5.

Sokrati, kur dgjoi vendimin e gjykatsve nuk tha asnj fjal, por u kufizua vetm me nj
"hm!" E kur pak m von i bn pyetjen (sigurisht n baz t Ligjit) se 'dnim i plqente m
tepr, vdekja apo syrgjyni, ai tundi disa her kokn tullace dhe as q hapi gojn fare.

7. Gjykatsit, q ishin fshatar t pagdhndur e or e ast shanin e merrnin npr kmb do

gj t shenjt, kur dgjuan kt shaka t papritur nga goja e Sokratit, u gajasn s qeshuri. Por ai
mbas pak shtoi: "Dhe me q, nga sa duket, un gjykoj m drejt e m sakt se ju t tjer, m
takon mua t marr pr xhepin tim t gjitha mditjet tuaja".

Sa gj e uditshme, o qytetar t'Athins! Ne shohim perndit, idet, ndrra, ngjarje t s

kaluars e t s'ardhmes e vetm hundn ton s'mund ta shohim mir. Un tani po e kuptoj si nj e
nj q bjn dy, se me t vrtet i ditur sht ai njeri q do t mund t shoh hundn e tij...

Pa hidhni nj shikim nga prfaqsonjsit e akuzs! Jan t bukur t veshur me t gjitha

salltanetet, persona q peshojn shum. Me gjith kuptimin e fjals jan patriot me vul. Shkurt,
ata jan zotrinj t mdhenj, q shklqejn si diejt e demokracis!... Por pa m shikoni edhe mua
nj her! Nj mistrec me xhufk. I grisur, i shmtuar, i pahairt, nj qelbsir me nam e
njkohsisht "njeriu m i ditur nga t diturit!"... Ku t futem? au dh t kallem... Po, edhe un
sikur t'isha n vendin tuaj do ta kisha pr turp t mos e dnoja veten edhe me vdekje, edhe me
rrahje dhe, q t them t vrtetn, do t'i quaja q t dyja kto nj nder t madh pr veten time.

Pra, o qytetar t'Athins, ata krkojn q me zhdukjen time t mbrojn moralin q po lkundet n
shpirtrat tuaja. Ata jan udhheqsit e popullit, e po t mos ishin t pastr e t ndershm do t'ishin
ata t pandehur dhe un akuzuesi.

(8) Kush nuk verbohet prpara shklqimit t Anitit, fabrikantit t plotfuqishm t lkurave?
'gjeneral trimosh! E drguan me tridhjet gjemi pr t shptuar qytetin Niokastr4 dhe ai u
fsheh n nj liman pran kepit t Malas,5 e qndroi atje gjer sa ra kshtjella e ai e shptoi pr
bukuri lkurn e vet. S'ke 'i thua, zanati i tij prej lkuraxhiu e ka br q t vlersoj m tepr
lkurat se sa vdekjen "pr t mirn e Atdheut".

1
(10) 't ju them m tepr pr oratorin Likon? A keni par gjer tani ndonj orator q t jet qind
pr qind demagog e mashtronjs? Un v bast q edhe ju pr kt arsye e keni br komandant
ushtrie dhe i keni besuar mbrojtjen e Nafpaktit8. Por ai duke vepruar si patriot i kulluar ua shiti
armiqve kshtjelln n fjal pr nj cop argjendi. Dhe ashtu, si e donte puna dhe ju shkonte pr
shtat, ju i dhat bes menjher kur mbrojti veten, duke thn se s'mund t bnte asgj kundra
Fatit, t cilit i nnshtrohen edhe perndit, n vend q t thoshte se s'mundi t bnte gj kundra
arit, q komandon edhe vet Fatin! Dhe tani ai shptimtar i lavdishm dekreton ligje, q mbrojn
jetn, nderin e pronn e popullit, domethn pronn e vet, dhe n baz t cilve dnohen me
vdekje tradhtart, domethn ata q jan t padenj t nxjerrin n treg e t shesin Atdheun!

(12) N krahasim me ata, un s'kam br gj prej gjje n'interes t Atdheut. As qytetin e

Njokastrs nuk kam tradhtuar, as kshtjelln e Nafpaktit nuk ua kam shitur armiqve dhe as q
kam bredhur gjat bregut t lumit pr t br qejf n misteret e Afrdits mashkullore. Sa her
m keni ngarkuar me zor ndonj ofiq, nuk kam vepruar simbas zakonit t komandantve t tjer,
por sipas dshirs s popullit. Nj gj t till e bnja ndoshta mbasi isha kokngjeshur, ose pr
arsye se kam qen njeri i drejt. Merreni si t doni. Bile nuk mund t'jua fsheh se, para se t
gjenit rastin t bheshit t famshm duke m dnuar mua me vdekje, pr qime kam shptuar e
nuk kam psuar edhe n tri raste t tjera po kt mesele. Dy her n kohn e demokracis dhe
hern e fundit n kohn e tridhjet tiranve7. Por 'hyjn n pun llafet tani? Edhe sikur t mos
qndronin aq lart ata q m akuzojn dhe un aq posht, do t mjaftonte urtsia dhe
pagabueshmria juaj q un t dnohesha me vdekje... Ju jeni t zgjedhur nj nga nj; kokrr pr
kokrr. Pr kokn e Sokratit. Ju jeni gjykats Perndie. Secili e shikon kjart se koka juaj peshon
katrqind derhem. Kurr nuk merreni me fantazira e voglsira. Vendimet i merrni sa t hapsh e
t mbyllsh syt. Edhe dnimin me vdekje e merrni po me at lehtsi q nxirrni qurrat prej hunde
e pastaj i fshini n t prapsmen tuaj.

