Grnictwo i rodowisko

PRACE NAUKOWE GIG RESEARCH REPORTS

GRNICTWO I RODOWISKO MINING AND ENVIRONMENT
Kwartalnik Quarterly 2/2005

Mirosawa Bukowska

WSKANIKOWE METODY OCENY SKONNOCI DO TPA

SKA I GROTWORU

Streszczenie
W artykule przedstawiono opracowane w ostatnich latach w GIG wskaniki skonnoci ska i gro-
tworu do tpa stosowane dotychczas, a take nowo opracowane. Podstaw opracowania nowych
wskanikw stanowiy badania z wykorzystaniem sztywnej maszyny wytrzymaociowej, w ktrej
uzyskuje si charakterystyk niszczenia skay w penym zakresie odksztacenia. Ponadto, opisano
wskaniki na tle metod analitycznych i laboratoryjnych, w ktrych uwzgldniono jedynie przedzniszcze-
niow charakterystyk napreniowo-odksztaceniow ciskanych prbek skalnych.

Indicative methods for assessment of liability of rocks and rock mass

to rock-bumps
Abstract
Lately elaborated in Central Mining Institute indices of rocks and rock mass to rock-bumps are presented
in the paper. The tests with rigid strength machine were the basis for the elaboration of new indices. Such
machine enables to obtain the characteristics of rock destruction in the full range of deformation.
Furthermore, the indices were described against the background of analytical and laboratory methods, where
only the predestructive stress deformation characteristic of compressed rock samples was taken into
consideration.

WPROWADZENIE
Tpania s zwizane z eksploatacj podziemn z kopalin. S powszechnym
zjawiskiem, przede wszystkim w podziemnym grnictwie wglowym w Europie
(Polska, Czechy, Niemcy, Francja, Sowenia), Azji (Rosja, Indie, Chiny), Ameryce
(USA, Kanada, Chile), Afryce (RPA) i Australii (Nowa Poudniowa Walia, Queens-
land, Zachodnia Australia). Tpania wystpuj rwnie w grnictwie rudnym (Polska
kopalnie KGHM, Czechy kopalnie uranu; Wielka Brytania kopalnia Derbyshire,
wapienie oowionone; Afryka Poudniowa zoe Witwatersrand, kopalnie zota
i diamentw w kwarcytach; Australia kopalnie zota w zoach kwarcytowych),
solnym (Niemcy kopalnie soli kamiennej; Francja kopalnie soli potasowej)
(Ragus, Zygadowicz 1994). Znane s rwnie tpnicia w odkrywkowym grnictwie
skalnym, zwizane z eksploatacj marmuru w odkrywce Vermont w USA.
Pierwsze opisane tpnicie wystpio podczas eksploatacji w kopalni rudy oowiu
Derbyshire w Wielkiej Brytanii w 1738 roku. W XIX wieku notowano tpania
w kopalniach wgla kamiennego w Zagbiu Ruhry.
Zjawiska geodynamiczne opisywane jako tpnicia wystpuj w Grnolskim
Zagbiu Wglowym od koca XIX wieku. Najstarszy opis tpa pochodzi z 1858

95
 Mining and Environment

roku i dotyczy zjawisk, ktre wystpiy w kopalni Fanny (obszar na granicy kopal
Gottwald, Polska i Siemianowice) i w kopalni Krl w 1875 roku.
Wstrzsy grotworu indukowane dziaalnoci grnicz i tpania s zaliczane do
grniczych zagroe naturalnych, ktre wynikaj bezporednio z naturalnych
waciwoci rodowiska geologicznego, a ich wystpowanie jest warunkowane sposo-
bem prowadzonych robt grniczych. Zoono budowy geologicznej odzwierciedla
si zrnicowaniem waciwoci geomechanicznych wgli poszczeglnych grup
stratygraficznych, jak rwnie ska ponnych. Zmienno budowy geologicznej
natomiast, w tym litologii i petrografii, w profilu pionowym, jak i po rozcigoci
warstw, odzwierciedla si w liczbie i intensywnoci tpni, zrnicowanej regional-
nie w GZW. Poznanie wic waciwoci wgli i ska ponnych, zarwno w zakresie
petrografii, jak i cech geomechanicznych (w tym wytrzymaociowych), stopnia
nasycenia ska wod w rnych czciach GZW, ma istotne znaczenie przy rozpatry-
waniu skonnoci ska i grotworu do tpa (Bukowska, Bukowski 2005). Tpania
w Grnolskim Zagbiu Wglowym wystpuj gwnie w jego pnocnej czci
w obszarze niecki bytomskiej, kazimierzowskiej i gwnej oraz w siodle gwnym.

