Professional Documents
Culture Documents
Sat-Sandarbha - 1 - Tattva Sandarbha - Jiva Gosvamin
Sat-Sandarbha - 1 - Tattva Sandarbha - Jiva Gosvamin
r-bhgavata-sandarbhe prathama
tattva - sandarbha
(ed.) Sitanath Goswami, Jadavpur University, 1967. (only mula and Baladeva)
(ed.) Haridas Shastri. Vrindavan, 1983. (mula and all commentaries)
(ed.) Kanailal Adhikari. (Mayapur: Gopinath Gaudiya Math, 1998) (mula, Baladeva and Sarva-samvadini).
Puridas edition of 1953 for Sarva-samvadini. [This edition has been used by 2 and 3 above.]
Another edition of Sarva-samvadini, (ed.) Rasikamohan Sarma Vidyabhusana (Bangiya Sahitya Parisat, 1327=1921
CE).
The numbering has been adjusted slightly. The old numbering system has been kept, but the following should be noted. The
Tattva-sandarbha differs from the other five sandarbhas in that it is divided into two sectionsthe Pramana-prakaranam and the
Prameya-prakaranam. The first section establishes the authority of the Bhagavatam as a source of revealed knowledge or shabda.
The second enters into the content of the Bhagavata-sandarbha. Thus the numbering system followed throughout the rest of the
Bhagavata-sandarbha only begins with the Prameya-prakaranam, with each section corresponding to the main Bhagavata verse
under discussion. This is apparently what Puridas followed in the numbering in his Sarva-samvadini edition. Baladeva is the
apparent source of the current numbering system, which he himself announces at the end of the commentary to the first verse.
In order to facilitate the recognition of the different commentaries, the following color-code has been used:
Jivas original text is in bold black. I have used the same colors here as in other editions of the Sandarbhasviolet
for the main verse under discussion, blue for other quoted material. To further complicate matters, I have used
green to indicate quoted commentaries by other authors, usually Sridhar Swami. These are all in bold. (The great
advantage of this electronic format is that you, the reader, are free to change anything you like!)
Sarva-samvadini is in green.
Baladeva Vidyabhushana in violet.
Radha Mohan Goswami in brown.
1
TATTVA-SANDARBHA
2
TATTVA-SANDARBHA
a-sandarbha-nmaka-
r-bhgavata-sandarbhe prathama
tattva - sandarbha
o)0(o
r-ko jayati |
atha magalcaraam1
[1]
1
atra iro-vkya kasmicit hasta-lipy na labhyate | tad eva prakaraa-labdham iti
sampdakennena sayojitam. asya sandarbhasya tisro vibhgmagalcaraa,
prama-prakaraa, prmeya-prakaraa ca |
3
TATTVA-SANDARBHA
2
atra kaicit caturyugvasth likhyate | tat tu na mama prakita-viu-dharmottara-
saskarae na kutrpi labdham |
3
samhut bhmaka-kanyay ye
riya savarena bubhayaim |
gndharva-vtty miat sva-bhga
jahre pada mrdhni dadhat supara ||
4
prasidde iti pha.
4
TATTVA-SANDARBHA
myvda-mahndhakra-paal-sat-pupavantau sad
tau r-rpa-santanau viracitcaryau suvaryau stuma ||
ya skhya-pakena kutarka-pun
vivarta-gartena ca lupta-ddhitim |
uddha vyadhd vk-sudhay mahevara
ka sa jva prabhur astu no gati ||
ak prvkatotrnye ippan-krama-bodhak |
dvi-bindavas te vijey viaykras tv abindava ||
rdh-mohana-gosvm :
caitanya paramnandam advaita dvaita-kraam |
r-ka rdhay srdha praammi jagad-gatim ||
5
ak ity dau bodhy ity-antam aa kni-lla-paitasya saskarae nsti.
5
TATTVA-SANDARBHA
gaura-kiora-gosvm :
yo ghti cira sevm tma-prti-prad dhruvm |
suhu-sampdit sdhv sva-bhry-bhrt-vaajai ||
viu-priy-hdisthosau r-gaurgo mahprabhu |
my-mugdhn jann ptu prema-bhakti-pradnata ||
r-ka paramnando rdhayligita sad |
vidadhtu para kema tat-pdbja-riyya ca ||
natv viu-priy-ntha nmn svara-lat may |
vivti kriyate uddh sandarbhrtha-prabodhin ||
yena saracita mla sa r-jvo daynidhi |
akti sacrayatv asmin vivte parilekhane ||
kuto v ntana vastu vayam utprekitu kam |
vaco vinysa-vaicitrya-mtram atra vicryatm ||
r-gaurga-caraa-kamala-makaranda-madhupa-r-ka-caitanya-vaiava-
sampradycrya-cmai r-jva-gosvmi-pda cikritasya a-sandarbhpara-
nma-r-bhgavata-sandarbha-siddhnta-granthasya nirvighna-parisampty-artha
nirvighna-parisampti-kmo magalam cared ity avigta-icrnumita-ruty-dau
tattva-sandarbha-grantha-prrambhe kali-kalmacchann veda-bodhitopsya-nirghaa-
vyjena magalam caratiketi |
6
TATTVA-SANDARBHA
atha knty ya aka sa deva ka, yam aha bhajni ? iti sandehe sajte savdin-
preraena siddhntam ha nanda-pdatvi knty yoko gauras ta kalau
sumedhaso yajanti | adhunsya tvi akasya kali-yugyocitopsya-devasya gauratva
sakala-veda-sra-bhta-rmad-bhgavata-padya-savdena sdhayati | gauratva csya
idam atrkta tarhi pta-padasya kutra sagati ? kasmin yuge vsya r-bhagavata
hare pta-varatvam ? iti prpte brmamahbhrate dna-dharmokta-sahasra-nma-
stotre
iti yad ukta tad-vacanena saha ka-varam iti lokasyeka-vkyat ktv bhgavata-
padya-savdena satya-tret-dvpara-yugocitvatra-vibhga-nirdea jtv
parienumna-prama-balena kalau avatrasya r-bhagavata ptatva siddham | na
ca san iti bhta-kla-nirdeena krama-prpty ptopi dvpara-yugvatra iti vcyam |
nn-tantra-vidhnena kalv api tath u iti pthag-nirdet | yugvatra-kathana-
prasage dvpare bhagavata ptatva na rutam |
tvika iti padasya pta-vara gaura-vara veti artha vihya ka-rpo artha-
kalpan na yukt prakya-kvatrasya dvparntar-bhvitvena prasiddhe | ata hu
nanda-pdkalau ya knty aka, gaura, sumedhasa ta yajanti | kalau
7
TATTVA-SANDARBHA
o)0(o
[2]
8
TATTVA-SANDARBHA
9
TATTVA-SANDARBHA
tatraiva puna
kriymsmaga smo nirva bheaja bhiak |
sannysa-kc chama nto nih-nti-paryaa || iti |
tath ca rmad-bhgavate
san vars trayo hy asya ghatonuyuga tanu |
uklo raktas tath pta idn kat gata || [bh.pu. 10.8.13] iti |
10
TATTVA-SANDARBHA
strntare ca
kale prathama-sandhyy gaurgoha mah-tale |
bhgrath-tae ramye bhaviymi ac-suta ||
aham eva kalau vipra nitya pracchanna-vigraha |
bhagavad-bhakta-rpea lokn rakmi sarvath ||
aha pro bhaviymi yuga-sandhau vieata |
gag-tre navadvpe vram eka ac-suta || iti |
api tu viva-sra-tantre
gagy dakie bhge navadvpe manorame |
phlguny pauramsy vai niy gaura-vigraha || iti |
tatraiva hi
kalau purandart acy gaura-rpo vibhu smta |
mahprabhur iti khyta sarva-lokaika-pvana || iti ca |
11
TATTVA-SANDARBHA
tv la-rpa-caritai parama-prakai
sattvena sttvikatay prabalai ca strai |
prakhyta-daiva-paramrtha-vid matai ca
naivsura-praktaya prabhavanti boddhum || [stotra-ratna 12] iti |
o)0(o
12
TATTVA-SANDARBHA
[3]
rdh-mohana-gosvm : na vykhytam |
o)0(o
[4]
rdh-mohana-gosvm : na vykhytam |
13
TATTVA-SANDARBHA
o)0(o
[5]
sarva-savdin : na vykhytam |
rdh-mohana-gosvm : na vykhytam |
o)0(o
[6]
ya r - ka - padmbhoja - bhajanaikbhilavn |
tenaiva dyatm etad anyasmai apatho rpita ||6||
rdh-mohana-gosvm : na vykhytam |
o)0(o
[7]
14
TATTVA-SANDARBHA
baladeva : atheti ghasya praka ca srokti resh tath | nnrthavattva vedyatva sandarbha
kathyate budhai | ity abhiyuktokta-laksaa sandarbha lekhitu vami vchmi | r-bhgavata
sandbhyate grathyatetreti | hala ca [p. 3.3.21] ity adhikarae gha ||7||
rdh-mohana-gosvm : na vykhytam |
o)0(o
[8]
yasya brahmeti saj kvacid api nigame yti cin -mtra -sattpy
ao yasyakai svair vibhavati vaayann eva my pum ca |
eka yasyaiva rpa vilasati parama -vyomni nryakhya
sa r - ko vidhatt svayam iha bhagavn prema tat -pda -bhjm ||8||
15
TATTVA-SANDARBHA
rdh-mohana-gosvm :
vadanti tat tattva-vidas tattva yaj jnam advayam |
brahmeti paramtmeti bhagavn iti abdyate || [bh.pu. 1.2.11]
6
kare na labdham.