Ju kishit nevoj pr nj viktim, jo q t msohen fmijt tuaj t bhen t ndershm, por q t

ken frik nga demokracia! Ju kishit nevoj pr nj viktim t kalibrit t math, q t lante
gjynahet e tiranis s djeshme dhe q bhet penges n do orvatje pr rivendosjen e saj. Ju dhe

2
ligji juaj keni kryer detyrn tuaj. Por t merremi vesh. Ju nuk m dnuat sepse kam shkelur ligjin,
por pr arsye se u tregova i paaft t shkelnja mbi t e t kaloja m tutje... E dini si duhet t'ishte
formuluar akuza kundra meje? Ju a them un: Dgjoni: "Sokrati sht fajtor, mbasi ka qn i pa
fuqishm e njeri fukara. Prandaj t dnohet me vdekje".

Turma, opinioni publik nuk sht gjkafsh m tepr se nj qen i zgjebosur i lidhur n nj hu
n mes t diellit. Ky qen gjith ditn fle, kruan zgjeben dhe vrsulet i trbuar kundr do njeriu,
q orvatet ta shptoj nga veset e t'i zgjidh zinxhirin me t ciln sht i lidhur.

Por e vrteta sht se kush e di sa her m keni dgjuar duke thn: "se un nj gj di, q s'di
gjkafsh fare". Nuk di gjkafsh... kt s'e kuptonit dot... Ather un jam pa dyshim dreqi
vet... Dhe nga nj njeri i till mund t pritet do gj.

Kredoja juaj sht se sa m pak mendon qytetari, aq m i urt sht, dhe sa m pak t flasi aq i
lir bhet, sepse nuk sht udi se duke krkuar pr dit t vrtetn Guathoni m n fund e gjeti
dhe tha se m mir sht t hash se sa t mos hash... Po sikur t mos mjaftoheshe vetm me kt
marrzi, por t niste t brtiste posht e lart e ta dgjonin edhe t tjer? Ja, pra 'desht t bnit
ju: t ndalonit errat shkatrrimtare, para se t fillonte shtrngata. Por kto erra shkatrrimtare
(lexo... t dobishme) i kishin sjell me vete sofistt. Dhe un ahere si nj opinion publik negativ
lehja kundra tyre dhe i kafshoja n kmbt... Por ju q shptoni nj her e mir nga un, m keni
ngjitur akuzn se un kam qen sofist i sofistve... Sa bukur do t'ishte sikur t'isha i till!...

(7) Dhe q t shptonit sa m leht prej meje m keni ngjitur edhe nj akuz tjetr: se un jam
njeri i pafe!... Sa do dshiroja t isha i till!... Kt akuz e keni si mjetin m t sigurt, me ann e
t cilit ndrseni... Qenin q t lshohet e t mbroj me dhmb e thonj interesat tuaja
materiale. ...sepse ju e keni msuar t presi lumturin nga qielli e t mos e krkoj nga ju. Dhe
kur atij i heq shpresn, i ke hequr do gj! Ahere t lshohet e t bn cop-cop! 'ju hynte juve
n pun nse besoja te Perndia apo jo? Mjaftonte kjo, q un paraqitesha si njeri fetar...

Kurr nuk bhem predikonjs i ateizmit ndr t tjert! Ka t ngjar q un t mos besoj, po
turma?... Po t humbasin besimin te perndia, kush mund ta prmbaj pastaj at krimbrin e
arave, minjt e porteve e t depove dhe qent e zgjebosur e t'uritur t pazarit? Le t edukohen m

3
par! Sot pr sot gjra t tilla jan t parakohshme!... Q thua, miku im, feja sht guri
themeltar i Atdheut dhe i moralit. Pa frikn e zotit populli do t vrsulej t rrmbente parat e
tokat, djersn e mundin "e t tjerve" dhe do t piqte t gjall t gjith ata q e ruajn... dhe e
nderojn..." Pra, nuk ju interesonte, nuk deshronit q edhe populli t'ju imitonte, ja pra prse do
prdorni kufomn time: do ta hidhni n kmbt e turms, q t mos harroj as edhe pr nj ast se
ateizmi sht faji m i madh...