1. METODY ANALITYCZNE I LABORATORYJNE OCENY

SKONNOCI SKA DO TPA OPRACOWANE NA PODSTAWIE
ICH PRZEDZNISZCZENIOWEJ CHARAKTERYSTYKI
NAPRENIOWO-ODKSZTACENIOWEJ

W efekcie wieloletnich bada nad problematyk tpa opracowano wiele metod

wskanikowych, sucych do oceny skonnoci ska do tpa. Wikszo wskani-
kw odnosi si gwnie do skonnoci do tpa wgli, a podrzdnie do ska
otaczajcych pokady wglowe. Jedynie nieliczne z nich su do oceny skonnoci
grotworu do tpa.
Niektre spord tych wskanikw zostay opracowane na podstawie przedznisz-
czeniowej charakterystyki napreniowo-odksztaceniowej uzyskanej w prbie
ciskania, w tzw. mikkiej maszynie wytrzymaociowej. Rozwj metod badawczych
dotyczcych oceny skonnoci ska do tpa doprowadzi do zastosowania w bada-
niach geomechanicznych sztywnych maszyn wytrzymaociowych z serwomechani-
zmem, ktre umoliwiaj uzyskiwanie penej charakterystyki napreniowo-
-odksztaceniowej zarwno w czci przedkrytycznej, jak i pokrytycznej.
Wskaniki opisujce przedkrytyczne waciwoci ska (odksztaceniowe, wy-
trzymaociowe, energetyczne, reologiczne) s wykorzystywane w kilku grupach
metod oceny skonnoci ska i grotworu do tpa (rys. 1). Metody te zostay opisane
w publikacji Konopki (1994).
Jednym ze wskanikw, ktry uzyskuje si na podstawie wynikw bada labora-
toryjnych jednoosiowego ciskania i ma praktyczne zastosowanie do oceny skonnoci
wgla do tpa, jest energetyczny wskanik naturalnej skonnoci do tpa WET
(Szecwka, Doma, Oana 1973). Niektrzy badacze, midzy innymi Kidybiski
i Smoka (1988), krytykuj jednak znaczenie tego wskanika jako wyznacznika
skonnoci wgla do tpa.

96
 Grnictwo i rodowisko

Metody oceny
skonnoci do tpa

w ktrych w ktrych uwzgldnio-

uwzgldniono wytrzymaociowe energetyczne reologiczne no strukturalno-
wasnoci -geologiczne cechy
deformacyjne ska grotworu

wskanik reologiczne kryterium

potencjalnej wskanik Jegorowa liczba tpliwoci skonnoci wgla do wskanik facjalnoci
tpliwoci wg Bicza wg Znaskiego tpa wg Hadysza wg K aszuby

wskanik reologiczny
metoda Szucika tpliwo wgla skonnoci wgla do liczba grotworu
wg Drzewieckiego tpa wg Boreckiego wg Konopki

wskanik sprawnoci
metoda Konopki tpnicia
wg Motyczki

energetyczny
wskanik n aturalnej
skonnoci wgla do
tpa wg Szecwki

wskanik
potencjalnej energii
sprystej wg Smoki

kinetyczny wskanik
tpliwoci wg Filcka

wskanik zagroenia
tpaniami (kruchoci)
wg Gustkiewicza

zmodyfikowany
wskanik kruchoci
wg Aubertina i Gilla

Rys. 1. Metody analityczne i laboratoryjne oceny skonnoci ska do tpa opracowane na podstawie ich
przedzniszczeniowej charakterystyki napreniowo-odksztaceniowej
Fig. 1. Analytical and laboratory methods of assessment of liability of rocks to rock-bumps, elaborated on the basis
of predestructive stress-deformation characteristic

97
 Mining and Environment

2. WSKANIKOWE METODY OCENY SKONNOCI DO TPA

OPRACOWANE NA PODSTAWIE PENEJ CHARAKTERYSTYKI
NAPRENIOWO-ODKSZTACENIOWEJ

Od czasu zastosowania w niektrych polskich orodkach naukowych sztywnych

maszyn wytrzymaociowych w badaniach laboratoryjnych wasnoci geomechanicz-
nych ska opracowywano wiele nowych wskanikw skonnoci ska do tpa.
Najwaniejsze z nich przedstawiono na rysunku 2.