16
TATTVA-SANDARBHA
o)0(o
atha prama-prakaraam7
[9]
abdasya tu tad-upamardakam, yath sarpa-dae tvayi via nsti iti mantra ity dau |
tena [abdena] pratipdite pratyakvirodhitvam, yath sauvara bhasita snigdha ity
dau | tasyaiva tu sdhakatamatvam, yath [kvacin nara-dehe] graha-cetdv iti | sarva-
pratyaka-siddha yat tat satyam ity ea paka sarvasyaikatra milansambhavt
parhata | atha bahn pratyaka-siddhm ity eopi kvacid dee paurueya-stre v
kasypi vastunonyath-jna-darant parhata |
7
atra iro-vkya kasmicit hasta-lipy na labhyate | tad eva prakaraa-labdham iti
sampdakennena sayojitam.
17
TATTVA-SANDARBHA
baladeva : athaivam iti | scitn vyajitn caturm ity artha | r-ka ca granthasya viaya |
tad-vcya-vcaka-lakaa ca sambandha | tad-bhajana tac-chravaa-krtandi-tal-lakaa yad-
vidheya tat-saparyy yad abhidheya tac ca | tat-prema-lakaa prayojana ca pururthas tad-
khynm | eka-vcya-vcakatava paryyatvam | samna paryyosyeti saparyya | samnrthaka-
saha-abdena samsd asvapada-vigraho bahu-vrhi | vopasarjanasya [p. 6.3.82] iti strt sahasya
sdea |
saha-abdas tu skalpa-yaugapadya-samddhiu |
sdye vidyamne ca sambandhe ca saha smtam || iti rdhara |
18
TATTVA-SANDARBHA
vipralips | yayiye sva-jtopy artho na prakyate | indriyam ndya karapaavam | yena datta-
manaspi yathvat vastu na paricyate | ete pramt-jva-do | parmeu sacaranti | teu bhramdi-
traya pratyake, tan-mlakenumne ca | vipralips tu abda iti bodhyam | pratyakdny aau bhavanti
pramni | tatrrtha-sannika cakurdndriya pratyakam | anumiti-karaam anumna [tarka-
sagraha] agnydi-jnam anumiti, tat-karaa dhmdi-jnam | pta-vkya abda [ibid.] | upamiti-
karaam upamna [ibid.] go-sado gavaya ity dau | sajsaji-sambandha-jnam upamiti [ibid.] tat-
karaa sdya-jnam |
o)0(o
[10]
19
TATTVA-SANDARBHA
atra svyavahrikam iti srvatrikam eva vyavahrikam iti jeyam | kvacid upamardasya
[arvcna-jnasya] daritatvd eva stratva-vyavahra | dyate cnyatrasrydi-
maalasya skmatasy pratyakktir apy anumna-abdbhy bdhit bhavatti
drastha-vastunas tdatay [sthlasya skmatay] datvc chstra-prasiddhatvc ca
| tad eva sthite r-vaiavs tv eva vadanti | vedasya na prkta-pratyakdivad
avidyvad viaya-mtratvena yvad evvidy tvad eva tad-vyavahra | sati vyavahre
prmya ceti mantavyam | apaurueyatvn nityatvt, sarva-mukty-eka-klbhvena
[sarve jvanmuktn yvat sadyo-videha-mukti prapace avasthne] tad-adhikri
satatstitvt, paramevara-prasdena paramevaravad evvidyttn cic-chakty-eka-
vibhavnm tmrm pradnm api brahmnandoparicaya-bhakti-paramnandena
smdi-pryader darayiyamatvt, rmat-paramevarasya sva-veda-marydm
avalambyaiva muhu sy-di-pravartakatvc ca | ye tu purua-jna-kalpitam eva
veddika sarva dvaitam, tem apaurueyatvbhvt tata eva bhramdi-sambhavt
svapna-pralpavad-vyavahra-siddhv api prmya nopapdyata iti tan-matam avaidika-
viea iti |
20
TATTVA-SANDARBHA
smti ca
andi nidhana chur akara param eva ca |
dau veda-may divy yata sarv pravttaya ||
nmadheyni y ca vedeu saya |
veda-abdebhya evdau nirmame sa maevara || [ma.bh. 12.217.49]
eva mukhynm e sadoatvt tad upajvinm upamndn tathtva susiddham eva | ki cpta-
vkya laukikrtha-grahe pramam eva, yath himdrau himam ity dau | tad-ubhaya-nirapeka ca tat
daamas tvam asi ity dau | tad-ubhaygamye sdhakatama ca tat | grah riu sacre yath | ki
cpta-vkyennughta tad-ubhaya prampakam | da-cara-my-muakena pus satyepy
avivaste tasyaiveda muam iti nabhovynughta pratyaka yath | are trt panth msminn
agni sambhvayata, vy nirvotra sa da kintv amumin dhmodgrii girau sosti ity
ptavkyennughtam anumna ca yatheti | tad eva pratyaknumna-abd pramnty ha
manu
9
akarasya rrake 1.3.28 draavyam.
21
TATTVA-SANDARBHA
o)0(o
[11]
22
TATTVA-SANDARBHA
advaita-vdibhi coktam
yat tv game kvacit tarkea bodhan dyate, tat tatraiva obhanam, gama-rpatvt,
bodhana-saukaryrtha-mtroddia-tarkatvt | yadi ca yat tarkea sidhyati, tad eva veda-
vacana pramam iti syt, tad tarka evstm, ki vedeneti vaidikam any api te bhy
evety ayam abhiprya sarvatra | ata eva te glatvam eva gatir ity ukta bhrate
[ma.bh.11 12.180.47-49] |
yat tu rotavyo mantavya [b..u. 2.4.5] ity diu manana nma tarko'gkta, tatraivam
ukta yath krma-pure
athaiva sarve veda-vakyn prmya eva sthite kecid evam hu, krya evrthe
vedasya prmyam, na siddhe tatraiva [kriynvita-vede] akti-ttparyayor avadhritatvt |
tatra aktir yathuttama-vddhena madhyama-vddham uddiya gmnaya [s.da. 2.7]
ity ukte ta gavnayana-pravttam upalabhya blo'sya vacasa ssndimat-pinayanam
artha iti pratipadyate | anantara g craya, avam naya ity dv vpodvpbhy
[gocranaybhym] go-abdasya ssndimn artha, nayana-abdasya ca haraam
artha iti saketam avadhrayati | tata prathamata eva krynvita eva pravttes tatraiva
akti-graha | tath ca ttparyam api tatraiva bhavet |
23
TATTVA-SANDARBHA
tad eva sarvasminn api vedtmake abde svrtha prati prmyam upalabdhe, sa katham
artha prasta ? iti vivriyatetatra varnm u vinitvn nrtha janayitu akti
sambhavati | tata ca prva-prvkara-janya-saskravad antykarasyaivrtha-
pratyyakatva manyante | te ca saskr krya-mtra-pratyyit, apratyakatvt |
saskra-kryasya smaraasya krama-vartitvt samudya-pratyaybhvn nntya-
varasypy artha-pratyyakatvam ity abhipretypare tu sphoam eva tat-pratyyakam hu
sa ca varnm anekatvenaika-pratyaynupapatter ekaika-vara-pratyayhita-saskra-
bje'ntya-vara-pratyaya-janita-paripke pratyayiny eka-pratyaya-viayatay jhaiti
pratyavabhsate | [bra.s. 1.3.28, .bh.]