(12) M akuzoni se un prishja moralin! Korruptoja djemt! Po cilt ishin ata djem? Gjith
nxnsit e mi i kishin kaluar t dyzetat... Dhe pr mua ata nuk ishin "nxns" por miq... Nse
djemt m ndiqnin nga prapa, un s'mund t'i przenja... Djemt duan shpotira, alegri... kurse
filozofira e gjra t tjera t tilla nuk i tretin kollaj. Po t hapish gojn e t predikosh gjra t
vshtira, nisin e tallen me msuesin, mrziten dhe arratisen nga shkolla!... ju thoni se un u
predikonja se kishin t drejt t'i lidhnin e t'i rrihnin prindrit, kur ata pin, dehen e prishin parat
n kumar, apo me grat, kur humbasin arsyen apo marrosen. Un kto gjra nuk ua thoshja
djemve. Ua thoshja baballarve. M duket se ka nj far ndryshimi n kt mes.

Ahere arrita t besonja e ta prhap ane mban se dashurija shpirtrore, d.m.th. dashuria e
panatyrshme, pastron shpirtin e pjell idera... Ja pse brtisja n t katr ant se duhej t
mbylleshin tavernat e tempujt e Afrdits. Por 'e do. Ahere financiert e qytetit dhe priftria u
zemruan aq sa s'thuhet, mbasi do t paksoheshin t'ardhurat e tyre. Ja, pra, pse m akuzuan se
un dua t prish... familjen greke!

(14) Si, si? Kam qen i rrezikshm pr Republikn! Un i rrezikshm dhe ju Republika vet. Po
njerzit e rrezikshm, o qytetar t'Athins, nuk i gjykojn. Ktyre njerzve ose u puthin kmbt
me servilizm, ose i vrasin pabesisht. Dhe gjith ata q populli i do e mund t bhen nj dit t
rrezikshm, juve bni mos e arrini q t'i syrgjynosni pa nj pa dy. Po t'isha i rrezikshm do t
kishit paguar dy-tre njerz t'afionizuar q t m thernin me thik ose do t'u jipnit ryshfet akshive
t shtpis sime q t m hidhnin helme n gjell, n ver, apo n kafe... Nj njeri i rrezikshm
asq gjykohet, dhe asq ka nevoj t bj apollogjira... Ai fiton pozita, gjykon t tjert dhe i
dnon me vdekje, pr arsye se mban pushtetin n dor. Dhe vetm po t humbas pushtetin
4
ahere mundet q ju ta veni n bangon e t'akuzuarve po qe se do t guxoni... e do t'arrini ta shtini
n dor.

(16). Jo, pra! Ju nuk u friksuat nga Sokrati, por me vdekjen time krkoni t friksoni t tjert.
Republiks suaj po i rrshqet toka nn kmb. Muret e gjata t'Athins e t Pires jan t rrzuara
pr tok, e t vjen t qash me lot. Gjemi nuk keni tani. Aleat q t paguajn hara e ju t hani e
t pini nuk keni m. Midis jush, me gjith vrasjet e syrgjynosjet q keni br, fshihen shum prej
atyre q ndrojn vjett e mira pr ta, ata t tiranis, mbasi tani po humbasin gjith ato q kishin
fituar ahere. Tamam si ju q prpiqeni me mish e me shpirt t fitoni rishtas ato q kini humbur
ato t asaj kohe. Ata q jan n pushtet kan frik nga ndryshimet. T tjert q jan prmbysur
ndrrojn ndryshime e punojn q t'i realizojn me do mjet. Kurse vegjlia rri n mes dhe
paguan dmet. Ajo nj lloj vuan edhe nn regjimet legale edhe nn ato ilegale, edhe kur pushteti
quhet tirani edhe kur quhet demokraci. Dhe q t mos kuptoj e t mos rezistoj e hutoni me
gnjeshtra dhe e terrorizoni.

Juve synoni t ndaloni lirin e mendimit dhe msimin e filozofis. ...Duket pra si buka q ham,
se demokracia juaj sht tirania e maskuar.

...qllimi i ligjeve nuk sht t dnojn fajtort, por fukarenjt e t pengojn t vjedhurit, por t
vjedhin edhe ata "Ligj do t thot vullneti i t fortve dhe dobsi e t pavullneteve. Dhe
drejtsia nuk sht gjkafsh tjetr prve se interesi i m t mirit".

(19) Por cilt jan m t fuqishmit? T till nuk jan as ata q kan trupin m t shndosh e m
t strvitur. Ju e dini fare mir si u katandisn disa t till si Milloni apo Erkuli. ... T fuqishm
nuk jan as mndjet e forta e t ndritura, si filozoft, satirikt, poett dhe gjith ata mizantrop
apo pleq t rrjedhur. As shpirtrat e guximshm si Prometeu, Leonidha apo Kinegjiri (19), q jan
personazhe prallor e krijesa t fantazis s frikacakve. M t fuqishmit jan kudo kusart!"

"Mjer ai qytetar, q arrin n shkalln e fundit t dshprimit e me qllim q t shptoj,

dorzohet n mshirn e Perndis e t ligjeve t kusarve".

5
(18) Sa pr vete, un t drejtat civile nuk i prfillja fare dhe i merrja npr kmb. Dhe ja q po
ju a them tani se asnj her nuk kisha vajtur pr t votuar. E prse t shkoja? Q t zgjidhja me
dorn time se cili prej kusarve do t m ripte lkurn e cili prej xhelatve do t m priste kokn?

