-nigamanbhidha-pacgam anumna yat tad api


vyabhicarati | tatra viama-vypau yath vy tat-kla-nirvpita-vahnau cira-kaam
adhikoditvara-dhme parvate parvatoya vahnimn ity dau, varsu dhmyamna-
svabhve parvate v, na tu abdasryakntt yogengnir uttihate ity atra |

tat [anumna] abdenaiva baddha-mlam, yathare ttur pathik ! msmin


dhmd vahni-sambhvan khvam, dam asmbhir atrsau vydhunaiva nirva
| kintv amutraiva dhmodgrii girau dyate vahni, ity dau, dhmbhsa evyam,
na tv atra vahni, kintu amutraiva ity di vkydau ca |

yadi vaktavyaevam bhsatvena prvatra svarpsiddho hetu, ity ato na sad-anumna-


vyabhicriteti, samnkratvt, via-parvata-bpdiu netra-jvldnm api darant,
[ucyate]ala dhmdnm asrvatrikatvt tad-bptta-kla-gata-dhma-jtatvdi-
sambhavc ca, na dhma-dhmbhsayor agni-sadbhvsadbhva-mtra-pratipatter agni-
jnd eva dhma-jne sdhya-sdhana-samabhivyhrt parasparraya prasajyeta |

tad eva tda-pratyakasyaiva pram prati vyabhicre sama-vyptv api tad-


vyabhicra | abdasya nairapekyam, yath daamas tvam asi ity dv eva | tma-
akty-anurpam eva ca tasya tena scivya-karaam, yath hraka-gua-vieam
adavadbhi prthivatvena sarvam evmdika dravya lauha-cchedyam ity anumtu
akyate, na tu ruta-tda-guaka hraka tac-chedyam itty dau |

abdasya tad-upamardakatvam, yathvahni-taptam aga vahni-tpena myati |


uhydi-dravya jhargni-pkdau mdhurydi-bhg bhavati ity dau | tena
pratipditenumnenvirodhyatvam, yathekeveyam oadhis tridoaghn ity dau | tac-
chaktibhir aspyerthe abdasyaiva sdhakatamatvam, yathgraha-cedv eveti | tad
eva mukhyayor eva tayo bhsktau, pari tu svayam evnapekyi bhavanti, tasya
[abdasya] tayo ca [pratyaknumnayo ca] anugatatvt |

atha tathtva-jnrtha tni ca daryante | tatra devnm ca vacanam ram | go-


sado gavaya iti jnam upamnam | pnatvam ahny-abhojini nakta bhojitva gamayati,
tad anyath na bhavatty artha-giro kalpana yasya phalam asv arthpatti | sannikara
vin nendriyi ghanti, tasmt ghabhve prama tad-anupalabdhi-rpobhva eva |
sahasre ata sambhavatti buddhau sambhvana sambhava | ajta-vakt-krgata
pramparya-prasiddham aitihyam | aguly-uttolanato ghaa-daakdi-jna-kc ceeti |

ki ca, pav-dibhi cvien na pratyakdika jna paramrtha-prampakam | dyete


cmm iniayor darana-ghrdin pravtti-nivtt | na ca te kcit paramrtha-
siddhi | dyate ctibln mtara-pitr-dy-pta-abdd eva sarva-jna-pravtti, ta
vin caikkitay rakitn jaa-mkateti | na ca vyavahra-siddhir iti ||9||

baladeva : athaivam iti | scitn vyajitn caturm ity artha | r-ka ca granthasya viaya |
tad-vcya-vcaka-lakaa ca sambandha | tad-bhajana tac-chravaa-krtandi-tal-lakaa yad-
vidheya tat-saparyy yad abhidheya tac ca | tat-prema-lakaa prayojana ca pururthas tad-
khynm | eka-vcya-vcakatava paryyatvam | samna paryyosyeti saparyya | samnrthaka-
saha-abdena samsd asvapada-vigraho bahu-vrhi | vopasarjanasya [p. 6.3.82] iti strt sahasya
sdea |

saha-abdas tu skalpa-yaugapadya-samddhiu |
sdye vidyamne ca sambandhe ca saha smtam || iti rdhara |

tatreti puruasya vyvahrikasya vyutpannasypi bhramdi-doa-grastatvt tdk-pramrthaika-vastu-


sparnarhatvc ca tat-pratyakdni ca sadoti yojyam | bhrama pramdo vipralips karapaava
ceti jve catvro do | tev atasmis tad-buddhir bhrama | yena sthau purua-buddhi |
anavadhnatnya-cittat-lakaa pramda | yenntike gyamna gna na ghyate | vacanecch

18
TATTVA-SANDARBHA

vipralips | yayiye sva-jtopy artho na prakyate | indriyam ndya karapaavam | yena datta-
manaspi yathvat vastu na paricyate | ete pramt-jva-do | parmeu sacaranti | teu bhramdi-
traya pratyake, tan-mlakenumne ca | vipralips tu abda iti bodhyam | pratyakdny aau bhavanti
pramni | tatrrtha-sannika cakurdndriya pratyakam | anumiti-karaam anumna [tarka-
sagraha] agnydi-jnam anumiti, tat-karaa dhmdi-jnam | pta-vkya abda [ibid.] | upamiti-
karaam upamna [ibid.] go-sado gavaya ity dau | sajsaji-sambandha-jnam upamiti [ibid.] tat-
karaa sdya-jnam |

asaidhyad-artha-dy sdhaknyrthakalpanam arthpatti | yay divbhujne pnatva rtri-bhojana


kalpayitv sdhyate | abhva-grhiknupalabdhi | bhtale ghanupalabdhy yath ghabhvo ghyate |
sahasre ata sambhaved iti buddhau sambhvan sambhava | ajta-vaktka paramparprasiddham
aitihyam | yatheha tarau yakosti | ity evam aau ||9||

rdhamohana-gosvm : atheti prama viniryata ity anensynvaya | kim-artha


prama-viniraya ? ity ata haeva scitnm iti | tatra r-bhgavata-sandarbha
vacmty anena r-ka-svarpa-tad-bhajanayor abhidheyatvam | tayor vcya-vcakat-
lakaa-sambandha ca scita | prema dadyd bhajadbhya ity anena bhajanasya
vidheyatvam, premna phalatva scitam | r-keti tad-bhajanopalakaam | tena
ka-tad-bhajanayor vcyat, granthasya vcakateti paraspara-sambandho darita | r-
ka-sambandha-kathant tasybhidheyat-lbha | bhajanasya
vidheyataybhidheyatvam iti vieya svtantryea tat-krtanam | vidheya-
paryybhidheyety asya vidheya-lakabhidheyety artha |

eva ca bhgavata-sandarbham ity asya bhagavata ida r-ka-svarpa-tad-bhajanam,


tasya sandarbham, ka tattvato niryaka-vkya-jtam iti paryavasitortha | vacmty
asya kathaymty artha | vastutas tu bhgavata-sandarbha-bhagavad-bhajana-
pratipdaka-r-bhgavatkhya-granthasya sandarbham artha-niryaka-vkya-jta
vacmty artha | eva ca r-bhgavatasya prayojanbhidheya-sambandh evsya
granthasya prayojanbhidheya-sambandh iti jeyam | tatretipramev ity artha | tat-
pratyakdty atrsynvaya | tat-pratyakdni laukika-purua-pratyakdni | tenevara-
pratyakasya sadoatva vyvtti | dinanumnopamnnupalabdhi-parigraha
sadoi bhrama-janakatay sambhvitni | tenpurua-pratyakde kvacid vastu-
sdhakatve, anumnasyevara-sdhakatvepi ca na kati |

pratyakde sa-doatve hetuduatvd ity antam | bhramdty dinpramda-


vipralips-karapava-parigraha ||9||

o)0(o

[10]

tatas tni na pramnty andi - siddha - sarva -purua - paramparsu sarva -


laukiklaukika -jna - nidnatvd aprkta - vacana - lakao veda evsmka
sarvtta - sarvraya -sarvcintycarya -svabhva vastu vividiat pramam
||10||

sarva-savdin : athaiva abdasya pramatve paryavasite kosau abda iti


vivecanyam | tatra bhramdi-rahita vaca abda ity anenaiva paryptir na syt | yath
sva-mati-ghte pake bhramdi-rahitoyam ayam eveti pratisva mata-bhede
niraybhvpattes tath tasypi abdasya pratyakvagamyatvena parnugatatvd
aprmypatte | tasmd yo [abda] nija-nija-vidvattyai sarvair evbhyasyate,
yasydhigamena sarvem api sarvaiva vidvatt bhavati, yat ktayaiva parama-vidvattay
pratyakdikam api uddha syt, ya cnditvt svayam eva siddha, sa eva nikhilaitihya-

19
TATTVA-SANDARBHA

mla-rpo mah-vkya-samudaya abdotra ghyate | sa ca stram eva | tac ca veda eva


| ya evndi-siddha sarva-kraasya bhagavatondi-siddha puna puna sy-dau
tasmd evvirbhtam apaurueya vkyam | tad eva bhramdi-rahita sambhvitam | tac
ca sarva-janakasya tasya ca sa-doa-deyvayaka mantavyam | tad eva cvyabhicri
pramam | tac ca tat-kpay kopi kopi ghti | kutarka-karka mh v tan na
ghantu nma, tem apram-pada katham apaytu ? na cevara-vihita-vaidyakdi-
stram amatam | prambhvd itaravad ytti cen, na | pare tad-anugatatvd eva
stratva-vyavahra | na ca buddhasypvaratve sati tad-vkya ca prama syd iti
vcyam | yena strea tasya varatva manymahe, tenaiva tasya daitya-mohana-stra-
kritvenoktatvt |

atra [vedasya prmya-viaye] vcaspati caivam ha [akara-bhya-bhmat-kym


upodghte]na ca jyeha-[agrajta]-prama-pratyaka-virodhmnyaasaiva tad-
apekasyprmnyam upacaritrthatva veti yuktam | asypaurueyatay niranta-
samanta-doakasya bodhakatay ca svata-siddha-prama-bhvasya sva-krya-
pramitau parnapekatvt | pramitv anapekatvepy utpattau pratyakpekatvt | tad-
virodhd anutpatti-lakaam asyprmyam iti cet, na | utpdakpratidvandvitvt | na hy
gama-jna svyavahrika pratyakasya prmyam upahanti, yena krabhvn na
bhavet, api tu tttvikam | na ca tat tasyotpdakam atttvika-prama-bhvebhyopi
svyavahrikebhya [pramebhya] tattva-jnotpatti-darant | yath vare hrasva-
drghatvdayonya-dharm api samropits tattva-pratipatti-hetava | na hi laukik nga iti
v, naga iti v padt kujara v taru v pratipadyamn bhavanti bhrnt | na
cmanya-para vkya svrthe upacaritrtha kartu yuktam | ukta hina vidhau para
abdrtha [p.m. 1.2.19, akara-bhye] iti | jyehatva [agra-jtatva] cnapekitasya
vdhyatve hetur na tu bdhakatve, rajata-jnasya jyyasa ukti-jnena kanyas
bdhaka-darant | tad-anapavdhane yad apabdhtmanas tasyotpatter anupapatti |
darita ca tttvika-prama-bhvasynapekitatvam | tath ca pramara straprva
daurbalya praktivat [p.m. 6.5.54] iti | tath

paurvparya-balyastva tatra nma pratyate |


anyonya-nirapek yatra janma dhiy bhavet || [ta.v. 3.3.2]8 iti ||

atra svyavahrikam iti srvatrikam eva vyavahrikam iti jeyam | kvacid upamardasya
[arvcna-jnasya] daritatvd eva stratva-vyavahra | dyate cnyatrasrydi-
maalasya skmatasy pratyakktir apy anumna-abdbhy bdhit bhavatti
drastha-vastunas tdatay [sthlasya skmatay] datvc chstra-prasiddhatvc ca
| tad eva sthite r-vaiavs tv eva vadanti | vedasya na prkta-pratyakdivad
avidyvad viaya-mtratvena yvad evvidy tvad eva tad-vyavahra | sati vyavahre
prmya ceti mantavyam | apaurueyatvn nityatvt, sarva-mukty-eka-klbhvena
[sarve jvanmuktn yvat sadyo-videha-mukti prapace avasthne] tad-adhikri
satatstitvt, paramevara-prasdena paramevaravad evvidyttn cic-chakty-eka-
vibhavnm tmrm pradnm api brahmnandoparicaya-bhakti-paramnandena
smdi-pryader darayiyamatvt, rmat-paramevarasya sva-veda-marydm
avalambyaiva muhu sy-di-pravartakatvc ca | ye tu purua-jna-kalpitam eva
veddika sarva dvaitam, tem apaurueyatvbhvt tata eva bhramdi-sambhavt
svapna-pralpavad-vyavahra-siddhv api prmya nopapdyata iti tan-matam avaidika-
viea iti |

nanv arvg-jana-savddi-darant katha tasynditvdi ? ucyateata eva ca nityatva


[ve.s. 1.3.29] ity atra stre kara-rraka-bhya-pramity rutau ryateyajena
vca padavyam yan tm anvavindy iu pravi [.ve. 10.71.3] iti | smtau ca

yugnte 'ntarhitn vedn setihsn maharaya |


lebhire tapas prvam anujt svayambhuv || [ma.bh. 12.203.17] iti |
8
kumrila-bhaa-kta-tantra-vrtike.

20
TATTVA-SANDARBHA

tasmn nitya-siddhasyaiva veda-abdasya tatra tatra pravea eva, na tu tat-kartkat |


tath cndi-siddha-vednurpaiva pratikalpa tat-tan-nmdi-pravtti | tath hisamna-
nma-rpatvc cvttv apy avirodho darant smte ca [ve.s. 1.3.30] ity atra tattva-
vda-bhya-kdbhi r-madhvcryair udht ruti | srycandramasau dht yath-
prvam akalpayat [.ve. 10.190],

tathaiva niyama kle svardi-niyamas tath |


tasmn nnda kvpi vivam etad bhaviyati || iti |

smti ca
andi nidhana chur akara param eva ca |
dau veda-may divy yata sarv pravttaya ||
nmadheyni y ca vedeu saya |
veda-abdebhya evdau nirmame sa maevara || [ma.bh. 12.217.49]

atra abda-prvaka-si-prakrame ruti cdvaita-rraka-bhye daritet iti vai


prajpatir devnusjata, asgrn iti manuyn indava iti pitn [ch.br.] ity dik | tath sa
bhr iti vyharat sa bhmim asjata [tai.br. 2.2.4.2] ity dik ca | tath r-
rmnuja-rrike (1.3.27) darit cavedena nma-rpe vykarot satsat prajpati iti |
ata evautpattike abdasyrthena sambandhe samrite nirapekam eva vedasya
prmya matam | abda iti cen nta prabhavt prayaknumnbhym ity atra
savddi-rpa-prakriy tu rot-bodha-saukaryakarti smajasyam eva bhajate | tasmd
vedkhya stra prama tat-tal-lakaa-hnatvt tad-viruddhatvc cvaidika tu stra
na pramam ||10||

baladeva : tatas tni na pramnti | tato bhramdi-doa-yogt | tni pratyakdni paramrtha-pram-


karani na bhavanti | my-muvaloke tasyaiveda muam ity atra pratyaka vyabhicri | vy tat-
kla-nirvpita-vahnau cira dhma-prodgrii girau vahminn dhmt ity anumna ca vyabhicri dam |
pta-vkya ca tath, ekenptena munin samarthitasyrthasyparea tdena ditatvt | ata ukta
nsav ir yasya mata na bhinnam iti |

eva mukhynm e sadoatvt tad upajvinm upamndn tathtva susiddham eva | ki cpta-
vkya laukikrtha-grahe pramam eva, yath himdrau himam ity dau | tad-ubhaya-nirapeka ca tat
daamas tvam asi ity dau | tad-ubhaygamye sdhakatama ca tat | grah riu sacre yath | ki
cpta-vkyennughta tad-ubhaya prampakam | da-cara-my-muakena pus satyepy
avivaste tasyaiveda muam iti nabhovynughta pratyaka yath | are trt panth msminn
agni sambhvayata, vy nirvotra sa da kintv amumin dhmodgrii girau sosti ity
ptavkyennughtam anumna ca yatheti | tad eva pratyaknumna-abd pramnty ha
manu

pratyakam anumna ca stra ca vividhgamam |


traya suvidita krya dharma-uddhim abhpsat || [manu. 12.105] iti |

evam asmad-vddh ca | sarva-paramparsu brahmotpanneu deva-mnavdiu sarveu vaeu |


parampar parpy santnepi vadhe kvacit9 iti viva | laukika-jna karma-vidy | alaukika-jna
brahma-vidy | aprkteti vc virpa nityay iti mantra-varant [.ve. 8.75.6] |

andi-nidhan nity vg uts svayambhuv |


dau vedamay divy yata sarv pravttaya ||

iti smarac [ma.bh. 12.231.56-57] ca | sphuam anyat ||10||

9
akarasya rrake 1.3.28 draavyam.

21
TATTVA-SANDARBHA

rdh-mohana-gosvm : tata purua-pratyakde sa-doatvt | tni purua-


pratyakdni, na pramni, nevara-tad-bhajanayor ythrthyena sdhana-samarthni |
atraiva hetv-antarasutarm acintylaukika-vastu-sparyogyatvc ceti |
anumnasyevara-sdhanatva-sambhavepi r-ka-rpa-tad-bhajana-sdhana-yogyatvam
|

nanu veda evety eva-krsagati ? vedrtha-vivekenumnpekat | tm v are


draavya rotavyo nididhysitavya [b..u. 2.4.5] ity-di-rute | eva mukhynm e
sadoatvt tad-upajvinm upamndn tathtva susiddham eva | tm vai tmaiva,
draavya skt-kartavya | katham ? ity apekym harotavya ity-di-trayam |
tatra ravaa vedetihsa-purdibhya kryam | rotavya ruti-vkyebhya iti ravat |
bahu-vacanagartham | tena purdi-parigraha | vedrtha-prattv api tatrrthnara-
paratva-sambhvanayprmya-ak | tasy sambhavenhamantavya iti | manana
bahubhir hetubhir anumnam | mantavya copapattibhi iti ravat |

tath ca tarknughtena mananena vedd avagatam artha samyaktayvadhrye puna


punar dhyna-rpa-nididhysana kryam | tata tma-sktkra iti paryavasitrtha |
tma-pada ctra paramevara-param | tam eva viditvtimtyum eti nnya panth
vidyateyanya [] ity-di-ruty-eka-vkyatvt | na ca, na v are patyu kmya pati priyo
bhavati, tmanas tu kmya pati priyo bhavati ity-di jvtmnam upakramya tm v are
draavya [b..u. 2.4.5] ity uktatvd tma-pada jvtma-param iti vcyam | na v are
patyu kmya ity din svtmopdhika-paty-di-niha-priyatvkhynena svtma-
sukhasyaiva parama-prayojanatvam uktv, paramtma-sukhasya sarvatotiayasya
prptaye sarvath yatitavyam ity ayena tm draavya ity upasahrt ||10||

o)0(o

[11]

tac cnumatatarkpratihnt [ bra . s . 2.1.11] ity dau , acinty khalu ye


bhv na ts tarkea yojayet [ ma . bh . 6.5.12] ity dau, stra - yonitvt [ bra . s .
1.1.3] ity dau, rutes tu abda - mlatvt [ bra . s . 2.1.27] ity dau |

pit - deva - manuy veda cakus tavevara |


reyas tv anupalabdhe rthe sdhya - sdhanayor api || [bh. 11.20.4] ity
dau ||11||

sarva-savdin : ye vevara-kalpan nsti, tem api strasytyarvg-jana-


ktatvena prasiddhatvd andy avicchinna-veda-pralopana-bhyiha-vttitvenndi-
siddha-varrama-lopi-crityea vara ca ta ta nijnndin vilupyaiva sva-gohu
sampdanena crvcnatvenaivvagatatvt tat [stra] kenpy adhunaivotthpitam ity
eva sphuam yti |

nanu vede'pi grva plavante, md avravd po'bruvan ity-di-darand anptatvam iva


[asatya-vakttvam iva] pratyate? ucyatekarma-vieg-bhtn grv [karma-
phala-dne] vrya-vardhanya stutir iyam | s ca r-rma-kalpita-setu-bandhdau
prasiddhatvena yathvad eveti na doa | tath md avravd po'bruvan ity dau tat-tad-
abhimni-devataiva vyapadiyata iti jeyam |

tad eva sarvatraiva sarvatraivpta eva veda | kintu sarvajevara-vacanatvensarvaja-


jvair durhatvt tat-prabhva-labdha-pratyaka-vieavadbhir eva sarvatra tad-anubhave
akyate, na tu trkikai | tad ukta puruottama-tantre

22
TATTVA-SANDARBHA

strrtha-yukto'nubhava prama tttama matam |


anumdy na svatantr prama-padav yayu || iti |

tathaiva mata brahma-stra-kraitarkpratihnt [bra.s. 2.1.11], rutes tu abda-


mlatvt [bra.s. 2.1.27] ity dau | tath ca rutinai tarkea matir paney
prokt'nyenaiva sujnya preha [ka.u. 1.2.9], nhrea prvt jalpy ca [k sa
10.82.7] ity dy | jalpa-pravtts trkik iti ruti-padrtha | ata eva varha-pure

sarvatra akyate kartum gama hi vinnum |


tasmn na s aktimat vingamam udkitum || iti |

advaita-vdibhi coktam

yatnenopdito'py artha kualair anumtbhi |


abhiyuktatarair anyair anyathaivopapdyate || [vpururtha.10 1.34] iti |

advaita-rrake'pina ca akyante attn gata-vartamns trkik ekasmin dee kle ca


samhartu yena tadya mata samyag-jnam iti pratipadyemahi | vedasya ca nityatve
vijnotpatti-hetutve ca sati vyavasthita-viayrthatvopapatte | taj-janitasya jnasya ca
samyaktvam attn gata-vartamnai sarvair api trkikair upahnotum aakyam [bra.s.
2.1.11, .bh.] iti |

yat tv game kvacit tarkea bodhan dyate, tat tatraiva obhanam, gama-rpatvt,
bodhana-saukaryrtha-mtroddia-tarkatvt | yadi ca yat tarkea sidhyati, tad eva veda-
vacana pramam iti syt, tad tarka evstm, ki vedeneti vaidikam any api te bhy
evety ayam abhiprya sarvatra | ata eva te glatvam eva gatir ity ukta bhrate
[ma.bh.11 12.180.47-49] |

yat tu rotavyo mantavya [b..u. 2.4.5] ity diu manana nma tarko'gkta, tatraivam
ukta yath krma-pure

prvparvirodhena ko nvartho'bhimato bhavet |


ity-dyam hana tarka uka-tarka ca varjayet || iti |

athaiva sarve veda-vakyn prmya eva sthite kecid evam hu, krya evrthe
vedasya prmyam, na siddhe tatraiva [kriynvita-vede] akti-ttparyayor avadhritatvt |
tatra aktir yathuttama-vddhena madhyama-vddham uddiya gmnaya [s.da. 2.7]
ity ukte ta gavnayana-pravttam upalabhya blo'sya vacasa ssndimat-pinayanam
artha iti pratipadyate | anantara g craya, avam naya ity dv vpodvpbhy
[gocranaybhym] go-abdasya ssndimn artha, nayana-abdasya ca haraam
artha iti saketam avadhrayati | tata prathamata eva krynvita eva pravttes tatraiva
akti-graha | tath ca ttparyam api tatraiva bhavet |

atrocyatesiddhe akty-abhva kuta? ki sagati-grhaka-vyavahrasya siddhe'bhvt?


tatrpi [artha-sambandhena] krya-sasargitvd v? ndya, putras te jta ity di-vkya-
janyasya pitrdi-rot-vyavahra-mukha-vikder darant | npi dvitya, krya-
sasargitvasya putra-janmdv abhvt | na ctrpi ta [tava jta-putra] paya ity dika
krya kalpyam, tat-kalpakbhvt | prthamika-krynvita-akti-grahnupapattir eva tat-
kalpiketi cet? na | krynvite vkye akti-grahsiddhe, krya-pada eva
krynvitatvbhvena vyabhicrt, yogyetarnvitatva-mtrea sagati-grahopapattau
vieaa-vaiyarthyc ca | na ca krye kryntarnvitatvam astti vcyam, tad-
anvitatvyogd anavasthpatte ca | na ca [krye] krynvitatva eva prthamika-akti-
10
bharthari-kta-vkyapadye.
11
nti-parvai kayapa-gla-savde.