yathhu
abhidheyvin-bhta-pravttir lakaeyate |
lakyama-guair yogd vtter i tu gauat || [ta.v. 1.4.22] iti |
24
TATTVA-SANDARBHA
iha laka ca rhi prayojana vpekyaiva bhavati | dye yath kaliga shasika
| ante yath gagy ghoa [ghoa-nivsa] | atra taasya talatva-pvanatvder
bodhana prayojanam | gauy tu prayojanam evpekyam | yath gaur vhka,
ajatvdy-atiayabodhanam atra prayojanam | yogas tu etat trividha-vtti-pratipdita-
padrthayo prakti-pratyayrthayor yogena | yath pakajam, aupagava, pcaka |
yatra tu vkyntareaiva virodha syt tatra balbalatva vivecanyam | tac ca (1) stra-
gatam, (2) vacana-gata ca | (1) prva [stra-gata] yath, ruti-smti-virodhe tu rutir
eva balyas ity di | uttara ca [vacana-gata ca] yath, ruti-liga-vkya-prakaraa-
sthna-samkhyn samavye pra-daurbalyam artha-viprakart [p.m.s. 3.3.14] ity
adi | niruktni caitni
25
TATTVA-SANDARBHA
tad eva vedo nmlaukika abdas tasya parama pratipadya yat tad alaukikatvd
acintyam eva bhaviyati | tasmis tv anveavye tad-upakramdibhi sarvem apy upari
yad upapadyate, tad evopsyam iti ||11||
baladeva : nanu koyam graho veda evsmka pramam iti cet tatrhatac cnumatam i ti | r-
vysdyair iti ea | tad-vyny ha tarketydni sdhya-sdhanayor apty antni | tarketi brahma-stra-
khaa | tasyrthaparamrtha-nirayas tarkea na bhavati purua-buddhi-vaividhyena tasya naa-
pratihatvt | evam ha ruti nai tarkea matir paney proktnyenaiva sujnya preha [ka.u. 1.2.9] iti
| vypyropea vypakropas tarka [sthitarka-sagraha], yady aya nirvahni syt tad nirdhma syt ity
eva rpa | sa ca vypti-ak nirasyann anumnga bhaved atas tarkenumna grhyam iti |
acinty ity udyama-parvai dam | streti brahma-stram | na ity kyam | upsyo harir
anumnenopaniad v vedya iti sandehe mantavya [b..u. 4.5.6] iti ruter anumnena sa vedya iti prpte
nnumnena vedyo hari | kuta ? stram upaniad yonir vedana-hetur yasya tattvt | aupaniada
purua pcchmi [b..u. 3.9.26] ity dy hi ruti | rutes tu iti brahma-stra [2.1.17] | na ity anuvartate |
brahmai loka-d ramdayo do na syu | kuta | sokmayata bahu sy prajyeya [tai.u. 2.6.1] iti
sakalpa-mtrea nikhila-si-ravat | nanu rutir bdhita katha bryd iti cet tatrha abdeti |
avicintyrthasya abdaika-pramakatvt | da caitan mai-mantrdau | pit-deva ity uddhavoktir
ekdae | he vara, tava veda pitrdn reya reha caku | kvety ha anupalabdhertha ity di |
tath ca veda evsmka pramam iti mad-vkya sarva-sammatim iti nprva mayoktam ||11||
pit-deva iti tava veda-cakur iti samanvaya | caku jpakam | reya uttamam |
anupalabdhe pratyakdy-agocare | arthe tvat-svarpa-gua-lldi-rpe | sdhya
premdi-rpa-phalam, sdhana tat-sdhanam, tayor apty artha | rman-madhva-
bhye tv eva vykhyrutes tu abda-mlatvd iti | na cevara-pake aya virodha |
yosau viruddhoviruddhonurgavn indronindra pravttir apravtti sa para paramtm
iti paigy-di-ruter eva abda-mlatvc ca na virodha |
26
TATTVA-SANDARBHA
o)0(o
[12]
27
TATTVA-SANDARBHA
nanu, yadi veda - abda puram itihsa copdatte, tarhi puram anyad 13
anveayam ? yadi tu na , na tarhtihsa -purayor abhedo vedena ? ucyate
viiaikrtha - pratipdaka -pada -kadambasypaurueyatvd abhede pi svara -
krama-bhedd bheda - nirdeo py upapadyate | g -dibhi samam anayor
apaurueyatvenbhedo mdhyandina -rutv eva vyajyate eva v are sya mahato
bhtasya nivasitam etad yad g -vedo yajur -veda sma -vedo tharvgirasa
itihsa pura [ b . . u . 2.4.10] ity din ||12||
13
anyavad iti kvacit pahyate.
28
TATTVA-SANDARBHA
tath
vispaam adruta nta spakara-pada tath |
kala-svara-samyukta rasa-bhva-samanvitam |
budhyamna sad hy artha granthrtha ktsnao npa |
brhmadiu sarveu granthrtha crpayen npa |
ya eva vcayed vidvn sa vipro vysa ucyate ||
tath
sapta-svara-samyukta kle kle vimpate |
pradarayan rasn sarvn vcayed vcako npa || iti |
tithi-tattva-naiyataklika-kalpa-taru-dhta-bhaviyat-purdi-vacannusredhyayana-
viayateti vied iti bhva |
29
TATTVA-SANDARBHA
o)0(o
[13]
atra ata - koi - sakhy brahma -loke prasiddheti tathoktam | ttya - skandhe ca
g - yaju - smtharvkhyn vedn prvdibhir mukhai [bh.pu. 3.12.37] ity di -
prakarae ,
30
TATTVA-SANDARBHA
sarva-savdin : na vykhytam |
baladeva : puretydau vedn purn cvirbhva ukta | sasje virbhvaymsa | samneti yaja-
datta-pacamn viprn mantrayasva itivat | kram iti kena vysenoktam ity artha | ata eveti
pacama-vedatva-ravad evety artha | caturm evntargate | tev eva yat pur-vtta yac ca paca-
lakaam khynam | te eva tad-bhte grhye | na tu ye vysa-kta-tattvena bhuvi khyte drm api
ravye iti karmahair yat kalpita tan nirastam ity artha ||13||
31
TATTVA-SANDARBHA
o)0(o
[14]
atra tu yac chia tu yajur vede ity uktatvt tasybhidheya -bhga caturlakas tv
atra martya - loke sakepea sra -sagrahea niveita | na tu racanntarea ||14||
sarva-savdin : na vykhytam |
baladeva : pacamatve kraa ceti | g-dibhi caturbhi cturhotra caturbhir tvibhir nispdya karma
bhavati itihsdibhy tan na bhavatti tad-bhgasya pacamatvam ity artha | khynai paca-lakaai
purni | upkhynai purvttai | gthbhi chando-vieai ca | sahit bhrata-rp cakre| t ca yac
32
TATTVA-SANDARBHA
chia tu yajur veda tad-rp ity artha | brahmeti | brahma-yaje veddhyayanemm itihsdn
viniyogo dyate | sopi viniyogas tem avedatve na sambhavati | ktvvirbhvya | sakalaymi sakipmi |
abhidheya-bhga sra ||14||
vyakta prathama-skandhe
sa sahit bhgavat ktvnukramya ctma-jam |
ukam adhypaym sa nivtti-nirata muni || [bh.pu. 1.7.8] iti |
33
TATTVA-SANDARBHA
o)0(o
[15]
34
TATTVA-SANDARBHA
baladeva : vyasteti | vyast vibhakt ved yena tatay veda-vysa smta | skndam ity di | skandena
prokta na tu ktam iti vakt-hetuk sknddi-saj | kahendhta khakam ity di sajvat | kahn
veda khaka | gotra-varad vu [p. 4.3.126], carad dharmmnyayor iti vaktavyam iti stra-
vrtikbhym | tata ca kahendhtam iti suhktam | anyath janatvennityatpatti | nuprv krama |
brhyam ity dikaramanirma-hetuk v s s sajety ` artha | brhmydikramea pura-bhgo bodhya |
tathpi stdnm iti | itihsder vedatvepi tatra drdhikra str-dra-dvija-bandhnm ity di-
vkya-bald bodhya | bhrata-vyapadeeneti | durha-bhgasya vykhynt, chinna-bhgrtha-prac
capure ved pratihit naicalyena sthit ity artha | ki ceti | vedrtha-dpakn mnavydn
madhye yadyaptihsa-purayo smtitvenbhyupagamas tathpi vysayevarasya tad-virbhvakatvt
tad-utkara ity artha | tatra prama dvaipyanenety di ||15||
35
TATTVA-SANDARBHA
k ca
bhgavata-vykhyne labdha-prasaga mahatm dara-ptram tmna lghate dvbhym |
aho ity caryam | ha iti hare | vayam iti bahu-vacana lghym | pratiloma-j apy adya janma-
bhta sa-phala-janmna sma jt | vddhnm anuvtty darea | jna-vddha ukas tasya
sevayeti v | yato dukulatva tan-nimittam dhi ca mana-p mahattamnm abhidhna-
yogo yogo laukikopi sabhaa-lakaa sabandho vidhunoty apanayati |
36
TATTVA-SANDARBHA
ity atra moknukti | prg-vacane reyase ity anena mokasya pradhnatay svtantrea
kathant | eva ca str-drdn tantrokta-mantra-pjdin labdha-bhagavad-bhv
sasra tarantti scanya dr purdhikre dntam haka-nmavad iti |
ka-nmno vedopari-bhgatvepi tat-krtandau prama-van nara-mtrdhikra |
tat-krtandin nara-mtrasya sasra-taraam, tath purdau prama
+++
gaura-kiora-gosvm :
o)0(o
[16]
sknde
vysa - citta - sthitkd avacchinnni knicit |
anye vyavaharanty etny urktya ghd iva || iti |
37
TATTVA-SANDARBHA
sknda eva
veda - abdentra purdi -dvayam api ghyate | tad evam itihsa -pura -vicra
eva reyn iti siddham | tatrpi purasyaiva garim dyate | ukta hi nradye
sarva-savdin : na vykhytam |
o)0(o
[17]
38
TATTVA-SANDARBHA
atrgnes tat - tad - aganu pratipdyasya tat -tad -yajasyety artha | ivasya ceti
cakrch chivy ca | sakreu sattva -rajas -tamomayeu kalpeu bahuu |
sarasvaty nnvytmaka -tad -upalakity nndevaty ity artha | pit
karma pitloka [ b . . u . 1.5.16] iti | rutes tat prpaka - karmam ity artha ||17||
sarva-savdin : na vykhytam |