(20) Ja, po vjen edhe politikani. Prej s largu shihen m par syt q i shklqejn e mbas pak
duket edhe vet zotria. Para se t bj nj hap, heton mir vndin ku do t shkeli, ashtu si bn
edhe mushka. Ja, tani kollitet q t kthejm kokn e ta shikojm. Midis nesh ka edhe mjaft miq.
E prshndesim e ai na afrohet. Na shtrngon dorn t gjithve me forc e me nj przemrsi q
t bn pr vehte. Po, si. Me nj dor t till t fort mban timonin e anijes. Na do me gjith shpirt
e pr ne bhet fli. Pr hatrin ton shkel ligjet, q t na shptoj nga ligji. Ai na msoi t bhemi
dshmitar t rrem npr gjyqe e t mos mbajm fjaln n marrdhnjet tona me t tjer! Me q
sht dallaveraxhi i prsosur vetkuptohet se sht edhe kapedan i math. Po t fitonin ushtart n
luft, lavdin do ta mbante pr vete. Po edhe sikur t mundeshin, atij as qimja e koks nuk do t'i
psonte gj. Sigurisht q nuk do ta kishte fajin ai. Fajin e kan pasur... Por m mir m von, m
posht do t'jua them se cilt ishin fajtort. Po kush mund ta akuzonte edhe sikur t'ua dorzonte
krejt ushtrin armiqve edhe sikur t hapte ai vet dyert e kshtjellave edhe sikur t'iknte nga
syt kmbt i pari ai? M thoni kush? Asnj. Ai ka qen prokurori vet.

(22) Ata q jan m dhelparak se t tjert prpiqen t m bjn lajka q t mos u nxjerr t
palarat n shesh. M quajn pra "filozofi m i madh" e m drgojn edhe n shtpi gjith far lloj
peshqeshe, Por sa bukur q kur un i ktheja t gjitha mbrapsht!... Po, pr bes ju them, ashtu
kam br! Me t gjitha ryshfetet q m binin donin t m mbyllnin gojn. Po si mund t duroja
un nj gj t till? Do plcisja!...

(6) Q kur isha fare axhami sorollatesha duke br sehir n pazarin e qytetit dhe uditesha duke
dgjuar dyzet mendime t ndryshme pr t njjtn shtje, por se q t gjitha kto mendime
dukeshin sikur t'ishin t sakta. ... prpiqesha t gjenja gjithnj nj mendim t vetm, i cili t'ishte
i detyrueshm pr t gjith dhe n t gjitha rastet, me pak fjal ishte i prhershm dhe i pa

6
ndryshueshm, t qndronte mbi kohn, mbi vendet e mbi njerzit domethn t'ishte mendimi
absolut. Nj mendim i till duhej t kishte n vetvete dika hyjnore, t'ishte "ide". Pr ta gjetur e
zbuluar kt nuk do t'ishte aspak nevoja ta krkonim n botn e jashtme ku sht i prkohshm
dhe i rrem, por brenda prmbrenda shpirtit q s'prbhet prej materies dhe sht i pavdekshm.
Atje n thellsit e shpirtit prehen t varrosura idet e vrteta, t mbuluara nga nj shtres e
trash ndryshku, q e kan grumbulluar shqisat dshira dhe dshirat interesa. Dhe q t'i nxirrnim
kto ide n dritn e diellit do t'ishte nj pun shum e vshtir. Do t duhej marifet i mamis.
Ashtu q un me kalimin e kohs u bra mamija e qytetit. Rroknja, pra, shpirtrat e njerzve, i
lmonja but e but dhe n rast nevoje futja mbrenda duart e trasha e engelet pr t nxjerr
jasht foshnjn. Me pak fjal, o qytetar t'Athins, ashtu si bn nj mami e mir, sillnja n bot t
vrtetn dhe pr kt arsye toka, qielli e deti u mbushn plot e prplot me gnjeshtra q si re t
dndura mbulojn do gj.

Si e dini, pra, njerzit jan t ndar n njerz q japin urdhra e n njerz q i zbatojn; n
njerz q rrin rehat e n njerz q rropaten dit e nat; n njerz q shohin e njerz q i kan
syt t zna me shtres; n njerz t ngopur e n njerz t prvuajtur.