okres dynamicznego rozpadu

wg Kidybiskiego (1988)
opracowane na podstawie penej
charakterystyki napreniowo-
Wskaniki skonnoci do tpa

wskanik osabienia tpnicia

wg Krzyszto (1989)

wskanik napreniowej intensywnoci

-odksztaceniowej

rozpadu wg Smoki (1994)

wskanik intensywnoci rozpraszania

energii wg Bukowskiej i Smoki (1994)

wskanik skonnoci grotworu do

tpa wg Bukowskiej (2002)

wskanik energii kinetycznej grotworu

wg Bukowskiej (2003)

wskanik zagroenia wywoanego

przeskokiem wg Zorychty (2002)

wskanik potencjalnej skonnoci skay

do tpa wg Tajdusia (2003)

Rys. 2. Wskaniki oceny skonnoci do tpa opracowane na podstawie penej charakterystyki

napreniowo-odksztaceniowej
Fig. 2. Indices for assessment of liability to rock-bumps elaborated on the basis
of full stress-deformation characteristic

Niektre z wymienionych wskanikw maj znaczenie jedynie teoretyczne i nie

znalazy zastosowania w praktyce grniczej. Inne natomiast s dopracowywane
i weryfikowane w konkretnych warunkach geologiczno-grniczych. Spord
wymienionych, wskanik o nazwie okres dynamicznego rozpadu znalaz zastoso-
wanie do okrelania wraliwoci ska na obcienia dynamiczne w aspekcie
wystpowania wstrzsw lub tpa, a wskanik skonnoci do tpa grotworu
i wskanik energii kinetycznej grotworu s wykorzystywane do prognozowania
skonnoci grotworu do tpa.
Niektre spord wskanikw, do opracowania ktrych wykorzystano pen cha-
rakterystyk napreniowo-odksztaceniow i su do oceny skonnoci do tpa,
omwiono szerzej.

Okres dynamicznego rozpadu wgla

Wskanik nazwany okresem dynamicznego rozpadu i oznaczony symbolem ODR
zosta opracowany przez Kidybiskiego i Smok (1988). Jest on okrelany na

98
 Grnictwo i rodowisko

podstawie krzywej = f( t), rejestrowanej podczas prb jednoosiowego ciskania

z prdkoci 1 mm/s). ODR jest rnic czasu midzy momentem pocztku rozpadu
prbki kr = Rc a momentem osignicia wartoci naprenia resztkowego r (rys. 3).
Badania prowadzone w GIG pozwoliy na sformuowanie przedstawionej niej
klasyfikacji skonnoci wgli do tpa na podstawie wskanika ODR:
300 ms ODR > 300 ms wgiel nieskonny do tpa
50 ODR 300 ms wgiel sabo skonny do tpa
ODR 50 ms wgiel silnie skonny do tpa

kr = R c

Asp W2
r

ODR

(t)

Rys. 3. Interpretacja wyznaczania wskanika ODR: (t) odksztacenie, naprenie, Rc wytrzymao na

jednoosiowe ciskanie, Asp energia odksztacenia sprystego, W2 energia pokrytycznego niszczenia
Fig. 3. The interpretation of determining the ODR index: (t) deformation, stress, Rc uniaxial compression
strength, Asp energy of elastic strain, W2 energy of postcritical destruction

Wskanik napreniowej intensywnoci rozpadu

Wskanik napreniowej intensywnoci rozpadu wedug Smoki (1994) zosta
opracowany na podstawie wynikw bada wgli i ska ponnych GZW. Badania
prowadzono na prbkach o smukoci rwnej 1. Do sterowania przebiegiem badania
zastosowano sygna przemieszcze toka maszyny wytrzymaociowej, przy czym
prdko przyrostu odksztace wynosia 1,0 mm/s. Wskanik napreniowej
intensywnoci rozpadu okrela wzr
kr r
&
tr
gdzie:
r naprenie resztkowe odpowiadajce wytrzymaoci resztkowej, MPa;

tr czas rozpadu, s.
Wskanik ten, w opinii jego autora, w do wierny sposb odzwierciedla niszcze-
nie skay zachodzce w czasie tpnicia z uwagi na quasi-dynamiczny sposb prze-
prowadzenia testu laboratoryjnego prdko narastania obcie do 425 MPa s1
dla wgli i do 1651 MPa s1 dla ska ponnych.

