Vojvodina PDF

VLADA AUTONOMNE POKRAJINE VOJVODINE
Pokrajinski sekretarijat za obrazovanje, upravu i nacionalne zajednice
Projekat:
AFIRMACIJA MULTIKULTURALIZMA
I TOLERANCIJE U VOJVODINI
KOLIKO SE POZNAJEMO
iz istorije nacionalnih zajednica u Vojvodini
KOLIKO SE POZNAJEMO
IX izdanje
REPUBLIKA SRBIJA AUTONOMNA POKRAJINA VOJVODINA
Projekat
AFIRMACIJA MULTIKULTURALIZMA I TOLERANCIJE U VOJVODINI
KOLIKO SE POZNAJEMO
IX izmenjeno i dopunjeno izdanje
Koordinator projekta:
Marius Rou
Administrator projekta:
Bojan Greguri
Urednik izdanja:
Alena Pekova
Grafiko ureenje i priprema za tampu:
JP Zavod za udbenike, Beograd Odeljenje u Novom Sadu
Korice i dizajn:
Biljana Savi
Autori tekstova:
Milan Mici
dr Tibor Pal
Kalman Kunti
dr Zoltan Mesaro
dr Arpad Pap
Mirko Grlica
dr Agne Ozer
dr Olga Ninkov Kovaev
Milkica Popovi
Ljubica Oti
dr Janko Rama
mr Mira Maran
Jaroslav Miklovic
Lektori:
Aleksandra Pei
Milo Zubac
Korektor:
Marijana Vasi Stjepanovi
Unos teksta:
Marica Finur
Cetinka Svitlica
Fotografije ustupljene iz arhiva:
Pokrajinskog zavoda za zatitu spomenika kulture
Muzeja Vojvodine
Muzeja grada Novog Sada
Gradskog muzeja iz Subotice
Ivana Kukurova
Nedeljka Markovia
Tira: 300 primeraka
Novi Sad
2014. god.
VLADA AUTONOMNE POKRAJINE VOJVODINE
Projekat:
AFIRMACIJA MULTIKULTURALIZMA
I TOLERANCIJE U VOJVODINI
KOLIKO SE POZNAJEMO
IX izdanje
Novi Sad
2014. god.
PREDGOVOR
Istorija Vojvodine je specifina, jer je njen istorijski razvoj stvorio multietniko, multi-
konfesionalno drutvo. To je ini sloenom, ali i bogatom sredinom. Trebalo bi da saznamo
vie o razvoju i nastanku Vojvodine, kako bi nas oplemenilo to njeno bogatstvo. Verujemo da
e, posle prouavanja ovog kratkog prikaza prolosti naroda sa prostora dananje Vojvodine,
itaoci moi iz istorijskih primera da izvuku pouke koje bi ih okrenule ka budunosti, s ciljem
daljeg suivota ovdanjih naroda u duhu tolerancije, saradnje i meusobnog potovanja. Koli-
ko se meusobno poznajemo, toliko e nas oplemeniti kulturno i istorijsko bogatstvo prostora
na kojima ivimo. Pravo poznavanje razliitih kultura, jezika i prihvatanje tih razliitosti do-
prinosi harmoniji iz koje proizlaze mnoga dobra za sve nas.
Ovaj tekst napisan je prvenstveno za mlade, to jest za uenike, s ciljem da im predo-
i neke injenice iz zajednike prolosti naroda (Nemaca, Maara, Srba, Slovaka, Rumuna,
Rusina, Jevreja itd.) koji su iveli i ive na prostorima dananje Vojvodine. Pri sastavljanju
teksta autori su imali ideju da, pored ve poznatih globalnih istorijskih dogaaja i procesa,
ukau i na odreene specifinosti i detalje koji su bili iskljuivo u vezi s ovim prostorima.
Prikazane injenice i procesi uzeti su iz istoriografije pomenutih naroda i verovatno e za
nekoga predstavljati novinu, ali e, u svakom sluaju, doprineti boljem meusobnom upozna-
vanju. Prilikom prikazivanja politike istorije, autori broure trudili su se da dogaaje smeste
u drutveno-ekonomsko-kulturni okvir, kako bi se dobila potpuna slika o deavanjima. Pored
meusobnog proimanja i dugog zajednikog ivota i saradnje, ovdanji narodi su u svojoj
istoriji imali i teke periode, pre svega u vreme ratova. Namera autora bila je da i sukobe, koji
su bili deo nae stvarnosti, prikau objektivno i iz vie aspekata. Trebalo bi da se naglasi da je
i u vreme tekih dana bilo trenutaka vrednih pamenja, kao i primera saradnje.
***
5
UVOD
1. IDEJA, NAZIV, POJAM I GRANICE VOJVODINE
Naziv Vojvodine i njene granice rezultat su istorijskog razvoja. Kroz istoriju, ra-
zliite teritorije nazivane su vojvodinom (u Poljskoj se i danas tako naziva jedan nivo
teritorijalne organizacije). U istoriji Srba Vojvodina ima specifino znaenje. Ona
je simbolizovala tenju Srba da postignu autonomiju na odreenoj teritoriji unutar
Ugarske (Maarske1).
Ta ideja nije bila strana Srbima, jer je odreeni nivo autonomije bio zagaranto-
van i pre formiranja teritorijalne jedinice sa tim imenom. Vojvodina nije znaajna
samo za Srbe; ostali narodi su je takoe prihvatili kao pokrajinu u kojoj mogu da
ostvare kako zajednike, tako i posebne interese.
1.1. Ideja o stvaranju Vojvodine

Ideja o stvaranju Vojvodine, kao autonomne srpske oblasti u okviru Habzbur-
kog carstva, postoji jo od doseljenja Srba pod vostvom Arsenija III arnojevia,
a predstavljena je prvi put na Crkveno-narodnom saboru u Baji 1694. godine. Na
Saboru u Temivaru 1790. godine formulisan je glavni zahtev da se Srbima na osnovu
njihovih privilegija odredi posebna teritorija, do ega je i dolo u periodu od 1849.
do 1860. godine. Dakle, Vojvodina se, u obliku drugaijem od dananjeg, ostvarila
prvi put u XIX veku. Tada formirano Vojvodstvo Srbija i Tamiki Banat bilo je srp-
sko samo kada je re o nazivu. Naime, u njemu je ivelo najvie Rumuna, zvanini
jezik bio je nemaki, a sedite vojvodstva bilo je u Temivaru. Trebalo bi naglasiti da
je to bilo vreme apsolutizma (Bahov apsolutizam) i potpune centralizacije vlasti u
Habzburkom carstvu, to znai i na prostorima dananje Vojvodine. Nakon pada
Bahovog apsolutizma zapoeta je decentralizacija vlasti u Austriji i Ugarskoj koja se,
posle kraeg zastoja, nastavila i posle zakljuenja Austrougarske nagodbe. U to vreme,
obnovljene su upanije u celoj Ugarskoj, a tokom sedamdesetih godina XIX veka
ukinute su neke teritorijalne jedinice koje su oformljene na osnovu privilegija jo
u feudalnom dobu (na naem prostoru to su bile Vojna granica, Potiski krunski di-
trikt, Velikokikindski ditrikt). U razdoblju dualistikog ureenja izgraena je mo-
derna dravna uprava u Ugarskoj, a samim tim i na naim prostorima. Istovremeno,
u raznim programima na saborima pominjala se autonomna srpska oblast, ponegde
na nivou upanija, a ponegde na nivou ire oblasti. To je izneto na Blagovetenskom
saboru i u Bekerekom programu Miletieve stranke. Ovi zahtevi ostali su osnovna
taka srpskog nacionalnog programa sve do zavretka Prvog svetskog rata i do formi-
ranja Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, 1. decembra 1918. godine. Znaenje pojma
1
Izrazi Maarska i Ugarska su sinonimi. Nije neobino da za narod ili zemlju postoji vie naziva. Na latinskom
jeziku se Maarska nazivala Hungaria, dok se u maarskom jeziku, koji se, po pravilu, nije koristio u slubenoj upotrebi,
ustalio pojam Magyarorszg. Tradicionalni nazivi za Maare i Maarsku razvili su se i ustalili na razliitim jezicima iz
latinskog izraza Hungaria, te je naziv za Maarsku u srpskom jeziku Ugarska, a za njen narod Ugri. Mada je naziv Ugri
prestao da se upotrebljava, korienje naziva Ugarska ustalilo se zbog naglaavanja promena koje su se desile posle Prvog
svetskog rata. Tako se (i) u srpskoj istoriografiji naziv Ugarska koristio za Maarsku do 1918. godine, dok se za kasniji
period koristi pojam Maarska.
7
KOLIKO SE POZNAJEMO
Vojvodina menjalo se tokom istorije, kao i teritorija koju je obuhvatala. Kulturna i

politika elita Srba u junoj Ugarskoj, a kasnije i drugih naroda, dala je svoj udeo u
menjanju ovog pojma.
1.2. Poreklo naziva Vojvodina

Vojvodina je svoj naziv dobila na Majskoj skuptini, odranoj u Sremskim Kar-
lovcima od 1. do 3. maja 1848. godine (od 13. do 15. maja, po gregorijanskom kalen-
daru), kada su narodni predstavnici proglasili Srpsku Vojvodinu, a koja je 72. lanom
Oktroisanog ustava od 4. marta 1849. godine dobila naziv Vojvodstvo Srbija i Tamiki
Banat. Srbi u njoj nisu mogli na pravi nain da koriste svoju teritorijalnu samoupra-
vu. Nakon pada Bahovog apsolutizma drava je bila decentralizovana. Obnovljena je
upanijska vlast u Ugarskoj i Hrvatskoj, a Srpska Vojvodina ukinuta je 27. decembra
1860. godine. Svetozar Mileti ve u januaru 1861. godine objavljuje Tucindanski
lanak, koji postaje program vojvoanskih Srba predstavljen na Blagovetenskom sa-
boru 2. aprila iste godine. Glavni zahtev Srba na ovom saboru bio je ponovno dobi-
janje autonomne srpske oblasti Vojvodine. Bekereki program iz 1869. godine samo
se implicitno pozivao na odluke Blagovetenskog sabora, koji je ostao osnovna taka
srpskog nacionalnog programa do zavretka Prvog svetskog rata i formiranja Kralje-
vine Srba, Hrvata i Slovenaca, 1. decembra 1918. godine.
Nakon formiranja prve jugoslovenske drave, naziv Vojvodina korien je meu
protivnicima unitarizma i centralizma koji su se zalagali za veu ekonomsku samo-
stalnost i upravne nadlenosti Vojvodine. Vojvoanski Preanski pokret predvodio je
panevaki advokat, samostalni demokrata, Duan Duda Bokovi.
Nakon Drugog svetskog rata formirana je Autonomna pokrajina Vojvodina,
kao sastavni deo Republike Srbije, s ciljem ouvanja nacionalne i kulturne arolikosti
Bake, Banata i Srema.
1.3. Granice Vojvodine

Granice Vojvodine su nastajale i menjale se tokom istorijskog razvoja. Dananje
granice Republike Srbije prema Maarskoj i Rumuniji definisane su nakon Prvog
svetskog rata. Granini sektor u Baranji, Bakoj i Banatu utvren je izmeu 1919. i
1923. godine. Ugovorom o primirju izmeu srpske i maarske vojske, potpisanim u
Beogradu 13. novembra 1918. godine, srpska vojska zaposela je liniju BarPeuj
BajaSegedin, a na istoku liniju AradLugoKaransebeMehadijaOrava.
Pariskim mirovnim ugovorom, koji je sa Maarskom potpisan u dvorcu Tri-
anon 4. juna 1920. godine, srpske jedinice bile su prinuene da se do 20. avgusta
1921. godine povuku iz veeg dela Baranje i tzv. Bajskog trokuta. Nezadovoljni
takvim reenjem, Hrvati i Srbi iz Baranje proglasili su nezavisnu Baranjsku republiku,
koja je nakon povlaenja srpske vojske bila ukinuta. Deo slovenskog stanovnitva
zalagao se za Kraljevinu SHS.
Razgranienje sa Rumunijom okonano je 1923. godine, ali konture granine
linije povuene su jo 1919. godine, te je Kraljevini SHS pripala treina povrine Ba-
nata uz Tisu i Dunav.
Nekadanja republika granica, a danas dravna granica sa Republikom Hrvat-
skom, povuena je nakon zavretka Drugog svetskog rata, kada je, potujui naelo
etnike veine, Hrvatskoj pripao jugoslovenski deo Baranje i zapadni Srem, dok je
istoni Srem prikljuen Vojvodini, to jest Srbiji.
8
UVOD
Prostor dananje Vojvodine tako je uao u sastav nove drave koja je kasnije
nazvana Jugoslavija. Autonomna Pokrajina Vojvodina formirana je tek posle Drugog
svetskog rata zbog svojih specifinosti u nacionalnom, konfesionalnom, ekonom-
skom i drugom smislu, kao deo Republike Srbije, s ciljem da se ouva nacionalna i
kulturna arolikost Bake, Banata i Srema. Takva Vojvodina postoji i danas.
Administrativna granica pokrajine prema centralnoj Srbiji odreena je tako da
su optine Zemun i Novi Beograd u jugoistonom Sremu i deo optine Palilula u ju-
gozapadnom Banatu pripojeni Gradu Beogradu. Za uzvrat, Vojvodini je prikljueno
est sela u Mavi.
Stanovnitvo Vojvodine doseljavalo se tokom istorije sa raznih strana, zato se
njena istorija moe shvatiti samo imajui u vidu uticaj optih evropskih, balkanskih
tokova na istoriju Srbije i Ugarske, neto manje Rumunije i Hrvatske, kao i na istoriju
svih naroda koji ive u njoj.
***
2. ISTORIJA PODRUJA BUDUE VOJVODINE
PRE POJAVE TURAKA
2.1. Kratak pregled istorije Vojvodine do kraja IX veka

Teritorija Vojvodine u geografskom smislu pripada Karpatskoj niziji. Tok Du-
nava, blizina Balkanskog poluostrva, venac Karpata, veoma su znaajni za njenu isto-
riju. Naseljavanja u preistoriji najee su poinjala upravo sa Balkana, a esto je tako
bilo i u kasnijim razdobljima. Na Karpatima su izvori veine reka koje teku kroz Pa-
nonsku niziju, a uglavnom se ulivaju u Dunav, koji je od davnina povezivao udaljene
teritorije Evrope.
Na teritoriji Vojvodine nema ostataka ljudi iz paleolita, iako takvih tragova ima
u Karpatskoj niziji i na Balkanu. Mada ima i starijih nalaza, sigurno je da su neander-
talci stigli u Karpatsku niziju u periodu 140130.000 godina p.n.e.
Period mezolita u Karpatskoj niziji trajao je od 8000. do 3500. godine p.n.e.
Pored Dunava bila je razvijena veoma poznata ranoneolitska vinanska kultura, koja
je bila okrenuta ka reci i ija nalazita se nalaze na desnoj obali Dunava. Oko 3500.
godine p.n.e. pojavila se kereka (Kere-Krs-Kri) kultura, u kojoj se, pored ribar-
stva, pojavljuje i poljoprivreda. Poto se narod kereke kulture bavio i stoarstvom,
njihova kultura se irila i verovatno je tada teritorija dananje Vojvodine masovnije
naseljavana.
Od XXVI do XIX veka p.n.e. postojalo je bakarno doba u Karpatskoj niziji.
U ovom razdoblju najznaajnije kulture su tisapolgar i kasnija bodrogkeresturska.
Bronzano doba trajalo je otprilike od 1900. do 900. godine p.n.e. U ovom
razdoblju pojavili su se novi itelji u Karpatskoj niziji, a najznaajnija kultura je
toseg (Tszeg). Tada se ve poelo koristiti ralo za obraivanje zemlje, razvijalo se
stoarstvo, a pojavile su se i nove grane privrede, trgovina i zanatstvo.
Tekovine gvozdenog doba stigle su u Panonsku niziju sa zapada. Ta kultura na-
ziva se haltatskom kulturom. Prouavanje ove kulture oteava tadanji nain sahra-
njivanja; pokojnike su spaljivali i pepeo u urnama polagali u zemlju. Gradili su utvr-
enja od zemlje. Tadanje drutvo bilo je ve izdiferencirano na vladajui sloj, sloj
ratnika i robove i sluge.
9
KOLIKO SE POZNAJEMO
Oko 550. godine p.n.e. Skiti naseljavaju Panonsku niziju. Postoje i pisani izvori
o njima, koje su napisali Grci. Naseljavali su istone delove Balkana i nisu unitili
starosedeoce, nego su se stopili s njima.
Oko 300. godine p.n.e. pojavili su se Kelti, a najznaajniji za teritoriju Vojvodine
meu njima bili su Skordisci. Kelti su u vie navrata uticali na prilike u Panonskoj
niziji. Njihova kultura je razvijena latenska kultura. Koristili su elini srp i elino
ralo, grnarstvo im je bilo razvijeno, a trgovina vrlo iva, naroito sa Rimljanima.
U ovom razdoblju pojavio se narod Panona, po kojima je podruje dobilo naziv,
tj. po kojima su Rimljani nazvali novoosvojenu teritoriju. Pored navedenih, u celoj
Karpatskoj niziji ivelo je jo desetak naroda.
Rimljani su u I veku p.n.e. proirili i uvrstili svoju vlast na Balkanu i u Kar-
patskoj niziji. Poetkom nove ere uspostavili su vlast do Dunava i pobili sve koje su
Iliri i Kelti pokrenuli na ustanak. Ipak, nisu uspostavili vlast na levoj obali Dunava
(izuzetak je Erdelj, gde su bili prisutni vie od jednog veka), tako da podruje Bake
nije pripadalo Rimskoj imperiji. U I veku p.n.e. je deo teritorije na levoj obali Duna-
va uao u sastav velikog dakog plemenskog saveza pod vostvom kralja Bojrebista
(Burebista). Daani su, kao i Kelti, bili nosioci latenske kulture i smatraju se precima
rumunskog naroda.
Rimski osvajai nisu unitili starosedeoce, mada su svi starosedeoci morali da
prihvate organizaciju rimskih vlasti. Takoe, poeo je dugotrajan proces romaniza-
cije. Rimljani su primali obeleja kultura sa kojima su se susretali, a ostali narodi
primali su obeleja rimske kulture, iji je znaaj bio presudan. Na teritoriju pod upra-
vom Rimljana stizali su itelji iz skoro svih delova imperije. Religije koje su stizale sa
istoka bile su veoma znaajne. Provincija Panonija je cvetala, a u III veku n.e. odigrala
je presudnu ulogu u burnom razdoblju estih borbi za carski presto. Vie careva je
poreklom bilo iz Panonije.
Istovremeno, ve od 20. godine n.e, na granicama Rimske imperije, pogotovo u
Bakoj, pojavili su se Sarmati i Jazigi, narodi iranskog porekla. Ovi konjaniki narodi
iveli su u plemenima, od kojih je jedno pleme imalo vodeu ulogu. Ve od II veka
n.e. poveava se pritisak germanskih naroda. Rimljani su osvojili Dakiju poetkom
II veka n.e. Rimska provincija Dakija je obuhvatala delove dananje Rumunije: Tran-
silvaniju (Erdelj), Banat i Olteniju. Od oblasti koje se danas nalaze u sastavu Vojvo-
dine rimskoj provinciji Dakiji je pripadao juni deo Banata. Rimljani su 271. godine
izgubili Dakiju (Erdelj). Posle toga, na teritoriji koju danas nazivamo Vojvodinom
pojavljuje se novi narod, Alani.
Rimljani su morali da se odreknu provincije Panonije u IV veku, zbog novog
talasa seobe naroda koju su pokrenuli Huni prelaskom preko Volge 375. godine. Po-
red germanskih naroda, meu kojima su Goti najznaajniji, naseljavaju se i Alani.
U V veku je sve vie Germana u Panonskoj niziji, ali ve od poetka V veka Huni
imaju vodei poloaj. Izmeu 401. i 410. godine Huni zauzimaju Alfeld (Alfld) i
prebacuju centar svoje drave izmeu Dunava i Tise. Posle smrti Atile, germanski
narodi su se osamostalili i podelili meu sobom Panonsku niziju. Sami Huni su se,
takoe, razjedinili, te deo njih naputa Karpatsku kotlinu i odlazi prema istoku i jugu.
Ostrogoti su 456. godine stekli dominaciju u Panonskoj niziji, ali su je ve
471. godine izgubili zbog napada na Italiju. Njihovo mesto preuzimaju Gepi-
di, a njih pobeuju Langobardi u savezu sa Avarima 568. godine. Langobardi
(po kojima je Lombardija dobila ime) u isto vreme i naputaju Panonsku niziju
zbog straha od Avara.
10
UVOD
Dolaskom Avara nastaje relativna stabilnost. Ono to su Germani bili za Hune,

to su Sloveni bili za Avare. Zajedno sa Avarima, Sloveni su naselili Panonsku niziju i
ili u pohode na Vizantiju. Avari su 582. godine zauzeli Sirmium, koji je bio jedan od
centara pozne Rimske imperije i koji je poznati istoriograf Amijan Marcelin (Ammi-
anus Marcellinus) nazvao majkom svih gradova.
Avari su 626. godine doiveli neuspeh kod Carigrada. Sloveni su ve i pre toga
naseljavali Balkan i stigli ak i na Peloponez. Iako se Avarski kaganat nije raspao, Slo-
veni, nezavisno od Avara, vode pohode i naseljavaju se na Balkanu. Bugarska drava
formirana je 680. godine. Posle naseljavanja Bugari ugroavaju vlast Avara i Vizanti-
naca. Franci su 796. godine poveli odluujui pohod protiv Avara i porazili njihovu
dravu, optereenu unutranjim borbama. Franci su zaposeli teritoriju do Dunava,
dok su Bugari proirili vlast do Tise. Podruje izmeu te dve reke opustelo je tokom
IX veka, mada tada pristie novi talas Slovena. U zapadnom delu Panonske nizije Slo-
veni pod vostvom Pribine i Kocelja stvaraju svoju kratkotrajnu dravu (840870).
Veruje se da je Panonsku niziju opustoio pohod Franaka i Bugara. Ostaci Avara i
Sloveni iveli su u manje vrstim zajednicama, to je Maarima omoguilo naseljava-
nje i brzo organizovanje vlasti.
2.2. Vojvodina od doseljavanja Maara do turskih osvajanja

Podruje dananje Vojvodine (Baka, Banat i Srem) tokom istorije bilo je za-
hvaeno mnogim velikim seobama razliitih naroda. U srednjem veku (od dolaska
Maara u Panonsku niziju, 896. godine) i novom veku, osim u periodu vladavine
Turaka (15261699), sve do 1918. godine nalazilo se u okviru Kraljevine Maarske
(Ugarske). Nazivano je Junom Ugarskom i uglavnom je bilo ukljueno u sistem ma-
arskih upanija (Kraovska, Kovinska, Tamika, Torontalska; Baka se nalazila u
okviru Bake i Bodroke upanije, a Srem je bio u sastavu Sremske i Vukovarske
upanije), koje su u odreenim periodima menjale nazive i granice. Ve od srednjeg
veka, posebno od XVIII veka, ovaj prostor, nacionalno i konfesionalno gledano, bio
je meovit. Mada nema pouzdanih izvora, pretpostavlja se da je na ovom podruju
ivelo maarsko, slovensko i rumunsko pravoslavno i katoliko stanovnitvo. Pretpo-
stavlja se, takoe, da je srpsko stanovnitvo ivelo najvie u junom Banatu i Sremu, a
hrvatsko, koje se sluilo ikavicom, u zapadnom i severnom Sremu.
U srednjem veku Ugarska je bila znaajna drava. Vladajua
dinastija Arpadovi imala je iroku lepezu politikih i porodinih
veza. Prvi kralj Ugarske Stefan Sveti (Szent Istvn, 10001038) u
svom delu Opomene (Intelmek) napisao je svom sinu: Drava sa
jednim jezikom i jednim obiajem je slaba i ranjiva. Zato ti, sine,
nareujem, da pridolice sa dobrim namerama podrava i ceni,
da bi kod tebe radije boravili, nego drugde stanovali... Zaista, ko-
liko se moe uoiti iz istorijskih izvora, u Ugarsku su dolazili iz
svih krajeva Evrope, a Arpadovii su sticali porodine veze u svim
krajevima Evrope, te i u Srbiji. Jo pre nego to je Srbija postala
kraljevina, Bela II Slepi (II. Vak Bla, 11311141) oenio se Jele-
nom (Ilona), kerkom velikog upana Uroa. Ona i njen brat Be-
lo imali su vanu ulogu na ugarskom dvoru, upravo i zbog slepila
Bele II. Kasnije, u vreme borbe Dragutina i Milutina, Dragutin
(12761282) se priklonio Arpadoviima dobivi princezu Katari-
Kralj Stefan I Sveti
nu (Katalin) za enu.
11
KOLIKO SE POZNAJEMO
Srpski vladari enili su se esto enama iz vladarskih i plemikih porodica su-

sednih zemalja, to je posebno uvrivalo saveze meu dravama i doprinosilo sta-
bilnosti dobrosusedskih odnosa. Izvesno je da su enidbe srpskog kralja Dragutina
Nemanjia ugarskom princezom Katarinom (Katalinom) u XIII veku i kneza Mi-
hajla Obrenovia ugarskom groficom Julijom Hunjadi (Hunyadi Jlia) u XIX veku
imale takav karakter.
Veze u srednjem veku esto su se menjale, jer su se i interesi Srbije, Bugarske,
Vizantije (koji su meusobno esto bili veoma povezani) i Ugarske menjali, tako da
su se periodi saradnje i sukoba brzo smenjivali. Meutim, pojavom Turaka Osman-
lija situacija i odnosi Ugarske i Srbije menjaju se sutinski. Pod naletima Osmanlija
postepeno slabi Vizantijsko carstvo, nestaje Bugarska, Srbija gubi svoje teritorije, te
sredinji deo srednjovekovne Srbije postaje sve ugroeniji. Vladari balkanskih ze-
Kralj Bela II Slepi
malja i Ugarske shvatili su da moraju da udrue svoje snage (mada su ih Turci dosta
esto i uspeno razdruivali), jer su samo tako imali ansu za efikasnu odbranu. Ideja
udruivanja je uglavnom sprovedena u delo, ali ni udruene snage nisu bile dovoljne
da zaustave ogromno, tada veoma razvijeno i moderno, Osmanlijsko carstvo. Nastao
je period teak za sve stanovnike Balkana i Ugarske. Srpska drava nestaje, a Ugarska
gubi najvei deo teritorije, te je, svedena na minimum, ukljuena u zemlje Habzbur-
govaca. Migracije menjaju etniki sastav ovih teritorija; neki gusto naseljeni predeli
postaju pusti, a civilizacijska dostignua srednjovekovne Srbije i Ugarske uglavnom
nestaju.
U ovom tekom razdoblju nastaje organizacija Srba, sa crkvom koja je prome-
nila svoju ulogu i tako obezbedila vievekovni opstanak i bez drave. Istovremeno,
teritorija budue Vojvodine manje je naseljena zbog estih pohoda i lokalnih arki.
Ova tragedija doprinee tome da Vojvodina, usled estih migracija, postane multi-
Kralj Dragutin etnika i multikonfesionalna sredina.
i kraljica Katarina
Ugarska i Srbija u XI veku
Legenda
Granica
Granica osvajanja
Lasla I (1091)
KOLIKO SE POZNAJEMO
Granica Srpskih drava

na sredini IX veka
Granica Srbije u vreme

kneza Petra (892-917)
i kneza aslava (928-950)
Zatitna zona
Granina zona od 1014

do 1017. godine pod
poljskom vlau
Granina zona od 1030

do 1043. godine pod
maarskom vlau
Ugarska Kraljevina
Srpske zemlje
12
UVOD
Legenda
Peenezi
Maarsko-slovensko
meovito
stanovnitvo
Maari
Sloveni
Nenaseljene
teritorije
Etnika slika Karpatskog bazena u XI veku

Veze Arpadovia sa evropskim dinastijama
Legenda
XI vek
KOLIKO SE POZNAJEMO
XII vek
KOLIKO SE POZNAJEMO
XIII vek
13
i KOLIKO SE POZNAJEMO
I POGLAVLJE
OD PADA SRPSKE
DESPOTOVINE (1459)
DO SMRTI CARA JOSIFA II (1790)
Razdoblje od skoro tri i po veka bilo je teko za stanovnike koji su iveli na
prostoru dananje Vojvodine. To podruje je prvo pripadalo Ugarskoj kraljevini, da
bi posle Mohake bitke (1526) i sloma srednjovekovne maarske drave dolo pod
tursku vlast, pod kojom je ostalo skoro 150 godina. Pri kraju XVII veka, u vreme
Velikog bekog rata, ovo podruje bilo je poprite mnogih bitaka izmeu austrijske i
turske vojske. Od turske vlasti osloboeno je na poetku XVIII veka, te se tada moglo
zapoeti sa obnovom, naseljavanjem i inkorporacijom u Habzburku monarhiju.
1. OD PADA SRPSKE DESPOTOVINE (1459)

DO MOHAKE BITKE (1526)
1.1. Prodor Osmanlija i posledice

Prodor Osmanlija na Balkansko poluostrvo i njiho-
vo razaranje srpske feudalne drave tokom druge polovine
XIV veka (Marika bitka 1371, Kosovska bitka 1389) otvorili
su put osmanlijskom nadiranju ka Ugarskoj i Srednjoj Evropi.
Usled turskih napada, srpsko stanovnitvo selilo se sve se-
vernije od Save i Dunava, u tadanju Ugarsku, na dananje
podruje Srema, Banata i Bake. Te seobe su od kraja XIV do
kraja XVIII veka bile konstanta istorije Balkana i Podunavlja.
Prodor Turaka u basen Podunavlja produbio je vievekovne
sukobe hrianske i islamske civilizacije. Posle bitke kod bu-
garskog grada Nikopolja (1396), granicu tog sudara svetova
predstavljalo je podruje severno i juno od Save i Dunava.
Srbi i Maari, predvoeni svojim srednjovekovnim elitama,
od Nikopoljske do Mohake bitke (13961526) branili su se
zajedniki u Srbiji (u Pomoravlju) i junoj Ugarskoj.
Turski konjanici
1.2. Srem i Banat pod prvim naletima Turaka
Posle poraza evropskih krstaa kod Nikopolja na Dunavu, turske akindije (laka
konjica) upale su u Srem i opustoile Zemun i Mitrovicu. To pustoenje bilo je znak
ugarskom kralju Sigismundu (Zsigmond) da pone da gradi ugarski odbrambeni
pojas, sa osloncem na severnoj Srbiji i rekama Savi i Dunavu. ivo tkivo tog bedema
bile su ete ugarskih feudalaca, brojni avanturisti i najamnici koji su dolazili iz Evro-
pe, kao i Srbi koji su, zajedno sa svojom vlastelom ili stihijski, beali pred turskim pu-
14
OD PADA SRPSKE DESPOTOVINE (1459) DO SMRTI CAR A JOSIFA II (1790)
stoenjima, prelazili Savu i Dunav u prvoj polovini XV veka i voljom istorije postajali
vojnici na granici.
U Banat su 1395. godine stigli Andreja i Dmitar, sinovi srpskog kralja Vu-
kaina, a braa kralja Marka (Kraljevia Marka) koji je kao vazal turskog sultana
Bajazita iste godine poginuo u bici na Rovinama. Andreja je poslednji put pomenut
1399. godine, a Dmitar se u razdoblju izmeu 1404. i 1407. godine pominjao kao
upan Zarandske upanije i kastelan (zapovednik grada) Vilagoa (Vilgos), grada
koji se danas zove irija (iria) i nalazi u Rumuniji.
1.3. Prvi srpski despot u Ugarskoj

Prekretnicu u gradnji odbrambene linije Ugarskog kraljevstva prema Turci-
ma predstavljalo je vazalstvo srpskog despota Stefana Lazarevia prema ugarskom
kralju Sigismundu, uspostavljeno 1403/04. godine. Taj vazalni odnos predstavljao
je zajedniko ukljuivanje vrha srpskog i ugarskog saveza u odbranu. Ovim aktom
udruile su se odbrambene moi dve feudalne drave protiv osmanlijskog nadiranja.
Vazalni odnos uvren je ulaskom srpskog despota u red vitezova Zmajevog reda
1408. godine u Budimu, kao i dodelom poseda ugarskog vladara srpskom vladaru
1411. godine. Pored poseda u okolini Debrecina (Debrecen) i Satmara (Szatmr),
despot Stefan Lazarevi dobio je nove u Torontalskoj (Bekerek i Beej) i Bodro-
koj upaniji (Apatin, Aranjan). Njih je, po odredbama ugovora u Tati iz 1426. godi-
ne, zadrao i naslednik despota Stefana, ura Brankovi. On je kasnije od kralja
Sigismunda dobio posed Hevizvel (Hvzvlgy) kod Budima, gradove Munka
(Munkcs) i Bereg (Breg), a moda i Tokaj, Talju i Regen na gornjoj Tisi.
in Stefana Lazarevia sledie mnogi despoti, te e postati deo ugarske vlastele.
1.4. Ulazak srpskih feudalaca u ugarsku vlastelu,

njihovi posedi u Ugarskoj i prve srpske seobe Grb Lazarevia
Na posede srpskih despota u Ugarskoj, ali i drugih srpskih feudalaca, doseljavali
su se Srbi i zapoljavali se kao vojnici, inovnici, sluge, zanatlije, carinici i sudije. Ova
imanja srpskih feudalaca u Banatu i Sremu dobijala su tokom XV veka sve znaajniju
vojniku ulogu u krvavom ratu na granici. U vojske srpskih despota i u slubu na nji-
hovim imanjima u Ugarskoj stupali su i Maari. U slubi despota ura Brankovia
bili su plemii iz porodica Kalai (Kallay), Sakolji (Szakolyi) i aholji (Csaholyi).
Srpske seobe preko Save i Dunava u prvoj polovini XV veka nisu bile tako masov-
ne kao one posle pada Srpske despotovine (1459). Ta kretanja stanovnitva bila su jedva
primetna, ali su uveala srpski ivalj u Sremu i Banatu. Dokument iz 1433. godine sve-
doi o izmeanosti katolika i pravoslavaca oko Kovilja, Kovina i Hrama (mesta na obali
Dunava). Posle prvog pada Smedereva pod tursku vlast 1439. godine, Srbi iz Kovina
napustili su svoj grad i otili dalje u Ugarsku, na ostrvo epel (Csepel) kod Budima.
Srpski despoti ulazili su u red ugarskog plemstva dobijanjem imanja u Ugar-
skoj, prihvatajui sva prava i obaveze koje su im pripadale kao delu vladajueg stalea
ugarskog drutva. Imali su palatu u Budimu, uestvovali u svim dvorskim ceremoni-
jama koje je prireivao ugarski kralj, a despot Stefan Lazarevi bio je upan Toron-
talske, Bodroke i Satmarske upanije. U svim ratnim pohodima ugarskog vladara
Despot ura Brankovi
uestvovali su i srpski despoti kao njegovi vazali, tako da su odredi despota Stefana
Lazarevia ratovali 1421. godine protiv ekih husita. Ispunjenje vazalnih obaveza
bilo je primarno u ideologiji i vrednosnom sistemu srednjeg veka.
15
Legenda
Dravna granica
upanije u kojima
su posedi
srpskih despota
KOLIKO SE POZNAJEMO
Srpske zemlje
pod turskom
vlau
Ugarske upanije u kojima su se nalazili posedi srpskih despota, pre 1526. godine
1.5. Istorijsko i mitsko pamenje o zajednikim borbama

Srpsko istorijsko i mitsko pamenje poelo je tek posle Kosovske bitke (1389),
kada su Osmanlije, razaranjem srpskog feudalnog drutva, Srbe uinile aktivnim
uesnicima istorije. Izraz tog narodnog pamenja bila je epska pesma. Ulazak u ep-
sku pesmu predstavljao je za narod ulazak u istoriju. Turska pustoenja i razaranja
ostala su duboko urezana u srpsku mitsku i istorijsku svest, kao i hrianske vojsko-
voe, bez obzira na etniko poreklo, koje su se napadima Turaka odupirale. To pam-
enje nije iskljuivo srpsko, ve je, sa izvesnim razlikama, deo i rumunske i bugarske i
ugarske tradicije. Heroji tog pamenja razliitog su porekla, a svi ih svojataju. U eposi
prve polovine XV veka, zajedniki rat protiv Turaka bio je osnovni in proimanja
srpsko-maarskog istorijskog pamenja.
1.6. Odbrana Beograda i seanje na nju

Najsvetliji trenutak u odbrani i zajednikoj borbi bila je uspena odbrana Be-
ograda (tada nazivanog i Nndorfehrvr) 1456. godine. Janko Hunjadi (Hunyadi
Jnos) i Ivan Kapistran (Giovanni di Capestrano) stigli su u pomo posadi. Zahva-
ljujui srei i izvanrednoj snalaljivosti Hunjadija izvojevana je pobeda nad mnogo
jaim protivnikom. Rat i odbrana Beograda jednako su ugrozili srpski i maarski
narod. Zato su u srpskoj epskoj pesmi ostali ugarske vojskovoe i plemii koji su u
Ivan Kapistran prvoj polovini XV veka vodili zajedniki rat na granici hrianskog i islamskog sveta.
Zapovednik Beograda Mihalj Silai (Szilgyi Mihly) pojavio se u srpskoj epskoj
16
Janko Hunjadi (Hunyadi Jnos, Iancu de i Jastrepca (Jankova klisura) i dospeo na Kosovo
Hunedoara 1387?1456) bio je erdeljski plemi, polje. Tamo je trebalo da se nae sa etama al-
kapetan Beograda, tamiki upan, severinski ban, banskog vojskovoe i borca protiv Turaka Sken-
erdeljski vojvoda. Posle bitke kod Varne 1444. go- der-bega, ali se ovaj ranije povukao ne doekavi
dine postao je gubernator Ugarske. Uestvovao je Hunjadijevu vojsku. Zato je u srpskom narodu
u bici kod Smedereva 1437. godine, a 1442. go- ostala izreka: Kasno Janko na Kosovo stie. Druga
dine pobedio je turskog Mezid-bega u Erdelju i kosovska bitka poela je 17. oktobra 1448. godine
ehabedina na reci Jalomnici u Vlakoj. Zbog tih i trajala je tri dana. Odredi vlakog kneza u toku
pobeda na Trgu sv. Marka u Veneciji odrana je bitke preli su na tursku stranu, pa je hrianska
procesija, a u Firenci sveano blagodarenje. Bio vojska izgubila bitku (motiv kosovske izdaje u
je uesnik Duge vojne u jesen-zimu 1443. godine srpskom mitu). Zato je u srpskom narodu ostala
kada je ujedinjena hrianska vojska oslobodila izreka: Proao kao Janko na Kosovu. Posle bitke
Srbiju i doprla do Bugarske. Uestvovao je u bici pao je u ropstvo despota ura Brankovia koji
kod Varne 1444. godine u kojoj je poginuo ugarski ga je pustio uz otkup od 100.000 dukata. Tokom
kralj Lajo Jagelonac (Jagell Lajos). U septembru 1454. godine odreen je za vou novog ratnog po-
1448. godine, uprkos protivljenju despota ura hoda protiv Turaka. Branilac je Beograda u velikoj
Brankovia, krenuo je preko Srbije u pohod protiv opsadi 1456. godine, nakon koje je umro od kuge
Turaka. Proao je kroz klisuru izmeu Kopaonika u Zemunu.
pesmi kao Mihailo Svilojevi; tamiki upan i znameniti krajinik, firentinski plemi
Filip de Sholaris (Pipo Spano, Pipo od Ozore) u epskoj pesmi se pominje kao Filip
Madarin, a simbol hrianskog rata protiv islama u prvoj polovini XV veka, Jano
(Janko) Hunjadi, zabeleen je u srpskoj mitskoj i istorijskoj svesti i epskoj pesmi kao
Sibinjanin Janko, a kod Rumuna kao Iancu de Hunedoara. Jano (Janko) Hunja-
di je bio pripadnik sitnog plemstva, iji su preci stigli u Ugarsku (Erdelj) iz Vlake.
Zajednika srpsko-maarska borba na granici protiv Osmanlija imala je zajednike
mitove i zajedniko pamenje. Verski inilac (hrianstvo) u XV veku bio je iznad
nacionalnog, a verski rat kao srednjovekovni motiv (hrianstvoislam) inio je hri-
anske narode bliskim.
1.7. Pad Srpske despotovine i posledice

Pad Srpske despotovine (1459) pokrenuo je masovne srpske seobe u junu
Ugarsku. Ugarski vladar Matija Korvin (Korvin Mtys) podsticao je te seobe koje su
stvarale ivi tit na granici svetova. Usled opte nesigurnosti, maarsko stanovnitvo
june Ugarske povlailo se na sever drave. Srpski doseljenici naseljavali su opustela
zemljita, neki su nastavili put ka severu, ali veina doseljenika je prihvatila vojniku
ulogu. Ove seobe bile su delom stihijske (bekstvo pred Turcima), delom organizova-
ne (dogovoren prelaz srpske vlastele u Ugarsku) ili su se javljale kao posledica upada
ugarskih vojski u Srbiju, sastavljenih od srpskih i ugarskih eta.
1.8. Vojniki nain ivota postaje trajna karakteristika Srba
Pretvaranje srpskog naroda u vojniki narod zapoelo je usled turskog razaranja

srpskog feudalnog sistema. Neprekidni ratovi sa Osmanlijama na podruju jugo-
istone Evrope poveali su potrebu za najamnom vojskom. Turska najezda razbi-
la je srpsko feudalno drutvo, oslobodila srpski narod vezanosti za posed i nainila
ga dinaminim. Tokom seoba, srpski narod prolazio je kroz istorijsku metamorfo-
zu seljaka u ratnika, najvidljiviju na tlu june Ugarske. Krajem XV veka u ugarskim Filip de Sholaris
17
Matija Korvin (Hunyadi Mtys Corvin ne, zauzeo je Jajce i Srebrenik i formirao Jajaku
Mtys, Matei Corvin, Matej Korvn, 1443-1490) i Srebreniku banovinu, kao krajine prema Tur-
bio je kralj Ugarske od 1458. do 1490. godine. Ro- cima. U Ugarsku je 1464. godine privukao ugled-
en je u Kolovaru (Kluu). Sin je Janoa Hunja- ne srpske feudalce. Uveo je stajau vojsku koja
dija, u svesti naroda upamen je kao kralj Matja je imala 20.000 ljudi. Po jednu treinu njegove
ili Matija Pravedni. Italijanski istoriar Antonio konjice inili su Maari, esi i Srbi. Konjica je
Bonfini predstavljao je kralja Matiju kao potom- imala uniforme od crne oje (crna trupa). Vodio
ka rimske patricijske porodice Valerija i napravio je vie pohoda protiv Turaka, ali je ratovao i pro-
je njihov zajedniki grb koji predstavlja gavrana tiv ekog, poljskog i austrijskog vladara. Njegov
(na latinskom jeziku corvus znai gavran). Za dvor bio je jedan od centara evropske renesan-
vladara je izabran kada je imao 14 godina. Na- se, a uvena biblioteka (Corvina) imala je preko
kon prodora njegove vojske u Bosnu 1463. godi- 6000 svezaka. Umro je u Beu.
zemljama bilo je od 10.000 do 12.000 srpskih najamnih vojnika. Najee su

ratovali u vojskama srpskog i ugarskog plemstva, a sluili su i kao vojnici na
rekama (nasadisti ili ajkai) i kao laka konjica (husari). Tromesena plata la-
kog konjanika bila je 1481. godine deset zlatnika, a dvadeset godina kasnije
srpski laki konjanici dobijali su od osam do deset zlatnika godinje. Tako je
priliv srpskih ratnika u seobama i masovan ulazak Srba u vojniki stale sma-
njio platu najamnika u oblasti Podunavlja, na mestu stalnog ratnog sukoba.
ajka, gravira iz XVII veka
1.9. Usamljena Ugarska u ratu protiv Osmanlija

i srpski despoti u Ugarskoj
Padom Srpske despotovine i ostalih balkanskih saveznika, Ugarsko kraljevstvo

izgubilo je tampon zonu prema Turcima i nalo se u neposrednom dodiru sa turskim
krajikim etovanjem. Ugarski kralj Matija Korvin uvideo je odmah da je potrebno pre-
seljenje ugledne srpske vlastele, iskusne u ratu sa Turcima, u granina podruja na jugu
Kraljevine. U Ugarsku je 1464. godine prelo nekoliko snanih, znaajnih linosti koje
su u narednim decenijama odredile istoriju malog rata na granici. Sin slepog Grgura
Brankovia, a unuk despota ura, Vuk Grgurevi (u epskoj poeziji Zmaj Ognjeni
Vuk), dobio je posede u Sremu (Kupinovo, Irig, Berkasovo) i Banatu (Bekerek). Braa
Jakii, Stefan i Dmitar, sinovi vojvode Jake, pristigli iz Pomoravlja, dobili su pose-
de u Pomoriju, sa sreditem u Nadlaku. Milo Belmuevi, poslednji vojvoda despota
ura Brankovia u Zeti i zapovednik grada Meduna, dobio je imanja u bakom Potisju.
U razdoblju od 1471. do 1503. godine na granicama Ugarske i Turske trajao
je neprekidni rat prepun meusobnih upada, plenjenja i pustoenja. Zahvatio je
podruje izmeu Segedina i Kruevca, te je ono bilo izloeno nemilosrdnom raselja-
vanju. I u periodu zvaninog mira izmeu dveju drava (15031521), ugarski (Srbi
i Maari) i turski krajinici nastavljali su rat na granici svojim etovanjem. Junaci
malog rata bile su etovoe eljne plena i nasilja. Banat i Srem bili su krvavo poprite
sve do Mohake bitke 1526. godine, kada je granica sukoba hrianstva i islama
pomerena daleko na sever.
Srpski i ugarski krajinici ratovali su zajedno protiv Turaka, pod zastavom
Ugarskog kraljevstva. U redovima ugarskih vojskovoa, posebno Pala Kiniija (Ki-
nizsi Pl) i Pala Tomorija (Tomori Pl), bilo je mnogo Srba. Vuk Grgurevi, Milo
Belmuevi, velikai iz porodice Jaki, despoti Jovan i ore Brankovi, despot
18
Stefan Berislavi, Pal Kinii, Pal Tomori, er Moro (Mr Gyrgy), velikai iz
porodice Kihorvat (Kishorvt) uestvovali su zajedniki u ovom ratu. U bici na
Hlebnom polju u Erdelju 1479. godine borile su se zajedniki ete Pala Kiniija,
Itvana Batorija (Bthory Istvn) i brae Jaki. Pal Kinii, Vuk Grgurevi i Jo-
van Jaki 1480/81. godine prodrli su do Kruevca i odatle, milom ili silom, u Banat
preveli vie od 100.000 ljudi, to je jedna od najveih srpskih seoba u istoriji. Tom
prilikom, opustelo je oko 1000 sela u Srbiji, a ugasilo se oko 20.000 ognjita. ete
Belmuevia i Kihorvata provalile su zajedniki u Srbiju 1500. godine, a sledee
godine ete despota Jovana Brankovia i beogradskog bana era Mora.
1.10. Srbi na ostalim bojitima u slubi ugarskih kraljeva

Srpske ete, kao vojska ugarskih feudalaca srpskog porekla, borile su se pod zasta-
vom ugarskog kralja na svim evropskim bojitima na kojima je ratovao. Stari Milo
Pal Kinii
Belmuevi u svom testamentu 1501. godine, navodi da je sluio kralju Matejau u
Sliziji (leziji). U periodu od 1487. do 1489. godine, srpski ratnici ratovali su pod Beom
i Lincom. Dve godine potom, ratnici Jakia i Belmuevia borili su se na strani ugar-
skog kralja Vladislava II (II. Ulszl) protiv Poljaka i njegovog brata Jana Olbrehta
(Jn Olbrecht). Na osobenosti onovremene srednjoevropske istorije ukazuje i injenica
da je Matija Korvin, posle osvajanja grada Kostolanja (Kosztolny), preselio u Srem
400 maarskih ena koje su husiti drali u zatoenitvu da bi se udale za tamonje Srbe.
1.11. Prvi traak verske tolerancije i dalje naseljavanje Srba

Bitna odrednica srednjovekovnog vrednosnog sistema bila je vera. Srednjove-
kovna Ugarska bila je katolika drava, a Srbi pravoslavni narod. Hrianska tole-
rancija koju su izraavali ugarski kraljevi XV veka omoguavala je zajedniko rato-
vanje Srba i Maara protiv Turaka. Papa Nikola V dozvolio je slobodu veroispovesti
na imanjima srpskih despota u Ugarskoj i gradnju devet pravoslavnih manastira,
oko 1450. godine. Pod uticajem ugarskog kralja Matije Korvina, papa Sikst IV je
1477. godine izdao encikliku (poslanicu) u kojoj se trai tolerantan odnos prema
pravoslavcima u Ugarskoj. Odluke ugarskih sabora iz 1481. i 1495. godine oslobaale
su pravoslavno stanovnitvo plaanja desetine katolikim prelatima.
Srem, kao pogodan prostor za naseljavanje Srba, postao je naroito znaajan kada
ga je Matija Korvin 1463. godine zatitio sistemom tvrava. Ovaj vladar bio je veliki
humanista i potovalac uenosti. eleo je da postane rimski car, kako bi mogao da or-
ganizuje (slino Sigismundu) odbranu od Turaka, ali u tome nije uspeo. Radi jaanja
granice ka Turcima, Matija Korvin obnovio je srpsku despotovinu na podruju Srema
(Vuk Grgurevi, 1471). Zato su iz Furlanije u Italiji 1486. godine u Srem stigli Angeli-
na Brankovi, ena Stefana slepog sina despota ora, i njihovi sinovi ore i Jovan.
Oni su u Sremu od Matije Korvina nagraeni posedima. Sredite Brankovia u Sremu
bilo je Kupinovo, gde su podigli crkvu posveenu Sv. Luki.
1.12. Gaenje titule despota, srpsko-vlaki i srpsko-hrvatski odnosi