23
TATTVA-SANDARBHA

graha-niyama | [krynvita-vyatirikta]-siddha-[pada]-nirdee'pi blaka-vyutpattir dyate


ida vastram ity dau | tasmt siddhe siddhy aktau de ca rot-pratti-
virodhbhve vaktus ttparyam api tatra setsyatti siddhavan-nirdinm
upaniaddnm api svrthe prmyam asty eva |

tad uktamtasmn mantrrtha-vdayor anya-[karma]-paratve'pi svrthe prmya


bhavaty eva | tad yadi sva-rasata eva nipratibandham avadhrita-rpam anadhigata-
viaya ca vijnam utpadyate abdt, tad-antarepi ttparya tasya prmya ki na
syt? tat-sagna-vignayo [vandana-nindanayo] punar anuvda-gua-vdatve,
upaniad punar-ananya-eatvd apsta-samastnartham anantnandaika-rasam
anadhigatam tma-tattva gamayantn pramnntara-virodhe'pi [viruddhasya
pratyakdi-pramasya] tasyaivbhs-karaena ca svrtha eva prmyam [bhagavan-
nma-kaumud 1.13] iti |

tad eva sarvasminn api vedtmake abde svrtha prati prmyam upalabdhe, sa katham
artha prasta ? iti vivriyatetatra varnm u vinitvn nrtha janayitu akti
sambhavati | tata ca prva-prvkara-janya-saskravad antykarasyaivrtha-
pratyyakatva manyante | te ca saskr krya-mtra-pratyyit, apratyakatvt |
saskra-kryasya smaraasya krama-vartitvt samudya-pratyaybhvn nntya-
varasypy artha-pratyyakatvam ity abhipretypare tu sphoam eva tat-pratyyakam hu
sa ca varnm anekatvenaika-pratyaynupapatter ekaika-vara-pratyayhita-saskra-
bje'ntya-vara-pratyaya-janita-paripke pratyayiny eka-pratyaya-viayatay jhaiti
pratyavabhsate | [bra.s. 1.3.28, .bh.]

ata eva sphoa-rpatvd vedasya nityatva tasya pratyuccraa pratyabhijyamnatvt


[bra.s. 1.3.28, .bh.] | vedntinas tu, var eva tu abda iti bhagavn upavara
[jaimin-kty dvdaa-lakay 1.5.5., abara-kta-bhye] ity eta nyyam anustya
dvir-go-abdo'yam uccrita | na tu dvau go-abdv ity ekataiva sarvai
pratyabhijyamnatvd vartmaknm eva abdn nityatvam agktya te ca var
piplik-paktivat kramdy-anughtrtha-viea-sambaddh santa sva-vyavahre'py
ekaika-vara-grahanantara samasta-vara-pratyaya-dariny buddhau tdam eva
pratyavabhsamns ta tam artham avyabhicrea pratyyiyantty ato vara-vdin
laghyas kalpan syt | sphoa-vdin tu da-hnir ada-kalpan ca | tath var
ceme kramea ghyamn sphoa vyajayanti | sa sphoo'rtha vyanaktti garyas
kalpan syd iti manyante |

tad eva vara-rpm eva veda-abdn nityatvam artha-pratyyakatva cgktam |


tatra mukhy-laka-gua-bhedena tridh abda-vtti | mukhypi rhi-yoga-bhedena
dvidh | rhi svarpea jty guena v nirderhe vastuni saj-saji-saketena
pravartate | yathittha [kha-mayo hast] gau ukla |

laka tenaiva saketenbhihitrthasambandhin | yath gagy ghoa | iya punas


tridhajahat-svrth, jahat-svrth, jahad-ajahat-svrth ca | yath [kramea] veto
dhvati, gagy ghoa, so'ya devadatta iti | r-rmnujdibhis tv anty na
manyate, tat tu tad-granthev evnveavyam | [so'ya devadatta iti dnte] sa iti
padena tat-klnubhta ucyate | ayam itdnm anubhyamna ucyate | atra dvayor
anvaye virodha eva nsti, katha laka syd iti sakepa |

gau cbhihitrtha-lakita-gua-yukte tat-sade | yath siho devadatta |

yathhu
abhidheyvin-bhta-pravttir lakaeyate |
lakyama-guair yogd vtter i tu gauat || [ta.v. 1.4.22] iti |

24
TATTVA-SANDARBHA

iha laka ca rhi prayojana vpekyaiva bhavati | dye yath kaliga shasika
| ante yath gagy ghoa [ghoa-nivsa] | atra taasya talatva-pvanatvder
bodhana prayojanam | gauy tu prayojanam evpekyam | yath gaur vhka,
ajatvdy-atiayabodhanam atra prayojanam | yogas tu etat trividha-vtti-pratipdita-
padrthayo prakti-pratyayrthayor yogena | yath pakajam, aupagava, pcaka |

vyajanbhidh ca vttir manyate | yath gagy ghoa ity ukte tan-nivsa-bhtasya


taasya talatva-pvanatvdika gamyam ity di | tad uktamabda-buddhi-karma
viramya vyprbhva iti nayenbhidh-laka-ttparykhysu tisu vttiu sva svam
artha bodhayitvopaksu yaynyo'rtho bodhyate, s abdasyrthasya prakti-
pratyayde ca aktir vyajana-nigamana-dhvanana-pratyyana-bhvbhiprydi-
vyapadea-viay vyajan nama [s.da. 2.19, vtti] iti |

athait ca vttaya pada-vkyatvam pannev eva abdeu tat-tad-artha bodhayitum


udayante | tasya padatva ca vibhakty-arthliganena jyate | tni ca punar-vkyatm
padya viertha bodhayantivkya syd yogyatkksatti-yukta padoccaya
[s.da. 2.1] | tatra, yogyatpadrthn paraspara-sambandhe bdhbhava | anyath
vahnin sicati ity api vkya syt | prajpatir tmano vapm upkhidat [tai.sa. 2.5.1] ity
dau tu tad-vidhnm acintya-prabhvatvd yogyat'sty eva |

kk pratti-paryavasna-viraha rot-jijs-rpa | anyath gaur ava, puruo


hast ity dnm api vkyatva syt | [tatraiva] sattibuddhy-aviccheda |
anyathednm uccritasya devadatta-padasya dinntaroccritena gacchatti-padena
sagati syt | atrkk-yogyatayor tmrtha-dharmatve'pi padoccaya-dharmatvam
upacrt [s.da. 2.1 vtti] iti |

tac ca vkya mah-vkynugatam | mah-vkya ca vkya-samudya | asyrthas


tpakramopasahrdibhir evvadhryate | tath hi [bra.s. 1.1.47 mdhva-bhya-dhta-
bhat-sahit-vkyam]

upakramopasahrv abhyso'prvat phalam |


arthavdopapatt ca liga ttparya-niraye ||

(1) upakramopasahrayor eka-rpatvam, (2) [abhysa] paunapunyam, (3) [aprvat]


anadhigatatvam, (4) phala prayojanam, (5) [artha-vda] praas, (6) [upapatti]
yuktimattva ceti a-vidhni ttparya-ligni | evam anvaya-vyatirekbhy gati-
smnyenpi mah-vkyrtho'vagantavya | atra yuktimattva nma na uka-
tarknughtatvam, kintu tac-chstrodita kathacit tat-sambhvan-mtra lakaa
stra-vaiyarthya-prasagd eva |

yatra tu vkyntareaiva virodha syt tatra balbalatva vivecanyam | tac ca (1) stra-
gatam, (2) vacana-gata ca | (1) prva [stra-gata] yath, ruti-smti-virodhe tu rutir
eva balyas ity di | uttara ca [vacana-gata ca] yath, ruti-liga-vkya-prakaraa-
sthna-samkhyn samavye pra-daurbalyam artha-viprakart [p.m.s. 3.3.14] ity
adi | niruktni caitni

ruti ca abda kamat ligam


vkya padny eva tu sahitni |
s prakriy yat karaa sakkam,
sthna kramo yoga-bala samkhy || iti |

tac ca virodhitva paroka-vddi-nibandhana cintayatvetara-vkyasya balavad-


vkynugato'rtha cintanya |

25
TATTVA-SANDARBHA

ida pratipdyasycintyatve eva yukti-dratva vykhytamacinty khalu ye bhv na


ts tarkea yojayet [ma.bh. 6.6.11, skande ca] ity-di-daranena | cintyatve tu yuktir apy
avaka labhate, cel labhatm, na tatrsmkam graha iti sarvath vedasyaiva
prmyam | tad ukta akara-rrake'pigama-balena brahma-vd kradi-
svarpa nirpayati, nvaya tasya [anumnasya] yath-da sarvam abhyupagata
mantavyam [bra.s. 2.2.38] iti |

tad eva vedo nmlaukika abdas tasya parama pratipadya yat tad alaukikatvd
acintyam eva bhaviyati | tasmis tv anveavye tad-upakramdibhi sarvem apy upari
yad upapadyate, tad evopsyam iti ||11||

baladeva : nanu koyam graho veda evsmka pramam iti cet tatrhatac cnumatam i ti | r-
vysdyair iti ea | tad-vyny ha tarketydni sdhya-sdhanayor apty antni | tarketi brahma-stra-
khaa | tasyrthaparamrtha-nirayas tarkea na bhavati purua-buddhi-vaividhyena tasya naa-
pratihatvt | evam ha ruti nai tarkea matir paney proktnyenaiva sujnya preha [ka.u. 1.2.9] iti
| vypyropea vypakropas tarka [sthitarka-sagraha], yady aya nirvahni syt tad nirdhma syt ity
eva rpa | sa ca vypti-ak nirasyann anumnga bhaved atas tarkenumna grhyam iti |
acinty ity udyama-parvai dam | streti brahma-stram | na ity kyam | upsyo harir
anumnenopaniad v vedya iti sandehe mantavya [b..u. 4.5.6] iti ruter anumnena sa vedya iti prpte
nnumnena vedyo hari | kuta ? stram upaniad yonir vedana-hetur yasya tattvt | aupaniada
purua pcchmi [b..u. 3.9.26] ity dy hi ruti | rutes tu iti brahma-stra [2.1.17] | na ity anuvartate |
brahmai loka-d ramdayo do na syu | kuta | sokmayata bahu sy prajyeya [tai.u. 2.6.1] iti
sakalpa-mtrea nikhila-si-ravat | nanu rutir bdhita katha bryd iti cet tatrha abdeti |
avicintyrthasya abdaika-pramakatvt | da caitan mai-mantrdau | pit-deva ity uddhavoktir
ekdae | he vara, tava veda pitrdn reya reha caku | kvety ha anupalabdhertha ity di |
tath ca veda evsmka pramam iti mad-vkya sarva-sammatim iti nprva mayoktam ||11||

rdh-mohana-gosvm : brahma-vid pnoti param ity-di-rute ceti cen, na, veda-


nirapekyasynumnasya loktta-r-ka-tal-ll-ravadi bhajansdhanatvt |
tarkpratihnt iti vednta-strasya stra-vin-ktnumnasya vastv asdhakatvd ity
artha | acintylokttatay durghaatvena pratyamn | bhvvara-gua-
lldi-rp stra-prasiddh | tarkeasva-mati-kalpitnumnena | yojayetmyikatvdi-
rpea kalpayed iti vacanrtha stra yoni pramam asyeti strrtha | yad v,
strasya yoni, kraa tattvt | tath ca strasya parama-kruika-yathrtha-sarvrtha-
dari-pratradi-doa-rahita-paramevara-pratatvena stram eva garya pramam
iti |

nanu strasya paramevara-pratatve ki mna ? ity ato vednta-stro darayati


rutes tu abda-mtratvt iti | tu-kra anya-pramata prmnya-scanya | rute
vedasya | abda-mlatvtasya mahato bhtasya nivasitam etad g-vedo jyate [b..u.
1.4.15] ity-di, yo brahma vidadhti prva ved ca tasmai prahioti ity-di-ruti-rpa-
abda | mlaparamevara-pratatve prama yasy, tattvt |

pit-deva iti tava veda-cakur iti samanvaya | caku jpakam | reya uttamam |
anupalabdhe pratyakdy-agocare | arthe tvat-svarpa-gua-lldi-rpe | sdhya
premdi-rpa-phalam, sdhana tat-sdhanam, tayor apty artha | rman-madhva-
bhye tv eva vykhyrutes tu abda-mlatvd iti | na cevara-pake aya virodha |
yosau viruddhoviruddhonurgavn indronindra pravttir apravtti sa para paramtm
iti paigy-di-ruter eva abda-mlatvc ca na virodha |

yad vkyokta na tad-yuktir viroddhu aknuyt kvacit |


virodhe vkyayo kvpi kicit shyya-kraam ||

iti puruottama-tantre iti | nanu vedasya prmye siddhe eva vedvagata-paramevara-


pratatvaka-vedasya balavattvam avadhrya, tac ca na sambhavati, parasparrayd iti

26
TATTVA-SANDARBHA

cen, na | sthvara-jagama-prin sukha-dukhdi-vaicitryea manda-madhyottama-yoni-


vaicitryea ca te karma-vaicitryam eva tad-vaicitrya-kraa vcyam |
krantardarant | tni ca karmi stratovagamya andi-ia-paramparay
kriyamni dyante | strokta-karma kecit phalni na dyante | jyotir-yur-
veddi-stri da-phalni suprasiddhnti vedasya prmyam avadhryate | eva
veda paurueyo vkyatvt ity dy anumnena veda-prmya-siddhv api vedasya nitya-
nirdoa-paramevara-pratatvena tad-arthasynumndin bdhasyyogt vedasya
prmyam | anumnasya nn-vidhatvepi anukla-tarka-saha-ktasya prmyam
avagantavyam | tath vedrtha-vicra eva sad-anumna vidheyam ity api bodhyam iti dik
||11||

gaura-kiora-gosvm : na kevalam asmbhi vyasanitay sarva-rehatvena vedasya


prmya vyavasthpitam, api tu r-vysdibhi tad api svktam | tad hutac
cnumatam iti | yad ukta tarkasypratihitatva tad api r-vysa-kta-brahma-stre
tarkpratihnd apy anyathnumeyam iti ced evam apy avimoka-prasaga ity atra
daritam | tarka vypakbhvatvena nirte vypyrope;na vypakropas tarka iti
srrtha | aprkta-viaye tarkasynavasaratva-samarthaka-prama-lokam ha
acinty iti |

acinty khalu ye bhv na ts tarkea sdhayet |


praktibhya para yat tu tad acintyasya lakaam || [ma.bh. 6.6.11] iti |

praktibhya param, param aprkta myttam iti yvat | tatraiva r-brahma-stre,


stra-yonitvt, rutes tu abda-mlatvt ity-di-stre sarvatra strasyaiva sarvopari
prmya sthpitam | ato, veda evsmka prama (10) iti siddhnta sarva-vdi-
sampratipanna | cintyatve tu yuktir apy avaka labhate, cel labhatm, na tatrsmkam
graha iti sarvath vedasyaiva prmyam iti savdin |

idam atrnusandheya skmekik-paryaaitarkasya kutrpi prthagarthyena


prmya na sambhavati | mla-prama-vieam upajvya asambhvan-viparta-
sambhvan-nirkaraa-dvrea prama-parightrthasyaiva drhyam anena
sampdyate | alaukike viaye laukika-pramnm apravttau tatra claukikpaurueya-
vedasyaivdhikrt k kath tarkasya ? tad-upajvya-pramnm api tatrnadhikra |
yadi veda-parightrthasya pratibandhaka-ak-nira-dvr
tarkasyopayogobhyupagamyate, tad nsmka vipratipatti | vedvirodhin tarkea
stra-tattva-niraye tu gua eva, uka-tarkrayea dharma-vightana ppam eva iti
stra-maryd | tath ca tarkrayaa tan-mms-pariodhita-praly eva kartavya
netarath ||11||

o)0(o

[12]

tatra ca veda - abdasya samprati dupratvd duradhigamrthatvc ca tad -artha -


niryakn munnm api paraspara -virodhd veda -rpo vedrtha -niryaka
cetihsa - purtmaka abda eva vicraya | tatra ca yo v veda -abdo
ntma - vidita so pi tad -dynumeya eveti samprati tasyaiva pramotpdakatva
sthitam | tath hi mahbhrate mnavye 12 ca itihsa - purbhy veda
samupabhayet [ ma . bh . 1.1.267] iti | prat puram iti cnyatra | na cvedena
vedasya bhaa sambhavati | na hy apariprasya kanaka -valayasya trapu
praa yujyate |
12
aya loko mnavye

27
TATTVA-SANDARBHA

nanu, yadi veda - abda puram itihsa copdatte, tarhi puram anyad 13
anveayam ? yadi tu na , na tarhtihsa -purayor abhedo vedena ? ucyate
viiaikrtha - pratipdaka -pada -kadambasypaurueyatvd abhede pi svara -
krama-bhedd bheda - nirdeo py upapadyate | g -dibhi samam anayor
apaurueyatvenbhedo mdhyandina -rutv eva vyajyate eva v are sya mahato
bhtasya nivasitam etad yad g -vedo yajur -veda sma -vedo tharvgirasa
itihsa pura [ b . . u . 2.4.10] ity din ||12||

sarva-savdin : athaiva prama-niraye sthite'pi punar akyottara-paka darayati


tatra ca veda-abdasya iti | samprati kalau | apracarad-rpatvena durmedhastvena ca
dupratvt ||12||

baladeva : eva ced g-di-vedenstu paramrtha-vicra, tatrhatatra ca veda-abdasyeti | tarhi


nyydi-strair vedrtha-niretbhi sostti cet tatrhatad-artha-niryaknm iti | tasyaiveti itihsa-
purtmakasya veda-rpasyety artha | samupabhayed iti vedrtha spakuryd ity artha | purd
iti vedrthasyeti bodhyam | trapu ssakena | puretihsayor veda-rpaty kacic chakate nanv ity
din | tatra samdhatte ucyata ity din | nikhila-akti-viia-bhagavad-rpaikrtha-pratipdaka yat
padaka-damba-mgdi-purnta tasyeti | g-di-bhge svara-kramosti itihsa-pura-bhge tu sa
nstty etad-aena bheda | eva v iti maitrey patn prati yjavalkya-vacanam | are maitreyi
asyevarasya mahato vibho pjyasya v bhtasya prva-siddhasya | sphurtham anyat ||12||

rdh-mohana-gosvm : dupratvd iti kecid vednm ucchannatvt kecit


pracchannatvc ca iti bhva | tad-artha-niryak vednta-strdi-kri
munn vysa-kaddnm | veda-rpagauy nirha-lakaay veda-abda-
pratipdya | ntma-vidita, apracarad-rpatvt | tad-dy itihsa-pura-dy |
samupabhayet iti vedayati vihita-niiddha para-tattva-svarpa ca jpayati iti veda,
tam abhidheya-prakatay prayet | itihsa-purayor veda-strntar-bhtatva jnyd
iti yvat | nma-vyutpattypi veda-samupabhaam haprad iti, veda-prad ity
artha | puram iti hrasva sajym | bhaa praam |

puraveda-abdenopdyamna puram | anyavat ucchanna-pracchanna-vedavad


anveayam iti | idn pracarat-puretihsayor veda-vyavahrbhvd iti bhva |
pada-kadambasyeti veda-ghaakasya puretihsa-ghaakasya cety de | apaurueyatvt
| jvpratatvt, paramevara-pratatvd iti yvat | abhedepi veda-abda-
pratipdatvepi, svara-krama-bhedt | svara-kramayor bhedt | bheda-nirdea veda-
purayor bhedena vyavahra | svaradttodtdi-rpa | tath ca dttodttdi-svara-
bhedendhyayana-vidhi-viayat vedasya | puretihsayor na dttdi-svara-
bhedendhyayana-vidhi-viayat, kintu

itihsa-purni rutv bhakty vimpate |


mucyate sarva-ppebhyo brahma-hatydibhir vibho ||
brhmaa vcaka vidyn nnya-varajam dart |
rutvnya-varajd rjan vcakn naraka vrajet |
dattv ca vcakyeha rutasypnoti yat phalam ||

ksyopadohan ksya-kro | vcaka pjito yena prasanns tasya devat | tath

jtv parva-sampti ca pjayed vcaka budha |


tmnam api vikrya sa icchet saphala kratum ||

13
anyavad iti kvacit pahyate.

28
TATTVA-SANDARBHA

tath
vispaam adruta nta spakara-pada tath |
kala-svara-samyukta rasa-bhva-samanvitam |
budhyamna sad hy artha granthrtha ktsnao npa |
brhmadiu sarveu granthrtha crpayen npa |
ya eva vcayed vidvn sa vipro vysa ucyate ||

tath
sapta-svara-samyukta kle kle vimpate |
pradarayan rasn sarvn vcayed vcako npa || iti |

tithi-tattva-naiyataklika-kalpa-taru-dhta-bhaviyat-purdi-vacannusredhyayana-
viayateti vied iti bhva |

krama-bhedaupakramopasahra-viea-niyamita nuprv-viea | g-dy-


khynuprv-vieavattva veda-pada-pravtti-nimittam, svara-vieedhyayana-vidhi-
viayatvacchedakam, drasydhyayana-ravadi-niedha-viayatvacchedaka ca |
purdy-nuprvmattva ca, drdhyayana-niedha-viayatvacchedakam, ravaa-
vidhi-viayatvacchedaka ceti veda-purdyor apaurueyatvviepi bheda-nirdea |
viiaikrtha-pratipdaka-vcya-kadambn kenpi pramena loke prg-anavagatrtha-
parm apauruey vedatvam | purdn ca parama-daylun bhagavat svaya
str-dra-brahma-bandhn ravady-artha vedd anantaroktn vedd avagatrtha-
bodhakatay na tatra veda-abdasya mukhy vtti, kintu gau vtti | tath bhedepi
mukhya-gaua-veda-abda-pratipditn veda-puretihsnm eka-granthatvam,
brahma-vedana-rpaika-pratipatti-rpatvt | sarve ved yat padam mananti iti rute |
veda-puretihsnm abhedepi na vedam apekya puretihsayor nynatvam | para tu
tulya-pradhna-bhva | apaurueyatvena svata pramat-taulyt |

yad v, veda-abdasya akti-dvay | ek g-dy-nuprv-viea-rpea, apar ca


apaurueyatvena g-di-veda-catuaya-puretihsa-sdhra | iti vtti-dvaya-svkra-
phala coktam evvadheyam | atra veda-pura nmavedotthpitkk-nivartanam |
tad uktaarthaikyd eka vkya skgka ced vibhge syt iti | arthaikyattparya-
viayrtha-pratipatter aikyam | veda-sthale ttparya-viaya-pratipattir brahma-tattva-
niraya | eka vkyaeko grantha | vibhge granthayo pthag-upanysepi |
atrkkvedrtha-prattau saty tatrsambhvandin katham etad-artha-sagati ? iti
iya-jijs | tan-nivtti ca puretihsbhy kriyate iti vedam apekya puretihsayor
utkara-prattir iti veda-purayor eka-granthatve puretihsayor vedrtha-
sagrhakatvena panuruktya-doa iti parstam | veda-catuayrtha-vivaraa-rpatvt
tayor iti ||12||

gaura-kiora-gosvm: dau abdtmaka-vedasya prmya vyavasthpya tad-


anantara tad-artha-niryka-purasya prmya siddhnta-mukhena prvapaka-
vkyni samdhya ghoayatitatra ca ity din | idam atrkutabhaved etad eva
pura-prmynveaa krya yadi vedasyprptyak | purasya asmt pthak
stratva v syt | vedasya vartamnatve vedrtha-vykhyt munn ca
prasiddhatve vedrtha-niryaka-purasya prmyvea-pravtte kuta
sambhvan ? skd vedenaiva sarva-prayojann siddhatvt | atra siddhntam ha
veda-strasya samprati ity din vedrtha-niryaka cetihsa-purtmaka abda
eva vicraya ity anteneti |

samprati kalau yuge jannm alpyuvt kale prabhvt hna-buddhitvc ca vedasya ca


dupratvt duradhigamrthatva ceti jeyam | tath cokta

janma-saskra-vidyde akte svdhyya-karmao |

29
TATTVA-SANDARBHA

hrsa-daranato hrsa sampradyasya myatm || iti nyya-kusumjalau


udayancrya-pdai |

ata purasya prayojanavatvam iti bhva | ye ke ca vedt purasya pthak-stratva


parikalpya asya prmya nirasyanti, te mata-vimardanya vedena sahsybhinnatva
sthpayati, tatra ca yo v veda abda iti | nighrthatvensyspaasya
spakaraya tath vedasya praya purasyopayoga | tad ukta r-mahbhrate
prat puram iti | veda samupabhayet iti | vedrta spakuryd ity artha |
apariprasya hi samajtya-vastun praa lokn rti | anyath na ca tat praa-
pada-vcyam | tad dhi dyate saha samajtyatva siddham | tad dhda vkya na
cvedeneti trapu ssakena | purasya veda-rpaty svkrepi vedasya purt
vaiiya na hyate | ubhayor apaurueyatvd abhedepi svara-krama-bhedo vartate | ato
vaiiyaikrthyai iti sandarbha | purasya veda-rpatva na kevalam
anumnenaivopanyastam, api tu ruti-baleneti, vedena sahaikasmt puruottamt
samudbhtatvt vedavat purasypi apaurueyatva jeyam | ata tattvato vedt
abhinna pura vedavat pramam | asya v mahato bhtasya [b..u. 2.4.10] iti rute
||12||

o)0(o

[13]

ata eva sknda - prabhsa - khae

pur tapa cacrogram amar pitmaha |


virbhts tato ved sa-a - aga - pada - kram ||
tata puram akhila sarva -stra -maya dhruvam |
nitya - abda - maya puya ata -koi -pravistaram ||
nirgata brahmao vaktrt tasya bhedn nibodhata |
brhmya pura prathama [ska.pu. 2.3-5] ity di |

atra ata - koi - sakhy brahma -loke prasiddheti tathoktam | ttya - skandhe ca
g - yaju - smtharvkhyn vedn prvdibhir mukhai [bh.pu. 3.12.37] ity di -
prakarae ,

itihsa - purni pacama vedam vara |


sarvebhya eva vaktrebhya sasje sarva -darana || [bh.pu. 3.12.39] iti |

api ctra skd eva veda -abda prayukta puretihsayo | anyatra ca


pura pacamo veda | itihsa pura ca pacamo veda ucyate [bh.pu.
1.4.20] | vedn adhypaymsa mahbhrata -pacamn [ ma . bh. 12.340.11] ity
dau |

anyath vedn ity dv api pacamatva nvakalpeta samna -jtya -niveitatvt


sakhyy | bhaviya - purekra ca pacama veda yan mahbhrata
smtam iti | tath ca sma-kauthumya-khy chndogyopaniadi ca g -
veda bhagavo dhyemi yajur - veda sma -vedam tharvaa caturtham itihsa
pura pacama vedn veda [ ch . u . 7.1.2] ity di | ata eva, asya mahato