99
 Mining and Environment

Zakres zmiennoci wskanika napreniowej intensywnoci rozpadu, wynoszcy

od 72,4 do 732,8 MPa s1 pozwoli autorowi na wydzielenie trzech grup skonnoci
ska do tpa:
1
< 250 MPa s skay nieskonne do tpa
1
250500 MPa s skay sabo skonne do tpa
1
> 500 MPa s skay silnie skonne do tpa

Wskanik intensywnoci rozpraszania energii

Wskanik intensywnoci rozpraszania energii Re zosta opracowany przez Bu-
kowsk i Smok (1994) na podstawie wynikw bada wgli, piaskowcw, muow-
cw i iowcw karbonu produktywnego w GZW. Badania wykonano na prbkach
o smukoci 1. Do sterowania przebiegiem badania stosowano sygna przemieszcze
toka maszyny wytrzymaociowej, przy czym prdko przyrostu odksztace
wynosia 1,0 mm/s, co z uwagi na wymiary prbek odpowiadao prdkoci odkszta-
cenia rzdu 101 s1. Prdko odksztacenia tego rzdu mieci si w przedziale
wartoci prdkoci odksztacenia odpowiadajcych zjawiskom tpa, wyrzutw ska,
trzsieniom ziemi, urabianiu ska narzdziami skrawajcymi i udarowymi.
Do wyznaczania wartoci wskanika napreniowej intensywnoci rozpadu auto-
rzy podali wzr
ENr
Re
tr
gdzie:
ENr rnica midzy wartociami energii w chwili pocztkowej rozpadu PES
(przy = Rc) oraz kocem rozpadu PESr (przy = Rcr), kJ;
tr bezwzgldny czas rozpadu, s.
Zakres zmiennoci wskanika intensywnoci rozpraszania energii Re, ktry wy-
nosi od 200 do ponad 5000 kJ s1, pozwoli na wydzielenie trzech grup skonnoci
ska do tpa:
< 1000 kJ s1 skay nieskonne do tpa
1
10002500 kJ s skay sabo skonne do tpa
1
> 2500 kJ s skay silnie skonne do tpa

Wskanik skonnoci do tpa grotworu WTG

Wskanik WTG (Bukowska 2002) zosta wyznaczony na podstawie wynikw
bada laboratoryjnych wasnoci geomechanicznych wykonywanych w sztywnej
maszynie wytrzymaociowej, przy zaoeniu, e ukad pyty maszyny wytrzy-
maociowejprbka skalna jest najprostszym ukadem modelowym grotworu
w ujciu stroppokadspg (rys. 4). Wskanik WTG jest ilorazem cech wgla
w fazie pokrytycznej, wyraonych wartoci moduu pokrytycznego wgla Mwgla
i wartoci redniej waonej cech sprystych w fazie przedkrytycznej, wyraonych

100
 Grnictwo i rodowisko

wartoci moduu sprystoci podunej pakietu ska otaczajcych pokad wglowy

Eska (rys. 5).

faza przedkrytyczna faza pokrytyczna

E M

Rys. 5. Modu sprystoci podunej E i modu pokrytyczny M wyznaczany z charakterystyki

napreniowo-odksztaceniowej: odksztacenie, naprenie
Fig. 5. The module of elasticity E and the postcritical module M determined
from stress-deformation characteristic: deformation, stress

100 m
E ska
h1 + ... + hn = 130 m
h3
Eska = (E1h1 + ... + Enhn)/130 m
h2
h1
M wegla
- piaskowce
30 m - muowce
E ska - iowce
- wgiel

Rys. 4. Interwa oprbowania grotworu w celu wyznaczenia wartoci moduw sprystoci Eska
i pokrytycznego Mwgla
Fig. 4. The interval of rock mass sampling to determine the values of modules: elasticity Erocks
and postcritical Mcoal

Wskanik WTG wyznacza si wedug wzoru opracowanego do oceny skonnoci

grotworu karboskiego do tpa
M wegla
WTG
Eska
gdzie:
Mwgla modu pokrytyczny wgla, MPa;

101
 Mining and Environment

Eska modu sprystoci 130-metrowego pakietu ska otaczajcych pokad,

dla ktrego
Eska = (E1 h1 ++ En hn)/130 m,
gdzie:
En modu sprystoci n-tej warstwy, MPa;
hn miszo n-tej warstwy, m.
Klasyfikacj grotworu pod wzgldem skonnoci do tpa na podstawie WTG
przedstawiono w tablicy 1.