U periodu izmeu 1497. i 1499. godine, despot ore zamonaio se i uzeo
ime Maksim. Despot Jovan uestvovao je 1501. godine u ratu protiv Turaka, ali je
sledee godine preminuo. Odlukom kralja Vladislava II (II. Ulszl), titula despota i
19
despotski posedi u Sremu pripali su hrvatskom velikau Ivaniu Berislaviu. To je

bio razlog to su monah Maksim i Angelina Brankovi napustili Srem i 1504. godine
uputili se u Vlaku.
Boravak Brankovia u Vlakoj od 1504. do 1509. godine ojaao je srpsko-
-rumunske veze. Brankovii su 1507. godine posredovali u sporu izmeu vlakog
vojvode Radula Velikog i moldavskog vojvode Bogdana III. Iste godine, posred-
stvom Brankovia, u Trgovite u Vlakoj dospeo je prvi srpski tampar iz cetinjske
tamparije jeromonah Makarije. U vreme njegovog boravka u Vlakoj od 1507. do
1512. godine tampane su prve rumunske knjige. Vlaki vojvoda Radul Veliki po-
stavio je Maksima Brankovia za mitropolita.
Posle smrti Radula Velikog, Angelina i Maksim Brankovi vratili su se u
Srem. U razdoblju od 1509. do 1514. godine posvetili su se gradnji svoje zadubine,
najpoznatijeg frukogorskog manastira Kruedola, u kojoj su uestvovali i nadlaki
plemii iz porodice Jakia i vojvoda Vlake Njagoje Basarab.
Hrvatski velikai Berislavii su 1504. godine postali srpski despoti. Despot
Ivani oenio se udovicom despota Jovana Brankovia, Jelenom, koja je poticala iz
porodice Jaki. Postao je zatitnik pravoslavne crkve u Ugarskoj, u poveljama se pot-
pisivao po milosti Boijeju despot srpski. Njegov sin Stefan Berislavi nosio je titulu
srpskog despota sve do pogibije u borbi protiv Turaka 1535. godine.
1.13. Doin ustanak

Naleti Osmanlija i unutranji sukobi u Ugarskoj podstakli su 1514. godine
ustanak era Doe (Dzsa Gyrgy). Vojska sastavljena od ljudi sa margine ugar-
skog feudalnog drutva, prikupljena za krstaki rat protiv Turaka, okrenula se protiv
ugarskih velikaa. Krstai era Doe te 1514. godine opustoili su Bekerek, Beej,
Titel, abalj, Futog, Petrovaradin, Slankamen, erevi i Banotor. Krstaima su se u
Slankamenu pridruili i nasadisti, preteno Srbi.
Srbi, Maari i Rumuni nali su se zajedno u ustanku era Doe u suprotsta-
vljenim vojskama. U vojsci era Doe bilo je puno Srba, a jedan od voa krstaa
zvao se Radoslav. U plemikim etama takoe su ratovali srpski i maarski plemii.
Jakii iz Nadlaka (Nagylak, Nadlac) borili su se protiv krstakih eta koje su
ugroavale njihove posede. Staleka pripadnost, kao i verska, bile su u srednjem veku
bitnije injenice od etnike pripadnosti.
Ustanak era Doe prouzrokovao je velika razaranja i jo vie oslabio Ugar-
sku, koja je imala sve manje anse za uspenu odbranu. Kao posledica ustanka, feu-
dalni sistem u Ugarskoj postao je krui.
1.14. Propast srednjovekovne Ugarske,

gubitak june odbrambene linije sa Beogradom
U prvim decenijama XVI veka Ugarsko kraljevstvo bliilo se svom kraju. Dugim
ratom Turci Osmanlije iscrpli su odbrambene moi ugarske drave. Osmanlije su imale vee
ekonomske i ljudske resurse neophodne za vekovni sukob, kakav je bio rat izmeu Ugar-
ske i Osmanlijske imperije. Kada je novi sultan Sulejman, kasnije nazvan Velianstveni,
preuzeo vlast, Osmanlije su 1521. godine bile spremne za zavrni pohod protiv Ugarske.
Sulejman Velianstveni Ovaj pohod trajao je pet godina, a zavrio se Mohakom bitkom 1526. godine.
Turci su 1521. godine zauzeli Beograd i abac, kljune take ugarskog odbrambenog
20
sistema na Savi i Dunavu. Iste godine opustoili su Srem,

posede despota Stefana Berislavia i despotice Jelene.
Pal Tomori, u ijoj vojsci je bilo mnogo Srba, postao je
1523. godine generalni kapetan Donjih krajeva, ali nije
uspeo da obnovi poroznu granicu zbog nedostatka ljudstva
i novca. Dolazak monog Pavla Bakia iz Srbije, poslednjeg
srpskog despota, odjeknuo je 1525. godine u Ugarskoj kao
dobar znak, ali to nije moglo da promeni sudbinu Ugarskog
kraljevstva.
1.15. Mohaka bitka i raspad Ugarske

Turska opsada Beograda, 1521. godine
Turski sultan Sulejman Velianstveni krenuo je
1526. godine u veliki pohod protiv Ugarske kraljevine.
Turska je spremala taj pohod vie od jednog veka. Srbi iz
Srema povukli su se pred sultanovom ordijom u Pomorije,
a Pal Tomori zapisao je da u Sremu nema nikoga. Na
Mohakom polju, 29. avgusta, dolo je do odluujue bitke
u kojoj je satrvena ugarska vojska i u kojoj je poginuo
ugarski kralj Lajo II (II. Lajos). U bici su uestvovale i
srpske ete Pavla Bakia i Radia Boia, voa sremskih
uhoda. Mohaka bitka bila je kraj srednjovekovne Ugarske.
U periodu do osvajanja Budima 1541. godine vodio se
unutranji rat u Ugarskoj. Osvajanjem Budima uvrstila se
osmanlijska vlast. Nije bilo vie nade za Ugarsku. Kraljev-
sku titulu i zapadni deo Ugarske osvojio je Ferdinand I
Habzburki. Srednji i juni deo pripao je Osmanlijama, a
u istonom je nastala kneevina Erdelj. Ljudi su tada ovu Mohaka bitka 1526. godine, turska minijatura
tragediju shvatili kao kaznu Boju, a katolici i protestanti
krivili su jedni druge zbog te kazne.
***
2. OD MOHAKE BITKE (1526)

DO KARLOVAKOG MIRA (1699)
Posle bitke na Mohau, Ugarsko kraljevstvo zahvatila je panika. Za ugarsku

krunu otimali su se pretendenti Ferdinand Habzburki i Jano Zapolja (Zpolya
Jnos), budui erdeljski knez. Krvavi rat meu njima podelio je turskim naleti-
ma opustoenu Ugarsku. Srpski despoti Stefan Berislavi i Pavle Baki, uz njih
hrvatski stalei i neke vee porodice maarske vlastele, bili su uz habzburkog
kandidata za presto, a Radi Boi uz erdeljskog. U sukobu sa vojskom Radia
Boia, kod Lipove 1528. godine, poginuo je Komnen, jedan od brae Baki. Srp-
ski feudalci na tlu Ugarske iveli su po drutvenom modelu ugarskog plemstva.
Turci ulaze u Ugarsku
Njihov ulazak u sukobe na prostoru Ugarske bio je samo vid njihove ukljuenosti (Mohaka bitka)
u feudalni stale Ugarske.
21
2.1. Car Jovan Nenad

Izuzetna pojava u basenu Podunavlja u prvim mesecima posle Mohake bitke
bila je pojava cara Jovana Nenada ili Crnog oveka, kako su ga savremenici zvali. Ta
pojava je slika moralne i duhovne zabune u kojoj su se nalazili narodi Podunavlja,
neposredno posle Mohake bitke. Pojava Crnog oveka u Bakoj, Banatu i delu Srema
nastavak je socijalnog nereda u panonskom prostoru zapoetog jo ustankom era
Doe 1514. godine. Kao i taj ustanak, pokret Crnog oveka okupio je nie socijalne
slojeve, brojne skitnice i beskunike koji su lutali Panonijom traei spas pred tur-
skim napadima. Mada se idejno vezivao za tradiciju srpskih despota, pokret Jovana
Nenada je svoje saborce, pored Srba, nalazio i meu Maarima i Rumunima koji
su poticali iz istih socijalnih slojeva kao i pobunjeni Srbi. Pojava Crnog oveka kao
mesije koji spasava narod od Turaka bila je slika dubokog beznaa panonskog oveka
u danima nakon mohakog poraza.
U vojsci Jovana Nenada bilo je 15.000 ljudi i ona je predstavljala znaajnu sna-
gu u unutranjem ratu koji se vodio u Ugarskoj. Kako bi Crnog oveka privukao na
svoju stranu, Ferdinand Habzburki mu je obeao titulu despota. Sredite pokreta
Jovana Nenada nalazilo se oko Subotice, a izvesno vreme njegova vojska kontrolisala
je Baku, Banat i deo Srema. Otrica pokreta Jovana Nenada bila je usmerena protiv
plemstva, a u sukobu sa ustanicima poginuo je istaknuti ugarski feudalac Ladislav
aki (Csky Lajos). Znaajne linosti u njegovoj vojsci bili su Subota Vrli, elnik
Radoslav i pop Vasiljko. Sekretar Jovana Nenada i njegov izaslanik bio je Fabijan
Literat. Jula 1527. godine pokret Jovana Nenada bliio se svom kraju. Ugarski feu-
dalac Valentin Terek (Trk Blint) odsekao je glavu Jovanu Nenadu, a njegove
vojskovoe rasule su se irom Panonije, upliui se u ve postojee sukobe.
Srpski feudalci u Ugarskoj neprijateljski su se odnosili prema pokretu Jovana
Nenada. Po duhu i po vrednosnom sistemu, oni su bili ugarski plemii, a po tadanjim
shvatanjima staleka pripadnost bila je primarna veza meu ljudima.
Sukob pretendenata na ugarski presto, turski pohodi i raseljavanje naroda kao
posledica tih pohoda bili su slika Ugarske u prvim godinama posle Mohake bitke.
Srpski i ugarski feudalci, kao i srpski i maarski narod, bili su uesnici zajednike
tragedije hrianstva na prostorima Panonije.
2.2. Opsada Bea 1529. godine

i slamanje otpora u Ugarskoj
Osmanlije su, preko Srema i Bake, 1529. go-
dine usmerile svoj pohod na Be i iste godine
zauzele tvravu Ba. Prva opsada Bea silno je
odjeknula u hrianskom svetu. Meu braniteljima
Bea istakao se i srpski velika Pavle Baki. Posle
smrti Stefana Berislavia 1535. godine, Ferdinand
Habzburki imenovao je Pavla Bakia za srpskog
despota, koji je dve godine kasnije poginuo u bici
kod Gorjana, u blizini akova u Slavoniji. Pavle
Baki bio je poslednji znaajniji ugarski feudalac
srpskog porekla koji je uestvovao u odbrani Ugar-
ske i Panonije.
22
2.3. Dalje jaanje srpskoslovenskog elementa

u junoj Ugarskoj i stalno ratno stanje
Neprekidno doseljavanje balkanskog ivlja u srce sudara hrianstva i islama

iznedrilo je meu doseljenim Srbima nove voe neplemikog porekla, istaknute rat-
nike ponikle iz naroda, koji su postali voe ratnikih druina. Te ratnike druine
naseljavale su novoosvojene teritorije Ugarske i pogranine teritorije dve imperije
Osmanlijske i Habzburke. Kao najamnici, iveli su od rata i plenidbe i priklanjali
se onima koji su ih plaali. Njihova istorijska pojava bila je zavrna slika istorijskog
procesa pretvaranja srpskog oveka iz kmeta u ratnika.
Srpske najamnike ete uestvovale su u svim neredima etrdesetih i pedesetih
godina XVI veka na tlu Ugarske, na obe zaraene strane. One su sluile i u tvravama
irom Ugarske i ratovale esto kao ajkai na rekama. Zajedno sa maarskim po-
sadama ili najamnikim druinama drugih naroda bile su ivo tkivo unutranjih su-
koba. Filozofija najamnih vojski bila je jedinstvena, bez obzira na njihovo etniko
poreklo: ratovalo se za onoga ko plaa, bilo u novcu, bilo u plenu. Gospodar se
naputao kada bi mu blagajna postala prazna i tada se hitalo ka novom gospodaru. Legenda
Granica
Hrvati
Etnika slika Ugarskog dela Habzburke imperije
Poljaci
Maari
Nemci
Rumuni
Rusini
Srbi
Slovaci
Nenaseljene
teritorije
23
2.4. Zauzimanje Budima i posledice

Osmanlije su 1541. godine jo jedan svoj vojniki pohod usmerile ka Ugarskoj
i u tom pohodu osvojili Budim i osnovali Budimski paaluk. Tako je granica sukoba
hrianstva i islama pomerena daleko na sever, a Srem i Baka ostali su u pozadini
dodira sukobljenih strana. Sredinji i juni deo Ugarske dospeli su pod trajnu i direkt-
nu vlast Osmanlija. Istoni deo poeo je da funkcionie kao Erdeljska kneevina, koja
je uglavnom bila pod kontrolom Osmanlija. Zapadni i severni tanak pojas prikljuili
su Habzburgovci svojoj teritoriji. Habzburgovci su imali snanu podrku hrvatskog
plemstva. Srbi su se naselili i u Erdeljsku kneevinu, u deo pod kontrolom Turaka, a
neki su stigli i u severnu i zapadnu Ugarsku, pa ak i van njenih granica.
Budim u XV veku
2.5. Dalji pohodi Osmanlija

Poznati vojskovoa srpskog porekla, Mehmed-paa Sokolovi, krenuo je
1551. godine sa vojskom na Banat. Srpska i maarska vojska u banatskim tvravama
suoila se sa velikom turskom vojskom. U tom pohodu Turci su zauzeli sve banat-
ske gradove, osim Temivara. Temivar je branio ugarski plemi Itvan Loonci
(Losonczy Istvn), a u njegovoj vojsci nalazile su se i ete srpskih konjanika Nikole
Crepovia. Idue, 1552. godine, Turci su osvojili Temivar i formirali Temivarski
paaluk. Tokom ovog pohoda dogodilo se da su malobrojni branitelji odbranili Eger.
Ovaj dogaaj bio je svetli primer koji je jaao svest o moguoj pobedi, isto kao i uspeh
Mikloa Juriia (Jurisics Mikls) koji je 1532. godine odbranio utvrdu Gisingovca
(Kszeg). Takoe, pamti se odbrana Sigeta (Szigetvr) kada je Nikola Zrinski (Zrinyi
Mikls), rtvujui se, dugo zadravao najmonijeg vladara tog doba. On i njegovi
potomci zapameni su u nacionalnim istorijama Hrvata, Slovaka i Maara.
24
2.6. Teritorija Vojvodine u Osmanlijskom carstvu

Srem, Banat i Baka nali su se tada u okviru ogromnog Turskog carstva. U
toku ratovanja hrianskih i islamskih vojski, koje je trajalo vek i po, ovi prostori su
opustoeni, a stanovnitvo raseljavano. Civilizacijska dostignua Ugarske su polako
nestajala. Maarsko stanovnitvo sklanjalo se u unutranjost Ugarske i u movarna
podruja Podunavlja pred turskim naletima, traei zatienije krajeve. Srpski narod
stizao je u ratna podruja gonjen dubokim duhovnim, mentalnim i socijalnim potresi-
ma izazvanim turskim prodorom na Balkan. Posle pada june Ugarske pod tursku vlast
Osmanlije su naseljavale ove prostore srpskim narodom. Kao bioloki snaan narod,
kao vojnici i stoari, Srbi su pokrivali pozadinu stalnog sukoba. Taktika Osmanlija bila
je da konstantnim ratovima oslabe krajeve koje su eleli da osvoje. Tek poto bi sruili
drutveni i ekonomski poredak, pojavio bi se sultan sa ogromnom vojskom.
Prostor Bake, Srema i Banata uao je tako u okvire islamske civilizacije. Turci
su taj prostor prepleli mreom svojih simbola: damijama, medresama, hanovima,
hamamima. Njihov cilj bio je da prvo uklone ostatke civilizacije koja je bila prisutna
pre njih, a onda da sagrade svoju, koja je, mada drugaija, imala svoje vrednosti, a po
mnogo emu i nadmaivala civilizaciju zateenu nakon osvajanja.
Mehmed-paa Sokolovi je 1573. godine proglasio Bekerek eherom (gradom),
a imanja oko grada postala su njegovo vakufsko dobro. Sa turskim vojnim posadama
u gradove je stiglo i muslimansko stanovnitvo. Sa Turcima doli su i Jermeni, Cincari,
Romi. Podruje Budimskog i Temivarskog paaluka postalo je tako etniki mozaik,
karakteristian za Osmanlijsko carstvo. Civilizacijski i kulturoloki, postalo je deo Azije.
2.7. Prvi srpski ustanak protiv Osmanlija

i organizovana odbrana ostatka Ugarske
Prilikom prodora vojske Mehmed-pae Sokolovia u Banat 1551/52. godine,
srpske posade u banatskim tvravama predale su gradove turskim etama. etiri de-
cenije potom (1594) banatski Srbi i Rumuni digli su veliki ustanak protiv Osmanlija,
dok su Habzburgovci i ugarski stalei vodili borbe protiv njih. Ustanak u Banatu
1594. godine bio je prvi srpski ustanak protiv turske vlasti. Taj pokret banatskih Srba
protiv Osmanlija bio je neposredan povod turskom Sinan-pai da spali moti srpskog
svetitelja Svetog Save na Vraaru, u blizini Beograda. U isto vreme, ugarska vlastela
je uz pomo Habzburgovaca vodila ogorene bitke da bi sauvala neko utvrenje
od Turaka. Svaka opsada ujedno je bila i igra s vremenom. Ako je i uspela dovoljno
dugo da zadri osmanlijsku vojsku (koja je nekada brojala i do 200.000 ljudi, sa rat-
nicima i propratnim osobljem), to je bio uspeh, jer se ona morala povui zbog dola-
ska jeseni i zime (osmanlijska vojska morala je da krene nazad u Anadoliju krajem
leta da bi prezimila kod kue). U odbrani su uestvovali i neki drugi narodi (panci,
Italijani). Ugarska vlastela je tada esto odravala sabore, kao glavno obeleje ugarske
dravnosti, a njihova glavna tema bila je odbrana od Osmanlija.
Predvodnici banatskih Srba, u periodu izmeu predaje Banata Turcima
(1551/52) i Banatskog ustanka (1594), bili su samosvesne voe vojnikih druina.
Srbi u Banatu bili su privilegovan vojniki narod sa znatnom samoupravom. U Ba-
natu je tada postojala gusta mrea pravoslavnih manastira (Vojlovica, Mesi, Zlatica,
Hodo, Drenovac, Sveti ura) koja je od obnove srpske crkvene organizacije u Tur-
skoj (Peka patrijarija 1557. godine) probudila samosvest banatskih Srba (u veko-
vima vere kolektivna svest nosila je u sebi uvek religijska oseanja).
25
2.8. Prvi akt verske tolerancije

Tokom ovih tekih dana, koje je jo vie oteavala borba i netrpeljivost izmeu
protestanata i katolika, odran je Erdeljski Sabor u Tordi (dananja Rumunija) od
6. do 13. januara 1568. godine, na kome je prihvaen Edikt o verskoj toleranciji. Ovaj akt
bio je napredan, ak neshvaen na Zapadu. Nekim religijama dozvoljavao je da javno
predstavljaju svoje uenje, a svima je dozvoljavao da veruju po svome nahoenju.
2.9. Period habzburko-osmanlijskih ratova

U XVI veku voena su ak etiri dua habzburko-osmanlijska rata. Oni su
ulivali nadu stanovnitvu koje je stalno patilo zbog turskih nadiranja i pljakanja.
Ipak, nijedan od njih nije se zavrio trajnim mirom. Svi mirovni ugovori imali su
karakter primirja, a pljakaki pohodi nisu se zaustavljali ni kada su centri moi u
Beu i Istambulu bili u miru.
Ti ratovi voeni su sa ratnom sreom koja je nekad jednoj, a nekad drugoj strani
bila naklonjena. Ipak, i pored uspeha hrianskih sila, mirovni ugovori bili su po-
voljniji za Osmanlijsku stranu. U to vreme se jo nije naziralo kako je mogue da se
pobedi ili da se zaustavi nadiranje te goleme sile.
2.10. Dugi rat (15931606), tzv. Petnaestogodinji rat, i ustanci Srba

Uvod u Petnaestogodinji rat je bio upad bosanskog beglerbega na teritorije pod
kontrolom Habzburgovaca, 1591. godine. U poetku, nizali su se osmanlijski uspesi.
Glavnina borbi odigrala se u dananjoj Hrvatskoj i Maarskoj. Takoe, erdeljski stalei
snano su se opirali nametnutoj osmanlijskoj dominaciji. Nakon vesti o velikom tur-
skom porazu kod Siska (1593), poeo je ustanak banatskih Srba. Poloaj privilegovanih
vojnikih druina uoi Dugog rata bio je pogoran i voe vojnikih skupina u Banatu
pokrenule su ustanak na prve znake turske slabosti. Petar Majzo, jedan od hajdukih
voa, napadom na Vrac dao je znak za poetak ustanka u martu 1594. godine. To je
bio znaajan potez u ovom ratu. Iste godine, prilikom opsedanja Ostrogona (Eszter-
gom), ranjen je, a nekoliko dana kasnije podlegao ranama, jedan od najveih pesnika
Balint Balai (Balassi Blint ili Gyarmati Balassa Blint) i jedan od prvih pesnika koji
je pisao svoje pesme na maarskom jeziku, a koje su i danas razumljive.
Ustanak Srba i Rumuna u Banatu bio je masovan. U martu 1594. godine ustanici
su zauzeli Bekerek. etiri puta su ustanici pobeivali Turke u velikim bitkama, od ko-
jih je najvea ona kod mesta Pretaja. Sva vea mesta u Banatu, osim Temivara, nalazila
su se u rukama ustanika. Mnoge snane linosti meu banatskim Srbima pojavile su
se u ustanku kao voe (Sava Temivarac, Velja Mironi, ore Rac Slankamenac).
2.11. Odjek ustanka

Banatski ustanak silno je odjeknuo i meu Turcima i u hrianskom svetu. Na
dvoru austrijskog cara Rudolfa II govorilo se o pobedama banatskih Srba. Nemaki,
francuski i italijanski hroniari pisali su o pokretu Srba i Rumuna u Banatu. Sami
ustanici traili su susret sa vojskovoama Rudolfa II, ali se ustanak sutinski osla-
njao na Erdelj. Erdeljski zapovednik Ferenc Gesti (Geszti Ferenc) podsticao je Srbe
na ustanak. Lugoki ban er Paloti snabdevao je ustanike orujem. Vraki vladika
26
Teodor Tiodorovi traio je pomo od erdeljskog vladara Sigismunda Batorija

(Bthory Zsigmond). Banatski Srbi slali su erdeljskom vladaru trofeje i proglasili ga
svojim kraljem. Vojnici Sigismunda Batorija, erdeljskog kneza, prelazili su u Banat i
borili su se zajedno sa banatskim ustanicima protiv Turaka. Tako su banatski Srbi svoj
pokret vezivali za optehriansku borbu protiv Turaka. Ustanak je podravao i vlaki
vojvoda Mihajlo Hrabri, koji je takoe bio u ratu sa Osmanlijama, nanevi im poraz u
bici kod Kalugarenija 1595. godine. Banatski ustanak poljuljao je samosvest Osmanlija.
Prvi put posle pada Srpske despotovine (1459) Srbi su se pobunili protiv turske vlasti.
Posle sloma banatskog ustanka Sigismund Batori naselio je u Teviu u Erdelju
10.000 Srba. Jedan od voa ustanka ore Rac Slankamenac bio je u njegovoj slubi.
Srbi su mu u Temivaru 1596. godine otvorili vrata srpske varoi, ali nije uspeo da
zauzme grad.
Dugi rat, u prvoj fazi, ukljuivao je i Srbe iz Banata kao znaajan faktor. U ustanku
u Banatu, pored Srba i Rumuna, uestvovali su Maari i Rumuni iz Erdelja (Transil-
vanija). Kao posledica susreta slovenskog i romanskog sveta u Banatu i na Karpatima
negovana je verska istovetnost koja je narode u vekovima hrianstva inila bliskim.
Uee Rumuna u ustanku i saradnja sa erdeljskim vladarem i staleima davali su
ustanku obeleje optehrianske borbe protiv Turaka.
Dugi rat (15931606) ukazao je na slabosti Osmanlijske carevine. Prvi put iz
nekog rata protiv hrianskih drava Turci nisu izali kao pobednici.
2.12. Propast ustanka u Banatu

Uzroci propasti Banatskog ustanka bili su podele voa ustanka i priroda vojnikih
skupina koje su samostalno hitale za plenom. Dakle, ustanak nije imao objedinjujuu
vojnu strategiju, a situacija i odnos dotinih imperija nisu se tada korenito mogli
promeniti, ve e se to desiti godinu dana kasnije. U odluujuoj bici kod Bekereka, jula
1594. godine, borilo se 4300 ustanika protiv 36.000 Turaka i poraz je bio neminovan.
Nakon poraza usledila je turska osveta. Stanovnitvo Banata bilo je izloeno
iseljavanju i zatiranju. Vraki vladika Teodor Tiodorovi iv je odran. Preivelo
srpsko stanovnitvo pomerilo se ka severu. Istaknute voe ustanka sa svojim etama
kao najamnici u naredne dve decenije uestvovale su u svim nemirima, ratovima i
etovanjima koja su zahvatila srednjoevropski prostor.
2.13. Seanje na Banatski ustanak

U kolektivnoj istorijskoj i mitskoj svesti srpskog naroda ne postoji seanje na
Banatski ustanak, iako je on prvi pokret Srba protiv turske vlasti. Srpska pravoslavna
crkva, koja je umnogome oblikovala mitsku svest srpskog naroda, spaljivanje motiju
Svetog Save odvojila je od toka Banatskog ustanka. U XIX i XX veku, kada je graena
kolektivna svest o prolosti, Banatski ustanak se nije pominjao, jer se dogodio van
tzv. matice i njegovo pominjanje nije bilo u interesu tzv. dvorske istoriografije, koja
je korene borbe protiv osmanlijske vladavine traila u umadiji s poetka XIX veka.
Masovni pokret Srba u Banatu protiv turske vlasti nije bio mogu bez duhovne
obnove koju je inicirala svojom delatnou Peka patrijarija. Duhovna obnova bila je
iroka i obuhvatala je pored Srba u Banatu i Srbe u Sremu i Bakoj. Manastiri u Banatu
i Sremu bili su sedita obnovljene duhovnosti. Na prostoru Fruke gore u XVI i XVII
veku postojalo je mnogo pravoslavnih manastira (Kuvedin, Beoin, Beenovo, ipa,
27
Grgeteg, Jazak, Kruedol, Mala Remeta, Velika Remeta, Staro Hopovo, Novo Hopovo,
Petkovica, Privina Glava, Rakovac, iatovac, Vrdnik). Za neke od njih se zna vreme
nastanka i ktitor (Kruedol Maksim i Angelina Brankovi, Grgeteg Vuk Grgurevi);
o nekim manastirima postoji predanje o ktitoru (Velika Remeta, Beenovo kralj Dra-
gutin Nemanji, ipa despot Jovan Brankovi), a veina njih se prvi put pominje u
turskim defterima iz XVI veka. Frukogorski manastiri bili su sredita srpske kulture i
duhovnosti. Moti svetitelja uvane su u nekima od njih, to im je davalo poseban znaaj
(Brankovii u Kruedolu, moti Svetog Stefana tiljanovia u iatovcu, od 1697. go-
dine moti kneza Lazara u Vrdniku, a od 1705. godine moti cara Uroa u Jasku).
2.14. Preokret u habzburko-osmanlijskim odnosima

Tokom XVII veka slabosti Osmanlijskog carstva i sistema vladavine postale su
vidljive. Iako dobro organizovano, zaostajalo je u ekonomskom razvoju i u naunim
dostignuima za Zapadom. Gubitak inicijative na morima slabio je imperiju. Takoe,
usporavanje, pa i zastoj u daljim osvajanjima, podrivalo je sistem ija je osnova bila
stalno teritorijalno proirivanje. U to vreme ve se ukazivala mogunost uspenog
ratovanja protiv Turaka. Hrvatski ban Nikola Zrinski (Zrinyi Mikls), pored toga to
je opevao herojstvo svog dede u delu Propast kod Sigeta (Szigeti veszedelem), napisao
je i teorijsko delo o moguoj pobedi nad Turcima Lek protiv turskog otrova (Trk
fium ellen val orvossg). Osim to je pisao, poeo je i sa gradnjom najmodernijeg
utvrenja. Pojavljivanjem antihabzburkih pokreta u Ugarskoj koji su dobijali pomo
od Osmanlija, hrianske sile su slabile.
Na prostoru dananje Vojvodine XVII vek je bio mnogo mirniji od XVI, jer se
drutvo staloilo, a privreda oivela. Iako se skoro sve izmenilo, novo drutvo poelo
je da funkcionie. Sa Balkana stizalo je voe i povre, a donete su i sorte vinove loze,
do tada nepoznate. Mada su dve imperije bile suprotstavljene, prelaz granica bio
je gotovo bez prepreka. Izvoz stoke i uvoz nekih proizvoda bili su unosni poslovi.
Tokom ovog mirnijeg veka oporavak drutva nije okonan, a dalja ratovanja razorie
i ono to je poelo da nie.
U toku XVII veka Tursko carstvo vodilo je jo
jedan dug i iscrpljujui rat sa Mletakom republikom
(Kandijski rat, 16451669). etrnaest godina kasni-
je, Turci su se poslednji put nali pred vratima Bea i
bili su poraeni. Posle turske katastrofe pod Beom,
poeo je rat na prostorima Balkana i Podunavlja,
poznat pod nazivom Veliki beki rat (16831699).
2.15. Veliki beki rat (16831699)

Veliki beki rat promenio je odnos snaga u
jugoistonoj Evropi u korist hrianstva, doveo je do
velikih potresa i seoba stanovnitva, zavrio se 1699. go-
dine mirom u Sremskim Karlovcima i promenio gra-
nice Podunavlja. Posle ovog rata, Baka se nala u
okvirima Habzburke monarhije, Banat je ostao u
Turska opsada Bea 1683. godine okrilju Turskog carstva, a Sremom je ila granica izmeu
dve carevine i dva sveta (linija MitrovicaSlankamen).
28
Prvi veliki uspeh ovog rata bilo je zauzimanje, to jest oslobaanje Budima
1686. godine. U ovom ratu uestvovali su svi narodi Balkana i Podunavlja, pa i
mnogi iz srednje i zapadne Evrope. Prilikom opsade Beograda 1688. godine srpski
letopisac Atanasije Daskal napisao je: Nemci, Srbi i Ugri doli pod veliki Bjelgorod.
Istovremeno, oko Subotice i Sombora, u ovom ratu pojavila se milicija sastavljena od
Bunjevaca sa njihovim voama na elu (Dujo Markovi, Juro Vidakovi). Banatski
Srbi sa Novakom Petroviem na elu su 1687. godine preli Tisu i u Bakoj bili pod
komandom generala Itvana akija (Csky Istvn). General Veterani, vojskovoa
italijanskog porekla, imao je u sastavu svoje vojske Srbe koji su pod njegovom koman-
dom uestvovali u oslobaanju banatskih gradova Karansebea i Mehadije. Kao i
prethodni ratovi protiv Turaka u XVI i XVII veku i ovaj je imao optehrianski karak-
ter, a u odnosu na Osmanlijsko carstvo narodi Podunavlja predstavljali su jedinstvo.
2.16. Srbi u Velikom bekom ratu

U Velikom bekom ratu masovno su uestvovali Srbi od Segedina do Kumano-
va i od Temivara do Zadra. Jo 1686. godine podigla se srpska raja protiv Tura-
ka izmeu Segedina i Arada. Zauzimanje Petrovaradina 1687. godine podstaklo je
pobunu Srba u Sremu. O tome kolika je bila snaga Srba u Sremu unutar srpskog
naroda govori injenica da su na Narodnocrkvenom saboru u Beogradu, 18. juna
1690. godine, na kojem su donete vane odluke za budunost srpskog naroda u
Habzburkoj monarhiji, iz Srema bila sedmorica od 11 prisutnih kapetana, dvojica
od tri zastupnika optina i petorica od sedam igumana manastira.
2.17. Prodor austrijskih vojskovoa u srce Balkana

Austrijski vojskovoa Maksimilijan Emanuel (Maximilian Emanuel) 6. sep-
tembra 1688. godine zauzeo je Beograd, kapiju Balkana. Pad Beograda silno je
odjeknuo u Evropi i od Dunava do Skoplja i Pei razbuktao je ustanak protiv Tura-
ka. U oktobru je Ludvig Badenski izdao nareenje za formiranje srpske milicije sa
Pavlom Nestoroviem Dejakom i Antonijem Znoriem na elu. Krajem oktobra,
austrijski general Pikolomini (Piccolomini) stigao je do Skoplja, a hrianske pret-
hodnice do tipa i Velesa.
Hrianske trupe nisu imale snage za dalje prodore u dubinu turske teritorije.
Osmanlijsko carstvo, osetivi da je ugroeno, skupilo je sve svoje snage i uz pomo
krimskih Tatara krenulo u protivnapad. Poetkom januara 1690. godine hrianska
vojska bila je poraena u borbama u Kaanikoj klisuri, to je otvorilo put turskoj
vojsci ka Kosovu i Metohiji. Januara 1690. godine turski i tatarski odredi harali su
Kosovom, a general Veterani javljao je iz Nia da su Pritina i okolina pretvoreni u
pepeo. Tako je krenula velika seoba srpskog naroda ka severu.
2.18. Velika seoba Srba, njihovo prihvatanje

u junoj Ugarskoj i Hrvatskoj i privilegije
Prvi znak za seobu dali su peki patrijarh Arsenije III arnojevi, visoko
svetenstvo i srpska milicija. Za njima su ka severu krenuli bogati i ugledni graani
i svi ostali. Ka Savi i Dunavu, beei od Turaka, hitao je narod iz severne Makedonije,
29
sa Kosova, Metohije, iz Prizrena, doline Lima, Starog Vlaha, Uica, Pomoravlja.

Goreli su manastiri urevi Stupovi, Lesnovo, Peka patrijarija, Mileeva, Sopoani,
Deani, Graanica...
Austrijski car Leopold I 6. aprila 1690. godine uputio je Srbima Invitatoriju,
poziv na ustanak uz obavezu da e biti potovane njihove povlastice u Habzburkoj
monarhiji. U Beogradu, gde su se sakupile izbeglice, 18. juna 1690. godine odran
je Narodno-crkveni sabor uz uee patrijarha, episkopa, igumana uglednih mana-
stira i znamenitih kapetana. Za srpskog kralja proglaen je austrijski car Leopold I,
reeno je da se digne ustanak i da se sa narodom pree u Ugarsku. U est punktacija
(taaka) traena je od austrijskog cara privilegija kojom se Srbima u Habzburkoj
monarhiji garantuje pravo veroispovesti, slobodno biranje arhiepiskopa, primena
starog kalendara, sloboda patrijarhove jurisdikcije, oslobaanje crkvenih imanja od
dabina i sudsko pravo patrijarha. Jenopoljsko-aradski episkop Isaija akovi odneo
je punktacije sa ovog sabora u Be.
Leopold I
Dvorska kancelarija 21. avgusta 1690. godine izdala je prvu Privilegiju Leo-
polda I kojom je srpski narod priznat kao autonomna celina. Pravoslavna crkva
priznata je u statusu javnog prava, a prihvaene punktacije priznale su nezavisnost
ivota i ustrojstva Pravoslavne crkve. Privilegija je postala temelj poloaja srpskog
naroda u Habzburkoj monarhiji krajem XVII i u XVIII veku, a potvrena je u
decembru 1690. i martu 1695. godine.
Arsenije III arnojevi (16331706) u Beograd, a u jesen iste godine u Sentandreju i

bio je patrijarh srpski (16741691) i mitropolit Budim. Inicijator je narodno-crkvenog sabora
sentandrejski (16911706). Roen je u Baji- 1690. godine. Od cara Leopolda traio je i dobio
cama, u blizini Cetinja. Posle pljake Graanice privilegije za pravoslavnu crkvu i njene vernike u
1688. godine zarobio ga je turski Jegen Osman- Habzburkoj monarhiji. U novoj sredini, njegove
-paa. Za njegov otkup isplaeno je 10.000 ta- aktivnosti, sve do smrti, bile su uglavnom usme-
lira. Od 1686. godine odravao je kontakte sa rene protiv pokuaja unijaenja pravoslavnih.
Mletakom republikom, a 1688. godine obratio Njegov lik naslikao je Paja Jovanovi na slici
se pismom papi Inoentiju XI. Predvodio je seobu Seoba Srba. Umro je u Beu, a sahranjen je u ma-
Srba 1690. godine. Januara 1690. godine otiao je nastiru Kruedol.
2.19. ore Brankovi, vizionar, znalac, istoriar, pisac

U kovitlacu Velikog bekog rata, koji je pomerio narode jugoistone Evrope,
meu Srbima pojavila se snana linost grofa ora Brankovia. Bio je poreklom iz
Banata i predstavljao je izuzetnu pojavu meu Srbima krajem XVII veka. Poznavao
Grof ore Brankovi (16451711) bio je planova o obnavljanju srpskog carstva, izloenih
grof, diplomata i istoriar. Proglasio se potomkom u Memorandumu caru Leopoldu I, austrijskom
srpskih despota Brankovia. Uz podrku vlakog dvoru uinio se opasnim, pa je 1689. godine kon-
vojvode erbana Kantakuzina i svedoanstva finiran u Be, a 1703. godine u Heb, u ekoj, gde
patrijarha Arsenija III arnojevia, od austrij- je i umro. Njegovo delo Slavenoserbske hronike
skog cara Leopolda I dobio je baronsku, a 1688. je, pored istorije Srba i roda Brankovia, sadralo
godine i grofovsku titulu. Beki dvor je oekivao i njegove memoare i znaajno je uticalo na srp-
da e preko njega pridobiti Srbe na stranu Austrije sku istoriografiju i srpsku inteligenciju tokom
u Velikom ratu protiv Turaka (16831699). Zbog XVIII veka.
30
je sedam jezika i bio je vet diplomata. Jedno vreme boravio je na dvoru vlakog
vojvode erbana Kantakuzina. U junu 1689. godine, dok je trajao rat na Balkanu,
grof ore Brankovi izdao je proglas Srbima iz Orave na Dunavu sa zahtevom da
se dignu na ustanak. Po nalogu komandanta austrijske vojske Ludviga Badenskog,
ore Brankovi je uhapen u Kladovu, a potom otpremljen u tamnicu u Sibinj.
Kasnije, ore Brankovi bio je zatoen u tvravi Heb (Cheb) u ekoj. Godi-
nama je tu stvarao obimno delo Slavenoserbsku hroniku u kojoj je dao svoje vienje
prolosti jugoistone Evrope. Na rumunskom jeziku napisao je Hroniku Slovena
Ilirika, Gornje Mezije i Donje Mezije. Preminuo je u Hebu. Tokom Rata za austrijsko
naslee (17401748) vojnici pukovnika Rakovia preneli su njegovo telo u manastir
Kruedol.
2.20. Novi talas beanija

Turska konjica ula je u Beograd u jesen 1690. godine. Posle pada Beograda,
Ludvig Badenski naredio je da se isprazni Mitrovica. To su bili znaci za novo bekstvo
ka severu.
etrdeset dana trajalo je putovanje do Budima i Sentandreje. Bealo se kopnom
i vodom. Kuga, glad i razbojnici pratili su narod u pokretu. Monasi manastira Rava-
nice nosili su moti kneza Lazara. Neto naroda zadralo se oko Subotice i Segedina,
a 30.000 ljudi stiglo je u kraj oko Budima i Sentandreje.
2.21. Dalji tok i posledice Velikog bekog rata

Ve u prvoj fazi rata austrijske vojskovoe napredovale su u vie pravaca. Erdelj,
zapadna Ugarska i srednja Ugarska bile su nekad u isto vreme, a nekad naizmenino
na udaru. Devet godina posle pada Beograda trajao je rat Austrije i Turske. Srem,
Banat i Baka bili su ratno poprite, uz velika razaranja. Nemci, Maari, Hrvati i Srbi
borili su se protiv Turaka u blatima Panonije, a i svugde gde je bilo potrebno. Turci su
poraeni 1691. godine kod Slankamena i tada je poginuo turski veliki vezir Mustafa
uprili (Kprli Musztafa). U bici kod Lugoa (Lugos, Lugoj) 1695. godine poginuo
je general Veterani i komandant srpske milicije Znori. Iste godine dolo je do bitke
kod Perleza u Banatu, a idue, 1696. godine, na Begeju, kod Hetina, kada su Osman-
lije porazile vojsku kneza Fridriha Avgusta.
2.22. Bitka kod Sente

Obe zaraene strane unele su sve svoje raspoloive
snage u ovaj rat, a mogunost mira nije se nazirala.
Osmanlije su razmiljale o tome da ponovo zauzmu
izgubljene teritorije.
Najvea od svih bitaka dogodila se kod Sente
11. septembra 1697. godine. Proslavljeni austrijski
vojskovoa Eugen Savojski (Fransois-Eugne de
Savoie-Carignan) pobedio je Turke. Zapravo, iskori-
stio je trenutak kada je vojska Osmanlija bila ranjiva
i napao je prilikom prelaza preko Tise. U kljunom
trenutku razbio je topovima most preko reke, a snage
Princ Eugen Savojski

31
koje su je prele unitio u potpu-

nosti. To je bila poslednja, velika
bitka Velikog bekog rata koji je
potrajao 16 godina. Posle ogrom-
nih gubitaka i nemogunosti da se
sakupi nova vojska, Osmanlije su
zapoele pregovore. Osmanlijsko
carstvo tog vremena ve nije mo-
glo da pokae snagu. Sistem vlada-
vine nije se modernizovao, a nekad
odane spahije i janiari su sve ma-
nje bili upotrebljivi za ciljeve sul-
tana. Ovog puta se, stoga, moglo
sklopiti primirje koje je bilo mno-
go povoljnije za Habzburgovce.
Bitka kod Sente 1697. godine

2.23. Karlovaki mir
Karlovaki mir presudan je za budue teritorije i narode Vojvodine. Veliki rat-
Mapa Karlovakog mira ni vihor izmeao je narode Balkana i Podunavlja. Vie puta prole su razne vojske
32
Legenda
Granica delova zemlje
pod turskom vlau
do 1683. godine
Granica Ugarske
Kraljevine
posle karlovakog
mira (1699)
Granica Tekilijeve
kneevine
1682. godine
Tursko carstvo
Teritorije koje su Turci
ponovo osvojili posle
1690. godine
Datum oslobaanja teritorija
Od turske vlasti
1684
1685
1686
1687
1690
1691
1692
1693
1697
Oslobaanje ugarskih teritorija od turske vlasti od 1683. do 1699. godine
Bakom, Sremom i Banatom, palei i unitavajui

sve pred sobom. Samo u Bakoj za vreme ovog
rata uniteno je 91 naselje. Karlovaki mir doneo
je predah od rata 26. januara 1699. godine. Savre-
menici verovatno i nisu bili svesni da je on umno-
gome odredio dalju sudbinu srednje Evrope, ali i
Balkana (iako e se situacija jo vie raistiti posle
Poarevakog i Beogradskog mira). Borba za mo
izmeu hrianstva i islama u Podunavlju jo nije
bila okonana. Ipak, XVIII vek e doneti mnoge
novine, a podruje budue Vojvodine ui e u sa-
stav imperije Habzburgovaca.
***
33
3. OD KARLOVAKOG MIRA (1699)

DO SMRTI JOSIFA II (1790)
3.1. Novi izazovi i nova situacija u XVIII veku

Ogromna sila Rusija pojavie se na evropskoj i balkanskoj sceni u XVIII veku,
koji e Turskoj doneti do tada nevieno propadanje. Maari e posle svih silnih
promena postati manjina u svojoj zemlji. Istorija Maara e u XVIII veku dobiti i novi
kontekst. Najvanije pitanje bie odnos sa Habzburgovcima, tj. mogunost udaljavanja
od njih, to je i do tada bila inspiracija ustanicima. U ovom kontekstu, Habzburgovci
e iskoristiti veliku odanost Srba, iji su osnov bile privilegije. Habzburgovci su imali
vee poverenje u Srbe graniare, nego u nepouzdane hrvatske i ugarske feudalce. Vojna
granica bila je direktno podreena dvoru, to je znailo da su Srbi imali direktne veze
sa vladarem, a ne posredstvom ugarskog ili hrvatskog plemstva.
Osnovno pitanje koje se pojavilo meu Srbima u Ugarskoj jeste pitanje ouvanja
i izgradnje nacionalnog i verskog identiteta i njegovog odnosa sa srednjoevropskim
civilizacijskim modelom. Ouvati sebe, a prihvatiti blagodati evropske civilizacije i
kulture, bilo je veliko srpsko pitanje XVIII veka. Srpsko graanstvo koje se obogatilo u
Ugarskoj na to pitanje dalo je tokom XVIII veka jasan odgovor: biti Evropejac i Srbin
jeste jedinstvo, a ne suprotnost. Simbol tog istorijskog prevrata i istorijskog kompromisa
postali su pravoslavni hramovi i manastiri u koje je prodrlo barokno vienje sveta.
Barokni stil u graditeljstvu crkvi i u njihovom oslikavanju bio je spoljno obeleje
urastanja srpskog naroda u srednjoevropski kulturoloki model. Manastir Kruedol
dobio je 1726. godine svoj prvi barokni zvonik, a potom su i drugi frukogorski manastiri
dobijali barokne graevine (Velika Remeta, Rakovac, iatovac, Hopovo, Beoin, Jazak
itd.). Barokna arhitektura frukogorskih manastira bila je obrazac za gradnju hramova u
Sremu, Bakoj i Banatu u XVIII veku. Ovaj vek donee Srbima ogromne uspehe u smislu
nacionalnog opstanka, razvoja ekonomske moi i intelektualne elite, kao i kulture.
Osamnaesti vek bio je i vek vere. U Habzburkoj monarhiji dravna vera bila je
katolika, u Osmanlijskom carstvu islam, a u Rusiji pravoslavna. Sve druge vandravne
religije u tim carstvima imale su gori status. Religijsko vienje sveta, prisutno u
XVIII veku, zatvaralo je verske zajednice u sopstvene okvire. Hrianstvo, kao ideja
i verovanje, inilo je bliskim katolike, protestante i pravoslavce na tlu june Ugarske.
Pripadnost hrianskom svetu, koji je u XVIII veku iveo du Save i Dunava, kao
suprotnost islamu olienom u Osmanlijskom carstvu, zbliavala je hriane na jugu
Habzburke monarhije. U ovom veku ojaale su ideje prosvetiteljstva koje su zbliile
narode bez obzira na versku pripadnost.
Za Habzburku monarhiju XVIII vek je bio vek iskuenja. Iskuenja nisu bili
samo brojni ratovi (60 godina ratovanja), ve i raznolikost naroda, vera i jezika,
stalea i regionalnih posebnosti. Ova iskuenja nainila su Habzburku monarhiju
konglomeratom malih drava koji nije vie predstavljao najjau svetsku silu
(Habzburgovci su izgubili paniju i Junu Ameriku). Ipak, na ovom smanjenom
prostoru, sa smanjenim vidicima, ona je bila uspena drava, a Habzburgovci
uspena dinastija. Tokom XVIII veka, naroito u doba Marije Terezije (Maria
Theresa) i njenog naslednika Josifa II (Joseph II), Habzburka monarhija teila je
usklaivanju svojih razliitosti, reformama i modernizaciji, pokuavajui, pritom, da
se heterogeno podruje Podunavlja zaokrui u jedinstvenu politiku, ekonomsku i
civilizacijsku celinu.
34
3.2. Odomaenje Srba na novim prostorima

Dolazak pekog patrijarha, mnogih episkopa i igumana znaajnih manastira,
kao i uglednih i bogatih trgovaca i zanatlija u Velikoj seobi 1690. godine, uz privilegije
dobijene od Leopolda I, uticao je na to da Srbi postanu znaajna injenica politikog
i drutvenog razvoja Ugarske u XVIII veku. U raanju moderne srpske nacije
Ugarska, u irem smislu Habzburka monarhija, imae kljunu ulogu. Dobijene
privilegije, potvrivane vie puta u XVIII veku, ojaale su specifinu poziciju srpskog
korpusa unutar Ugarske. Istovremeno, dobijenim privilegijama crkva je bila kao i
ranije tuma interesa srpskog naroda u Habzburkoj monarhiji. Razvoj srpskog
graanstva u XVIII veku, na koji su uticale i reforme habzburkog vladara Josifa
II, doveo je u poslednjim decenijama XVIII veka u pitanje vodei poloaj crkvene
hijerarhije u srpskom narodu. Simbol tih promena za srpski narod bila je linost
srpskog prosvetitelja i pisca Dositeja Obradovia.
3.3. Nai krajevi u novom istorijskom kontekstu

Na podruje Banata, Srema i Bake u XVIII veku uticali su bitni istorijski dogaaji
u Podunavskoj monarhiji. Deevropeizirano dugom turskom vladavinom i brojnim
ratnim pustoenjima, ovo podruje je tokom XVIII veka bilo izloeno ponovnoj
evropeizaciji i modernizaciji, to jest povratku u srednjoevropski kulturni milje.
Specifinost istorijskog razvoja ovog podruja je postojanje institucije Vojne granice,
zbog njenog graninog poloaja sa Osmanlijskim carstvom i neprekidne kolonizacije
koja je od nje stvorila specifian etniki mozaik. U istorijskom prostoru Bake, Srema
i Banata tokom XVIII veka nali su se zajedno mnogi evropski narodi: Bugari, Cincari,
Francuzi, Hrvati, Italijani, Jevreji, Jermeni, Maari, Nemci, Romi, Rumuni, Rusini,
Slovaci, Srbi, panci. Unutar tog prostora postojale su socijalne, pravne i ekonomske
razliitosti. Deo ovog podruja imao je specifian razvoj u okviru institucije Vojne
granice; postojale su i privilegovane socio-ekonomske celine kao to su Velikokikindski
i Potiski ditrikt u Banatu i Bakoj; deo ovog podruja inili su feudalni posedi i upanije
kao teritorijalne jedinice; graniarski komuniteti i slobodni kraljevski gradovi imali
su, opet, svoj specifian razvoj. Verske razliitosti (katolici, pravoslavci, evangelisti,
kalvinisti, unijati, judaisti) tokom XVIII veka odreivale su model verske trpeljivosti,
to je dobilo potpuni izraz u ediktu Josifa II iz 1781. godine o verskoj toleranciji.
3.4. Uloga pravoslavne crkve u srpskom drutvu

Unutar srpskog naroda, tokom XVIII veka, crkva je bila ta koja je uglavnom
odluivala o svim pitanjima narodnog napretka. Srbi su tokom ovog veka formirali
svoje plemstvo, zatim militaristiki stale, izrastao iz institucije Vojne granice i brojnih
ratova koje je vodila Habzburka monarhija, kao i graanstvo, proizalo iz otvorenosti
trgovakih puteva ka Balkanu i Jadranskom moru, evropeizacije i modernizacije Srema,
Banata i Bake. Ton drutvenom razvoju srpskog naroda, naroito u prvoj polovini
XVIII veka, ipak je davala crkvena hijerarhija. Jerarhija je u sebi nosila veliki strah,
ne bez razloga, da se ne izgubi pravoslavni identitet unutar Habzburke monarhije
kao katolike drave. Zato je bila sklona svojevrsnom konzervativizmu, zatvaranju u
sebe celokupnog srpskog naroda i ideolokom okretanju ka verski istovetnoj Rusiji.
To zatvaranje izazivalo je potrebu za preispitivanjem svih civilizacijskih koraka koje
35
je preduzimala Habzburka monarhija, naroito u svojoj prosvetiteljskoj epohi.