30
TATTVA-SANDARBHA

bhtasya [ b . . u . 2.4.10] ity dv itihsa - purayo caturm evntarbhtatva -


kalpanay prasiddha - pratykhyna nirastam | tad uktabrhma pura
prathamam i ty di ||13||

sarva-savdin : na vykhytam |

baladeva : puretydau vedn purn cvirbhva ukta | sasje virbhvaymsa | samneti yaja-
datta-pacamn viprn mantrayasva itivat | kram iti kena vysenoktam ity artha | ata eveti
pacama-vedatva-ravad evety artha | caturm evntargate | tev eva yat pur-vtta yac ca paca-
lakaam khynam | te eva tad-bhte grhye | na tu ye vysa-kta-tattvena bhuvi khyte drm api
ravye iti karmahair yat kalpita tan nirastam ity artha ||13||

rdha-mohana-gosvm : samna-jtya-niveitatvd iti | samna-jtya eva


prakenvayt, svnvayitvacchedaka-dharmcchinnenaiva prad iti yvat | veda-gata-
sakhyy avedena praa na bhavatti paryavasitam | vedn vedam iti g-di-catur
vednm arthvedaka puram ity artha | ata evaruti-rutibhir itihsa-purayo
pacamatva-nirukter eva | antarbhtatva-kalanayeticatur vednm antarbhtatva-
kalpanaasya mahato bhtasya [b..u. 2.4.10]g-veda prathama, tato yajur-veda,
tata sma-veda, tatotharvgirasa, atharva-veda | tev itihsa-puram iti ruty-artha-
kalpant | tatryam abhipryatasmt tapas tepnc catvro ved ajyanta, ca smni
jajire ity atra smnyato veda-catuayatvam uktv tad-vivaraaca ity di | tapas
tepant vart | tath mahato bhtasya iti rutv api veda-catuaya-kathannantara
tad-ghaaketihsa-puram haanyath na vasya mahato bhtasya iti rutau itihsa
puram ity anantaram, vidy upaniad ity-di-ravat vidyopanim api veda-
catuaynantargatatvpatti, prasiddha-bhratdtihsa-brhmdi-purn vedrtha-
sagrhakatvena vysdi-ktatvena na prasiddhir na tem apaurueyatvam, tath g-di-
veda-madhye, sayu prajpati dev abruvan ity dy upakramya, yo brhmayvaguret
ta atena ytayeti ity-di-rute, avacanenaiva provca ity di rute cetihsa-rpatvt |
yato v imni bhtni jyanta ity-di-rute, etasmd tmana ka sambhta ity-di-
rute | sa brahma sjati rudr vilpayati harir dir andi ity-di-rute ca sarga-visarga-
nirodha-bhagavad-avatrdi-kathana-lakaa-pura-rpatvc ca kecid ucchanna-
pracchannataydhunikn jannm ajtatvt, pracarad-rpm api durhatvt, vysena
tad-arthn sakalayya bhratdtihsa-purni ktnti bodhyam |

prasiddha-pratykhyna prasiddhn bhrata-brhmdn vedatva-pratykhyna


nirastam iti | itihsa-purayo rutau kramika-jtatvena kathand itihsasya pacamatvam,
purasya ahatva yadyapi vaktum ucitam, tathptihsa-purayor vedrtha-vivaraa-
rpatvenaikyam dtya prathamatvam uktam, svatantrecchatvd bhagavata | rutau prg
itihsa-nisaraa tata puram iti krama-nirdet vysena tat-krameaiva tayor
virbhvanam | tena bhratnantaram eva pura-sagraha kta iti |

adaa-purni ktv satyavat-suta |


bhratkhynam akhila cakre tad-upabhitam ||

iti vacanasyrthasatyavat-suta adaa-pura ktv bhratkhynam akhila


pra cakre | khila-abdasynarthatvt | tad-upabhitavedrthair yutam | yad v,
akhila tad eva lokdi-gata-sarva bhratkhynam, tad-upabhita tai purai |
upabhita pra cakre ity anvaya, na tu adaa-purni ktv bhrata cakre ity
anvaya, ruty-di-virodhpatte | ata eva vakyama-garua-pura-bhgavata-lakae
arthoya brahma-str bhratrtha-viniraya ity uktam | tathoktam itiprasiddha-
purasya vedatvam uktam ||13||

gaura-kiora-gosvm : purasya prmya-dhkaraya asyaiva tu pacama-


vedatva nirdiati | a-aga-veda-purnm virbhvakathm hapur iti |

31
TATTVA-SANDARBHA

anityatvak-nirsya hanitya-abda-maya iti | dhvasa-prg-abhva-rahitatva hi


nityatvam | sasje virbhvaymsa | anyath karmaja-si-svkra anityatva-prasagt
sva-vacana-virodha | purasya pacama-vedatva-jpaka-lok yath-krameoddht |
pura pacama vedam ity dni | kra ka-dvaipyaa-vysena racita sakalitam |
na kevala pura-vacana-balena pacama-vedatva vyavasthpitam, api tu g-veda
bhagavodhyemi ity di ruty purasya pacama-vedatva nirdiam | purdau
drm adhikra-darant na cai veda-rpatvam iti ya prva-pakim kepa
sopy anena nirasta ||13||

o)0(o

[14]

pacamatve kraa ca vyu - pure sta - vkyam

itihsa - purn vaktra samyag eva hi |


m caiva pratijagrha bhagavn vara prabhu ||
eka sd yajur vedas ta caturdh vyakalpayat |
cturhotram abht tasmis tena yajam akalpayat ||
dhvaryava yajurbhis tu gbhir hotra tathaiva ca |
audgtra smabhi caiva brahmatva cpy atharvabhi || [v.pu. 60.16-18]

khynai cpy upkhynair gthbhir dvija -sattam |


pura - sahit cakre purrtha -virada ||
yac chia tu yajurveda iti strrtha -niraya | [v.pu. 60.21-22]

iti brahma - yajdhyayane ca viniyogo dyate m yad brhmantihsa -


purni iti | so pi nvedatve sambhavati | ato yad ha bhagavn mtsye

klengrahaa matv purasya dvijottam |


vysa - rpam aha ktv saharmi yuge yuge || [ma.pu. 53.8-9]

iti prva - siddham eva pura sukha -sagrahaya sakalpaymti tatrrtha |


tad - anantara hy uktam

caturlaka - pramena dvpare dvpare sad |


tad - adaadh ktv ktv bhr -loke smin prabhyate |
adypy amartya - loke tu ata -koi -pravistaram |
tad - artho tra catur - laka sakepea niveita || [ma.pu. 53.9-11] iti |

atra tu yac chia tu yajur vede ity uktatvt tasybhidheya -bhga caturlakas tv
atra martya - loke sakepea sra -sagrahea niveita | na tu racanntarea ||14||

sarva-savdin : na vykhytam |

baladeva : pacamatve kraa ceti | g-dibhi caturbhi cturhotra caturbhir tvibhir nispdya karma
bhavati itihsdibhy tan na bhavatti tad-bhgasya pacamatvam ity artha | khynai paca-lakaai
purni | upkhynai purvttai | gthbhi chando-vieai ca | sahit bhrata-rp cakre| t ca yac

32
TATTVA-SANDARBHA

chia tu yajur veda tad-rp ity artha | brahmeti | brahma-yaje veddhyayanemm itihsdn
viniyogo dyate | sopi viniyogas tem avedatve na sambhavati | ktvvirbhvya | sakalaymi sakipmi |
abhidheya-bhga sra ||14||

rdh-mohana-gosvm : yajur-vedasya veda-smnya-rpatva-kathanam k-


smtharva-vedtiriktasya yajur-vedatva-lbhya | ata evoktayaju sarvatra gyata iti
caturdh vibhga-nimittam adhvaryutvdi krya-bheda iti bhva | yac chia tu yajur-
veda iti | adhvaryutva-lakaa-vedebhya kcid vedn dya yajur-di-nma-bhedena
vibhge kte yad avaiam, tad api yajur-veda-nmakam ity artha | na caasya mahato
bhtasya iti rutau g-di-krameaiva jtatvt, katham ekasya yajur-vedasya g-di-
bhedena vibhgo vysa-kta iti vcyam | g-di-kramea veda udbhta | tatra
yajurvedasya pracuratvena samuditasya yajur-vedatvenaikatvena ca vyavahrt tathokte,
dhikyena vyapade bhavanti iti nyyt | g-di-bhedena vedasya caturdh-vyavahrasya
prk sattvepi tad-adhikri-bheda-krya-bheda-vyavasthay vysena vyavasthpant tasya
vibhga-kttva-vyapadea iti bhva | khynair iti pranottara-vacana-nibandhai sta-
aunaka-savda-rpair ity artha | upkhynaiprthamika-granthbhidheya-
prakakai uka-parkit-savddi-rpai | gthbhipur-vttetihsa-savdkhybhir
iti | pura-sahitpura-sagraha cakre iti | tath ckhyndibhi susajjktya
purni prducakra | yathokta gt-vykhyy svmi-caraaipryea bhagavan-
mukh-nistn eva lokn vyalikhat | kcit tat-sagataye svaya ca vyaracayat [1.1] iti |

vyakta prathama-skandhe
sa sahit bhgavat ktvnukramya ctma-jam |
ukam adhypaym sa nivtti-nirata muni || [bh.pu. 1.7.8] iti |

iti vykhyta ca prathama-skandha-sandarbheprathamata smnyatay ktv r-


nradopadenantaram anukramya tat-sammaty-anukramea vieata ktv iti |
viniyogaadhyayana-viayatvam, nvedatve sambhavatibrahma-padasya veda eva
akter iti bhva | tad-artha iti | tasya atakoi-pravistarasya artha | ttparya-
viayrthopasahro yatra sa, caturlaka ity artha | tad-artha ity asya prakrntarea
svayam haatra ca ity di | puretihsayor api yac chiam ity anena grahaam, tasypi
yajurvedntargatatvd iti bhva | tasya yajurveda-bhgasybhidheya-bhgo yatra sa |
atra ity asyrtham ha-martya-loka iti | na tu vacanntareeti yajurvedbhidheya-bhga-
vietmake pura-viiasya caturlakatvrayasya svarpeaivbhihita, na tu
vacanntara-rpeeti bhva | vastuta abhidheya-bhgapura-ttparya-
viaybhtortha ity artha , na tu bahu-vrhi grantha ity artha | caturlakacaturtha-
loktmaka-grantha-pratipdya, sakepea sra-sagrahea, yajurvedt atakoi-
pravistartmaka-yajurveda-bhgt srrtha-sagrahaka-tad-ghaaka-vkyeneti yvat
niveita kta | apaurueya-pura-vacana-ghaita caturlaka puram iti paryavasitam
| ambara uka-prokta nitya bhgavata u ity anena-vieasyaiva
bhgavatatvena nirdea | tad-yuktatvendaa-shasrtmaka bhgavatam iti gyata iti
| eva ca bhgavata-abdopaurueya-pura-bhga-viea-para | janmdy asya ity di
viurtam ammucat ity anta-grantha-para ca | yath veda-abdopaurueyatvena g-
veddi-purnta-para caturveda-para ceti | eva bhrata-brhma-pdmdi-padam,
puretihsa-pada ca bodhyam ||14||

gaura-kiora-gosvm : yad dhi purasya vedatva sdhitam, na ca tat lakaay v


gauy | tatra mukhy-laka-gau-bhedena tridh abda-vtti | mukhypi rhi-yoga-
bhedena dvidh | rhi svarpe jty guena vnirderhe vastuni saj-saji-saketena
pravartate, ittha, gau ukla iti | laka tu tenaiva saketenbhihitrtha-
sambandhoyath gagy ghoa | iya punas tridh, ajahat-svrth, jahat-svrth, jahad-
ajahat-svrth ca yath kheto dhvati, gagy ghoa, soya devadatta | gau
cbhihita-lakita-gua-yukte tat-sade yath siho devadatta | yad ukta vcaspati-
mireapara-abda paratra-lakama-gua-yogena vartate iti yatra prayokt-
pratipattro sampratipatti sa gaua |

33
TATTVA-SANDARBHA

atra tu lakadn nvaka, purasya vedatva mukhya-vttyaiva tu bhavati | yady


eva tathpy atra bhavn praavya, catur vedn prasiddhatve pacamasya ki
prayojanam ? kutra vsyopayoga ? vedatva-puraskrenbhinnatve katha na vsya
caturu antarbhva iti apeky siddhnta-sandarbham ha gosvmi-pda
pacamatve iti | yajur-k-smtharva-purni iti bhga-pacakena vedo vibhakta |
tatra yajur-k-smrtharvabhi dhvaryava-hotraudgtra-brahmatvdi-caturbhi tvigbhi
yath-kramea sampdya karma bhavati | purena tatra sdhyam, atas tad-bhgasya
pacamatvam | asmin pure sarvem eva adhikra | anyatra tu kevala-dvijtnm ity
asya vaiiyam |

dau laukika-rty-anusreaasya mahato bhtasya nivasitam etat, g-vedo bhagavo ity-


di-ruty ca purasya pacama-vedatva pratipdya adhun tad-vieam ha
khynai: iti | anantara purasya vedavat vyavahra-rpa prmya darayann
habrahma-yajdhyayane iti | brahma-yaje veddhyayane am purn
viniyoga asti | etensypi vedatva samarthitam | purasya sakalpana-kathm hayad
ha bhagavn mtsye iti | sphuam anyad iti ||14||

o)0(o

[15]

tathaiva darita veda -saha-bhvena iva - purasya vyavya -sahitym

sakipya caturo ved caturdh vyabhajat prabhu |


vyasta - vedatay khyto veda -vysa iti smta ||
puram api sakipta caturlaka -pramata |
adypy amartya - loke tu ata -koi -pravistaram || [i.pu. 1.33-34]

sakiptam ity atra teneti ea | skndam gneyam ity di samkhys tu


pravacana - nibandhan khakdivat | nuprvr nirma -nibandhan v |
tasmt kvacid anityatva - ravaa tv virbhva -tirobhvpekay | tad evam
itihsa - purayor vedatva siddham | tathpi stdnm adhikra | sakala -
nigama - vall - sat - phala -r -ka -nmavat | yathokta prabhsa - khae

madhura - madhuram etan magala magaln


sakala - nigama - vall -sat -phala cit -svarpam |
sakd api parigta raddhay helay v
bhgu - vara nara -mtra trayet ka -nma || iti ||

yath cokta viu - dharme


g - vedo tha yajur - veda sma - vedo py atharvaa |
adhts tena yenokta hair ity akara -dvayam || iti |

atha vedrtha - niryakatva ca vaiave

bhrata - vyapadeena hy mnyrtha pradarita |


ved pratihit sarve pure ntra saaya || ity dau |

34
TATTVA-SANDARBHA

ki ca vedrtha - dpakn str madhya -ptitbhyupagame py


virbhvaka - vaiiyt tayor eva vaiiyam | yath pdme

dvaipyanena yad buddha


brahmdyais tan na budhyate |
sarva - buddha sa vai veda
tad buddha nnya - gocara ||15||

sarva-savdin : upasaharatitad eva vedatva siddham iti | ata eva smty-


anavaka-doa-prasaga iti cen nnya-smty-anavaka-doa-prasagt [bra.s. 2.1.1] ity
anena nyyenpy anyatra smtivat smty-antara-virodha-datva ca ntrpatati |

nanu, na ca smrtam atad-dharmbhilpt [bra.s. 1.2.20] ity atra pradhna smty-uktam


eva | na ca rautam iti pratipdayat r-bdaryaena purnm api prdhnika-
prakriyatvt smtitva bodhyate? na | tatra svatantra yat pradhnam, tad eva niedhayat
tena pradhna-svtantrya-pratipdaka skhya-daranam eva smtitvena manyate | tad-
adhnatvd arthavad [bra.s. 1.4.3] iti strntarea hi paramevardhnatay virutam
avyktdy-apara-paryya-manyatayeva pradhnam | tath ca pure dam iti na
smti-sdhraya tasyeti vedatvam eva sthitam ||15||

baladeva : vyasteti | vyast vibhakt ved yena tatay veda-vysa smta | skndam ity di | skandena
prokta na tu ktam iti vakt-hetuk sknddi-saj | kahendhta khakam ity di sajvat | kahn
veda khaka | gotra-varad vu [p. 4.3.126], carad dharmmnyayor iti vaktavyam iti stra-
vrtikbhym | tata ca kahendhtam iti suhktam | anyath janatvennityatpatti | nuprv krama |
brhyam ity dikaramanirma-hetuk v s s sajety ` artha | brhmydikramea pura-bhgo bodhya |
tathpi stdnm iti | itihsder vedatvepi tatra drdhikra str-dra-dvija-bandhnm ity di-
vkya-bald bodhya | bhrata-vyapadeeneti | durha-bhgasya vykhynt, chinna-bhgrtha-prac
capure ved pratihit naicalyena sthit ity artha | ki ceti | vedrtha-dpakn mnavydn
madhye yadyaptihsa-purayo smtitvenbhyupagamas tathpi vysayevarasya tad-virbhvakatvt
tad-utkara ity artha | tatra prama dvaipyanenety di ||15||

rdh-mohana-gosvm : teneti ea iti | tena vysena | samkhy saj-vie |


pravacana-nibandhan sargdau prathamdhypaka-nma-nibandhan | nuprvti
upakramopasahra-paryantnuprv-viea-nirmena nibandhan nibandh |
svatantrecchena bhagavataiva kt iti yvat | eva cetihsa-madhye pura-lakaa-sarga-
pratisardi-varana-sattvepi, pura-madhye paurika-savddi-sattvepi, tayor nma-
bheda svecchmaya-bhagavat-ktatvd upapanna iti | yadyapi caturlaka-samudita-
vkyasypaurueyatva yath-rutaitad-granthato labhyate, tathpi nradopadea-tad-
adhna-veda-vysa-grantha-karaa-prastvde paramevara-nivasitatva na ghaate,
vysa-praaya-prva pratta-purde pracchannatvendarant nradopadenantara
vysena puna praayand ity di vivecanena pracarad-rpa-purdika vysan
sajjktam, tatrbhidheyrtha-sagrahopauruea vkya-jtena kta | tat-sagaty-artha-
prasagata ca vkyntary uktnti tath vykhytam | anityatva-ravaavysa-
ktatva-ravaa-nibandhanam | vedatva siddham itiapaurueyatva-rpa-vedatva
siddham ity artha | vysa-rpam aha ktv ity anena vysasya bhagavad-avatratva-
kathand vysa-kta-veda-purdi-sagrahasya svata pramatvam api bodhyam |
tathpi purdau vedatvepi, stdn iti stderviea-grahan na dra-
smnyasydhikra |

adhyetavya na cnyena brhmaa katriya vin |


rotavyam iha drea ndhyetavya kadcana ||

35
TATTVA-SANDARBHA

iti puram adhiktya bhaviya-pura-vacant stasya ca brhmanugrahd adhikra |


tath hi pryacitta-viveka-dhta-padma-pure sta-vkyam

na hi vedev adhikra kacic chdrasya jyate |


purev adhikro me darito brhmaair iha || iti |

vedeu ity atra veda-padam g-di-caturveda-paramstr-dra-dvija-bandhn tray na


ruti-gocara [bh.pu. 1.4.25] iti prathamt | tatra trayticaturvedopalakaam | yath
ukrcryjay tat-kanyy devayny vivha katriyepi yaytin kto na doya jta,
tat santna-yadu-prabhtnm uttamatva casamaya cpi sdhn prama vedavad
bhavet ity-di-vacant | samaya pratij, ata eva brhmaa-vacanena paraurma-bhayd
brhmaa-sabhy gha-sthitasya kasyacit katriyasya brhmaatva jtam ity ukta
mahbhrate

tatra krtayato vipr viprarer bhri-tejas |


aha cdhyagama tatra nivias tad-anugraht || [bh.pu. 1.3.44]

iti prathamt catur-veda-phas tu stdnm apy anadhiktas tatra dvijnm evdhikrt |


ata eva prathame sta prati aunaka-vkytmanye tv viaye vc sntam anyatra
chndast [bh.pu. 1.4.13] iti | chndast vedt | tatra hetu-vacanam ukta svmi-caraai
atraivarnkatvt iti |

aho vaya janma-bhtodya hsma


vddhnuvttypi viloma-jt |
daukulyam dhi vidhunoti ghra
mahattamnm abhidhna-yoga ||

kuta punar gato nma tasya


mahattamaiknta-paryaasya |
yonanta-aktir bhagavn ananto
mahad-guatvd yam anantam hu || [bh.pu. 1.18.18-19]

k ca
bhgavata-vykhyne labdha-prasaga mahatm dara-ptram tmna lghate dvbhym |
aho ity caryam | ha iti hare | vayam iti bahu-vacana lghym | pratiloma-j apy adya janma-
bhta sa-phala-janmna sma jt | vddhnm anuvtty darea | jna-vddha ukas tasya
sevayeti v | yato dukulatva tan-nimittam dhi ca mana-p mahattamnm abhidhna-
yogo yogo laukikopi sabhaa-lakaa sabandho vidhunoty apanayati |

kuta puna ki punar vaktavya tasynanatasya nma gata puso mahattnna-yogo


daukulya vidhunotti | yadv nma gata puna kuto daukulyam iti | yad v, gata pusas
tasya nma daukulya vidhunotti ki vaktavyam iti kaimutya-nyyam evha | anant aktayo
yasya | svatopy ananta | kica mahatsu gu yasya sa mahad-gua tasya bhvas tasmt | ya
guatopy anantam hu || iti |

viloma-jtatva brhmay katriyt sta ity ukta-lakaam | ata eva bhagavan-nma-


kathandinpy adhikr jpita | eva ca stdnm iti di-padena bhagavad-bhakti-
yogdi-lakaa-guavatm anye parigraha | tath in bhrate nahua prati
yudhihira-vkyam

satya dna kam lam nsya tapo gh |


dyate yatra ngendra sa brhmaa iti smta ||
yatraitan na bhavet sarpa ta dram iti nirdiet || iti |