baladeva : vedavad iti | purrtho vedavat sarva-sammata ity artha | nanu paitai ktd veda-
bhyt tad-artho grhya iti cet tatrha bibhetti | akte bhye siddhe ki tena ktrimeeti bhva | atheti
asndigdhrthatay purnm eva prmye pramkaraatva ity artha | arvcnai kdra-buddhibhir iti |
yasya vibhtayopdya sa harir eva sarva-reha iti tadaikrthyam
o)0(o
[18]
tad eva sati tat - tat -kalpa -kathmayatvenaiva mtsya eva prasiddhn tat -tat -
purn vyavasth jpit | tratamya tu katha syt yenetara -niraya kriyeta
| sattvdi - tratamyenaiveti cet , sattvt sajyate jna [ gt 14.17] iti sattva yad
brahma - daranam i ti ca nyyt sttvikam eva purdika paramrtha -jnya
prablama ity ytam | tathpi paramrthe pi nn -bhagy vipratipadyamnn
samdhnya ki syt | yadi sarvasypi vedasya purasya crtha -nirayya
tenaiva r - bhagavat vysena brahma - stra kta tad - avalokanenaiva
sarvo rtho niraye ity ucyate | tarhi nnya -strakra -muny -anugatair manyeta | ki
ctyanta - ghrthnm alpkar tat -strm anyrthatva kacid cakta
| tata katarad ivtra samdhnam | tad eva samdheya yady ekatamam eva
14
Alternative reading: veda rmyae puye bhrate bharatarabha | dv cnte ca madhye ca hari
sarvatra gyate ||
39
TATTVA-SANDARBHA
o)0(o
[19]
atra gyatr - abdena tat -scaka -tad -avyabhicri -dhmahi -pada -savalita -tad -
artham eveyate | sarve mantrm dirpys tasy skt -
kathannarhatvt | tad -arthat ca janmdy asya yata [bh.pu. 1.1.1], tena
brahma hd iti sarva - lokrayatva -buddhi -vtti -prerakatvdi -smyt | dharma -
vistara ity atra dharma - abda parama -dharma -para | dharma projjhita -
kaitavo tra parama [bh.pu. 1.1.2] ity atraiva pratipditatvt | sa ca bhagavad -
dhyndi - lakaa eveti purastd vyaktbhaviyati ||19||
sarva-savdin : na vykhytam |
baladeva : rbhgavata stauti yat khalv ity di | aparitueneti | pura-jte brahma-stre ca bhagavat-
pramaivarya-mdhuryayo sandigdhatay ghatay coktes tatra tatra cparitoa | r-bhgavate tu
tayos tad-vilakaatayoktes tatra paritoa iti bodhyam | tad-arthat gyatry-arthat | sa ca bhagavad-
dhyndi-lakaa iti | viuddha-bhakti-mrga-bodhaka ity artha ||19||
o)0(o
40
TATTVA-SANDARBHA
[20]
tatraivnyatra
41
TATTVA-SANDARBHA
baladeva : grantha ity dau hayagrvdi-abdayor bhrnti nirkurvan vycae | atra hayagrvety din |
etac chrutveti | dadhya dadhci | pravargyam iti pra-vidym | nanu pdmdni sttvikni paca santi | tair
astu vicra iti cet tatrha rmad iti | etasya parama-sttvikatve pdmdi-vacanny udharati pura tvam
ity din | kula-vndeti tat-kartka-ravaa-mahimn tat-kulasya ca hari-pada-lbha ity artha ||20||
o)0(o
[21]
grue ca
pra so yam atiaya |
artho ya brahma - str bhratrtha -viniraya ||
gyatr - bhya - rpo sau vedrtha -paribhita |
purn sma -rpa skd -bhagavatodita ||
dvdaa - skandha - yukto ya atavic -cheda -sayuta |
grantho daa - shasra rmad -bhgavatbhidha || iti |
brahma - strm arthas tem aktrima -bhya -bhta ity artha | prva
skmatvena manasy virbhta tad eva sakipya stratvena puna prakaita
pacd vistratvena skc -chr -bhgavatam iti | tasmt tad -bhya -bhte
svata - siddhe tasmin satyarvacnam anyad anye sva -sva -kapola -kalpita
tad - anugatam evdarayam iti gamyate |
bhratrtha - viniraya
42
TATTVA-SANDARBHA
sarva-savdin : na vykhytam |
o)0(o
[22]
tath ca ttye
munir vivakur bhagavad -gun
sakhpi te bhratam ha ka |
yasmin n grmya - sukhnuvdair
matir ght nu hare kathym || [bh.pu. 3.5.12] iti |
43
TATTVA-SANDARBHA
atrha brahmeti ndevo devam arcayet iti nyyena yogyatvya svasya tkktva -
bhvan darit | dhyyemeti aha tvat dhyyeya sarve ca vaya dhyyemety
artha | tad etan - mate tu mantre pi bharga -abdo yam adanata eva syt | sup
suluk ity [ p . 7.1.39] din chndasa - strea tu dvityaikavacanasyma su -
bhvo jeya |
44
TATTVA-SANDARBHA
45
TATTVA-SANDARBHA
sarva-savdin : na vykhytam |
baladeva : nanu r-bhgavatasya bhratrtha-niryakatva katha prattam iti cet tatrha tath ttya
iti | munir iti maitreya prati vidurokti | te maitreyasya guru-putratvt sakh ko vysa | grmy
ghidharmakartavyatdi-laka vyvahrik mika-vila-gdhra-gomyu-dntopet ca kath | tat-
tat-svrtha-kautuka-kath-ravaya bhrata-sadasi samgatn n r-gtdi-ravaena harau
matir ght syd iti tat-kathnuvda eva | vastuto bhagavat-param eva bhratam iti r-bhgavatena
nirtam ity artha | smavedavadasya raihya sknda-vkya ataothetydi prakartham | tad evam
iti | ukta-gua-gae siddhe satty artha ||22||
o)0(o
[23]
atha yad eva kaivalyam apy atikramya bhakti -sukha -vyhrdi -ligena nija -
matasypy upari virjamnrtha matv yad apaurueya vednta -vykhyna
bhayd aclayataiva akarvatratay prasiddhena vakyama -svagopandi -
hetuka - bhagavad - j - pravartitdvaya -vdenpi tan -mtra -varita -viva -rpa -
darana - kta - vrajevar -vismaya -r -vraja -kumr -vasana -caurydika
govindakdau varayat taasthbhya nija -vaca -sphalyya spam iti ||
23||
sarva-savdin : na vykhytam |
baladeva : ata eveti varita-lakad utkard eva hetor ity artha | purtannm m dhunikn ca
vidvattamnm updeyam ida r-bhgavatam ity ha yasyaiveti | virjante samprati pracarantty artha |
dharma-stra-kt copdeyam etad ity ha yad eva ca hemdrty di | tat-pratipdito dharma ka-
sakrtana-lakaa | nanu ced da r-bhgavata tarhi akarcrya kutas tan na vycaeti cet
46
TATTVA-SANDARBHA
tatrha | atha yad eva kaivalyam ity di | aya bhva pralaydhikr khalu harer bhaktoham upaniad-di
vykhyya tat-siddhnta vilpya tasyj plitavn evsmi | atha tad atipriye r-bhgavatepi clite sa
prabhur mayi kupyed ato na tac clyam | eva sati me srajat sukha-sampac ca na syd ata kathacit tat
sparanyam iti tan-mtrokta viva-rpa-darandi-sva-kvye nibabandheti tena cdta tad iti sarva-
mnya r-bhgavatam iti ||23||
o)0(o
[24]
dvdae
sarva - vednta - sra hi r -bhgavatam iyate |
tad - rasmta - tptasya nnyatra syd rati kvacit || [bh.pu. 12.13.15]
tath prathame
sarva-savdin : na vykhytam |
baladeva : r-madhvamunes tu paramopsya r-bhgavatam ity ha yad eva kileti | akarea naitad
viclita kintv dtam eveti vibhvyety artha kintu tac-chiyai puyraydibhir etad anyath vykhyta
tena vaiavn nirgua-cinmtra-param idam iti bhrnti syd iti akay hetun tad-bhrnti-cchedya
tatra ttparyntara bhagavat-parat-rpa tatonyat ttparya likhadbhis tasya vykhyna-
vartmopadia vaiavn pratti | madhvcrya-caraair iti atydara-scaka-bahutva-nirdea | sva-
47
TATTVA-SANDARBHA
o)0(o
yata
tatropajagmur bhuvana punn
mahnubhv munaya sa -iy |
pryea trthbhigampadeai
svaya hi trthni punanti santa ||
48
TATTVA-SANDARBHA
sarva-savdin : na vykhytam |
baladeva : munn gurum ity uktam | tat katham ity atrha yata iti | yata ity asya ity uktam iti parea
sambandha | aurva iti vipra-vaa vinayadbhyo duebhya katriyebhyo bhayd garbhd kyorau
tan-mtr sthpitas tato jta katriys tn svena tejas bhasmcakra iti bhrate15 kathsti | nighta-
pi-yojitjali-pua | eva kartavyasya bhva itikartavyat | tasy viaye sarvvasthy pusa ki
ktyam | tatrpi mriyamai ca ki ktyam | tac ca uddha his-nyam, tatrmata yyam | g
pthivm | anapeko nispha | nijasya uddhi-prti-kartu sva-svmina kasya lbhena tua | tatra
sabhym ||25||
o)0(o
[26]
atra yadyapi tatra r -vysa - nradau tasypi guru -parama -gur , tathpi punas
tan - mukha - nista r -bhgavata tayor apy arutacaram iva jtam ity eva
r - ukas tv apy upadidea deyam ity abhiprya | yad ukta uka - mukhd
amta - dravya - sayuta [1.1.3] iti | tasmd evam api r - bhgavatasyaiva
sarvdhikyam | mtsydn yat purdhikya ryate tat tv pekikam iti | aho
ki bahun , r - ka - pratinidhi -rpam evedam | yata ukta prathama - skandhe
ata eva sarva - gua - yuktatvam asyaiva da dharma projjhita -kaitavo tra
[1.1.2] ity din ,
ved pura kvya ca prabhur mitra priyeva ca |
bodhayantti hi prhus trivd bhgavata puna ||
15
ru tu mano kany tasya patn mania | aurvas tasy samabhavad ru bhittv mah-ya ||
[ma.bh. 1.66.46]
16
This is actually Hari-ll, 1.9.