Tek ojaalo graanstvo, u poslednjoj etvrtini XVIII veka, uspelo je u sebi da nae
srean spoj razliitosti i da svoj identitet u Habzburkoj monarhiji zasnuje na temelju
istorijskog kompromisa: prihvatanja evropskih civilizacijskih vrednosti i ouvanja
nacionalne i verske samosvojnosti, a uz potovanje specifinosti srednjoevropskog
kulturnog miljea (kulturolokih, verskih, nacionalnih).
3.5. Uloge patrijarha i crkveno-narodnih sabora

Do 1706. godine, na elu srpske crkve nalazio se Arsenije III arnojevi koji
je vodio Veliku seobu 1690. godine i koji je u godinama Velikog bekog rata i poet-
kom XVIII veka odredio poziciju pravoslavne crkve unutar Habzburke monarhije.
Sedite srpskog mitropolita nalazilo se od 1708. godine u frukogorskom manastiru
Kruedol. U vreme Varadinskog rata (17161718), Turci su prodrli u Srem i spalili
Kruedol, to je uticalo na mitropolita Vientija Popovia Hadi Lavia, da sedite
mitropolije prenese u Sremske Karlovce. Od tada Sremski Karlovci postaju jedna od
kljunih taaka istorijskog razvoja srpskog naroda u junoj Ugarskoj.
Tokom XVIII veka narodno-crkveni sabori bili su vid
okupljanja elite srpskog drutva u Ugarskoj (tj. imali su auto-
nomiju u odluivanju u vezi s nekim pitanjima). Oni su sazi-
vani prilikom izbora mitropolita, a odravali su se u Sremskim
Karlovcima uz prisustvo ovlaenog carskog komesara. Naj-
znaajniji od svih sabora odran je van Karlovaca, u Temivaru
1790. godine. On je bio slika istorijskog razvoja srpskog dru-
tva u Ugarskoj u XVIII veku, kao i razliitih politikih i idejnih
koncepcija koje su se javile unutar srpske zajednice u Ugarskoj.
Saboru je prisustvovalo po 25 predstavnika plemstva, sveten-
stva, oficirskog i graanskog stalea. Tom prilikom, do izraaja
su dole dve politike koncepcije koje su se tokom XVIII veka
iskristalisale meu Srbima: prva, veinska, koju je predvodio
Temivarski sabor 1790. godine general Pavle Dimi Papila, bila je za to da se uz podrku bekog dvora za Srbe u
Ugarskoj obezbedi autonomna oblast (Banat) i predstavljala je izraz interesa crkvene
hijerarhije i militaristikog stalea meu Srbima i druga, manjinska, iji je zastupnik
bio Sava Tekelija, je izraavala miljenje srpskog plemstva i smatrala da se sistem
srpskih privilegija mora ukljuiti u ugarske zakone.
3.6. Beki dvor, njegova politika prema Srbima

i veze srpske crkvene hijerarhije i Bekog dvora
Visoka crkvena hijerarhija tokom XVIII veka odravala je kontakte sa svim i-
niocima na Bekom dvoru koji su imali uticaja na poloaj srpskog naroda. To su bile
institucije koje su se bavile specifinim srpskim pitanjima: Ilirska dvorska komisi-
ja (17451747), Ilirska dvorska deputacija (17471777) i Ilirska dvorska kancelarija
(17911792). Najvie dravne vlasti u XVIII veku nazivale su Srbe Ilirima. Dvorski
ratni savet i Dvorska komora, koji su se bavili vojnim i finansijskim pitanjima, takoe
su bili znaajni za Srbe. Karlovaki mitropoliti XVIII veka odravali su te kontak-
te ivim i bili povezani sa vrhom beke dvorske politike, a neki od njih (Putnik,
Nenadovi, Antononovi) nosili su titule tajnih carskih savetnika. Nakon osnivanja
36
Ilirske dvorske kancelarije 1791. godine, pet uglednih Srba, a meu njima i temi-
varski episkop Petar Petrovi i general Arsenije Seujac, bili su imenovani za
savetnike Franje Balaa koji je bio elnik ove institucije. Srbi, visoki carski oficiri, gra-
nali su svoje veze tokom XVIII veka ka vojnim institucijama i uticali na njih. Visoka
crkvena hijerarhija i militaristiki stale meu Srbima odraavali su upuenost
ugarskih Srba ka habzburkoj dravi i carskim institucijama u Beu.
Karlovaka mitropolija tokom XVIII veka bila je nosilac duhovnog ivota meu
Srbima u junoj Ugarskoj. Sastojala se od osam episkopija. Pravoslavni kler inili
su tzv. crni kler (monatvo) i plavi kler (svetovno svetenstvo). Poseban uticaj meu
Srbima imali su Mitropolitski dvor u Sremskim Karlovcima i ugledni manastiri, po-
sebno frukogorski. Manastiri su raspolagali brojnim imanjima (prnjavorima) koja
su inila osnovu njihove ekonomske snage. Pod jurisdikcijom Karlovake mitropolije
nalazili su se i pravoslavni Rumuni.
3.7. Barok u Vojvodini

Barok je bio vodei stil u graevinarstvu XVIII veka. Po uzorima sa zapada, na
tlu Vojvodine grade se mnoge nove graevine.
Barokni stil oslikavanja hramova meu ugarske Srbe doao je sa istoka, iz Kijeva
i Ukrajine, sa prostora koji je takoe bio na granici dodira pravoslavnog i katoli-
kog sveta. Ukrajinski slikar Jov Vasilijevi (1750/51) oslikavao je manastir Kruedol
u baroknom stilu. Aradski slikar Stefan Tenecki, inae kijevski uenik, nastavio je
njegovo delo 1756. godine u Kruedolu i na taj nain barokno slikarstvo ulo je u
pravoslavne hramove Bake, Srema i Banata. Istorijski kompromis bio je obezbeen
za narednih sto pedeset godina.
Jov Vasilijevi bio je ukrajinski slikar u baroknom stilu, slika sa Stefanom Teneckim
koji je uneo barokni stil u srpsko slikarstvo izmeu 1750. i 1756. godine. Slikari Nikola
XVIII veka. Arsenije IV akabenta ga je zaposlio Nekovi i Vasa Ostoji pripadali su njegovom
u Sremskim Karlovcima kao pridvornog slikara slikarskom krugu oko Patrijarijskog dvora u
1743. godine. ivopis u manastiru Kruedol, Sremskim Karlovcima.
Barok nije bio samo karakteristika jednog naroda, ve je uticao i na sakralne

graevine katolika, kao i na ostale graevine koje su predstavljale dravnu ili lokalnu
vlast. Konano, neke karakteristike baroka obeleile su i izgradnju privatnih kua,
to je stvorilo zajedniki estetski milje koji je spajao sve narode na prostoru budue
Vojvodine.
3.8. Pitanje verske tolerancije

Kao to smo videli, verska tolerancija nije bila strana ugarskim staleima, ni
Habzburgovcima, nasuprot ostalim delovima Evrope.
Jaanje verske tolerancije u Habzburkoj dravi, tj. priznavanje etnike i verske
realnosti u ovoj monarhiji moglo se pratiti tokom XVIII veka. Prethodni vekovi na
prostoru srednje Evrope nisu XVIII veku doneli u batinu primere verske toleran-
cije. Deklaratorijom iz 1727. godine bilo je nareeno da se pravoslavni hramovi u
monarhiji ne mogu popravljati niti graditi bez vladareve dozvole. esnaest godina
kasnije, 1743. godine izdata je privilegija koja je zabranjivala da se narod ometa pri-
likom zidanja hramova. Carska naredba iz 1753. godine regulisala je pitanje zidanja i
37
popravke pravoslavnih hramova. Tim aktom, bez pitanja nadlenih vlasti, Srbi su
mogli da zidaju crkve tamo gde ive u veini ili gde ivi najmanje 30 pravoslavnih
porodica. Edikt o verskoj toleranciji meu hrianskim verama Josifa II donet je
1781. godine, a 02. januara 1782. godine tolerancijski patent za Jevreje.
Jaanje verske trpeljivosti uoavalo se i prilikom popravke ili gradnje pravoslav-
nih hramova u Sremu, Bakoj i Banatu. Pravoslavne crkvene vlasti ove radove esto
su poveravale nemakim majstorima. Tako je zvonik frukogorskog manastira Velike
Remete od 1733. do 1735. godine radio nemaki majstor Johan Vilhem (Johannes
Wilhem). Pridvornu crkvu Svetog Trifuna u Sremskim Karlovcima 1742. obna-
vljao je Nemac Matijas Erlibinger (Mathias Erliebinger). Vladianski dvor u Vrcu
1760. radili su prajski majstori, a obnovu banatskog manastira Mesia sudetski Nemac
Anton Blomberger. Spoljnu dekoraciju i toranj somborskog hrama Svetog Georgija
1790. godine radio je Anton Haker iz Pete. Sedamdesetih godina XVIII veka hram
u sremskom selu Laarku gradili su italijanski majstori.
Posebno je zanimljiv podatak da je 26. septembra 1769. godine car Josif II
odobrio Slovacima protestantima naseljavanje na teritoriju Vojne granice, u pustaru
Pazovu. Dozvolio im je slobodu veroispovesti, da imaju svog svetenika i da obavljaju
svoja bogosluenja.
Srpske privilegije, 1743. godina
38
3.9. Srpsko-ruske kulturne i verske veze

Izraeni strah visoke crkvene hijerarhije od gubljenja identiteta otvarao je put
srpsko-ruskim vezama u XVIII veku. Tako je srpska kultura u Ugarskoj primala dvo-
struke uticaje, iz srednjoevropskog kulturnog miljea i iz Rusije. To govori o svojevr-
snoj duhovnoj sintezi koja je stvarana u srpskom narodu u Ugarskoj.
Iz Rusije su dolazili uitelji i stizale crkvene knjige, to je uticalo na razvoj jezika i
knjievnosti. Prema Rusiji su se kretale i srpske seobe iz Banata i Bake u XVIII veku.
Tako je prvi ruski uitelj meu Srbima bio Maksim Suvorov koji je 1726. godine
doao u Sremske Karlovce, a potom je u Sremske Karlovce stigao i ukrajinski uitelj
Emanuil Kozainski, koji je 1734. godine reirao dramu O tragediji Uroa Pjatago...
Od ruskog Sinoda je 1724. godine u Sremske Karlovce stiglo 400 primeraka bukvara
i 100 primeraka gramatike. Sve ovo uticalo je da posle 1730. godine ruskoslovenski
jezik, uz slavenoserbski i srpski narodni jezik, postane jedan od tri srpska knjievna
jezika. Slavenoserbski jezik pojavio se tokom XVIII veka kao jezik graanstva, kao
vrsta jezikog kompromisa izmeu ruskoslovenskog i narodnog jezika. On nije bio
odraz samo jezikih kontroverzi u kolektivnoj svesti srpskog naroda u Ugarskoj.
3.10. Veze Srba sa srednjom Evropom i narodima sa kojima su iveli

Dok je svojim idejama crkvena hijerarhija pokuavala da napravi distancu od
idejnih strujanja koja su u XVIII veku uticala na ivot srednje Evrope, u istorijskoj
stvarnosti XVIII veka srpsko drutvo u Banatu, Bakoj i Sremu prihvatalo je tekovine
srednjoevropskog kulturolokog modela. Tome je znatno doprineo privredni razvoj
gradova, koji je dao poetni impuls nastanku graanstva u itavoj Habzburkoj mo-
narhiji, pa i na podruju dananje Vojvodine. Graanstvo kod Srba inili su trgovci i
zanatlije, pojedinci iz slobodnih profesija i tzv. honoraciori (lekari, profesori, uitelji,
advokati, umetnici) i drugi ugledni stanovnici gradova koji su se bavili poslovima
znaajnim za sredinu u kojoj su iveli. Biti graanin znailo je imati odreen dru-
tveni status, sistem vrednosti i stil ivota. Sam ivot bio je isuvie bujan i bogat, kao i
svakodnevna komunikacija srpskih trgovaca, zanatlija, oficira i plemstva sa habzbur-
kom dravom i ljudima drugih vera i nacija, to je dovelo do evropeizacije srpskog
graanstva u svim sferama ivota. Uoavale su se promene na svakom koraku: u ode-
vanju, nainu ishrane, gradnji kua, higijeni i zdravstvenim navikama, poznavanju
jezika, komunikacijama, kolstvu, slikarstvu i knjievnosti, nainima zabave, vred-
nosnom sistemu... Svakodnevni ivi jezik bio je najvidljiviji odraz tih promena. Tako
su u srpski jezik ule nemake rei koje su u vezi s vojskom (lager, anac, tab, mu-
trati...), a i rei koje su u vezi s drutvenim poretkom pretrpele su uticaj nemakog
jezika (paor, riter, ceh, liferant). Najvie novih rei odnosi se na pojmove materijalne
kulture: mesing, pleh, tof, mider, tranga, nala, flaster, fleka, flaa, pric, plajvaz,
olja, krompir, farba, vaga, upa, plac, uster, najder, molovati...
Iz maarskog jezika u srpski ule su rei kao to su: astal, aov, birov, biro, va-
ar, gazda, dobo, kecelja, koija, lopov, parlog, prsluk, sala, soba, fioka, eze, dak,
argarepa, ator itd.
39
3.11. Zaeci nove srpske elite: plemstvo

Nosioci civilizacijskih promena u srpskom drutvu bili su srpski trgovci, oficiri
i plemstvo. U XVIII vek Srbi su uli kao narod bez plemstva. U vreme vladavine
Marije Terezije (17401780) dodeljeno je 90 plemikih titula Srbima u Ugarskoj. Pe-
deset plemikih titula dodeljeno je srpskim oficirima 1. marta 1751. godine, u doba
razvojaenja vojnih granica. Dvadeset Srba dobilo je titule posle Austro-turskog rata
1791. godine. Plemike titule meu Srbima najee su dobijali oficiri, zatim crkveni
velikodostojnici, trgovci i znaajni inovnici. Teodor Jankovi Mirijevski, upravi-
telj kola u Banatu i reformator kolstva, dobio je plemiku titulu za svoj doprinos
u oblasti obrazovanja. Malenica je dobio plemiku titulu 1773. godine za svoj rad u
zdravstvu, a uriko za istrebljenje razbojnika u Banatu. Andra Andrejevi, upra-
vitelj pote u Sremskim Karlovcima 1763. godine, dobio je plemiku titulu za ra-
zvoj potanskog saobraaja. uvene srpske plemike porodice bile su: arnojevii,
Rakovii, Tekelije, Jakii, Atanackovii, Bibii, Julinci, Vujii, Isakovii... Kao i
plemike porodice cincarskog i jermenskog porekla, srpsko plemstvo nakon dobija-
nja plemike diplome prilagoavalo se duhu, obiajima, mentalitetu i vrednostima
stalea kome su pripadali.
3.12. Srpsko graanstvo i pismenost

Nosilac celokupnog privrednog, kulturnog, drutvenog ivota srpskog naroda
u junoj Ugarskoj bilo je srpsko graanstvo. Srpski trgovci bili su najaktivniji deo
srpskog drutva. Oni su se nalazili na trgovakom putu izmeu Balkana i srednje
Evrope i bili su posrednici u trgovini izmeu Panonije i primorskih gradova. Napre-
dak srpskog graanstva bio je vidljiv tokom XVIII veka. Istorijski izvori govore da su
Srbi 1702. godine iveli u Futogu u zemunicama, a 1703. u Sremskim Karlovcima u
bednim kolibama pored Dunava. Istorijski izvori iz 1732. godine svedoe da su se u
sremskim selima Kraljevci, atrinci i Stejanovci nalazile crkve pod zemljom. U dru-
goj polovini veka izgraena je u Kraljevcima velika barokna crkva, a srpski graanski
stale u gradovima iveo je u bogatim i dobro ureenim kuama (kua Sabova u
Sremskim Karlovcima, kua porodice Karamata u Zemunu). Na kraju XVIII veka,
srpski graanski stale hranio se i zabavljao na evropski nain, poznavao jezike, svo-
ju decu slao na kolovanje u kole Srednje Evrope, itao knjige, imao svoje slikare,
knjievnike, advokate, lekare (prvi kolovani lekari Srbi bili su Petar Miloradovi iz
Novog Sada i Jovan ivkovi iz Sremske Kamenice).
Jaanje srpskog graanstva podudaralo se sa svim onim civilizacijskim pro-
menama koje su se dogaale na podruju Habzburke monarhije za vreme vlada-
vine Marije Terezije, a posebno njenog sina Josifa II, kada su na ovom podruju
utemeljene prosvetiteljske ideje. Novoformirani sloj srpskog graanstva borio se za
novu kulturu, osloboenu tradicionalnog i konzervativnog uticaja crkve. Osnivaju
se nacionalne institucije, razvija se prosveta, stvaraju se dela inspirisana temama iz
nacionalne prolosti, a iz redova graanstva javljaju se prvi pisci prosvetitelji. Srpsko
graanstvo, iji je simbol bio lik srpskog prosvetitelja i prvog srpskog antiklerikalca
Dositeja Obradovia, dovelo je u pitanje dominantan poloaj visoke crkvene hijerar-
hije u srpskom drutvu june Ugarske. Dositej Obradovi je o XVIII veku govorio
kao o veku zdravog razuma i smatrao je da srpsko drutvo mora ii putem prosveti-
teljskih promena.
40
Dositej Obradovi (17421811) bio je prvi vao je Veliku kolu. Prvi ministar prosvete u Sr-
srpski prosvetitelj, knjievnik, filozof, pedagog i biji postao je 1811. godine. elei da evropeizira
pristalica reformi u srpskom drutvu XVIII veka. srpski narod i izvede ga na put savremenih evrop-
Roen je u akovu, u Banatu. Nakon rane smr- skih tokova irio je bogato znanje i onovremene
ti roditelja, o njemu je brinuo tea koji je malog napredne ideje. Prevodio je razna dela meu ko-
Dimitrija dao na kapamadijski zanat. Odatle je jima su najpoznatije Ezopove basne. Zalagao se za
pobegao u manastir Hopovo, gde se 1758. godine upotrebu narodnog jezika u knjievnosti, postavio
zakaluerio i dobio ime Dositej. Ve 1760. godine je osnove modernoj srpskoj knjievnosti. Govorio
pobegao je iz manastira i od onda poinju njego- o XVIII veku kao o veku zdravog razuma. Neka
va putovanja s ciljem obrazovanja i usavravanja od znaajnih dela Dositeja Obradovia su: ivot i
(Lika, Crna Gora, Sveta Gora, Albanija, Grka, prikljuenije, Pisma Haralampiju, Sovjeti zdravog
Austrija, Italija, Moldavija, Nemaka, Francuska, razuma, Basne, Etika i filozofija naravnouitelna,
Engleska, Rusija...). Znao je est jezika. U Srbiju Sobranije raznih naravouitelnih veej... Umro je
se vratio 1806. godine, a dve godine kasnije osno- u Beogradu.
Srpsko graanstvo u junoj Ugarskoj u XVIII veku iznedrilo je mnogo pisaca.

Pisali su na tri jezika: ruskoslovenskom, srpskoslovenskom i narodnom. Pored Do-
siteja Obradovia, istaknuta imena srpske knjievnosti ovog veka su: Zaharije Or-
felin, Pavle Julinac, Jovan Raji, Atanasije Stojkovi, Vikentije Ljutina, Aleksije
Vezili. Meu najznaajnijim srpskim prosvetiteljima su: Lukijan Muicki, Jovan
Mukatirovi, Uro Nestorovi i Mihailo Vitkovi. Srpski prosvetitelji uspostavili
su kulturne veze sa mnogim maarskim prosvetiteljima, od kojih su najznaajniji:
Ferenc Kazinci (Kazinczy Ferenc), Mihalj okonai Vitez (Csokonai Vitz Mihly),
Joef Katona (Katona Jzsef), Mihalj Fazeka (Fazeks Mihly), Mihalj Veremarti
(Vrsmrty Mihly), Ferenc Kelei (Klcsey Ferenc) i drugi.
3.13. Formiranje Vojne granice

Formiranje Vojne granice bio je dugotrajan i postepen istorijski proces koji je
trajao skoro 80 godina u XVIII veku. Posle Karlovakog mira, 1703. godine, osnova-
ne su Podunavska, Posavska, Potiska i Pomorika vojna granica. Podunavska vojna
granica obuhvatala je naselja sa sremske i bake obale Dunava i bila je deo slavon-
sko-sremske granice sa seditem u Osijeku. Potiska vojna granica imala je svoj centar
u Segedinu, a Pomorika u Aradu. Vojnike naseobine u Somboru i Subotici, sasta-
vljene uglavnom od junoslovenskih katolika i pravoslavaca, bile su u okviru Vojne
granice zbog borbe protiv narasle hajduije.
U periodu od 1745. do 1750. godine razgranien je prostor Vojne granice i
Sremske upanije. ajkaki bataljon u Bakoj osnovan je 1763. godine, izmeu Du-
nava i Tise, sa tapskim mestom Titelom i jo 13 naselja. Ilirski graniarski puk u Ba-
natu osnovan je 1764. godine, a idue Nemaki graniarski puk. Vlaki bataljon, koji
je formiran 1769. godine, spojio se 1774. godine sa Ilirskim pukom u Vlako-ilirski
puk. U periodu od 1770. do 1773. godine razgraniavan je prostor Vojne granice od
zemljita Dvorske komore u Banatu. Veliki deo junog i deo srednjeg Banata uao je
u okvire Vojne granice.
U Vojnoj granici naseljeno stanovnitvo dolazilo je u dodir sa vojnikom vlau
koja je bila u vezi s institucijom Dvorskog ratnog saveta u Beu. Neposredni izvrioci
militaristikog duha koji je vladao u Vojnoj granici bili su oficiri. Da bi vojniki oja-
ale ovaj prostor, vojne vlasti preduzimale su znaajne korake koji su unapredili ivot
stanovnitva. Tako su evropeizacija i modernizacija podruja Vojne granice tekle uz
naredbe vojnih vlasti u njoj.
41
Legenda
Granica
Erdeljska kneevina
Vojna granica 17021876.
Banijska vojna granica
Karlovaka vojna granica
Varadinska vojna granica
Slavonska vojna granica
Banatska vojna granica
Erdeljska vojna granica
Potisko-ponorika
vojna granica
Vojna granica krajem XVIII veka

3.14. ivot na Vojnoj granici
ivot na Vojnoj granici i esti ratovi, koje je u
XVIII veku vodila Austrija, doprineli su formiranju mili-
taristikog sloja meu Srbima u Ugarskoj. Srpske oficir-
ske porodice, koje su iznedrile oficire u vie generacija,
bile su nosioci militaristikog duha meu Srbima. To su
bili: Rakovii, Isakovii, Milutinovii, Stanisavljevii,
Zake, Monasterlije itd. Najvii in meu njima dosegao je
feldmaral Petar Duka. U prvoj polovini XVIII veka srpski
oficiri bili su narodni oficiri, neprilagoeni svom staleu.
U drugoj polovini veka u njihovoj pojavi osetile su se sve
one civilizacijske promene kroz koje je prolazilo srpsko
drutvo u Ugarskoj. To su bili oficiri koji su potovali duh i
norme svog stalea, poznavali etikeciju, jezike, naroito ne-
maki, i bili, po svom mentalnom sklopu, jednaki drugim
svojim stalekim kolegama. Neki od njih bili su odlikovani
najviim austrijskim odlikovanjem, Vitekim krstom, koje
je uspostavila carica Marija Terezija 1757. godine (Duka,
Papila, Seujac, Sokolovi, Davidovi, Vukosavi).
Postojanje Vojne granice na tlu Banata, Srema i Bake
znaajno je odredilo tokom XVIII veka duh i mentalitet tog
podruja. Nakon zavretka Velikog bekog rata, Habzbur-
Srpski vojnik iz Srema, 1742. godina ka monarhija poela je da gradi instituciju Vojne granice
na obodima carstva ka Osmanlijskoj carevini. Ta institucija,
42
graena uglavnom u XVIII veku, obuhvatala je podruje od Like do Erdelja, bila

je izvor brojne i jeftine vojske (od 400.000 vojnika kojih je Habsburka monarhija
imala u XVIII veku, 120.000 je dolazilo iz Vojne granice) koja se mogla iskoristiti na
svim ratitima irom Evrope, ali i u sukobima unutar Habzburke monarhije. Vojna
granica bila je militaristika institucija, sa potpuno militarizovanim ivotom i mili-
tarizovanom kolektivnom sveu njenog ivlja. U etnikom smislu nju su inili Srbi,
Hrvati, Nemci, Rumuni, Maari, kojima je zajednika karakteristika bila negovanje
ideje vernosti monarhiji i caru.
3.15. Ratovi voeni uz uee graniara

Graniari iz Vojne granice tokom XVIII veka ratovali su protiv Turske u tri rata:
Varadinskom (17161718), koji je zavren Poarevakim mirom, u ratu od 1737.
do 1739. godine zavrenim Beogradskim mirom, i u ratu od 1788. do 1791. godine Graniar Potiske vojne krajine,
koji je zavren mirom u Svitovu. Varadinskim ratom od turske vlasti osloboeni su bakrorez Martina Engelsbrehta
Banat i deo Srema koji su ostali u okviru Turskog carstva nakon Karlovakog mira
1699. godine. Ovi ratovi bili su obeleeni velikim rtvama graniara i preseljenjima
stanovnitva iz Srbije, pre svega u Srem i Banat.
Tokom XVIII veka graniari su se borili i na drugim bojitima: u Bavarskoj,
ekoj, leziji, Lombardiji, na Rajni. Posebno znaajni ratovi u kojima su uestvovali
graniari bili su Rat za austrijsko naslee (17401748), Sedmogodinji rat (1756
1763) i ratovi protiv Francuske revolucije posle 1792. godine.
Graniari su sudelovali i u unutranjim sukobima u Habzburkoj monarhiji,
tako da su ratovali u vreme ustanka Ferenca Rakocija (Rkczi Ferenc) od 1703. do
1711. godine, na strani Bekog dvora i centralnih vlasti, a protiv Rakocijevih kuruca.
Srbi graniari iz Semlaka i graniarski kapetan iz Sente Obrad Lali bili su na strani
Rakocijevih ustanika.
3.16. Rakocijev ustanak

Rakocijev ustanak je jedna od najveih borbi za slobodu maarskog naroda. Graniar Pomorike vojne
krajine, bakrorez Martina
Njihov slogan Cum Deo pro patria et libertate (Sa Bogom za otadbinu i slobodu) Engelsbrehta
bio je veoma napredan, ali i u duhu maarske tra-
dicije. U ustanku je najvie uestvovala populacija
koja se nije mogla snai u novim prilikama, kada je
nestalo stalno ratovanje i odbrana u smislu zadra-
vanja Osmanlija. Ujedno, to je bila reakcija na po-
teze Habzburgvaca koji su eleli da svoju imperiju
uine to efikasnijom (iako se Srbi nisu tada pobuni-
li protiv racionalizacije Vojne granice, kasnije su se
suprotstavljali tome).
Ustanak je trajao od 1702. do 1711. godine. U
prvoj fazi dolo je do borbi izmeu Srba i Maara.
Srbi su bili odani caru protiv koga se bunio Rako-
Ferenc II Rakoci
ci. Trebalo bi rei da Rakocijeva buna nije bila samo
pobuna Maara, ve su u njoj uestvovali i Rusini, koje su tada nazivali Rakocijevim
narodom. Takoe, podravali su ga i Srbi iz Erdelja (koji su bili odvojeni od svojih
sunarodnika i u geografskom smislu; tada ih je razdvajao Banat koji je bio u sastavu
Osmanlijske imperije).
43
Rakocijeva pobuna zavrila se neuspeno za vou. Plemstvo je pronalo svoje

interese priklonivi se Habzburgovcima, dok je narod, tj. nekadanje posade u malim
utvrenjima irom Ugarske, morao zauvek da promeni svoj ivot.
3.17. Ratovi u XVIII veku, Varadinski rat

Varadinski rat (17161718)
pokazao je vojnu umenost gra-
niara. Austrijska vojska, sasta-
vljena od Nemaca, Maara, Hrvata
i Srba, pod vostvom austrijskog
vojskovoe Eugena Savojskog,
potukla je 1716. godine Turke u
bici kod Petrovaradina, a idue
godine oslobodila Banat i sever-
nu Srbiju. Banatsku miliciju, po-
sle Poarevakog mira, osnovao
je prvi administrator Banata,
grof Klaudije Florimund Mersi
(Claudius Florimund, Graf von
Predaja turske vojske u Panevu 1716. godine
Mercy) i ona je obuhvatala Te-
mivarsku, akovsku, Meeku i
Mutniku oberkapetaniju.
Klaudije Florimund Mersi (Claudius na 12 ditrikata. Bio je sjajan organizator, mer-

Florimund Mercy, 16661734) bio je konjiki kantilista. Gradio je puteve, osnivao nova nase-
feldmaral. Roen je u mestu Longvi, u Loreni. lja, uvodio plemenitije kulture, nove rase stoke,
Uestvovao je u oslobaanju Banata od Tura- razvijao zanate, manufakture, kolonizovao Ba-
ka. Na predlog Eugena Savojskog, imenovan je nat. Radio je na isuivanju movara i regulaciji
za prvog administratora Banata (17181733). reka. Po njegovom nareenju porunik Kajzer je
Trudio se da Banat postane napredna oblast, te 1723. godine izradio plan regulacije Begeja. Ra-
je zapoeo proces modernizacije i evropeizacije dovi na regulaciji otpoeli su 1728. godine. Umro
te oblasti. Na njegov predlog, Banat je podeljen je u Parmi, u Italiji.
3.18. Ratovi u XVIII veku, Rat za austrijsko naslee

Car Karlo VI (Karl VI) nije imao mukog potomka, te je za ivota uinio sve da
obezbedi nasledstvo svojoj najstarijoj keri.
Donoenjem Pragmatine sankcije (1713) obezbeena je pravna pozadina nasle-
ivanja prestola po enskoj lozi. Marija Terezija je postala prestolonaslednica, a njen
otac pobrinuo se da se to prihvati u svim delovima njegove imperije. Ugarski stalei
su to prihvatili 1723. godine, meutim susedne zemlje nisu. Pragmatinu sankciju
osporili su pruski kralj Fridrih II (Friedrich II) i bavarski knez Karlo Albert (Karl
Albert), to je dovelo do Rata za austrijsko naslee (17401748). Njima su se pridru-
ili Francuska, panija i Venecija. Maarski dravni stalei su od 1741. godine bili uz
Mariju Tereziju, dajui joj odluujuu podrku.
Rat je zavren Ahenskim mirom 1748. godine. Marija Terezija je kasnije vodila
Sedmogodinji rat (17561763) protiv Pruske.
Rat za austrijsko naslee bitno je odredio sudbinu Vojne granice. U prethod-
nom austro-turskom ratu, koji je zavren 1739. godine Beogradskim mirom, Austrija
44
je izgubila Srbiju, ali je stabilizovala svoje granice prema Turskoj, na Savi i Duna-
vu. Potiska i Pomorika vojna granica nale su se daleko od granice sa Turskom i
1741. godine Ugarski sabor u Pounu svojim 18. lanom traio je njihovo ukidanje.
U periodu od 1743. do 1745. godine, razvojaeni su anevi u Segedinu, Subo-
tici, Somboru i Brestovcu. Razvojaena je, takoe, Podunavska vojna granica, a nova
Podunavska granica formirana je od 1745. do 1750. godine na prostoru ZemunPe-
trovaradin.
3.19. Austro-turski ratovi i mirniji tok istorije na ovim prostorima

Austro-turski ratovi (17371739 i 17881791) doveli su novo stanovnitvo
iz Srbije u junu Ugarsku, uglavnom u Srem i Banat. U vreme rata od 1737. do
1739. godine, patrijarh Arsenije IV Jovanovi akabenta doveo je nove talase nase-
ljenika iz Turskog carstva u Habzburku monarhiju. Na podruje sremske Posavine
pukovnici Atanasije Rakovi i Vuk Isakovi doveli su stanovnitvo iz Srbije. Sa Marija Terezija
starovlakim voom Atanasijem Rakoviem doli su i katoliki Albanci iz plemena
Klimenata, pod vostvom svojih vojvoda Deda i Vata. Klimenti su nakon doseljava-
nja bili rasporeeni u pet sremskih naselja, a od 1755. godine trajno su se naselili u
sremskim selima Hrtkovci i Nikinci. Posle Beogradskog mira 1739. godine, prelasci
stanovnitva iz Srbije u Banat i Srem bili su stalni, ali istorijski nevidljivi. Novi austro-
-turski rat (17881791) doveo je do novog talasa naseljavanja. Samo u Banatsku voj-
nu granicu tada je iz Srbije prelo 2000 porodica, koje su uglavnom i ostale u njoj.
3.20. Gradovi na podruju Vojne granice

U Vojnoj granici stanovnitvo je ivelo i stvaralo uslove za preivljavanje uglav-
nom bavei se zemljoradnjom, ali tako da bi, kada se ukae potreba, mogli veoma
brzo da funkcioniu kao organizovana vojna sila. Radi snabdevanja, vojsci su bile
potrebne zanatlije. Zbog toga su Habzburzi podravali i pomagali razvoj gradova.
Gradovi na podruju Vojne granice, naravno, bili su pod punom kontrolom vojnih
vlasti, ali bili su i sredite trgovine, zanatstva i poprite multietnikih odnosa. Ima-
li su status slobodnih graniarskih komuniteta pod vrhovnim nadzorom Dvorskog
ratnog saveta. Status slobodnih graniarskih komuniteta dobili su Zemun (1749),
Karlovci i Bukovac (1753), Mitrovica (1763), Bela Crkva (1777) i Panevo (1794).
3.21. Civilna, upanijska vlast na teritoriji budue Vojvodine

Baka. Najvei deo Bake tokom XVIII veka naao se u okviru upanijske
vlasti i izdeljen je na velike feudalne posede, spahiluke. Nakon osloboenja Bake
od Turaka, najvei deo Bake naao se pod vlau Dvorske komore u Beu. Takvih
poseda bilo je 56, a seljaci na posedima nazivali su se kamaralisti. Dokaze da su na tlu
Bake imali posede pre turskih osvajanja posedovali su samo Kaloka nadbiskupija
(Ba) i porodica Cobor (Baja). Tokom XVIII veka na prostoru Bake osnovano je
vie feudalnih poseda, kao to su futoki (arnojevii od 1744), kulpinski (Strati-
mirovii), plavnski (Graalkovii od 1755), temerinski (Seenji (Szcheny) 1796).
Baki urbar regulisao je 1762. godine davanja seljaka na bakim feudima.
Srem. Na prostoru Srema u XVIII veku esto su se menjali imovinski od-
nosi. id, erevi i Berkasovo bili su komorski posedi (17451777), kada su dode-
45
ljeni unijatskoj biskupiji u Krievcima, to je dovelo do iseljavanja stanovnitva u

Vojnu granicu (Slankamen, Kredin). Najvea vlastelinstva u Sremu bila su iloko, ze-
munsko, mitrovako i batajniko. Vlasnik najveeg od njih, Ilokog feuda, bila je od
1697. godine rimska plemika porodica Odeskalki. Iloki spahiluk imao je dva sre-
dita: Ilok i Irig i njime su upravljali italijanski i nemaki inovnici. Zemunsko vlaste-
linstvo bilo je vlasnitvo grofa enbrona (Schnbronn), imalo je 22 naselja i tokom
XVIII veka bilo je ukljueno u Vojnu granicu. Mitrovako vlastelinstvo obuhvatalo je
15 naselja, iji je vlasnik bio grof Kolerado. Ovaj spahiluk je 1745. godine bio otku-
pljen za potrebe Vojne granice. Karlovaki feud kupio je 1728. godine Leopold Ifeli.
Ovaj feud imao je devet naselja i 1747. godine otkupljen je za potrebe Vojne granice.
Posed Vojka, sastavljen od 10 naselja, vlasnitvo barona Bernata, takoe je bio otku-
pljen za potrebe Vojne granice. Od 1720. vlasnik Batajnikog spahiluka bio je grof
Odvajer. Davanja i obaveze seljaka na spahilucima regulisani su tokom XVIII veka
urbarima: Urbar Karla VI za Srem i Slavoniju iz 1737. godine, KegleviSerbolo-
nijev iz 1755. godine i Urbar za Srem i Slavoniju iz 1756. godine.
Banat. Podruje Banata pripalo je Habzburkoj monarhiji tek Poarevakim
Karlo VI
mirom, 1718. godine. Do 1779. godine bilo je pod neposrednom upravom Dvorske
komore u Beu. Neposrednu vlast u Banatu imala je Banatska zemaljska administra-
cija sa centrom u Temivaru. Njen prvi i najpoznatiji administrator bio je grof Kla-
udije Florimund Mersi (17181733), koji je zapoeo isuivanj movara, regulaciju
banatskih reka, gradnju puteva, uvoenje novih biljnih kultura i kolonizaciju sta-
novnitva. Tako je 1728. godine poela regulacija Begeja, 1745. isuivane su movare
oko Vrca, a ezdesetih godina XVIII veka Holananin Maks Fremo (Max Fremaut)
radio je na regulisanju Tamia.
Austrijska carica Marija Terezija donela je 1778. godine odluku da se onaj deo Ba-
nata, koji nije uao u okvire Vojne granice i Velikokikindskog ditrikta, ukljui u ugarske
upanije. Kao posledica te odluke, 1781/82. godine pod kontrolom carskog poverenika
Kritofa Nickog (Niczky Kristf) dolo je do prodaje Banata na etiri velike licitacije
u Beu i Temivaru. Kupci banatskih poseda bili su veliki zakupci banatskih pustara i
trgovci stokom jermenskog i cincarskog porekla koji su kupovinom spahiluka dobijali
plemike diplome i ulazili u red ugarskog plemstva. Tada su Nake kupile posed Nakovo
i Sent Miklu kao najvei u Banatu. Kasonji (Kaszonyi) su kupili posed Seanj, Servi-
ski Novu Kanjiu, Damaskin Hajduicu, Ki Itebej, Begejski Sveti ura, Elemir i
Aradac; Lazar Eku, Klek i Jankov Most, Sisanji Vranjevo; Karaonji (Karcsonyi)
Beodru i Topolu; Nikoli Rudnu. Poloaj seljaka i njihovi odnosi sa feudalcima re-
gulisani su 1780. godine Banatskim urbarom koji je bio povoljniji od Bakog.
3.22. Pitanje seoskog stanovnitva

Izmeu seljaka i vlasnika feuda esto je dolazilo do sukoba tokom XVIII veka.
Vlasnici spahiluka i njihovi inovnici bili su skloni zloupotrebama, a seljaci su na
te zloupotrebe odgovarali albama, povremenim bunama, prisutnom hajduijom i
preseljenjima u Vojnu granicu.
Seljaci u Bakoj alili su se na zloupotrebe komorskih inovnika, a 1735. godine
odbili su da plaaju dabine. Zbog borbe protiv zloupotreba komorskih inovnika
Mirko Vuji iz Petrovaradinskog anca tamnovao je etiri godine. Seljaci iz Ba-
ke alili su se poimence na zloupotrebe komorskih inovnika upora, Gomboa
i Bilarda, a 1744. godine alili su se na zloupotrebe inovnika Redla. Kulski knez
46
Nedeljko Barjaktarevi podsticao je 1756. godine otpor seljaka, to je bio povod

da Kotmanova komisija ispita stanje u Bakoj. Kasnije, seljaci u Bau, posedu ka-
lokih nadbiskupa, alili su se na nasilja. Futoki feudalac arnojevi izbatinao je
1765. godine u svom dvorcu 15 seljaka iz Gloana.
U Sremu je, takoe, bilo seljakih nemira. Od 1726. do 1733. godine alili su se
seljaci na inovnika na zemunskom feudu, Augustina Kolhunta. Pandurskih zlou-
potreba na ilokom vlastelinstvu bilo je 1732. godine. Do velike pobune seljaka na
ilokom, zemunskom i idskom spahiluku dolo je 1736. godine. Najpoznatiji od tih
seljakih nemira bila je buna Pere Segedinca u Pomoriju 1735, godine, opisana ka-
snije u delu Laze Kostia, pod nazivom Pera Segedinac. Pera Segedinac, graniarski
kapetan iz Peke, predvodio je pobunu maarskih kmetova i zato bio osuen na smrt
i pogubljen. Na spahijska nasilja u Banatu osamdesetih godina XVIII veka banatski
seljaci odgovarali su najee seobama u Banatsku vojnu granicu.
3.23. Hajduija
Kao sastavni deo turskog naslea i zbog nereenih socijalnih pitanja, tokom
XVIII veka u Banatu i Sremu bila je prisutna hajduija. U Banatu 1727. godine svaki
od 12 ditrikata bio je duan da dri etu husara koja bi gonila hajduke. uvene haj-
duke harambae u prvoj polovini XVIII veka u Banatu bili su: Jovan Dejak, ivan
Vrgovi, Petar Markovi i harambaa Rista, ija su se sklonita nalazila po nepristu-
panim banatskim movarama.
Hajduija je bila stalno prisutna u Sremu u XVIII veku.
Naroito je bila izraena u sremskom Podunavlju u pojasu
PetrovaradinZemun. Hajduci su 1729. godine muili vlasni-
ka Surduka Mihajla Jakia, a 1732. godine danju su ulazili
u sela Bukovac i Banovce. Hajduke druine ugroavale su
ak i Zemun. Velika potera za hajducima prola je Sremom
1732. godine, a 1734. donet je Patent protiv jataka kako bi se
suzbila hajduija. Na kraju XVIII veka u Sremu je hajdukovao
harambaa Lazar Dobri, koji je prelazio u predele Turskog
carstva, tj. u Beogradski paaluk. U njegovoj eti nalazio se
uveni umadijski hajduk Stanoje Glava, koji se istakao u
Prvom srpskom ustanku kao vojskovoa.
3.24. Slobodni kraljevski gradovi

Slobodni kraljevski gradovi bili su zajednice graana, koji su uspeli da dobi-
ju velik stepen samouprave od vladara. Na podruju Bake i Banata u XVIII veku
bilo je nekoliko slobodnih kraljevskih gradova koji su nastali kao posledica razvoja
trgovine, modernizacije, kolonizacije i poveanja broja stanovnika u junoj Ugarskoj.
Novi Sad se pod nazivom Petrovaradinski anac od 1703. godine nalazio u Podu-
navskoj vojnoj granici. Njegov razvoj poeo je dolaskom beogradskih trgovaca i zana-
tlija posle Beogradskog mira, 1739. godine. Za status slobodnog kraljevskog grada sta-
novnici Petrovaradinskog anca 1748. godine dali su 80.000 forinti. Grad je tada nazvan
Neoplanta, a srpski stanovnici grada nazvali su ga Novim Sadom. Na elu prvog grad-
skog magistrata (uprave) nalazio se Nemac Ignjac Hajl (Ignac Heil). Novi Sad je u dru-
goj polovini XVIII veka doiveo intenzivan razvoj kao centar stone i itarske trgovine.
47
Sombor se razvijao kao sredite Bako-bodroke upanije i od 1749. godine po-

stao je slobodan kraljevski grad, a Subotica 1779. godine. Zrenjanin, tada nazivan
Veliki Bekerek, u svom razvoju pratio je razvoj Banata posle osloboenja od Turaka.
Pravo da odrava vaare dobio je 1718. godine, 1769. postao je varo, a 1778. slobo-
dan grad, da bi godinu dana kasnije postao centar Torontalske upanije.
Od slobodnih kraljevskih gradova nii rang imale su varoi (trgovita), koje su
od Dvorske komore ili od spahija putem slobodnih ugovora dobijale izvesne povla-
stice u pogledu dabina i obaveza, kao i varoke uprave i sudstva, koje su omoguava-
le uspeniji razvoj zanatstva, trgovine i drugih neagrarnih delatnosti. U Vojnoj grani-
ci slian poloaj imale su slobodne graniarske optine komuniteti i tapska mesta.
U XVIII veku stanovnitvo se neprekidno slivalo u Banat, Baku i Srem. Tu su
ga dovodile mere austrijskih vlasti, spahije, ratovi, trgovaki putevi. Zemlji unitenoj
dugom turskom vlau i pustoenjima bilo je potrebno ljudstvo. Po nekim prorauni-
ma, Banat je 1718. godine imao samo 50.000 stanovnika, tj. dva do tri po kvadratnom
kilometru. Slino je bilo i sa Bakom i Sremom. Doseljenici su stizali sa Balkana, iz
Podunavlja, ali i iz zapadne i june Evrope. Svi oni suoavali su se sa negostoljubivom
zemljom, movarama i bolestima, novim poecima, dramom kolonizacije. Uili su se
tokom XVIII veka zajednikom ivotu, potovanju razliitosti i harmoniji. Austrijska
drava, koja je tokom XVIII veka gradila svoje obrise, teila je da toj harmoniji d
prepoznatljivost, a od ljudi na jugu Monarhije da stvori korisne i poslune podanike,
seljake i vojnike.
3.25. Reorganizacija Vojne granice i reakcije na nju

Od poetaka stvaranja vojnih granica promenilo se stanje na terenu. Granice
dveju imperija postale su drugaije. Da bi obavila svoju funkciju, u Beu su odluili
da reorganizuju Vojnu granicu. Odluke o reorganizaciji promenile su poloaj Srba,
nametnuvi im probleme koje je donosila nova situacija.
Odluka o potpunom razvojaenju Potiske i Pomorike vojne granice doneta je
1750. godine. Graniarima je ostavljena mogunost da ostanu u svojim selima i pri-
hvate provincijalni status ili da se isele u drugo mesto. Ta odluka izazvala je proteste
u jesen i zimu 1750/51. godine u Beeju, urugu, Nadlaku itd. i iseljavanje u Rusi-
ju od 1751. do 1752. godine. Saznanje da Potiska i Pomorika vojna granica mogu
biti izdeljene kao feudalni posedi, a oni pretvoreni u obespravljene seljake, dovela
je do seobe 22.000 porodica 1751/52. godine u Banat, koji je bio pod neposrednom
upravom Dvorske komore u Beu. Privlanost Vojne granice, u kojoj se mogla dobiti
iluzija slobode, dovela je do vie iseljavanja iz provincijalnih delova Banata, Srema i
Bake u Vojnu granicu u XVIII veku. Tako je 1773. godine dolo do seobe 460 poro-
dica iz Velikokikindskog ditrikta u Banatsku vojnu granicu. Posle prodaje Banata od
1781. do 1782. na feude, vie stotina porodica iselilo se iz Eke, Aradca, Elemira, Ite-
beja, Begejskog Svetog ura u Banatsku vojnu granicu. U Podunavsku vojnu grani-
cu posle 1750. godine selilo se stanovnitvo iz bakog Potisja, a posle 1777. godine sa
feudalnog poseda u idu i Berkasovu. Naselja Potiskog ditrikta urug, Gospoinci,
Kovilj i Feldvarac traila su da uu u sastav Vojne granice i 1769. godine uli su u
sastav ajkakog bataljona. Kada je feudalac Seenji (Szcheny) 1796. godine kupio
posed Temerin, temerinski Srbi su se iselili u ajkaku, u urevo.
Razvojaenje vojnih granica, Potiske i Pomorike, pokrenulo je seobu graniara
u Rusiju. U toku 1751/52. godine 2000 lica iz Banata i Bake, predvoeni pukovnici-
ma Jovanom Horvatom, Jovanom eviem i Rajkom Preradoviem, odselilo se na
48
jug Ukrajine i formiralo dve oblasti: Novu Serbiju i Slavjanoserbiju. Novim naseljima
dali su nazive mesta iz kojih su potekli: Subotica, Kanjia, Petrovo selo, Moorin,
Slankamen, Beej, Panevo, Pavli, Vrac. U Rusiji su ovi naseljenici uli u ruski mili-
taristiki stale i dali ruskoj vojsci model lake konjice (husarski pukovi).
3.26. Otpor graniara reinkorporaciji u Ugarsku