36
TATTVA-SANDARBHA

te prvem | avaraja arvcn | evam atra vakyamni na dr bhagavad-


bhakt ity-di-bahu-vacanni tathdhikre draavynti | yat tu

viprodhtypnuyt praj rjanyodadhi-mekhalm |


vaiyo nidhi-patitva ca dra uddhyati ptakn || [bh.pu. 12.12.65]

iti dvdaa-skandha-vacant dra-mtrasydhikra iti vadanti, tan narotavyam iha


drea ity-di-vacana-virodht | sugatim pnuyt ravac ca dra-yoni iti hari-vayc
ca | udadhi-mekhal pthvm | sandhir ra iti | drodhtya ity asya cntar-bhta-y-
anta-kriyay | phayitv ity artha | pacabhir halai karati gh itydivat | bhaktir atra
prema-laka | smya-bhaktim abhipretya tv hamdhva-bhya-dhta-vyoma-sahit-
vacanam

antyaj api ye bhakt nma-jndhikria |


str-dra-dvija-bandhn tantra-jnedhikrit ||
eka-deoparakte tu na tu grantha-pura-sare |
traivarikn vedokta samyag-bhaktimat harau |
hur apy uttamantrm adhikra tu vaidike || iti |

tantra-pada vedtirikta-stra-param | ekadeoparakte mantra-pjdau | veda-mantra-


varjya drasya iti chandoghnika-dhta-smtau vedeti vieat | smrta dra
samcaret iti mala-msa-tattva-dhta-pipna-krik-ravat |

caturm api varn yni proktni reyase |


dharma-stri rjendra u tni npottama ||
vieatas tu dr pvanni manibhi |
adaa purni carita rghavasya ca |
rmasya kururdla dharma-kmrtha-siddhaye ||

ity atra moknukti | prg-vacane reyase ity anena mokasya pradhnatay svtantrea
kathant | eva ca str-drdn tantrokta-mantra-pjdin labdha-bhagavad-bhv
sasra tarantti scanya dr purdhikre dntam haka-nmavad iti |
ka-nmno vedopari-bhgatvepi tat-krtandau prama-van nara-mtrdhikra |
tat-krtandin nara-mtrasya sasra-taraam, tath purdau prama

+++

gaura-kiora-gosvm :

o)0(o

[16]

sknde
vysa - citta - sthitkd avacchinnni knicit |
anye vyavaharanty etny urktya ghd iva || iti |

tathaiva da r - viu - pure parara - vkyam

tato tra mat - suto vysa aviatime ntare |


vedam eka catupda caturdh vyabhajat prabhu ||
yathtra tena vai vyast veda -vysena dhmat |

37
TATTVA-SANDARBHA

vedas tath samastais tair vysair anyais tath may ||


tad anenaiva vysn khbhedn dvijottama |
caturyugeu racitn samastev avadhraya ||
ka - dvaipyana vysa viddhi nryaa prabhum |
ko nyo hi bhuvi maitreya mahbhrata -kd bhavet || [vi.pu. 3.4.2-5] iti |

sknda eva

nryad vinipanna jna kta -yuge sthitam |


kicit tad anyath jta trety dvpare khilam ||
gautamasya e pj jne tv ajnat gate |
sakra - buddhayo dev brahma -rudra -purasar ||
araya araa jagmur nryaam anmayam |
tair vijpita - kryas tu bhagavn puruottama ||
avatro mahyog satyavaty parart |
utsannn bhagavn vedn ujjahra hari svayam || iti |

veda - abdentra purdi -dvayam api ghyate | tad evam itihsa -pura -vicra
eva reyn iti siddham | tatrpi purasyaiva garim dyate | ukta hi nradye

vedrthd adhika manye purrtha varnane |


ved pratihit sarve pure ntra saaya ||
puram anyath ktv tiryag -yonim avpnuyt |
sudnto pi sunto pi na gati kvacid pnuyt || iti | |16||

sarva-savdin : na vykhytam |

baladeva : vyseti | bdaryaasya jna mahkam | anye jnni tu tad-aa-bhtni


khaknti tasyevaratvt srvajyam uktam | tatotra mat-suta ity dau ca vysntarebhya
praryasyevaratvn mahotkara | nryat ity dau cevaratva prasphuam uktam | gautamasya
pt iti | varotpanna-nityadhnya-rir gautamo mahati durbhike viprn abhojayat | atha subhike
gantukms tn hahena nyavsayat | te ca mynirmity go-gautama-sparena mty hatym uktv
gat | tata kta-pryacittopi gautamas tan-my vijya apa | tatas te jna-lopa iti vrhe
kathsti | adhikam iti | niandehatvd iti bodhyam | anyath ktv avajya ||16||

o)0(o

[17]

sknda - prabhsa - khae

vedavan nicala manye purrtha dvijottam |


ved pratihit sarve pure ntra saaya ||
bibhety alpa - rutd ved mm aya clayiyati |
itihsa - purais tu nicalo ya kuta pur ||
yan na da hi vedeu tad da smtiu dvij |

38
TATTVA-SANDARBHA

ubhayor yan na da hi tat purai pragyate ||


yo veda caturo vedn sgopaniado dvij |
pura naiva jnti na ca sa syd vicakaa || [2.90-93] iti |

atha prunm eva prmye sthite pi tem api smastyenpracarad -rpatvt


nndevatpratipdaka -pryatvd arvcnai kudrar -buddhibhir artho
duradhigama iti tad -avastha eva saaya | yad ukta mtsye

pacga ca pura syd khynam itarat smtam |


sttvikeu ca kalpeu mhtmyam adhika hare ||
rjaseu ca mhtmyam adhika brahmao vidu |
tadvad agne ca mhtmya tmaseu ivasya ca |
sakreu sarasvaty pit ca nigadyate || iti |

atrgnes tat - tad - aganu pratipdyasya tat -tad -yajasyety artha | ivasya ceti
cakrch chivy ca | sakreu sattva -rajas -tamomayeu kalpeu bahuu |
sarasvaty nnvytmaka -tad -upalakity nndevaty ity artha | pit
karma pitloka [ b . . u . 1.5.16] iti | rutes tat prpaka - karmam ity artha ||17||

sarva-savdin : na vykhytam |

baladeva : vedavad iti | purrtho vedavat sarva-sammata ity artha | nanu paitai ktd veda-
bhyt tad-artho grhya iti cet tatrha bibhetti | akte bhye siddhe ki tena ktrimeeti bhva | atheti
asndigdhrthatay purnm eva prmye pramkaraatva ity artha | arvcnai kdra-buddhibhir iti |
yasya vibhtayopdya sa harir eva sarva-reha iti tadaikrthyam

veda rmyae caiva pure bhrate tath |


dv ante ca madhye ca hari sarvatra gyate || [ha.va. 132.95]14

iti harivaoktam ajnadbhir ity artha ||17||

o)0(o

[18]

tad eva sati tat - tat -kalpa -kathmayatvenaiva mtsya eva prasiddhn tat -tat -
purn vyavasth jpit | tratamya tu katha syt yenetara -niraya kriyeta
| sattvdi - tratamyenaiveti cet , sattvt sajyate jna [ gt 14.17] iti sattva yad
brahma - daranam i ti ca nyyt sttvikam eva purdika paramrtha -jnya
prablama ity ytam | tathpi paramrthe pi nn -bhagy vipratipadyamnn
samdhnya ki syt | yadi sarvasypi vedasya purasya crtha -nirayya
tenaiva r - bhagavat vysena brahma - stra kta tad - avalokanenaiva
sarvo rtho niraye ity ucyate | tarhi nnya -strakra -muny -anugatair manyeta | ki
ctyanta - ghrthnm alpkar tat -strm anyrthatva kacid cakta
| tata katarad ivtra samdhnam | tad eva samdheya yady ekatamam eva
14
Alternative reading: veda rmyae puye bhrate bharatarabha | dv cnte ca madhye ca hari
sarvatra gyate ||

39
TATTVA-SANDARBHA

pura - lakaam apaurueya stra sarva -vedetihsa -purnm artha -


sra brahma - stropajvya ca bhavad bhuvi sampra pracarad -rpa syt |
satyam uktam , yata eva ca sarva -pramn cakravarti -bhtam asmad -
abhimata rmad - bhgavatam e vodbhvita bhavat ||18||

sarva-savdin : nanu brahma-strasypi vedntar-bhtatva ryate ity akyhaki


ctyanta- [m. 1] iti ||18||

baladeva : tad evam iti | mtsya eveti | pura-sakhy-tad-dna-phala-kathancitedhyya iti bodhyam |


tratamyam iti | apakarotkara-rpa yenetarasyotkasya purasya niraya syd ity artha | sttvika-
puram evotkam iti bhvena svayam ha sattvd iti | pcchati tathpti, paramrtha-nirayya
sttvika-strgkrepty artha | nn-bhagyeti | sagua nirgua jna-guaka jaam ity dika
kuila-yukti-kadambair nirpayatm ity artha | nn-stra-kreti | gautamdy-anusribhir ity artha | nanu
brahma-stra-stre sthite kpek tad-anya-strm iti cet tatrha ki ctyanteti | pa prha tad
eveti | brahma-stropajvyam iti | yena brahma-stra sthirrtha syd ity artha | pasya hd-gata
sphuayati satyam uktam ity din ||18||

o)0(o

[19]

yat khalu pura - jtam virbhvya brahma -stra ca praypya aparituena


tena bhagavat nija - strm aktrima -bhya -bhta samdhi -labdham
virbhvita yasminn eva sarva -stra -samanvayo dyate | sarva -vedrtha -
laka gyatrm adhiktya pravartitatvt | tath hi tat -svarpa mtsye

yatrdhiktya gyatr varyate dharma -vistara |


vtrsura - vadhopeta tad -bhgavatam iyate || [ma.pu. 53.20]
likhitv tac ca yo dadyd dhema -siha -samanvitam |
prauha - pady pauramsy sa yti param gatim |
adaa - sahasri pura tat prakrtitam || [ma.pu. 53.22] iti |

atra gyatr - abdena tat -scaka -tad -avyabhicri -dhmahi -pada -savalita -tad -
artham eveyate | sarve mantrm dirpys tasy skt -
kathannarhatvt | tad -arthat ca janmdy asya yata [bh.pu. 1.1.1], tena
brahma hd iti sarva - lokrayatva -buddhi -vtti -prerakatvdi -smyt | dharma -
vistara ity atra dharma - abda parama -dharma -para | dharma projjhita -
kaitavo tra parama [bh.pu. 1.1.2] ity atraiva pratipditatvt | sa ca bhagavad -
dhyndi - lakaa eveti purastd vyaktbhaviyati ||19||

sarva-savdin : na vykhytam |

baladeva : rbhgavata stauti yat khalv ity di | aparitueneti | pura-jte brahma-stre ca bhagavat-
pramaivarya-mdhuryayo sandigdhatay ghatay coktes tatra tatra cparitoa | r-bhgavate tu
tayos tad-vilakaatayoktes tatra paritoa iti bodhyam | tad-arthat gyatry-arthat | sa ca bhagavad-
dhyndi-lakaa iti | viuddha-bhakti-mrga-bodhaka ity artha ||19||

o)0(o

40
TATTVA-SANDARBHA

[20]

eva sknde prabhsa - khae ca yatrdhiktya gyatrm i ty di |

srasvatasya kalpasya madhye ye syur narmar |


sad - vttnodbhava loke tac ca bhgavata smtam ||

likhitv tac ca ity di | adaa - sahasri pura tat prakrtitam i ti


purntara ca

grantho daa - shasro dvdaa -skandha -sammita |


hayagrva - brahma - vidy yatra vtra -vadhas tath |
gyatry ca samrambhas tad vai bhgavata vidu || iti |

atra hayagrva - brahma - vidy iti vtra -vadha -shacaryea nryaa -


varmaivocyate | hayagrva -abdentrvair dadhcir evocyate | tenaiva ca
pravartit nryaa - varmkhy brahma -vidy | tasyva -irastva ca ahe yad
v ava - iro nma [bh.pu. 6.9.52] ity atra prasiddha nryaa - varmao
brahma - vidytva ca

etac chrutv tathovca dadhya tharvaas tayo |


pravargya brahma - vidy ca sat -kto satya -akita || iti

kotthpita - vacanena ceti | rmad -bhgavatasya bhagavat -priyatvena


bhgavatbhatvena ca parama -sttvikatvam | yath pdme ambara prati
gautama - prana

pura tva bhgavata pahase purato hare |


carita daitya - rjasya prahldasya ca bhpate || [pa.pu.]

tatraiva vajul - mhtmye tasya tasminn upadea

rtrau tu jgara krya rotavy vaiav kath |


gtnm asahasra ca pura uka -bhitam |
pahitavya prayatnena hare santoa -kraam | | [pa.pu.]

tatraivnyatra

ambara uka - prokta nitya bhgavata u |


pahasva sva - mukhenaiva yadcchasi bhava -kayam || [pa.pu.]

sknde prahlda - sahity dvrak -mhtmye

rmad - bhgavata bhakty pahate hari -sannidhau |

41
TATTVA-SANDARBHA

jgare tat - pada yti kula -vnda -samanvita ||20||

sarva-savdin : r-bhgavata-svarpa-jne pramntaram haeva sknda iti |


yatra ity dika ca padya yath mtsyam eva jeyam | srasvatasya iti tat-kalpa-madhye
y bhagaval-lls tat-sambandhina |

ye syur narmar [skndhe prabhsa-khae] iti kalpntara-bhagavat-kath tu tatra


pryiky evety artha | s ca pdma-kalpam atho u ity dy | yatra viea-vkyam,
tatrnyatra kvacid eveti jeyam | atra prabhsa-khae yad adaa-
purvirbhvnantaram eva bhrata prakitam iti ryate, tad bhgavata-virodht,
bhratrtha-viniraya [gruoktau] iti r-bhgavata-mhtmya-virodhc ca | prva
ktam api bhrata tat-pacj janamejaydiu pracritam ity apekyaiva jeyam | tad eva
prama-prakaraa vykhytam ||20||

baladeva : grantha ity dau hayagrvdi-abdayor bhrnti nirkurvan vycae | atra hayagrvety din |
etac chrutveti | dadhya dadhci | pravargyam iti pra-vidym | nanu pdmdni sttvikni paca santi | tair
astu vicra iti cet tatrha rmad iti | etasya parama-sttvikatve pdmdi-vacanny udharati pura tvam
ity din | kula-vndeti tat-kartka-ravaa-mahimn tat-kulasya ca hari-pada-lbha ity artha ||20||

o)0(o

[21]

grue ca
pra so yam atiaya |
artho ya brahma - str bhratrtha -viniraya ||
gyatr - bhya - rpo sau vedrtha -paribhita |
purn sma -rpa skd -bhagavatodita ||
dvdaa - skandha - yukto ya atavic -cheda -sayuta |
grantho daa - shasra rmad -bhgavatbhidha || iti |

brahma - strm arthas tem aktrima -bhya -bhta ity artha | prva
skmatvena manasy virbhta tad eva sakipya stratvena puna prakaita
pacd vistratvena skc -chr -bhgavatam iti | tasmt tad -bhya -bhte
svata - siddhe tasmin satyarvacnam anyad anye sva -sva -kapola -kalpita
tad - anugatam evdarayam iti gamyate |

bhratrtha - viniraya

niraya sarva -str bhrata parikrtitam |


bhrata sarva - ved ca tulm ropit pur |
devair brahmdibhi sarvair ibhi ca samanvitai ||
vysasyaivjay tatra tvatyaricyata bhratam |
mahattvd bhravattvc ca mahbhratam ucyate ||

ity dy - ukta - lakaasya bhratasyrtha -vinirayo yatra sa | r -bhagavaty eva


ttparya tasypi | tad ukta moka - dharme nryaye r - veda - vysa prati
janamejayena

42
TATTVA-SANDARBHA

ida atasahasrd dhi bhratkhyna vistart |


mathya matimanthena jnodadhim anuttamam ||
nava nta yath dadhno malayc candana yath |
rayaka ca vedebhya oadhibhyo mta yath ||
samuddhtam ida brahman kathmtam anuttamam |
tapo - nidhe tvayokta hi nryaa -kathrayam || [ ma . bh . 12.331.2-4] iti | |
21||

sarva-savdin : na vykhytam |

baladeva : grua-vacanai ca parama-sttvikatva vyajayan brahma-strdy-artha-niryakatva


guam ha arthoyam iti | grua-vkya-padni vycae brahma-strm ity din | tasmt tad-bhyety
di anyad vaiavcrya-racitam dhunika bhya tad-anugata r-bhgavatviruddham
evdartavyam | tad-viruddha akara-bhaa-bhskardi-racita tu heyam ity artha | bhratrtheti pada
vykurvan bhrata-vkyenaiva bhrata-svarpa darayati niraya sarveti | bhrata ki ttparyakam ity
ha rbhagavaty eveti | tasya bhratasypty artha | bhratasya bhagavat-tt-paryakatve nryaya-
vkyam udharati ida atety di ||21||

o)0(o

[22]

tath ca ttye
munir vivakur bhagavad -gun
sakhpi te bhratam ha ka |
yasmin n grmya - sukhnuvdair
matir ght nu hare kathym || [bh.pu. 3.5.12] iti |

tasmd gyatr -bhya - rpo sau | tathaiva hi viu - dharmottardau tad -


vykhyne bhagavn eva vistarea pratipdita | atra janmdyasya ity asya
vykhyna ca tath darayiyate |

vedrtha - paribhita | vedrthasya paribhaa yasmt | tac coktam i tihsa -


purbhym i ty di | purn sma - rpa | vedeu smavat sa teu reha
ity artha | ataeva sknde [ viu - khae mrga - ra -mhtmye 16.40,42,44,33]

atao tha sahasrai ca kim anyai stra -sagrahai |


na yasya tihate gehe stra bhgavata kalau ||
katha sa vaiavo jeya stra bhgavata kalau |
ghe na tihate yasya sa vipra vapacdhama ||
yatra yatra bhaved vipra stra bhgavata kalau |
tatra tatra harir yti tridaai saha nrada ||
ya pahet prayato nitya loka bhgavata mune |
adaa - purn phala prpnoti mnava || iti |

43
TATTVA-SANDARBHA

ata - viccheda - sayuta | pacatriad -adhika -ata -traydhyya -viia ity


artha | spartham anyat | tad eva paramrtha -vivitsubhi r -bhgavatam
eva smprata vicrayam iti sthitam | hemdrer vrata - khae

str - dra - dvijabandhn tray na ruti -gocar |


karma - reyasi mhn reya eva bhaved iha |
iti bhratam khyna kpay munin ktam || [bh.pu. 1.4.25]

iti vkya r - bhgavatyatvenotthpya bhratasya vedrtha -tulyatvena niraya


kta iti | tan - matnusrea tv eva vykhyeya bhratrthasya viniraya |
vedrtha - tulyatvena viiya nirayo yatreti | yasmd eva :a bhagavat -paras
tasmd eva yatrdhiktya gyatrm iti kta -lakaa -rmad -bhgavata -nm
grantha r - bhagavat -pary gyatry bhya -rpo sau | tad ukta
yatrdhiktya gyatrm ity di | tathaiva hy agni - pure tasya vykhyne vistarea
pratipdita | tatra tadya - vykhy -dig -darana yath

taj - jyoti parama brahma bhargas tejo yata smta |

ity rabhya punar ha

taj - jyotir bhagavn viur jagaj -janmdi -kraam ||


iva kecit pahanti sma akti -rpa pahanti ca |
kecit srya kecid agni daivatny agni -hotria ||
agny - di - rpo viur hi veddau brahma gyate |

atra janmdyasya ity asya vykhyna ca tath darayiyate | kasmai yena


vibhsito ya [bh.pu. 12.13.19] ity upasahra - vkye ca tac - chuddha [bh.pu.
12.13.19] ity di - samnam evgni - pure tad vykhynam |

nitya uddha para brahma nitya -bhargam adhvaram |


aha jyoti para brahma dhyyema hi vimuktaye || iti |

atrha brahmeti ndevo devam arcayet iti nyyena yogyatvya svasya tkktva -
bhvan darit | dhyyemeti aha tvat dhyyeya sarve ca vaya dhyyemety
artha | tad etan - mate tu mantre pi bharga -abdo yam adanata eva syt | sup
suluk ity [ p . 7.1.39] din chndasa - strea tu dvityaikavacanasyma su -
bhvo jeya |

yat tu dvdae o namas te [bh.pu. 12.6.67] ity di gadyeu tad-arthatvena


srya stuta | tat paramtma - dyaiva , na tu svtantryeety adoa |

tathaivgre r -aunaka -vkye brhi na raddadhnn vyha srytmano


hare [bh.pu. 12.11.28] iti | na csya bhargasya srya - maala -
mtrdhihnatvam | mantre vareya -abdentra ca granthe para -abdena
paramaivarya -paryantaty daritatvt |

44
TATTVA-SANDARBHA

tad evam a gni - pure py uktam

dhynena puruo ya ca draavya srya -maale |


satya sad - iva brahma vior yat parama padam || iti |

trilok - jannm upsanrtha pralaye vinini srya -maale cntarymitay


prdurbhto ya puruo dhynena draavya upsitavya | yat tu vios tasya
mah - vaikuha - rpa parama padam | tad eva satya kla -trayvyabhicri ,
sad - ivam upadrava - nya yato brahma -svarpam ity artha | tad etad
gyatr procya pura -lakaa -prakarae yatrdhiktya gyatrm i ty dy apy
uktam agni - pure | tasmt

agne pura gyatr sametya bhagavat -parm |


bhagavanta tatra matv jagaj -janmdi -kraam ||
yatrdhiktya gyatrm iti lakaa -prvakam |
rmad - bhgavata avat pthvy jayati sarvata ||

tad evam asya strasya gyatrm adhiktya pravttir darit |

yat tu srasvata -kalpam adhiktyeti prvam uktam | tac ca gyatry bhagavat -


pratipdaka - vg -viea - rpa -sarasvattvd upayuktam eva | yad uktam agni -
pure

gyatry - ukthni stri bharga prs tathaiva ca ||


tata smteya gyatr svitr yata eva ca |
prakin s savitur vg -rpatvt sarasvat ||

atha krama - prpt vykhy vedrtha - paribhita iti | vedrthn paribhaa


yasmt | tac coktam itihsa -purbhym iti | purn sma -rpa iti vedeu
smavat pureu reha ity artha | purntar kecid ptato rajas -
tamas juamais tat -paratvprattatve pi vedn ka -traya -vkyaika -
vkyaty yath smn tath te r -bhgavatena pratipdye r -bhagavaty
eva paryavasnam iti bhva | tad uktam

vede rmyae caiva pure bhrate tath |


dv ante ca madhye ca hari sarvatra gyate || [ ha . va . 132.95] iti |

pratipdayiyate ca tad ida paramtma - sandarbhe | skd bhagavatoditam i ti |


kasmai yena vibhsito ya [bh.pu. 12.13.19] ity upasahra - vkynusrea
jeyam | ata - viccheda - sayuta iti | vistra - bhiy na viviriyate | tad eva rmad -
bhgavata sarva -stra -cakravarti -padam ptam iti sthite hema - siha -
samanvitam i ty atra hema - sihsanam rham i ti kkrair yad vykhyta tad
eva yuktam |