(8) Jeta jon thuret e plekset qysh n nisjen e saj n disa rrjeta, q na jan ngritur, para se t
shohim dritn e diellit. Akoma ilimi, pa na pyetur fare, nisin t na msojn n shtpi, n rrug e
n shkoll se cila sht e mira dhe cila sht e keqja dhe, nnkuptohet, gjithnj "interesin e m t
fortit". Kur mbushim moshn shtatmbdhjet vje dhe shpirti yn i njom kndon nga gzimi,
na marrin ushtar e na ven t betohemi si kndeza pr idealet dhe detyrat e larta sigurisht pr
"interesat e m t fortit". Kur lirohemi nga ushtria e na jepet e drejta e vots, po kto gjra do
dgjojm pr dit e ne vet po kto gjra do t prsritim edhe npr rrug, edhe npr gjyqe,
edhe npr mbledhje apo npr teatro, do me thn 'sht "interesi i m t fortit". Dhe gjersa t
mdhenj e t vegjl, edhe dje edhe sot edhe nesr po kto gjra besojn t gjith, do t thot se
kto jan ligje q kan zbritur prej qiellit. N kt mnyr po ecim pa menduar t gjith, n
rrugn fatale, t lidhur njeri pran tjetrit e duke qen t sigurt se interesi "i m t fortit" sht
edhe i yni. Se na intereson m mir t jemi t lidhur se sa t zgjidhur; se na leverdis m mir t
bjn t tjert padrejtsira n kurrizin ton se sa t dnojm neve t tjert. Dhe po t dilte befas
ndonj guximtar e t vrsulej me thik n dor q t'i nxirrte zorrt jasht nj ujku, ahere ne do t
7
futeshim n mes me qllim q t'i hanim ne tr goditjet dhe ujku t shptonte. E po ta sillte
ndonj her rasti q bisha t zhdukej, do bnim 'mos q t gjenim nj tjetr ujk m t lig, q t
na hante shpirtin.

(11) Me t tilla udira forcoja Mbretrin e iluzioneve n pellgun e lotve t t mjerve. Roli
im ishte q t verboja t prvojturit dhe n kt mnyr t'i sillnja nj dobi t madhe regjimit t
Padrejtsis, duke patur gjithnj parasysh thnien: "Sa m tepr i verbr t jet i prvojturi, aq
m drejt ecn n rrug". Ja pra pse s'kini leverdi t m vrisni. Do t vin, me siguri koh t tjera
kur m t fuqishmit do t'i paguajn shtrenjt prestigjatort me qllim q t fusin krimba, e jo t
nxjerrin, n trut e n zmrat e naivve q t bjn udira e t'i msojn fmijt dhe t rriturit t
besojn se "gjja m e shtrenjt dhe m e dashur se sa dashuria pr mmn e pr baban e t
tjera, sht frytzimi". Si rrjedhim popullit t mbuluar nga nj mjegull kaltroshe, do t'i
mrgohet fare vullneti dhe mendimi; dhe nuk do t jet n gjendje t lviz as gjuhn, as kokn
as edhe duart e tij.

Prse, pra, ju hyri shejtani n bark q t m vrisni? Un tani, o qytetar t'Athins, parashikoj
shum gjra pr shekujt q do t vin mbas meje dhe pr qytetet e shtetet e kohrave t
mvonshme. N kto shtete e qytete do t lartsojn si Perndi, urin, dhimbjen e budallallkun;
do t veshin me ar e do t ushqejn me arra e mjalt msonjsit q do t mashtrojn popullin me
qllim q ky derzi t ushqej mosprfillje ndaj materies e t pres prblimin n... "botn
ideore".

(13) Tani duhet t'u shpjegoj edhe dika tjetr: un, n qoft se kam gabuar n teori, nuk kam
gabuar aspak prsa i prket kritiks q u bja burrave t shtetit. Dhe ata, pr t m zhdukur nj
her e mir, m akuzuan si ateist. Filluan t thon se Sokrati tallet me perndit e bhet shkaktar
q t drejtohen goditjet e tyre t plotfuqishme kundra qytetit. Pr shkakun tim Perndit u
larguan nga Athina, duke braktisur shkmbin e Akropolit dhe kshtjelln e shpirtrave tuaja dhe
duke ju ln n mshirn e llamjeve. Po t shprthente ndonj shtrngat apo t binte breshr pa
pushim q t shkatrronte fund e krye t mbjellat, po t binte shtrpima n t lashtat, filoksera n
vreshtat, vrugu n bath e n grosh, po t prhapej mortaja n pulat, brueloza n lopt e
8
teknefezi n kuajt, po t binte nj zjarr i math n ndonj lagje q t shkretonte fare e t linte
vegjlin pa plng e pa shtpi, po t vazhdonte pr dy-tri jav rresht furtuna n Detin e Zi q t
pengoheshin anijet q bien grur e peshq e t vuante njerzia nga uria, ose t vinte lajmi i zi se
"trimat" tan u mundn n fund t dynjas e nnat t visheshin me t zeza, kush do ta kishte fajin
pr t gjitha kto?

(14) Sigurisht askush tjetr, prve ateistve! Po t mos i kisha zmruar un t pavdekshmit
me filozofin time, nuk do na drgonin mortajn n vitin 430. Por un ahere nuk meresha me
filozofi!