Iako je ivot na Vojnoj granici nosio u sebi mnogo rizika, u njoj se ukazivala
prilika da se ostvari karijera ili bar dostojanstven ivot. Na teritorijama civilne vlasti
kmetski nain ivota nije pruao mogunost napretka, a rad i dabine koje su se pla-
ale liile su taj ivot dostojanstva. Tako da su i Maari i Hrvati eleli da budu uklju-
eni u ivot Vojne granice, ali su feudalci to onemoguili, ak su eleli njeno ukida-
nje. Deo feudalaca je eleo da vrati svoje posede i da stanovnitvo granice pretvori u
kmetove koji bi radili za njih. Smetalo im je to je granica funkcionisala na drugaiji
nain. Znajui za ove razloge, bilo je prirodno da su Srbi bili za ouvanje granica.
Otpor uspostavi feudalnih poseda i upanijske vlasti ogledao se i u formiranju dve
privilegovane oblasti izuzete iz spahijske i upanijske vlasti. Prva je Potiski krunski ditrikt
sa centrom u Beeju (17511872) koji je obuhvatao 14, a od 1769. godine deset nase-
lja bive Potiske vojne granice. Druga privilegovana oblast je bio Velikokikindski ditrikt
(17741876) stvoren u Banatu sa centrom u Velikoj Kikindi i sa deset naselja u okolini.
Van teritorija Vojne granice i privilegovanih ditrikta postojale su upanije kao
ugarske teritorijalne jedinice, spahijski posedi i slobodni kraljevski gradovi u kojima je
naseljeno stanovnitvo uivalo poseban poloaj. Na teritoriji Srema nalazila se Sremska
upanija ije je sedite bilo u Vukovaru, na podruju Bake Bakobodroka, sa seditem
u Somboru, a na teritoriji Banata, posle 1779. godine i njegovog prikljuenja Ugarskoj,
Tamika, Kraovanska i Torontalska upanija sa centrom u Velikom Bekereku.
***
4. DOSELJAVANJA
Posle burnih ratova, podruja kroz koja su prolazile vojske bila su opustoena.
Najvie su stradale nizije. Veliki deo nekadanje Ugarske, tj. njen sredinji nizijski
deo, u demografskom smislu bio je uniten. Prirodno je bilo da se ti predeli polako
nasele, a u ekonomskom interesu Habzburgovaca bilo je da se to pre nasele. Stoga,
ne samo da su podravali, nego su i aktivno uestvovali u naseljavanju tih teritorija.
Interes vlasnika novoosloboenih upanija takoe je bilo naseljavanje stanovnitva.
4.1. Naseljavanje Nemaca

Na novoosloboenim teritorijama austrijska dravna politika tokom XVIII veka
zapoela je naseljavanje Nemaca u Baku, Srem i Banat. Njih je Beki dvor na jug
Monarhije naseljavao kao radne, dinastikim i dravnim interesima verne podanike.
Nemaki doseljenici su uglavnom poticali iz vapske, Porajnja, Franake i Falake.
U Bakoj su se Nemci naseljavali od Poarevakog mira 1718. godine. U Petro-
varadinskom ancu (Novom Sadu) prisutni su 1739. godine, a u Odacima, Kolutu,
Prigrevici, Bakoj Palanci i Gajdobri od 1748. godine.
49
U Apatin i Bukin naselili su se 1750. godine. Njihov dolazak u Odake bele-

i se 1759. godine, gde su ubrzo sagradili svoju crkvu. U periodu od 1763. godi-
ne do 1768. godine naseljeni su u Gajdobru, Gakovo i Karavukovo. U godinama od
1784. do 1786. doseljenici Nemci doli su u Crvenku, Vrbas, Seki, Buljkes, Sivac,
Kulu, Parabu, Stanii, onoplju. Temerinski feudalac Arpad Seenji (Szcsenyi
rpd) naselio je Nemce u Baki Jarak.
Prva velika kolonizacija Nemaca u Banat bila je tokom i nakon zavretka Vara-
dinskog rata (17161718). Tada je u Banat dolazilo stanovnitvo iz Falake i Frana-
ke. Nemci su 1717. godine doli u Temivar i Belu Crkvu, a 1723. godine u Panevo.
Meutim, rat od 1737. do 1739. godine, razbojnici, a pogotovo velika epidemija kuge
1738. godine, unitili su nemako stanovnitvo u Banatu.
Druga velika kolonizacija Nemaca (Terezijanska kolonizacija) dogodila se u Ba-
natu od 1763. do 1773. godine, kada je doseljeno 11.000 porodica. Marija Terezija je
1763. godine izdala Patent o kolonizaciji kojim je regulisala prava i obaveze doselje-
nika. I posle ovog perioda nastavljeno je intezivno naseljavanje Nemaca na teritoriju
Banata. Tako su 1770. godine nemaki doseljenici doli u Kovin, 1774. godine u Glo-
gonj, 1776. godine u Omoljicu, Jabuku i Mariolanu, 1784. godine u Modo, a 1790. go-
dine u Crnju i Nakovo. Nemako stanov-
nitvo dolazilo je uglavnom na prostor
Vojne granice, gde je od 1765. godine po-
stojao Nemako-banatski puk, ali i na ima-
nja spahija. Tako je porodica Nako naselila
na svoj spahiluk Nemce u Nakovo, Hajfeld
i Mastort. Srbi iz Martinice su 1781. godi-
ne otili su u Vojnu granicu, u entu. Oko
1800. godine na imanje Lazara u Martinicu
i u novo naselje Lazarfeld doli su Nemci iz
blizine Velike Kikinde (Soltur, Sveti Hubert,
arlevil). Iz Badenske oblasti naselili su se
Nemci 1802. godine i svom novom naselju
dali naziv po ministru rata Karlu, Karlsdorf.
4.2. Doseljavanje Srba

Doseljavanje srpskog stanovnitva iz Like, Dalmacije, Banije i Korduna na po-
druje Srema, Bake i Banata bilo je trajna pojava XVIII veka. Gladne godine i bolji
uslovi ivota u junoj Ugarskoj uticali su da taj priliv doseljenika bude stalan. Vojna
granica bila je podruje naseljavanja ovog stanovnitva, jer ono se i u starom kraju
nalazilo u okvirima Vojne granice. Najintenzivnije naseljavanje tog stanovnitva bilo
je u Sremu, gde je svako selo tada dobilo svoj rvatski ili ijaki or ili kraj (doseljenici
iz ovih krajeva nazivani su ijacima). U Bakoj, ajkaki bataljon je bio prostor use-
ljavanja doseljenika iz zapadnih krajeva. ijaci u Gospoincima i urugu pominju se
1770. i 1786. godine. Jo do 1848. godine mnogi ijaci iz Moorina i Vilova su se sa-
stajali na meama atara. Ova doseljenika struja dopirala je delimino i do Banatske
vojne granice (Kovin, Omoljica, koji imaju svoj rvatski kraj).
50
4.3. Doseljavanje Hrvata

Doseljavanje Hrvata u Baku, Srem i Banat bilo je razliito kada je re o uzrocima,
poreklu stanovnitva i strukturi doseljenika. Autohtono hrvatsko sremsko stanovnitvo
za vreme napada Turaka iselilo se iz Srema. Srpska veina tada je u Sremu asimilova-
la katolike u nekim sremskim naseljima (Velika Remeta, Manelos, Voganj, Dobrinci,
Golubinci). Tokom XVIII veka Hrvati su se naselili u Sremu u onim naseljima u kojima
su ranije iveli. Tada je dolo do velikog priliva okakog stanovnitva iz Bosne, pa
je u zapadnim delovima Srema preovladalo ikavsko nareje. Hrvatsko stanovnitvo u
Sremu pohrvatilo je doseljene Nemce i katolike Klimente u Nikincima i Hrtkovcima.
Junoslovensko katoliko stanovnitvo u Bakoj raznorodnog porekla je i vre-
mena doseljavanja. Ono je poreklom iz Bosne, Dalmacije i Like. Posle 1622. godine
dolo je do naseljavanja grupa bunjevakog stanovnitva u kraj oko Subotice i Som-
bora. Druga grupa istorodnog stanovnitva doselila se 1686. godine pod vostvom
kapetana ure Vidakovia i Duje Markovia. U doba Velikog bekog rata (1683
1699) i posle potpisivanja Karlovakog mira, talas okakog stanovnitva iz Bosne
prelio se iz Slavonije i Srema u Baku i naselio osam naselja od Baa do Santova.
U XVIII i poetkom XIX veka doseljavali su se Hrvati u Banat. Prva grupa do-
seljenika bili su okci ikavskog nareja koji su se naselili u Vojnu granicu u Perlezu,
Starevu, Omoljici i Opovu. Drugu grupu naseljenika inili su kajkavski plemii. Aron-
dacijom zemljita za potrebe karlovakog generaliteta (17841788) Zagrebaka nad-
biskupija izgubila je zemlju du reke Kupe. Dvorski ratni savet tada je Nadbiskupiji
ponudio zemljite u Banatu, to je ozakonjeno 1801. godine kada je dolo do naselja-
vanja kajkavskog plemstva, nadbiskupskih vazala, u Boku, Neuzinu, Jarkovac, Boto,
Margiticu, Klariju. Trea grupa hrvatskih naseljenika dola je 1803. godine u Banat.
Stanovnici iz tri kraovanska naselja naselili su se u Karlsdorfu (Banatski Karlovac).
4.4. Doseljavanje Maara

Uzrok doseljavanja Maara u Baku i Banat tokom XVIII veka je obnova ugar-
ske upanijske vlasti u junoj Ugarskoj i utemeljenje feuda u Bakoj i Banatu. Maar-
sko stanovnitvo doseljavano je, pre svega, kao radna snaga na feudalnim imanjima,
a veleposednici su bili glavni pokretai kolonizacije (ne samo Maara). Inkorporira-
njem Banata 1779. godine pod vlast Ugarske i stvaranjem upanijske vlasti u njemu,
kao i spahijskih imanja, poela su doseljavanja Maara u Banat.
U Bakoj je doseljeno maarsko stanovnitvo dolo na podruje Bakobo-
droke upanije i Potiskog krunskog ditrikta. Maarsko stanovnitvo je 1746. i
1747. godine poelo da naseljava Suboticu, 1748. godine Bezdan, 1749. godine Kulu.
Grof Anton Graalkovi zaduio je 1750. godine Ferenca izovskog (Csizovszky
Ferenc) da naseli topolsku pustaru, koja je ve 1774. godine imala 247 domova nase-
ljenika iz severne Ugarske. Posle 1751. godine maarski doseljenici doli su u Sentu,
od 1751. do 1753. godine u Adu i Mol; 1753. godine Dvorska komora naselila je
maarsko stanovnitvo u Kanjiu, a od 1750. do 1762. godine doseljenici su stigli u
Beej, onoplju, Kupusinu, Doroslovo. Posed Baju je 1751. godine dobio potiski ka-
petan Stevan Zako, koji je 1759. prodao posed Jakovu i Luki Vojniu. U Baju su se
1760. godine doseli Maari katolici, a 1785. godine reformatske veroispovesti. Ma-
arsko stanovnitvo dolo je 1767. godine u Petrovo Selo, 1769. godine u Io, a
1771. godine u Martono. Spahija Miklo Karas (Krsz Mikls) od 1746. do 1772.
naseljavao je maarskim ivljem pustaru Horgo. U Staru Moravicu 1786. godine
51
naselile su se 334 maarske reformatske porodice iz Kiujsalaa (Kisjszlls), Kun-

madaraa (Kunmadaras) i Jaskikera (Jszkiskr). Iste godine, stanovnici Kiujsalaa
naselili su Pair. Maarske porodice stigle su 1787. godine u Feketi, a 1799. godine
grof Seenji naselio je Maare na svoj temerinski feud.
I pre inkorporiranja Banata u Ugarsku, manje grupe maarskog stanovnitva
stizale su u Banat. Maarski ivalj je 1773. godine stigao u Novu Kanjiu, Majdan
i Krstur, od 1774. do 1776. godine doseljavali su se Maari u Orosin (Rusko Selo) i
Tordu. U oku je maarsko stanovnitvo dolo 1782. godine, a 1783/84. u Maarski
Itebej. Poto je srpski ivalj napustio Debeljau, iz severnog Potisja Maari refor-
matske veroispovesti stigli su 1794. godine u ovo naselje. Maarsko stanovnitvo je
1801. godine kolonizovalo Maarsku Crnju.
Doseljavanje Maara, iako je bila u pitanju Ugarska, nije pomagala centralna
vlast, jer nije postojao plan za naseljavanje Maara. Naprotiv, veina maarskog sta-
novnitva naseljavala se bez znanja i dozvole drave i feudalaca.
4.5. Doseljavanje Rumuna

Doseljavanje Rumuna u nizijski Banat tokom XVIII veka bilo je slika koloni-
zacionih pomeranja, planskog i stihijskog naseljavanja rumunskog stanovnitva sa
prostora Banatskih planina i iz doline Moria i Karaa.
Rumunsko stanovnitvo bilo je prisutno u zapadnom Banatu i pre XVIII veka.
Rumuni su u nizijski Banat doseljavani u Vojnu granicu i na imanja feudalaca. Nakon
doseljavanja, rumunska naselja mogla su se grupisati u tri tipa: sela u donjem toku
Nere i Karaa, kao i ona u dolinama Moravice i Mesia iji su se stanovnici nazivali
goranima, zatim naselja u Vojnoj Granici, u okolini Paneva, Alibunara i Bele Crkve,
iji stanovnici su se nazivali graniarima i pet naselja u srednjem Banatu, iji stanov-
nici su se nazivali Rumuni sa pustare.
Posle 1740. godine intenzivira se doseljavanje Rumuna u nizijski Banat. Tada
se doselilo rumunsko stanovnitvo u Margitu, u Sent Joan (Barice), a 1744. godine u
Mali i Veliki Gaj. Marija Terezija je 1765. godine izdala patent da se iz svih rumun-
skih naselja, u koje bi trebalo da dou nemaki kolonisti, isele Rumuni. Dve godine
kasnije, 1767. godine, rumunski ivalj napustio je svoje sela oko Temivara i u dolini
Moria i naselio naselja oko Begeja: Mali i Veliki Torak, Jankov Most, Eku, Klek. Sta-
novnici sela Sakalaza kod Temivara naselili su Veliki Torak, a iz sela Serdina u dolini
Moria Mali Torak. Ukupno je u Mali i Veliki Torak stiglo 340 porodica. Rumunski
ivalj pristigao u Jankov Most bio je poreklom sa Moria. Rumunska naselja oko Be-
geja posle prodaje u spahiluke (17811782) ula su u posed Luke Lazara i Isaka Kia.
Vojne vlasti su, takoe, sprovodile kolonizaciju Rumuna u Vojnu granicu. Tako
su 1765. godine naseljeni rumunskim stanovnitvom Banatsko Novo Selo, Dolovo,
Alibunar, Seleu i druga mesta; krajem XVIII veka rumunski ivalj doao je u Uzdin,
Kovin, 1805. godine u Mramorak, 1807. godine u Deliblato, a 1808. godine formi-
rano je rumunsko naselje Vladimirovac (Petrovo Selo). Rumuni u selima u okolini
Vrca bili su starosedeoci.
Na podruju Banata dolo je do intenzivnog proimanja srpskog i rumunskog
stanovnitva. U veku vere, verska istovetnost zbliavala je narode, a komunikaciju
meu njima inila je lakom. U periodu od 1713. do 1864. godine Rumuni su u ver-
skom pogledu pripadali srpskoj crkvenoj organizaciji, Karlovakoj mitropoliji, osim
onih koji su prihvatili uniju sa katolikom crkvom (od naih naselja Rumuni u Jan-
52
kovom Mostu i Markovcu). Brakovi izmeu Srba i Rumuna bili su esti, kao i meu-
sobna asimilacija. U istonom Banatu u XVIII veku poela je rumunizacija srpskog
ivlja, a u zapadnom asimilacija Rumuna sa Srbima. Asimilacija je lake tekla kod
verski istovetnih naroda (primeri: meusobne asimilacije Srba i Rumuna, germani-
zacija Italijana i Francuza), jer su kontakti meu njima bili ei.
4.6. Doseljavanje Slovaka

Slovako stanovnitvo tokom XVIII veka naselilo se u Baku, Banat i delimino
u Srem. Slovaki ivalj dolazio je na poziv ugarskih feudalaca, kao radna snaga na
feudima, zatim su ga naseljavali na Komorska imanja i Vojnu granicu. Kolonizacija
poinje 1745. godine, kada je impopulator Martin anji, na osnovu dogovora sa
vlasnikom futokog vlastelinstva Mihajlom arnojeviem, doveo 2000 Slovaka iz
Novograda (Novohrada), Orave, Liptova, Honta, Zvolena, Turca u Petrovac u Bakoj.
Doseljenici su dve godine potom, 1747. godine, sklopili ugovor sa spahijom. Sa tog
podruja naseljenici su 1746. godine doli u Kulpin na imanje spahija brae Stratimi-
rovi, 1754. godine Slovaci protestanti naseljavaju se u Baju, 1756. godine u Gloan,
1758. godine u Selenu, koja je jedino multikonfesionalno naselje, protestantsko i ka-
toliko. Slovaki doseljenici su 1773. godine doli u Kisa, a od 1790. do 1791. godine
u Pivnice i u Lali. Iz sela Selene u Bakoj proterano je 1770. godine 98 slovakih
protestantskih porodica, koje su se naselile po specijalnoj dozvoli cara Josifa II u
Pazovi, na teritoriji Petrovaradinske pukovnije.
Na posed Kristifora Naka u Banatu dolo je 1782. godine slovako stanovnitvo
iz Novogradske, Petanske, Nitranske i Zvolenske upanije. Doseljenici su osnovali
naselje Novi Komlo. Na njihovom elu bili su uitelj Samuel Gerkovi i svetenik
Matija Baranji, poreklom iz liptovakog kraja. Matija Baranji preveo je 1784. godi-
ne deo naseljenika u selo Pardanj na imanje Gabriela Butlera, a dve godine potom iz
Pardanja doseljenici su stigli u Aradac, kod Velikog Bekereka, na imanje Isaka Kia.
Iz Pardanja je slovaki ivalj 1788. godine preao u Eku, a iz Eke sa svetenikom
Janom Bosidelerskim 1802. godine u Kovaicu. U ovim godinama (1806) slovako
stanovnitvo dolo je u Padinu i andorf (Janoik), a iz andorfa 30 slovakih poro-
dica naselilo se u Hajduicu. Vea grupa doseljenika 1829. godine iz Padine takoe
je naselila Hajduicu.
4.7. Doseljavanje Rusina

Prve rusinske porodice iz Zakarpatja, tadanje severoistone Ugarske, dolaze
u Baku etrdesetih godina XVIII veka. Na popisu stanovnitva Kule 1746. godine
prvo je zapisano troje Rusina, a nakon njih, iste godine, jo 11 rusinskih porodica.
Prvi rusinski kolonisti dolazili su u Baku pojedinano, kao nadniari, u vreme veih
sezonskih radova, pa su se neki od njih tu i naselili.
Organizovano naseljavanje Rusina u Baku poinje 1751. godine: upravnik ko-
morskih imanja u Bakoj, Franc Jozef de Redl (Franz Joseph de Redl) je, na molbu
slobodnjaka Mihajla Munkaija (Munkcsy Mihly) iz upanije Bereg (danas u Za-
karpatskoj oblasti Ukrajine), izdao i potpisao kontrakt o naseljavanju 200 rusinskih
grkokatolikih porodica iz severoistone Ugarske na pustaru, nenaseljeno komorsko
naselje Veliki Krstur. Iste godine u selu je osnovana grkokatolika parohija, a 1753.
poela je da radi kola u kojoj se nastava odvijala na rusinskom jeziku. Rusinsko
53
stanovnitvo je 1751. godine naseljeno na podruje komorske pustare Ruskog Kr-

stura, na osnovu ugovora o naseljavanju koji je potpisao administrator komorskih
imanja u Bakoj Jozef de Redl. Dve godine potom, u Krstur je pristiglo rusinsko
stanovnitvo iz upanija ari, Zemplin, Borod, a naseljavanje je nastavljeno do po-
etka sedamdesetih godina XVIII veka do kada su pristizali novi doseljenici sa iroke
teritorije tadanje severoistone Ugarske, iz 14 upanija na kojima se prostirala cr-
kvena jurisdikcija Munkaevske grkokatolike eparhije.
Doseljavanje Rusina u Kucuru poelo je 1763. godine, kada je Franc Jozef de
Redl potpisao ugovor o naseljavanju 150 grkokatolikih rusinskih porodica u komor-
sko naselje Kucuru i dao ga Petru Kiu iz Krstura da prikupi i dovede zainteresovane
koloniste iz severoistone Ugarske. 41 rusinska porodica dola je 1763. godine, a dve
godine kasnije jo 42. One su uglavnom poticale iz parohije Muenj. Godine 1764.
rusinski knez u Kucuri zvao se Janko orda, a prvi grkokatoliki svetenik u Kucuri
(od 1766. godine) bio je Osif Kirda. U Kucuri su ve iveli pravoslavni Srbi. Rusinska
kola u Kucuri osnovana je 1765. godine, a grkokatolika parohija 1766. godine. Na
dravnom popisu 1787. godine u Krsturu je bilo oko 2200, a u Kucuri oko 1600 Rusina.
U doba vladavine cara Josifa II 1786. godine u vojnu slubu je primljeno oko
8000 zaporokih kozaka koji su naseljeni u okolinu Sente.
Doseljavanje pojedinih rusinskih porodica iz Krstura i Kucure u Novi Sad po-
elo je ve ezdesetih godina XVIII veka, a 1780. godine u Novom Sadu je osnovana
grkokatolika parohija.
U drugoj polovini XVIII veka Rusini su se u manjem broju doseljavali i u neka
druga naselja u Bakoj: ovu i Obrovac, ali se nisu odrali u njima.
Rusini koji su se od sredine XVIII veka doseljavali u Baku bili su grkokatolici, ali
su od 1751. godine bili pod jurisdikcijom rimokatolike Kaloke nadbiskupije. U po-
etku su im svetenici Rusini dolazili iz Mukaevske i iz grkokatolike Velikovaradinske
(Veliki Varadin, danas Oradea u Rumuniji) eparhije. Iz te eparhije su u poetku Rusi-
nima dolazili u Baku prvi grkokatoliki svetenici i donosili najneophodnije crkvene
irilske knjige. Za grkokatolike, unijate u Hrvatskoj i za Rusine u Bakoj osnovana je
1777. godine Krievaka episkopija, u okviru koje su Rusini ostali sve do 2003. godine,
kada je osnovan Apostolski egzarhat za grkokatolike u Srbiji i Crnoj Gori.
Pojedine rusinske porodice, ponekad i vee grupe, iz Krstura i Kucure tokom
XVIII i XIX veka preseljavaju se u druga naselja i tako formiraju nove rusinske
kolonije. Krievaka eparhija je 1777. godine dobila posed id i Berkasovo, pa je
poetkom XIX veka poelo naseljavanje Rusina na taj posed. Naseljavanje u id je
poelo 1803. godine, a u Berkasovo 1810. godine. U Baince se Rusini naseljavaju
od 1834. godine.
4.8. Jevreji u Vojvodini

Pozicije jevrejskog stanovnitva u Sremu, Bakoj i Banatu bile su odreene
poloajem Jevreja u Habzburkoj monarhiji. Patent Marije Terezije dozvolio je Je-
vrejima da ive u gradovima uz plaanje tolerancijske takse. Reforme Josifa II omo-
guile su Jevrejima rad u dravnoj slubi. Jevreji su inili gradsko stanovnitvo koje
se bavilo trgovinom. U Novom Sadu je 1728. godine ivelo 12 jevrejskih porodica,
1743. godine 26, a 1748. godine postojala je jevrejska optina. Porodica Jakova
Hercela prva se 1775. godine stalno naselila u Suboticu, a 11 godina kasnije osnova-
na je jevrejska optina.
54
4.9. Narodi o kojima (ni)je ostalo samo seanje

U doba kada je Banat bio najvei kolonizacijski prostor u Evropi, doseljena je
tu grupa Katalonaca iz panije. Kada su Habzburzi izgubili Napulj i Siciliju 1731. go-
dine, Katalonci su pristigli u Be. etiri godine lutali su Beom i austrijskim grado-
vima, te su habzburke vlasti odluile da ih nasele u Veliki Bekerek. Oni su laama
stigli na Begej i formirali svoje naselje Novu Barselonu. Prvi su poeli da sade dudove
u Banatu. Unitili su ih napadi razbojnika, a naroito kuga 1738. godine. Od cele
naseobine ostalo je samo 30 siroadi koja su rasporeena po sirotitima u Ugarskoj.
Uz Nemce, doseljavali su se i Italijani koji su naselili okolinu Temivara, ali su
vrlo brzo bili germanizovani. Iz oblasti Alzasa i Lorene u periodu terezijanske koloni-
zacije doli su i Francuzi. Oni su u okolini Velike Kikinde 1770. godine osnovali svoja
naselja: Soltur, arlevil, Sent Hubert, Molin, koja su ubrzo germanizovana. Trago-
vi doseljenih Francuza ostali su u prezimenima banatskih Nemaca: evalije, Dipon,
Bartu, Lefler, Boase itd.
U vreme Velikog bekog rata, Bugari-katolici naselili su sela Beenevo i Vingu,
u blizini Temivara. Na posed Lazara u Eku doli su 1793. godine, a od 1823. do
1825. godine naselili imanje Dvor Josipa Petrovia u Banatu. Neki od njih su se
1895. godine iselili u Ivanovo kod Paneva, a neki su otili u Bugarsku. Feudalac
Ludvig Bara naselio je 1838. godine pustaru bugarskim naseljenicima i oni su je
nazvali Barahaza (Baraczhza), kasnije Stari Lec. Bugarski naseljenici uglavnom su
se bavili batovanstvom.
Tragovi Bugara, Italijana, Francuza, panaca uglavnom su nestali, ali ne potpu-
no. U Vojvodini esto moemo uti udna prezimena, koja nisu u skladu ni sa jednim
jezikom koji se danas govori ovde. tavie, mogue je da je neko od naih predaka
pripadao ovim narodima, te da o njima nije ostalo samo seanje.
4.10. Doseljavanje i poreklo Roma

Romi su nedovoljno prouen i poznat narod, iako prisutan u Evropi mnogo stoti-
na godina. Njihova istorija odigravala se tako da je jedva bila u vezi s krupnijim doga-
ajima evropske istorije, pa prema tome i istorijskim dogaajima u Ugarskoj ili Srbiji.
U svesti raznih naroda, a i u svesti samih Roma, postojalo je otro razdvajanje nastalo
zbog razliitog naina ivota, jezika i razliite kulture. Razne grupe Roma razdvajaju
se na osnovu jezika koji govore, obiaja i naziva koje koriste za sebe. Mnogi prihvataju
naziv Romi, koji potie iz jezika hindu, a dananje znaenje te rei je mukarac (terito-
rija u Maloj Aziji gde su Romi bili prisutni u XI veku nazivala se u Vizantiji i u vreme
Turaka Roma ili Rum). Neki koriste razne forme naziva Cigan, koji na nekim od jezika
jednostavno znai ovek, tj. ljudsko bie. Ova re je poreklom iz grkog jezika (athiga-
nos), ali je po miljenju veine Roma nepoeljna, pogrdna. Karakteristino je da Romi
dugo nisu beleili podatke iz svoje istorije, tako da je to preputeno drugima i zbog toga
je ona puna otvorenih pitanja, predrasuda ili pogrenih tumaenja.
Mada je to malo verovatno, neki naunici misle da se prvi talas migracije Roma
desio ve za vreme Aleksandra Velikog.
Sigurno je da ih je put kojim su prolazili uinio da budu jo razliitiji. Neki su
se zadrali vie u Persiji, neki na Bliskom istoku, neki u severnoj Africi, neki u dana-
njoj Ukrajini, Jermeniji, u Maloj Aziji i na Balkanu. Balkan je bio jedan od najveih
centara odakle su se naseljavali u druga podruja Evrope. Ostali su stigli do Zapadne
Evrope i Rusije, te je i njihova istorija potekla drugim putem.
55
Romi koji ive u Vojvodini proveli su puno vremena na Balkanu i u Srednjoj Evro-
pi. U razliitim jezicima koje govore prisutne su rei iz grkog, slovenskih i maarskog
jezika, a pojedine grupe govore jezik koji se moe okarakterisati kao novolatinski i koji
pokazuje karakteristike varijante rumunskog jezika govorenog pre vie vekova.
U XIV veku Romi su bili prisutni na mnogim mestima na Balkanu. Ugarski
kraljevi Sigismund, Matija Korvin, Vladislav II, kao i Jovan Zapolja su izdali doku-
mente o njima. Vladislav II ih je nazivao narodom faraona jer se verovalo da potiu
iz Egipta, a Jovan Zapolja im je vratio slobodu kretanja. Po legendi Romi su skovali
gvozdeni presto, na kojem je kanjen er Doa. Tokom osmanlijske vlasti dolazak
Roma na teritoriju Ugarske bila je neprekidna pojava. Tokom Rakocijevog ustanka
se pojavljuju kao svirai. Za vreme Marije Terezije i Josifa II izvreni su i nasilni
pokuaji da ih odvrate od stalne selidbe kao naina ivota.
Trifun Dimi (19562001) je utemeljiva kultura Roma. Napisao je prvi bukvar na romskom
romologije u Srbiji. Roen je u Gospoincima. Za jeziku. Za pravoslavne Rome posebno je znaajan
ivota je vredno skupljao i beleio dela narodnog njegov prevod crkvene knjige Slubenika, jer se u
usmenog stvaralatva. Na romskom i srpskom Sabornoj crkvi u Novom Sadu odrala prva u sve-
jeziku 1979. godine objavio je Antologiju usmene tu liturgija na romskom jeziku. Od bisera svetske
poezije Roma. Osniva je Matice romske u Ju- knjievnosti preveo je i Ep o Gilgameu. Ceo ivot
goslaviji 1996. godine. Sainio je nastavni plan i posvetio je obrazovanju i kulturnoj emancipaciji
program za nastavni predmet Jezik i nacionalna Roma. Umro je u Novom Sadu.
4.11. Posledice naseljavanja teritorije budue Vojvodine

Tokom XVIII veka Srem, Banat i Baka dobili su karakter istorijskog prostora na kom
su se susretali mnogi narodi srednje Evrope. Polja njihovog proimanja bila su vojska, tr-
govina i gradovi. Modernizacija i evropeizacija na ovom prostoru pruale su mogunosti
proimanja naroda i vera. Gradnja zajednikog srednjoevropskog kulturnog modela, koja
je poela u XVIII veku na prostoru Podunavlja, pribliavala je srednjoevropske narode
koji su od XVIII veka poeli da ive po istovetnom kulturolokom obrascu.
Banat, Baka i Srem menjali su se tokom XVIII veka. Simbol Vojne granice i njenog
militaristikog duha, Petrovaradinska tvrava, graena je tokom XVIII veka i zavrena je
1780. godine. Simbol poboljane komunikacije XVIII veka, potanska diliansa, svakih
14 dana saobraala je izmeu Zemuna i Pete, a na svake etiri nedelje izmeu Temiva-
ra i Bea. Srednjoevropski simbol, pivo, poelo je da se proizvodi na ovim prostorima
u XVIII veku (u Panevu 1722. godine, u Velikom Bekereku 1745. godine, u Apatinu
1756. godine). Razvijalo se i vinogradarstvo. Doseljeni Nemci iz doline Mozela doneli
su kulturu vina u Belu Crkvu i Vrac, a karlovaka vina prodavala su se u Peti, Beu,
Poljskoj, ekoj. Nemaki doseljenici uneli su kulturu krompira u junu Ugarsku i
tako pokrenuli revoluciju u ishrani. Doktori medicine postali su brojniji. Sredinom
XVIII veka Novi Sad je dobio bolnicu, a Zemun 1769. godine. Prva apoteka otvorena je
u Novom Sadu 1764. godine, 1780. godine u Subotici, 1784. godine u Vrcu i Velikom
Bekereku, a 1785. godine u Somboru. U Panevu i Zemunu nalazili su se kontumaci (ka-
rantini) kojima se Habzburka monarhija titila od epidemija iz Osmanlijske carevine.
***
56
5. CIVILIZACIJSKI I KULTURNI RAZVOJ U XVIII VEKU
U XVIII veku zapoeo je kulturni procvat na teritoriji budue Vojvodine. Kao

prvo, broj stanovnika se poveao. Vojvodina je bila veoma znaajna za Srbe. Naime, u
Osmanlijskom carstvu nisu bili dobri uslovi (ekonomski i politiki) za razvoj, dok su
uslovi u Ugarskoj, tj. Habzburkoj monarhiji bili relativno povoljni, mada ne i idealni.
Kad je re o Maarima, centri kulturnog razvoja bili su na teritorijama koje nisu
pretrpele turski period.
Kada su stigli u nae krajeve Slovaci i Rusini, odvojeni od matice svog naroda,
bili su uglavnom iskljueni iz kulturnog razvoja matice. Najznaajnija arita rumun-
ske kulture bila su u unijatskim centrima u Erdelju.
Kulturni doprinos Nemaca gotovo je neprocenjiv, ali je skoro i nepoznat, jer je
kasnijim nestankom ovog naroda sa ovih prostora i seanje na njihov kulturni dopri-
nos izbledeo.
5.1. Poeci navodnjavanja i izgradnje

Razvoj naih krajeva nije bio zamisliv bez ukroivanja voda i izgradnje. U to
su mnogo truda i znanja uloili ueni ljudi: Antal Bauer (Bauer Antal), Lerinc Be-
dekovi (Bedekovich Lrinc), Antal Cigler (Czigler Antal), Jano Kostka (Kosztka
Jnos), Jano Kova (Kovcs Jnos), Pal Petrovi (Petrovics Pl). Najgenijalnija su
bila braa Ki, Joef i Gabor (Kiss Jzsef s Gbor). Oni su projektovali najvei kanal
svog vremena, Francov kanal, koji je i danas deo sistema kanala DunavTisaDunav.
Dokaz o veliini njihovih dela je u injenici da su se ona nastavila tek u XX veku.
Razvoj ne bi mogao da zapone bez progresivne aristokratije i preduzetnika.

Joef ik (Csk Jzsef) isticao se u razvoju industrije, Antal Graalkovi (Grassalko-
vich Antal), Lerinc i Marton Marcibanji (Marcibnyi Lrinc s Mrton) isticali su
57
se naseljavanjem naih teritorija (Sombora, oke), a

istaknuti biznismen tog perioda bio je Arumun Kri-
tof Nako (Nk Kristf).
Jo u to doba poeo je razvoj medicine. U toj
oblasti posebno su se isticali Ignac Ambro (Am-
br Ignc), Ede Florian Birli (Birly Ede Flrian),
poreklom iz vajcarske, Joef Biki (Bky Jzsef),
Mihalj Gelei (Gellei Mihly), Itvan Pal Bameei
(Bcsmegyei Istvn Pl). Tama Anderle (Anderle
Tams) je, uz to to je bio lekar, bio i prvi farmaceut
u naim krajevima, a Pal Kitajbel (Kitajbel Pl) bio
je prvi koji je opisao ovdanju botaniku.
5.2. Kulturni razvoj

Razvoj uopte otvorio je nove mogunosti raznim delatnostima, te se pojavljuju
istoriograf Itvan Andre (Andr Istvn), pravnik Bela Bari (Barics Bla), zaetnik
uzgajanja konja Joef ekoni (Csekonics Jzsef), livac zvona Jano Fogarai (Fo-
garasi Jnos), latinista Jano Gros (Grsz Jnos), vojskovoa Andra Hadik (Hadk
Andrs), pisac Joef Hajnoci (Hajnczy Jzsef), etnograf Fedor Kari (Karcsy Fe-
dor), glumci Itvan Balog (Balogh Istvn) i Adam Jano Lang (Lng Adm Jnos),
kartograf Nandor Konag (Koncsg Nndor)... Danijel ator razmiljao je o plo-
vidbi na Begeju, Jano Zakarija Saks je 1786. godine izradio veoma dobru kartu
Banata, Franc ams (Schams) bio je jedan od prvih istoriara koji se bavio istorijom
naih prostora, a njihov veoma lep opis dao je Domoko Teleki (Teleki Domokos).
Joef Toldi (Toldi Jzsef) je uloio mnogo truda kako bi se na naim prostorima odo-
mailo pelarstvo. Ferenc Irmenji (rmnyi Ferenc) je, izmeu ostalog, zasluan za
naseljavanje Jermenovaca. Rad Ferenca rauda (Schraud) pretea je epidemologije
na naim prostorima. Meu znamenitim ljudima tog doba nali su se zaista veliki
naunici, kao to su Farka Kempelen (Kempelen Farkas), irskog porekla, jedan od
najboljih matematiara i pronalazaa, i Joef Miterpaher (Mitterpacher Jzsef), ma-
tematiar, teolog i filozof.
5.3. Razvoj kolstva u junoj Ugarskoj i ire

Odreena panja posveivana je kolstvu na prostorima dananje Vojvodine,
to je doprinelo kulturnom razvoju. Istiu se uitelji i nastavnici Jano Pajor (1765
1682), jezuita Matja Sladkovi (17541805), Andrej Volni (Wolny, 17591827), je-
dan od zaetnika kolstva na naim prostorima, Jano Abot (Asbth Jnos), sa pro-
testantske strane, Ferenc Balaa (Balassa Ferenc), kao administrator i organizator,
Kritof Nicki (Nicky Kristf), kao reformator, zatim Mihalj upor (Csupor Mihly)
i Pavel Magda (Magda Pavel), koji su radili sa malom decom. Takoe, istie se Ma-
a Lang (Lng Mtys) koji je 1. septembra 1789. godine postao nastavnik u prvoj
srednjoj koli, u novosadskoj katolikoj gimnaziji.
U oblasti kolstva, knjievnosti i slikarstva bile su uoljive promene koje su bile
izraz novih, evropskih strujanja. Do 1769. godine kole meu Srbima u Bakoj, Ba-
natu i Sremu bile su u nadlenosti crkve i nosile su naziv trivijalne, a od te godine
kolstvo je u nadlenosti dravne uprave. Aktom Marije Terezije 1777. godine odre-
58
eno je da nastavni planovi za celu Monarhiju budu jedinstveni i da se nastava odvija

na maternjem jeziku. Vrhovnu upravu nad srpskim kolama (i rumunskim u Banatu)
dobili su: Stefan Vujanovski za Srem, Avram Mrazovi za Baku, Teodor Jankovi
Mirijevski i Gligorije Obradovi za Banat.
Znaajna institucija srpskog kolstva osnovana je 1792. godine u Sremskim
Karlovcima. Zahvaljujui donaciji karlovakog trgovca Dimitrija Anastasijevia Sa-
bova osnovana je Karlovaka gimnazija.
5.4. Knjievnost
Putevi srpske knjievnosti u XVIII veku takoe su se uklapali u sliku graan-
stva u razvoju. Tokom XVIII veka srpske knjige tampane su u Trgovitu, Blau,
Jaiju i Rimniku (Trgovite, Blaj, Iai). Od 1770. godine u Beu je postojala Kurcbe-
kova tamparija za tampanje srpskih knjiga pisanih irilikim pismom, koja je od
1796. godine radila u Budimu. Emanuil Jankovi je 1790. godine otvorio prvu
srpsku knjiaru u Novom Sadu. Potom, otvorena je Kaulicijeva knjiara, takoe u
Novom Sadu, a u Zemunu Kovaevieva. Velike line biblioteke imali su pisci, ge-
nerali, crkvene linosti, ali i graani kao to su Sava Vukanovi iz Novog Sada i Mi-
hailo Nedeljkovi iz Bele Crkve.
Rafael Taka (17481820) je prvi doneo mainu za tampanje u buduu
Vojvodinu. U banatskom selu Padeju, 1791. godine, publikovao je svoje delo Dodatak
reniku Pariza-Papaia (Toldalk a Priz-Ppai sztrhoz) i time znaajno doprineo
razvoju nauke, tj. razvoju lekarske terminologije.
5.5. Slikarstvo
U slikarstvu XVIII veka dominirao je barok. Poznati srpski slikari bili su

Teodor Dimitrijevi Kraun, najznaajnije ime baroknog slikarstva, Teodor Ili
eljar, Jakov Orfelin, Nikola Nekovi, Dimitrije Popovi, Dimitrije Baevi itd.
Veina srpskih slikara druge polovine XVIII veka kolovala se na Bekoj likovnoj
akademiji, a mnogi od njih putovali su u Italiju radi studija. Andrija Petri (Petrich
Andrs, 17651842), poreklom sa prostora dananje Vojvodine, kao slikar, ali i ine-
njer, imao je sjajnu karijeru. Takoe, bila je poznata i porodica Kranoveter, a meu
njima najvie slikar Pal Kranoveter (Kranovetter Pl).
Teodor Kraun Dimitrijevi (prva polovina studija u Beu ili Italiji, o kom se malo zna, slikao je
XVIII veka 1781), istaknuti je predstavnik srpskog ikonostase u Somboru, Netinu, Laarku, Suseku,
baroknog slikarstva. Roen je u Sremskoj Kame- u crkvi Sv. Stefana u Sremskoj Mitrovici, u Sabor-
nici. Slikarstvo je uio kod ivopisca D. Baevia, noj crkvi u Sremskim Karlovcima. Pored ikona,
kome je pomagao pri slikanju ikonostasa crkve u naslikao je i portrete mitropolita Pavla Nenadovia
selima Kruedol i Beoin. Njegov prvi samostalni i Jovana Georgijevia. Kada je re o senzibilnosti za
rad, ikonostas manastira u Hopovu (1770), skoro boju, bio je iznad svih ostalih srpskih slikara svog
je uniten u Drugom svetskom ratu. Posle perioda vremena. Preminuo je u Sremskim Karlovcima.
59
ii KOLIKO SE POZNAJEMO
II POGLAVLJE
ISTORIJA NARODA
VOJVODINE U DUGOM
DEVETNAESTOM VEKU
(1790 1914)
U ovom razdoblju zapoela je modernizacija naih krajeva i njihovo pribliava-
nje Evropi. Tada se javila i moderna ideja nacije, u koju su se tada ve poeli ubrajati i
nii drutveni slojevi, a ne samo plemstvo kako je to bilo ranije. Revolucija 1848. go-
dine, koja je imala odjeka i na podruju dananje Vojvodine, dala je sa nacionalnog i
drutvenog aspekta podstrek ovim prostorima, te su mogli ubrzano ekonomski da se
razvijaju, posebno posle Austro-ugarske nagodbe (1867).
1. OD VLADAVINE LEOPOLDA II DO REVOLUCIJE

1848. GODINE
1.1. Sukob maarskog plemstva i Josifa II
Maarsko plemstvo shvatalo je dravno ureenje Josifa II kao raskidanje dru-

tvenog ugovora zakljuenog izmeu vladara i plemikog stalea. Po shvatanju plem-
stva, koje se jo u to vreme jedino raunalo u naciju, davalo se pravo za zakljuiva-
nje novog tzv. drutvenog ugovora. Deo maarskog plemstva smatrao je tada da su
Habzburgovci izgubili pravo na maarski presto, poto se Josif II nikad nije krunisao
za maarskog kralja. Bez obzira na revolt maarskog plemstva, detronizacija (liava-
nje prestola) do tada vladajue dinastije nije uinjena, jer je vie maarsko plemstvo
(aristokratija) na kraju ustuknulo i prihvatilo odluujuu prevagu Bekog dvora u
Ugarskoj.
1.2. Pokret maarskog plemstva

Kada je Josif II na samrti (1790) povukao svoje uredbe, osim onih u vezi s
verskom tolerancijom i slobodnom selidbom kmetova, nacionalna euforija u Ma-
arskoj dostigla je vrhunac. Poele su pripreme da se kruna sv. Stefana (prvog ma-
arskog kralja krunisanog 1000. godine; bez krunisanja tom krunom niko se nije
mogao smatrati ugarskim), koju je Josif II uvao u Beu kao muzejski eksponat,
vrati u Budim, gde joj je i bilo mesto. Ovakve spoljanje manifestacije prikrivale
su ozbiljne politike sadraje. Jedinstveno odupiranje jozefinskim centralistikim
tenjama toliko su poveali samopouzdanje maarskog plemiko-nacionalnog po-
kreta, da su njegove voe poele da razmiljaju i o eventualnom izdvajanju Ugarske
iz Habzburke monarhije. Radi ostvarivanja ovih ciljeva pokuavali su da obezbede
60
ISTORIJA NARODA VOJVODINE U DUGOM DEVETNAESTOM VEKU (17901914)
spoljnu pomo (voeni su tajni razgovori sa pruskim dvorom). Povod za ovakve

aktivnosti maarskog plemstva bilo je zasedanje Dravnog sabora (parlamenta), koji
je posle dvadeset pet godina pauze sazvao novi maarski kralj Leopold II, u leto
1790. godine u Budimu.
1.3. Vladavina Leopolda II i zavera maarskih jakobinaca

Leopold II pokazao se kao vet vladar, jer je u vreme nesigurno za svoju dina-
stiju (u Belgiji je dolo do antihabzburkog ustanka, austro-turski rat od 1788. do
1791. godine bio je u toku itd.), posle napada maarskog plemstva, na saboru Ugar-
ske uspeo da sauva celinu svog carstva i kraljevstva. U jesen se iz Budima u Poun
(dananja Bratislava) preselio dravni sabor, na kojem je dolo do kompromisa dvora
i maarskog plemstva, tako da do prave samostalnosti Ugarske unutar Habzburkog
carstva nije dolo. Samostalnost je, bez obzira na donete zakone, uglavnom ostala na Leopold II
papiru, nasuprot nastojanjima jednog dela maarskog plemstva. Tu bi trebalo jo da
napomenemo da je sredinom devedesetih godina XVIII veka, tanije 1794. godine, u
Ugarskoj dolo do protivaustrijske zavere, koju je dvor otkrio. Voe zavere Ignacije
Martinovi (Martinovics Igncz), Joef Hajnoci (Hajnczy Jzsef), Jano Lackovi
(Laczkovics Jnos), Ferenc Sentmarjai (Szentmarjai Ferenc) i Jakob igrai (Sigray
Jakab) pogubljene su naredne godine u Budimu, a mnogi uesnici zavere osueni su
na dugogodinje robije, kao npr. knjievnik i modernizator maarskog jezika Ferenc
Kazinci (Kazinczy Ferenc). Zaverenici su se nazivali maarskim jakobincima, jer su,
kao i francuski, teili drutvenoj jednakosti. Cilj zaverenika bio je da se Maarska
oslobodi habzburke vlasti i da doe do korenitih drutvenih promena (izgraivanje
graanskog drutva). Radi sprovoenja zavere, a kasnije i ustanka, osnovana su taj-
na drutva pod nazivima Drutvo reformatora i Drutvo slobode i jednakosti. Glavni
voa ove zavere bio je franjevaki kaluer i profesor matematike i filozofije Ignacije
Martinovi, koji je roen u porodici srpskog porekla u Peti.
Ferenc Kazinci (Kazinczy Ferenc, 1739 Zsfia). Imetak je koristio za razvoj knjievnosti.
1831) bio je prosvetitelj, reformator maarske knji- Bio je zagovornik obnove maarskog knjievnog
evnosti, pesnik, pisac i akademik. Studirao je teo- jezika. Nemaku verziju pesme Hasanaginica pre-
logiju i pravo. Bio je uesnik jakobinske zavere proveo je na maarski jezik i mnogo doprineo njenoj
tiv cara. Oenio se bogatom Sofijom Terek (Trk popularnosti u maarskoj intelektualnoj javnosti.
1.4. Temivarski sabor

Leopold II je, u vreme sazivanja ugarskog Dravnog sabora, odobrio i sazvao
1. septembra 1790. godine u Temivaru srpski narodno-crkveni sabor. Taj sabor
postao je ujedno i raspravni i izborni, poto je dolo do izbora novog mitropolita.
Umesto umrlog Mojseja Putnika, za karlovakog mitropolita izabran je Stevan Stra-
timirovi. Trebalo bi rei da je maarski dravni vrh inae bio spreman da prihva-
ti neku vrstu simbolinog srpskog predstavnitva na Dijeti (latinski naziv za sabor,
odnosno parlament), obezbeujui u njoj mesta za srpske episkope. Glavno pitanje
koje je na saboru postavljeno bilo je da li e Srbi u Ugarskoj postati narod ili e ostati
pod carskom zatitom u nesigurnom privilegovanom poloaju. Ugarski sabor, koji
je bio u toku, nije bio raspoloen da Srbima da kolektivna prava, dok, istovremeno,
61
austrijski dvor u okviru privilegija nije titio pojedinana graanska prava Srba.
Za prvu soluciju, tj. za borbu za kolektivna prava i za stvaranje autonomne oblasti
zaloili su se neki srpski plemii, trgovci, intelektualci i oficiri. Osnova njihovog zah-
teva bila je da car tzv. ilirskoj naciji dodeli neki teritorij na upravljanje (predvialo
se da bi srpska autonomna teritorija mogla biti u Tamikom Banatu). Sava Tekeli-
ja jedan od voa srpskog plemstva na Temivarskom saboru i njemu bliski plemii
odbili su takvu mogunost, jer su to smatrali dravom u dravi. Takoe, mislili su
da su maarski zakoni mnogo bolji od carskih privilegija koje Maarska nije pri-
znavala. Deo plemstva i visoko svetenstvo bili su istrajni u odbrani privilegija. Car
i kralj (austrijski car i maarski kralj) Leopold II 1791. godine osnovao je Ilirsku
dvorsku kancelariju, na ijem elu je bio hrvatski ban grof Franja Balaa (Balassa
Ferenc), koji je, uzgred, bio protestant. Balau nije podnosio mitropolit Stratimi-
rovi, te je srpska Ilirska dvorska kancelarija bila ukinuta im je Leopold II sklopio oi,
1792. godine. Bez obzira na ovo, Srbi, kao i jo neki narodi drugih veroispovesti, do-
bili su graanska prava u Kraljevini Maarskoj, tj. Ugarskoj posle 1790. godine, poto
je izvrena delimina inartikulacija (ugraivanje) srpskih privilegija u maarsko za-
konodavstvo. To se u narednom periodu ogledalo, pre svega, u osnivanju prosvetnih
ustanova, razvijanju kulturnih institucija, reformisanju jezika i pravopisa, ime su se
stvorile pretpostavke za savremeni nacionalni pokret koji je, kada je re o Srbima,
dobio snaan podsticaj raanjem srpske drave posle Prvog (1804) i Drugog (1815)
srpskog ustanka.
1.5. Uticaj Francuske graanske revolucije