45
TATTVA-SANDARBHA

ata rmad - bhgavatasyaivbhysvayakatva rehatva ca sknde


nirtam atao tha sahasrai ca kim anyai stra -sagrahai [ viu - khae
mrga - ra - mhtmye 16.40] | tad eva paramrtha -vivitsubhi r -bhgavatam
eva smprata vicrayam iti sthitam ||22||

sarva-savdin : na vykhytam |

baladeva : nanu r-bhgavatasya bhratrtha-niryakatva katha prattam iti cet tatrha tath ttya
iti | munir iti maitreya prati vidurokti | te maitreyasya guru-putratvt sakh ko vysa | grmy
ghidharmakartavyatdi-laka vyvahrik mika-vila-gdhra-gomyu-dntopet ca kath | tat-
tat-svrtha-kautuka-kath-ravaya bhrata-sadasi samgatn n r-gtdi-ravaena harau
matir ght syd iti tat-kathnuvda eva | vastuto bhagavat-param eva bhratam iti r-bhgavatena
nirtam ity artha | smavedavadasya raihya sknda-vkya ataothetydi prakartham | tad evam
iti | ukta-gua-gae siddhe satty artha ||22||

o)0(o

[23]

ataeva satsv api nn - strev etad evoktam kalau naa - dm ea


purrko dhunodita [bh.pu. 1.3.45] iti | arkat - rpakea tad vin nnye
samyag - vastu - prakakatvam iti pratipadyate | yasyaiva rmad -bhgavatasya
bhya - bhta r - hayara - pacartre stra - prastve gaita tantra -
bhgavat bhidha tantram | yasya skc chr - hanumadbhya - vsanbhya -
sambandhokti -vidvatkmadhenu -tattvadpik -bhvrthadpik -
paramahasapriy - ukahdaydayo vykhy - granth | tath muktphala -
harill - bhaktiratnvaly- dayo nibandh ca vividh eva tat -tan -mata -
prasiddha - mahnubhva - kt virjante | yad eva ca hemdri -granthasya
[ caturvarga - cintmae ] dna - khae pura - dna - prastve matsya -purya -
tal - lakaa - dhty praastam | hemdri -pariea -khaasya kla -niraye ca
kali - yuga - dharma - niraye kali sabhjayanty ry [bh.pu. 11.5.36] ity dika
yad - vkyatvenotthpya yat pratipdita -dharma eva kalv agkta |

atha yad eva kaivalyam apy atikramya bhakti -sukha -vyhrdi -ligena nija -
matasypy upari virjamnrtha matv yad apaurueya vednta -vykhyna
bhayd aclayataiva akarvatratay prasiddhena vakyama -svagopandi -
hetuka - bhagavad - j - pravartitdvaya -vdenpi tan -mtra -varita -viva -rpa -
darana - kta - vrajevar -vismaya -r -vraja -kumr -vasana -caurydika
govindakdau varayat taasthbhya nija -vaca -sphalyya spam iti ||
23||

sarva-savdin : na vykhytam |

baladeva : ata eveti varita-lakad utkard eva hetor ity artha | purtannm m dhunikn ca
vidvattamnm updeyam ida r-bhgavatam ity ha yasyaiveti | virjante samprati pracarantty artha |
dharma-stra-kt copdeyam etad ity ha yad eva ca hemdrty di | tat-pratipdito dharma ka-
sakrtana-lakaa | nanu ced da r-bhgavata tarhi akarcrya kutas tan na vycaeti cet

46
TATTVA-SANDARBHA

tatrha | atha yad eva kaivalyam ity di | aya bhva pralaydhikr khalu harer bhaktoham upaniad-di
vykhyya tat-siddhnta vilpya tasyj plitavn evsmi | atha tad atipriye r-bhgavatepi clite sa
prabhur mayi kupyed ato na tac clyam | eva sati me srajat sukha-sampac ca na syd ata kathacit tat
sparanyam iti tan-mtrokta viva-rpa-darandi-sva-kvye nibabandheti tena cdta tad iti sarva-
mnya r-bhgavatam iti ||23||

o)0(o

[24]

yad eva kila dv r -madhvcrya -caraair vaiavntar tac -


chiyntara - puyraydi -rtika -vykhy -pravea -akay tatra ttparyntara
likhadbhir vartmopadea kta iti ca stvat varayanti | tasmd yuktam ukta
tatraiva prathama - skandhe

tad ida grhaymsa sutam tmavat varam |


sarva - vedetihsn sra sra sumuddhtam || [bh.pu. 1.3.41-42]

dvdae
sarva - vednta - sra hi r -bhgavatam iyate |
tad - rasmta - tptasya nnyatra syd rati kvacit || [bh.pu. 12.13.15]

tath prathame

nigama - kalpa - taror galita phala


uka - mukhd amta - drava -sayutam |
pibata bhgavata rasam laya
muhur aho rasik bhuvi bhvuk || [bh.pu. 1.1.3]

ata eva tatraiva

ya svnubhvam akhila -ruti -sram ekam


adhytma - dpam atititrat tamo ndham |
sasri karuayha pura -guhya
ta vysa - snum upaymi guru munnm || [bh.pu. 1.2.3]

r - bhgavata - mata tu sarva -matnm adha -rpam iti scakam | sarva -


munn sabh - madhyam adhysyopadetvena te gurutvam api tasya tatra
suvyaktam ||24||

sarva-savdin : na vykhytam |

baladeva : r-madhvamunes tu paramopsya r-bhgavatam ity ha yad eva kileti | akarea naitad
viclita kintv dtam eveti vibhvyety artha kintu tac-chiyai puyraydibhir etad anyath vykhyta
tena vaiavn nirgua-cinmtra-param idam iti bhrnti syd iti akay hetun tad-bhrnti-cchedya
tatra ttparyntara bhagavat-parat-rpa tatonyat ttparya likhadbhis tasya vykhyna-
vartmopadia vaiavn pratti | madhvcrya-caraair iti atydara-scaka-bahutva-nirdea | sva-

47
TATTVA-SANDARBHA

prvcryatvd iti bodhyam | vyudeva khalu madhva-muni sarvajotivikram yo dig-vijayina


caturdaa-vidya caturdaabhi kaair nirjitysanni tasya caturdaa jagrha | sa ca tac-chiya
padmanbhbhidhno babhveti prasiddham | tasmd iti prokta-guakatvd dhetor ity artha | layam iti
mokam abhivypyety artha | ya iti andha tamovidym atititrat sasri karuay ya pura-
guhya r-bhgavatam hety anvaya | svnuybhvam asdhraa-prabhvam ity artha ||24||

o)0(o

yata
tatropajagmur bhuvana punn
mahnubhv munaya sa -iy |
pryea trthbhigampadeai
svaya hi trthni punanti santa ||

atrir vasiha cyavana aradvn


arianemir bhgur agir ca |
pararo gdhi -suto tha rma
utathya indrapramadedhmavhau ||

medhtithir devala rieo


bhradvjo gautama pippalda |
maitreya aurva kavaa kumbhayonir
dvaipyano bhagavn nrada ca ||

anye ca devari - brahmari - vary


rjari - vary arudaya ca |
nnreya - pravarn sametn
abhyarcya rj iras vavande ||

sukhopaviev atha teu bhya


kta - prama sva -cikrita yat |
vijpaym sa vivikta -cet
upasthito gre bhighta -pi || [bh.pu. 1.19.8-12] ity dy- anantaram

tata ca va pcchyam ima vipcche


virabhya vipr iti ktyatym |
sarvtman mriyamai ca ktya
uddha ca tatrmatbhiyukt || [bh.pu. 1.19.24]

iti pcchati rji

tatrbhavad bhagavn vysa -putro


yadcchay gm aamno napeka |
alakya - ligo nija -lbha -tuo
vta ca blair avadhta - vea || [bh.pu. 1.19.25]

48
TATTVA-SANDARBHA

tata ca pratyutthits te munaya svsanebhya [bh. pu . 1.19.28] ity- dy - ante

sa savtas tatra mahn mahyas


brahmari - rjari -devari -saghai |
vyarocatla bhagavn yathendur
graharka - tr -nikarai parta || [bh.pu. 1.19.30] ity uktam ||25||

sarva-savdin : na vykhytam |

baladeva : munn gurum ity uktam | tat katham ity atrha yata iti | yata ity asya ity uktam iti parea
sambandha | aurva iti vipra-vaa vinayadbhyo duebhya katriyebhyo bhayd garbhd kyorau
tan-mtr sthpitas tato jta katriys tn svena tejas bhasmcakra iti bhrate15 kathsti | nighta-
pi-yojitjali-pua | eva kartavyasya bhva itikartavyat | tasy viaye sarvvasthy pusa ki
ktyam | tatrpi mriyamai ca ki ktyam | tac ca uddha his-nyam, tatrmata yyam | g
pthivm | anapeko nispha | nijasya uddhi-prti-kartu sva-svmina kasya lbhena tua | tatra
sabhym ||25||

o)0(o

[26]

atra yadyapi tatra r -vysa - nradau tasypi guru -parama -gur , tathpi punas
tan - mukha - nista r -bhgavata tayor apy arutacaram iva jtam ity eva
r - ukas tv apy upadidea deyam ity abhiprya | yad ukta uka - mukhd
amta - dravya - sayuta [1.1.3] iti | tasmd evam api r - bhgavatasyaiva
sarvdhikyam | mtsydn yat purdhikya ryate tat tv pekikam iti | aho
ki bahun , r - ka - pratinidhi -rpam evedam | yata ukta prathama - skandhe

ke sva - dhmopagate dharma -jndibhi saha |


kalau naa - dm ea purrko dhunodita || [bh.pu. 1.3.45] iti |

ata eva sarva - gua - yuktatvam asyaiva da dharma projjhita -kaitavo tra
[1.1.2] ity din ,
ved pura kvya ca prabhur mitra priyeva ca |
bodhayantti hi prhus trivd bhgavata puna ||

iti mukt - phale hemdri - kra - vacanena ca 16 | tasmn manyant v kecit


purntareu veda -spekatva r -bhgavate tu tath sambhvan svayam
eva nirastaity api svayam eva labdha bhavati | ataeva parama -ruti -rpatva
tasya | yathoktam

katha v paveyasya rjarer munin saha |

15
ru tu mano kany tasya patn mania | aurvas tasy samabhavad ru bhittv mah-ya ||
[ma.bh. 1.66.46]
16
This is actually Hari-ll, 1.9.

49
TATTVA-SANDARBHA

savda samabht tta yatrai stvat ruti || [bh.pu. 1.4.7] iti |

atha yat khalu sarva pura -jtam virbhvyety dika prvam ukta tat tu
prathama - skandha - gata -r -vysa -nrada -savdenaiva prameyam ||26||

sarva-savdin : na vykhytam |

baladeva : vaktavya yojayaty atra yadyapty-din | tasmd evam iti tad-vaktu r-ukasya sarva-
gurutvenpty artha | pekikam iti etad-anya-purpekayety artha | atha paramotkaram ha aho kim
iti # ataeveti ka-pratinidhitvt kavat sarva-gua-yuktatvam ity artha | priyeva knteva | trivt
veddi-traya-gua-yuktam ity artha | tasmd iti veda-spekatva veda-vkyena pura-prmyam ity
artha | ataeveti paramrthvedakatvd vedntasyeva bhgavatasya parama-ruti-rpatvam ity artha |
yatra savde | stvat vaiavty artha | arthetiida bhagavat prvam ity di-dvdaokter brahma-
nryaa-savda-rpam adaasu madhye prakaitam, vysa-nrada-savda-rpa tatraiva
praveitam, tad-ubhayasya lakaa-sakhye tu mtsydv ukte iti bodhyam ity artha | evam eva
bhratopakramepi dam | dv khynair vin caturviati-sahasra bhrata tatas tai sahita
pacat-sahasra tatas tais tatopy adhikam itopy adhikam iti tadvat ||26||

o)0(o

[28]

tad eva parama - nireyasa -nicayya r -bhgavatam eva


paurvparyvirodhena vicryate | tatrsmin sandarbha - aktmake granthe
stra - sthnyam avatrik -vkya viaya -vkya r -bhgavata -vkyam |
bhya - rp tad - vykhy tu samprati madhya -dedau vyptn advaita -vdino
nna bhagavan - mahimnam avaghayitu tad -vdena karburita -lipn
parama - vaiavn rdhara -svmi -caran uddha -vaiava -
siddhntnugat cet tarhi yathvad eva vilikhyate | kvacit tem evnyatra -
da - vykhynusrea dravidi -dea -vikhyta -parama -bhgavatn tem
eva bhulyena tatra vaiavatvena prasiddhatvt | r - bhgavata eva , kvacit
kvacin mahrja dravieu ca bhria [bh.pu. 11.5.39] ity anena prathita -
mahimn skc chr -prabhtita pravtta -sampradyn r -
vaiavbhidhn r -rmnuja -bhagavat -pda -viracita - r - bhy di - da -
mata - prmyena mla - grantha -svrasyena cnyath ca | advaita -vykhyna tu
prasiddhatvn ntivityate ||27||

sarva-savdin : na vykhytam |

baladeva : tad evam iti | nanu veda evsmka pramam iti pratijya puram eva tat svkarotti kim
ida kautukam iti cen maiva bhramitavyam | eva v aresya mahato bhtasya [b..u. 2.4.10] ity di-
rutyaiva purasya vedatvbhidhnt | vedeu vedntasyaiva pureu r-bhgavatasya raihya -
nirayc ca tad eva pramam iti kim asagatam uktam iti | atha brahma-stra-bhya-rty
sandarbhasysya pravttir ity ha tatrasminn iti | vicrrhavkya viaya-vkyam | bhya-rp tad-
vykhyeti | ayam artha rdhara-svmino vaiav eva, ta-ksu bhagavad-vigraha-guavibhti-
dhmn tat-prada-tann ca nityatvokte | bhagavad-bhakte sarvotka-moknuvttyor ukte ca
tathpi kvacit kvacin myvdollekhas tad-vdino bhagavad-bhaktau praveayitu baimirpaa-
nyyenaiveti viditam iti | uddha-vaiaveti yath skhydi-strm aviruddha sarvai svktas
tadvad ida bodhyam | kvacit tem eveti kvacit sthalntarya-svmi-vykhynusrea r-bhydi-

50
TATTVA-SANDARBHA

da-mata-prmyena mla-r-bhgavata-svrasyena cnyath ca bhya-rp tad-vykhy may


likhyata iti mat-kapola-kalpana kicid api nstti pramopettra kety artha | nanu prva-paka-
jnydvaita ca vykhyeyam iti tatrha advaiteti ||27||

o)0(o

[28]

atra ca sva - daritrtha - viea -prmyyaiva , na tu rmad -bhgavata -vkya -


prmyya , pramni ruti -purdi -vacanni yath -dam evodharayni
| kvacit svayam adkari ca tattva -vda -gurm andhunikn pracura -
pracrita - vaiava -mata -vie dakidi -dea -vikhyta -
iyopaiybhta - vijayadhvaja -vysatrthdi -veda -vedrtha -vid -var r -
madhvcrya - caran bhgavata - ttparya - bhrata -ttparya -brahma -stra -
bhy dibhya saghtni | tai caivam ukta bhrata - ttparye

strntari sajnan vedntasya prasdata |


dee dee tath granthn dv caiva pthag -vidhn ||
yath sa bhagavn vysa skn nryaa prabhu |
jagda bhratdyeu tath vakye tad -kay || iti |

tatra tad - uddht ruti caturveda - ikhdy, pura ca grudn samprati


sarvatrpracarad -rpam adikam | sahit ca mah - sahit dik tantra ca
tantra - bhgavat dika brahma - tark dikam iti jeyam ||28||

sarva-savdin : na vykhytam |

baladeva : atreti | iha granthe yni ruti-purdi-vacanni may dhriyante tni svadaritrtha-viea-
prmyaiva | na tu r-bhgavata-vkya-prmayya, tasya svata pramatvt | tni ca yath-dam
evodharayni mla-granthn vilokyotthpitnty artha | knicid vkyni tu mad-adkary asmad-
crya-r-madhvamuni-dkary eva kvacin may dhriyanta ity ha kvacid iti | mad-vykhyna
kvacid artha-viee prmyya r-madhvcrya-caran bhgavata-ttparydibhyo granthebhya
saghtni ruti-purdi-vacanni dhriyanta ity anuaga | atrsya grantha-kartu satyavditva
dhvanitam | kaumra-brahmacaryavn naihiko ya satya-taponidhi svapnepy anta noce cet i
prasiddham | te kdnm ity ha tattveti | sarva vastu satyam iti vdas tattva-vdas tad-
upadem ity artha | andhuniknm atiprcnn kenacic chkarea saha vivde madhvasya mata
vysa svcakre | akarasya tu tatyjetyaitihyam asti | pracriteti bhaktn viprm eva moka | dev
bhakteu mukhy | viricasyaiva syujyam | lakmy jvakoitvam ity eva mata-viea | dakidideeti
tena gauepi mdhavendrdayas tad-upaiy katicid babhvur ity artha | strntarti tena svasya
da-sarvkarat vyajyate dig-vijayitva cety upodghto vykhyta ||28||

|| iti prama-prakaraam ||
o)0(o

atha prameya-prakaraam

[1]

51
TATTVA-SANDARBHA

atha namaskurvann 17 eva tathbhtasya rmad - bhgavatasya ttparya - tad -


vaktur hdaya - nih - parylocanay sakepatas tvan nirdhrayati

sva - sukha - nibhta - cets tad -vyudastny abhvo py


ajita - rucira-llka - sras tadyam |
vyatanuta kpay yas tattva -dpa pura
tam akhila - vjina - ghna vysa -snu nato smi || [bh.pu. 12.12.69]

k ca rdhara -svmi -viracit r - guru namaskaroti | sva -sukhenaiva


nibhta pra ceto yasya sa | tenaiva vyudasto nyasmin bhvo bhvan yasya
tathbhto py ajitasya rucirbhir llbhir ka sra sva -sukha -gata
dhairya yasya sa | tattva - dpa paramrtha -prakaka r -bhgavata yo
vyatanuta ta nato smi ity e |

evam eva dvitye tad -vkyam eva pryea munayo rjan [bh.pu. 2.1.7] ity di -
padya - trayam anusandheyam | atrkhila -vjina tda -bhvasya pratklam
udsna ca jeyam | tad evam iha sambandhi -tattva brahmnandd api
prako rucira -llvaia rmn ajita eva | sa ca pratvena mukhyatay
r - ka - saja eveti r -bdaryaa - samdhau vyaktbhaviyati | tath
prayojankhya pururtha ca tda -tad -sakti -janaka tal -llravadi -
lakaa tad - bhajanam evety ytam | atra vysa -snum iti brahma -
vaivartnusrea r -ka -varj janmata eva myay tasyspatva scitam
||

|| 12.12 || r - sta r - aunakam || 1||

sarva-savdin : atha [mle] prameya-prakararambhe'tha namaskurvann eveti stra-


sthnyasybhsa-vkyasya viaya-sthnya-r-bhgavata-vkya-samptv aka-vinysas
tad-vkya-sagati-gaan-para | sa ca r-krama-sandarbhnukulo bhaviyati | tatra tatra
vykhy-samptau tv aka-vinysa-vieasyyam artha | [sva-sukha-nibhta- iti
padyasya vakt] dvdaa-skandhe dvdadhyye r-sta ||29||

baladeva : atha yasya brahmeti [sthitattvasarv, verse viii] padyokta sambandhi-ka-tattvam, tad-
bhakti-lakaam abhidheyam, tat-prema-lakaa pumartha ca nirpatay padyena tvad-grantha
pravartayan granthakd avatrayati atheti magalrtham | yasmin stra-vaktur hdaya-nih pratyate
tad eva stra-pratipdya-vastu, na tv anyad ity artha | sveti tadyam ajita-nirpaka puram ity artha |
k ceti sva-sukheneti | svam asdhraa jvnndd utkam | gud iva madhu, yad-anabhibyakta-
sasthna-gua-vibhti-llam nanda-rpa sva-praka brahma-abda-vyapadeya vastu tenety
artha | rucirbhir iti pramaivarya-samaveta-mdhurya-sambhinnatvn manojbhir nandaika-rpbhi
pnaka-rasa-nyyena sphurad-ajita-tat-parikardibhir llbhir ity artha | atrkhileti | pratikla
pratykhyyakam | udsna tyjakam ity artha | aka-yugma skandhdhyyayor jpakam | r-sta
r-aunaka prati nirdhrayatty avatrikvkyena sambandha | evam uttaratra sarvatra bodhyam ||29||

atra r-guru-sad-bhakta-bhagavat-smaraa ubham | grantharambhe tu kartavya


17

magala ia-sammatam || iti yuktam ukta ekasmin saskarae sampdakai kni-lla-


adhikri-mahodayai | atra-prabhti samudayo a-sandarbha eva prameya-prakaraa
mantavyam || tasmt granthotraivrabhyate ||

52
TATTVA-SANDARBHA

o)0(o

[2]

tdam eva ttparya karisyama - tad -grantha -pratipdya -tattva -niraya -kte
tat - pravakt - r -bdaryaa -kte samdhv api sakepata eva nirdhrayati

bhakti - yogena manasi samyak praihite male |


apayat purua pra my ca tad -aprayam ||
yay sammohito jva tmna tri -gutmakam |
paro pi manute nartha tat -kta cbhipadyate ||
anarthopaama skd bhakti -yogam adhokaje |
lokasyjnato vidv cakre stvata -sahitm ||
yasy vai ryamy ke parama -prue |
bhaktir utpadyate pusa oka -moha -bhaypah ||
sa sahit bhgavat ktvnukramya ctma -jam |
ukam adhypaym sa nivtti -nirata muni || [bh.pu. 1.7.4-8]

tatra
sa vai nivtti - nirata sarvatropekako muni |
kasya v bhatm etm tmrma samabhyasat || [bh.pu. 1.7.9]

iti aunaka - prannantara ca

tmrm ca munayo nirgranth apy urukrame |


kurvanty ahaituk bhaktim ittham -bhta -guo hari ||
harer gukipta -matir bhagavn bdaryai |
adhyagn mahad khyna nitya viu -jana -priya || [bh.pu. 1.7.10-11]

bhakti - yogena prem |

astv evam aga bhagavn bhajat mukundo


mukti dadti karhicit sma na bhakti -yogam | | [bh.pu. 5.6.18]

ity atra prasiddhe | praihite samhite samdhinnusmara tad -viceita


[bh.pu. 1.5.13] iti ta prati r - nradopadet | pra - padasya mukta -
pragrahay vtty

bhagavn iti abdo ya tath purua ity api |


vartate nirupdhi ca vsudeve khiltmani ||

iti pdmottara - khaa- vacanvaambhena , tath

53
TATTVA-SANDARBHA

kma - kmo yajet somam akma purua param ||


akma sarva - kmo v moka -kma udra -dh |
tvrea bhakti - yogena yajeta purua param || [bh.pu. 2.3.9-10]

ity asya vkya - dvayasya prva -vkye purua paramtmna prakty -


ekopdhim uttara -vkye purua pra nirupdhim i ti knusrea ca pra
puruo tra svaya bhagavn ucyate || 2a|| 18

sarva-savdin : bhakti-yogena [bh.pu. 1.7.4] ity di aunaka prati nirdhrayatti


crik-vkyasynvayt | evam uttaratrpi jeyam ||2a|| (30)

baladeva : grantha-vaktu ukasya yatra nihvadhrit | tatraiva grantha-kartur vysasypi nihm


avadhrayitum avatrayati tdam eveti | nivtti-nirata brahmnandd anyasmin sph-virahitam |
kasyeti sahitbhysasya ki phalam ity artha | adhyagd adhtavn | mukta-pragrahayeti yathva
pragrahe mukte balvadhi dhvaty eva pra-abda pravtta pratvvadhi pravarteteti vaktu tad-
avadhi ca svaya-bhagavaty eveti tathocyata ity artha ||2a|| (30)

o)0(o

[2b]

prvam iti phe prvam evham ihsam , iti tat -puruasya puruatvam iti rauta -
nirvacana - viea - puraskrea ca sa evocyate | tam apayat r -veda -vysa iti
svarpa - aktimantam evety etat svayam eva labdha pra candram apayad ity
ukte kntimantam apayad iti labhyate | ata eva

tvam dya purua skd


vara prakte para |
my vyudasya cic - chakty
kaivalye sthita tmani || [bh.pu. 1.7.23] ity uktam |

ata eva my ca tad - apraym ity anena tasmin apa apaka rayo yasy |
nilya sthitatvd iti myy na tat -svarpa -bhtatvam ity api labhyate | vakyate
ca my paraity abhimukhe ca vilajjamn [bh.pu. 2.7.47] iti | svarpa - aktir
iyam atraiva vyaktbhaviyati anarthopaama skd bhakti -yogam adhokaje
[bh.pu. 1.7.6] ity anena , tmrm ca [bh.pu. 1.7.10] ity anena ca | prvatra hi
bhakti - yoga - prabhva khalv asau mybhibhvakatay svarpa -akti -
vttitvenaiva gamyate | paratra ca te gu brahmnandasypy uparicaratay
svarpa - akte parama - vttitm evrhantti | mydhiht -puruas tu tad -
aatvena , brahma ca tadya - nirvievirbhvatvena , tad -antarbhva -vivakay
ptha nokte iti jeyam | ato tra prvavad eva sambandhi -tattva nirdhritam || 2b||
(31)

sarva-savdin : na vykhytam |

18
I would join section 31 here, as it is all commentary on 1.7.4. Section 32 starts commentary on 1.7.5.

54
TATTVA-SANDARBHA

baladeva : phntarepi sa evrtha iti vykhytum ha prvam iti | varasyaiva prva-vartitvt


puruatvam ity artha | sa eveti svaya bhagavn eva | svarpa-aktimattve pramam ha tvam iti | ruti
ctrsti | parsya aktir vividhaiva ryate svbhvik jna-bala-kriy ca [ve.u. 6.8] iti | eaiva hldin
sandhinty din smaryate | ity uktam iti kahata phitam arjunenety artha | mytonyeya bodhyety
ha ataevety din | mla-vkyena svarpa-bht cic-chaktir iya bodhitsty ha ataevety din | paa-
mahiva svarpa-akti, bahir dvra-sevikeva my-aktir ity ubhayor mahad-antara bodhyam |
bhagavad-bhakter bhagavad-gun ca svarpa-akti-sratva sayuktikam ha prvatra htydin |
brahmnandasyeti anabhivyakta-sasthndi-vieasyeti bodhyam | nanu paramtma-rpas tda-
brahma-rpa cvirbhva kuto vysena na da iti cet tatrha mydhihtr iti ||2b|| (31)