15) Tani e kuptuat fare mir se un me ateizmin dhe tradhtin time i sillnja nj dobi
jashtzakonisht t madhe Atdheut dhe Fes... dhe gjith atyre q thithin qumsht prej sisve t
ktyre ideve t larta. Politikan, priftrinj, e msonjs ma ngarkojn mua do paaftsi e poshtrsi
t tyre, do nm t natyrs e do persekutim t Fatit! Kur un do t pushoj se jetuari do krkojn
t gjejn nj Sokrat tjetr, q ta pagzojn n kazanin e opinionit publik si ateist e tradhtar. U
nevojitet gjithnj nj viktim q t'i ngarkojn t gjitha mkatet e ta flakin n mshirn e turms
s zmruar, sa her q e ndjejn veten ngusht. Nuk do t'ishte e mundur t jetonte, qoft edhe
pr pak, as kopeja pa Ujq e as Ujqit pa ateist e tradhtar.

(16) T gjith ju ankoheni se gjoja bota vate, u prish. Pr ciln bot e kini fjaln? Pr malet e
pr qiellin? As q u trembet syri fare: Mos doni t thoni pr dy-tre ateist? Po ju vet u prisni
kokt atyre dhe do gj rregullohet pr mrekulli. Bota jeni ju, zotria juaj, o qytetar t'Athins.
T gjitha zakonet tuaja t shkruara e t pashkruara si jan: frika e perndive, bindja ndaj ligjeve,
dashuria ndaj mirsis dhe burrria t gjitha kto po kalben t ngordhura n gropsinn e madhe
bashk me kufomat e skllevrve t vrar. Mashtrimi, kusaria dhe poshtrsia jan "demont" e
Qytetit pasuria e tij e mbrendshme q ju ngrejn lart e m lart. Pastaj u paraqit "demoni" im
("demon i ri") q t ringjallte kto ngordhsira, duke ju fryr n bark me an t kallamit t
filozofis "frymn e s vrtets" e t'i lartsonte n ide t kulluara n hapsirn e mendjes s
pamas, t paprekura nga veprimet e kohs e t njerzve.

9
(17) Po t orvatesh t'i kthesh lvizjet e padukshme e t verbra t shpirtit n rregulla e n ligje
t'arsyes, me pak fjal t'i ndrrosh ato nga thellsia e errt e imitimit dhe e prsritjes n sfern e
ndritur t mendimit, ahere mori fund puna! Ato i ke vrar dhe i ke zhdukur nj her e
prgjithmon. Por duhet ta dini se un edhe kur veproja n kt drejtim ju sillja nj dobi t
madhe. Me q ju problemet m t mdha t kohs i kini ln q t'i brenin pak e nga pak mijt e
ujrave t zeza, un gjithnj ju kshilloja se nuk duhet ta merrnit leht kt eshtje, me t qeshur,
duke br sehir e duke kujtuar se do mashtronjs i pa cip sht edhe njeriu m i mnur i
Athins. Me qllim q t mbronja interesat tuaja, ju msonja t nderonit emrat e tyre e t bnit
nj mij lajka n dit prpara grave, kalamanjve e skllevrve q t mos mirrnin guximin e t
zbrisnin ndonj dit n rrug pr t br vepra m t liga nga ato q bni ju. Me pak fjal, un ju
msoja t bnit mkate n emr t perndive e t bnit faje e krime n emr t ligjeve!

(18) Po ku t'i mbaj mend t gjitha tani? Vetm nj gj s'mund t harroj se ti, dhe ai dhe ky ktej...
shkurt ju q t gjith, kishit qen t nj mendimi me doktrinn time e n do rast kini ulur kokn
boshe prpara gnjeshtrave me brir. Do t m mjaftonin vetm tri fjal pr t treguar se 'far
shrbime t mdha i kam sjell un atdheut n ndarjen e qytetarve nga njera an n njerz t
ngopur me t gjitha t mirat e jets e nga ana tjetr n rrnjdal. Po filloj.

a) Un kam provuar se shpirti i njeriut sht i pavdekshm! Ekzistoka pra shpirti! Pr hir t
shpirtit ekzistojn (domethn duhet t'ekzistojn) shteti ligje e priftrinj perndi! Frika e
perndive dhe ligjeve na mban q t mos ngarkojm shpirtin me mkate... e t mos futemi n
burg! Qytetar t'Athins. Po t mos ekzistonte shteti nuk do t kishin ekzistuar as perndit, as
priftrinjt as edhe shpirti i pavdekshm. Ne t mjert e rrnjdalt duhet t kemi besimin se do
t gzojm t gjitha t mirat n jetn e prtejme q s'do ket kurr mbarim mjafton q t
vdesim! Neve nuk na lejohet t marrim mbrapsht me duart tona at q na marrin sundonjsit me
an t forcs e t dinakris, - me pak fjal ato q prfitojn me gjakun ton e me votn ton.
S'ka asnj dyshim se ata do dnohen nga zoti n botn tjetr. Kemi pr t par me syt tona se si
ata n skterr do t futen n kazane t mbushura me katran e do t vlojn prdit e pr gjithnj.