U isto vreme, narodi u dananjoj Vojvodini (Srbi, Maari, Slovaci, Rusini, Ru-
muni, Hrvati, Nemci itd.) bili su pod neposrednim uticajem evropskih dogaanja
i ideja Francuske revolucije iz 1789. godine. Svi ekonomski i civilizacijski procesi
uticali su na ovo podruje. Srednja Evropa, ujedinjena unutar Habzburke mo-
narhije, sve vie je postajala celina. Narodi koji su iveli ovde postajali su civiliza-
cijski prepoznatljivi, to je dovelo do toga da postepeno doe do nacionalnog bu-
enja. Hronoloki, ovaj proces moe se smestiti u razdoblje izmeu 1789. i 1848.
godine. Bez obzira na to to su se neki interesi preklapali i to su postojale razli-
ke u nacionalnom buenju i formiranju nacija naroda na tlu dananje Vojvodine,
moe se zakljuiti da je prva polovina XIX veka epoha i meuetnike tolerancije i
proimanja. Na primer, 1818. godine u Rumi su sve zanatlije, bez obzira na naci-
ju i veroispovest, bile u jednom esnafu (cehu). U Srbobranu, Starom Beeju, Senti
i u jo nekim drugim mestima na funkciji elnika optina i naselja menjali su se
naizmenino, u mandatnim periodima, pripadnici odreenih nacionalnosti. Ta prak-
sa se u nekim sredinama zadrala i kasnije, sve do Prvog svetskog rata.
Usled spoljanjih uticaja i unutranjih promena krajem XVIII i poetkom
XIX veka u Ugarskoj je zapoelo raanje onih snaga (prerastanje trgovakog i za-
natlijskog drutvenog sloja u graanstvo, pojava liberalnog plemstva itd.) koje e
u narednom periodu biti nosioci nacionalnog i kulturnog preporoda, skoro kod
svih naroda koji su iveli na podruju dananje Vojvodine.
***
62
2. NAPOLEONOVI RATOVI, SRPSKA REVOLUCIJA,

EKONOMSKI I DRUTVENI IVOT
2.1. Habzburgovci u novoj evropskoj konstelaciji

U razdoblju izmeu 1793. i 1815. godine, rat je postao uobiajena pojava u
Evropi, a godine mira liile su sve vie na vanredne dogaaje. Habzburka monarhija
bila je lanica svih antinapoleonskih koalicija, koje su htele da onemogue irenje
revolucije u Evropi i koje su se borile protiv irenja francuskog uticaja na Starom kon-
tinentu. Mada je Habzburka monarhija u toku Napoleonovih ratova postigla i neke
manje uspehe, ukupno gledano, ovi ratovi naneli su joj teke gubitke (1794. godine
izgubljena je Belgija, 1797. godine izgubljen je vei deo italijanskih poseda itd.). To je
uticalo i na vladara Franca I (Franz I), koji se 1806. godine odrekao titule cara Svetog
Rimskog Carstva (od 1804. godine nazivao se naslednim carem Austrije).
2.2. Unutranji problemi Habzburke monarhije

Najvei udarci za Habzburko carstvo, kao i za Ugarsku (u ijem sklopu se tada
nalazilo i podruje dananje Vojvodine) usledili su, pre svega, na ekonomskom planu.
Funkcionisala je sprega vladara, dvora i maarske aristokratije, koju je odravao strah
od irenja revolucionarnih ideja. Napoleonov proglas Maarima da se otcepe od Au-
strije, 1809. godine, posle neslavno izgubljene bitke kod era (Gyr), nije naiao na
odjek, mada je Napoleon maarsko plemstvo samo pozvao na otcepljenje i nije imao
nikakvu nameru da se mea u unutranje (drutveno-ekonomsko) ureenje Ugarske.
Nije bilo snaga koje bi tu ideju mogle sprovesti u delo. Dodue, ak i malobrojna (inae
proganjana) inteligencija, kao i liberalno plemstvo opredeljeno za reforme i promene
videli su u Napoleonovoj ponudi novu zavisnost, jer ako bi se i oslobodili zavisnosti od
Habzburgovaca, novog kralja bi im svakako nametnuo Napoleon.
2.3. Odgovor Habzburgovaca na nove izazove i apsolutizam

Posle obrauna reima sa pristalicama slobodarskih ideja i njihovim tajnim orga-
nizacijama, na prekretnici XVIII i XIX veka, u doba vladavine Franca I (17921835),
zavladao je strah u zemlji. Progoni intelektualaca i onog dela plemstva koje je aktivno
uestvovalo u nacionalnom pokretu ili mu je bilo naklonjeno postali su svakodnev-
ni. Smenjeni su mnogi nosioci visokih dravnih funkcija. Jedna od glavnih smernica
upravljanja dvora maarskom dravom sastojala se od uvoenja jake dravne admini-
stracije, prisustva nemakih i ekih pukova u zemlji i jaanja uticaja Katolike crkve.
Podravano je pootravanje cenzure, proirivanje mree i nadlenosti tajne policije. Franc I
2.4. Poslednji austro-turski rat i Prvi srpski ustanak

Poslednji austro-turski rat (17881791), Napoleonovi ratovi, Prvi i Drugi srpski
ustanak doneli su nemire u Vojnu granicu, kao i u one delove dananje Vojvodine koji
joj nisu pripadali. Istovremeno, ponovo je otvoreno i pitanje hajduije, posebno u srem-
skim i junobanatskim predelima. Srpska revolucija (18041815) predstavljena u Pr-
vom i Drugom srpskom ustanku trajno se odrazila na Srbe u Sremu, Bakoj i Banatu.
63
Prvi srpski ustanak (18041813) je posebno uzburkao emocije Srba u Bakoj, Banatu i
Sremu. Za pripreme u vezi s ustankom znali su i karlovaki mitropolit Stevan Stratimi-
rovi, novosadski episkop Jovan Jovanovi i Sava Tekelija. Ustanak je omoguio srp-
skim trgovcima u Sremu i Banatu unosne poslove sa ustanicima. Srpski trgovci snab-
devali su ustanike orujem, municijom i hranom. U toj trgovini preko Save i Dunava,
za vreme ustanka, isticali su se mitrovaki trgovac Dimitrije Puljevi, Pazovani braa
Petrovi, zemunski trgovci Milo Uroevi, Dimitrije Bratogli, kao i mnogi trgovci
iz Novog Sada, Sremskih Karlovaca, Rume, Iriga, Paneva, Vrca itd. Ustanak je usta-
lasao stanovnitvo irom Vojne granice, pogotovo u banatskom i sremskom delu. Srbi,
Rumuni i nemaki oficiri komandanti graniara putali su da se ustanici snabdevaju
ratnim materijalom i ostalim potreptinama. Pored toga to su trgovali, srpski trgovci
su i prikupljali priloge (pre svega novane) za ustanike u Srbiji. Mnogi su ak, pre svega
zanatlije (livci, okivai topova), uestvovali u ustanku na strani ustanika. U ustaniku
Srbiju prelazili su i mnogi intelektualci, kao npr. Lukijan Muicki, Dositej Obradovi
(koji je imao zasluge u otvaranju beogradske Velike kole i bio prvi srpski ministar
obrazovanja), te Boa i Mihailo Grujovi, Miljko Radonji, Ivan Jugovi i dr.
Razvoj ustanka odraavao se i prilivom stanovnitva iz Srbije u Srem i Banat.
Krize ustanka 1804, 1806, 1809, te njegova propast 1813. godine pokrenuli su reku
izbeglica ka ovim prostorima. Sam Karaore se neko vreme nalazio u sremskom
manastiru Feneku. Pod uticajem dogaanja u Srbiji, izbila je 1807. godine tzv.
Ticanova buna, koja je dobila naziv po svom voi Teodoru Avramoviu Ticanu iz
sela Jazak. Buna je imala socijalne i nacionalne zahteve. Zahvatila je frukogorske
posede Mitropolije, rumski i iloki spahiluk, a uguena je intervencijom austrijske
vojske kod sela Bingule. Iste godine (1807), buna je zahvatila i junobanatske Srbe i
Rumune, a u junu te godine izbila je Kruika buna, ije su voe bile Rumuni Prvu
Zumanka i Toma Skripee i Srbi Marijan Jovanovi i Dimitrije Georgijevi. Buna
je uguena u samom zaetku, a njene voe kanjene su smru.
2.5. Odraz ekonomskog razvoja nastalog ratovanjima,

posledice i poloaj plemstva
Poetkom XIX veka za vreme ratnih dogaaja privreda je bila u usponu, ali je ta
konjunktura posle imala i svoju cenu. Najvei kupac proizvoda bila je drava koja je u
vreme ratnih godina imala stalni deficit (gubitak). Na primer, 1810. godine dravna du-
govanja celokupne Habzburke monarhije bila su dvanaest puta vea od njenog godi-
njeg prihoda. Manjak je pokrivan izdavanjem papirnih novanica koje su brzo gubile
vrednost, te je dolo do inflacije. Vlada je u periodu izmeu 1810. i 1816. godine vie puta
sprovela devalvaciju novca. Plemstvo, koje je dotad imalo koristi od konjunkture, bilo je
u velikim gubicima, jer je za vreme inflacije brzo opadala i vrednost proizvoda. Zbog toga
je na Dravnom saboru, odranom 1811/12. godine, dolo do sukoba izmeu vladara i
plemstva, jer je plemstvo dovelo u pitanje pravo vladara da bez odobrenja sabora sam
odluuje o emisiji (izdavanju) papirnih novanica. Zbog toga, a i zbog jaanja snage Be-
kog dvora, Franca I nije ni sazivao dravni sabor u periodu izmeu 1812. i 1825. godine.
Okvire ekonomskog razvoja Kraljevine Ugarske odreivala je ekonomska poli-
tika Habzburke monarhije koja je imala tri osnovne smernice: poveanje dravnog
prihoda, snabdevanje austrijskih naslednih pokrajina poljoprivrednim proizvodima
i sirovinama za industrijsku proizvodnju i zatitu austrijske industrije, odnosno obe-
zbeivanje monopola za industrijske proizvode ovih pokrajina.
64
2.6. Poljoprivreda
Stanovnitvo zemlje preteno se bavilo poljoprivredom. Poveanje broja stanov-

nika i razvoj privrede u naslednim austrijskim pokrajinama, tj. u zapadnom delu car-
stva, davali su jak podstrek razvoju poljoprivrede i proizvodnji sirovina u Maarskoj.
Ovu potranju, pre svega, zadovoljavala je proizvodnja na velikim posedima, iji su
vlasnici preteno bili pripadnici viih slojeva plemstva. Proizvodnja veeg obima na
srednjim i sitnijim posedima, pre poetka konjunkture, za vreme Napoleonovih ra-
tova, postojala je samo u junim (i na delu teritorije dananje Vojvodine) i sredinjim
krajevima drave. Poljoprivreda se od poetka XIX veka razvijala i u kvalitativnom i
u kvantitativnom smislu. Isuivanjem movara i krenjem uma (to je potrajalo ceo
XIX vek) uveana je obradiva povrina zemlje. Poboljan je i kvalitet orua za obradu
zemlje. Do izvesne modernizacije dolo je i na sitnim posedima, ali su orua seljaka
uglavnom jo bila od drveta.
Poele su da se gaje nove vrste biljaka (detelina, lucerka itd.). Sve vee povrine
zasejavane su penicom, mada ne u svim delovima zemlje, jer je osnovna sirovina za
hleb bila ra. Od biljaka koje je potrebno okopavati, najrasprostranjeniji bio je kuku-
ruz, pre svega u onim delovima zemlje gde su iveli Rusini i Rumuni. Krompir, ija
je proizvodnja u XVIII veku jo bila pod dravnom kontrolom, tokom prve polovine
XIX veka rasprostranio se u celoj dravi i ubrzo postao jedna od osnovnih namirnica.
Poela se razvijati proizvodnja duvana i eerne repe. Uvoenjem novih tehnologija
proizvodnje, razvijalo se gajenje vinove loze (u naim krajevima, pre svega na Frukoj
gori, u junom Banatu i na severu Bake) i vinarstvo. Najvanija grana stoarstva bila
je uzgoj goveda i svinja. U ovom razdoblju, sve vie se irio stajski uzgoj stoke. Poelo
se i sa selektiranjem rasa i uzgojem novih i boljih vrsta (goveda i konji). Najvie se
razvijao uzgoj ovaca, jer je potreba austrijskih predionica za vunom bila velika.
2.7. Zanatstvo i industrija

Privrednom napretku prostora dananje Vojvodine, posle izgradnje Velikog ba-
kog kanala (17951802), melioracionih radova i regulisanja reka, umnogome je dopri-
nela izgradnja eleznikih pruga u periodu od 1869. do 1894. godine, koja je povezivala
sva vea vojvoanska mesta sa Budimpetom i Beom, a preko njih i sa svetom.
Na podruju dananje Vojvodine istorijski tragovi zanatstva datiraju iz daleke
prolosti (u Novom Sadu iz XIII veka). Na vaarima ve od XIV veka, pored trgova-
ca, bilo je i zanatlija koje su prodavale svoje proizvode. Za vreme turskih osvajanja
juna Ugarska je opustoena, pa je nastao zastoj u razvoju zanatstva. U gradovima se
javljaju tzv. turski zanati.
Posle proterivanja Turaka, postepeno se obnavljaju stari zanati. Naseljavanjem
Srba, a kasnije Nemaca, Maara, Slovaka, Rumuna i Rusina dolazi do meanja uticaja
i razliitih kultura, to je uticalo na ukupne ekonomske odnose, kao i na razvoj zanat-
stva. Baka je bila vodea kada je u pitanju stepen razvoja zanatstva. Krajem XVIII i
poetkom XIX veka kao vaniji zanati pominju se krojaki, obuarski, koarski, zidar-
ski i drugi. Zanatstvo tog razdoblja imalo je veliki znaaj i bitno mesto u privrednom
ivotu. Materijalni standard stanovnitva i asortiman potreba je porastao, a zanatlijski
proizvodi su usavravani. Broj zanatlija je bio u stalnom porastu, naroito u gradovima.
Iako cehovi (esnafi) postoje jo od srednjeg veka, u vojvoanskim gradovima
masovno se osnivaju u XVIII i XIX veku. Oni postoje sve do 1872. godine kada su
65
donoenjem Zakona o zanatima ukinuti. Nakon ukidanja cehova, osnivaju se za-

natlijske zadruge i druga udruenja.
Na osnovu rezultata popisa stanovnitva 1910. godine, u Bakoj, Banatu i Sremu
bilo je 48.005 zanatskih radnji (zajedno sa graevinarstvom i ugostiteljstvom). Jedna
od osnovnih karakteristika zanatstva toga doba je da se skoro 70% zanatskih radnji
nalazi u selima, a svega 30% u gradovima.
Zanatstvo je i u ovom periodu bilo najrazvijenije u Bakoj, gde je bilo koncentrisa-
no 52,4% od ukupnog broja zanatskih radnji, u Banatu 32,4%, a u Sremu samo 15,2%.
Od gradova, najjai zanatski centar bila je Subotica, sa impozantnim brojem od 3380
radnji, zatim Novi Sad, Vrac, Sombor, Veliki Bekerek, Panevo, Velika Kikinda.
Uporedo sa pojavom industrijskih proizvoda na tritu, u Vojvodini se javlja
kriza u pojedinim zanatima. Propadaju kabaniarski, opanarski, papuarski, cipe-
larski, urijski zanat, ali se javljaju novi: elektriarski, mehaniarski, bravarski...
2.8. Trgovina
U prvoj polovini XIX veka, itna i stona trgovina razvijala se i u naim kraje-
vima. Kada je re o ovoj vrsti trgovine, poznatiji centri bili su: Ruma, Mitrovica, Ze-
mun, Novi Sad, Sombor, Beej, Veliki Bekerek (dananji Zrenjanin), Velika Kikinda,
Vrac, Apatin itd. Tadanja tri najvanija grada sa statusom slobodnog kraljevskog
grada (posebne municipijalne gradske privilegije) na naem podruju su: Novi Sad
(status slobodnog kraljevskog grada stekao 1748), Sombor (status slobodnog kraljev-
skog grada stekao 1749) i Subotica (status slobodnog kraljevskog grada stekla 1779).
Od navedenih gradova sa naeg podruja, posebno se isticao Stari Beej (dana-
nji Beej) kao glavno mesto za izvoz ita u Petu, pa dalje u Austriju. Beejsko ito se
tokom XIX veka posebno beleilo na petanskoj i bekoj berzi.
Trgovci su se udruivali u trgovake kompanije koje su imale svoje privilegije i
statute. Gradovi na rekama imali su pristanita sa magacinima za robu, a kompanije
su imale svoje trgovake lae, to je znaajno doprinelo usponu izvozne i uvozne
trgovine u ovim krajevima. I pored prodiranja kapitalistikih odnosa, vojvoanski
gradovi ostali su na nivou trgovako-industrijskih-poljoprivrednih centara, a ma-
nufaktura i industrija se uglavnom zasnivala na preradi poljoprivrednih proizvoda.
Kao i danas, sva ova nabrojana naselja i gradovi, kao uglavnom i ostala mesta,
od druge polovine XVIII veka postali su meoviti iz ugla nacionalnog i konfesional-
nog sastava stanovnitva. Ovo je imalo veliki uticaj na njihov ekonomski i kulturni
razvoj tokom XIX veka.
2.9. Osnovne karakteristike drutva u Maarskoj

Drutvo u Ugarskoj u prvoj polovini XIX veka delilo se na tri osnovne kategorije:
visoko plemstvo (aristokratija), srednje i nie plemstvo (dentri) i seljatvo (uglavnom
u kmetovskom poloaju). Kao nova drutvena klasa poelo se javljati graanstvo, koje
u poetku nije jo imalo tu slojevitost kao plemstvo. Graanstvo u Ugarskoj u prvoj po-
lovini XIX veka uglavnom je bilo stranog porekla. Iako u povoju, graanstvo je do 1848.
godine steklo izvesni uticaj u drutvu. Tada, kada je re o narodnostima, jedino se kod
Srba pojavila znaajnija graanska populacija. Pred revoluciju 1848. gosine, u Ugarskoj
je bilo oko 550.000 pripadnika plemstva. Svaki 24. stanovnik zemlje pripadao je plem-
stvu (samo u Poljskoj je postojao vei procenat plemstva). Plemstvo je pokazivalo veli-
66
ku arolikost. Bilo je onih sa vie hiljada ili vie desetina hiljada jutara zemlje, a bilo je i
onih sa mnogo skromnijim posedom, kao i onih koji su imali samo okunice. Neki od
ovih pripadnika plemstva bez poseda s vremenom su postali deo sloja seljatva ili inteli-
gencije, postavi advokati, lekari, uitelji, profesori, dravni inovnici itd. Dok je visoko
plemstvo preteno ivelo u gradovima (pre svega u Beu i Peti), nie plemstvo ivelo
je uglavnom u provinciji. Nain ivota ovog sloja plemstva bio je slian nainu ivota
bogatijih pripadnika graanstva ili seljatva. U posmatranom periodu, tj. do 1848. go-
dine, broj ukupnog stanovnitva zemlje povean je za 40%, a gradskog za 100%, to
je znailo da je do kraja etrdesetih godina XIX veka svaki sedmi stanovnik zemlje
iveo u gradskom naselju. Ipak, najbrojniji deo drutva inilo je seljatvo, koje je do
1848. godine preteno bilo u kmetskom poloaju. U prvoj polovini XIX veka dolo je
do pretapanja malobrojnog srpskog plemstva u maarsko plemstvo, to jest do pomaa-
rivanja na stalekoj osnovi bez obzira na veroispovest. Mora se istai da su Srbi plemii
u sebi nosili jak nacionalni oseaj, ali i oseaj pripadnosti maarskoj naciji, to je tada
Prevodnica na kanalu
znailo pripadnost plemikom staleu. Najbolji primer bio je Sava Tekelija. Velikih po- kod Beeja
seda bilo je i na prostoru dananje Vojvodine. Srpsko plemstvo izdvajalo je velike pri-
loge za maarsku vojnu akademiju Ludovika. Aleksandar Nako, vieni srpski plemi,
oenio se maarskom groficom Feteti i preao u katoliku veru. Pored toga, mnogi
srpski plemii koji su bili u meovitim brakovima na osnovu toga bili su na istaknutim
funkcijama u Kraljevini Ugarskoj (Nako, Damaskini, arnojevii itd.). U Sremu su
veliki posedi pripadali porodicama Pejaevi, Marcibanji, Brunsvik, Jankovi, Ode-
skalki. U Bakoj i Banatu su takoe postojali veliki spahiluci koji su pripadali poro-
dicama Nako, ekoni, Ki itd. Ipak, najvei deo stanovnitva pripadao je seljakom
drutvenom sloju. Seljatvo je inilo otprilike etiri petine od ukupnog stanovnitva.
Samo jedan manji deo seljatva bio je slobodan. Na podruju dananje Vojvodine u
tom razdoblju, najvei deo stanovnitva pripadao je ovoj drutvenoj klasi.
***
3. DOBA REFORMI, NACIONALNO BUENJE

I KULTURNI IVOT
3.1. Grof Itvan Seenji i druge ideje o preureenju Ugarske
Poetak XIX veka u Ugarskoj obeleen je brigom za dravu. Intelektualci, neki

pripadnici aristokratije, razmiljali su kako da uine Ugarsku modernom i perspek-
tivnom zemljom. Svojim znaajem izdvaja se krupni aristokrata grof Itvan Seenji
(Szchenyi Istvn).
Grof Itvan Seenji (Szchenyi Istvn, Iste te godine inicirao je osnivanje Nacionalne ka-
17911860) bio je politiar, pisac, najvei Maar. sine sa 150 lanova. Nakon toga, slina udruenja
Roen je u Beu, u jednoj od najveih aristokrat- e nicati po celoj zemlji. Kasnije je pisao
skih porodica. Kao mlad proputovao je zapadnu knjige u kojima predlae naine modernizacije.
Evropu. Tek kao mladi nauio je maarski jezik. Najznaajnije su: Kredit, Svet, Stadium. Nije nikad
Inspirisan radom grofa Veelenjija (Wesselnyi) bio za revoluciju, ali je hteo da postepeno una-
poeo je da razmilja o modernizaciji Ugarske. predi svoju zemlju. Za Vojvodinu je znaajno da
Zajedno sa jo trojicom aristokrata 1827. godine je predlagao, to je kasnije i ostvareno, racionali-
obavezao se da e godinje prihode sa svojih zaciju korita Tise. Umro je u Deblingu (Dbling,
imanja pokloniti za osnivanje Akademije nauka. Austrija).
67
Liberalne ideje ukorenjene su u drutvu zahvaljujui delovanju grofa Itvana

Seenjija, koji je meu prvima uvideo besperspektivnost postojeeg ureenja. U svo-
jim delima Kredit (Hitel), Svet (Vilg) i Stadijum (Stdium) zalagao se za ukidanje
kmetstva i ukidanje plemikih privilegija (od kojih je najvanije bilo neplaanje pore-
za i nemogunost otuenja plemikih poseda), koje su koile izgradnju graanskog,
tj. kapitalistikog ureenja. Pored ovog, Seenji se zalagao i za veu samostalnost
Ugarske u odnosu na Be i za izgradnju infrastrukture. On je do revolucije uspeo
da sprovede neke svoje ideje i u praksi. Na primer, vodio je i finansirao radove na
osposobljavanju reka Tise i Dunava za plovidbu. Njegova je zasluga i omoguavanje
plovidbe kroz erdapsku klisuru (danas na tom mestu stoji spomen ploa u njegovu
ast), kada su 1833. godine minirane stene koje su do tada ometale prolaz kroz nju.
Pored toga, Seenji je osnovao ili uestvovao u osnivanju vie udruenja, fabrika,
tedionica i banaka. Od kraja tridesetih godina vodio je izgradnju Lananog mosta
izmeu Budima i Pete, dovrenog i aktiviranog 1848. godine, a izgraenog od beo-
inskog cementa. Ovaj most bio je prvi stalni most na Dunavu.
Njegovo ime e se pominjati u tekstu koji sledi zbog toga to su njegova zapaa-
nja veoma bitna, a predloene mere izuzetno znaajne. Lajo Kout (Kossuth Lajos)
nazvao je grofa Seenjija najveim Maarem, mada
se u detaljima u vezi s pitanjima reformi nisu slagali.
Kout je hteo bre reforme. Konzervativna aristo-
kratija zamiljala je budunost Ugarske pod strogom
kontrolom Austrije i nisu bili svesni problema, niti
su predlagali reenja.
U prvim decenijama XIX veka Beki dvor je
doneo vie nepopularnih uredbi, pa je stanje u isto-
nom delu Habzburkog carstva poelo da lii na
stanje iz 1790. godine. Ugarsko plemstvo se sve vie
bunilo, a upanije (upravno-pravne teritorijalne je-
dinice) su odbijale sprovoenje uredbi, pa je vladar
bio primoran da, posle dueg vremena, 1825. godine
sazove dravni sabor, koji je u istoriju uao kao prvi
reformski sabor, a trajao je dve godine.
3.2. Prvi ugarski reformski sabor

Na prvom reformskom saboru donete su dve vane odluke. Prva je bila osni-
vanje Maarske akademije nauke i umetnosti (1825). Ideja o njenom osnivanju prvi
put se pojavila jo 1760. godine. Jedna predstavka iz pera knjievnika era Bee-
njeija (Bessenyei Gyrgy) stigla je 1781. godine i do cara Josifa II. U njoj je bilo rei
o osnivanju maarskog uenog drutva. Naravno, car to nije prihvatio zbog svojih
centralistikih tenji. MANU je ipak osnovana 1825. godine po ugledu na akademiju
u Francuskoj, sa 40 besmrtnih lanova. Bilo je ideja i da se nova akademija povee sa
univerzitetom u Peti i Nacionalnim muzejom, kao ozbiljnom institucijom za nauno
istraivanje, koji je 1802. godine osnovao grof Ferenc Seenji (Szchenyi Ferenc),
otac grofa Itvana Seenjija. Grof Itvan Seenji bio je inicijator i prvi donator za
fond akademije; dao je jednogodinji prihod svojih imanja u iznosu od 60.000 sre-
brnih forinti. Time je podstakao i druge magnate da daju priloge novoosnovanoj
naunoj ustanovi, to nije bilo toliko teko, jer su mnogi pripadnici plemstva tada bili
za promene u duhu liberalnih ideja. Na kraju, akademija je ipak izrasla u samostalnu
naunu instituciju koja postoji jo i danas.
68
Druga vana odluka sabora iz 1825. godine bila je u vezi s izradom plana za
reformu postojeeg drutveno-politikog i ekonomskog sistema, jer je politikoj eliti
polako postalo jasno da su promene neophodne. To, meutim, u poetku nije ilo
lako, jer je postojalo mnotvo planova i miljenja o merama i izvodljivosti reformi.
3.3. Sabor od 1832. do 1836. godine i nastup Lajoa Kouta

Mnoge Seenjijeve ideje, koje su zadirale u osnove postojeeg sistema, poele
su se ostvarivati na saboru odranom izmeu 1832. i 1836. godine. Na tom saboru
uinjeni su prvi koraci za oslobaanje kmetova, kada je donet zakon o mogunosti
dobrovoljnog otkupa od kmetskih obaveza. Dvor je sve do 1840. godine koio spro-
voenje tog zakona. Na saboru su se pojavile i prve grupacije, koje su bile nalik na
zapadne politike stranke, koje su u raznim programima zahtevale ubrzanije spro-
voenje reformi, a istovremeno su zahtevale sve veu samostalnost od Bea, pomi-
njui ak i formiranje parlamenta odgovorne vlade, kao u Engleskoj. Na ovom sa- Lajo Kout
boru pojavio se drugi veliki reformator tog vremena, Lajo Kout, koji je postepeno
od etrdesetih godina XIX veka postajao neprikosnoveni voa liberalnog pokreta u
Ugarskoj. On je iao dalje ak i od Seenjija. Pored Kouta, voe liberalnog pokreta
bile su jo Ferenc Deak (Dek Ferenc), baron Miklo Veelenji (Wesselenyi Mikls)
i grof Lajo Baanji (Battyanyi Lajos). Na tom saboru pokrenut je prvi politiki list
koji je imao sve vie italaca, iako je raen primitivnom tehnikom. Posle nekoliko
godina, tanije od 1841. godine, pod urednitvom Lajoa Kouta poeo je da se obja-
vljuje prvi moderni politiki list na maarskom jeziku Pesti Hirlap (Petanske novi-
ne). Petanske novine su imale znaajnu ulogu u organizovanju opozicionog pokreta,
koji je 1848. godine vodio i revoluciju. Najznaajnije ideje koje su se pojavile u listu
bile su u vezi s potpunim ukidanjem kmetstva i to bez otkupa, te da se uvede jedna-
kost u plaanju poreza i jednakost pred zakonom za sve drutvene klase. Na saborima
iz 1839/40. i 1843/44. godine nastavilo se sa donoenjem novih zakona koji su bili u
duhu reformi, ali bilo je potrebno jo nekoliko godina da bi dolo do revolucije, kao i
stvarnog poetka sprovoenja korenitih reformi.
3.4. Poslednji staleki sabor u Ugarskoj

Na poslednjem stalekom saboru, odranom 1847/48. godine, osnovana je tzv.
Opoziciona stranka koja je u svom programu, pod nazivom Deklaracija opozicije,
iznela zahteve, koji su ozakonjeni u revolucionarnoj 1848. godini. Meu njenim vo-
ama, pored ve pomenutih reformskih politiara, bile su i mnoge aristokrate, kao
to su bili grofovi Teleki, Andrai (Andrssy), Karolji (Krolyi), te baron Joef Etve
(Etvs Jzsef). Pre izbijanja revolucije, maarski reformski pokret imao je arenu
bazu, to je znailo da nije bilo rei o klasnoj borbi, jer su linije podele izmeu onih
koji su eleli reforme i onih koji su ih odbacivali i branili staro ureenje ile unutar
ve postojeih drutvenih klasa.
3.5. Nacionalna struktura kao preduslov za buenje nacionalnih pokreta

Svest o pripadnosti odreenoj naciji u to vreme postala je vanija od drugih vi-
dova pripadnosti, kao to su, recimo, vezivanje za odreenu klasu, stale, veru, mesto
itd. U to vreme, u Kraljevini Ugarskoj iveli su mnogi nemaarski narodi. Maara je
69
bilo oko 4 800 000 (38%), Rumuna oko 2 200 000 (17%), Slovaka 1 700 000 (13%),
Nemaca oko 1 270 000 (9,8%), a Srba je, na osnovu popisa, bilo oko 1 250 000 (sta-
tistiari su u ovu etniku zajednicu ubrajali i Bunjevce kao Srbe katolike) ili 9,7%
celokupnog stanovnitva. Broj Hrvata procenjen je na oko 900 000 (7%), a Rusina
na oko 440 000 (3,5%). Jevreja je pri kraju prve polovine XIX veka bilo oko 240 000
(oko 2%). Ostale manje etnike zajednice (Slovenci, Bugari, Grci, Jermeni, Francuzi
itd.) zajedno nisu dostizale zastupljenost veu od 0,5% u ukupnom stanovnitvu ze-
mlje. Nacionalni preporodi narodnosti tekli su uporedo sa maarskim nacionalnim
preporodom. U isto vreme, izmeu preporoda narodnosti i maarskog nacionalnog
preporoda bilo je izvesnih vremenskih pomeranja, zbog razliitog stepena razvoja
pojedinih narodnosti, tj. zbog njihove unutranje drutvene strukture. Jedino izmeu
maarskog i hrvatskog (ilirskog) pokreta nije bilo vee razlike, zbog slinosti struk-
ture drutva. Naime, Hrvati, kao i Maari, mada neto manje, imali su potpunu dru-
tvenu strukturu od kmetova, do inteligencije i plemstva.
3.6. Nacionalno buenje Nemaca, Rumuna, Slovaka, Rusina i Srba

Nacionalno buenje u prvoj polovini XIX veka zahvatilo je i narodnosti, tj. ne-
maarske narode. Nemaka etnika zajednica u Ugarskoj imala je odlike graanskog
drutva. Sasi (Nemci) iz Erdelja (Transilvanije) i iz drugih krajeva Ugarske, kao i na
naim prostorima razlikovali su se u osnovi po tome to su predstavljali srazmerno
zatvorenu nacionalnu zajednicu, a graanska prava su im se zasnivala na privilegija-
ma dobijenim u prethodnim vekovima.
Vii drutveni slojevi, tj. plemstvo Rumuna, Srba, Slovaka i Rusina, preko svo-
jih stalekih privilegija, uglavnom se stopilo sa maarskim plemstvom. Veinu ovih
nacionalnih drutava inili su seljaci kmetovi i sitno graanstvo. Meu Srbima i
Rumunima brojno je bilo slobodno seljatvo (pre svega u Vojnoj granici). Znaajnu
ulogu u razvijanju nacionalne ideje kod Srba odigrao je sloj trgovaca, od kojih su neki
na osnovu svoje ekonomske moi i uticaja pripadali viim krugovima drutva. Srp-
sko graanstvo u Ugarskoj je bilo jedno od najosveenijih, u odnosu na graanstvo
ostalih nacionalnih zajednica.
3.7. Uloga svetenstva i inteligencije u nacionalnom buenju

Srba, Rumuna, Slovaka i Rusina
U okviru svih nacionalnih zajednica, ako ne kada je u pitanju brojnost, onda
kada je re o uticaju, znaajnu ulogu u prosveivanju odigrala je inteligencija, na-
roito svetenici i uitelji. Uloga i uticaj svetenstva kod pravoslavnih etnikih za-
jednica, (npr. kod Srba) posebno na poetku razvoja nacionalne svesti, bili su esto
presudni. Slinu ulogu, kada je re o Rumunima, imala je grkokatolika, tj. unijatska
crkva. Ona je bila, u izvesnom smislu, nacionalna crkva. Meu narodnostima upravo
je napredna inteligencija zapoela osveivanje naroda, budei njihovu nacionalnu
svest, oseaj pripadnosti svom narodu, a ne maarskoj politikoj naciji. Prvo i osno-
vno sredstvo stvaranja posebne nacije, po miljenju nemakih filozofa i knjievnika
Herdera i ilera, bio je jezik. Na poetku posmatranog razdoblja (prelaz iz XVIII u
XIX vek), nijedna od pomenutih narodnosti nije imala svoj jezik. Slovaci, posebno
pripadnici evangelistike vere, kao svoj jezik koristili su srednjovekovni eki, dok su
Slovaci katolici koristili vie lokalnih dijalekata. Srbi su u to vreme koristili staroslo-
70
venski jezik, koji je veoma liio na ruski jezik. Rumunski grkokatoliki svetenici bili
su meu prvima koji su ve krajem XVIII veka pokuali da uvedu narodni jezik kao
knjievni jezik, a i koristili ga na bogosluenjima.
Prilikom stvaranja knjievnog jezika, najvee zasluge od svih Slovaka imali
su Jan Kolar (Jn Kollr), slovaki pesnik, ideolog slovakog i predstavnik ekog
narodnog preporoda i Ljudovit tur (udovt tr), vodei predstavnik slovakog
narodnog preporoda, koji je za knjievni jezik uzeo srednjoslovaki dijalekt. Centri
Slovaka na prostoru dananje Vojvodine u prvoj polovini XIX veka bili su Baki Pe-
trovac (Baka), Kovaica (Banat) i Stara Pazova (Srem). Poetkom XIX veka, zahva-
ljujui inteligenciji iz redova svetenstva i uitelja, nastaju poeci knjievnosti kod
Slovaka u Vojvodini. Evangelistiki svetenik u Gloanu Juraj Rohonj (Juraj Rohoi)
objavio je 1802. godine svoju prvu knjigu na slovakom jeziku Kratke pesme za selja-
ku omladinu (Kratochvlne zpvy pro mlde rolncku). Putem kola koje su nasta-
jale pri crkvenim optinama, a prvenstveno zahvaljujui agilnim uiteljima iz Slo-
vake, ouvao se nacionalni identitet Slovaka. Uitelj u Staroj Pazovi Jan Kutlik (Jn
Kutlk) bio je posebno agilan. Inae, porodica Kutlik ostavila je traga i u srpskoj isto-
riji, jer je Ciril Kutlik (Cyril Kutlk) bio osniva Srpske slikarske kole u Beogradu.
Zahvaljujui inteligenciji i svetenstvu, koje je pristizalo iz Slovake, Slovaci su opstali
i odrali su se u tim tekim vremenima. U to vreme, formira se slovaka inteligencija
na podruju Vojvodine. Jedan od prvih pripadnika slovake inteligencije bio je Sta-
ropazovanin Jan Blazi (Jan Bllazy).
Jan Blazi (Jn Bllazy, 17831836) bio je pro- 1808. godine u Novi Vrbas i poeo da radi kao privatni
svetni radnik. Bio je dete siromanih graniara iz uitelj. Poto je njegov rad postao poznat imao je sve
Stare Pazove, ali je kao vredan uenik nastavio dalje vie uenika, to se 1822. godine okonalo osnivanjem
kolovanje u preparandiji, u Banskoj javnici (Ban- gimnazije Bako-sremskog seniorata, koja je kasnije
sk tiavnica). Nakon zavretka kolovanja, doao je prerasla u gimnaziju u Vrbasu. Umro je u Kulpinu.
U naim krajevima najvie Rumuna je bilo u Banatu. Neki od njih iveli su u

banatskom delu Vojne granice. Pripadnici plemstva i inteligencije bili su malobroj-
ni u okviru rumunskog drutva. Banatski Rumuni u verskom pogledu pripadali su
Karlovakoj mitropoliji. Neko vreme karlovaki mitropolit bio je verski poglavar ak
i Rumuna u Erdelju (Transilvaniji). To je predstavljalo opasnost od asimilacije koja
je mogla da zaotri odnose izmeu dva naroda, ali je to reeno 1864. godine kada je
nastala posebna rumunska pravoslavna mitropolija.
Rusini su se nastanjivali na prostor dananje Vojvodine tokom XVIII veka. Naj-
vie ih je naseljeno na komorske posede, a tek od poetka XIX veka, Rusini iz Bake,
ali i iz severoistonih oblasti tadanje Ugarske naseljavaju se i na privatna feudalna
imanja u Sremu. U odnosu na druge narodnosti, njihovo plemstvo se skoro u pot-
punosti maarizovalo. U verskom pogledu, Rusini su uglavnom bili grkokatolici, tj.
unijati. Centri Rusina u dananjoj Vojvodini od njihovog naseljavanja bili su Ruski
Krstur, urevo i Kucura (Baka), kao i okolina Novog Sada, dok ih je u Sremu naj-
vie bilo u idu.
Od poetka XIX veka mnoge rusinske porodice iz Bake naseljavaju se u Srem: u
id, na vlastelinstvo Krievake eparhije (1803), u Berkasovo (1810) i Baince (1834).
Sredinom XIX veka iz severoistone Ugarske, iz oblasti Bardejova (dananja
Slovaka) dolazi novi talas Rusina u Srem i naseljava se u Sremskoj Mitrovici i njenoj
iroj okolini. Kasnije, osamdesetih i devedesetih godina XIX veka u junu Ugarsku
71
dolazi i trei talas Rusina iz severoistone Ugarske i iz Galicije i naseljava se u Biki i

Privinu Glavu.
U prvoj polovini XIX veka mnoge rusinske porodice iz Krstura i Kucure naselile
su se u skoro sva naselja ajkake, ali tek od sedamdesetih godina poinje masovnije
naseljavanje Rusina u urevo i neto manje u Gospoince. U urevu su se odrali
do danas.
Posle Revolucije 1848/49. godine poelo je naseljavanje Rusina iz Kucure i
Krstura u Vrbas.
U naseljima u kojima su u XIX veku osnivali svoje kolonije, Rusini su formirali
svoje parohije u okviru kojih su radile rusinske konfesionalne kole. Na taj nain, ak
i relativno male rusinske zajednice, u sredinama gde su iveli zajedno sa pripadnici-
ma drugih religija i nacionalnosti, uspevale su da sauvaju svoj nacionalni identitet.
U vreme Revolucije 1848/49. godine, rusinski svetenici iz Bake u ime svih
Rusina Bake formuliu nacionalnocrkvene zahteve, meu kojima se istie zahtev
za ouvanje maternjeg rusinskog jezika i kolovanje rusinske inteligencije na mater-
njem jeziku.
Od sedamdesetih godina XIX veka Rusini u Bakoj i Sremu uspostavljaju bolje
veze sa Rusinima/Ukrajincima u Galiciji. Iz Galicije su stizale novine, asopisi i knji-
ge. U Ruskom Krsturu i Kucuri osnovane su prve itaonice u kojima su organizovana
predavanja za odrasle. Tada zapoinje kulturno-nacionalni preporod Rusina, koji e
se nastaviti u periodu izmeu dva svetska rata.
Istaknuti ukrajinski etnograf i folklorist Volodimir Hnatjuk 1897. godine u Ru-
skom Krsturu i Kucuri napravio je etnografske zapise o Rusinima, prikupio i zapisao
veoma bogatu grau rusinske usmene narodne knjievnosti. Sve je to objavljeno u
pet velikih tomova i na osnovu toga se delatnost Hnatjuka i njen znaaj za Rusine
moe porediti sa radom Vuka Karadia i njegovim znaajem za Srbe.
Poreklom Rumuna se meu prvima bavio George Sinkai (Gheorge Sincai). Jan
Kolar je u svojim sonetima pod naslovom Ki slave (Slvy dcera) opevao slavnu
prolost Slovaka, s ciljem da ih nacionalno osvesti. Jovan Raji (iguman kovilj-
skog manastira) imao je slinu ulogu kada je re o Srbima. On nije napisao samo
istoriju Srba, nego i drugih slovenskih naroda. Sva ova dela, iako su imala naune
pretenzije, stvarana su u duhu romantizma. Nasuprot osveivanju narodnosti,
kada je nacionalna pripadnost u pitanju, u prvoj polovini XIX veka dolo je do
saradnje izmeu maarske kulturne elite i pripadnika kulturnih elita drugih na-
rodnosti. Znaajna je bila saradnja izmeu maarskog knjievnika i reformatora
maarskog jezika Ferenca Kazincija (Kazinczy Ferenc) sa Lukijanom Muickim
Lukijan Muicki (17771837) bio je prvi eparhije u Plakom. etiri godine docnije postao
umetniki pesnik u srpskoj knjievnosti. Roen je episkop. Bio je jedan od najobrazovanijih pisaca
je u Temerinu, a kolovao se u Novom Sadu i svog vremena. Pored klasinog grkog i latinskog
Segedinu, dok je pravo i filozofiju zavrio u Peti. jezika, govorio je vie evropskih jezika. Napisao
Zakaluerio se 1802. godine u manastiru Grgeteg, je etiri knjige lirskih pesama rodoljubivog, mo-
gde je umesto krtenog imena Luka dobio ime Luki- ralnog i didaktikog sadraja. Poznata dela su
jan. Arhimandrit manastira iatovac postao je mu: Programske pesme, Glas narodoljupca i Glas
1812. godine. Zbog loeg upravljanja manastirom, harfe iatovake. Podravao je Vukovu reformu,
ali i zato to je hvalio ideje Dositeja Obradovia ali je eleo da se sauva i crkvenoslovenski jezik.
i bio prijatelj Vuka Karadia, postavljen je Uveo je slovo () u srpsku azbuku. Umro je kao
1824. godine za administratora Gornjokarlovake episkop u Plakom.
72
Mihailo Vitkovi (17781829) bio je Maara i Srba. Objavio je studije o maarskim

maarski knjievnik srpskog porekla, advokat, knjievnicima pravoslavne vere. Preveo je na
politiar. Rodio se u Egeru, a nakon zavrenih maarski jezik vie srpskih narodnih pesama i
studija prava 1801. godine postaje advokat u Peti. balada. Preneo je deseterac trohejskog karaktera
Njegov dom bio je glavni knjievni salon u Peti. iz srpske narodne poezije u maarsku, pa ga tako
Afirmisao je srpski jezik i knjievnost u maarskoj nalazimo u delima Veremartija i andora Petefija.
javnosti i doprineo duhovnom pribliavanju Umro je u Peti.
i Mihailom Vitkoviem, kao i saradnja izmeu Jakova Ignjatovia i maarskog

pesnika andora Petefija (Petfi Sndor), neto kasnije. Izuzetno dobro su sa-
raivali i Mor Jokai (Jkai Mr) i Antonije Hadi, a na politikom planu grof
Itvan Seenji i Jan Kolar.
3.8. Ilirizam kod Hrvata

Prve reforme jezika kada su u pitanju Hrvati sproveo je tokom tridesetih godina
XIX veka Ljudevit Gaj, koji je time ujedno pokrenuo i pokret ilirizma. Gaj je bio po-
bornik kulturnog i politikog jedinstva junoslovenskih naroda. Bio je miljenja da je
naziv ilirski pogodan za zbliavanje junih Slovena, jer je sve junoslovenske narode
smatrao potomcima Ilira. On i njegovi saradnici radili su ubrzano na stvaranju hrvat-
skog knjievnog jezika, koji su prvobitno smatrali svejunoslovenskim jezikom. Hr-
vati su bili i u povoljnom politikom poloaju u okviru Ugarske, jer su od svih ostalih
narodnosti i naroda jedino oni imali tokom vekova zagarantovanu autonomiju svojih
teritorija. Imali su svoj sabor, upanije, upravni aparat i svoje poslanike na maarskom
saboru. Zbog toga se kod njih meu prvima javila ideja za iroku samostalnost u okvi-
ru zemalja krune Sv. Stefana. Tu ideju nameravali su u poetku da ostvare u saradnji sa
ostalim junoslovenskim narodima. Jedan od prvih takvih politikih programa, koji
je razmatrao ve i neka drutveno-ekonomska pitanja, a pre svega politika, bila je
Disertacija hrvatskog grofa Janka Drakovia iz 1832. godine.
3.9. Romi u dugom XIX veku

U dugom XIX veku Romi, koji su pristigli u Ugarsku iz rumunskih kneevina, ba-
vili su se zanatima potrebnim lokalnom stanovnitvu. Namesnik Ugarske, Jozef Hab-
zburg, cenio ih je i druio se s njima, ujedno istraujui njihov jezik i obiaje. Romi koji
su se bavili muzikom bili su veoma cenjeni i inspirisali su kompozitore kao to je Franc
List (I.iszt Ferenc). Veina njih svirala je u kafanama. Najpoznatiji je bio Pita Danko.
3.10. Reforma jezika kod Srba,

Vuk Stefanovi Karadi
Reformu srpskog jezika sproveo je Vuk
Stefanovi Karadi. Zbog konzervativizma
crkve, pa ak i dela graanstva, kao i zbog
privrenosti slavenoserbskom i starosloven-
skom jeziku, prihvatanje narodnog jezika
kao knjievnog bilo je sporije, ali je do kra-
ja prve polovine XIX veka narodni jezik ipak
73
preuzeo prvenstvo nad staroslovenskim jezikom. Tako je zapoela i izgradnja kul-

turnih institucija kod Srba. Novosadski profesor Georgije Magaraevi pokrenuo je
1824. godine Letopis Matice srpske, koji se objavljuje i danas, a jedan je od najstarijih
strunih asopisa u Evropi.
3.11. Razvoj srpske kulture u Ugarskoj,