[2c]

atha prk - pratipditasyaivbhedhyasya prayojanasya ca sthpaka jvasya


svarpata eva paramevard vailakayam apayad ity ha yay myay
sammohito jva svaya cid -rpatvena trigutmakj jat paro py tmna
trigutmaka jaa dehdi -saghta manute | tan -manana -ktam anartha
sasra - vyasana cbhipadyate | tad eva jvasya cid -rpatve pi yay
sammohita iti manute iti ca svarpa -bhta -jna -litva vyanakti prakaika -
rpasya tejasa svapara -prakana -aktivat | ajnenvta jna tena muhyanti
jantava [ gt 5.25] iti r - gtbhya | tad evam updher eva jvatva tan -
nasyaiva mokatvam iti matntara parihtavn | atra yay sammohita ity
anena tasy eva tatra karttva bhagavatas tatrodsnatva matam | vakyate ca

vilajjamnay yasya sthtum k -pathe muy


vimohit vikatthante mamham iti durdhiya || [bh.pu. 2.5.13] iti |

atra vilajjamnay ity anenedam yti , tasy jva -sammhohana karma r -


bhagavate na rocata iti yadyapi s svaya jnti , tathpi bhaya
dvitybhiniveata syd d apetasya [bh.pu. 11.2.37] iti di jvnm andi -
bhagavad - ajna - maya - vaimukhyam asahamn svarpvaraam
asvarpvea ca karoti ||2 c|| (32)

sarva-savdin : na vykhytam |

baladeva : jvo yenvara bhajet bhakty ca tasmin prema vindet tato myay vimukta syt tam
varj jvasya vstava bhedam apayad iti vycae, atha prg ity din | jvasyeti vailakayam iti
sevakatva-sevyatvutva-vibhutva-rpa-nitya-dharma-hetuka bhedam ity artha | nanu cin-mtro jva
yo vijne tihan [b..u. 3.7.22], vijna yaja tanute [tai.u. 2.5.1] ity dau cid-dhtutva-ravat, na tasya
dharma-bhta nitya jnam asti yena moha-manane varanye | tasmt sattv sajyate jna [gt
14.17] ity di-vkyt, sattve y caitanyasya cchy, tad eva sattvopahitasya tasya jna yena moha-
manane vysena de sytm iti cet tatrha tad evam ity din | chybhvc ca na tat-kalpana yuktam iti
bhva | nanu svarpa-bhta jna katham iti cet tatrha parkaiketi | ahi-kualdhikarae [bra.s.
3.2.28] bhitam etad draavyam | ttya-sandarbhe vistaryma etat | tad evam updher iti antakaraa
jva anta-karaa-no jvasya moka iti akara-mata dsitam | tath sati paropty di-vykopd iti
bhva | atreti tatra jva-mohane karmai | tasy myy | vilajjeti brahma-vkyam | amuy myay |
asahamneti dsy ucitam etat karma yat svmi-vimukhn dukhkarotti | a-vaimukhyena pihita jva
my pidhatte, ghaenvta dpa yath tama votti ||2c|| (32)

55
TATTVA-SANDARBHA

o)0(o

[2d]

r - bhagav cndita eva bhakty prapacdhikriy tasy dkiya


laghitu na aknoti | tath tad -bhayenpi jvn sva -smmukhya vchann
upadiati

daiv hy e gua - may mama my duratyay |


mm eva ye prapadyante mym et taranti te | | [ gt 7.14] iti ,

sat prasagn mama vrya - savido


bhavanti ht - kara -rasyan kath |
taj - joad v apavarga -vartmani
raddh ratir bhaktir anukramiyati || [bh.pu. 3.25.25] iti ca |

llay rmad - vysa - rpea tu viiay tad -upadiavn ity anantaram


evysyati | anarthopaama skd iti | tasmd dvayor api tat tat samajasa
jeyam |

nanu my khalu akti | akti ca krya -kamatvam | tac ca dharma -viea |


tasy katha lajjdikam ? ucyate eva saty api bhagavati ts aktnm
adhiht - devya ryante , yath kenopaniadi mahendra -myayo savda ||
2d|| (33)

baladeva : nanv vara katha tan mohana sahate | tatrha bhagav ceti | tarhi kplut-ksi | tatrha
tatheti | tad-bhayenpti myto yaj-jvn bhaya tenpi hetunety artha | tata ca na tat-ksatir ity artha
| daivti prapatti ceya sat-prasaga-hetukaiva tad-upadi yay smmukhya syt tad viddhi
praiptena [gt 4.34] ity di tad-vkyt | sat prasagt ity dy-agrima-vkyc ca | llayeti llvatrea |
viiatayeti crya-rpeety artha | tasmd iti dvayor my-bhagavator api | tat tad iti | mohana
smmukhya-vch cety artha | nanu myy mohana-lajjana-karttvam ukta tat katha jays tasy
sambhaved iti akatenanu myeti | dharma-viea utshdivad ity artha | siddhntayati ucyata iti |
adhiht-devya iti | vindhydi-gir yathdhiht-mrtayas tadvat | keneti tasy brahma ha
devebhyo vijigye [ktenautta 3.1] ity di-vkyam asti | tatrgni-vyu-maghona sagarvn vkya tad-
garvam apanetu paramtmvirabht | tam ajnantas te jijsaymsu | te vrya parkama sa
ta nidadhau | sarva daheyam ity agni | sarvam dadyeti vyu ca bruvas tan-nirdagdhum dayetu
ca nakat | jtu pravttn madhonas tu sa tirodhatta | tad-ke maghav haimavatm umm jagma |
kim etad iti papraccha | s ca brahmaitad ity uvceti nikam ||33||

o)0(o

[2e]

tad stm , prastuta prastyate | tatra jvasya tda -cid -rpatve pi


paramevarato vailakaya tad -aprayam iti , yay sammohita iti ca darayati
||2e|| (34)

56
TATTVA-SANDARBHA

baladeva : tatra jvasyeti my ca tad-apraym itvarasya my-niyanttva yay sammohito jva iti
jvasya my-niyamyatva ca | tena svarpata j jvasya bheda-paryya vailakaya davn iti
prasphuam | apayat ity anena klopy nta | tad evam vara-jva-my-klkhyni catvri tattvni
samdhau r-vysena dni | tni nityny eva | atha ha vva nityni purua praktir tm kla ity eva
bhllaveya-rute | nityo nityn cetana cetannm eko bahn yo vidadhti kmn [ka.u. 2.2.13] iti
khakt |

ajm ek lohita-ukla-k
bahv praj sjamn sarp |
ajo hy eko juamonuete
jahty en bhukta-bhogm ajonya || iti vetvatar [4.5] mantrc ca |

avikrya uddhya nityya parmtmane |


sadaika-rpa-rpya viave sarva-jiave || [vi.pu. 1.2.1]
pradhna purua cpi praviytmecchay hari |
kobhaymsa samprpte sarga-kle vyayvyayau || [vi.pu. 1.2.29]
avyakta kraa yat tat pradhna i-sattamai |
procyate prakti skm nitya sad-asad-tmakam || [vi.pu. 1.2.19]
andir bhagavn klo nntosya dvija vidyate |
avyucchinns tatas tv ete sarga-sthity-anta-sayam || [vi.pu. 1.2.26]

iti r-vaiavc ca | tev vara aktimn svatantra jvdayas tu tac-chaktayosvatantr |

viu-akti par prokt ketrajkhy tathpar |


avidy-karma-sajny tty aktir iyate || [vi.pu. 6.7.61]

iti r-vaiavt | sa yvad urvy bharam varevara svakla-akty kapaya cared bhuvi [bh.pu.
10.1.22] iti r-bhgavatc ca | tatra vibhuvijnam vara, au-vijna jva | ubhaya nitya-jna-
guakam | sattvdi-gua-traya-viia jaa dravya my | gua-traya-nya bhta-vartamndi-
vyavahra-kraa jaa dravya tu kla | karmpy andi vini csti na karmvibhgd iti cen nnditvt
iti [vies 2.1.35] iti strd iti vastu-sthiti ruti-smti-siddh veditavy ||34||

[2*]

yarhy eva yad eka cid -rpa brahma myrayat -valita vidy -maya tarhy
eva tan - my - viayatpannam avidy -paribhta cety uktam iti jvevara -
vibhgo vagata | tata ca svarpa -smarthya -vailakayena tad dvitaya mitho
vilakaa - svarpam evety gatam || 2a|| (35)

sarva-savdin : etad-vykhynte [m. 2] yarhy eva yad ekam ity dika r-


paramtma-sandarbhe [71] vivarayam ||2a|| (35)

baladeva : yat tu ekam evdvitya [ch.u. 6.2.1], vijnam nanda brahma [b..u. 3.9.28], neha nnsti
kicana [b..u. 4.4.19] ity di-rutibhyo nirviea-cin-mtrdvaita brahma vstavyam | atha sadasad-
vilakaatvd anirvacanyena vidyvidy-vttikenjnena sambandht tasmd vidyopahitam vara-
caitanyam avidyopahita jva-caitanya cbht | svarpa-jnena nivtte tv ajne na tatrevara-jva-
bhva, kintu nirviedvitya-cinmtra-rpvasthitir bhaved ity ha my akara | tatrha yarhy eva yad
ekam iti visphurtham | ity uktam iti | yugapad evkasmd evjna-yogd ekasya bhgasya
vidyrayatvam anyasyvidy-parbhtir iti | kim aparddha tena brahma yena vividha-vikepa-
klenubhavabhjanatbht | punar apy kasmikjna-sambandhasyakyatvd vaktum iti na tad
uktarty tad-vibhgo vcya kintu r-vysa-da-rtyaiva sosmbhir avagata ity artha ||2a|| (35)

57
TATTVA-SANDARBHA

[2g]

na copdhi - tratamyamaya - pariccheda -pratibimbatvdi -vyavasthay tayor


vibhga syt || 2g|| (36)

baladeva : yat tu indro mybhi puru-rpa yate [.ve. 6.47.18, b..u. 2.5.19] ity di-rutes
tasydvityasya brahmao myay paricchedd vara-jva-vibhga syt | tatra vidyay paricchinno
mahn khaa vara | avidyay paricchinna kanyn khaas tu jva | yath ghaenvacchinna
arvevacchinna cka-khao mahad-alpat-vyapadea bhajati |

yath hy aya jyotir tm vivasvn


apo bhittv bahudhaikonugacchan |
updhin kriyate bheda-rpo
deva ketrev evam ajoyam tm || [ruti?]

ity diu brahmaas tasya pratibimba-ravat tad-vibhga syt | vidyy pratibimba vara | avidyy
pratibimbas tu jva | yath sarasi rave pratibimba yath ca ghae pratibimbo mahad-alpatva-
vyapadea bhajate tadvad ity ha akara | tad ida nirasanya darayati na ceti | anay rty tayor
vibhgo na ca syd ity anvaya ||36||

[2h]

tatra yady updher anvidyakatvena vstavatva tarhy aviayasya tasya


pariccheda - viayatvsambhava | nirdharmakasya vypakasya niravayavasya ca
pratibimbatvyogo pi , updhi -sambandhbhvt bimba -pratibimba -bhedbhvt ,
dyatvbhvc ca | updhi - paricchinnkastha -jyotir -aasyaiva pratibimbo
dyate , na tv kasya dyatvbhvd eva || 2h|| (37)

baladeva : kuto na vcya iti tad-anupapatter evety ha tatra yady updher iti | pariccheda-paka
nirkaroti anvidyakatvena rajju-bhujagavad-ajna-racitatvbhvena vastu-bhtatve satty artha |
aviayasyeti aghyo na hi ghyate iti [b..u. 3.9.26] rute sarvspyasya tasya brahmaa ity artha | idam
atra bodhyamna ca aka-cchinna-pa-khaavad-vstavopdhi-cchinno brahma-khaa-viea
varo jva ca | brahmaocchedyatvd akhaatvbhyupagamc ca | dimattvpattai cevara-jvayo |
yata ekasya dvidh tridh vidhna cheda | npy acchinna evopdhi-sayukto brahma-pradea-viea
eva sa sa | updhau calaty updhi-sayukti-brahma-pradea-calanyogt pratikaam updhi-sayukta-
brahma-pradea-bhedd anukaam upahitatvnupahitatvpatte | na ca ktsna brahmaivopahita sa
sa | anupahita-brahma-vyapadesiddhe | npi brahmdhihnam | updhir eva sa sa | muktva-
jvbhvpatter iti tuccha pariccheda-vda |

atha pratibimba-paka nirkaroti nirdharmakasyety din | nirdharmakasyopdi-sambandhbhvt |


vypakasya bimba-pratibimba-bhedbhvt | niravayavasya dyatvbhvc ca brahmaa pratibimba
varo jva ca nety artha | rpdi-dharma-viiasya paricchinnasya svayavasya ca srydes tad-
vidre jaldy-updhau pratibimbo da tad-vilakaasya brahmaa sa na akyo vaktum ity artha |
nanv kasya tdasypi pratibimba-darand brahmaa sa bhaviyatti cet tatrha updhti graha-
nakatra-prabh-maalasyety artha | anyath vyukla-dim api sa daranya | yat tu dhvane
partidhvanir iva brahmaa pratibimba syd ity ha tan na cru | arthntaratvd iti pratibimba-vdopy
atituccha ||37||

o)0(o

[2i]

58
TATTVA-SANDARBHA

tath vstava - pariccheddau sati smndhikaraya -jna -mtrea na tat -


tyga ca bhavet | tat - padrtha - prabhvas tatra kraam iti ced asmkam eva
mata sammatam ||38||

baladeva : brahmaivham iti jna-mtrea tad-rpvasthiti syd iti yad-abhimata tat khalpdher
vstavatva-pake na sambhavatty ha tath vstaveti | din pratibimbo grhya | na khalu nigaita
kacid dno rjaivham iti jna-mtrd rj bhavan da iti bhva | nanu brahmnusandhi-smarthyd
bhaved iti cet tatrha tat-padrtheti | tath ca tvan-mata-katir iti ||38||

o)0(o

[2j]

updher vidyakatve tu tatra tat -paricchinnatvder apy aghaamnatvd


vidyakatvam eveti ghakdiu vstavopdhimaya -tad -daranay na tem
avstava - svapna - dntopajvin siddhnta sidhyati ,
ghaamnghaamnayo sagate kartum aakyatvt | tata ca te tat tat
sarvam avidyvilasitam eveti svarpam aprptena tena tena tat tad
vyavasthpayitum aakyam || 2j|| (39)

baladeva : athopdher vidyakatva-pake pariccheddi-vda-dvaya nirkaroti updher iti | vidyakatve


rajju-bhujagdivan mithytve satty artha | tatropdhi-paricchinnatva-tat-pratibimbatvayor apy
anupapadyamnatvn mithytvam eveti heto | ghakdi ghaa-paricchinnke ghambu-
pratibimbke ca vstavoopdhimaya-tad-ubhaya-dnta-daranay te cinmtrdvaitnm
ekajvavda-parinihatvd avstava-svapna-dntopajvin siddhnto na sidhyati |

updher mithytve tena pariccheda pratibimba ca brahmao mithaiva syt | ato mithyopdhi-
dntatvena satya-ghaa-ghambuno pradaranam asamajasam eva | ghaa-ghambu-dnta-
pradarana ghaamnam, vidyvidh-vtti-rpa-drntika-pradarana sva-ghaa-mnam | tayo
sagati sdya-vilaka kartum aakyaiva sdybhvt | tata ceti tat tat sarva pariccheda-
pratibimba-kalpanam avidyvilasitam ajna-vijmbhitam eva | iti evam-ukta-rty | svarpam aprptena
asiddhena | tena paricchedavdena | tena pratibimbavdena ca | tat-tad-vyavasthpayitu pratipdayitum
aakyam | tata ca hant-hata-nyyena vysa-da-prakrakas tad-vibhgo dhruva ||39||

o)0(o

[2k]

iti brahmvidyayo paryavasne sati yad eva brahma cin -mtratvenvidy-


yogasytyantbhvspadatvc chuddha tad eva tad -yogd auddhy jva |
punas tad eva jvvidy -kalpita -myrayatvd varas tad eva ca tan -my -
viayatvj jva iti virodhas tad -avastha eva syt | tatra ca uddhy city avidy |
tad - avidy - kalpitopdhau tasym varkhyy vidyeti , tath vidyvattve pi
myikatvam ity asamajas ca kalpan syd ity dy anusandheyam || 2k|| (40)

baladeva : nanu pariccheddi-vda-dvaye nsmka ttparya tasyja-bodhanya kalpitatvt | kintv


eka-jva-vda eva tad asti |

59
TATTVA-SANDARBHA

sa eva my parimohittm
arram sthya karoti sarvam |
striyanna-pndi-vicitra-bhogai
sa eva jgrat parituim eti || [kaivalya.u. 12]

ity-di-kaivalyopaniadi tasyaivopapditatvt | tad-vda cettham ekam evdvityam ity dy ukta-


rutibhyodvitya-cin-mtro hy tm | sa ctmany avidyay guamay my tad-vaiamyaj krya-
sahita ca kalpanyann asmad-artham eka yumad-arth ca bahn kalpayati | tatrsmad-artha sva-
svarpa purua | yumad-artha ca mahad-dni bhmy-antni jani | sva-tulyni puruntari,
savavarkhya purua-viea cety eva trividha | jvev bhsena karoti my cvidy ca svayam eva
bhavati iti [ntad ukta 2.9] iti ruty-antarc ca | gua-yogd eva karttva-bhokttve tatrtmany adhyaste |
yath svapne kacid rjadhn rjna tat-praj ca kalpayati, tan-niyamyam tmna ca manyate, tadvat
| jte ca jne, jgare ca sati, tatonyan na kicid astti cinmtram ekam tma-svastv iti |

tam ima vda nirkartum ha iti brahmeti | iti eva prvokta-rty pariccheddi-vda-dvayasya
pratykhyne jte, brahma cvidy ceti dvayo paryavasne satty artha | atyantbhvspadatvd iti
aghyo na hi ghyate [b..u. 3.9.26] ity di ruter evety artha | virodhas tad-avastha iti vorodhatvd
evakya-vyavasthpana ity artha | tava ca uddhym iti uddhe brahmay akasmd avidy-
sambandhas tat-sambandht tasya jvatvam | tena jvena kalpity myy rayo bhtv tad
brahmaivevara | tasyevarasya myay paribhta brahmaiva taj-jva | ity di vipralpoyam avidum
eva, na tu vidum iti bhva | myikatva pratrakatvam ity artha | sa eva my iti rutis tu brahmyatta-
vttikatva-brahma-vypyatvbhy brahmaonatirikto jva ity eva nivedayant gatrth | jveau iti rutis
tu my-vimohita-trkikdi-parikalpita-jvea-paratay gatrtheti na kicid anupapannam ||2k|| (40)

o)0(o

[2l]

ki ca , yady atrbheda eva ttparyam abhaviyat tarhy ekam eva brahmjnena


bhinnam , jnena tu tasya bhedamaya dukha vilyata ity apayad ity
evvakyat | tath r -bhagaval -lldn vstavatvbhve sati r -uka -
hdaya - virodha ca jyate || 2l|| (41)

sarva-savdin : atra r-uka-hdaya-virodha caivamyadi bhagavato'py avidy-


mayam eva vaibhava syt tad r-ukasya tal-llkatva na syd iti mle caivam
agrato r-bhagavat-sandarbhe [84] suhu vicrayiyati ||2l|| (41)

baladeva : anupapatty-antaram ha ki ceti | atra r-bhgavate stre | ity eveti pra purua kacid
asti tad-ritay myay jvo vimohitonartha bhajati | tad-anarthopaaman ca prasya tasya bhakti ity
apayat | ity eva nvakyad ity artha ||41||

o)0(o

[2*]

tasmt pariccheda -pratibimbatvdi -pratipdaka -stry api kathacit tat -


sdyena gauyaiva vtty pravarteran | ambuvad agrahat tu na tathtva
[ ve . s . 3.2.19] , vddhi - hrsa - bhktvam antar -bhvd ubhaya -smajasyodeva
[ ve . s . 3.2.20] iti prvottara - pakamaya - nyybhym || dvity|| (42)

60
TATTVA-SANDARBHA

baladeva : tasmd iti | tat-sdyena paricchinna-pratibimba-tulyatvenety artha | siho devadatta ity


atra yath gauy vtty siha-tulyatva devadattasyocyate, na tu sihatva tadvad ity artha | nanv eva
kena nirtam iti cet | strakt r-vysenaiveti tat stra-dvaya darayati |

tatraikena tadvda-dvayam asambhavn nirasyati ambuvad iti | yathmbun bh-khaasya pariccheda ,


evam updhin brahma-pradeasya sa syt | na, ambun bhkhaasyevopdhin brahma-pradeasya
grahabhvt | aghyo na hi ghyate [b..u. 3.9.26] iti hi ruti | ato na tathtva brahmaa updhi-
paricchinnatva nety artha |

yad v, ambuni yath rave partibimba paricchinnasya ghyate, evam updhau brahmaa pratibimbo
vypakasya na ghyate | ato na tathtva tasya pratibimbo nety artha | tarhi stra-dvaya katha
sagacchate | tatrha, vddhti dvityena | tad dvaya na mukhya-vtty pravartate | kintu vddhi-hrsa-
bhktva guam dyaiva | yath mahad-alpau bh-khaau, yath ca ravi-tat-pratibimbau vddhi-
hrsa-bhjau, tath parea-jvau sytm | kuta? antarbhvt | etasminn ae stra-ttparya-prte |
eva saty ubhayor dntntikayo smajasyt sagater ity artha | prva-nyyena pariccheddi-vda-
dvayasya khaanam, uttara-nyyena tu gaua-vtty tasya vyavasthpanam iti | brahmaa khaay
pratibimbo v jva eveti stra-kt matam | opi brahmaa khaa pratibimbo veti myinm a-
vimukhn matam iti bodhavyam ||42||

o)0(o

[2n]

tata evbheda - stry ubhayo cid -rpatve jva -samhasya durghaa -


ghaan - payasy svbhvika -tad -acintya -akty svabhvata eva tad -rami -
paramu - gua - sthnyatvt tad -vyatirekevyatirekea ca virodha
parihtygre muhur api tad etad -vysa -samdhi -labdha -siddhnta -yojanya
yojanyni || 2n|| (43)

baladeva : tata iti pariccheddi-stra-dvayasya tat-sdyrthakatvena ntatvd eva heto | tva v


aham asmi bhagavo deva, aha vai tvam asi tattvam asi ity dny abheda-stri | tad etad vysa-
samdhi-siddhnta-yojanya muhur apy agre yojanynti sambandha | kena hetunety ha ubhayor a-
jvayo cid-rpatvena hetun | yath gaura-ymayos tarua-kumrayor v viprayor vipratvenaikyam |
tata ca jtyaivbhedo, natu vyaktor ity artha | tath jva-samhasya durghaa-ghaan-payasy tad-
acintya-akty svabhvata eva tad-rami-paramu-gua-sthnyatvt tad-vyatirekea, avyatirekea ca
hetun virodha parihtyeti | pareasya khalu svarpnubandhin parkhy aktir uateva raver asti |
parsya aktir vividhaiva ryate svbhvik jna-bala-kriy ca [ve.u. 6.8] iti mantra-vart | viu-akti
par prokt [vi.pu. 6.7.61] iti smarac ca | s hi tad-itarn nikhiln niyamayati | yasmt tad anye sarverth
svasvabhvam atyajanto vartante | prakti kla karma ca svnta-sthitam apvara sparu na aknoti
| kintu tato bibhyed eva svasvabhve tihati | jva-ga ca tat-sajtyopi na tena samparcitu aknoti
kintu tamrayann eva vtti labhate | mukhya-pram iva rotrdir indriya-gaa iti | tath yad-attir yad-
adhn sa tad-rpa ity abheda-strasypi bheda-strea srdham avirodhoya r-vysa-samdhi-
labdha-siddhnta-savyapeka iti | tath ctrea-jvayo svarupbhedo nstti siddham ||43||

o)0(o

[2o]

tad eva myrayatva -my - mohitatvbhy sthite dvayor bhede tad -


bhajanasyaivbhidheyatvam ytam ||44||

61
TATTVA-SANDARBHA

tad evam iti sphurtham | tad-bhajanasya my-nivrakasyety artha ||44||

o)0(o

[2p]

ata r - bhagavata eva sarva -hitopadetvt , sarva -dhukha -haratvt ,


ramn sryavat sarve parama -svarpatvt sarvdhika -gua -litvt ,
parama - premayogatvam iti prayojana ca sthpitam ||45||

baladeva : my-moha-nivrakatvd yasya bhajanam abhidheyam, sa bhagavn eva bhajat prema-


yogya ity arthd gatam ity ha ata iti | ato mymoha-nivraka-bhajanatvd bhagavata eva parama-
prema-yogyatvam iti sambandha | jvtm prema-yogya, paramtm bhagavs tu parama-prema-
yogya ity artha | kuta ity apeky hetu-catuayam ha sarveti | ramnm ity disryo yath
ramn svarpa na, kintu parama-svarpam eva bhavaty eva jvn bhagavn iti svarpaikya
nirastam | antarymi-brhmat saubla-brhamac ca jvtmana paramtmana arri bhavanti, sa
tu te arr iti bheda prasphuo jta | ata sarvdhiketi ||45||

o)0(o

[2*]

tatrbhidheya ca tdatvena davn api , yatas tat -pravtty -artha r -


bhgavatkhym im stvata -sahit pravartitavn ity ha anartheti |
bhaktiyoga ravaa -krtandi -lakaa sdhana -bhakti , na tu prema -
lakaa | anuhna hy upadepeka prema tu tat -prasdpekam iti tathpi
tasya tat - prasda -hetos tat -prema -phala -garbhatvt skd
evnarthopaamanatvam , na tv anyaspekatvena | yat karmabhir yat tapas
jna - vairgyata ca yat ity dau [ bh.pu. 11.20.32], sarva mad - bhakti -yogena
mad - bhakto labhate jas | svargpavarga [bh.pu. 11.20.33] ity de | jndes
tu bhakti - spekatvam eva reya - sti bhakti [bh.pu. 10.14.4] ity de |

athav anarthasya sasra -vyasanasya tvat skd -avyavadhnenopaamana


sammohdi - dvayasya tu premkhya -svya -phala -dvrety artha | ata prvavad
evtrbhidheya daritam ||46||

baladeva : tatrbhti | tdatvena mynivrakatvena | davn api r-vysa | anuhna kti-


sdhyam | tat-prasdeti bhagavad-anugrahety artha | tasya ravadi-lakaasya | anya-spekatvena
karmdi-parikaratvena | jndes tv iti jnam atra yasya brahma [page 6] ity ukta-brahma-viayakam |
sammohdydi-padd tmano jaa-dehdi-rpat-manana grhyam | ata iti | atra anartheti vkye ||46||

o)0(o

[2r]

atha prvavad eva prayojana ca spaayitu prvoktasya pra -puruasya ca


r - ka - svarpatva vyajayitu grantha -phala -nirdea -dvr tatra tad -
anubhavntara pratipdayann ha yasym iti | bhakti prem , ravaa -rpay