10
Se po t'i dnojm ne me duart tona, ahere do bhemi ne t liq, do t ngarkohemi ne me mkate e
do t na fusin ne n kazanet e xhehenemit.

b) Kjo nuk ka qn fjal q e merr era, por guri themeltar i doktrins sime. Pr kt i dhash edhe
nj form t prer katrore duke predikuar se: "m mir ta psoj n kurrizin tim do padrejtsi,
sesa t bj vet padrejtsira!". Dhe nj gur i till themeltar forcohet m tepr mbi rrn dhe ujin
dhe n shpirtrat e dobta. Sa m tepr i prulur t jet njeriu aq m i pavendosur bhet; sa m i
lodhur t jet nga jeta, aq m pak merr frym lirisht, m pak mendon e m pak zmrohet. Q t
rezistosh kundrejt padrejtsis duhet guxim e besim n vetvete po aq m tepr duhet guxim, q
t bsh padrejtsira. Duke jetuar gjithnj me frikn n bark, nuk dshron t kesh telashe t
mdha e t ndjesh vazhdimisht n shpirt nj frik t madhe. Prandaj e le veten t trhiqesh n
rehatin e mungess s vullnetit e n egoizmin e dhimbjes. Dhe jo vetm q qndron pasiv kur t
grabisin 'nuk ke, por nuk i prek me dor as ato t pakta q ke: agjron me dashje duke mos
ngrn, mos pir e duke mos prekur femra, urren e prbuz diellin, detin, ajrin e pastr t malit e
shtitjet dhe krkon t gjesh smundjet, vuajtjet, ndyrsin, heshtjen e vdekjes. Dhe prse t
gjitha kto? Q t shkosh n parajs. Dhe ja parulla: "Dhimbja forcon moralin!". Un, pra, kam
qen ai q kam ngritur n qiell si flamur t kopes, gzimin e dhimbjes. Sa pr ata q s'mund t
durojn dhimbjen jan menduar ligjet e Solonit, pse n baz t ktyre ligjeve jan ngritur tempujt
e dashuris s lir. N t till tempuj kuplara, cilido blen me mim t ult prsosmrin,
domethn harresn e vetvetes.

c) Po kt mendim e kam shprehur edhe ndryshe me kto fjal: "Asnj nuk sht i lig me
dashje". Kjo do t thot shkurt: mos dnoni ata q bjn padrejtsira, sepse do t'u bni...
padrejtsi. Ata jan t pafajshm. Nuk din, t shkrett, se bjn keq. Kini durim. Po t'i msojm
se 'sht e mira e 'sht e keqja do t zhduken nga kjo bot t gjitha t ligat e padrejtsirat dhe
do t mbretroj kudo shpirtmirsia... Pr kt na nevojiten shkolla. E kto shkolla, e dini kush
do t'i ngrej? Ata q bjn padrejtsira. Dhe ja prse: Pasuria q disponojn ata sht edhe detyra,
edhe drejtsia edhe e mira. E q t mos e zgjatim m tepr e ta bjm trkuz ata vet do t
edukojn djemt e popullit q, kur t rriten, t mos rezistojn kundra padrejtsis.

11
19) sht e kjart tani se filozofia ime mbronte regjimin e pabarazis, at q kemi thn e
strthn: "interesin e m t fuqishmit". Pa dyshim, pr nj arsye t till ju nuk duhej t m
vrisnit! Shtetet, q do t vijn m pas, do ta din m mir punn e tyre. Kisha, shkolla, shtypi e
krbai do t punojn t gjith s bashku pr t ndar qytetart n njerz t ngopur e n t mjer,
dhe nuk do t ln gj pa br pr t pajtuar ata q s'mund t pajtohen me ann e parulls "t
harmonis s klasave". Vetkuptohet tani se un kam qn dirigjent i par i ksaj harmonie,
megjithse ju po m dnoni me vdekje si ateist. Nesr pasnesr t krishtert do ta bazojn fen
e tyre mbi kto msime. Do t m nderojn si nj profet t Perndis s tyre e surratin tim do ta
pikturojn npr kishat me nj aureol t gjr e t art rreth flokve t mia.

5) Pr t gjitha kto q kam predikuar do t'ishte e drejt q t m kishit veshur me ar e t vinit t

m faleshit si nj perndije. Pr ato q do t bja, po t rroja do t kishit plot t drejt jo vetm t
m vrisnit, po t m shtypnit mir e mir n nj thuk t math... Nuk ka n bot poshtrsi m t
madhe e tradhti m t lart sesa t thuash t vrtetn...