Tablica 1. Klasyfikacja skonnoci do tpa (tpliwoci) grotworu wedug wskanika WTG (Bukowska 2002, 2003)
Gdy modu sprystoci ska ponnych jest znacznie wik-
szy ni modu pokrytyczny wgla ulegajcego zniszczeniu
ukad stroppokad
(Mwgla<Eska), pokad pod wpywem obcienia nadlegych
WTG <1 spg nieskonny
ska odksztaca si, a ze wzgldu na ma warto
do tpa
naprenia krytycznego poszczeglne partie pokadu
ulegaj zniszczeniu statyczne niszczenie pokadu.
Gdy modu sprystoci stropu jest mniejszy od moduu
pokrytycznego wgla (Mwgla >Eska), ale jest speniony
warunek Eska < Mwgla 2Eska, ukad skay otaczajce
ukad stroppokad pokad pracuje jak prbka skalna ciskana w mikkiej
1 WTG 2 spg skonny maszynie wytrzymaociowej. Po przekroczeniu wytrzy-
do tpa maoci wgla rwnoczenie nastpuje wzmocnienie
efektu dynamicznego przez wyadowanie energii
sprystej zakumulowanej w stropie dynamiczny model
niszczenia pokadu.
Gdy Mwgla >>Eska (Mwgla >2Eska) ukad jest nieskonny do
tpa, poniewa skay otaczajce cechuj si niskimi
ukad stroppokad
parametrami mechanicznymi, a co za tym idzie sab
WTG >2 spg nieskonny
zdolnoci do gromadzenia energii sprystej i ukad traci
do tpa
moliwo do przeskoku (przejcia z jednego stanu
rwnowagi do innego).
W celu porwnania warunkw panujcych w grotworze z najprostszym ukadem
modelowym, jakim w warunkach laboratoryjnych jest maszyna wytrzymaociowa
i prbka skalna, przeanalizowano 43 ukady stroppokadspg w 28 kopalniach
GZW pooonych w rejonach, w ktrych wystpuj tpnicia, jak i w rejonach, gdzie
nie odnotowuje si tego typu zjawisk dynamicznych (rys. 6).
Opracowana i przedstawiona w publikacji metoda oceny skonnoci grotworu do
tpa na podstawie wskanika WTG stanowi rozwizanie nowatorskie z uwagi na
jednoczesne uwzgldnianie w niej wasnoci geomechanicznych wgla (moduu
pokrytycznego) oraz cech sprystych grotworu otaczajcego dany pokad (modu
sprystoci), w przedziale wysokociowym, ktry ma decydujce znaczenie dla
zagroenia tpaniami.

102
 Grnictwo i rodowisko

Wskanik (WTG), oprcz oceny skonnoci grotworu do tpa, moe by stoso-

wany w metodach oceny zagroenia tpaniami. Moe by take wykorzystywany
w metodzie rozeznania grniczego wchodzcego w skad metody kompleksowej,
czego przykadem jest prba jej nowelizacji przy uyciu wskanika WTG dokonana
przez Konopk i Patysk (2004). Moe by rwnie elementem opracowanej
wskanikowej metody oceny naturalnego zagroenia tpaniami (Bukowska 2004).

17

7
8 5 4 1 - K W K A nn a
2 - K W K B orynia
27 3 - K W K B rzeszcze
4 - Z G B yto m II
18 12
(by a K W K R ozbark)
21
14 23
26 25 15 16
5 - Z G B yto m III (bya K W K
13 B obrek-M iecho w ice)
6 - K W K C hw aow ice
22 11 7 - K W K G rod ziec (by a)
24 8 - Z W S M Jad w ig a (by a
K W K P strow ski)
28 9 - K W K Jan ina
10 - K W K Jan kow ice
11 - Z G E Jaw orzn o
19 6 9
12 - K W K K azim ierz-Juliu sz
13 - K W K K nu rw
10
1 14 - K W K M akoszow y
15 - K W K M y sow ice
2 16 - K W K N iw ka-
3
M odrzej w (bya)
20 17 - Z G P iekary (by a
K W K Ju lian)
- o b szar k o p aln i, w k t rej 18 - K W K P o lska-W irek
p ro w ad zo n o b ad an ia 19 - K W K R yduto w y
- n u m er k o p aln i (n azw a 20 - K W K S ilesia
5 21 - K W K S o nica
w g o p isu ry su n k u )
22 - K W K S zczyg o w ice
- p o lig o n b ad aw czy
23 - K W K lsk
CZ