49
TATTVA-SANDARBHA
atha yat khalu sarva pura -jtam virbhvyety dika prvam ukta tat tu
prathama - skandha - gata -r -vysa -nrada -savdenaiva prameyam ||26||
sarva-savdin : na vykhytam |
baladeva : vaktavya yojayaty atra yadyapty-din | tasmd evam iti tad-vaktu r-ukasya sarva-
gurutvenpty artha | pekikam iti etad-anya-purpekayety artha | atha paramotkaram ha aho kim
iti # ataeveti ka-pratinidhitvt kavat sarva-gua-yuktatvam ity artha | priyeva knteva | trivt
veddi-traya-gua-yuktam ity artha | tasmd iti veda-spekatva veda-vkyena pura-prmyam ity
artha | ataeveti paramrthvedakatvd vedntasyeva bhgavatasya parama-ruti-rpatvam ity artha |
yatra savde | stvat vaiavty artha | arthetiida bhagavat prvam ity di-dvdaokter brahma-
nryaa-savda-rpam adaasu madhye prakaitam, vysa-nrada-savda-rpa tatraiva
praveitam, tad-ubhayasya lakaa-sakhye tu mtsydv ukte iti bodhyam ity artha | evam eva
bhratopakramepi dam | dv khynair vin caturviati-sahasra bhrata tatas tai sahita
pacat-sahasra tatas tais tatopy adhikam itopy adhikam iti tadvat ||26||
o)0(o
[28]
sarva-savdin : na vykhytam |
baladeva : tad evam iti | nanu veda evsmka pramam iti pratijya puram eva tat svkarotti kim
ida kautukam iti cen maiva bhramitavyam | eva v aresya mahato bhtasya [b..u. 2.4.10] ity di-
rutyaiva purasya vedatvbhidhnt | vedeu vedntasyaiva pureu r-bhgavatasya raihya -
nirayc ca tad eva pramam iti kim asagatam uktam iti | atha brahma-stra-bhya-rty
sandarbhasysya pravttir ity ha tatrasminn iti | vicrrhavkya viaya-vkyam | bhya-rp tad-
vykhyeti | ayam artha rdhara-svmino vaiav eva, ta-ksu bhagavad-vigraha-guavibhti-
dhmn tat-prada-tann ca nityatvokte | bhagavad-bhakte sarvotka-moknuvttyor ukte ca
tathpi kvacit kvacin myvdollekhas tad-vdino bhagavad-bhaktau praveayitu baimirpaa-
nyyenaiveti viditam iti | uddha-vaiaveti yath skhydi-strm aviruddha sarvai svktas
tadvad ida bodhyam | kvacit tem eveti kvacit sthalntarya-svmi-vykhynusrea r-bhydi-
50
TATTVA-SANDARBHA
o)0(o
[28]
sarva-savdin : na vykhytam |
baladeva : atreti | iha granthe yni ruti-purdi-vacanni may dhriyante tni svadaritrtha-viea-
prmyaiva | na tu r-bhgavata-vkya-prmayya, tasya svata pramatvt | tni ca yath-dam
evodharayni mla-granthn vilokyotthpitnty artha | knicid vkyni tu mad-adkary asmad-
crya-r-madhvamuni-dkary eva kvacin may dhriyanta ity ha kvacid iti | mad-vykhyna
kvacid artha-viee prmyya r-madhvcrya-caran bhgavata-ttparydibhyo granthebhya
saghtni ruti-purdi-vacanni dhriyanta ity anuaga | atrsya grantha-kartu satyavditva
dhvanitam | kaumra-brahmacaryavn naihiko ya satya-taponidhi svapnepy anta noce cet i
prasiddham | te kdnm ity ha tattveti | sarva vastu satyam iti vdas tattva-vdas tad-
upadem ity artha | andhuniknm atiprcnn kenacic chkarea saha vivde madhvasya mata
vysa svcakre | akarasya tu tatyjetyaitihyam asti | pracriteti bhaktn viprm eva moka | dev
bhakteu mukhy | viricasyaiva syujyam | lakmy jvakoitvam ity eva mata-viea | dakidideeti
tena gauepi mdhavendrdayas tad-upaiy katicid babhvur ity artha | strntarti tena svasya
da-sarvkarat vyajyate dig-vijayitva cety upodghto vykhyta ||28||
|| iti prama-prakaraam ||
o)0(o
atha prameya-prakaraam
[1]
51
TATTVA-SANDARBHA
evam eva dvitye tad -vkyam eva pryea munayo rjan [bh.pu. 2.1.7] ity di -
padya - trayam anusandheyam | atrkhila -vjina tda -bhvasya pratklam
udsna ca jeyam | tad evam iha sambandhi -tattva brahmnandd api
prako rucira -llvaia rmn ajita eva | sa ca pratvena mukhyatay
r - ka - saja eveti r -bdaryaa - samdhau vyaktbhaviyati | tath
prayojankhya pururtha ca tda -tad -sakti -janaka tal -llravadi -
lakaa tad - bhajanam evety ytam | atra vysa -snum iti brahma -
vaivartnusrea r -ka -varj janmata eva myay tasyspatva scitam
||
baladeva : atha yasya brahmeti [sthitattvasarv, verse viii] padyokta sambandhi-ka-tattvam, tad-
bhakti-lakaam abhidheyam, tat-prema-lakaa pumartha ca nirpatay padyena tvad-grantha
pravartayan granthakd avatrayati atheti magalrtham | yasmin stra-vaktur hdaya-nih pratyate
tad eva stra-pratipdya-vastu, na tv anyad ity artha | sveti tadyam ajita-nirpaka puram ity artha |
k ceti sva-sukheneti | svam asdhraa jvnndd utkam | gud iva madhu, yad-anabhibyakta-
sasthna-gua-vibhti-llam nanda-rpa sva-praka brahma-abda-vyapadeya vastu tenety
artha | rucirbhir iti pramaivarya-samaveta-mdhurya-sambhinnatvn manojbhir nandaika-rpbhi
pnaka-rasa-nyyena sphurad-ajita-tat-parikardibhir llbhir ity artha | atrkhileti | pratikla
pratykhyyakam | udsna tyjakam ity artha | aka-yugma skandhdhyyayor jpakam | r-sta
r-aunaka prati nirdhrayatty avatrikvkyena sambandha | evam uttaratra sarvatra bodhyam ||29||
52
TATTVA-SANDARBHA
o)0(o
[2]
tdam eva ttparya karisyama - tad -grantha -pratipdya -tattva -niraya -kte
tat - pravakt - r -bdaryaa -kte samdhv api sakepata eva nirdhrayati
tatra
sa vai nivtti - nirata sarvatropekako muni |
kasya v bhatm etm tmrma samabhyasat || [bh.pu. 1.7.9]
53
TATTVA-SANDARBHA
o)0(o
[2b]
prvam iti phe prvam evham ihsam , iti tat -puruasya puruatvam iti rauta -
nirvacana - viea - puraskrea ca sa evocyate | tam apayat r -veda -vysa iti
svarpa - aktimantam evety etat svayam eva labdha pra candram apayad ity
ukte kntimantam apayad iti labhyate | ata eva
ata eva my ca tad - apraym ity anena tasmin apa apaka rayo yasy |
nilya sthitatvd iti myy na tat -svarpa -bhtatvam ity api labhyate | vakyate
ca my paraity abhimukhe ca vilajjamn [bh.pu. 2.7.47] iti | svarpa - aktir
iyam atraiva vyaktbhaviyati anarthopaama skd bhakti -yogam adhokaje
[bh.pu. 1.7.6] ity anena , tmrm ca [bh.pu. 1.7.10] ity anena ca | prvatra hi
bhakti - yoga - prabhva khalv asau mybhibhvakatay svarpa -akti -
vttitvenaiva gamyate | paratra ca te gu brahmnandasypy uparicaratay
svarpa - akte parama - vttitm evrhantti | mydhiht -puruas tu tad -
aatvena , brahma ca tadya - nirvievirbhvatvena , tad -antarbhva -vivakay
ptha nokte iti jeyam | ato tra prvavad eva sambandhi -tattva nirdhritam || 2b||
(31)
sarva-savdin : na vykhytam |
18
I would join section 31 here, as it is all commentary on 1.7.4. Section 32 starts commentary on 1.7.5.