6) E q thoni ju, po t mos vdisnja do shkoja npr lagjet e varfra t'Athins e anemban
fshatrave t mjeruara t'Atiks. Do t futesha npr bimcat e errta, prej t cilave nuk largohen
kurr tartabiqet dhe veremi; do t hynja npr dyqanet e vegjlis, npr vnde ku shitet qymyri
posht n liman, atje ku mezi merr frym njeriu nga papastrtia e nga qelbsira. Dhe do t
brtisja me forc: "Qytetar, t lir! Ky vend edhe sikur t'ishte n Skithin e largt32, atje ku
dielli rrall, shum rrall, duket e duket npr t arat e reve t zeza e mbi dborn q nuk
shkrin kurr, prap do t'ishte vndi m i bukur i bots, sepse zemra juaj rreh pr t. Ky sht
atdheu. Atdheu sht i juaj, por n kt atdhe gj prej gjje nuk ju prket, nuk jan tuajat arat e
pallatet, anijet e paraja, perndit e pushteti, mendimi e vullneti, - t gjitha, t gjitha, jan t
huaja! Vetm pak prej jush kini aq vnd sa t futni kokn, kur jini t gjall e t hapni nj varr kur
t vdisni dhe jini aq t lir sa t kini n dor t bni nevojn tuaj n ndonj hendek, ku nuk ju
gjurmon e nuk ju sheh xhandari... Kur hidhni shikimin andej larg nga deti i kaltrt, ku vozitin
kaike e anije t ngarkuara me grur q e sjellin nga gryka e Nilit, nga Bosfori apo nga Gjibraltari,
12
q transportojn metale, mndafsh e femra, ndjeni nj krenari n shpirt se t gjitha kto jan
tuajat, mbasi jan "kombtare". Dhe asnjeri prej jush nuk mendon se t gjitha t mirat
grumbullohen n pak duar. Perst, Spartant, Thibant e Korinthiant ju vrasin vetm nj her
ndrsa duart e vndasve ju shtrngojn pa mshir n gryk gjith jetn e jets e ju marrin
shpirtin or e ast. Dhe jo vetm asgj prej atyre gjrave q duken rreth e rrotull nuk ju prket,
por edhe vetja juaj dhe shpirti juaj i prket dikujt tjetr.

7) Pastaj do t shkoja npr guroret e Pentelit, n minierat e Lavrios, n kantjert detare t

Pieres, n fabrika q fabrikojn heshta e parzmore pr luft, do t futesha n mes t skllevrve.
Do t zbrisnja posht n hambart e anijeve, atje ku punojn nat e dit gungat, (i kini par
ndonj her? Flokt i kan t bardha e ballin t djegur me hekur t skuqur) q lvizin me ritm
lopatat e prangat e tyre e ulrijn nga goditjet e grbait t pronarit, sapo bien t'alivanosur nga
lodhja e padurueshme. Do t shkoja n ifliqet e mdha, ku punojn skllevr t mbrehur bashk
me qe, pr t lruar tokat plot me gur e me shkurre. Do t ngjitesha n'Akropol e n t gjitha
vndet e tjera, ku skllevrit me shpatullat e tyre ngrejn lart gjer n qiell tempuj gjigand, si
Partenoni, e do t'u thosha:

8) Thrakas, asiatik, afrikan, skith e grek! Skllevr, shrbtor, konduktor, pedagog,

gjith ju, o t prulur. Mantenuta t haremeve e kurva t shenjta t perndive e t njerzve.
Skllevr t shtetit e skllevr t pronarve. Nj Filozofi e poshtr predikon se jeni lindur skllevr.
Po as perndit e as natyra nuk kan urdhruar farn e prindrve tuaj t bheshit t till. Vetm
fati ju solli n kt katandi e pastaj zakoni, prsritja i dha vul skllavris tuaj. Ju jini skllevr
q t jemi t lir ne. Ngreni nj her kokn lart e hidhni nj shikim drejt qiellit pranveror. Ju keni
harruar edhe ngjyrn e bukuris s tij. N atdheun tuaj njlloj sht e qeshura dhe e gzuara e
bregdetit dhe sa shklqejn e t magjepsin me bukurin e tyre fushat dhe dielli. Nj her e nj
koh kishit qen edhe t lir e t fuqishm, kurse m von ju kthyen n skllevr e mbi kurrizin
tuaj bhen t gjitha soje t padrejtsive; s'ka rndsi n se ky transformim sht br tani n kt
brez, ose n kohn e strgjyshrve tuaj. Ju jeni pulsi i jets. Provoni fuqin tuaj e bashkohuni me
njerzit e lir q edhe ata psojn njmij padrejtsira. Mjafton t ngreni ekant, dreprinjt,
spatat e tr cfurgjet q t bhet hi e pluhur nga themeli demokracia e fisnikve t pak, t'u
rrmbeni t gjitha t mirat e t'i detyroni t punojn q t ken t drejt t han: "Po, po, t
13
punonin ata e ne t rrinim". do prgjigjeshin disa t msuar, q zvarisen si raja prpara t
mdhenjve e q shtypin pa mshir t pafuqishmit. "Jo, jo" do t brtisnja un: "Do punojn edhe
ata edhe ju. Pun e prbashkt, t mira t prbashkta, edhe liria... "Nj liri t till nuk e duam.
Nuk sht pr ne" do thoshin ata. Dhe un do t'u mbyllja gojn me kto fjal: "Mos e prishni
gojn... kur t vij ajo dit edhe ju do hyni n rrug t mbar q t bheni njerz dhe, dashur pa
dashur, t shptoni trupin, shpirtin e mndjen tuaj". "'na thua, more. E kush do na e tregoj
rrugn e mbar?" do pyesnin. N kt rast do t'u prgjigjesha vetm me nj fjal: "Skitht".

14