62
TATTVA-SANDARBHA

sdhana - bhakty sdhyatvt | utpadyate virbhavati | tasyn uagika guam ha


oketi | atrai saskro pi nayatti bhva | prtir na yvan mayi vsudeve
na mucyate deha - yogena tvat [bh.pu. 5.5.6] iti r - abha - deva - vkyt |
parama - purue prvokta -pra -purue | kim kra ? ity apekym ha ke
| kas tu bhagavn svayam i ty di stra - sahasra -bhvitnta -karan
paramparay tat -prasiddhi -madhya -ptin cskhya -lokn tan -nma -
ravaa - mtrea ya prathama -pratti -viaya syt , tath tan -nmna
prathamkara - mtra mantrya kalpamna yasybhimukhyya syt tad -kra
ity artha | hu ca nma - kaumud- kr ka - abdasya tamla -ymala -
tvii yaody stanandhaye para -brahmai rhi iti || 2r|| (47)

baladeva : atheti | prayojana bhagavat-prema-lakaam | tatreti tatra samdhau r-vysasynyam


anubhavam ity artha | virbhavatti prema parsratvenotpatty-asambhavd ity artha | tasyeti
prema | atra premi sati | kas tu bhagavn svayam iti r-stdn r-jayadevdn csakhya-
loknm ity artha | tan-nma iti tan-nmna iti cobhayatra keti nma bodhyam | rhir iti prakti-
pratyaya-sambandha vinaiva yaod-sute prasiddhir maapa-abdasyeva gha-viea ity artha ||47||

[2s]

atha tasyaiva prayojanasya brahmnandnubhavd api paramatvam anubhtavn


| yatas tda ukam api tad -nanda -vaiiya -lambhanya tm
adhypaymsety ha sa sahitm iti | ktvnukramya ceti prathamata svaya
sakepea ktv pact tu r -nradopaded anukramea vivtyety artha |
ataeva rmad - bhgavata bhratnantara yad atra ryate , yac
cnyatrdaa - purnantara bhratam iti tad -dvayam api samhita syt |
brahmnandnubhava - nimagnatvt nivtti -nirata sarvato nivttau niratam ,
tatrvyabhicriam apty artha || 2s|| (48)

baladeva : atheti brahmnandd yasya brahmety ukta-vastu-sukhd api | paramatvam utkatvam


anubhtavn r-vysa | tda tad-nandnubhavainam api | tad-nandeti ka-premnanda-
prpayety artha | ata eveti | yad atreti atra r-bhgavate | anyatra mtsydauadaa-purni
ktv satyavat-suta | cakre bhratam khyna vedrthair upabhitam ity anenety artha | tatreti
nivttv ity artha ||48||

o)0(o

[2t]

tam eta r - veda -vysasya samdhi -jtnubhava r -aunaka -


pranottaratvena viadayan sarvtmrmnubhavena sahetuka savdayati
tmrm ceti | nirgranth vidhi -niedhtt nirgathakra -granthayo v |
ahaituk phalnusandhi -rahitm | atra sarvkepaparihrrtham ha
itthambhta tmrmm apy karaa -svabhvo guo yasya sa iti |

tam evrtha r - ukasypy anubhavena savdayati harer gueti | r -


vysadevd yat - kicic -chrutena guena prvam kipt matir yasya sa | pacd

63
TATTVA-SANDARBHA

adhyagt mahad - vistram api | tata ca tat -sakath -sauhrdena nitya viu -
jan priy yasya tathbhto v , te priyo v svayam abhavad ity artha |

aya bhva brahma - vaivart nusrea prva tvad aya garbham rabhya r -
kasya svairitay my - nivrakatva jtavn | tatra r -vyeda -vysas tu ta
vakartu tad - ananya - sdhana r -bhgavatam eva jtv , tad -gutiaya -
prakamays tadya - padya -vien kathacic chrvayitv tenkipta -mati
ktv , tad eva pra tam adhypaymseti r -bhgavata -mahimtiaya
prokta | tad eva darita vaktu r -ukasya vedavysasya ca samna -
hdayam | tasmd vaktur hdaynurpam eva sarvatra ttparya parylocanya
nnyath | yad yat tad anyath parylocanam , tatra tatra kupatha -gmitaiveti
niakitam | |2t|| (49)

|| 1.7 || r-sta || 2 ||

baladeva : samdhi-dasyrthasya sarva-tattvaja-sammatatvam ha tam ity din | nirgathakreti |


mahat-tattvj jtoyam ahakra | na tu svarpnubandhti bodhyam, dvitye sandarbhe evam eva
nireyamatvt | tadya-padya-vien iti ptandhtr-gati-dna-pava-srathya-prathratvdi-
pradarakn katicic chlokn ity artha | brahma-vaivarte uko yoni-jta, bhrate tv ayoni-jta kathyate |
dra-grahaa kany-santati ceti | tad etat sarva kalpa-bhedena sagamanyam ||49||

o)0(o

[3]

atha kramea vistaratas tathaiva ttparya niretu sambandhbhidheya -


prayojaneu abhi sandarbhair nireyameu prathama yasya vcya -
vcakat - sambandhda stra tad eva dharma projjhita -kaitava ity di -
padye smnykratas tvad ha

vedya vstavam atra vastu [bh.pu . 1.1.2] iti ||

k caatra rmati sundare bhgavate vstava paramrtha -bhta vastu


vedyam , na tu vaieikdivad dravya -gudi -rpam i ty e ||3|| (50)

|| 1.1 || veda - vysa || 3 ||

baladeva : sakepeokta sambandhdika vistarea darayitum upakramate athetydi | tathaiveti r-


ukdi-hdaynusreety artha | smnyata iti anirdia-svarpa-gua-vibhti-kathanyety artha |
vaieikdivad iti kada-gautamokta-stravad ity artha ||50||

[4]

atha ki rpa tad -vastu -tattvam ity atrha

64
TATTVA-SANDARBHA

vadanti tat tattva -vidas tattva yaj jnam advaya [bh.pu. 1.2.11]
iti |

jna cid - eka - rpam | advayatva csya svaya -siddha -tdtda -


tattvntarbhvt sva - akty -eka -sahyatvt | paramraya ta vin tsm
asiddhatvc ca | tattvam iti parama -pururthat -dyotanay parama -sukha -
rpatva tasya bodhyate | ata eva tasya nityatva ca daritam ||

|| 1.2 || r - suta || 4 ||

baladeva : svarpa-nidea-prvaka tattva vaktum avatrayati atha kim iti | svaya siddheti tmanaiva
siddha khalu svaya siddham ucyate | svaya dss tapasvina ity atra tapasv-dsyam tman
tapasvinaiva siddha pratyate tadvat | tda ca parea-vastv eva, na tu tdam api jva-caitanyam, na
tv atda prakti-kla-lakaa jaa-vastu | tad-abhvd advayatvam | tayo svayasiddhatvbhva
kuta | ity atrha paramraya ta vineti | sva-aktyeka-sahyepy advaya-pada prayujyate dhanur
dvitya pur iti |

nanu vednte vjnam nanda brahma iti | vijnnada-svarpa brahma pahyate, iha jnam iti katham |
tatrha tattvam iti | idam atra tattvam ity ukte sre vastuni tattva-abdo nyate | sra ca sukham eva
sarvem upyn tad-arthatvt | tath ca sukha-rpatvam api tasygatam | nanu jna sukha cnitya
da tatrha ataeveti | svayasiddhatvena vykhynn nitya tad ity artha | sad-akraa yat tan nityam
iti hi trthakr | eva ca tda-brahma-sambandhda stram ity uktam ||4|| (51)

o)0(o

[5]

nanu nla - ptdy - kra kaikam eva jna dam , tat punar advaya nitya
jna katha lakyate yan -niham ida stram | ity atrha

sarva - vednta - sra yad brahmtmaikatva -lakaam |


vastv advitya tan -niham i ti [bh.pu. 12.13.12]

satya jnam ananta brahma iti yasya svarpam uktam , yenruta ruta
bhavati [ ch . u .6.1.3] iti yad - vijnena sarva - vijna pratijtam | sad eva
saumyedam agra st [ ch . u . 6.2.1] ity din nikhila - jagad - eka - kraat | tad
aikata bahu sy [ ch . u . 6.2.3] ity anena satya - sakalpat ca yasya pratipdit ,
tena brahma svarpa - aktibhy sarva -bhattamena srdham | anena
jventman [ ch . u . 6.3.2] iti tadyoktvidant - nirdeena tato bhinnatve py
tmat - nirdeena tad -tma -vieatvena labdhasya bdaryaa -samdhi -
da - yukter atyabhinnat - rahitasya jvtmano yad ekatva tattvam asi [ ch . u .
6.8.7] ity dau jty 19 tad - aa - bhta - cid - rpatvena samnkrat | tad eva
lakaa prathamato jne sdhakatama yasya tathbhtam , yat sarva -vednta -
sram advitya vastu tan -niha tad -eka -viayam ida r -bhgavatam iti
prktana - padyasthennuaga |

19
jttay

65
TATTVA-SANDARBHA

yath janma - prabhti kacid gha -guhvaruddha srya vividiu kathacid


gavka - patita sryu -kaa darayitv kenacid upadiyate ea sa iti | etat
tad - aa - jyoti - samnkratay tan -mah -jyotir -maalam anusandhyatm ity
arthas tadvat | jvasya tath tad -aatva ca tac -chakti -viea -siddhatvenaiva
paramtma - sandarbhe 20 sthpayiyma | tad etaj -jvdi -lakaa -
viiatayaivopaniadas tasya satvam api kvacid upadianti |
niraatvopadeik rutis tu kevala -tan -nih | atra kaivalyaika -prayojanam iti
caturtha - pda ca kaivalya -padasya uddhatva -mtra -vacanatvena |
uddhatvasya ca uddha - bhaktitvena paryavasnena prti - sandarbhe
vykhysyate ||

||12.13|| r-sta || 5 ||

baladeva : rthika nityatva sthira kurvan, strasya viia-brahma-sambandhitvam hananu nlety


din | anena jvenety di | tadyoktau paradevat-vkye | tad-tma-vieatvena tad-
vibhinnatvena, na tu matsydivat svatvenety artha | jvtmano yad ekatvam iti jvasya cid-
rpatvena jty yad-brahma-samnkratva tad eva tasya brahma sahaikyam iti vyakti-bheda
prasphua | evam eva yathetydi-dntenpi darita | tad etad iti upaniada sokmayata bahu sym
ity dy | niraatvopadeiketi satya jnam ananta [tai.u. 2.1], nikala niriya nta niravadya
nirajana [ve.u. 6.19] ity dy rutis tu kevala-tan-nih vieya-mtra-parety artha | anabhivyakta-
sasthna-guaka brahma vadatti yvat ||52||

o)0(o

[6a]

tatra yadi tvam - padrthasya jvtmano jnatva nityatva ca prathamato vicra -


gocara syt, tadaiva tat - padrthasya tdatva subodha syd iti | tad
bodhayitum anyrtha ca parmara [ bra . s . 1.3.20] iti nyyena jvtmanas tad -
rpatvam ha

ntm jajna na mariyati naidhate sau


na kyate savana-vid vyabhicri hi |
sarvatra avad anapyy upalabdhi -mtra
pro yathendriya -balena vikalpita sat || [bh.pu. 11.3.38]

tm uddho jva | na jajna na jta | janmbhvd eva tad -anantarstit -


21

lakao vikro pi nsti | naidhate na vardhate | vddhy -abhvd eva viparimo pi


nirasta | hi yasmt | vyabhicrim gampyin bla -yuvdi -dehn deva -
manuydy - kra -dehn v | savana-vit tat - tat - kla - dra | na hy
avasthvat dra tad -avastho bhavatty artha | niravastha ko sv tm | ata
ha upalabdhi - mtra jnaika -rpam | katham-bhtam ? sarvatra dehe , avat
sarvad anuvartamnam iti |
20
This refers to sections 19 and following of Paramtma-sandarbha.
21
k ca.

66
TATTVA-SANDARBHA

nanu, nla - jna naa pta -jna jtam iti pratter na jnasynapyitvam |
tatrhaindriya - baleneti | sad eva jnam ekam indriya -balena vividha kalpitam |
nldy - kr vttaya eva jyante nayanti ca na jnam iti bhva | ayam
gampyi-tad-avadhi - bhedena prathamas tarka | dra -dya -bhedena
dvityo pi tarko jeya | vyabhicriv avasth -vyabhicre dnta pro
yatheti ||6a|| (54)

baladeva : jvtmani jte paramtm sujta syd ity uktam | tad artha jvtmna nirpayiyann
avatrayati tatra yadty din | anyrtha ceti brahma-stram | dahara-vidy chndogye pahyate yad idam
asmin brahma-pure dahara puarka vema daharosminn antar-kas tasmin yad-antas tad
anveavya [ch.u. 8.1.1] iti | atropsakasya arra brahma-puram, tatra ht-puarkastho dahara
paramtm dhyeya kathyate | tatrpahata-ppmatvdi-guakam anveavyam upadiyata iti
siddhntitam | tad-vkya-madhye sa ea samprasdosmc charrt samutthya para jyotir upasampadya
svena rpebhinipadyate, sa uttama purua [ch.u.8.12.3] iti vkya pahitam | atra samprasdo
labdha-vijno jvas tena yat para jyotir upapanna sa eva puruottama ity artha | dahara-vkyntarle
jva-parmara kim artham iti cet tatrha anyrtha iti | tatra jva-parmaronyrtha | ya prpya jva
sva-svarpebhinipadyate sa paramtmeti paramtma-jnrtha ity artha | na jajneti jyatesti vardhate
vipariamatepakyate nayati ca iti bhva-vikr a pahit | te jvasya na santi iti samudyrtha |
nanu nla-jnam ity di jna-rpam tmavastu jt bhavati | praka-vastu srya prakayit yath |
tata ca svarpnubandhitvj jna tasya nityam, tasyendriya-praly nldi-nih y viayat vtti-
pada-vcy saiva nldyapagame nayatti ||53||

[7]

22
dnta vivvann indriydi -layena nirvikrtmopalabdhi darayati

aeu peiu taruv aviniciteu


pro hi jvam upadhvati tatra tatra |
sanne yad indriya - gae hami ca prasupte
kastha ayam te tad anusmtir na || [bh.pu. 11.3.39]

aeu aajeu | peiu jaryujeu | taruu udbhijjeu | aviniciteu svedajeu |


upadhvati anuvartate | eva dnte nirvikratva pradarya drntike pi
darayati | katham | tadaivtm savikra iva pratyate yad jgare indriya -gaa |
yad ca svapne tat - saskravn ahakra | yad tu prasupta tad tasmin
prasupta indriya - gae sanne lne | ahami anakre ca sanne lne | kastho
nirvikra evtm | kuta | ayam te liga -arram updhi vin | vikra -hetor
updher abhvt ity artha |

nanv ahakra - paryantasya sarvasya laye nyam evvaiyate | kva tad


kastha tm | ata ha tad -anusmtir na | tasykhatmana supti -skia
smti na asmka jgrad -dra jyate etvanta kla sukham aham

22
k ca |

67
TATTVA-SANDARBHA

asvpsa na kicid avediam iti | ato nanubhtasya tasysmarad asty eva


suptau tdrg - tmnubhava | viaya -sambandhbhvc ca na spaa iti bhva
| ata sva - praka - mtra -vastuna sryde prakavad upalabhdi -mtrasypy
tmana upalabhdi svraye sty evety ytam |

tath ca ruti yad vai tan na payati payan vai draavyn na payati , na hi
draur dorvipari -lopo vidyate [ b . . u . 4.3.23] ity e |

aya ski - skya - vibhgena ttyas tarka | dukhi -premspadatva -vibhgena


caturtho pi tarko vagantavya || 7|| (54)

baladeva : dntam iti prasya nn-dehev aikarpyn nirvikratvam ity artha | tasminn tmani |
updher liga-arrasya | abhvd viled ity artha | tadpy atiskmy vsany sattvn mukter
abhva iti jeyam | prkthakre lnepi svarpnubandhinoham arthasya sattvt tena sukham aham
asvpsam iti vimaro bhavatti pratipdayitum ha nanv ity di | nyam eveti aha-pratyay
vintmanopratter iti bhva | akhatmana iti | au-rpatvd vibhgnarhasyety artha |

nanu svpd utthitasytmano,hakrea yogt sukham aham asvpsam iti vimaro jgare sidhyati |
suuptau tu cin-mtra sa iti cet tatrha atonanubhtasyeti | anubhava-smaraayo smndhikarayd ity
artha | tasmt tasym apy anubhavitaivtmeti siddham | nanpalabdhi-mtram ity uktam |
tasyopalabdhtva katham | tatrha ata ity di | yad vai iti | tad-tma-caitanya kart | suuptau na payatti
yad ucyate tat khalu draavya-viaybhvd eva, na tu dratvbhvd ity artha | sphuam anyat ||54||

o)0(o

[7b]

tad ukta

anvaya - vyatirekkhyas tarka syc caturtmaka |


gampyitadavadhi - bhedena prathamo mata ||
dra - dya - vibhgena dvityo pi matas tath |
ski - skya - vibhgena ttya sammata satm ||
dukhi - premspadatvena caturtha sukha -bodhaka || iti || 7b|| (55)

||11.3|| iti r - pippalyano nimim || 6-7||

baladeva : padyayor vykhyne catvras tark yojits tn abhiyuktoktbhy srdhakrikbhy nirdiati


anvayeti | tarka-abdena tarkgakam anumna bodhyam | gampyino dyt skyd dukhspadc
ca dehder tm bhidyate | tad-avadhitvt, tad-dratvt, tat-skitvt, premspadatvc ceti kramea
hetavo ney | vyatireka cohya ||55||

o)0(o

[8]

evambhtn jvn cin -mtra yat svarpa tayaivkty tad -aitvena ca


tad - abhinna yat tattva tad atra vcyam iti vyai -nirdea- dvr proktam | tad

68
TATTVA-SANDARBHA

eva hy raya - sajaka mahpura - lakaa -rpai sargdibhir arthai


samai - nirdea -dvrpi lakyata ity atrha dvbhym

atra sargo visarga ca sthna poaam taya |


manvantarenukath nirodho muktir raya ||
daamasya viuddhy -artha navnm iha lakaam |
varayanti mahtmna rutenrthena cjas || [bh.pu. 2.10.1-2]

manvantari cenukath ca manvantarenukath | atra sargdayo darth


lakyanta ity artha | tatra ca daamasya viuddhy -artha tattva -jnrtha
navn lakaa svarpa varayanti | nanv atra naiva pratyate ? ata ha
rutena ruty kahoktyaiva stuty -di -sthneu , ajas skd varayanti |
arthena ttparya - vtty ca tat -tad -khyneu || 8||

baladeva : vara-jnrtha jva-svarpa-jna nirtam | atha tat-sdyenevara-svarpa niretu


prvokta yojayati evambhtnm ity din | cin-mtra yat svarpam iti cetayit ceti bodhya prva-
nirpat | tatahivktyeti cinmtratve sati cetayittva yktir jtis tayety artha | ktis tu striy rpe
smnya-vapuor api iti medin | tad-aitvena jvitvena cety artha | tad-abhinna jvbhinna yad
brahma-tattvam | aa khalv aino na bhidyate vyair ity artha | jvdi-aktimad brahma samai |
jvas tu vyai | tda-samai-brahma-nirpaena tasya tathtva vaktavyam ity artha | daamasya
cevarasya | avaia sphurtha ||56||

o)0(o

[9-11]

tam eva daama vispaayitu te dan vyutpdik sapta -lokm ha -

bhta - mtrendriya -dhiy janma sarga udhta


brahmao gua - vaiamyd visarga paurua smta || [bh.pu. 2.10.3]

bhtni khdni | mtri ca abddni indriyi ca | dh -abdena mahad -


ahakrau | gun vaiamyt parimt | brahmaa paramevart kart -
bhtdn janma sarga | puruo vairjo brahm , tat -kta paurua carcara -
sargo visarga ity artha |

sthitir vaikuha - vijaya poaa tad -anugraha


manvantari sad -dharma taya karma -vsan
avatrnucarita hare csynuvartinm
pusm a - kath prokt nnkhynopabhit || [bh.pu. 2.10.4-5]

vaikuhasya bhagavato vijaya sn tat -tan -maryd -planenotkara |


sthiti sthnam | tata sthiteu svabhakteu tasynugraha poaam |
manvantari tat -tan -manvantara -sthitn manvdn tad -anughtn
sat caritni , tny eva dharmas tad -upsankhya sad -dharma | tatraiva