54
TATTVA-SANDARBHA
[2c]
sarva-savdin : na vykhytam |
baladeva : jvo yenvara bhajet bhakty ca tasmin prema vindet tato myay vimukta syt tam
varj jvasya vstava bhedam apayad iti vycae, atha prg ity din | jvasyeti vailakayam iti
sevakatva-sevyatvutva-vibhutva-rpa-nitya-dharma-hetuka bhedam ity artha | nanu cin-mtro jva
yo vijne tihan [b..u. 3.7.22], vijna yaja tanute [tai.u. 2.5.1] ity dau cid-dhtutva-ravat, na tasya
dharma-bhta nitya jnam asti yena moha-manane varanye | tasmt sattv sajyate jna [gt
14.17] ity di-vkyt, sattve y caitanyasya cchy, tad eva sattvopahitasya tasya jna yena moha-
manane vysena de sytm iti cet tatrha tad evam ity din | chybhvc ca na tat-kalpana yuktam iti
bhva | nanu svarpa-bhta jna katham iti cet tatrha parkaiketi | ahi-kualdhikarae [bra.s.
3.2.28] bhitam etad draavyam | ttya-sandarbhe vistaryma etat | tad evam updher iti antakaraa
jva anta-karaa-no jvasya moka iti akara-mata dsitam | tath sati paropty di-vykopd iti
bhva | atreti tatra jva-mohane karmai | tasy myy | vilajjeti brahma-vkyam | amuy myay |
asahamneti dsy ucitam etat karma yat svmi-vimukhn dukhkarotti | a-vaimukhyena pihita jva
my pidhatte, ghaenvta dpa yath tama votti ||2c|| (32)
55
TATTVA-SANDARBHA
o)0(o
[2d]
baladeva : nanv vara katha tan mohana sahate | tatrha bhagav ceti | tarhi kplut-ksi | tatrha
tatheti | tad-bhayenpti myto yaj-jvn bhaya tenpi hetunety artha | tata ca na tat-ksatir ity artha
| daivti prapatti ceya sat-prasaga-hetukaiva tad-upadi yay smmukhya syt tad viddhi
praiptena [gt 4.34] ity di tad-vkyt | sat prasagt ity dy-agrima-vkyc ca | llayeti llvatrea |
viiatayeti crya-rpeety artha | tasmd iti dvayor my-bhagavator api | tat tad iti | mohana
smmukhya-vch cety artha | nanu myy mohana-lajjana-karttvam ukta tat katha jays tasy
sambhaved iti akatenanu myeti | dharma-viea utshdivad ity artha | siddhntayati ucyata iti |
adhiht-devya iti | vindhydi-gir yathdhiht-mrtayas tadvat | keneti tasy brahma ha
devebhyo vijigye [ktenautta 3.1] ity di-vkyam asti | tatrgni-vyu-maghona sagarvn vkya tad-
garvam apanetu paramtmvirabht | tam ajnantas te jijsaymsu | te vrya parkama sa
ta nidadhau | sarva daheyam ity agni | sarvam dadyeti vyu ca bruvas tan-nirdagdhum dayetu
ca nakat | jtu pravttn madhonas tu sa tirodhatta | tad-ke maghav haimavatm umm jagma |
kim etad iti papraccha | s ca brahmaitad ity uvceti nikam ||33||
o)0(o
[2e]
56
TATTVA-SANDARBHA
baladeva : tatra jvasyeti my ca tad-apraym itvarasya my-niyanttva yay sammohito jva iti
jvasya my-niyamyatva ca | tena svarpata j jvasya bheda-paryya vailakaya davn iti
prasphuam | apayat ity anena klopy nta | tad evam vara-jva-my-klkhyni catvri tattvni
samdhau r-vysena dni | tni nityny eva | atha ha vva nityni purua praktir tm kla ity eva
bhllaveya-rute | nityo nityn cetana cetannm eko bahn yo vidadhti kmn [ka.u. 2.2.13] iti
khakt |
ajm ek lohita-ukla-k
bahv praj sjamn sarp |
ajo hy eko juamonuete
jahty en bhukta-bhogm ajonya || iti vetvatar [4.5] mantrc ca |
iti r-vaiavt | sa yvad urvy bharam varevara svakla-akty kapaya cared bhuvi [bh.pu.
10.1.22] iti r-bhgavatc ca | tatra vibhuvijnam vara, au-vijna jva | ubhaya nitya-jna-
guakam | sattvdi-gua-traya-viia jaa dravya my | gua-traya-nya bhta-vartamndi-
vyavahra-kraa jaa dravya tu kla | karmpy andi vini csti na karmvibhgd iti cen nnditvt
iti [vies 2.1.35] iti strd iti vastu-sthiti ruti-smti-siddh veditavy ||34||
[2*]
yarhy eva yad eka cid -rpa brahma myrayat -valita vidy -maya tarhy
eva tan - my - viayatpannam avidy -paribhta cety uktam iti jvevara -
vibhgo vagata | tata ca svarpa -smarthya -vailakayena tad dvitaya mitho
vilakaa - svarpam evety gatam || 2a|| (35)
baladeva : yat tu ekam evdvitya [ch.u. 6.2.1], vijnam nanda brahma [b..u. 3.9.28], neha nnsti
kicana [b..u. 4.4.19] ity di-rutibhyo nirviea-cin-mtrdvaita brahma vstavyam | atha sadasad-
vilakaatvd anirvacanyena vidyvidy-vttikenjnena sambandht tasmd vidyopahitam vara-
caitanyam avidyopahita jva-caitanya cbht | svarpa-jnena nivtte tv ajne na tatrevara-jva-
bhva, kintu nirviedvitya-cinmtra-rpvasthitir bhaved ity ha my akara | tatrha yarhy eva yad
ekam iti visphurtham | ity uktam iti | yugapad evkasmd evjna-yogd ekasya bhgasya
vidyrayatvam anyasyvidy-parbhtir iti | kim aparddha tena brahma yena vividha-vikepa-
klenubhavabhjanatbht | punar apy kasmikjna-sambandhasyakyatvd vaktum iti na tad
uktarty tad-vibhgo vcya kintu r-vysa-da-rtyaiva sosmbhir avagata ity artha ||2a|| (35)
57
TATTVA-SANDARBHA
[2g]
baladeva : yat tu indro mybhi puru-rpa yate [.ve. 6.47.18, b..u. 2.5.19] ity di-rutes
tasydvityasya brahmao myay paricchedd vara-jva-vibhga syt | tatra vidyay paricchinno
mahn khaa vara | avidyay paricchinna kanyn khaas tu jva | yath ghaenvacchinna
arvevacchinna cka-khao mahad-alpat-vyapadea bhajati |
ity diu brahmaas tasya pratibimba-ravat tad-vibhga syt | vidyy pratibimba vara | avidyy
pratibimbas tu jva | yath sarasi rave pratibimba yath ca ghae pratibimbo mahad-alpatva-
vyapadea bhajate tadvad ity ha akara | tad ida nirasanya darayati na ceti | anay rty tayor
vibhgo na ca syd ity anvaya ||36||
[2h]
baladeva : kuto na vcya iti tad-anupapatter evety ha tatra yady updher iti | pariccheda-paka
nirkaroti anvidyakatvena rajju-bhujagavad-ajna-racitatvbhvena vastu-bhtatve satty artha |
aviayasyeti aghyo na hi ghyate iti [b..u. 3.9.26] rute sarvspyasya tasya brahmaa ity artha | idam
atra bodhyamna ca aka-cchinna-pa-khaavad-vstavopdhi-cchinno brahma-khaa-viea
varo jva ca | brahmaocchedyatvd akhaatvbhyupagamc ca | dimattvpattai cevara-jvayo |
yata ekasya dvidh tridh vidhna cheda | npy acchinna evopdhi-sayukto brahma-pradea-viea
eva sa sa | updhau calaty updhi-sayukti-brahma-pradea-calanyogt pratikaam updhi-sayukta-