Matica srpska i Tekelijanum
U prvoj polovini XIX veka, Peta i Budim bili su kulturna sedita Srba. U Peti je
1812. godine prvi put na maarskom jeziku bila prikazana istorijska drama glumca i
pisca Itvana Baloga (Balog Istvn) o Karaoru, voi Prvog srpskog ustanka.
U Peti je 1826. godine osnovana Matica srpska (srpska nauno-kulturna usta-
nova, nalik na akademiju), koja je svojevremeno bila najznaajnija kulturna instituci-
ja u Srba, a i danas se svrstava meu najznaajnije. Prvi predsednik Matice srpske bio
je Jovan Hadi, a prvi urednici Letopisa Matice srpske bili su: Georgije Magaraevi
Georgije Magaraevi
(18251830), Jovan Hadi (18301831), Pavle Stamatovi (18311832), Teodor
Pavlovi (18321841), Jovan Suboti (18411848)... Plemi Sava Tekelija 1838. go-
dine zavetao je sredstva Matici srpskoj za formiranje fondacije za kolovanje srpskih
siromanih aka. Ova ustanova nazvana je Tekelijanum, a nalazi se i danas u Peti i
pod upravom je Matice srpske iz Novog Sada.
Prva srpska zadubina za srpske ake osnovana je 1794. godine pod nazivom
Stepindarius Servickianus, a osnovala ju je cincarsko-grko-srpska porodica ur-
kovi-Servicki, poreklom iz okoline Soluna. Glava porodice, Marko urkovi, za
potrebe talentovanih aka zavetao je 30.000 forinti. Potporu ove fondacije koristio
je za vreme svojih studija i Lukijan Muicki, kasnije iguman frukogorskog mana-
stira iatovac. Ovu fondaciju nadmaio je jedino Sava Tekelija kada je 1838. godine
osnovao svoju zadubinu sa kapitalom od 100.000 forinti.
Tekelijanum je bio zavod za pomo Srbima na kolovanju u Peti. Najstarija
stalna srpska biblioteka, iji je osniva Jovan Hadi, takoe je vezana za Tekelija-
num, gde je bilo njeno sedite. Osnovana je 1826. godine. Od 1832. godine, Ruska
akademija razmenjivala je redovno knjige sa bibliotekom Matice srpske. Prve velike
zbirke knjiga biblioteci poklonili su vladika Platon Atanackovi i Sava Tekelija.
Biblioteci su knjige poklanjali i Teodor Pavlovi, Vuk Karadi, Petar II Petrovi
Njego, Jovan Suboti, Jan Kolar itd. U toku Revolucije 1848/49. godine bibliote-
ka i zadubina nisu radile. Biblioteka je sa Maticom srpskom preseljena iz Pete u
Novi Sad 1864. godine. U razdoblju izmeu 1838. i 1878. godine Tekelijanumom je
upravljala Matica srpska, a posle toga petanska Srpska pravoslavna crkvena optina.
Zgrada Matice srpske nalazi se i danas u uem centru Pete, u Ulici supruge Pala
Verea. U Tekelijanumu su se odravali knjievni susreti srpskih studenata. Tamo je
Teodor Pavlovi (18041854) bio je knji- ma romantiarskim idejama slovakog panslavi-

evnik, publicista, sekretar Matice srpske i jedan zma, to e biti jedna od izraenih karakteristika
od njenih osnivaa, urednik Letopisa Matice srp- njegovog poznijeg javnog rada. Kao advokatski
ske. Roen je u banatskom selu Karlovo (Novo pripravnik radio je u kancelariji Mihaila Vitkovia
Miloevo), gde je zavrio osnovnu kolu, dok u Peti, gde se sretao sa brojnim intelektualcima.
je gimnaziju uio u Hacfeldu, Temivaru, Ve- Ponet idejama o drutvenim reformama Itvana
likoj Kikindi, Segedinu i Sremskim Karlovcima. Seenjija posvetio se drutvenom i kulturnom
Zavrne razrede poloio je u Segedinu, a potom radu i prosveivanju srpskog naroda. Pokrenuo je
je na poziv prijatelja Konstantina Peiia preao Srpski narodni list (1835) i Srpske narodne novine
u Poun (Bratislava) gde je 1825. godine zavrio (1838), kao i almanah Dragoljub (18451847).
pravni fakultet. U Pounu je stekao simpatije pre- Umro je u rodnom mestu.
74
Sava Popovi Tekelija (17611842) bio je Tekelijanum u Peti (1838), kroz koju je od
narodni dobrotvor, knjievnik, politiar. Roen je osnivanja do 1914. godine prolo 346 studenata
u Aradu, gde je pohaao osnovnu kolu, a gim- iz svih srpskih krajeva. Bio je i dobrotvor mnogih
naziju je zavrio u Budimu, zatim kao prvi Srbin srpskih i maarskih ustanova. Matici srpskoj
1786. godine doktorirao prava u Peti. Potie iz poklonio je linu biblioteku, kupio tampariju, a
ugledne plemike porodice. Politiku karijeru pred kraj ivota i sve nekretnine i novac. Izabran
je vrlo brzo napustio, pa je svu panju i energiju je za doivotnog predsednika Matice srpske. U
usmerio ka nacionalnom radu. Dobro je saraivao knjievnosti je ostavio traga svojim Memoarima.
sa ugarskim plemstvom, ali se celog ivota zala- Umro je 1842. godine u Peti, a sahranjen je u
gao i za srpske interese. Osniva je zadubine crkvi Sv. Nikole u Aradu.
1866. godine Svetozar Mileti pokrenuo list Zastava, koji je bio najznaajniji
list Srba iz Ugarske. Godinu dana kasnije, urednitvo lista prelo je u Novi
Sad. Biblioteka Matice srpske je u periodu izmeu dva svetska rata, a i kasnije,
radila kao javna i nauna biblioteka. Centralna (matina) biblioteka Vojvodi-
ne postala je 1948. godine.
Dananju zgradu Matica srpska dobila je od grada Novog Sada na svoj
stoti roendan, 1926. godine. Za kulturni razvoj Srba znaajne su bile jo Srp-
ska gimnazija, osnovana 1791. godine u Sremskim Karlovcima i Novosadska
gimnazija (dananja Gimnazija Jovan Jovanovi Zmaj) iz 1810. godine, kojoj
je Sava Vukovi (Vukovics Seb) ostavio pozamana sredstva za dalji rad. Po-
znati direktori i profesori ovih ustanova bili su: Pavel Jozef afarik, Milovan
Vidakovi, Jovan Hadi, ore Natoevi itd. Pored ovih ustanova u No-
vom Sadu, bilo je jo gradova na podruju dananje Vojvodine u kojima su de-
lovala srpska i nacionalno meovita drutva, osnivale se itaonice, privremena
pozorita itd. U umetnosti i knjievnosti u prvoj polovini XIX veka dokazali
su se: Konstantin Danil, Arsa Teodorovi, Nikola Aleksi (slikarstvo), Lu- Tekelijanum
kijan Muicki, Jovan Sterija Popovi, Branko Radievi (knjievnost) itd. U borbi
za priznavanje narodnog jezika kao knjievnog istakao se ueni srpski filolog ura
Danii, prihvativi Vukove reforme iz 1847. godine.
Pavel Jozef afarik (Pavol Jozef afrik, srpske gimnazije u Novom Sadu radio je 1819
17951861) bio je filolog, pesnik, jedan od prvih 1833. godine. Iz ogromnog naunog rada izdvajaju
slavista, istoriar knjievnosti, istoriar, etnograf. se sledei radovi: Slovenske starine, Monumenta i
Roen je u Kobeliarovu, u Slovakoj, u porodici Lirika, Slovenska etnologija, Narodne pesme Slovaka
protestantskog svetenika. Zavrio je filozofiju, pra- u Maarskoj, Spomenici knjievnosti Junih Slovena,
vo i teologiju. ivot je proveo u Slovakoj, Nemakoj, Istorija junoslovenske knjievnosti, Svetske pesme
Junoj Ugarskoj i ekoj. Kao profesor i direktor Slovaka u Ugarskoj. Umro je u Pragu.
Branko Radievi (18241853) bio je ve- a njegov najdublji lirski doivljaj bili su ra-
liki srpski pesnik, jedan od najveih pobornika stanak i opratanje (aki rastanak, Tuga i opo-
i pristalica jezike reforme Vuka Karadia. mena, Kad mlidijah umreti). Najee pesnike
Roen je u Slavonskom Brodu; u Sremskim Kar- slike su mu sunce i no, svetlost i tama, dan i
lovcima izuio je slavenoserbsku, a u Temivaru no kao jedinstvo ivota i smrti. Nakon revolu-
pijaristiku gimnaziju. Tri godine je proveo kao cionarnih dogaaja 1848/49. godine posvetio se
student prava u Beu. Tamo je objavio svoje studijama medicine u Beu, gde je i umro od tu-
Pesme (1847), koje su otvorile novu epohu u berkuloze. Njegovi posmrtni ostaci preneti su na
srpskoj poeziji. Pesme su imale elegian ton, Strailovo 1883. godine.
Milovan Vidakovi (17801841) bio je sor gimnazije u Novom Sadu. Njegovi romani,
knjievnik, jedan od prvih pisaca romana u novoj pisani slavenoserbskim jezikom, fantastinog su
srpskoj knjievnosti. Roen je u selu Nemenikue, sentimentalnog sadraja. Iako nisu imali naroitu
u okolini Beograda, a 1788. godine zbog rata je knjievnu vrednost, bili su rado itani meu
prebegao na teritoriju dananje Vojvodine, gde najirom publikom. Meu njegovim poznatijim
se kolovao u raznim mestima. Studirao je prava ostvarenjima su: Ljubomir u Jelisijumu, Velimir i
u Kemarku. Uglavnom je iveo u Peti radei Bosiljka, Kasija Carica, Usamljeni junoa... Umro 75
kao domai uitelj, a jedno vreme bio je profe- je u Peti.
3.12. Unapreivanje kulture i poboljanje kolskog sistema

U periodu od 1790. do 1848. godine kulturni nivo kod veine drutvenih sloje-
va je unapreen. To je bio rezultat reforme kolstva iz 1777. godine, kada je kraljica
Marija Terezija izdala svoje uredbe (Ratio Educationis) o obaveznom osnivanju niih
narodnih kola. Na osnovu toga, kolski sistem razvijao se sve vie. Za posmatranih
pedesetak godina, broj nastavnog osoblja poveao se za 150%, a u razvijenijim krajevi-
ma zemlje (posebno u centralnim i zapadnim delovima) poboljana je nastava. Tada se
poelo i sa stvaranjem srednjokolskih ustanova, tj. gimnazija. U Ugarskoj (zajedno sa
naim krajevima) 1846. godine bilo je 102 gimnazije, a u Erdelju 20 gimnazija.
Tridesetih godina XIX veka u Ugarskoj je gimnazije pohaalo od 20.000 do
22.000 uenika. Do 1844. godine, nastavni jezik u gimnazijama bio je latinski, a od
tada je u veini gimnazija nastavni jezik postao maarski (po zakonu), dok su posto-
jale gimnazije i sa drugim nastavnim jezikom (npr. u Sremskim Karlovcima, Novom
Sadu itd.). Bilo je i nekoliko visokoobrazovnih institucija, kao Univerzitet u Peti i
nekoliko akademija i protestantskih kolegija liceja.
3.13. Zakljuak
Na kraju ovog poglavlja moe se zakljuiti da se nacionalna svest naroda i na-
rodnosti u Ugarskoj probudila u prvoj polovini XIX veka. Razvijenost nacionalnih
drutava nije bila istovetna, a ni njihov poloaj u tada jo feudalnom drutvu. Neke
narodnosti (Slovaci, Rusini i Rumuni) su tek poele sa stvaranjem onih klasa koje e
kasnije povesti ozbiljnu borbu za ouvanje nacionalnog identiteta, dok su neke preko
svojih ranije zadobijenih privilegija i autonomija (Hrvati, Srbi, Nemci) uspele da po-
stave i svoje prve politike zahteve. Nacionalni pokreti narodnosti u Ugarskoj u prvoj
polovini XIX veka uglavnom su se zadrali na planu kulture.
***
4. GRAANSKA REVOLUCIJA I RAT

ZA OSLOBAANJE UGARSKE (1848/1849)
U Ugarskoj su postojale razliite vizije o budunosti zemlje. Deo plemstva zalagao
se za staro ureenje, a deo za korenite drutveno-ekonomske promene. Meutim, na
razliite naine se ocenjivalo koliko bi brze i duboke trebalo da budu te promene. Grof
Seenji je bio za umerene i lagane promene, dok su Lajo Kout i baron Etve bili za
ubrzanije promene. Za sve politiare i mislioce tog doba stvaranje nacije i nacionalne
svesti bilo je jedno od najvanijih pitanja ne samo u Ugarskoj, ve u itavoj Evropi.
4.1. Poetak evropskih revolucija 1848/1849. godine

1847/48. godine, poelo je revolucionarno vrenje u itavoj Evropi. Ve poet-
kom 1848. godine dolo je do revolucije na Siciliji, a posle i u Francuskoj. Talas pro-
testa irio se prema Srednjoj Evropi. U martu je revolucionarni zanos stigao i do
granica Habzburkog carstva. Zahvaljujui tim uticajima, poeo se ubrzavati rad i
na poslednjoj stalekoj skuptini. Najagilniji voa maarske opozicije Lajo Kout je
ve 3. marta 1848. godine na saboru opominjao svoje kolege poslanike da se ne smeju
razii pre nego to usvoje zakone koje od njih narod oekuje.
76
4.2. Revolucija u Beu

Revolucija u Beu izbila je 13. marta 1848. godine. Dan kasnije, krenula je dele-
gacija Ugarskog sabora u Be, sa ciljem da kod vladara izdejstvuje imenovanje prve
odgovorne maarske vlade. lanovi delegacije bili su: grof Itvan Seenji, Lajo
Baanji, Lajo Kout, Moric Sentkiralji (Szentkirlyi Mric) i Bertalan Semere
(Szemere Bertalan).
Stanovnitvo Bea doekalo je delegaciju sa velikim ovacijama, posebno Kou-
ta, jer su mu bili zahvalni to je u svom saborskom govoru zahtevao donoenje ustava
i za zapadne delove Monarhije. Vest o bekoj revoluciji stigla je u Petu 14. marta.
Revolucionarno opredeljena omladina, okupljena oko organizacije Mlada Maarska,
ije su voe bile tada ve istaknuti mladi intelektualci, kao to su andor Petefi, Mor
Jokai i Pal Vavari (Vasvri Pl), odluila se za delovanje.
andor Petefi (Petfi Sndor, 18231849?) u kojima slavi vino i kafane, pa je tako nastala nje-
bio je maarski lirski pesnik, poeta slobode i gova uvena poema Vinski podrum (A boroz).
ljubavi i jedna od kljunih linosti Revolucije Najpoznatije poeme su mu Vitez Jovan (Jnos
1848/49. godine. Roen je u Kikereu (Kiskrs) vitz) i Apostol (Apostol), kao i roman Krvnikovo
kao Aleksandar Petrovi od oca Stefana-Itvana ue (A hhr ktele). Nestao je bez traga nakon
i majke Marije r. Hruz, Slovakinje. Krten je u bitke kod egevara (Segesvr) 31. jula 1849. go-
evangelistikoj crkvi. Bez obzira na poreklo, dine i nakon toga postao simbol maarskog patri-
andor Petefi imao je izraen maarski nacionalni otizma, a njegov pesniki opus svojevrsna himna.
oseaj. Bio je kulturni voa radikalne omladine u Danas, na stotine ulica i kola irom Maarske
Revoluciji (1848/49). Napisao je neke od najveih nose njegovo ime, kao i u zemljama gde Maari
nacionalnih pesama Maara, npr. Nacionalna pe- ive u veem broju. Maarski nacionalni radio
sma (Nemzeti dal). Na poetku pie vesele pesme takoe nosi njegovo ime.
4.3. Od revolucije do poetka rata za osloboenje

Revolucija u Ugarskoj imala je dvostruke ciljeve: graanske i nacionalne. Oko
graanskih ciljeva mogli su da se sloe razliiti narodi, ali svi su imali i svoje posebne
nacionalne ciljeve. Zbog toga je revolucija u Ugarskoj sloena pojava. Neki njeni ue-
snici bili su poneti vie zajednikim ciljevima, a neki vie nacionalnim.
4.4. Revolucija u Peti, slavni poetak bez krvoprolia

i prva parlamentu odgovorna maarska vlada
Revolucija u Peti zapoela je 15. marta 1848. godine kada su voe omladine iz po-
znate kafane Pilvaks, uz podrku studenata petanskog univerziteta, krenule prema tam-
pariji Landerer i Hekenast u kojoj su odtampali svoj program od 12 taaka u vidu letka.
To su uradili bez ovlaenja cenzure i zato se taj dan smatra danom roenja slobodne
maarske tampe. Zahtevi iz tog programa bili su: 1) sloboda tampe i ukidanje cenzure;
2) imenovanje parlamentu odgovorne vlade sa seditem u Peti; 3) sazivanje dravnog
sabora svake godine u Peti; 4) jednakost pred zakonom bez obzira na drutvenu i ver-
sku pripadnost; 5) osnivanje nacionalne garde (vojske); 6) uvoenje poreske obaveze za
svakog; 7) ukidanje kmetstva; 8) konstituisanje porotnih sudova; 9) osnivanje nacionalne
banke; 10) da vojska polae zakletvu na ustav, da se maarski vojnici vrate u zemlju, a
vojnici iz drugih zemalja carstva da odu iz zemlje; 11) osloboenje svih politikih zatvo-
renika; 12) stvaranje unije Erdelja i Maarske. Ovi zahtevi Martovske omladine umnogo-
me su se poklapali sa zahtevima reformistike opozicije iznetim na Dravnom saboru.
77
Svih 12 taaka programa bilo je prihvaeno u narodu koji se pridruio revolu-

cionarima. Doneta je odluka da se program uputi Skuptini grada Pete na usvajanje.
Meu revolucionarima nalazilo se i nekoliko funkcionera petanske upanije i skup-
tine grada Pal Njari (Nyri Pl), Gabor Klauzal (Klauzl Gbor) i drugi. Delega-
cija je bila upuena i u Namesniko vee u Budim. Vlast je bila zbunjena. Sa delega-
cijom je razgovarao potpredsednik Namesnikog vea Ferenc Zii (Zichy Ferenc).
Tog dana ukinuta je cenzura tampe, a Namesniko vee je obealo da se vojska nee
meati u tok stvari. Puteni su i politiki zatvorenici. Na vest o petanskoj revoluciji
i Beki dvor je poeo da deluje. Posle tri dana neodlunosti, vladar Ferdinand V
imenovao je Lajoa Baanjija za predsednika prve odgovorne ugarske vlade. Sabor
u Pounu je uurbano poeo raditi na donoenju novih zakona, s kojima se zavrilo
11. aprila 1848. godine, kada ih je vladar i potvrdio. Zakoni su promenili politiko i
drutveno ureenje zemlje. Tog dana je pred vladarem poloila zakletvu i prva ma-
arska vlada, koja je svoje sedite ubrzo premestila u Petu.
4.5. Zahtevi srpskih intelektualaca i prvi nemiri

Ferdinand V
Miran tok ivota u Sremu, Bakoj i Banatu poremetila je Revolucija 1848/49.
godine, u narodu poznatija kao Velika buna. Revolucija 1848/49. godine postala je u
pamenju naroda odredina taka, jer se vreme merilo na ono pre i posle Velike bune.
Grupa srpskih petanskih intelektualaca (Jakov Ignjatovi, Jovan orevi,
ore Stojakovi, Jovan Suboti, Isidor Nikoli, Lazar Markovi i drugi) od 17. do
19. marta formulisala je srpske zahteve u 17 taaka, to je bio prvi srpski program u
ovoj revoluciji. Nemiri iz Pete krajem marta i u aprilu proirili su se u Srem, Banat
i Baku. U Zemunu i Panevu 22. marta dolo je do pokreta mase, a krajem marta
i u Mitrovici. U Sremskim Karlovcima dolo je do nemira 2. aprila, a zatim u No-
vom Sadu. Vieni omladinci raspaljivali su pobunu: ore Radak u Velikoj Kikindi
i Velikokikindskom ditriktu, Svetozar Mileti u ajkakoj oblasti, Mija Vlakali u
Novom Beeju, Bogoboj Atanackovi u Somboru i Subotici. Pokreti masa u martu
i aprilu nosili su socijalni karakter i bili su usmereni protiv bogataa i za ukidanje
feudalnog sistema. Srpski zahtevi dobili su uskoro i nacionalni prizvuk. Vostvo srp-
skog naroda bilo je konzervativno i na elu te konzervativne struje stajao je karlova-
ki mitropolit Josif Rajai, verni pristalica austrijskog dvora. Konzervativna struja
smatrala je da se srpska nacionalna prava mogu jedino ostvariti nasuprot maarskog
revolucionarnog vostva, a uz pomo kue Habzburga. Vostvo maarske revolucije
preuzelo je srednje plemstvo koje je zastupalo tezu o jedinstvenom maarskom poli-
tikom narodu to je vodilo sudaru sa srpskom koncepcijom u revoluciji.
Nisu svi Srbi bili protiv revolucije Maara, iako su inili manjinu. Meu nji-
ma se kao najznaajniji izdvajaju major Jovan Damjani (kasniji general maarske
domobranske vojske, pogubljen u Aradu 1849) i major Josif Zako iz Baje. Oni su
sve do kraja bili verni revolucionarnim idejama, dok je Srbe pod vostvom Rajaia
Beki dvor iskoristio za svoje interese.
4.6. Delegacija vojvoanskih Srba u Pounu

Novosadski Srbi poslali su na sabor u Pounu (dananja Bratislava) sa srp-
skim zahtevima delegaciju sa orem Stratimiroviem i Aleksandrom Kostiem
na elu. Ubrzo je dolo do sukoba izmeu delegacije i Lajoa Kouta oko srpskih
ore Stratimirovi zahteva. Krajem aprila, ugarska vlada je imenovala potomka Arsenija arnojevia
tamikog velikog upana Petra arnojevia, za kraljevskog komesara i opunomoila
ga da ugui pobunu u Bakoj i Banatu.
78
4.7. Majska skuptina i Srpska Vojvodina

Izmeu 13. i 15. maja u Sremskim Karlovcima odrana je tzv. Majska skup-
tina. Na njoj je za patrijarha izabran mitropolit Rajai, a za vojvodu graniar-
ski pukovnik Stevan upljikac. Na skuptini je osnovan Glavni odbor sa orem
Stratimiroviem na elu, koji je potom formirao okrune odbore i pododbore. Na
majskoj skuptini proglaena je i Srpska Vojvodina koja je stupila u politiki savez
sa Trojednom Kraljevinom Hrvatskom, Slavonijom i Dalmacijom. Priznata je vla-
ka narodna samostalnost. Jedna delegacija trebalo je da odluke Majske skuptine
saopti vladaru i Hrvatskom Saboru u Zagrebu, a druga da se uputi na Sveslovenski Stevan upljikac
kongres u Prag.
Josif Rajai (17851861) bio je mitropolit je 1842. godine. Sa tog poloaja jo se energinije bo-
karlovaki i patrijarh srpski. Roen je u selu Luani, rio za prava srpskog naroda u Habzburkoj monar-
kod Ogulina u Lici. Studirao je filozofiju u Segedinu hiji. Dao je veliki doprinos razvoju kolstva. Osno-
i prava u Beu. Zamonaio se 1810. godine, a u pevao je mnoge srpske kole, otvorio je patrijarijsku
riodu od 1811. do 1822. godine bio je arhimandrit biblioteku i tampariju. Na Majskoj skuptini (1848)
manastira Gomirje. Administrator Pakrake eparhi- proglaen je za srpskog patrijarha. Bio je duhovni
je je od 1822. do 1829, episkop dalmatinski od 1829. voa Srba i njihov politiki lider. Svoju politiku
do 1834, a vraki episkop od 1834. do 1842. godine. energiju uloio je za stvaranje autonomne srpske
Za mitropolita u Sremskim Karlovcima hirotonisan oblasti u Habzburkoj monarhiji.
Majska skuptina u Sremskim Karlovcima, 1848. godine
79
4.8. Poeci oruanih sukoba

Od prolea do jeseni 1848. godine, najvie je ojaao pokret Hrvata, Srba i deli-
mino Rumuna iz Erdelja. Reavanju hrvatskog pitanja veliku panju posvetili su i Be
i Peta. Beki dvor spreio je kombinacije ugarske vlade u vezi s proirenjem prava
Trojedne Kraljevine u okviru Ugarske i jo 23. marta Josip Jelai (roen u Petrovara-
dinu), kao poverljiv ovek dvora, imenovan je za hrvatskog bana. On je uinio sve da
se prekinu veze Hrvatske i Ugarske. Hrvatsku je uinio jakim uporitem Bekog dvora.
Kada je maarska vlada 27. avgusta 1848. priznala potpunu autonomiju Hrvatske, bio
je odluan u tome da, prema uputstvu dvora, pokrene vojsku protiv Maarske.
Nisu svi Hrvati i Srbi imali isto miljenje o revoluciji: Hrvat Antun Josipovi i
Srbin Jakov Ignjatovi bili su pristalice maarske revolucije.
Srpski pokret je pre hrvatskog doao u oruani sukob sa Maarima. U junu
1848. godine ve je dolo do ozbiljnih oruanih sukoba, kada je komandant Petrova-
radinskog garnizona, general Jano Hrabovski (Hrabovszky Jnos), izdao naredbu
svojim vojnicima da slome srpski pokret.
Josip Jelai (18011859) bio je general i hr- i tajnim kraljevskim savetnikom u inu general-
vatski ban (1848-1859). Roen je u Petrovaradinu majora koji zapoveda s obe banske pukovnije
od oca Franje, austrijskog podmarala. Zavrio je proglaen je 23. marta 1848. godine. Za hrvatskog
vojnu kolu Terezijanum u Beu. Vojnu karijeru bana ustolien je 6. juna 1848. godine, a njegovu
zapoeo je u Galiciji, da bi je nastavio u Italiji i instalaciju izvrio je karlovaki mitropolit Josif
Hrvatskoj. Nakon izbijanja Revolucije u Austriji i Rajai. Nakon zavretka Revolucije pomagao je
Maarskoj, postaje vodea politika linost u Hr- razvoj kulturnog ivota u Hrvatskoj. Izmeu osta-
vatskoj i vojskovoa hrvatske vojske koja se borila log, njegovim zalaganjem osnovano je Drutvo za
protiv maarskih revolucionara. Hrvatskim banom povijestnicu jugoslavensku. Umro je u Zagrebu.
4.9. Narodnosti u Revoluciji 1848/49. godine

Rumunski pokret je ve tokom marta poeo da pokazuje svoje rezerve prema pro-
menama koje su se desile u martu i aprilu. Rumuni su zahtevali da i oni dobiju status
naroda. Na svom saboru odranom u maju 1848. godine u mestu Bla (u dananjoj
Rumuniji), Rumuni su istakli zahtev za posebnu autonomnu oblast, a nije im bila stra-
na ni ideja o oruanoj pobuni. Na to su mogli raunati zbog toga to su imali dobro
izvebane i naoruane rumunske graniarske pukove. Rumunski pokret se za oruani
ustanak konano odluio u septembru na svom drugom saboru odranom takoe u
Blau. U Banatu Rumuni su bili bliski maarskom revolucionarnom pokretu, a na na-
rodnoj skuptini u Lugou jedan od glavnih zahteva bio im je izdvajanje iz Karlovake
mitropolije i stvaranje posebne rumunske pravoslavne crkvene organizacije.
Ignjatije Vuja (Igniatie Vuia, 18091852), muna u Lugou 27. juna 1848. godine predloila
prosvetni radnik, revolucionar. Roen je u ga je za administratora Vrake eparhije, to je
seljakoj porodici u Vojvodincima kod Vrca, potvrdio i Ugarski sabor i revolucionarna vlada.
gde je zavrio i osnovnu kolu. kolovanje je Definitivnim slomom revolucije bila je reena i
nastavio u Oravici i Temivaru, a studije filo- Vujina sudbina na episkopskom prestolu. Posle
zofije zavrio je u Peti. U Klirikalnom uilitu poraza revolucije 13. avgusta 1849. godine bio
u Vrcu pohaao je nastavu od 1829. do je prinuen da napusti zemlju, te je preao pre-
1832. godine. Kao profesor u Uilitu je radio ko Vlake i Bugarske da bi stigao u Negotin. U
od 1835. godine. U Vrcu se zadrao do 1848. blizini ovog mesta primio je jednu parohiju na
godine. Velika narodna skuptina banatskih Ru- upravljanje. Umro je u Negotinu.
80
Konstantin Dijakonovi Loga (Consantin za uitelje srpskih i rumunskih graniarskih kola,

Diaconovici Loga, 17701850) bio je prosvetitelj, naizmenino u Karansebeu i Beloj Crkvi, gde je
profesor. Roen je u Karansebeu, kao unuk boravio u periodu od 1836. do 1850. godine. Dao
akona Vasilija, koji je polovinom XVIII veka osno- je znaajan doprinos razvoju rumunske kulture
vao slikarsku kolu u Velikom Sreditu kod Vrca. i kolstva u prvim decenijama XIX veka. Napisao
kolovao se u Karansebeu, Lugou i Sremskim je vie udbenika i knjiga iz oblasti pedagogije,
Karlovcima. Studirao je prava i politike nauke u a pod pokroviteljstvom vladike Josifa Putnika
Budimu. Uitelj u rumunskoj i cincarskoj koli objavio je na rumunskom jeziku i dve crkvene
u Budimu postao je 1808. godine. Od 1812. go- knjige: Oktoih i Tipik. Zbog navodne umeanosti
dine radio je kao profesor rumunske i srpske u revolucionarne dogaaje 1848/49. godine u Be-
gramatike u aradskoj preparandiji. Direktor na- loj Crkvi suspendovan je sa dunosti. Na suenju
cionalnih kola u Vlako-ilirskoj regimenti, sa u Temivaru, pred prekim vojnim sudom, Loga je
seditem u Karansebeu, postao je 1830. godine. bio osloboen, ali je ubrzo umro u Karansebeu, tri
Istovremeno je organizovao preparandijske teajeve meseca nakon to je penzionisan.
Malobrojnoj inteligenciji, koja je bila predvodnik slovakog pokreta, nije polo

za rukom da pokrene ire mase svojih sunarodnika. Na Majskom saboru u Liptov-
skom Svetom Mikulau (dananji Liptovsk Mikula u Slovakoj) prihvatili su doku-
menat sa zahtevima formulisanim u 14 taaka (samostalnost naroda, slovaki jezik
za slubeni, opte pravo glasa, ukidanje kmetstva itd.). Ugarska vlada je prema ovim
zahtevima zauzela negativno stanovite i u Slovakoj je proglasila vanredno stanje.
Za voama revolucije Hurbanom, turom i Hodom je raspisala poternice. Voe slo-
vakog pokreta uestvovale su i na Sveslovenskom kongresu u Pragu, gde su kasnije
obrazovali jednu dobrovoljaku jedinicu. Pokret Slovaka ostao je za vreme revolucije
istrajan u svojim zahtevima formulisanim u 14 taaka. Posle nekoliko neuspenih
borbi na teritoriji dananje Slovake stavljeni su bili pod austrijsku komandu
u borbi protiv Maara. Zahvaljui Evangelistikoj crkvi uspostavljene su
veze izmeu revolucionara iz Slovake i vojvoanskih Srba. Za vreme re-
volucije dolo je do intenzivne saradnje, kada je voa slovake revolucije
Hurban (iji je sin 1875. godine postao svetenik u Staroj Pazovi) boravio
u Srbiji, traei pomo u oruju i municiji. Pri povratku je u Staroj Pazovi
oformio dobrovoljaki konjiki odred sastavljen od oko 100 Slovaka,
koje je kasnije odveo u Sremske Karlovce. Zajedno sa njim u ovoj
akciji je uestvovao Branislav Abafi iz Aradca, jedan od vojnih
komandanata tzv. Slovake garde za vreme revolucije, a ka-
snije svetenik Evangelistike a.v. crkve u Aradcu.
Tokom Revolucije 1848/49. godine, pojavili su se
Romi kao svirai i potpomagali su regrutovanje honveda,
te na taj nain dali svoj doprinos revoluciji Maara. Dru-
gi su pomagali honvede kao livniari u proizvodnji topo-
va. Kout je dodelio in porunika Ferencu arkeziju.
Kada je bio u pitanju stav prema nacionalnim pokretima,
voe maarske revolucije nisu bile jedinstvene. Neke voe su elele
da pregovaraju sa predstavnicima narodnosti radi njihovog prido-
bijanja za ciljeve maarske revolucije, a neke su istrajale u svojim
nepopustljivim stavovima. Kad se veina voa revolucije sloila da
prihvati pregovore i saradnju, ve je bilo kasno.
***
81
5. RAT ZA OSLOBOENJE UGARSKE OD HABZBURKE

VLASTI, PROGLAENJE NEZAVISNOSTI I SLOM
5.1. Revolucija i pitanje narodnosti
U Evropi XIX veka nije se razmiljalo o narodnostima. Naprotiv, politika elita

bila je zaokupljena stvaranjem jedinstvenih nacija. Pomenute ideje prodrle su iz za-
padne Evrope do srednje i istone teritorije naeg kontinenta.
Graanski preobraaj u Ugarskoj suoio se s apsolutistikim tenjama i otpo-
rom habzburkog dvora, ali i sa zahtevima nekih nemaarskih naroda koji su iveli
u Ugarskoj. Maarska revolucija bila je tako primorana da vodi borbu na dva fronta.
Prvo su se Srbi iz Vojvodine okrenuli protiv revolucije u Ugarskoj zbog svojih na-
cionalnih interesa i zbog toga to nisu bile usliene njihove elje, a i patrijarh je bio
naklonjen bekom dvoru. Meutim, da je bilo razumevanja meu vostvom maar-
ske revolucije, a i meu vostvom pokreta narodnosti, ne bi dolo do tako krvavog i
tekog sukoba.
5.2. Planovi austrijskog dvora o slamanju

maarske revolucije i napad na nju
Do kraja leta, dvor se odluio na oruanu intervenciju protiv maarske revo-

lucije. Glavni adut bio je ban Jelai, koji je sa svojim trupama 11. septembra 1848.
preao granicu Ugarske i uputio se prema Peti, u kojoj su poele nove demonstracije.
Predsednik vlade Lajo Baanji dao je ostavku. Ubrzo je formirana jedna nova revo-
lucionarna vlada (Zemaljski komitet za odbranu), iji je predsednik bio Lajo Kout.
Zapoelo se sa pripremama za odbranu zemlje, formirane su nove vojne jedinice.
5.3. Prve pobede revolucionarne vojske i preokret u ratnoj srei

Do prvih bitaka dolo je u zapadnom delu zemlje, kod mesta Pakozd i Ozore,
krajem septembra i poetkom oktobra.
Na vest o pobedama revolucionarne maarske vojske i proterivanju carske voj-
ske iz Ugarske, u Beu je 6. oktobra dolo do novog ustanka. Kolebanje komanda-
nata maarske vojske da li da nastave i pomognu Belijama kobno se zavrilo, jer je
30. oktobra maarska vojska poraena u okolini Bea, kod vehata.
5.4. Novi car i novi uspesi Habzburgovaca

Dolo je do promene pri kraju 1848. godine i na elu Habzburke monarhije.
Dvorska kamarila uklonila je dotadanjeg vladara Ferdinanda V i na njegovo mesto
postavila je osamnaestogodinjeg Franju Josifa. Borbe su se nastavile na vie fronto-
va. Carska vojska poetkom januara 1849. godine zauzela je Budim i Petu (tada su to
jo bila dva grada), a ugarska vlada morala je da bei u Debrecin.
82
5.5. Proleni pohod revolucionarne vojske

U prolee 1849. godine, maarskoj vojsci polo je za rukom da u seriji bitaka
ostvari pobedu nad carskim trupama i oslobodi veliki deo zemlje, ak i glavni grad.
estokih sukoba u to vreme je bilo i na prostoru dananje Vojvodine. Velike bitke
su voene oko Sentomaa, koji je kasnije dobio naziv Srbobran. Bitaka je bilo jo
i kod Starog Beeja, Malog Ioa itd. U Banatu, maarska vojska pod komandom
dvojice talentovanih generala Ernea Kia (Kiss Ern) i Jovana Damjania (Damja-
nich Jnos) imala je vie uspeha u bitkama kod Perleza, Paneva, Baaida itd. O tim
i bitkama u drugim krajevima zemlje svedoe umetnike slike Tana Mora (Than
Mr), koji je roen u Starom Beeju. U borbe u junoj Ugarskoj umeali su se i srpski General Erne Ki
dobrovoljci iz Srbije sa vojvodom Stevanom Petroviem Knianinom u Banatu i
Joksimom Noviem u Sremu na elu.
5.6. Od detronizacije do propasti revolucije

Posle uspenih prolenih bitaka, 14. aprila 1849. godine u Debrecinu je izvrena
detronizacija Habzburga i proglaena nezavisnost Ugarske. Dravni upravitelj-regent
postao je Lajo Kout. Situacija se za vreme proglaavanja nezavisnosti i dalje kom-
plikovala. Poetkom maja, ruski car najavio je zvanino da e pruiti vojnu pomo
austrijskom caru. Tako je u maju dolo do intervencije ruske vojske, to je zaustavilo
prodor maarske vojske prema zapadu. Poetkom juna, vlada se vratila u Petu, kao
i dravni aparat, ali su odmah morali da prave planove za novu evakuaciju. Vlada se
u ovom sluaju preselila u Segedin, a posle mesec dana u Arad. U poslednjim trenu-
cima, ponovo je dolo do pregovora sa predstavnicima narodnosti s ciljem postizanja General Jovan Damjani
saradnje. U pregovorima se najdalje stiglo sa Rumunima, a krajem jula (1849) donet
je i zakon o pravima narodnosti i nacionalnih zajednica. Taj zakon je za svoje vreme
bio veoma napredan, jer je u sebi sadr-
ao sve zahteve koje su narodnosti jo
1848. godine zahtevale. Tim zakonom
su prvi put regulisana i prava Jevreja u
Ugarskoj.
Poslednja velika bitka odigrala se
9. avgusta kod Temivara, gde su ma-
arsku oslobodilaku vojsku porazile
austrijska i ruska carska vojska. Dva
dana posle ove bitke, Lajo Kout je
abdicirao, vlast je predao generalu Ar-
turu Gergeiju (Grgey Artur) i kre-
nuo u izgnanstvo u Tursku. Gergei se
13. avgusta 1849. predao ruskoj vojsci
kod mesta Vilago, u blizini Arada. Nisu
se odmah svuda zavrile borbe, pa su
npr. Petrovaradinska i Komaromska
tvrava u habzburke ruke dole tek po- Kapitulacija maarske vojske kod Vilagoa, avgust 1849. godine
etkom septembra i poetkom oktobra.
83
5.7. Teror u Ugarskoj

Posle sloma revolucije i rata za osloboenje, u Maarskoj su neko vreme (otpri-
like do sredine 1850) vladali teror i vojna diktatura, na elu sa baronom Julijusom
Hajnauom (Julius Haynau), komandantom carske vojske u Ugarskoj. Na osnovu
istorijskih izvora utvreno je da je u jesen 1849. godine, za vreme odmazde, doneto
i izvreno oko 120 smrtnih presuda, a da je jo vie osoba likvidiranih bez sudske
presude. Osim toga, doneto je vie od 1200 sudskih presuda o vremenskim zatvor-
skim kaznama. Od 40.000 do 50.000 pripadnika bive maarske revolucionarne
vojske silom je bilo regrutovano u austrijsku carsku vojsku. Mnogo bivih honveda
(domobrana) pobeglo je van granica Ugarske. Kada je preki sud u Peti na smrt osu-
dio grofa Lajoa Baanjija, predsednika prve ugarske vlade, a vojni sud u Aradu
na smrt osudio 13 generala revolucionarne maarske vojske (meu njima i generala
Damjania), vlade velikih sila su protestovale, kao i meunarodno javno mnjenje.
Uspeh je izostao, jer su osuenici 6. oktobra 1849. godine ipak pogubljeni. Taj dan se
u maarskoj istoriji smatra danom alosti.
***
6. DOBA NEOAPSOLUTIZMA (18491860)
6.1. Bahov apsolutizam

Neuspeh maarske revolucije i rata za osloboenje doao je habzburkom dvo-
ru u najpogodnije vreme, jer se carskom dvoru ukazala prilika da ukine dotada-
nju samostalnost Kraljevine Ugarske u okviru Habzburke monarhije, emu je Beki
dvor odavno teio. Teritorija Ugarske je posle 1849. godine bila raskomadana. Unija
sa Erdeljom bila je raskinuta. Erdelj je ponovo doao pod neposrednu upravu Bekog
dvora, kao posebna krunovina. Takoe, Hrvatska je bila izdvojena iz sastava Ugarske
i stavljena pod upravu Bea. Na jugu Ugarske, koja je u nacionalnom smislu bila
meovita teritorija (npr. Bako-bodroka, Torontalska, Tamika i Kraovsko-severin-
ska upanija i delovi Sremske upanije rumski i iloki srez), carskim dekretom od
18. novembra 1849. godine osnovano je Vojvodstvo Srbija i Tamiki Banat. Teritorija
Vojne granice nije ula u novoformiranu krunovinu, kojom su, kao i ostalim otce-
pljenim delovima, upravljali iz Bea. Car Franc Josif uzeo je titulu Velikog vojvode
Vojvodstva Srbije, a imenovao je za podvojvodu grofa Koroninija (do 1859), koga je
zamenio Josip okevi. Sedite ovog vojvodstva bilo je u Temivaru. Slubeni jezik
krunovine bio je nemaki. Vojvodstvo je u poetku bilo podeljeno na dva okruga
(bako-torontalski i temivarsko-kraovski), dok je kasnije podeljeno na pet okruga.
Vojvodstvo Srbija i Tamiki Banat etniki je bilo raznorodno i jasno je ocrta-
valo arenu etniku sliku podruja june Ugarske. Prema popisu iz 18501851. go-
dine, na njemu je iveo 1.426.221 stanovnik: 397.459 Rumuna, 335.080 Nemaca, 321.110
Srba, 221.845 Maara. Osim najbrojnija etiri pomenuta naroda, na ovom podruju
iveli su jo Slovaci, Rusini, Jevreji, Romi, esi, Bugari i drugi. Od preostale teritorije
Ugarske sainjeno je jo pet okruga, koji su u poetku bila pod vojnom upravom, a
kasnije su njima upravljali veliki upani koji su svoje instrukcije takoe primali iz Bea.
U vreme postojanja Vojvodstva Srbija i Tamiki Banat (18491860), drugi ovek
u Habzburkoj monarhiji, kada je vlast u pitanju, pored vladara, bio je Aleksandar
Bah, ministar unutranjih poslova. Taj period naziva se u istoriji i Bahovim periodom.
84
U vreme njegove vladavine, dominirao je inovniko-policijski aparat u itavoj zemlji.

inovnici, koje su nazivali Bahovi husari u potpunosti su kontrolisali ivot. Bez ob-
zira na karakter reima, izgraen je tada moderan administrativni aparat, uvedena je
opta poreska obaveza, razvijalo se kolstvo i donete su neke uredbe, povoljne za razvoj
privrednog ivota (ukidanje nekih ranijih privilegija, unutranjih carina itd.).
6.2. Kriza Bahovog apsolutizma

Posle poraza Austrije 1859. godine u bitkama kod Solferina i Maente u suko-
bu sa Pijemontom i Francuskom, Bahov apsolutistiki reim zapao je u krizu, emu
je doprinela i finansijska kriza u Austriji iz 1857. godine, kao i aktivnosti maarske
politike emigracije na Zapadu, koju je predvodio Lajo Kout. Do poetka ezde-
setih godina u odnosu na nastojanja Bekog dvora da centralizuje carstvo u junoj
Ugarskoj, a i ire, srpska i maarska politika elita dola je u opoziciju. Taj jedinstve-
ni poloaj rezultirao je poetkom ezdesetih godina i zajednikim srpsko-hrvatskim
delovanjem u Hrvatskoj. Srpska inovnika inteligencija traila je sve vie oslonac u
Maarima radi ostvarivanja svojih nacionalnih prava i naputala je tradicionalnu po-
litiku oslonca na Beki dvor. Poslednji guverner Vojvodstva Srbije, Sent Kanten, na
srpsko-maarski zajedniki nastup reagovao je 1860. godine, kada je vrenje bilo sve
jae, hapenjima Srba i Maara i njihovom internacijom u tvravu Jozeftadt.
Franc Josif pokuao je da prevazie politiku kri-
zu prelaskom na ustavnu vladavinu donoenjem Ok-
tobarske diplome 1860. godine. U decembru te godine
ukinuto je Vojvodstvo Srbija i Tamiki Banat. Oktobarska
diploma, kao dokument konzervativnog karaktera, nije
mogla da rei ustavnu krizu u Habzburkoj monarhiji i
brzo je povuena. Ve u februaru 1861. godine izdat je
novi ustavni zakon, Februarski patent, koji je promovisao
centralizam. Taj dokumenat je samo doveo do novih ne-
mira i revolta u javnosti, pa je za april 1861. godine vladar
sazvao u Petu Ugarski dravni sabor. Skoro istovreme-
no, odrani su i Hrvatski sabor u Zagrebu i Srpski na-
rodno-crkveni sabor (Blagovetenski sabor) u Sremskim
Karlovcima. Te godine i Slovaci su odrali svoj kongres u
Turinskom Svetom Martinu (dananja Slovaka), gde su
istaknuti zahtevi za priznavanje Slovaka za narod, a dve godine kasnije (1863) osnovana Budim i Peta oko 1860. godine
je i Matica slovaka. Na sva etiri sabora izneto je veliko negodovanje protiv postojeeg
ureenja u Habzburkoj monarhiji. Svi su traili svoja prava, priznavanje nacionalnih
prava i objedinjenje svojih teritorija. Kao novi likovi politike u to vreme pojavili su se:
Ferenc Deak (Dek Ferenc), Kalman Tisa (Tisza Klmn), Svetozar Mileti itd.
6.3. Politike prilike kod Maara i Srba tokom Bahovog apsolutizma

Kod Maara, kao i kod Srba dolo je do sukoba konzervativne i liberalne struje.
Liberali nisu uspeli da se izbore za svoje ideje. Konzervativizam je pobedio, uz sve-
srdnu podrku Bekog dvora. Sazvani sabori su zbog svojih vrstih zahteva prema
Beu 1861. godine bili rasputeni. Na nekoliko godina se vratio u zemlju, a s tim i
na nae prostore, beki centralizam, s tom razlikom to je za vreme Bahovog reima
javnost bila pasivna, a za vreme novonastalog provizorijuma (privremena prinudna
uprava) javnost i politika elita bili su veoma aktivni.
***
85
7. PROVIZORIJUM I AUSTRO-UGARSKA NAGODBA
7.1. Modernizacija u okvirima apsolutizma i Provizorijuma

Na podruju dananje Vojvodine, posle Revolucije 1848. godine sve do skla-
panja Austro-ugarske nagodbe, nastavila se modernizacija uz brojne promene za-
poete jo u XVIII veku, koje su bitno menjale svakodnevni ivot ljudi. Tako je
1853. godine Subotica dobila hotel, 1856. ulinu rasvetu, a 1858. godine gimnaziju
i vrti. Godine 1860, u Somboru je bilo 29 kua na sprat od kojih su dve bile dvo-
spratne. U Vrbasu je 1850. godine izgraena uljara, a 1865. kudeljara. Baka Topola
je 1865. godine dobila itaonicu. U Vrcu je 1859. godine izgraena pivara, a dve
godine pre i klanica. U Vrcu je 1859. godine osnovana je i gradska muzika kola,
a od 1852. do 1871. godine postojala je i uiteljska kola. Godine 1867. u Velikom
Bekereku odran je i prvi javni koncert, a 1857. godine grof Koronini, admini-
strator i poglavar Vojvodstva Srbije i Tamikog Banata, otvorio je elezniku prugu
SegedinVelika KikindaTemivar. U Velikoj Kikindi je 1864. godine poela da
radi ciglana Mesaro, a 1876. ciglana Bon. Plandite u dananjem Banatu 1864.
godine dobilo je apoteku, a 1866. potu. Bela Crkva 1869. godine dobila je svoje
gimnastiko drutvo. Navedeni su samo neki segmenti svestranog civilizacijskog
razvoja podruja june Ugarske u razdoblju od 1849. do 1867. godine. Moderniza-
cija se ubrzavala.
7.2. Maari u merlingovom sistemu

Protiv privremene prinudne uprave najvie su se bunili Maari, koji su i imali
najjai nacionalni pokret, ali su se s vremenom poele buniti i politike elite narod-
nosti. Anton merling, koji je bio dua novog reima, znao je esto da kae to
je u sutini predstavljalo i njegov politiki program da su Maari sa svojom revolu-
cijom iz 1848. godine i pobunom protiv svog vladara proigrali svoja prava. Naime,
u periodu izmeu 1861. i 1865. godine, upanijske administracije nisu radile, nego
su njima rukovodili inovnici podreeni Beu. Tako je to bilo i u upanijama koje su
postojale na prostoru dananje Vojvodine.
7.3. Koncepcije reavanja statusa Ugarske