w o b rb ie k o p aln i
24 - K W K W esoa
- k o p aln ia 25 - K W K W ieczorek
EC

zlik w id o w an a 26 - K W K W ujek
- zasig u tw o r w k arb o n u 0 5 10 km 27 - K W K B ielszow ice
HY

p ro d u k ty w n eg o 28 - K W K Z iem ow it

Rys. 6. Szkic sytuacyjny obszarw grniczych kopal, w ktrych zlokalizowano poligony badawcze
(liczba gwiazdek oznacza liczb poligonw badawczych w jednej kopalni)
Fig. 6. The location sketch of mining areas of collieries, where proof grounds were located (the number of stars
means the number of proof grounds in one colliery)

Wskanik energii kinetycznej grotworu WEk

Do wyznaczania wskanika energii kinetycznej grotworu WEk, dla przyjtego
modelu stroppokadspg, w interwale 100 m nad stropem i 30 m poniej jego
spgu, przeanalizowano kilkadziesit poligonw badawczych w GZW. Wartoci
energii kinetycznej niezbdne do jej wyznaczenia (rys. 7) obliczono wedug wzoru
(Bukowska 2000)
Ek = Asp W2 +W3
w ktrym:
Asp energia odksztacenia sprystego na granicy wytrzymaoci prbki,
W2 energia pokrytycznego odksztacenia prbki,
W3 odzyskiwalna energia odksztacenia.

103
 Mining and Environment

Na podstawie energii kinetycznej grotworu i pokadu zdefiniowano wskanik

energii kinetycznej grotworu WEk (Bukowska 2003), ktry opisuje wzr
Ekg
WEk
Ekp
gdzie:
Ekp energia kinetyczna (waciwa) pokadu, kJ/m3;
Ekg energia kinetyczna (waciwa) grotworu, czyli 130-metrowego pakietu ska
otaczajcych pokad, z uwzgldnieniem wspczynnika osabienia struktu-
ralnego
Ekg = (Ekg1 h1 ++ Ekgn hn)/130
gdzie:
Ekgn energia kinetyczna obliczona dla n-tej warstwy w interwale 100 m nad
stropem i 30 m poniej spgu pokadu, kJ/m3;
hn miszo n-tej warstwy, m.

cz przedkrytyczna cz pokrytyczna

E M

Asp W2

W3

Rys. 7. Energie waciwe odksztacenia do okrelania energii kinetycznej: odksztacenie, naprenie, E

modu sprystoci podunej, M modu pokrytyczny, Asp energia sprysta, W2 energia pokrytycznego
niszczenia, W3 odzyskiwana energia odksztacenia
Fig. 7. Specific energies of deformation for the kinetic energy determination: deformation, stress, E module
of elasticity, Asp elastic strain energy, W2 energy of postcritical destruction, W3 recovered energy of deformation

Wartoci wskanika energii kinetycznej grotworu WEk zmieniaj si w szerokim

zakresie, od setnych czci jednoci do kilkuset (rys. 8). Obliczenia przeprowadzone,
z uwzgldnieniem budowy strukturalnej rejonw bada (rys. 6) wykazay moliwo
wydzielenia trzech przedziaw zmiennoci wskanika energii kinetycznej grotworu
WEk. Granice tych przedziaw s tosame, w sposobie ich wyznaczania, z granicami
wskanika skonnoci grotworu do tpa WTG. W obu przypadkach wynikaj bowiem
z przyjtego zaoenia, e ukad pyty maszyny wytrzymaociowejprbka skalna
jest najprostszym, przyjtym ukadem modelowym grotworu w ujciu strop
pokadspg (rys. 5). Odpowiadajce sobie wartoci graniczne obu wskanikw s
nastpujce:

104
 Grnictwo i rodowisko

WTG = 1 odpowiada WEk = 20,

WTG = 2 odpowiada WEk = 1,
zatem:
zakresowi zmiennoci WTG < 1 odpowiada zakres zmiennoci wskanika WEk >20,
zakresowi zmiennoci WTG = 12 odpowiada zakres zmiennoci wskanika WEk =
= 120,
zakresowi zmiennoci WTG > 2 odpowiada zakres zmiennoci wskanika WEk < 1.