brahma-pradea-bhedd anukaam upahitatvnupahitatvpatte | na ca ktsna brahmaivopahita sa
sa | anupahita-brahma-vyapadesiddhe | npi brahmdhihnam | updhir eva sa sa | muktva-
jvbhvpatter iti tuccha pariccheda-vda |
o)0(o
[2i]
58
TATTVA-SANDARBHA
baladeva : brahmaivham iti jna-mtrea tad-rpvasthiti syd iti yad-abhimata tat khalpdher
vstavatva-pake na sambhavatty ha tath vstaveti | din pratibimbo grhya | na khalu nigaita
kacid dno rjaivham iti jna-mtrd rj bhavan da iti bhva | nanu brahmnusandhi-smarthyd
bhaved iti cet tatrha tat-padrtheti | tath ca tvan-mata-katir iti ||38||
o)0(o
[2j]
updher mithytve tena pariccheda pratibimba ca brahmao mithaiva syt | ato mithyopdhi-
dntatvena satya-ghaa-ghambuno pradaranam asamajasam eva | ghaa-ghambu-dnta-
pradarana ghaamnam, vidyvidh-vtti-rpa-drntika-pradarana sva-ghaa-mnam | tayo
sagati sdya-vilaka kartum aakyaiva sdybhvt | tata ceti tat tat sarva pariccheda-
pratibimba-kalpanam avidyvilasitam ajna-vijmbhitam eva | iti evam-ukta-rty | svarpam aprptena
asiddhena | tena paricchedavdena | tena pratibimbavdena ca | tat-tad-vyavasthpayitu pratipdayitum
aakyam | tata ca hant-hata-nyyena vysa-da-prakrakas tad-vibhgo dhruva ||39||
o)0(o
[2k]
59
TATTVA-SANDARBHA
sa eva my parimohittm
arram sthya karoti sarvam |
striyanna-pndi-vicitra-bhogai
sa eva jgrat parituim eti || [kaivalya.u. 12]
tam ima vda nirkartum ha iti brahmeti | iti eva prvokta-rty pariccheddi-vda-dvayasya
pratykhyne jte, brahma cvidy ceti dvayo paryavasne satty artha | atyantbhvspadatvd iti
aghyo na hi ghyate [b..u. 3.9.26] ity di ruter evety artha | virodhas tad-avastha iti vorodhatvd
evakya-vyavasthpana ity artha | tava ca uddhym iti uddhe brahmay akasmd avidy-
sambandhas tat-sambandht tasya jvatvam | tena jvena kalpity myy rayo bhtv tad
brahmaivevara | tasyevarasya myay paribhta brahmaiva taj-jva | ity di vipralpoyam avidum
eva, na tu vidum iti bhva | myikatva pratrakatvam ity artha | sa eva my iti rutis tu brahmyatta-
vttikatva-brahma-vypyatvbhy brahmaonatirikto jva ity eva nivedayant gatrth | jveau iti rutis
tu my-vimohita-trkikdi-parikalpita-jvea-paratay gatrtheti na kicid anupapannam ||2k|| (40)
o)0(o
[2l]
baladeva : anupapatty-antaram ha ki ceti | atra r-bhgavate stre | ity eveti pra purua kacid
asti tad-ritay myay jvo vimohitonartha bhajati | tad-anarthopaaman ca prasya tasya bhakti ity
apayat | ity eva nvakyad ity artha ||41||
o)0(o
[2*]
60
TATTVA-SANDARBHA
yad v, ambuni yath rave partibimba paricchinnasya ghyate, evam updhau brahmaa pratibimbo
vypakasya na ghyate | ato na tathtva tasya pratibimbo nety artha | tarhi stra-dvaya katha
sagacchate | tatrha, vddhti dvityena | tad dvaya na mukhya-vtty pravartate | kintu vddhi-hrsa-
bhktva guam dyaiva | yath mahad-alpau bh-khaau, yath ca ravi-tat-pratibimbau vddhi-
hrsa-bhjau, tath parea-jvau sytm | kuta? antarbhvt | etasminn ae stra-ttparya-prte |
eva saty ubhayor dntntikayo smajasyt sagater ity artha | prva-nyyena pariccheddi-vda-
dvayasya khaanam, uttara-nyyena tu gaua-vtty tasya vyavasthpanam iti | brahmaa khaay
pratibimbo v jva eveti stra-kt matam | opi brahmaa khaa pratibimbo veti myinm a-
vimukhn matam iti bodhavyam ||42||
o)0(o
[2n]
o)0(o
[2o]
61
TATTVA-SANDARBHA
o)0(o
[2p]
o)0(o
[2*]
o)0(o
[2r]
62
TATTVA-SANDARBHA
[2s]
o)0(o
[2t]
63
TATTVA-SANDARBHA
adhyagt mahad - vistram api | tata ca tat -sakath -sauhrdena nitya viu -
jan priy yasya tathbhto v , te priyo v svayam abhavad ity artha |
aya bhva brahma - vaivart nusrea prva tvad aya garbham rabhya r -
kasya svairitay my - nivrakatva jtavn | tatra r -vyeda -vysas tu ta
vakartu tad - ananya - sdhana r -bhgavatam eva jtv , tad -gutiaya -
prakamays tadya - padya -vien kathacic chrvayitv tenkipta -mati
ktv , tad eva pra tam adhypaymseti r -bhgavata -mahimtiaya
prokta | tad eva darita vaktu r -ukasya vedavysasya ca samna -
hdayam | tasmd vaktur hdaynurpam eva sarvatra ttparya parylocanya
nnyath | yad yat tad anyath parylocanam , tatra tatra kupatha -gmitaiveti
niakitam | |2t|| (49)
|| 1.7 || r-sta || 2 ||
o)0(o
[3]
[4]
64
TATTVA-SANDARBHA
vadanti tat tattva -vidas tattva yaj jnam advaya [bh.pu. 1.2.11]
iti |
|| 1.2 || r - suta || 4 ||
baladeva : svarpa-nidea-prvaka tattva vaktum avatrayati atha kim iti | svaya siddheti tmanaiva
siddha khalu svaya siddham ucyate | svaya dss tapasvina ity atra tapasv-dsyam tman
tapasvinaiva siddha pratyate tadvat | tda ca parea-vastv eva, na tu tdam api jva-caitanyam, na
tv atda prakti-kla-lakaa jaa-vastu | tad-abhvd advayatvam | tayo svayasiddhatvbhva
kuta | ity atrha paramraya ta vineti | sva-aktyeka-sahyepy advaya-pada prayujyate dhanur
dvitya pur iti |
nanu vednte vjnam nanda brahma iti | vijnnada-svarpa brahma pahyate, iha jnam iti katham |
tatrha tattvam iti | idam atra tattvam ity ukte sre vastuni tattva-abdo nyate | sra ca sukham eva
sarvem upyn tad-arthatvt | tath ca sukha-rpatvam api tasygatam | nanu jna sukha cnitya
da tatrha ataeveti | svayasiddhatvena vykhynn nitya tad ity artha | sad-akraa yat tan nityam
iti hi trthakr | eva ca tda-brahma-sambandhda stram ity uktam ||4|| (51)
o)0(o
[5]
nanu nla - ptdy - kra kaikam eva jna dam , tat punar advaya nitya
jna katha lakyate yan -niham ida stram | ity atrha
satya jnam ananta brahma iti yasya svarpam uktam , yenruta ruta
bhavati [ ch . u .6.1.3] iti yad - vijnena sarva - vijna pratijtam | sad eva
saumyedam agra st [ ch . u . 6.2.1] ity din nikhila - jagad - eka - kraat | tad
aikata bahu sy [ ch . u . 6.2.3] ity anena satya - sakalpat ca yasya pratipdit ,
tena brahma svarpa - aktibhy sarva -bhattamena srdham | anena
jventman [ ch . u . 6.3.2] iti tadyoktvidant - nirdeena tato bhinnatve py
tmat - nirdeena tad -tma -vieatvena labdhasya bdaryaa -samdhi -
da - yukter atyabhinnat - rahitasya jvtmano yad ekatva tattvam asi [ ch . u .