Od kraja pedesetih i poetkom ezdesetih godina XIX veka poele su se kri-
stalisati dve koncepcije o reavanju dravno-pravnog pitanja i statusa Ugarske,
kojoj je pripadala i teritorija dananje Vojvodine. Prva je imala pobornike unu-
tar zemlje, a to je bilo liberalno plemstvo (predvodnici Ferenc Deak, grof ula
Andrai i drugi). Njihova koncepcija bila je da se status Ugarske rei u okviru
Habzburke monarhije u dogovoru sa Bekim dvorom, kako bi Ugarska dobila vi-
sok stepen samostalnosti. Druga koncepcija bila je zamisao maarske emigracije,
iji su predvodnici bili Lajo Kout, grof Laslo Teleki i er Klapka, po kojoj
bi Ugarska trebalo da se osamostali i da se izbori za svoju nezavisnost, te da se
posle udrui sa nastajuim dravama okolnih naroda. Ova koncepcija zasnivala
se na Koutovom Planu Dunavske konfederacije (savez podunavskih drava) iz
1862. godine. Kout, jedan od voa maarske revolucije iz 1848. godine, u to
vreme bio je dosta netrpeljiv prema narodnostima, ali je posle sloma u emigraciji
86
preispitao svoje stavove i postao je pobornik saradnje naroda u Podunavlju. Po nje-

govom miljenju, nezavisna Maarska bi trebalo da stupi u savez sa dravama Hr-
vata, Srba i Rumuna. Po miljenju Kouta, na taj nain stvorila bi se snaga koja bi se
posle raspada Habzburke monarhije mogla odupreti prodoru nemakog i ruskog
uticaja u srednjoj i jugoistonoj Evropi. Meutim, maarska politika elita odbila
je ovaj Koutov plan i sve vie je naginjala ka Beu. Tako joj je i polo za rukom da
se izbori da vladar, posle etiri godine, ponovo sazove maarski sabor u Peti, koji
je zapoeo sa radom u decembru.
7.4. Srpski pokret ezdesetih godina XIX veka

ezdesetih godina XIX veka u naim krajevima najagilniji i najorganizovani-
ji narodnosni pokret bio je pokret junougarskih Srba. Uz Svetozara Miletia, kao
politiara liberalnih uverenja, isticao se i Mihailo Polit-Desani. Srbski dnevnik
Jovana orevia i Svetozara Miletia bilo je glasilo liberalne, promaarske i an-
tihabzburke orijentacije. List Napredak bio je konzervativan i rusofilski, a Srbobran
konzervativno-klerikalan i prodinastiki list. Od 1866. godine list Zastava zamenio
je Srbski dnevnik, kao liberalno glasilo.
ore Popovi ura Danii (18251882) jezika. Znaajna dela iz filologije su mu: Mala srp-
bio je lingvista, prevodilac i istoriar jezika. Roen ska gramatika, Srpska sintaksa, Oblici srpskog ili hr-
je u Novom Sadu, u kui pravoslavnog svetenika. vatskog jezika, Osnove srpskog ili hrvatskog jezika...
Studirao je filologiju u Beu, gde je pomagao Vuku Na poetku karijere bio je pristalica Karadievog
Karadiu u prevoenju Novog zaveta. U Beu je jezikog svesrpstva, a kasnije postaje uvereni
objavio poznati polemiki spis Rat za srpski jezik i pristalica jugoslovenske ideologije, tj. jezikog je-
pravopis u kom se zalagao za Karadievu reformu dinstva Srba i Hrvata. Umro je u Zagrebu.
Kao izraz novostvorene srpske inteligencije i probuenih romantiarskih shvata-

nja, u Novom Sadu je 1866. godine osnovana Ujedinjena omladina srpska. U narednim
godinama ona je diktirala nacionalno-romantiarski duh meu Srbima u Sremu, Ba-
koj i Banatu, pa i ire. Istovremeno, zapoeo je i kulturni polet meu junougarskim
Srbima. Jovan orevi je 1861. godine osnovao Srpsko narodno pozorite u Novom
Sadu, koje je bilo prvo stalno pozorite u okviru celog srpstva. U Novom Sadu od
1860. godine izdavani su knjievni asopisi Danica i Javor. Jovan Jovanovi Zmaj,
Laza Kosti, ura Jaki, Jakov Ignjatovi poinjali su znaajne knjievne karijere.
Platon Atanackovi (17881867) bio je svrstavaju se: Prinos rodoljubivih mislej na ertvenik
episkop budimski (18391851) i baki (1851 narodnoga napretka, Dijetalne besjede i Povjest rezi-
1867), pisac, politiki radnik i veliki dobrotvor srp- dencije episkopata budimskoga. Objavio je mnogo
ske prosvete. Roen je u Somboru. Gimnaziju i bo- udbenika o nauci o veri, srpskom i nemakom
gosloviju zavrio je u Karlovcima, a zatim je poloio jeziku, matematici, pedagogiji i katihetici... U borbi
uiteljski ispit. U manastiru Kruedol zakaluerio oko pravopisa bio je na strani konzervativaca. Bio
se 1829. godine, a deset godina kasnije postavljen je osniva somborskog Platoneuma i profesor u
je za budimskog episkopa. Svoju apologiju pod na- srpskom somborskom Pedagogijumu. Politiki rad
slovom Analitika tampao je u Beu 1850. godine. Atanackovia ogleda se u njegovoj knjizi Dijetalne
Bio je predsednik Matice srpske, zatim poasni lan besjede iz 1845. godine u kojoj su tampani njegovi
ruskog Obestva istorji i drevnostej pri univerzite- govori sa zasedanja Ugarskog sabora od 1837. do
tu u Moskvi. Meu najznaajnije njegove radove 1844. godine.
87
7.5. Dravni sabor 1865. godine i sklapanje Austro-ugarske (1867)

i Maarsko-hrvatske (1868) nagodbe
Dravni sabor, zapoet 1865. godine, radio je dve godine. Na njemu je ubrzanim
tempom dolo do nagodbe izmeu Bekog dvora i maarske politike elite. Rezultat
Austro-ugarske nagodbe sklopljene 1867. godine je nastanak dualistike (dvojne) Austro-
ugarske monarhije. Na osnovu ove nagodbe, Habzburka drava nije bila vie jedinstvena,
nego su u okviru nje postojale Austrija (zapadni deo) i Ugarska (istoni deo). Dve drave
bile su uglavnom samostalne. Imale su svoje parlamente i vlade i kompletnu strukturu
dravnog aparata. Izmeu dva dela Monarhije zajedniki poslovi su bili spoljna politi-
ka, vojska i finansije za zajednike poslove. Sve ostalo, to je bilo u vezi s zajednikim
interesima, vlade i parlamenti Austrije i Ugarske usaglaavali su i odluivali posebno.
Po uzoru na Austro-ugarsku nagodbu, 1868. godine sklopljena je i Hrvatsko-ugarska na-
godba, koja je na slian nain regulisala odnose izmeu Ugarske i Hrvatske, s tom razlikom
to je Hrvatska i dalje bila ue vezana za Ugarsku, nego ova za austrijski deo Monarhije.
Podruje dananje Vojvodine bilo je podeljeno izmeu Ugarske (u njenom administra-
tivnom sastavu su bile upanije Bako-bodroka u Bakoj, Torontalska i Tamika u Bana-
tu) i Hrvatske (u ijem sastavu se nala Sremska upanija). Ovakvo ureenje ostalo je sve
do kraja Prvog svetskog rata. Ugarska je posle 18 godina dobila i svog kralja, jer je dota-
danji car Austrije Franja Josif krunisan u Budimu i za maarskog kralja. Od tada Franja
Josif je u Austriji bio car, a u Maarskoj kralj.
Franja Josif
***
8. DOBA DUALIZMA (18671918)
8.1. Stabilizacija dualistikog ureenja i politike stranke
Posle pomenute nagodbe, nastale su u Maarskoj znaajne politike stranke, koje

su u vreme dualizma odreivale karakter politikog ivota. Najznaajnije stranke tada
bile su Deakova stranka (voa Ferenc Deak), Stranka levog centra (voa Kalman Tisa) i
etrdesetosmaka stranka, koja je posle nekoliko godina promenila naziv u Nezavisnja-
ku stranku (voa Laslo Madaras, a kasnije Lajo Moari i Ferenc Kout). Godine 1875,
prve dve stranke ujedinile su se i nastala je Slobodoumna stranka, koja je tada i dola na
Dananja Vojvodina na karti
izdatoj u Lajpcigu 1881. godine
vlast i drala je narednih tridesetak godina (do 1905), kada se i raspala.
Do novog pregrupisavanja politikih
stranaka dolo je poetkom XX veka, kada
se drutvo u Ugarskoj susrelo sa novim iza-
zovima. Veina stranaka, koje su se formirale
posle nagodbe i postojale u vreme dualizma,
nije bila ideoloka, mada je svaka u osnova-
ma bila takva. Razlika meu njima je bila u
razliitom gleditu na dravnopravno uree-
nje zemlje, tj. na sistem stvoren Austro-ugar-
skom nagodbom (njeno prihvatanje ili odba-
civanje). Zbog toga se u istoriografiji nazivaju
dravnopravnim strankama.
Novi izazovi poetkom XX veka zahte-
vali su (sa pojavom novih drutvenih struktu-
88
ra) formiranje modernih politikih stranaka na ideolokim osnovama. Tako su 1890. godi-
ne osnovane Socijaldemokratska stranka Ugarske (koja se borila za prava tada nove klase,
proletarijata), 1895. Katolika narodna stranka (konzervativna, verski obojena stranka) i
1914. Graanska radikalna stranka (stranka koja je zahtevala sutinski drutveni preobraaj
u graansko drutvo i bila za saradnju razliitih naroda). Jedan od voa ove stranke, Oskar
Jasi (Jszi Oszkr) je u modernoj formi prihvatio ideje Lajoa Kouta. Krajem Prvog svet-
skog rata je kao vid reavanja nacionalnog pitanja u Ugarskoj i celoj Monarhiji prihvatio
njenu federalizaciju. Sve ove velike stranke imale su podrunice na podruju dananje Voj-
vodine, pa zbog toga ovdanji Maari sve do 1918. godine nisu osnivali posebne stranke, s
tim da ove stranke nisu bile iskljuivo maarske. Slina situacija je bila i kod Hrvata, Slo-
vaka i Rumuna, jer su i oni bili pod uticajem politikih struktura iz svojih matinih oblasti.
Oskar Jasi (Jszi Oszkr, 18731957) bio je dine Dravnu graansku radikalnu stranku koja se
novinar, naunik i politiar. Roen je u Nakarolju zalagala za temeljnu rekonstrukciju svih segmenata
(Nagykroly), u porodici lekara jevrejske veroispo- drutva (izmeu ostalog i za sekularizaciju crkvenih
vesti koja je 1881. godine prela u reformatsku veru. imanja), ali i za potovanje ljudskih prava i sloboda.
U poslednjoj godini XIX veka bio je u urednitvu Tokom 1918/19. godine bavio se s mnogo razume-
asopisa Dvadeseti vek, koji se bavio sociolokim vanja problemima nacionalnosti u Ugarskoj, ali u
istraivanjima. Jasi i njegovi istomiljenici 1901. go- tom trenutku njegove ideje nisu se mogle ostvariti.
dine osnivaju Udruenje za drutvene nauke. Sve- Kada su komunisti osvojili vlast 1919. godine emi-
stan problema Austrougarske, osnovao je 1914. go- grirao je u Be, a kasnije u SAD, gde je i umro.
Od poetka sedamdesetih godina XIX veka dualizam se poeo stabilizovati. Za-

poelo je objedinjavanje teritorija i nivelisanje svih specifinih prostora koji su dotada
bili van upanijskog sistema, kao i ukljuivanje u jedinstvenu upanijsku administraciju
i izgradnja moderne dravne uprave. Tako je od 1871. do 1873. godine ukinuta Vojna
granica, a njen prostor inkorporiran u okolne upanije. Godine 1872. ukinut je Potiski
krunski ditrikt sa seditem u Starom Beeju, a 1876. ukinut je i Velikokikindski ditrikt.
To je bilo suprotno interesima Srba.
8.2. Zajednica Srba u Ugarskoj

sa autohtonim politikim ivotom
Od svih narodnosnih pokreta jedino su junougarski Srbi imali svoj domai au-
tohtoni politiki ivot zbog toga to su im vaniji centri (npr. Novi Sad Srpska Atina,
Sremski Karlovci, Velika Kikinda, Vrac itd.) bili na naem tlu. Istina, Srbija preko Save
i Dunava je u to vreme bila autonomna kneevina i brzo je napredovala ka nezavisno-
sti, ali njen glavni grad Beograd e tek posle dobijanja dravne nezavisnosti (1878) vie
odreivati karakter srpskog politikog ivota uopte.
Srpsko drutvo u Sremu, Banatu i Bakoj bilo je drutveno i ekonomski razlii-
to i nije imalo jedinstven odgovor na pitanja koja je otvorila Austro-ugarska nagodba.
Jedan deo drutva, tzv. vladinovci ili notabiliteti smatrao je da bi u okviru ove nagodbe,
sa priznanjem politike realnosti Ugarske, trebalo traiti potrebna reenja za specifina
pitanja koja su bila u vezi s razvojem srpskog naroda na prostoru june Ugarske.
Srpska narodna slobodoumna stranka (osnovana u Velikom Bekereku 1869), sa Sveto-
zarom Miletiem i Mihailom Polit-Desaniem na elu, u svom Bekerekom programu ista-
kla je svoj opozicioni stav prema pomenutoj nagodbi i zahtevala je priznavanje Srba za narod,
dobijanje prava na slubeni jezik, zaokruenje nekih upanija po nacionalnom principu itd.
Zaotravala se borba izmeu notabiliteta i liberala u okviru srpskog drutva na podruju dana-
nje Vojvodine. Osamdesetih godina XIX veka, promenom situacije, dolo je do daljih podela.
89
U Budimpeti, u hotelu Hungarija, 1884. godine formirana je konzervativna tzv. Stranka nota-
biliteta (voe Nika Maksimovi, Svetislav Kasapinovi i dr.). Miletieva stranka se te godine
raspala i iz nje su nastale Narodna srpska radikalna stranka (voa Jaa Tomi) i
Srpska liberalna stranka (voa Mihailo Polit-Desani). Prva se vremenom ugasila, dok
su ove dve poslednje do kraja dualizma, sa vie ili manje uspeha, zastupale srpske interese u
saboru i drugim dravnim organima Ugarske. Meutim, trebalo bi istai da je jaz izmeu
Politovih liberala i Tomievih radikala bio veoma veliki (i na politikom i na privatnom
planu), to je ak dovelo i do ubistva liberalnog prvaka Mie Dimitrijevia, koje je izvrio
Jaa Tomi.
8.3. Jaanje dualistikog sistema i stabilizacija politikog

i pravnog sistema u Ugarskoj
Razdoblje izmeu 1875. i 1890. godine moe se nazvati stabilizacijom dualistikog
ureenja, jer su, pre svega, u oba dela Monarhije, i u Austriji i u Ugarskoj, postojale sta-
bilne vlade sa istim predsednicima skoro kroz ceo taj period. U zapadnom delu na elu
austrijske vlade bio je grof Eduard Tafe (Taafe Eduard 18791893), a na vrhu maarske
vlade stajao je Kalman Tisa (Tisza Klmn 18751890). Ideoloki, obojica su bila na
granici liberalizma i konzervativizma, to je i odredilo celu stabilizaciju.
U ugarskom delu su tada doneti skoro svi vaniji zakoni (o sudovima, o dravnoj
administraciji, o ukidanju esnafa, o andarmeriji i policiji itd.) koji su bili potrebni za izgra-
dnju moderne drave i drutva. Bez obzira na neka polovina reenja, Ugarska je u vreme
dualistikog ureenja od agrarne postala agrarno-industrijska zemlja. O ovome e biti rei u
narednim poglavljima, jer su se ovi razvojni procesi oseali i u naim krajevima.
8.4. Kriza dualistikog sistema

Kriza dualistikog ureenja poela se javljati na samom kraju XIX i poetkom XX
veka i to u oba dela Habzburke monarhije. Razlog toj krizi, koja se javila u nekoliko sfera
ivota, bila je sama bit dualistikog ureenja, koje je jo od vremena sklapanja Austro-
-ugarske nagodbe bilo dosta protivreno. Na prekretnici dva veka (XIX i XX), zbog estih
smena vlada i njihovih predsednika, stanje je u obe polovine carstva postalo nestabilno.
Prvo, se javila politika kriza u vidu sukoba stranaka i to, pre svega, starih vladajuih
struktura i stranaka novih drutvenih slojeva (npr. Socijaldemokratske stranke). Na po-
etku XX veka, demonstracije u organizaciji tzv. Stranke nebiraa bile su svakodnevne
irom Ugarske. Ponekad je ak bilo i krvavih sukoba, kao 1912. godine kada je zbog
intervencije vojske i andarmerije u Budimpeti bilo i mrtvih. Trebalo bi napomenuti da
ove demonstracije nisu imale samo socijalni karakter, nego i antiratni prizvuk. Do suko-
ba izmeu dve polovine Monarhije dolo je i zbog obnavljanja carinskog saveza 1907. go-
dine (to je po nagodbenom zakonu bilo predvieno svake desete godine), a nesporazum
je nastao i zbog reforme vojske, kada je maarska strana istrajala u tome da se u Ugarskoj
u zajedniku vojsku uvede maarski jezik kao komandni. Na kraju, unutranjoj krizi
poetkom XX veka doprineli su i esti neuspesi ili poluuspesi Habzburke monarhije na
spoljnom planu (carinski rat izmeu Austro-Ugarske i Srbije, aneksija Bosne i Hercego-
vine, marokanska kriza, albansko pitanje itd.). U takvom poloaju je Austro-Ugarska, a
u sklopu nje i narodi koji su iveli na njenim prostorima, doekala 1914. godinu, kada je
jedan ak u Sarajevu, Gavrilo Princip, ubio austrougarskog prestolonaslednika Franca
Ferdinanda (Franz Ferdinand), ime je zapalio balkansko bure baruta i zapoeo Prvi
svetski rat, u kojem su etiri godine ispatali najee obini ljudi, koji za to nisu bili krivi.
90
8.5. Nacionalno pitanje (nacije u Ugarskoj) i pokuaji regulisanja

pitanja nacionalnih zajednica
U vienacionalnoj Maarskoj, u
vreme Austro-ugarske nagodbe, Ma-
ari su imali relativnu veinu od oko
40%. Njihov broj se za vreme dualiz-
ma bre poveavao nego broj pripad-
nika narodnosti. Dravni popisi (sta-
tistike) pokrenuti su od 1869. godine,
ali su tek od 1880. godine redovno be-
leili i nacionalnu pripadnost. Dok se
broj Maara u periodu izmeu 1880.
i 1910. godine poveao za 34%, dotle
se u istom periodu broj narodnosti
poveao za 17%. To je 1910. godine
znailo da je zastupljenost maarske
populacije u celokupnom stanovni-
tvu Ugarske (bez Hrvatske) iznosilo
oko 55%, a oko 45% je bilo narodno-
sne populacije. Savremenici su vodili
velike polemike i rasprave o porastu
maarskog stanovnitva u dravi.
Najee se to pripisuje asimilaciji, pri
emu se zaboravlja da se, iako u ma-
njem procentu, poveavao ujedno i broj narodnosti. Mada su neki politiki krugovi na- tnika karta Austrougarske
stojali da asimiliraju narodnosti, osim u nekim periodima, to nije sistematski sprovoeno. iz 1911. godine
Ako je do asimilacije i dolazilo, razlozi za to su bili, pre svega, ekonomski. Prava sredita
asimilacije bili su gradovi, industrijski centri koji su tada nastajali. U porodicama ljudi
koji su tada dolazili sa periferije u gradove za generaciju ili dve dolazilo je do asimilacije.
Takoe, do asimilacije je dolazilo i zato to je bilo bolje pripadati maarskoj naciji, radi
boljeg drutvenog poloaja. To je bilo karakteristino za sloj inteligencije. Meu asimilo-
vanim stanovnitvom bilo je najvie Jevreja, Nemaca, Slovaka i Ukrajinaca (Rusina). Kada
je re o narodima koji su uivali izvesnu samostalnost (Hrvati, Srbi) ili su pak pripadali
onim veroispovestima kojih nije bilo meu Maarima (Srbi, Rumuni pravoslavci), asimi-
lacija nije bila mnogo znaajna. Na kraju, mora se primetiti da je, procentualno gledano,
mnogo vie pripadnika narodnosti nego Maara otilo u ekonomsku emigraciju kada je
poela velika migracija prema zapadnoj Evropi i Americi (prekretnica XIX i XX veka).
Nakon to je federalistiko preureenje Ugarske 1861. godine onemogueno, pr-
vaci narodnosti, posle zakljuenja Austro-ugarske nagodbe, zalagali su se za priznavanje
statusa nacije svojim sunarodnicima i za dobijanje kolektivnih prava. Jedna od takvih
bila je i zamisao Svetozara Miletia o arondiranju (zaokruenju) upanija Ugarske pre-
ma nacionalnom principu.
Svetozar Mileti (18261901) bio je poli- srpski narod da u savezu sa maarskim narodom
tiki voa vojvoanskih Srba u drugoj polovini povedu borbu protiv austrijskog apsolutizma. Osno-
XIX veka, advokat i gradonaelnik Novog Sada. Ro- vao je Ujedinjenu omladinu srpsku (18661871), a
en je u Moorinu, u ajkakoj. Pohaao je gimna- bio je osniva i lider Srpske narodne slobodoumne
ziju u Novom Sadu i Bratislavi, a doktorat prava od- stranke. Osniva je stranakog lista Zastava, koji je
branio je u Beu 1854. godine. Napisao je patriotsku izlazio od 1866. godine. Bio je poslanik u sabori-
pesmu: Ve se srpska zastava vije svuda javno koja ma Hrvatske i Ugarske, dva puta je izabran za gra-
postaje himna vojvoanskih Srba. U politici je bio donaelnika Novog Sada (1861. i 1867). Umro je u
veliki borac za slobodu i prava Srba, ali i drugih ljudi Vrcu, a sahranjen je u Novom Sadu. Miletievim
u Austrougarskoj. U politiki ivot vraa se 1860. ni- imenom nazvana su tri sela u Vojvodini: Svetozar
zom lanaka u Srbskom dnevniku. Naroito znaajan Mileti pored Sombora, Srpski Mileti u blizini
bio je njegov Tucindanski lanak, u kome je pozvao Odaka i Miletievo u optini Plandite. 91
Vodeim maarskim politikim krugovima je i to bilo suvie, pa je tako, kao

svojevrsni kompromis izmeu naelnog liberalizma i sistema nacionalnih autono-
mija, 1868. godine nastao Zakon o narodnostima (44. zakonski lanak). Njegovi tvor-
ci bili su baron Joef Etve i Ferenc Deak. Oni su tim zakonom, uz priznavanje po-
jedinanih graanskih prava pripadnicima nemaarskih naroda i uz reorganizaciju
sistema dravne uprave na bazi administrativne samouprave na optinskom i eventualno
upanijskom nivou, hteli da premoste jaz izmeu pozicije vodeih maarskih politiara
i zahteva narodnosti. Zakon jeste priznavao samo maarsku politiku naciju, ali su na
osnovu njega maarskoj politikoj naciji pripadali i ostali stanovnici zemlje bez obzira na
etniku pripadnost. Sam zakon, koji je za svoje vreme bio napredan (u to vreme, nacio-
nalno pitanje je zakonom bilo reeno samo u vajcarskoj), zbog nekih suprotnosti koje je
u sebi nosio, a posebno zbog kasnije zloupotrebe, kojoj je bila sklona vladajua elita, nije
uspeo da postigne svoj osnovni cilj reavanje nacionalnog pitanja. Narodni poslanik i
jedan od voa Nezavisnjake stranke Lajo Moari (Mocsri Lajos), koji je bio omiljen
meu narodnostima (posebno meu Rumunima i Srbima), decenijama se borio u ma-
arskom parlamentu za njegovu primenu. Nije se primenjivao najvie zbog toga to nisu
bile predviene nikakve sankcije za one koji ga nisu primenjivali. Za vreme dualizma,
neki njegovi delovi ipak su bili primenjivani i to oni koji su se odnosili na korienje jezi-
ka. Pripadnici narodnosti su svoj jezik mogli koristiti u kontaktu sa dravnim organima,
na sudskim procesima na optinskom i upanijskom nivou. U mnogim meovitim sredi-
nama (Novi Sad, Sombor, Stari Beej, Veliki Bekerek, Vrac, Sremska Mitrovica itd.) u
gradskim i optinskim organima koristilo se vie slubenih jezika uporedo.
8.6. Zastupljenost nemaarskih nacija u politici i sukob politikih elita

U dualistikom periodu, zastupljenost narodnosti u Parlamentu nije odgovarala
njihovom udelu u celokupnom stanovnitvu, ali je u postnagodbenom periodu ova
zastupljenost ipak bila znaajna. Opadanje broja narodnosnih poslanika prouzroko-
vano je time to su neke narodnosti u politikom smislu postale pasivne, pa nisu izla-
zile ni na izbore, a neki njihovi lanovi osvajali su mandate za maarske stranke, pa
se nisu ni raunali u poslanike narodnosti. Upravo zbog toga su 1865. godine ore
Stratimirovi i Karol Kuzmanji (Karol Kuzmni) potpisali zajedniku srpsko-slova-
ku opozicionu izbornu konvenciju, prema kojoj e Srbi i Slovaci u Kulpinskom izbor-
nom okrugu naizmenino kandidovati predstavnike za Ugarski sabor, s time da se
jednom kandiduje srpski, a zatim slovaki kandidat i da svi daju glasove zajednikom
kandidatu koji e tako imati uslova da pobedi na izborima i dobije mandat poslanika
u Ugarskom saboru. Sam kulpinski izborni okrug bio je specifian po tome to su na
njegovoj teritoriji iveli Srbi, Slovaci, Nemci, Maari. Prvi zajedniki kandidat bio je
Srbin Mia Dimitrijevi, a 1869. godine Slovak Vilijam Paulinji Tot (Viliam Paulny
Tth) a, koji e docnije postati predsednik Matice slovake.
Na izvesno vreme se pritisak na narodnosti pojaao poetkom devedesetih go-
dina XIX veka, kada je na vlasti bio baron Dee Banfi (Bnfy Dezs), predstavnik
krugova koji su teili ka suavanju prava narodnosti. To je upravo bilo vreme obele-
avanja milenijuma, tj. hiljadugodinjice dolaska Maara u Panonsku niziju (1896).
Godinama ranije zapoele su pripreme za te sveanosti. U predveerje milenijum-
skih proslava, u avgustu 1895. godine, u Budimpeti je sazvan Kongres narodnosti,
kojem su prisustvovali predstavnici Rumuna, Srba i Slovaka. Cilj ovog kongresa bilo
je organizovano suprotstavljanje pritisku vlade i izraavanje neslaganja sa nainom
proslave. Na kongresu su ponovo izneseni zahtevi za prekrajanje upanija po nacio-
92
nalnom principu i uvoenje jezika narodnosti u slubenu upotrebu na svim nivoima,

kao i neki zahtevi koji su se odnosili na pravednije odreivanje izbornih jedinica,
pravo glasa itd. Ove politike borbe pomalo su zasenile monumentalnu proslavu i
sve one rezultate koji su tada postignuti, jer upravo te milenijumske, 1896. godine,
u Budimpeti je izgraena podzemna eleznica (metro), koja je posle londonske bila
druga u Evropi. Na sveanostima je dat privid sloge, jer je za tu priliku u izgraenom
tzv. milenijumskom selu, koje je postojalo oko pola godine (od maja do novembra
1896), bilo podignutih narodnosnih kua i iz naih krajeva (nemakih, srpskih, rom-
skih), kao primer mnogonacionalnosti Ugarske.
8.7. Stanje pred Prvi svetski rat

U godinama pred Prvi svetski rat bilo je primera saradnje (Hrvatsko-srpska
koalicija i maarska Nezavisnjaka stranka za vreme izbora 1905. godine i dolazak
koalicije na vlast). Srpsko-slovaka izborna konvencija u Kulpinskom izbornom
okrugu doivela je na izborima za Ugarski sabor potpuni trijumf kada je kandidat
Milan Hoda (kasnije prvi premijer ehoslovake) ubedljivo pobedio na izborima u
Kulpinu. Nikada nije krio zahvalnost prema Srbima i njegovim Slovacima za njegov
prvi politiki trijumf. Pojavom mladih i agilnih advokata i urnalista dr Ljudevita
Miateka (udevt Mitek) i dr Miloa Krna, koji su politiko delovanje zapoeli u
Novom Sadu uz svesrdnu pomo Jae Tomia i Mihaila Polita Desania, poinje
da se javlja politika elita kod Slovaka u Vojvodini.
Ljudevit Miatek (udevt Mitek, 1874 Dolnozemski Slovak (Dolnozemsk Slovk).

1928) bio je advokat. Osnovnu kolu zavrio je Aktivno je radio na polju saradnje srpskog i
u rodnom Kisau, gimnaziju u Sarvau, a studije slovakog naroda. Zbog izuzetnih zasluga za
prava u Debrecinu i Budimpeti. U Novom Sadu, razvoj zajednitva Srba i Slovaka odlikovan je
1902. godine, otvorio je advokatsku kancelariju. 1927. godine ordenom Sv. Save. Bio je poasni
Zajedno sa dr Krnom bio je osniva asopisa lan Matice srpske. Umro je u Beu.
Milo Krno (Milo Krno, 18691917) vali asopis Dolnozemski Slovak (Dolnozemsk
bio je advokat, javni delatnik. Roen je u Slovk). Zbog svoje orijentacije ka saradnji Srba
erenanima. U periodu od 1894. do 1917. go- i Slovaka 1914. godine bio je interniran u Debre-
dine radio je kao advokat u Novom Sadu i bio cinu. Bio je poasni lan Matice srpske. Umro je
je bliski saradnik Miatka. Zajedno su osno- u Novom Sadu.
Ipak, porastao je pritisak na nemaarske narode, na ta su uticale i meuna-

rodne okolnosti, jer su se drave matice narodnosti koje su ivele u Ugarskoj nalazile
uglavnom na strani Antante. Tako je 1912. godine ukinuta srpska narodno-crkvena
autonomija koja je faktiki postojala od vremena Velike seobe. Na kraju ovog dela
mora se zakljuiti jo i to da su narodnosti za vievekovni ivot u Ugarskoj, uspele i
da prosperiraju, jer je i meu njima dolo do drutvene diferencijacije koja je vodila
ka izgradnji graanskog drutva. Pojavio se, dakle, jedan bogatiji sloj koji je mogao
uestvovati u svim onim dobrobitima koje je donela kapitalizacija, bilo kulturnog,
bilo ekonomskog karaktera.
***
93
9. DRUTVO, PRIVREDA, OBRAZOVANJE I KULTURA
9.1. Klase u maarskom drutvu

Plemstvo je i u vreme dualizma ostalo jedna od osnovnih drutvenih kategorija
i imalo je presudnu ulogu u ivotu zemlje, mada se, usled uticaja opteg ekonomskog
razvoja, vrlo brzo razvijala graanska klasa (krupno, srednje i sitno graanstvo). Do
kraja XIX veka vii slojevi graanske klase su u bogatstvu i moi sustizali, a ponekad
ak i prestizali, plemstvo (aristokratiju). Seljatvo je bilo druga osnovna klasa u dru-
tvu zemlje. Kao i u prvoj polovini XIX veka, seljatvo je i u vreme dualizma predsta-
vljalo najmnogoljudniju drutvenu strukturu. Za razliku od prve polovine XIX veka,
u drugoj su se i neki seljaci obogatili, te kada je re o imovini i nainu ivota sustigli
deo dentrija, to jest srednje plemstvo koje je do kraja veka sve vie gubilo svoju mo
i ranije steeni poloaj. Siromani seljaci i bezemljai su s vremenom postali najamna
radna snaga na velikim posedima (kakvih je u naim krajevima bilo mnogo) i postali
su baza sloja agrarnog proletarijata. Tada se pojavila i nova drutvena klasa, a to je
radnitvo, to jest proletarijat koji se od poetka XX veka sve vie ukljuivao u ivot
zemlje kao organizovana drutvena klasa. Klasna pripadnost obuhvatala je i ujedi-
njavala razliite narode, iako nisu svi narodi ravnomerno zastupljeni u svim klasama.
Vano je da klasno raslojavanje nije favorizovalo Maare, to dokazuje injenica da
su bili veoma zastupljeni meu seoskom sirotinjom i bezemljaima.
9.2. Industrijalizacija
Jo u vreme maarske vlade s Kalmanom Tisom na elu (18751890), doneti
su zakoni koji su omoguili industrijalizaciju. Vlade su, tokom dualizma, pomagale
razvoj industrije i raznim subvencijama (pomo drave novano, materijalom, siro-
vinama itd.). Razvoj je omoguen i time to se dravni budet, posle dugo godina,
poetkom osamdesetih godina XIX veka uravnoteio, te je ojaala i valuta. Plate-
no sredstvo bila je forinta do 1892. godine, kada je monetarnom reformom uvede-
na kruna sa zlatnom podlogom, koja je vredela 2 forinte. Od sedamdesetih godina
XIX veka zapoeta je izgradnja eleznica irom zemlje, a nastajale su i velike fabrike
i banke. Kada je re o broju tedionica i banaka, Ugarska je bila prva u Evropi. Po-
stojanje mnogih tedionica bilo je karakteristino i za podruje dananje Vojvodine.
Pojavom monopolkapitalizma poetkom XX veka, mnoge tedionice i banke sa ovog
podruja postale su podrunice velikih petanskih bankarskih konzorcija. Pored ove
privredne grane, u Maarskoj se jo razvijala proizvodnja prehrambenih i tekstilnih
proizvoda. Kada je re o tekoj industriji najrazvijenija grana bila je proizvodnja po-
ljoprivrednih maina. Trebalo bi napomenuti da su u industrijalizaciji Ugarske veliku
ulogu imali Jevreji. Njihov udeo u celoj privredi viestruko je nadmaio njihovu broj-
nost u drutvu, a slian sluaj je bio i kada su u pitanju intelektualna zvanja.
9.3. Poloaj dananje Vojvodine u ekonomskom sistemu Ugarske

Na perifernim oblastima, kao to je to bilo i podruje dananje Vojvodine, eko-
nomski razvoj bio je slabiji, ali, srazmerno gledano u odnosu na centar, ipak je bio
znaajan za te oblasti. Najvie se razvijala poljoprivreda. Na podruju dananje Voj-
vodine, kao i u drugim delovima Maarske, postojali su veliki posedi iji su vlasnici
94
uglavnom bili maarski i nemaki plemii, mada je bilo vlasnika i meu domaim
stanovnitvom, kao npr. porodice Dunerski, Gavanski, Kaanski, baroni Nikolii
itd. U nekim segmentima, poljoprivredna proizvodnja u naim krajevima uspela je
da prestigne druge periferne oblasti Ugarske, pa ak i neke centralne delove zemlje.
Razvoj privrede na podruju dananje Vojvodine bio je uslovljen poljoprivrednim
sirovinama, to je znailo da se najvie razvijala proizvodnja brana, eera, svile,
jestivog ulja. Pored poljoprivrede, znaajne su bile proizvodnje graevinskog mate-
rijala, tekstila i nekih poljoprivrednih maina. Iz ovog proizlazi da je, u drutvenom
smislu, na naim prostorima u vreme dualizma najznaajniji bio sloj sitnog graan-
stva, agrarnog proletarijata i delom inteligencije.
Modernizacija Srema, Banata i Bake bila je kljuni ini-
lac meuetnikog proimanja, koje je bilo najizraenije u gra-
dovima. Gradnja eleznice bila je kljuni faktor modernizacije i
pokretanja razvoja privrede. Meu prve izgraene pruge na na-
im prostorima spada pruga SomborSegedin koja je izgraena
1869. godine. Pruga BudimpetaZemun izgraena je 1883. godi-
ne, a dve godine kasnije pruga BajaSomborNovi Sad. eleznica je
1882. godine prola kroz Iniju, 1889. godine izgraena je pruga Sen-
taSubotica, a 18811883. godine pruga Veliki BekerekVelika Ki-
kinda. Devedesetih godina XIX veka su izgraene jo neke vanije linije pruge u dananjoj
Vojvodini: PanevoVeliki Bekerek, PanevoVrac, Veliki BekerekVrac itd.
Industrija se kasno javila i sporo razvijala u odnosu na zapadnoevropske
zemlje. Zaeci industrije na podruju dananje Vojvodine javljaju se u drugoj polovini
XVIII veka. Zasnivala se, pre svega, na korienju poljoprivrednih sirovina, te su na-
stajali mlinovi, klanice, kudeljare, eerane...
Georg ore Vajfert (18501937) bio (1873), rudnik ive na Avali (1886), Borski rud-
je industrijalac, bankar, dobrotvor. Roen je u nik bakra (1903) i drugi. Jedan je od osnivaa
Panevu, a poreklom je Nemac, iji su se preci Narodne banke Jugoslavije i njen prvi viceguver-
doselili iz Gornje Austrije. Osnovnu kolu i niu ner (1884) i guverner (1890), a od 1926. i doivotni
realku zavrio je u Panevu, trgovaku kolu u poasni guverner jugoslovenske Narodne banke.
Budimpeti, a pivarski odsek poljoprivredne aka- Bio je veliki dobrotvor i utemeljiva mnogih
demije u Ventefanu (Bavarska). Nastanio se u drutava i zadubina. Posedovao je bogate kolek-
Beogradu 1871. godine i posvetio se proizvodnji cije medalja, srednjovekovnog i antikog novca.
piva. Prvi se u Srbiji poeo baviti istraivanjem Sauvana je samo antika zbirka, koju je poklonio
ruda. Njegovom zaslugom otvoreno je nekoliko Beogradskom univerzitetu (1923). Nosilac je vie
rudnika, a meu njima su: rudnik uglja Kostolac odlikovanja.
Posledica grananja pruga u Sremu, Banatu i Bakoj bio je razvoj privrede. Samo
da navedemo neke primere: u Beoinu se cement proizvodio jo u prvoj polovini
XIX veka, ali je u drugoj polovini veka nastala fabrika, koja je ubrzo postala svetski
poznata, pa je tako 1871. godine osnovana fabrika cementa brae Orentajn, pre
kojih je vlasnik fabrike bio Joef ik; prvi parni mlin osnovan je u Panevu 1843. go-
dine; u Bakoj Topoli je 1891. godine otvoren mlin Forga, a idue godine mlin
Baka; u Vrbasu je 1893. godine poela proizvodnja nametaja; u Vrcu je tada
izgraeno osam mlinova, dve fabrike sireta, fabrika okolade, piritusa, likera, ruma
i konjaka... Ovo je povezano i sa razvojem vinogradarstva i proizvodnjom vina, prika-
zanom na izlobama u Beu, Parizu, Briselu, Budimpeti, Londonu. U Zrenjaninu je
1888. godine otvorena fabrika tepiha.
Fabrika kudelje Johana Ertla u Odacima osnovana je 1907. godine, nared-
ne godine u Staroj Kanjii otvorena je parna ciglana, a 1913. godine u Vrbasu je sa
95
radom zapoela fabrika eera Baka... Ovo su samo neki od mnogobrojnih primera
osnivanja privredno-industrijskih postrojenja na naem podneblju.
U skladu s izgradnjom javnih objekata za razliite potrebe irom Ugarske, za
vreme dualizma, graene su sline graevine i na podruju dananje Vojvodine. Kod
Sente preko Tise 1873. godine izgraen je most, a 1880. godine reno pristanite, radi
poboljanja drumskog i vodenog saobraaja. elezniki most Franc Josif, preko Du-
nava kod Novog Sada, izgraen je 1883. godine. Jo 1873. godine zapoeta je sadnja
Dunavskog parka, a 1910. godine Futokog. U Novom Sadu se 1900. godine pojavio
prvi automobil, a 1911. godine prvi tramvaj. Slino je bilo i u drugim gradovima na
podruju dananje Vojvodine, a posebno u pomenutim slobodnim kraljevskim
gradovima. Tako je Sombor 1905. godine ve imao elektrinu energiju, 1906.
parno kupatilo, dok je 1907. godine odrana i prva filmska predstava. U to
vreme, Subotica je napredovala, te je na prekretnici XIX i XX veka bila po
broju stanovnika trei grad u Ugarskoj (posle Budimpete i Segedi-
na). Subotica je u 1897. godini dobila tramvaj, 1904. godine
osnovana je fabrika vetakog ubriva (prethodnik ne-
kadanje Zorke) a 1912. godine je izgraena velelepna
gradska kua u stilu secesije.
Na osnovu podataka slubene maarske statisti-
ke, 1910. godine u Bakoj, Banatu i Sremu bilo je 177
industrijskih preduzea sa preko 20 radnika (upolja-
Zgrada Matice srpske vala su ukupno 12.553 radnika). Iznenauje injenica
u Novom Sadu da je najjaa industrija bila u Sremu (4.619 radnika), zahvaljujui, pre svega, Beoin-
skoj cementari (1.833) i rudniku uglja u Vrdniku (708). U bakoj industriji radilo je
4.578 radnika, a u banatskoj 3.356. Kada je u pitanju broj radnika, najjai industrijski
centri bili su Novi Sad, Velika Kikinda, Subotica, Veliki Bekerek.
Kao najjai privredni centri izdvajaju se Novi Sad, Subotica, Panevo, Vrac,
Veliki Bekerek, Kikinda, Sombor i Sremska Mitrovica. Privredni razvoj gradova
krajem XVIII i poetkom XIX veka uslovio je razvoj graanstva u svim delovima
Habzburke monarhiije, pa i na podruju dananje Vojvodine. Ovaj drutveni sloj
postae nosilac naprednih ideja i osnova novog drutvenog i duhovnog razvoja na-
roda na ovom podruju. Evropeizirani su gradovi i njihova arhitektura, kuni name-
taj, drutveni i zabavni ivot, nain odevanja, umetnost... Graanstvo stie glavnu
drutvenu poziciju i uvodi, na osnovu evropskih uzora, novi sistem vrednosti i stil
ivota.
9.4. kolstvo, visoko obrazovanje i sport

Navedenim rezultatima i optem razvoju, posebno u nauci i umetnosti, umnogo-
me je doprinela i reforma kolstva, koja je u Ugarskoj izvedena tokom sedamdesetih i
osamdesetih godina XIX veka. Presudnu ulogu u tome odigrali su ministri baron Joef
Etve i Agoton Trefort (Trefort goston). Tada je uvedena etvorogodinja osnovna i
osmogodinja (4+4) srednja kola u vidu niih i viih gimnazija, realki, te strunih ko-
la. Pored ovog, razvijala se i univerzitetska nastava. Tada je, uz ve postojei Petanski
univerzitet, osnovan univerzitet i u dananjem Kluu (Kolovar u dananjoj Rumuni-
ji). Tokom sedamdesetih godina osnivani su jo i razni tehniki fakulteti, akademije
umetnosti (likovna, muzika, pozorina itd.), na kojima je studiralo i usavravalo se
mnogo aka i studenata i iz naih krajeva.
96
Prema statistici iz 1910. godine u Ugarskoj postojalo je tri univerziteta i jo ne-

koliko posebnih fakulteta, 10 pravnih akademija (viih kola), 46 teolokih viih kola
raznih konfesija, 245 gimnazija (realnih i klasinih), 48 privredno-trgovakih strunih
kola, 43 umetnike kole i 49 uiteljskih kola (liceja) s nastavom koja se odvijala na
raznim jezicima. O radu i koordiniranju, posebno viih kola, fakulteta i univerziteta,
podizanju nivoa nastave i slinom, brinula se, pored nadlenih dravnih organa, Ma-
arska akademija nauka i umetnosti.
Zahvaljujui ovim reformama, ubrzano su se razvijale nauka i umetnost irom ze-
mlje, pa i na prostorima dananje Vojvodine. Krajem XIX i poetkom XX veka pojavilo
se nekoliko svetski priznatih pronalazaka koji se i danas koriste. Na primer, Tivadar Pu-
ka 1877. godine izumeo je telefonsku centralu, Donat Banki 1892. godine karburator,
a poetkom XX veka Kalman Kando konstruisao je prvu elektrinu lokomotivu itd. Na
budimpetanskom univerzitetu poetkom XX veka stasalo je nekoliko matematiara i
fiziara koji su kasnije imali presudnu ulogu u razvoju atomske fizike, a od kojih su troji-
ca dobili i Nobelovu nagradu: Jano Nojman (Neuman Jnos), Leo Silard (Szilrd Le),
Jene Vigner (Wigner Jen). Takoe, meu naunicima i pronalazaima svetskog glasa,
roenim u Austrougarskoj, su i Nikola Tesla i Mihailo Pupin (roen u junom Banatu u
Idvoru) koji su svojim pronalascima oveanstvu obezbedili bolji ivot.
U pionire svetske avijatike ubrajaju se i Banaanin Trajan Vuja, koji je u Parizu
1906. godine poleteo avionom, iji je motor sam konstruisao i Aurel Vlajku, koji je u
Vrcu odrao aeromiting 1912. godine.
Bartolomej Godra (18321874) bio je petrovaradinskog puka. Puno panje posveivao

etnograf i lekar. Roen je u Laliu. Studije medi- je botanici. Autor je topografskog etnografskog
cine zavrio je u Beu, a nakon toga radio je kao istorijskog dela o Petrovaradinu i botanike mono-
glavni lekar u vojnoj bolnici u Sremskoj Mitro- grafije Srema pisane trojezino (latinski, nemaki,
vici i bio glavni lekar IX peadijskog graniarskog srpski). Umro je u Rumi.
Mihailo Pupin (18541935) je jedan od rad odlikovan je mnogim priznanjima i medalja-

najznaajnijih svetskih naunika i pronalazaa s ma. Neobian ivotni put od banatskog obaneta
kraja XIX veka. Roen je u banatskom selu Idvoru. do naunika svetskog glasa, Pupin je najbolje sam
U potrazi za znanjem i spoznajom vene istine rano opisao u autobiografiji From immigrant to Inven-
se otisnuo iz roditeljskog doma. Put u svet nauke tor (1923), za koju je dobio Pulicerovu nagradu u
vodio ga je od Paneva, preko Praga, do Amerike, oblasti knjievnosti (1924). Ovo delo je prevedeno
a zatim ponovo u Evropu, na Kembrid i Berlin- na nekoliko svetskih jezika, a na srpskom jeziku je
ski univerzitet, gde je doktorirao 1889. godine. Na objavljeno 1929. godine pod naslovom Sa panjaka
Kolumbija univerzitetu u Njujorku radio je kao do nauenjaka. Uprkos postignutoj svetskoj slavi,
pedagog i naunik od 1889. do 1929. godine. U celog ivota je ostao emotivno vezan za rodni Id-
tom periodu ostvario je preko trideset patentiranih vor i svoju prvu otadbinu, o emu svedoe njegove
izuma. Najvie njegovih otkria je iz oblasti elek- brojne donacije. Umro je u Njujorku, a sahranjen
tronike i telekomunikacija. Za svoj struni i nauni je u Bronksu.
Mileva Mari Ajntajn (18751948) bila je njihov brak se nije odrao i nakon razvoda 1918. go-
saradnica i supruga Alberta Ajntajna. Roena je u dine Mileva nastavlja da ivi u Cirihu, sa njihova dva
Titelu, a kolovala se u Rumi, Novom Sadu i Zagre- sina. Ajntajn je novani iznos Nobelove nagrade
bu. Kao peta ena zavrila je Elektrotehniku u Ciri- (121.572 vedske krune) predao Milevi. Bez sumnje
hu. Ajntajn je svojom Optom teorijom relativiteta oseao se njenim dunikom, jer je znao koliki je bio
(19131916) nainio epohalno otkrie, za ta mu je njen doprinos njegovoj teoriji. Mileva je umrla u
1922. pripala Nobelova nagrada. Mileva ga je u tom Cirihu. U Novom Sadu je 1993. godine jedna ulica
radu svesrdno podravala i pomagala. Meutim, nazvana po njoj, a kasnije i jedna srednja kola.
97
Ivan Sari (18761966) bio je biciklista, kon povratka u Suboticu, odluio je da i sam na-
motociklista, automobilista, konstruktor aviona pravi avion. U jesen iste godine avion Sari 1 bio
i avijatiar. Roen je u Subotici, gde je zavrio je gotov, napravio je elisu, a poetkom 1910. go-
gimnaziju i radio kao inovnik u raunovodstvu dine ugradio je trocilindrini motor Delfos od
gradske administracije. Od 1897. godine lokalna 24 KS. Na gradskom trkalitu, u leto 1910. godine,
tampa belei njegove stalne uspehe u biciklizmu. Ivan Sari je vrio probne letove. Nepunih sedam
Kulminacija je bila 1900. godine kada je postao godina posle letova brae Rajt i pola godine posle
prvak Ugarske i uestvovao na svetskom prven- leta prvog Jugoslovena Edvarda Rusijana, uspeno
stvu u Parizu. Narednih godina bio je trostruki je leteo na avionu sopstvene konstrukcije. Zado-
prvak Ugarske u motociklizmu, da bi 1905. go- voljan postignutim rezultatima priredio je javni
dine uestvovao u automobilskoj trci izmeu let 16. X 1910. godine, kome je prisustvovalo oko
Sombora i Subotice. Bio je lan uprave najstari- 7000 posetilaca. Leteo je oko 3 km na visini od
jeg fudbalskog kluba na teritoriji nekadanje Ju- 30 m. Poetkom 1911. godine usavravao je kon-
goslavije, FK Baka, osnovanog 1901. godine. U strukciju aviona koji je nazvao Sari 2. Njegove
godini kada je Francuz Blerio (Blriot) preleteo tekoe prilikom nastajanje aviona, ali i reakcije
Laman, Sari je u Parizu uestvovao na automo- sredine opisani su u romanu Letei Vuidol Geze
bilskim trkama. Ako ne pre, tu je upoznao pionire ata, Emila Havaa i Artura Munka. Umro je u
avijacije i oduevio se konstrukcijama aviona. Na- Subotici. Aeroklub u Subotici nosi njegovo ime.
U poslednjim decenijama XIX veka i prvim decenijama XX veka zapoeto je

sa osnivanjem i prvih sportskih drutava (veslakih, gimnastikih, fudbalskih,
maevalakih itd.).
9.5. Doprinos naih krajeva kulturi