WEk
272
270

220

170

120 112 WTG < 1

70
4 3 .9
3 0 .7 3 2 .9 W Ek
2 0 .9 2 0 .2 2 0 .2 2 0 .1 2 0 .6 2 3 .8
20 1 8 .5
19
1 < W TG < 2 16
1 2 .1 1 1 .6 13
1 0 .1
8 .9 5 8 .7 3 8 .2 5 10
8 .1 7
7 .0 1
6 .2 5 6 .3 5 7
5 .0 1 4 .6 4
3 .8 4 3 .9 3 4 .1 7 4 .6 1
W Ek 2 .3 7 2 .2 1 2 .4 2
3 .0 4 4
1 .2 1
1
0 .8 0 0 .9 7 0 .9 9 0 .9 9
0 .8 2 0 .8 9

0 .4 0 0 .4 9
WTG > 2
0 .0 0 0 .1 9 0 .2 1
0 .0 3 0 .0 6

Rys. 8. Zmienno wskanika energii kinetycznej WEk wzgldem klasyfikacyjnych przedziaw zmiennoci wskanika
skonnoci grotworu do tpa WTG w poligonach badawczych w obszarze GZW
Fig. 8. The variability of the index of kinetic energy WEk in relation to the classification intervals of variability of the
index of rock mass liability to rock bumps WTG for proof grounds in the area of Upper Silesia Coal Basin

Przeprowadzone obliczenia z uwzgldnieniem budowy strukturalnej rejonw

bada (kilkadziesit poligonw) jednoznacznie wskazuj na istnienie trzech przedzia-
w zmiennoci wskanika energii kinetycznej grotworu WEk:
0,0 < WEk 1,0 grotwr nieskonny do tpa
1,0 < WEk 20,0 grotwr skonny do tpa
WEk > 20,0 grotwr nieskonny do tpa
W ostatnich latach rwnie w AGH zostay opracowane nowe wskaniki skon-
noci ska do tpa, ktrych podstaw stanowi wasnoci przedzniszczeniowe
i pozniszczeniowe ska. Przykadem s:
wskanik zagroenia spowodowanego przeskokiem wedug Zorychty (2002), ktry
wyznacza si wedug wzoru
max
1 df ( np )
p
Es od d n
np kr

105
 Mining and Environment

gdzie:
Esod modu sprystoci przy odcianiu,
kr < np < n przedzia odksztace, w ktrym moliwy jest przeskok;

wskanik potencjalnej skonnoci skay do tpa wedug Tajdusia, Flisiaka

i Klisowskiego (2003) okrela wzr
pz 1
WET gdy Rcdp pz
Eod
1
M
gdzie:
Eod modu sprystoci przy odcianiu prbki w czci przedzniszczeniowej,
M modu pokrytyczny.

ZAKOCZENIE

Zoono mechanizmu tpnicia bya powodem, e do tej pory nie opracowano

w peni skutecznej metody prognozowania tego zjawiska. Rozwj nauki i postp
w rozwoju bazy sprztowej przyczyniaj si do opracowywania coraz to nowocze-
niejszych i oryginalniejszych oraz wiarygodniejszych wskanikowych metod oceny
skonnoci do tpa. Jednake wikszo z tych metod ma charakter jedynie teore-
tyczny i jak dotd nie byy weryfikowane w warunkach grniczych.
Omawiane w publikacjach wskaniki skonnoci do tpa, wyznaczane na pod-
stawie bada w maszynie wytrzymaociowej, odnosz si najczciej jedynie do
poszczeglnych rodzajw ska, na przykad okrela si je oddzielnie dla wgla
a oddzielnie dla poszczeglnych warstw i ska otaczajcych pokady wglowe
(piaskowcw, muowcw i iowcw), podajc wartoci wyznaczanych wskanikw
odrbnie. Przyjmujc taki schemat postpowania nie uwzgldnia si wpywu na
zagroenie tpaniami ukadu skadajcego si z pokadu wgla i otaczajcego go
kompleksu ska jako zespou wielu warstw skalnych o rnych waciwociach
i zmiennej miszoci.
Taki ukad przyjty jako modelowy dla warunkw Grnolskiego Zagbia W-
glowego sta si podstaw do opracowania nowych wskanikw skonnoci grotworu
do tpa. Nale do nich wskaniki opracowane w ostatnich latach w GIG:
wskanik skonnoci grotworu do tpa WTG,
wskanik energii kinetycznej grotworu WEk.
Prognoza skonnoci grotworu do tpa na podstawie wskanikw WTG i WEk
zostaa zweryfikowana w warunkach Grnolskiego Zagbia Wglowego (w ponad
czterdziestu poligonach).
Opracowane w GIG nowe metody oceny skonnoci grotworu do tpa znalazy
odzwierciedlenie w znowelizowanych w 2002 roku przepisach Prawa geologicznego
i grniczego, w zakresie zaliczania pokadw do odpowiednich stopni zagroenia
tpaniami. W Rozporzdzeniu Ministra Spraw Wewntrznych i Administracji z dnia