6.8.7] ity dau jty 19 tad - aa - bhta - cid - rpatvena samnkrat | tad eva
lakaa prathamato jne sdhakatama yasya tathbhtam , yat sarva -vednta -
sram advitya vastu tan -niha tad -eka -viayam ida r -bhgavatam iti
prktana - padyasthennuaga |
19
jttay
65
TATTVA-SANDARBHA
||12.13|| r-sta || 5 ||
o)0(o
[6a]
66
TATTVA-SANDARBHA
nanu, nla - jna naa pta -jna jtam iti pratter na jnasynapyitvam |
tatrhaindriya - baleneti | sad eva jnam ekam indriya -balena vividha kalpitam |
nldy - kr vttaya eva jyante nayanti ca na jnam iti bhva | ayam
gampyi-tad-avadhi - bhedena prathamas tarka | dra -dya -bhedena
dvityo pi tarko jeya | vyabhicriv avasth -vyabhicre dnta pro
yatheti ||6a|| (54)
baladeva : jvtmani jte paramtm sujta syd ity uktam | tad artha jvtmna nirpayiyann
avatrayati tatra yadty din | anyrtha ceti brahma-stram | dahara-vidy chndogye pahyate yad idam
asmin brahma-pure dahara puarka vema daharosminn antar-kas tasmin yad-antas tad
anveavya [ch.u. 8.1.1] iti | atropsakasya arra brahma-puram, tatra ht-puarkastho dahara
paramtm dhyeya kathyate | tatrpahata-ppmatvdi-guakam anveavyam upadiyata iti
siddhntitam | tad-vkya-madhye sa ea samprasdosmc charrt samutthya para jyotir upasampadya
svena rpebhinipadyate, sa uttama purua [ch.u.8.12.3] iti vkya pahitam | atra samprasdo
labdha-vijno jvas tena yat para jyotir upapanna sa eva puruottama ity artha | dahara-vkyntarle
jva-parmara kim artham iti cet tatrha anyrtha iti | tatra jva-parmaronyrtha | ya prpya jva
sva-svarpebhinipadyate sa paramtmeti paramtma-jnrtha ity artha | na jajneti jyatesti vardhate
vipariamatepakyate nayati ca iti bhva-vikr a pahit | te jvasya na santi iti samudyrtha |
nanu nla-jnam ity di jna-rpam tmavastu jt bhavati | praka-vastu srya prakayit yath |
tata ca svarpnubandhitvj jna tasya nityam, tasyendriya-praly nldi-nih y viayat vtti-
pada-vcy saiva nldyapagame nayatti ||53||
[7]
22
dnta vivvann indriydi -layena nirvikrtmopalabdhi darayati
22
k ca |
67
TATTVA-SANDARBHA
tath ca ruti yad vai tan na payati payan vai draavyn na payati , na hi
draur dorvipari -lopo vidyate [ b . . u . 4.3.23] ity e |
baladeva : dntam iti prasya nn-dehev aikarpyn nirvikratvam ity artha | tasminn tmani |
updher liga-arrasya | abhvd viled ity artha | tadpy atiskmy vsany sattvn mukter
abhva iti jeyam | prkthakre lnepi svarpnubandhinoham arthasya sattvt tena sukham aham
asvpsam iti vimaro bhavatti pratipdayitum ha nanv ity di | nyam eveti aha-pratyay
vintmanopratter iti bhva | akhatmana iti | au-rpatvd vibhgnarhasyety artha |
nanu svpd utthitasytmano,hakrea yogt sukham aham asvpsam iti vimaro jgare sidhyati |
suuptau tu cin-mtra sa iti cet tatrha atonanubhtasyeti | anubhava-smaraayo smndhikarayd ity
artha | tasmt tasym apy anubhavitaivtmeti siddham | nanpalabdhi-mtram ity uktam |
tasyopalabdhtva katham | tatrha ata ity di | yad vai iti | tad-tma-caitanya kart | suuptau na payatti
yad ucyate tat khalu draavya-viaybhvd eva, na tu dratvbhvd ity artha | sphuam anyat ||54||
o)0(o
[7b]
tad ukta
o)0(o
[8]
68
TATTVA-SANDARBHA
o)0(o
[9-11]
69
TATTVA-SANDARBHA
baladeva : sargdn daa vyutpdayati tad evam ity din | brahmaa paramevard iti | kraa-si
pramevar | krya-sis tu vairicty artha | muktir iti bhagavad-vaimukhynugatayvidyay racitam
anyath-rpa devam navdibhva hitv tat-smmukhynupravttay tad-bhakty vinya,
svarpepahata-ppmatvdi-guaka-viiena jva-svarpea jvasya vyavasthitir vii punar
vtti-ny punar vtti-ny bhagavat-sannidhau sthitir muktir ity artha ||57||
o)0(o
[12]
baladeva : atha navabhi sargdibhir lakayam raya-tattvam ha bhsa ceti | yata iti hetau
pacam ||58||
o)0(o
[13]
70
TATTVA-SANDARBHA
o)0(o
[13b]
baladeva : dhytmikdn tray mitha spekatvena siddhes tem rayatva nstti vycae
ekam ekatarety din | tritayam dhytmikdi-tritayam | nanu uddhasya jvasya dehendriydi-
skitvbhidhnennyn apekatva-siddhes tasyrayatva kuto na brsa tatrha atrinor iti |
71
TATTVA-SANDARBHA
ainopha ghta ity artha | asantod vykhyntaram athaveti | tarhti skia uddha-jvasya |
sarvam iti pumn jva ||60||
o)0(o
[14]
sargo syety dika dvitya -skandha [bh.pu. 2.10.1-7] eva vykhytam | asya
r - bhgavatasya mah - puratva -vyajaka -lakaa prakrntarea ca vadann
api tasyaivrayatvam ha dvayena sarga iti | antari manvantari | paca -
vidham
sa ca mata - bhedo mahad - alpa -vyavasthay mah -puram alpa -puram iti
bhinndhikaraatvena | yadyapi viu - purdv api dapi tni lakyante ,
tathpi pacnm eva prdhnyenoktatvd alpatvam | atra danm arthn
skandheu yath -krama praveo na vivakita , te dvdaa -sakhyatvt |
dvitya - skandhoktn te ttydiu yath -sakhya na samvea |
nirodhdn daamdiv aama -varjam | anyem apy anyeu yathokta -
lakaatay samveanakyatvd eva | tad ukta r -svmibhir eva
72
TATTVA-SANDARBHA
o)0(o
[15-20]
73
TATTVA-SANDARBHA
manv - dy - caraa -kathanena sad -dharma evtra vivakita ity artha | tata ca
prktana - granthenaikrthyam |
sarva-savdin : na vykhytam |
74
TATTVA-SANDARBHA
o)0(o
asya paramevarasya | svabhvata aktita | tyantika ity anena muktir apy atra
praveit |
hetur nimittam | asya vivasya | yato yam avidyay karma -kraka | yam eva hetu
kecic caitanya - prdhnennuayina prhu | apara updhi -
prdhnyenvyktam iti |
75
TATTVA-SANDARBHA
vajra uvca
manvantare parike yd dvija jyate |
samavasth mahbhga td vaktumarhasi ||
mrkaeya uvca
manvantare parike dev manvantarevar |
maharlokamathsdya tihanti gatakalma ||
manu ca saha akrea dev ca yadunandana |
brahma-loka prapadyante punar-vtti-durlabham ||
aya ca tath sapta tatra tihanti te sad |
adhikra vin sarve sad paramehina ||
bh-tala sakala vajra toya-rp mahevara |
rmi-ml mahvega sarvam vtya tihati ||
bhr-lokam rita sarva tad nayati ydava |
na vinayanti rjendra virut kula-parvat ||
76
TATTVA-SANDARBHA
ity atra tad-asvkras tu kalpnta-pralaya-viaya eva, yena grastam ida jagad [bh.pu.
12.8.2] ity uktatvt, manvantara-pralaye bhvi-manvdnm api sthite ca | sahe tu
pralayo'nyasmn manvantard vilakaa, trailokyasyaiva majjant | tath came r-
matsya-devenoktam
etad apekayaiva tatra ukenpi yo'sv asmin mah-kalpe [bh.pu. 8.24.11] ity uktam |
kalpa-abdasya pralaya-mtra-vcitvt | mahac-chabdasya manvantarntara-
pralaypekatvt, samvartta pralaya kalpa kaya kalpnta ity api ity amara | atas
trailokya-majjana-hetor eva dainandina-pralayavad brahmpi tad satya-yuga-samna-kle
pralaye r-nryaa-nbhi-kamale virmyati | yata eva tatra viramaa-smyt, yvad
brhm ni [bh.pu. 8.24.37] iti ni-abda prayukta | tatra ca trailokya-majjane'pi
kecid devsurdnm asampta-bhogn sthitis t nvam lambyaiva | yad ukta r-
matsya-devenaiva satyavrata prati
77
TATTVA-SANDARBHA
gaura-kiora-gosvm:
r-gauroro-vilsin dev viu-priybhidh |
anujo ydavnanda tasy jeya subhaktimn ||
tad-vaa-sambhta rmat-kujallo mahmati |
aha tasya suto jyeho gaura-kiora-sajaka ||
k viracit hy e nmn svara-lat may |
vaiava-paritortha sandarbhrtha-prabodhin ||
rmad-gaurga-candrasya viu-priynvitasya ca |
tad-bhakta-jana-varg kpta pratm it ||
graha-ara-guru-bhpe akbde kumbhage ravau |
may prakit k sandarbhea samyut ||
vme viu-priy yasya savye lakmpriy sat |
sammukhe ydavcrya pacc ca sevak sthit ||
caraa araa tasya ytu svara-lat mama |
vijayate sad caiva gauracandro mahprabhu ||
baladeva : iti kalti kali-yuga-pvana yat sva-bhajana tasya vibhajana vistaraa prayojana yasya
tdovatra prdurbhvo yasya, tasya r-bhagavat-ka-caitanya-devasya caraayor anucarau,
vivasmin ye vaiava-rjs te sabhsu yat sa-bhjana sat-kras tasya bhjane ptre ca yau r-
rpa-santanau tayor anusana-bhratya upadea-vkyni garbhe madhye yasya tasmin ||
78