69
TATTVA-SANDARBHA

sthitau nn - karma -vsan taya | sthitv eva harer avatrnucaritam


asynuvartin ca kath nukath prokt ity artha |

nirodho synuayanam tmana saha aktibhi |


muktir hitvnyath rpa sva -rpea vyavasthiti || [bh.pu. 2.10.6]

sthity - anantara ctmano jvasya aktibhi svopdhibhi sahsya harer


anuayanam , hari - ayannugatatvena ayana nirodha ity artha | tatra hare
ayana prapaca prati di -nimlanam | jvn ayana tatra laya iti jeyam |
tatraiva nirodhe nyathrpam avidydhyastam ajatvdika hitv svarpea
vyavasthitir mukti || 9-11|| (57)

baladeva : sargdn daa vyutpdayati tad evam ity din | brahmaa paramevard iti | kraa-si
pramevar | krya-sis tu vairicty artha | muktir iti bhagavad-vaimukhynugatayvidyay racitam
anyath-rpa devam navdibhva hitv tat-smmukhynupravttay tad-bhakty vinya,
svarpepahata-ppmatvdi-guaka-viiena jva-svarpea jvasya vyavasthitir vii punar
vtti-ny punar vtti-ny bhagavat-sannidhau sthitir muktir ity artha ||57||

o)0(o

[12]

bhsa ca nirodha ca yato sty adhyavasyate


sa raya para brahma paramtmeti abdyate | [bh.pu. 2.10.7]

bhsa si | nirodho laya ca yato bhavati | adhyavasyata upalabhyate


jvn jnendriyeu prakate ca | sa brahmeti paramtmeti prasiddha raya
kathyate | iti - abda prakrrtha | tena bhagavn iti ca | asya vivtir agre vidhey
||12|| (58)

baladeva : atha navabhi sargdibhir lakayam raya-tattvam ha bhsa ceti | yata iti hetau
pacam ||58||

o)0(o

[13]

sthitau ca tatrraya -svarpam aparoknubhavena vyai -dvrpi spaa


darayitum adhytmdi - vibhgam ha

yo dhytmiko ya purua so sv evdhidaivika |


yas tatrobhaya - viccheda puruo hy dhibhautika ||
ekam ekatarbhve yad nopalabhmahe |
tritaya tatra yo veda sa tm svrayraya || [bh.pu. 2.10.8-9]

yo yam dhytmika purua cakur -di -karabhimn dra jva | sa


evdhidaivika cakur-dy - adhiht srydi | deha -se prva karanm

70
TATTVA-SANDARBHA

adhihnbhvenkamatay karaa -praka -karttvbhimni -tat -sahyayor


ubhayor api tayor vtti -bhednudayena jvatva -mtrviet | tata cobhaya
karabhimni - tad -adhiht -devat -rpo dvirpo vicchedo yasmt | sa
dhibhautika cakur-golakdy - upalakito dyo deha purua iti puruasya
jvasyopdhi | sa v ea puruo nna - rasa - maya [ tai . u . 2.1] ity di rute || 13||
(59)

baladeva : nanu karabhimnino jvasya karaa-pravartaka-sryditvam atra katham | tatrha deha-


se prvam iti karanm iti | adhihnbhvena cakur-golakdy-abhvenety artha | ubhayor api
tayor vtti-bhednudayeneti karan viaya-grahaa vtti | devatn tu tatra pravartakatva vtti |
ayam atra nikara dehotpatte prvam api jvena srdham indriyi tad-devat ca santy eva | tad
te vtty-abhvj jventarbhvo vivakita | utpanne tu dehe tayor vibhgo yad-bhavatty ha tata
cobhaya iti ||59||

o)0(o

[13b]

ekam ekatarbhva ity em anyonya -speka -siddhatve nnrayatva


darayati | tath hi dya vin tat -pratty -anumeya karaa na sidhyati | npi
dra na ca tad vin karaa - pravtty -anumeyas tad -adhiht srydi | na ca
ta vin karaa pravartate | na ca tad vin dyam ity ekatarasybhva eka
nopalabhmahe | tatra tad tat -tritayam locantmakena pratyayena | yo veda
skitay payati sa paramtm raya | tem api parasparam rayatvam
astti tad - vyavacchedrtha vieaa svrayo nanyraya | sa csv
anyem raya ceti | tatrino uddha -jva -paramtmanor abheda -
svkreaivraya ukta | ata paro pi manute nartha [bh.pu. 1.7.5] iti |

jgrat - svapna - suupta ca guato buddhi -vttaya |


ts vilakao jva skitvena vivakita || [bh.pu. 11.13.27] iti |

uddho vicae hy aviuddha -kartu [bh. pu . 5.11.12] ity dy uktasya ski -


sajina uddha - jvasyrayatva na akanyam | athav nanv
dhytmikdnm apy rayatvam asty eva | satyam | tathpi parasparrayatvn
na tatrrayatkaivalyam iti te tv raya -abdena mukhyatay nocyanta ity ha
ekam iti | tarhi skia evstm rayatvam | tatrha tritayam iti | sa tm sk
jvas tu ya svrayo nanyraya paramtm sa evrayo yasya tathbhta iti |
vakyate ca hasa - guhya - stave sarva pumn veda gu ca taj -jo na veda
sarvajam anantam e [bh.pu. 6.4.25] iti | tasmt bhsa ca [bh.pu. 2.10.7] ity
dinokta paramtmaivraya iti ||13b|| (60)

|| 2.10 || r - uka || 8-13||

baladeva : dhytmikdn tray mitha spekatvena siddhes tem rayatva nstti vycae
ekam ekatarety din | tritayam dhytmikdi-tritayam | nanu uddhasya jvasya dehendriydi-
skitvbhidhnennyn apekatva-siddhes tasyrayatva kuto na brsa tatrha atrinor iti |

71
TATTVA-SANDARBHA

ainopha ghta ity artha | asantod vykhyntaram athaveti | tarhti skia uddha-jvasya |
sarvam iti pumn jva ||60||

o)0(o

[14]

asya r - bhgavatasya mah -puratva -vyajaka -lakaa prakrntarea ca


vadann api tasyaivrayatvam ha dvayena

sargo sytha visarga ca vtt rakntari ca |


vao vanucarita sasth hetur apraya ||
daabhir lakaair yukta pura tad -vido vidu |
kecit paca - vidha brahman mahad -alpa -vyavasthay || [bh.pu.
12.7.9-10]

antari manvantari | paca -vidham

sarga ca pratisarga ca vao manvantari ca |


vanucarita ceti pura paca -lakaam || iti kecid vadanti |

sargo syety dika dvitya -skandha [bh.pu. 2.10.1-7] eva vykhytam | asya
r - bhgavatasya mah - puratva -vyajaka -lakaa prakrntarea ca vadann
api tasyaivrayatvam ha dvayena sarga iti | antari manvantari | paca -
vidham

sarga ca pratisarga ca vao manvantari ca |


vanucarita ceti pura paca -lakaam || iti kecid vadanti ||

sa ca mata - bhedo mahad - alpa -vyavasthay mah -puram alpa -puram iti
bhinndhikaraatvena | yadyapi viu - purdv api dapi tni lakyante ,
tathpi pacnm eva prdhnyenoktatvd alpatvam | atra danm arthn
skandheu yath -krama praveo na vivakita , te dvdaa -sakhyatvt |
dvitya - skandhoktn te ttydiu yath -sakhya na samvea |
nirodhdn daamdiv aama -varjam | anyem apy anyeu yathokta -
lakaatay samveanakyatvd eva | tad ukta r -svmibhir eva

daame ka - sat -krti -vitnyopavaryate |


dharma - glni - nimittas tu nirodho dua -bhbhujm |
prktdi - caturdh yo nirodha sa tu varita || iti ||

ato tra skandhe r -ka -rpasyrayasyaiva varana -prdhnya tair


vivakitam | ukta ca svayam eva daame daama lakyam ritraya -
vigraham i ti | evam anyatrpy unneyam | ata pryaa sarve rth sarvev eva
skandheu guatvena v mukhyatvena v nirpyanta ity eva tem abhimatam |

72
TATTVA-SANDARBHA

rutenrthena cjas [bh.pu. 2.10.2] ity atra ca tathaiva pratipanna sarvatra


tat - tat - sambhavt | tata ca prathama -dvityayor api mah -puraty
pravea syt | tasmt kramo na ghta || 14|| (61)

sarva-savdin : sargosyety di | ata pryaa sarverth iti | tatra mukhyatvena (1)


sargadvitya-ttya-skandhayo, (2) visargadvitya-ttya-caturtha-skandhayo,
(3) kmd vttijaghur yaka-raksi rtri-kut-t-samudbhav [bh.pu. 3.20.19] ity
di vkyata ttya-skandhepi | codan-vttis tu saptamaikdaayo skandhayor
varramcra-kathane [bh.pu. 7.11, 11.17-18] | (4) raksarvatraiva, (5)
manvantaraaama-skandhdiu, (6) vao (7) vanucaritacaturtha-navama-
skandhdiu, (8) sasthekdaa-dvdaa-skandhayo, (9) hetur-kapila-devdi-
vkyata ttyaikdaa-skandhdiu, (10) aprayahdaama-skandhdiu jeya ||61||

baladeva : asyeti | prakrntareeti kvacin-nmntaratvd arthntaratvc cety artha | etni daa-


lakani kecit ttydiu kramea sthla-dhiyo yojayanti | tn nirkurvann ha dvitya-skandhoktnm iti |
adaa-sahasritva dvdaa-skandhitva ca bhgavata-lakaa vykupyeta | adhyya-prtau
bhgavatatvokti ca na sambhaved iti ca bodhyam | uka-bhita ced bhgavata tarhi prathamasya
dvdaa-easya ca tattvnpatti | tasmd adaa-sahasri tat-pitur cryc chukendhta kathita
ceti smprata savds tu tathaivndi-siddh iti smpratam ||61||

rdhmohana-gosvm : tasyaiveti brahmaa evety artha | tad-vida pura-vida |


mah-purlpa-pura-bhinndhikaraatvenetimah-purlpa-purayor bhedena
bhinnam adhikaraa yyos tattvena daa-lakaa-paca-lakaeti lakaa-dvayam ity
artha | te skandhnm |

nanu dvitya-skandha-ee lakany uktni, tata kramea ttydiu kim-uktni ? ity


akyhadvitya-skandhoktnm api | tem iti te daa-lakanm | tem api
mata rdhara-svminm api matam | pryaa syd iti ttydiu krameaiva daa-
lakaa-varaneti dvitya-ttyayos tal-lakakrnta-purat na syd iti bhva | tasmt
krama-varanasysambhavt kramo na vivakita iti | tath crayasya para-brahmaa
kasya mukhyatvena varanyatay upakrame tasyaivdau varanam upakrntam,
madhye madhye ante ca tasyaiva varana ktam, tat-prasagt taddhikya-ttparyd v
yath-yogam itari lakani varitnti bhva | tathokta
upakramopasahrv abhysoprvat phalam |
artha-vdopapatt ca liga ttparya-niraye ||
iti kramea r-ka-param ida stram iti bhva ||61||

gaura-kiora-gosvm: prk-mah-purasya lakaam uktam | atha matntarya tal-


lakaa puna nirdiya r-bhgavatasya mah-puratva vivtya paramtmana r-
bhagavata eva rayatva parieea nirayati, sargosytha iti vividha-sandeha-
nirkarartha vistrea vykhy-grantham hakecid iti | paramtmana bhagavata
r-kasyaivrayatva nirdeum haato atra skandhe iti | etena rasa-rja-r-
gaurga-mahprabhor api rayatvam avisavdena pratipannam | san var ity din
r-kena lakani darayati avykta iti ||60-61||

o)0(o

[15-20]

atha sargdn lakaam ha

avykta - gua - kobhn mahatas trivto hama |

73
TATTVA-SANDARBHA

bhta - mtrendriyrthn sambhava sarga ucyate || [bh. pu .


12.7.12]

atha sargdn lakaam ha avykteti | pradhna -gua -kobhn mahn ,


tasmt triguo hakra | tasmd bhta -mtr bhta -skmm indriy
ca , sthla - bhtn ca , tad -upalakita -tad -devatn ca sambhava sarga |
kraa - si sarga ity artha |

purunughtnm ete vsanmaya |


visargo ya samhro bjd bja carcaram || [bh. pu . 12.7.12]

purua paramtm | ete mahad - dnm , jvasya prvakarma -vsan -


pradhno ya samhra | krya -bhta carcara -pri -rpo bjd bjam iva
pravhpanno visarga ucyate | vyai -si -visarga ity artha | anenotir apy ukt |

vttir bhtni bhtn carm acari ca |


kt svena n tatra kmc codanaypi v || [bh. pu . 12.7.13]

car bhtn smnyato cari , ca -krc cari ca , kmd vtti | tatra tu


n svena svabhvena kmc codanaypi v y niyat vttir jvik kt , s
vttir ucyata ity artha |

rakcyutvatreh vivasynuyuge yuge |


tirya - martyarideveu hanyante yais tray -dvia || [bh. pu .
12.7.14]

yair avatrai | anenea - kath | sthna poaa ceti trayam uktam |

manvantara manur dev manu -putr surevar |


ayo vatr ca hare a -vidham ucyate || [bh. pu . 12.7.15]

manv - dy - caraa -kathanena sad -dharma evtra vivakita ity artha | tata ca
prktana - granthenaikrthyam |

rj brahma - prastn vaas traikliko nvaya |


vaynucarita te vtta vaadhar ca ye || [bh. pu . 12.7.16]

te rj ye ca vaa -dhars te vtta vaynucaritam || 15-20|| (62)

sarva-savdin : na vykhytam |

baladeva : uddin sargdn kramea lakani darayitum haathetydi | avykteti trivt-


pada mahatopi vieaa bodhyam | sttvik rjasa caiva tmasa ca tridh mahn [vi.pu. 1.2.34] iti r-
vaiavt | purua paramtm viricntastha iti bodhyam | sphurthni ini ||62||

74
TATTVA-SANDARBHA

gaura-kiora-gosvm: sasthndn lakani vivoti naimittika iti | bhukta-


ia-karma-viia jva anuy, bhogvaia-karma hi anuaya sphurthni itari
||62||

o)0(o

naimittika prktiko nitya tyantiko laya |


sastheti kavibhi prokta caturdhsya svabhvata || [bh. pu .
12.7.17]

asya paramevarasya | svabhvata aktita | tyantika ity anena muktir apy atra
praveit |

hetur jvo sya sargder avidy -karma -kraka |


ya cnuayina prhur avyktam utpare || [bh.pu. 12.7.18]

hetur nimittam | asya vivasya | yato yam avidyay karma -kraka | yam eva hetu
kecic caitanya - prdhnennuayina prhu | apara updhi -
prdhnyenvyktam iti |

vyatireknvayo yasya jgrat -svapna -suuptiu |


mymayeu tad brahma jva -vttiv apraya || [bh. pu . 12.7.19]

r - bdaryaa - samdhi - labdhrtha -virodhd atra ca jva -uddha -svarpam


evrayatvena na vykhyyate kintv ayam evrtha | jgrad -div avasthsu ,
mymayeu my - akti -kalpiteu mahad -di -dravyeu ca | kevala -svarpea
vyatireka parama -skitaynvaya ca yasya tad brahma jvn vttiu udda -
svarpatay sopdhitay ca vartaneu sthitiv apraya | sarvam aty
atikramyraya ity artha | apa ity etat khalu varjane , varjana ctikrame
paryavasyatti |

tad evam apraybhivyakti -dvra -bhta hetu -abda -vyapadiasya jvasya


uddha - svarpa - jnam ha dvbhym |

padrtheu yath dravya tan -mtra rpa -nmasu |


bjdi - pacat tsu hy avasthsu yutyutam ||
virameta yad citta hitv vtti -traya svayam |
yogena v tad - tmna vedehy nivartate || [bh. pu . 12.7.20-21]

rpa - nmtmakeu padrtheu ghadiu yath dravya pthivy-di-yutam


ayuta ca bhavati | krya - di vinpy upalambht | tath tan -mtra uddha
jva - caitanya - mtra vastu garbhdhndi -pacatntsu navasv apy avasthsv
avidyay yuta svatas tv ayutam iti uddham tmnam ittha jtv nirvia sann

75
TATTVA-SANDARBHA

apraynusandhna - yogyo bhavatty ha virameteti | vtti -traya jgrat -


svapna - suupti - rpam | tmna paramtmnam | svaya vsudevder iva
mymayatvnusandhnena devahty-der ivnihitena yogena v | tata
cehys tad - anulana - vyatirikta -cey ||

|| 12.7 || r - sta || uddia sambandha || 15-24||

sarva-savdin : pralaya-lakaam hanaimittika [bh.pu. 12.7.17] iti | e


[pralayn] lakaa dvdae caturthdhyye'nusandheya [bh.pu. 12.4.3-38] | pralayas
tu manvantarnte'pi bhavati | yath r-viu-dharmottare prathama-ke,

vajra uvca
manvantare parike yd dvija jyate |
samavasth mahbhga td vaktumarhasi ||
mrkaeya uvca
manvantare parike dev manvantarevar |
maharlokamathsdya tihanti gatakalma ||
manu ca saha akrea dev ca yadunandana |
brahma-loka prapadyante punar-vtti-durlabham ||
aya ca tath sapta tatra tihanti te sad |
adhikra vin sarve sad paramehina ||
bh-tala sakala vajra toya-rp mahevara |
rmi-ml mahvega sarvam vtya tihati ||
bhr-lokam rita sarva tad nayati ydava |
na vinayanti rjendra virut kula-parvat ||

atra kula-parvat mahendra-malayety-daya |

ea vinayati jagat sthvara jagama ca yat |


naur bhtv tu mah dev tad yadu-kulodbhava ||
dhrayaty atha bjni sarvy evvieata |
karati tu t nva sthnt sthna tu llay ||
karama tu t nva deva-deva jagat-patim |
stuvanti aya sarva divyai karmabhir acyutam ||
ghramnas tad matsyo jala-vegormi-sakule |
ghramn tu t nva nayaty amita-vikrama ||
himdri-ikhare nva baddhv devo jagat-pati |
matsyas tv adyo bhavati te ca tihanti tatrag ||
kta-tulya tad kla tvat praklana smtam |
pa amam atho ynti yath-prva nardhipa |
aya manucaiva sarva kurvanti te tad ||

manvantarnte jagatm avasth


mayerit te yadu-vnda-ntha |
ata para ki tava krtanya
samsatas tad vada bhmi-pla || iti |

eva sarva-manvantareu sahra ity-di-prakaraa r-harivae tadya-ksu ca


spaam eva | ata eva pacama-aha-manvantarnte r-bhgavate'pi pralayo varyate

ckue tv antare prpte prk-sarge kla-vidrute |


ya sasarje praj i sa dako daivacodita || [4.30.49] ity dau ||

76
TATTVA-SANDARBHA

rpa sa jaghe mtsya ckuntara-samplave |


nvyropya mahmayym apd vaivasvata manum || [bh.pu. 1.3.15] ity dau ca |

tath ca bhrata-ttparye r-madhvcrymanvantara-pralaye matsya-rpo vidy-


madn manave deva-deva [3.43] iti | dvdae aunaka-vkye

sa v asmat-kulotpanna kalpe'smin bhrgavottama |


naivdhunpi bhtn saplava ko'pi jyate || [bh.pu. 12.8.3]

ity atra tad-asvkras tu kalpnta-pralaya-viaya eva, yena grastam ida jagad [bh.pu.
12.8.2] ity uktatvt, manvantara-pralaye bhvi-manvdnm api sthite ca | sahe tu
pralayo'nyasmn manvantard vilakaa, trailokyasyaiva majjant | tath came r-
matsya-devenoktam

triloky lyamny savartmbhasi vai tad |


upasthsyati nau kcid vil tv mayerit || [bh.pu. 8.24.33] iti |

etad apekayaiva tatra ukenpi yo'sv asmin mah-kalpe [bh.pu. 8.24.11] ity uktam |
kalpa-abdasya pralaya-mtra-vcitvt | mahac-chabdasya manvantarntara-
pralaypekatvt, samvartta pralaya kalpa kaya kalpnta ity api ity amara | atas
trailokya-majjana-hetor eva dainandina-pralayavad brahmpi tad satya-yuga-samna-kle
pralaye r-nryaa-nbhi-kamale virmyati | yata eva tatra viramaa-smyt, yvad
brhm ni [bh.pu. 8.24.37] iti ni-abda prayukta | tatra ca trailokya-majjane'pi
kecid devsurdnm asampta-bhogn sthitis t nvam lambyaiva | yad ukta r-
matsya-devenaiva satyavrata prati

tva tvad oadh sarv bjny uccvacni ca |


saptaribhi parivta sarva-sattvopabhita || [bh.pu. 8.24.34] iti |

tasmt siddhe manvantara-pralaye, tasypi naimittikatvc catuaynatiriktatvam | anyo'py


akasmt pralaya ryate yath svyambhuva-manvantara-sy-rambhe, yath saha-
manvantara-madhye prcetasa-daka-dauhitra-hirayka-vadhe | ubhayor aikyena
kathana tu ttye ll-sjtyenaiva jeyam | yath pdma-brhma-kalpayo kvacit kvacit
skaryam, tadvat | tasmtnirodho'synuayanam tmana saha aktibhi [bh.pu.
2.10.6] ity etal-lakaam apy upalakaam eva nitya-pralaye'pi tad-avypte ||15-24|| (63)

baladeva : prvokty daa-lakay muktir eka-lakaam | asy tu caturvidhn sasthym


tyantika-laya-abdit muktir nteti | ya cnuayinam iti bhukta-ia-karma-viio jvonuayty
ucyate | rpeti mrty sajay copetev ity artha | krya-dim iti ghadibhya pthag api pthvyde
prpter ity artha | aprayeti vara-dhyna-yogyo bhavatty artha | svayam iti vmadeva khalu
garbhasya eva paramtmna bubudhe, yogena devahtty artha ||63||

rdhmohana-gosvm : bdaryaeti | tat-samdhi-labdha-brahma-jva-bhedena


virodhd ity artha | jgrad-diu jva-vttiu my-mayeu dehdiu jva-
svarpasyopdhy-uphitasyopdhi-vyatirekosti, tena tadnmabhimniteti | uddha-jvopi
lokotra ttparya-viayo bhavitum arhati, tathpi tasya brahmatva na ghaate | prg-ukta-
samdhi-labdhrtha-virodht suupte niruktnvaysattvc ca na jva-paratay vykhyyate
iti bhva | kevala-sva-svarpea nirupdhy-aena vyatireka iti | tena brahmaas
turyatva parama-skitay uddha-jvasya skd-darana-akty-udbodhakataynvaya
ceti | ivam advaita caturtha manyante [npu. 4.2] iti rute, turya triu santatam iti
smte ca | ekdat jvolpa-aktir alpaja ity di ruty jvasya svata-siddha-
jnbhvt, buddhe codayit ya ca cid-tm puruo vir iti gyatry-artha-vivaraa-
yjavalkya-vacant | ko hy evnyt ka pryt yad ea ka nando na syt, ea hy
evnandayati jvn iti rmnuja-bhya-dhta-rute ca | jvasya muktat-day da-

77
TATTVA-SANDARBHA

trayttatvepi na tadn d-traynvaya iti tad-vyvtti | rpa-nmtmakeu rpa-


nma-yukteu pacat maraam, dravyasya pthivyde |

gaura-kiora-gosvm:
r-gauroro-vilsin dev viu-priybhidh |
anujo ydavnanda tasy jeya subhaktimn ||
tad-vaa-sambhta rmat-kujallo mahmati |
aha tasya suto jyeho gaura-kiora-sajaka ||
k viracit hy e nmn svara-lat may |
vaiava-paritortha sandarbhrtha-prabodhin ||
rmad-gaurga-candrasya viu-priynvitasya ca |
tad-bhakta-jana-varg kpta pratm it ||
graha-ara-guru-bhpe akbde kumbhage ravau |
may prakit k sandarbhea samyut ||
vme viu-priy yasya savye lakmpriy sat |
sammukhe ydavcrya pacc ca sevak sthit ||
caraa araa tasya ytu svara-lat mama |
vijayate sad caiva gauracandro mahprabhu ||

iti r-gaurakiora-gosvmi-vednta-trtha-viracit tattva-sandarbha-k svara-lat


sampt ||

iti r - kali - yuga - pvana - sva -bhajana -vibhjana -prayojanvatra -r -r -


bhagavat - ka - caitanya - deva -caranucara -viva -vaiava -rja -sabhjana -
bhjana - r - rpa - santannusana -bhrat -garbhe r -bhgavata -sandarbhe
tattva - sandarbho nma prathama sandarbha ||

baladeva : iti kalti kali-yuga-pvana yat sva-bhajana tasya vibhajana vistaraa prayojana yasya
tdovatra prdurbhvo yasya, tasya r-bhagavat-ka-caitanya-devasya caraayor anucarau,
vivasmin ye vaiava-rjs te sabhsu yat sa-bhjana sat-kras tasya bhjane ptre ca yau r-
rpa-santanau tayor anusana-bhratya upadea-vkyni garbhe madhye yasya tasmin ||

ippa tattva-sandarbhe vidy-bhaa-nirmit |


r-jva-pha-sapkt sadbhir e viodhyatm ||

iti rmad-baladeva-vidy-bhaa-viracit tattva-sandarbha-ippa sampt ||

78

You might also like