106
 Grnictwo i rodowisko

14 czerwca 2002 r. (Dz. U. Nr 94 poz. 841) pojcie skonnoci do tpa zostao

rozszerzone przez wprowadzenie pojcia skonnoci grotworu i ska do tpa,
uzalenione od caoksztatu wasnoci ska otaczajcych i pokadu.

Literatura
1. Bukowska M. (2000): The influence of strain rate on indices of rock bump susceptibility.
Archives of Mining Sciences Vol. 45/1, s. 2345.
2. Bukowska M. (2002): Geomechanical properties of rocks from the rockburst hazard point
view. Archives of Mining Sciences. Vol. 47/2, s. 111138.
3. Bukowska M. (2003): Wskanik skonnoci do tpa ukadu skay otaczajce pokad
wgla. Przegld Grniczy nr 1, s. 4146.
4. Bukowska M. (2004): Wskanik WNT naturalnego zagroenia tpaniami. Przegld
Grniczy nr 3, s. 1823. Errata Przegld Grniczy nr 5.
5. Bukowska M., Smoka J. (1994): Intensywno rozpraszania energii wgli i ska ponnych
wybranych pokadw GZW wg bada laboratoryjnych. Mat. V Konf.: Problemy geologii
i ekologii w grnictwie podziemnym. Katowice, GIG, s. 103109.
6. Bukowska M., Bukowski P. (2005): Uwagi dotyczce wpywu zawodnienia na ocen
skonnoci grotworu do tpa dla obszarw granicznych kopal czynnych i zlikwidowa-
nych w GZW. Prace Naukowe Instytutu Geotechniki i Hydrotechniki Pol. Wroc. 75. Seria:
Konf. 41, s. 4958.
7. Kidybiski A., Smoka J. (1988): Wpyw wytrzymaoci i dynamiki rozpadu ska na
skonno grotworu do tpa. Zeszyty Naukowe Politechniki lskiej nr 960, seria:
Grnictwo z. 172, s. 341350.
8. Konopko W. (1994): Dowiadczalne podstawy kwalifikowania wyrobisk grniczych
w kopalniach wgla kamiennego do stopni zagroenia tpaniami. Prace Gwnego Instytu-
tu Grnictwa nr 795.
9. Konopko W., Patyska R. (2004): Podstawy nowelizacji metody rozeznania grniczego
dla oceny stanu zagroenia tpaniami. Bezpieczestwo Pracy i Ochrona rodowiska
w Grnictwie nr 10 (122), s. 1016.
10. Krzyszto D. (1989): Badanie energii odksztacenia podunego suchych i mokrych prbek
piaskowca. Zeszyty Naukowe AGH. Seria Grnictwo z. 145.
11. Ragus E., Zygadowicz T. (1994): Rys historyczny wystpowania tpa. Przegld
Grniczy nr 2, s. 13.
12. Szecwka Z., Doma J., Oana P. (1973): Energetyczny wskanik skonnoci naturalnej
wgla do tpa. Prace GIG, Komunikat nr 594.
13. Smoka J. (1994): Napreniowo-deformacyjna charakterystyka niszczenia wgli i ska
w prbie jednoosiowego ciskania. Symp. Nauk.-Techn. Tpania 94. Katowice, GIG,
s. 5361.
14. Tajdu A., Flisiak D., Klisowski R. (2003): Propozycja wskanika dla oceny skonnoci do
tpa ukadu warstwy stropowepokad. Geotechnika w budownictwie i grnictwie. Wro-
caw, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocawskiej, s. 254263.
15. Zorychta A. (2002): Tpnicie jako utrata statecznoci wyrobiska podziemnego. Midzyn.
Symp. Nauk.-Tech. Tpania 2002. Katowice, GIG, s. 441468.

Recenzent: prof. dr hab. in. Wadysaw Konopko

107