Teko je nabrojati sve znaajne umetnike iz delova Ugarske, kao i s podruja
dananje Vojvodine koji su u to vreme stvarali i dali svoj doprinos kulturi, ali emo
to ipak pokuati, radi uvida u bogatu umetniku riznicu tog doba. Kada je re o knji-
evnosti, meu najznaajnije stvaraoce onoga vremena spadaju: Mor Jokai (Jkai
Mr, koga je ordenom za stvaralatvo odlikovao srpski kralj Aleksandar Obreno-
vi), Kalman Miksat (Mikszth Klmn), Endre Adi (Ady Endre), Ferenc Herceg
(Herczegh Ferenc roen u Vrcu), Subotiani Dee Kostolanji (Kosztolnyi Dezs)
i Geza at (Csth Gza), zatim ura Jaki, Jovan Jovanovi Zmaj, Laza Kosti,
Stevan Sremac, Jovan Sterija Popovi... Kada su slikari u pitanju ne moemo zaobii
Uroa Predia, Paju Jovanovia, Mihalja Munkaija (Munkcsi Mihly), Franca
Ajzenhuta (Eisenhut Ferencz), Mora Tana (Thn Mr) i Karolja Jakobija (Jakobey
Kroly)... Iz sfere muzike umetnosti tog vremena svakako moramo pomenuti Petra
Konjovia, Josifa Marinkovia, Isidora Bajia, Belu Bartoka (Bartk Bla) i Zolta-
na Kodalja (Kodly Zoltn).
Jano Aranj (Arany Jnos, 18171882) je na srpski jezik preveo Jovan Jovanovi Zmaj
bio je maarski pesnik, pored andora Petefija, (1858, 1870, 1896), kao i njegovo delo Otmu Mu-
najznaajniji predstavnik narodnjakog pravca u ranjgrada (1878). Pored ovih ostvarenja, Aranj
maarskoj knjievnosti XIX veka. Napisao je vie je poznat i po istorijskim baladama: Boji sud,
znaajnih dela, a meu njima se posebno istie Agneza, Komianje, Kralj Ladislav V. Pisao je i
trilogija, ep o narodnom junaku Miklou Toldiju: pesme iz narodnog ivota u kojima je opevao nos-
Toldi, Toldijeva ljubav, Toldijevo vee. Ovaj ep talgiju graanina za prirodom i jednostavnou.
98
Endre Adi (Ady Endre, 18771919) bio je putovanja 1903. godine upoznaje Adelu Bril (Brll
pesnik, liriar. Osnovnu kolu zavrio je u rodnom Adl) Ledu, enu koja e odigrati znaajnu ulogu
Ermindsentu (rmindszent), dok je gimnazijsko u njegovom ivotu. Ureivao je napredni asopis
obrazovanje stekao u Nakarolju (Nagykroly) i Njugat (Nyugat) 1908. godine. Nezaboravne sti-
Zilahu. Dve godine je sluao pravo u Debrecinu hove objavio je u zbirci Nove pesme (j versek)
(Debrecen) i Budimpeti, te se zaposlio kao i- izdatoj 1906. godine. Umro je u Budimpeti, gde
novnik u sudu, a kasnije i u privatnoj advokatskoj je i sahranjen. Nekrolog povodom njegove smrti
kancelariji. Od 1899. godine objavljuje poeziju, a napisao je i Milo Crnjanski. Mnogi vojvoanski
paralelno radi u mnogim novinskim redakcijama. gradovi imaju ulicu sa njegovim imenom.
Putuje po evropskim zemljama. Na jednom od
Dee Kostolanji (Kosztolnyi Dezs, 1885 prva zbirka pesama Izmeu etiri zida objavljena
1936) bio je knjievnik, prevodilac i novinar. je 1907. godine, a naredne godine postao je glavni
Roen je u Subotici, kao sin Arpada (rpd), di- i odgovorni urednik asopisa Nyugat (Zapad).
rektora gimnazije i Eulalije Brener (Brenner Eul- Sa Ilonom Harmo (Harmos Ilona) venao se
lia). Osnovnu kolu zavrio je u rodnom gradu, 1913. godine, a dve godine kasnije rodio im se
kao i gimanziju, koju je krae vreme pohaao i u sin Adam (dm). Prvi roman eva pojavio se
Segedinu. U Budapesti Napl-u (Budimpetanski 1924. godine, naredne Zlatni zmaj, a 1926. Slatka
dnevnik) mu je ve 1901. godine objavljena prva Ana. Poinje da pie tzv. slobodne pesme, objav-
pesma pod naslovom Jedan grob. Studije je zapo- ljene u zbirci Goliavi. Od 1930. godine je lan
eo u Budimpeti (1903) na odseku za maarski Kifaludijevog drutva (Kisfaludy Trsasg), a iste
i nemaki jezik, nastavio u Beu (1904), ali ih godine izabran je za predsednika maarskog PEN
nije zavrio. Karijeru je poeo kao novinar (Sze- kluba. Prvi znaci bolesti (rak grla) pojavili su se
ged s Vidke, Bcskai Hrlap, Pesti Napl). Uspo- u leto 1933. godine. Dve godine nakon toga ob-
stavlja prijateljstvo sa Mihaljem Babiem (Babits javio je zbirku pesama Polaganje rauna, a umro
Mihly) i ulom Juhasom (Juhsz Gyula). Njegova je 1936. godine.
I.aza Kosti (18411910) je najkarakteri- saradnik Svetozara Miletia. Knjievni rad Laze
stiniji pesnik srpskog romantizma. U rodnom Kostia bio je veoma plodan i raznovrstan, a ine
Kovilju zavrio je osnovnu kolu, realku u Pan- ga: oko 150 lirskih i dvadesetak epskih pesama,
evu, gimnaziju u Novom Sadu i Budimu, dok balada i romansi, tri drame, studija o lepoti, po-
je pravo doktorirao u Peti 1866. godine. Radio lemika knjiga o Zmaju, mnogi polemiki lanci,
je kao profesor novosadske gimnazije, veliki be- predavanja, skice i feljtoni. Prevodio je dela ek-
lenik optine novosadske i predsednik suda u spira (Romeo i Julija, Riard III, Hamlet), Joefa
ovom gradu, bio je poslanik Ugarskog sabora, Kia (Jehova) i drugih autora. Ostae zapamen
sekretar srpskog poslanstva u Petrogradu... Bio po dramama Maksim Crnojevi i Pera Segedinac,
je jedan od najobrazovanijih ljudi tog doba, sa lirskim pesmama Santa Maria della Salute, ur-
znanjem klasinih i savremenih evropskih jezika. evi stupovi, Samson i Dalila, Prometej i po pripo-
Kao politiar, borio se protiv klerikalizma i reak- vetkama Maharada, edo vilino, Muenica. Bio
cije u Austrougarskoj, a u Srbiji protiv birokrat- je lan Srpskog uenog drutva i Srpske kraljevske
ske stege i dinastiara. Bio je pokreta i urednik akademije. Pred kraj ivota iveo je u Somboru, a
mnogih knjievnih i politikih listova i blizak umro je u Beu.
ura Jaki (18321878) bio je pesnik, mnogim mestima Srbije. itajui svog Petefija,
slikar, pripoveda, boem. Roen je u Srpskoj kako je govorio, te Bajrona, drugog velikog uzo-
Crnji. Nakon tri razreda gimnazije u Segedinu ra, poeo je da pie stihove 1853. godine u Beu.
naputa kolovanje i zapoinje privatno slikarsko Svrstava se u red najznaajnijih predstavnika
obrazovanje u Temivaru, Peti, Beu i Minhenu. srpskog romantizma. Napisao je zbirku lirskih
U meuvremenu je, kao esnaestogodinjak, bio pesama (Pesme), etiri sveice pripovedaka, te
dobrovoljac u buni 1848/49. godine. Vrativi se drame: Stanoje Glava, Seoba Srbalja, Jelisaveta,
kui nakon kolovanja, neko vreme je iveo od knjeginja crnogorska i novelu Ratnici. Jedan je od
slikanja, uglavnom ikonostasa, a zatim poinje najtalentovanijih srpskih slikara XIX veka. Umro
njegovo slubovanje, najee u kolama, po je u Beogradu.
99
Jovan Jovanovi Zmaj (18331904) bio je vi prevodi andora Petefija, Janoa Aranja i Imrea
pesnik, knjievnik, urednik i lekar. Pored ure Madaa. Na njegov knjievni rad ogroman uticaj
Jakia i Laze Kostia, jedan je od najznaajnijih imalo je delo andora Petefija, ali je pronaao i
pesnika srpskog romantizma i vodea linost vlastiti knjievni izraz. Zbog zasluga izabran je
srpsko-maarskog knjievnog ivota. Bio je po- 1867. godine za lana Kifaludijevog drutva
vezan sa knjievnicima svoga doba. Roen je u drutva knjievnika Maarske. Odravao je veze
Novom Sadu. Prava je studirao u Peti, Pragu i sa Janoem Aranjom i meu Srbima naroito po-
Beu, a medicinu u Peti. Pored Novog Sada, radio pularnim Morom Jokaijem. Pokrenuo je i ureivao
je kao lekar i u drugim mestima. Poznati su njego- listove Javor, 3. maj, Starmali i ia.
Stevan Sremac (18551906) bio je knjiev- Iz knjiga starostavnih. Njegova humoristika i reali-
nik, pripoveda. Osnovnu kolu zavrio je u rodnoj stika dela napisao je kao ve zreli etrdesetoginjak.
Senti, a gimnaziju u Beogradu. Visoko obrazovanje Naroiti utisak na njega ostavio je mentalitet Nilija i
stekao je na Velikoj koli u Beogradu, gde je studirao njihovi obiaji, to je najbolje oslikao u Ivkovoj slavi i
na filoloko-istorijskom odseku. Radio je kao pro- Zoni Zamfirovoj. Pored navedenih, znaajna dela su
fesor u Niu, Pirotu i Beogradu. Knjievnim radom mu: Vukadin, Pop ira i pop Spira. Bio je pristalica
poeo se baviti jo za vreme boravka u Niu i Pirotu, Liberalne stranke. Svesrdno je negovao srpsku isto-
piui svoje pripovetke pod zajednikim nazivom riju i tradiciju. Umro je u Sokobanji.
Jovan Sterija Popovi (18061856) bio je loim stihovima, ali je vrlo brzo preao na prozu,
prvi srpski dramski pisac i komediograf, pesnik. gde je postigao punu afirmaciju. Poznate Sterijine
Otac mu je bio Grk (po njemu je dobio nadimak), drame su: Svetislav i Mileva, Milo Obili, Smrt
a majka Julijana, Srpkinja, bila je kerka poznatog Stefana Deanskog, Vladislav, Skenderbeg i druge.
baroknog slikara Nikole Nekovia. U rodnom Najpoznatije komedije su mu: Laa i paralaa,
Vrcu zapoeo je kolovanje. U Temivaru i Peti Tvrdica, Pokondirena tikva, enidba i udadba,
pohaao je gimnaziju, a studije prava u Kemarku, Kir Janja, Rodoljupci... U sklopu obeleavanja 150
u Slovakoj. Radio je kao profesor i advokat u Vrcu, godina od roenja i 100 godina od smrti Jovana
a 1840. godine postao profesor u kragujevakom Sterije Popovia u Novom Sadu je 1956. godine
Liceju. Kao ministar prosvete u Srbiji (18421848) osnovan pozorini festival takmiarskog karaktera
mnogo je uinio za razvoj kolstva, kulturnih Sterijino pozorje, koji se odrava i danas i na ko-
institucija i pozorinog ivota u vreme kada u Beo- jem uestvuju pozorita iz zemlje i inostranstva. Iz
gradu nije bilo ni stalnog pozorita, ni profesio- nepoznatih razloga Sterija je napustio 1849. godine
nalnih glumaca. Knjievnu delatnost zapoeo je Srbiju i do kraja ivota iveo u Vrcu.
Uro Predi (18571953) bio je srpski slikar. iji lan je i sam bio. Njegovi prvi radovi imali su mo-
Pored Paje Jovanovia, jedan je od najizrazitijih pred- ralizatorske teme iz narodnog ivota (Vesela braa,
stavnika akademskog realizma. Roen je u Orlova- Pod dudom, Mali filozof). Naslikao je oko 1.000 ikona
tu. Osnovnu kolu zavrio je u Crepaji, a srednju u i izradio je ikonostase u Beeju, Perlezu, Orlovatu,
Panevu. Akademiju je zavrio 1880. godine u Beu, manastiru Grgetegu, Rumi, Panevu... Najpoznatije
kod profesora Gripenkerla. Prvi je pravi realistiki slike su mu: Hercegovaki begunci, Kosovka devojka,
anr-slikar kod nas. Portretisao je gotovo sve zname- Na majinom grobu, Naburena devojica... Za vreme
nite linosti iz nae kulturne i politike istorije kra- studija osvojio je Gundelovu nagradu za portret. Prvi
jem XIX veka. Posebno su poznati njegovi portreti je predsednik Udruenja likovnih umetnika u Beo-
osmorice predsednika Srpske kraljevske akademije, gradu (1919). Umro je u Beogradu.
Paja Jovanovi (18591957) bio je najzna- Brankovia za Milenijumsku izlobu 1896. go-
ajniji slikar srpskog akademskog realizma. U dine naslikao je delo Seoba Srba pod patrijarhom
rodnom Vrcu zavrio je osnovnu i srednju kolu Arsenijem III arnojeviem. Za potrebe Vrca, za
i dobio prve pojmove o slikarstvu od Vodeckog. istu priliku, naslikao je triptih etva, Berba, Ne-
Tokom est godina na studijama u Beu (1878 deljna pijaca. Za Svetsku izlobu u Parizu (1900),
1884), veliki uticaj na njegovo formiranje imao je po narudbini Srbije, naslikao je Proglaenje
profesor Leopold Karl Miler (Mller). Nakon slika Duanovog zakonika. Nakon velikog uspeha ove
Guslar i Ranjeni Crnogorac (1878), orijentisao se slike nastavio je da radi na dekorativnom istorij-
na slikanje scena iz ivota balkanskih naroda. Tako skom sikarstvu: Sv. Sava krunie Prvovenanog,
nastaju: Arnautska straa, Crnogorska krma, Borba Sv. Sava izmiruje brau, Duanova enidba, Spalji-
petlova, Kienje neveste... Po porudbini patrijarha vanje motiju Sv. Save... Umro je u Beu.
100
Lujza Blaha (Blaha Lujza, 18501926) bila pozoritu u maarskoj prestonici, gde e postati
je glumica. Roena je u Rimasombatu (Rimaszom- ljubimica publike. Dugo su se pamtile njene uloge
bat) kao Ludovika Rajndl, u braku glumice i oficira. u predstavama: Prezatiena devojica u pozoritu
Raspevana Lujza, kako su je tada zvali, detinjstvo u eru (Gyr) (18631865), Veridba pod lampom
je provela sa putujuim pozoritem. Sa sedam go- i arobna violina u subotikom pozoritu (1865),
dina, dok jo nije znala da pie i ita, bila je zvezda Riobradi (1867) i Mara (1871) u Debrecinu, ui
mnogih pozorinih predstava. Kao udo od deteta, i Deda u Narodnom pozoritu u Budimpeti (1871).
nastupala je u Nemakom narodnom pozoritu. Prvi i poslednji put je stala pred kamere u 73. godi-
Mlada se udala za dirigenta vojnog orkestra Blahu ni ivota. Nakon humanitarnog koncerta za pomo
i ve sa 19 godina ostala udovica. U Debrecinu ranjenicima iz Srbije dobila je priznanje Natalija,
1866. godine potpisala je profesionalni ugovor, poasni je i doivotni lan Narodnog pozorita u
a 1870. godine prvi put nastupila u Narodnom Budimpeti, nosilac Zlatnog krsta Franca Josifa.
U poslednjim decenijama XIX i prvoj deceniji XX veka podruje dananje Voj-

vodine umnogome je promenilo izgled. Veina gradova u Vojvodini ve tada je imala
skoro potpuno organizovanu urbanu strukturu u kojoj je prazan prostor popunjavan
izgradnjom velikih javnih i upravnih zgrada. Razvoj kulturnih, prosvetnih i javnih
funkcija pratila je i izgradnja kapitalnih dravnih i privatnih objekata. Pored drave,
velikom napretku graevinarstva znaajno doprinosi i uvean privatni kapital, podi-
zanjem stambeno-poslovnih palata, kreditnih i bankarskih ustanova.
Drava, kao glavni investitor kapitalnih objekata, ulagala je u izgradnju grad-
skih kua i upravnih zgrada, kolskih i bolnikih objekata, dok je lokalna vlast slo-
bodnih kraljevskih gradova finansirala izgradnju razliitih graevina, nekada ak i
stambenog karaktera. Novi sloj graanske klase takoe je ulagao u izgradnju i grae-
vinarstvo, prvenstveno porodinih i najamnih zgrada i vila.
Na podruju dananje Vojvodine u drugoj polovini XIX veka, naroito u nekim
gradskim sredinama, kao to su Novi Sad, Subotica, Sombor, Veliki Bekerek, Vrac,
Ruma i Zemun, bio je razvijen specifian vid drutvenog i kulturnog ivota. Svako
vee naselje imalo je svoja italaka i pevaka drutva, graanske kasine, staleka i
sportska udruenja (kao streljako udruenje u Novom Sadu ili vatrogasna drutva).
Organizovanost ovih lokalnih udruenja umnogome je zavisila od ekonomske snage
osnivaa. Osim verskih udruenja, u tom razdoblju javljaju se i prva enska i staleka
udruenja raznih zanimanja i radnitva.
Skoro svako naselje imalo je svoj lokalni list i asopis, najee na nemakom,
srpskom i maarskom jeziku. U tom domenu prednjailo je nemako stanovnitvo,
gde je bilo najvie tampara.
Taj period karakterie i prva pojava i brzo irenje razglednica, kao vida potan-
ske komunikacije. Sa njih se danas moe rekonstruisati nekadanji izgled naih na-
selja u Vojvodini.
Svi saeto prikazani primeri iz privrede, nauke, umetnosti, kao i iz obrazova-
nja i opte kulture, samo ukazuju na potencijale ovog podneblja, a ire gledano na
mogunosti postizanja znaajnih rezultata i napretka svih naroda koji su iveli i ive
na podruju dananje Vojvodine. Ekonomski razvoj Austrougarske bio je od koristi
svim narodima koji su iveli u njoj, to dokazuju navedena dostignua.
101
iii KOLIKO SE POZNAJEMO
III POGLAVLJE
ISTORIJSKI RAZVOJ VOJVODINE

POSLE PRVOG SVETSKOG RATA
Prvi svetski rat doneo je preokret u istorijskom razvoju Evrope. Evropa tada ula-
zi u period burnih promena, koje su se reflektovale i na prostoru dananje Vojvodine.
Na kraju rata osnovana je prva zajednika drava Junih Slovena. U okviru Kraljevi-
ne Srba, Hrvata i Slovenaca (kasnije Jugoslavije) nala se i dananja Vojvodina. Njen
poloaj nije bio definisan u periodu izmeu dva svetska rata. Tek posle Drugog svet-
skog rata, dobila je status autonomne pokrajine u okviru Republike Srbije zbog svojih
istorijskih, nacionalnih, kulturnih i ekonomskih specifinosti, koje su je odreivale i
nekoliko vekova pre toga, a i danas je ine ovakvom kakva jeste.
Karta Kraljevine Jugoslavije 1931-41. god

102
ISTORIJSKI R AZVOJ VOJVODINE POSLE PRVOG SVETSKOG R ATA
1. NACIONALNO PITANJE, KRIZA, PRVI SVETSKI RAT

I RASPAD UGARSKE
Austrougarska je poetkom XX veka bila zemlja brzog ekonomskog razvoja, ali

sa nekoliko nereenih problema. Ekonomski razvoj uglavnom je bio koristan svima
koji su se mogli ukljuiti u ekonomske tokove, ali postojao je sloj siromanih seljaka
koji su bili iskljueni raspodele dobiti. Takoe, pitanja poloaja radnika i socijalnog
poloaja graana nisu bila reena. Meutim, kao kobno za Austrougarsku pokazalo
se nacionalno pitanje.
Maarska politika elita nije bila u stanju da pobolja politiki i ekonomski si-
stem. Narodi u njoj (Slovaci, Rusini, Rumuni, Srbi i Hrvati) nisu mogli bitno da utiu
na vana politika pitanja i bili su nezadovoljni. Zakoni koji su bili zamiljeni kao
reenja nisu bili adekvatni.
Ugarska je 1914. godine ula u rat nepripremljena (ona se i opirala ulasku u rat,
ali je elja austrijskog dela Dvojne monarhije prevagnula) i iscrpila se tokom njega.
Njena politika elita nije bila u stanju da vodi efikasnu politiku, tako da se tokom
1918/19. godine nala u situaciji u kojoj vie nije mogla da odluuje o svojoj sudbini,
te su o njoj odluile velike sile.
***
2. SRBIJA KAO NOVA I USPENA DRAVA

Srbija je tokom XIX veka, na osnovu tadanjih merila, postigla ogromne uspe-
he. U razdoblju od 1804. do 1878. godine, uz pomo velikih sila, ostvarila je nacio-
nalnu dravu. U spoljnoj politici imala je jake saveznike, u prvom redu Rusiju. Njeni
interesi sukobljavali su se sa austrougarskim zbog elja za proirenjem. Srbija je svoju
teritoriju poveavala u Balkanskim ratovima. Po okonanju Prvog svetskog rata nala
se na pobednikoj strani, poto je pretrpela velike gubitke. Naklonost velikih sila,
elja Junih Slovena i vojna sila Srbije, koja se 1918. godine dobro mogla iskoristiti,
rezultirali su nastankom Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca. Njoj su prikljuene teri-
torije bive Austrougarske. Srbija je dala vladajuu dinastiju u novoj kraljevini, njena
politika elita bila je najuticajnija, ali su i Hrvati i Slovenci postali deo te politike i
drutvene strukture, mada nisu bili zadovoljni svojim statusom. Podruje dananje
Vojvodine pripalo je junoslovenskoj dravi, te je zapoelo potpuno novo razdoblje
u njenoj istoriji.
***
3. VOJVODINA U PRVOM SVETSKOM RATU
3.1. Odnos Srba prema Austrougarskoj monarhiji

Nemogunost ostvarenja teritorijalne i nacionalne autonomije Srba u junoj
Ugarskoj i prve pojave ekonomske krize, nakon perioda privrednog uspona krajem
XIX veka, te zategnuti odnosi izmeu Dvojne monarhije i Kraljevine Srbije na poet-
ku XX veka koji su eskalirali Aneksionom krizom 1908. godine, doprineli su promeni
103
politike orijentacije Srba u Vojvodini. Poto im je drava u kojoj su iveli sve manje
pruala, postajali su sve manje lojalni, tako da su od zahteva za teritorijalnom auto-
nomijom stigli do zahteva za okupljanje svih Srba u zajednikoj dravi. Maarski
nacionalizam i ograniavanje nacionalnih prava manjina i kratkovidost politike elite
u Ugarskoj doveli su u pitanje i zastarelu instituciju srpskog naroda, crkveno-pro-
svetnu samoupravu. Aponjijev kolski zakon iz 1907. godine podsticao je uniformno
obrazovanje i dotirao samo ustanove koje su ostvarivale jedinstveni kolski program.
To je bio deo politike koja je tada svugde u Evropi bila prihvaena s ciljem stvaranja
nacionalne drave, jedinstvene nacije i unifikacije stanovnitva u nacionalnom smi-
slu. Ona nije imala u vidu interese svih graana i elela je da kroz integraciju afirmie
asimilaciju manjina. Kada je 1910. godine na vlast dola Tisina Nacionalna stranka
rada, Ugarska se ve nalazila u drutvenoj krizi od koje su se vlasti branile mno-
gim merama: ekonomskim, podsticanjem asimilacije, a nekad i represijom. Srbija je
predstavljana u veoma loem svetlu zbog sukoba interesa na Balkanu. Kao bliski sa-
veznik Rusije, ocenjivana je kao veoma opasna za Austrougarsku. Istovremeno, vizija
okupljanja Srba, ali i drugih Junih Slovena oko Srbije, jaala je sa pobedama srpske
vojske u Balkanskim ratovima 1912. i 1913. godine. Bez obzira na sve navedeno, srp-
sko stanovnitvo Bake, Banata, Baranje i Srema bilo je lojalno maarskim vlastima
skoro do raspada Austrougarske monarhije, kada je bilo jasno da e se formirati nove
nacionalne drave u Evropi.
3.2. Razlozi i povodi Velikog rata

U Evropi su se sklapali savezi, kao priprema za mogui rat koji se oekivao ve
nekoliko decenija. Velike sile pripremale su se za njega. Naime, postojao je stalni
konflikt interesa koji nisu znale da premoste i da pronau mirne metode reavanja.
Manje drave su ih oponaale. U Evropi niko nije bio svestan moguih razaranja i
gubitaka i zbog toga su politiari postupali prilino neodgovorno. U ovakvoj napetoj
situaciji svaka je iskra mogla dovesti do eksplozije, a ubistvo prestolonaslednika Au-
strougarske bilo je savren povod, mada ne bi moglo da izazove rat da nije bilo netr-
peljivosti, nerazumevanja, uskogrudih interesa, pohlepe i zlih namera sa svih strana.
Predosetivi u Srbiji prepreku za nemaki prodor na istok, nemaka politika
elela je da zaustavi jaanje moi Srbije. Austrougarska je naslutila potencijalnu opa-
snost, tj. da bi Srbija mogla da postane Pijemont okupljanja Junih Slovena. Austrijska
ratna stranka, predvoena Konradom fon Hecendorfom (Konrad von Htzendorf),
traila je obraun sa junim susedom. Itvan Tisa (Tisza Istvn), ugarski predsednik
vlade, pokuavao je da odvrati cara i ratnu stranku od napada, ali nije uspeo u tome.
Ista politika struja zalagala se za trijalistiko preureenje Monarhije u kojoj bi, po-
red Austrije i Ugarske, bila formirana i slovenska jedinica. Razlog za razvoj trijalisti-
ke opcije svakako bi trebalo traiti u onemoguavanju irenja jugoslovenske ideje i
ruskih tenji, prvenstveno prekidom saradnje Srba i Hrvata u Ugarskoj, razbijanjem
hrvatsko-srpske koalicije koja je imala veinu u Saboru Trojedne kraljevine Hrvatske,
Slavonije i Dalmacije.
Ubistvo prestolonaslednika Franca Ferdinanda dovelo je stranku raspo-
loenu za ratovanje u Austrougarsku monarhiju i podstaklo cara Franja Josifa da
zapone rat protiv Kraljevine Srbije, koja je optuena kao nalogodavac za likvidaciju
prestolonaslednika. Srbija je napadnuta 28. jula 1914. godine, tano mesec dana nakon
Sarajevskog atentata.
104
3.3. Stvaranje junoslovenske drave

U elji da mobilie srpsku javnost, ali i June Slovene u Austrougarskoj monar-
hiji, predsednik srpske kraljevske vlade Nikola Pai je ve sledei dan nakon zapo-
injanja ratnih dejstava nagovestio borbu srpske vojske za oslobaanje od agresora.
Takoe, najavio je da e se srpska vojska boriti i za oslobaanje brae Srba, Hrvata i
Slovenaca koji, po tada postojeoj propagandi, nisu bili slobodni u Austrougarskoj,
kao i za proirenje Srbije. Taj ratni cilj Srbije proklamovan je Nikom deklaracijom
7. decembra 1914. godine. Naredne godine od emigranata iz Austrougarske osno-
van je Jugoslovenski odbor, koji se kasnije povezao sa srpskom vladom i radio na
propagiranju ideje stvaranja jugoslovenske drave posle pobede u ratu. Predstavnici
srpske vlade i Jugoslovenskog odbora, koji je predvodio Ante Trumbi, predvideli
su ureenje budue drave kao ustavne i parlamentarne monarhije sa dinastijom
Karaorevi na elu. Krfska deklaracija trebalo je da bude protivtea Majskoj dekla-
raciji koju su doneli poslanici, lanovi Jugoslovenskog kluba u bekom Parlamentu.
Majska deklaracija predviala je formiranje jugoslovenske drave u okviru Austro-
ugarske monarhije, ali se od toga brzo odustalo, jer je meunarodna situacija bila
mnogo povoljnija.
3.4. Sistem represije Austrougarske u Srbiji

Poto je objavljen rat Srbiji, ugarske vlasti zatvorile su veinu srpskih pred-
stavnikih tela i kulturno-prosvetnih institucija. Zbog navodne saradnje sa Narod-
nom odbranom, internirane su vodee srpske javne linosti i obustavljena je veina
srpskih listova. Nakon to se srpska vojska povukla iz Srema 1914. godine, vlasti
su streljale ugledne Srbe u Batajnici, Beki i drugim mestima. Represivne mere i
promene raspoloenja Srba nakon velikih pobeda srpske vojske na Ceru i Kolubari
doprinele su svrstavanju Vojvoana, zarobljenih na ruskom frontu, u redove do-
brovoljakih jedinica. Prva srpska dobrovoljaka divizija, osnovana 1916. godine u
Odesi, koja se borila na frontu u Dobrudi u jesen 1916. godine uglavnom je bila
sastavljena od Vojvoana.
3.5. Povoljna meunarodna situacija

i stvaranje junoslovenske drave
Prelomni trenutak u Prvom svetskom ratu u idejnom smislu u vezi s pita-
njem ouvanja Dvojne monarhije, predstavljalo je objavljivanje dokumenta O pra-
vu naroda na samoopredeljenje u 14 taaka amerikog predsednika Vudroa Vilsona
(Woodrow Wilson), koji je proglaen 8. januara 1918. godine. Nakon probijanja So-
lunskog fronta sredinom septembra 1918. godine, ispostavilo se da je Austrougarska
monarhija veoma ranjiva. Srbija je to iskoristila i veoma brzo, u vojnom smislu, za-
posela velike teritorije Austrougarske. Zatim je jedna po jedna oblast proglaavala
odvajanje, a 29. oktobra 1918. godine Hrvatski sabor proglasio je odvajanje Trojedne
kraljevine od Austrougarske. Narodno vijee novoformirane Drave Slovenaca, Hrva-
ta i Srba je u Zagrebu 6. novembra 1918. godine nagovestilo ujedinjenje sa Kraljevi-
nom Srbijom koje je i realizovano 1. decembra 1918. godine u Beogradu.
105
3.6. Kolaps Austrougarske i ulazak njenih teritorija

u junoslovensku dravu
Antiratno raspoloenje u Austrougarskoj kulminiralo je tokom 1917. i 1918. go-
dine. U Ugarskoj je bilo sve vie dezertera, a u Sremu se javlja Zeleni kadar, paravojna
formacija sastavljena od dezertera.
Maarska vlada, izabrana u novembru 1918. godine, predvoena Mihaljem Ka-
roljijem (Krolyi Mihly) proglasila je republiku i pokuala nizom liberalnih mera pre-
ma manjinama da sauva integritet drave. Zakasneli pokuaji Karoljijeve vlade da se
Ugarska preuredi nisu naili na odaziv, jer uz pomo srpske vlade i vojske u meuvre-
menu poinju da se formiraju srpski narodni odbori s ciljem otcepljenja od Ugarske.
Ve 24. novembra 1918. godine Konferencija izaslanika mesnih odbora Narodnog vijea
u Rumi donosi odluku o direktnom prikljuenju Srema Srbiji, ako ne doe do ujedinje-
nja jugoslovenskih zemalja. Sledeeg dana Skuptina u Novom Sadu donela je odluku
o otcepljenju Banata, Bake i Baranje od Ugarske i prisajedinjenju Srbiji u okviru nove
jugoslovenske drave. Velikoj narodnoj skuptini u Novom Sadu prethodilo je formira-
nje srpskih i bunjevako-srpskih narodnih odbora na podruju Vojvodine. U Subotici
5. novembra 1918. godine formiran je Bunjevako-srpski narodni sabor. Najuticajnija
linost meu Bunjevcima toga vremena bio je upnik Blako Raji. Radikali Jae Tomia
formirali su Srpski narodni odbor u Novom Sadu nedelju dana kasnije, a tokom novem-
bra formirani su narodni odbori u veini gradova june Ugarske, gde paralelno deluju
s Maarskim narodnim veima i Nemakim narodnim veem, koji nastoje da sauvaju
dravni okvir Ugarske. Narodni odbor u Novom Sadu organizovao je sprovoenje izbo-
ra za Veliku narodnu skuptinu. Na hiljadu srpskih, bunjevakih, hrvatskih, slovakih
i ostalih slovenskih graana birao se jedan poslanik, te je na osnovu toga odluku o pri-
kljuenju Bake, Banata i Baranje Srbiji donelo 757 poslanika, a meu njima 578 Srba,
84 Bunjevca, 62 Slovaka, 21 Rusin, tri okca, dva Hrvata, est Nemaca i jedan Maar.
Velika narodna skuptina u Novom Sadu 1918. godine
106
Dakle, Skuptina u Novom Sadu je imala krnji legitimitet, jer joj nisu prisustvovali au-
tentini predstavnici maarske, nemake i rumunske zajednice u Vojvodini.
Na novosadskoj skuptini razreena je dilema u vezi s ulaskom u jugosloven-
sku dravu u nastajanju. Prevagnula je radikalska opcija direktnog prikljuenja Sr-
biji nasuprot demokratskoj opciji, koja se zalagala za priznavanje Narodnog vijea u
Zagrebu preko kojeg bi se obavilo ujedinjenje. Razlozi pobede radikalske opcije bili
su u optem raspoloenju naroda, prisustvu pobednike srpske vojske na teritoriji
Vojvodine od poetka novembra i veem uticaju radikala nego demokrata u narodu.
Raspad Austrougarske i stvaranje Kraljevine SHS predstavljali su sutinsku po-
litiku promenu u Vojvodini. U periodu od 25. novembra 1918. godine do marta
1919. godine trajala je privremena prelazna faza vlasti. Narodna skuptina u Novom
Sadu izabrala je Veliki narodni savet, kao predstavniko telo kojem je izvrni organ
bila narodna uprava. inilo ga je 50 lanova koji su donosili uredbe, a sprovodila ih
je uprava podeljena u 11 odseka. Predsednik Narodne uprave bio je radikal, dr Joca
Laloevi. Uprava se prostirala na podruju Banata, Bake i Baranje omeenom de-
markacionom linijom odreenom Beogradskim primirjem.
Srpska vlada nije nikada priznala Narodnu upravu, a probleme u radu pred-
stavljala je opstrukcija vlasti, koju su inili stari maarski kadrovi u upravi i sudstvu.
Najizraeniji je bio nedostatak strunih kadrova u kolstvu, to je onemoguavalo
promenu fizionomije kole, naroito na maarskom i rumunskom jeziku. Odbijena
su nastojanja Narodne uprave da uvrsti svoju vlast, a na inicijativu ministra pred-
sednika vlade Kraljevine SHS, Stojana Protia, Narodna uprava bila je primorana
da podnese ostavku i da svoje poslove preda centralnoj vlasti. Poslednja sednica Na-
rodne uprave za Banat, Baku i Baranju odrana je 11. marta 1919. godine, a veina
njenih odseka prebaena je u Beograd, dok je deo ostao u Novom Sadu u okviru
Ministarstva za Banat, Baku i Baranju.
***
4. POLITIKE PRILIKE IZMEU DVA SVETSKA RATA

Prema miljenju mnogih istoriara, mirovni ugovori krajem Prvog svetskog rata
nisu bili temelj mirnom poretku, nego samo jedno dugo primirje. Meunarodni si-
stem nastao krajem Prvog svetskog rata izdrao je dve decenije. Pojavom ekstremnih
ideologija, neodgovornou zapadnih sila i velikom ekonomskom krizom slabio je
meunarodni poredak. U meunarodnim odnosima nije bilo ni traga poverenju, a
od tridesetih godina spremalo se opet u novi rat.
Italija je tokom itavog meuratnog perioda bila otra prema junoslovenskoj
dravi, drala ju je pod stalnim pritiskom, kao i Slovene na njenoj teritoriji. Htela je
da promeni granice u svoju korist.
Maarska u meuratnom periodu nije mogla da se oslobodi oka koji je doivela
krajem Prvog svetskog rata. Gubici teritorija (izgubila je dve treine svoje teritorije) i
stanovnitva stvarali su stalnu napetost. Najbolnije je bilo to se, posle mirovnih ugovo-
ra, svaki trei Maar naao van teritorije Maarske. Postala je i u industrijskom smislu,
a pogotovo kada su prirodni resursi u pitanju, minorna. Jaala je elja za revizijom gra-
nica i radi toga Maarska je bila voljna da sklapa saveze sa protivnicima junoslovenske
drave, mada su njeni zahtevi bili vei kada su Rumunija i ehoslovaka bile u pitanju.
Jugoslavija se udruila sa ovim zemljama i drala Maarsku pod pritiskom.
107
Bugarska i Albanija postavili su svoje teritorijalne zahteve prema Jugoslaviji, a

odnosi sa Rumunijom i Grkom mogli su se takoe pogorati. Iako je bila relativno
jaka drava u regionu, Jugoslavija je imala mnogo nereenih pitanja sa susedima.
4.1. Novi dravni okviri i Vojvodina u njima

Nova junoslovenska drava od samog nastanka susretala se sa ogromnim pro-
blemima. Razlike u kulturi, nepostojanje zajednike politike tradicije, strukturalne,
nacionalne i ekonomske napetosti stalno su prouzrokovale probleme, a esto i skan-
dale. Susedi Kraljevine SHS bili su nezadovoljni granicama koje su smatrali nepra-
vednim, zbog toga su iredentizam i revizionizam bili prisutni sa vie strana.
Ve pre ujedinjenja, Jugoslovenski odbor i vlada Srbije imali su razliitu viziju,
koje su uskladili zbog pritiska velikih sila. Odmah nakon ujedinjenja, ispoljene su
razlike u vezi s pitanjem budueg ureenja drave. Naznake sukoba uoene su ve na-
kon sastanka predstavnika srpske vlade, lanova Jugoslovenskog odbora i Narodnog
vijea u enevi 9. novembra 1918. godine. Tada je relativizovano pitanje monarhije
i dinastije Karaorevi, a ostavljena je mogunost ureenja drave na federalnom
principu, to nije odgovaralo srpskoj politikoj eliti i stvarnom stanju na terenu, gde
je srpska vojska zaposela teritoriju budue drave.
Do izbora za Ustavotvornu skuptinu, voenje dravnih poslova regent Alek-
sandar Karaorevi poverio je Privremenom narodnom predstavnitvu i Vladi koju
je predvodio Stojan Proti, ime je zaobien Nikola Pai, kome kralj nije oprostio
pristajanje na enevsku deklaraciju. Regentovim ukazom ukinute su tek formirane
pokrajinske uprave i zamenjene odeljenjima centralne Vlade.
Velika narodna skuptina za Banat, Baku i Baranju, sazvana za 27. februar
1919. godine, izabrala je 24 poslanika i isto toliko zamenika poslanika koji su prisu-
stovali konstitutivnoj sednici Privremenog narodnog predstavnitva, konstituisanog
1. marta iste godine. Uz 24 predstavnika Banata, Bake i Baranje, ovo telo inili su
predstavnici starog saziva srpske Narodne skuptine, Narodnog vijea iz Zagreba i
Kralj Aleksandar Karaorevi predstavnici skuptina iz Dalmacije, Bosne i Hercegovine i Crne Gore, ukupno 272.
Njihov zadatak bio je da pripreme izbore za Ustavotvornu skuptinu.
Na Velikoj narodnoj skuptini u Novom Sadu ispoljena su neslaganja izmeu
radikala i demokrata. Dan pre odravanja sednice, na sastanku Narodnog saveta koji
se bavio predlaganjem kandidata za Privremeno narodno predstavnitvo, radikali su
tvrdili da sednica Saveta nije legalno sazvana i da Skuptini eli da se nametne volja
demokrata lanova Saveta. Demokrata Petar Konjovi tvrdio je da Savet ima legisla-
tivnu funkciju, te da on bira kandidate, a ne Skuptina koju su radikali nezakonito
sazvali. Ostavi u manjini, 11 predstavnika demokrata napustilo je sednicu Saveta, a
preostalih 18 lanova nastavilo je rad donevi odluku da je Narodna skuptina nad-
lena za izbor poslanika. Skuptina je sledeeg dana izabrala poslanike za Privremeno
narodno predstavnitvo mimo demokrata.
4.2. Vidovdanski poredak

Izbori za Ustavotvornu skuptinu Kraljevine SHS odrani su 28. novembra
1920. godine. Najvie poslanikih mesta osvojile su Demokratska stranka (92) i
Narodna radikalna stranka (91). Sledili su komunisti sa 59 poslanika i Hrvatska republi-
kanska seljaka stranka sa 50 poslanika. Ostalih 18 izbornih lista osvojilo je preostalih
125 mesta u Parlamentu. Predstavnici neslovenskih manjina nisu imali birako pravo.
108
Demokratska i Radikalna stranka, uz pomo nekoliko manjih stranaka, formi-

rale su parlamentarnu veinu i vladu. Zahvaljujui tome izglasan je Ustav, na Vi-
dovdan, 28. juna 1921. godine. Prema Ustavu, zemlja je bila ustavna parlamentarna
monarhija sa centralistiki ureenom upravom. Ustav nije imao u vidu elje i interese
svih graana, pogotovo ne interese naroda i manjina.
Maari su prikljuenje novoj dravi doiveli kao ok. Promena slubenog jezika
i ponaanje birokratije su im umnogome oteavali ivot. Poloaj nemake manjine
takoe nije bio mnogo bolji, dok su u Kraljevini SHS na slovenske manjine gledali sa
vie simpatija. Ipak, ideja vodilja SHS je bila ista kao i u nekadanjoj Ugarskoj, stva-
ranje nacionalno homogene drave. Ova tenja naroito je bila prisutna u Vojvodini.
U politikoj klimi vidovdanskog poretka, meu vojvoanskim manjinama sla-
venske manjine imale su vea prava. Rusini su u toj dravi stekli mnogo povoljnije
uslove za svoj kulturno-prosvetni i nacionalni ivot. U Novom Sadu je 1919. godine
osnovano Rusinsko narodno prosvetno drutvo, koje je u periodu izmeu dva svetska
rata obavljalo znaajnu izdavaku delatnost (kalendari, novine, beletristika, udbe-
nici) i organizovalo kulturno-nacionalni ivot Rusina u Jugoslaviji. U mnogim nase-
ljima u kojima su iveli Rusini osnivane su filijale Rusinskog narodnog prosvetnog
drutva, u okviru kojih su delovale knjievne, pozorine, horske i muzike sekcije.
U razdoblju izmeu dva svetska rata, u naseljima u kojima su iveli u veem
broju, Rusini su u osnovnim kolama imali nastavu na svom maternjem jeziku. Slo-
vaci su tretirani slino, dok su Maari, Nemci i Rumuni imali manje prava.
4.3. Stranaki ivot u Vojvodini

Najuticajnija stranka u Kraljevini SHS, Narodna radikalna stranka, imala je uz
demokrate najveu podrku biraa i na kasnijim izborima. Vojvoanski radikali uje-
dinili su se sa strankom Nikole Paia odmah na poetku stranakog ivota u Kralje-
vini, a politiku tradiciju imali su poevi od Srpske narodne radikalne stranke, koja
je nosila taj naziv od 1891. godine, a formirana je nakon podele u Srpskoj narodnoj
slobodoumnoj stranci 1887. godine. Vojvoanskim radikalima prikljuila se i veina
lanova Srpske narodne stranke i Zemljodilske stranke, koja je zastupala interese bu-
njevakih veleposednika. Vodee linosti stranke bili su Jaa Tomi, Joca Laloevi,
Jovan Radoni, Vladislav i Jovan Manojlovi itd.
Vojvoanske demokrate nastale su prisajedinjenjem Liberalne stranke (Srpske
narodne slobodoumne stranke) Jugoslovenskoj demokratskoj stranci koja je osnova-
na maja 1919. godine u Sarajevu i kikindskih demokrata pod vostvom Vase Stajia
i Tihomira Ostojia. Stranci je pristupio manji broj lanova Srpske narodne stranke.
Demokrate su bile glavni zagovornici centralizma i unitarizma pod devizom stva-
ranja ujedinjenog jugoslovenstva, dok su se, za razliku od njih, radikali zalagali za
ouvanje plemenskih razlika i za partikularne interese Srba.
Na prvim izborima za Ustavotvornu skuptinu izvestan znaaj imala je Bunje-
vako-okaka stranka, koja se zalagala za autonomiju Vojvodine, ali se vremenom
podelila na sekularno nacionalno krilo, koje je od 1927. godine pristupilo Hrvatskoj
seljakoj stranci, i klerikalno krilo Blaka Rajia, osnivaa autonomistike Vojvo-
anske puke stranke, koja je programski bila identina Slovenskoj ljudskoj stranci i
Hrvatskoj pukoj stranci.
Manjine, prvenstveno maarska, bile su nekoliko godina iskljuene iz parla- Vasa Staji
mentarnog ivota. Kada su 1923. godine manjine dobile mogunost izlaska na izbore,
109
formiranje i funkcionisanje Maarske stranke bilo je onemoguavano na razne na-

ine. Maarska stranka je zato vodila oportunu politiku prema vlastima, saraujui
uglavnom sa radikalima. Interesantno je to da nije bilo maarsko-nemake saradnje.
Naprotiv, Maari su se trudili da imaju izuzetno dobre veze sa vladajuom strankom,
dok su Nemci svoje interese ostvarivali putem svoje stranke.
Od 1923. godine, u politikom ivotu Vojvodine pojavila se Samostalna demo-
kratska stranka koja se odvojila od demokrata, a okupljala je uglavnom Srbe preane,
tj. Srbe iz nekadanje Austrougarske monarhije. Iste godine, osnovana je i Rumunska
stranka u Kraljevini SHS, koja je dobila i svog prvog poslanika na parlamentarnim
izborima odranim te godine, advokata Joana ijanua iz Alibunara. Ova stranka
objavljivala je svoje glasilo Foaia poporului romn (List rumunskog naroda) u Pane-
vu, a kasnije nedeljnik Ndejdea (Nada) u Vrcu.
Do zabrane rada nakon Obznane i Zakona o zatiti drave uticajna je bila i Ko-
munistika partija Jugoslavije, koja je nastala od grupa levih maarskih socijaldemo-
krata, pelagievaca i uesnika Oktobarske revolucije u Rusiji.
4.4. Privredne prilike

Formiranje Kraljevine SHS ukljuilo je u nju veoma razliita podruja i u smislu
ekonomskog razvoja, zbog ega se pojavljuju razlike koje ni vlada ni kralj nisu mo-
gli ublaiti. Uz to, razvijala se varijanta kapitalizma, koja je prouzrokovala socijalnu
napetost.
Ulaskom u Kraljevinu SHS, Vojvodina je na ekonomskom planu doivela zna-
ajnu transformaciju. Od relativno ekonomski manje razvijenog dela Maarske, ona
uz Sloveniju postaje privredno najrazvijeniji deo nove drave. Meutim, odmah su se
ispoljili ograniavajui faktori razvoja, gubljenje ekonomskog zalea na severu, zbog
stalno zategnutih odnosa Beograda i Budimpete. Pored toga, Vojvodina je plaala
trostruko vei porez od poreza odreenog u Srbiji. Kraljevina je imala slabo razvijeno
unutranje trite koje nije moglo da apsorbuje trine vikove Vojvodine, a izvoz je
bio otean protivmerama koje su druge zemlje preduzimale zbog zatitnih carina,
kojima se titila domaa proizvodnja.
Industrijski razvijeni delovi drave bre su se razvijali, to je doprinelo ubrza-
nom razvoju Slovenije koja je imala dva i po puta bri razvoj industrijske proizvodnje
od Vojvodine, a Hrvatska se razvijala gotovo
dva puta bre. Bez rudnih bogatstava, Vojvo-
dina je bila manje interesantna stranim in-
vestitorima, a vojvoanska industrija bila je
tehnoloki zaostala, fabrike su uglavnom bile
male, a poreklo kapitala esto pekulantsko.
Najrazvijenija je bila prehrambena industri-
ja. Izmeu ostalih, isticale su se eerane u
Crvenki, Novom Vrbasu i Petrovgradu (ne-
kadanji Veliki Bekerek, danas Zrenjanin).
Tradicionalno je bila razvijena industrija
piva, zahvaljujui proizvodnji hmelja, u emu
su prednjaili Slovaci oko Bakog Petrovca.
Pored izvoza, hmelj je korien u domaim
pivarama u Panevu, Vrcu, Bekereku, Be-
110
eju i Apatinu. Mlinska industrija je zaostajala, kao i industrija mesa, zbog gubitka
trita u Maarskoj. Fabrike su uglavnom imale zastarelu opremu, koja je davno bila
izbaena u konkurentskim industrijama Austrije i ehoslovake. Mnoge fabrike bile
su u rukama stranog kapitala preteno sa podruja bive Austrougarske monarhije.
Finansijski kapital bio je usitnjen, banke su imale mnogo sitnih ulagaa i tedia,
pa se vojvoansko bankarstvo nije moglo nositi sa hrvatskom konkurencijom.
Razvoj saobraajne infrastrukture u Vojvodini bio je usporen zbog malog
izdvajanja za javne radove iz dravnog budeta. Dok je u Srbiju i dananju Makedoni-
ju investirano 63% svih sredstava za javne radove, u Vojvodinu je to ulaganje iznosilo
svega 4% i to u izgradnju mostova preko Dunava i Tise.
4.5. Situacija u poljoprivredi i agrarna reforma

Kao izrazito poljoprivredna regija, Vojvodina je imala razvijenu proizvodnju ra-
tarskih kultura, pre svega hlebnog ita, a pored toga gajen je jeam i industrijsko bilje.
Kada je re o posedima zemlje, u Vojvodini je bilo dve petine bezemljaa, meu
njima najvie Maara, a pored njih mnogo sitnih posednika zemlje. Bilo je i krupnih
poseda, naroito u severnoj Bakoj. Iako je zapoeta agrarna reforma, ona nije do-
vrena, niti je uraena principijelno. Najvei posedi bili su podravljeno gazdinstvo
Belje u Baranji, dravno dobro Plavna, Kotekovo futoko vlastelinstvo, vlastelinstvo
Marije Seenji u Vajskoj, posedi porodice Dunerski, posedi kaloke biskupije u
Bau, posedi Pravoslavne crkve u Sirigu i Kovilju, posedi optina Subotice, Kanjie i
Sente, sve u Bakoj; vukovarsko vlastelinstvo grofa Elca u Sremu; posed Andrije e-
konjia u Banatu. Mnotvo seoske sirotinje, optanti i nagraivanje kolonista dobro-
voljaca iz Prvog svetskog rata bili su razlozi da se sprovede agrarna reforma, pored
nastojanja da se usitni uglavnom strani veleposed.
Agrarna reforma zapoela je 1919. godine. Iz nje su u startu bili iskljueni Ma-
ari. Optanti su bili Srbi i Bunjevci u Maarskoj ili Maari u Kraljevini SHS koji su
Trijanonskim sporazumom dobili pravo slobodnog izbora drave u kojoj e iveti.
Prvih godina, zainteresovani poljoprivrednici dobijali su zemlju u jednogodinji za-
kup, koji je vremenom postao etvorogodinji, da bi tek 1931. godine zemlja bila
dodeljivana seljacima u vlasnitvo i to od tri do pet hektara. Dotadanji veleposednici
uspeli su da predvieni supermaksimum od oko 70 hektara poveaju tri puta, osla-
njajui se na podrku politiara koji su se protivili kolonizaciji. Ukupno je podeljeno
111
oko 1.700.000 hektara zemlje, a zemlju su dobile porodice dobrovoljaca, neto preko
10.000, ostali kolonisti, oko 4000 porodica, preko 1500 optanata, takoe i autokolo-
nisti, izbeglice i bezemljai preko 2000 porodica. Nedosledno sprovedena, agrarna
reforma izvedena je polovino i trajala je sve do poetka Drugog svetskog rata. Zbog
nedostatka zemljita drava je 1938. godine nenaseljenim dobrovoljcima kolonisti-
ma poela izdavanje dravnih obveznica. Agrarnom reformom nisu bili obuhvaeni
pripadnici nacionalnih manjina, osim pripadnika slovake zajednice kao slovenske.
U Hajduici u Banatu, u agrarnoj zajednici koja je pomagala naseljenike jeftinim kre-
ditom za gradnju kua, nabavku hrane, alata, semena i stoke, nalazili su se zajedno
lokalni Slovaci i kolonisti dospeli iz Hercegovine.
Sredinom dvadesetih godina poinje kriza u poljoprivredi koja se naroito ose-
tila nakon to je velika svetska ekonomska kriza sa zakanjenjem zahvatila i jugoslo-
vensku privredu. Drava je bila prinuena da otpie enormne dugove seljacima, to
je uruilo bankarski sistem u zemlji.
4.6. Industrija, zanati, trgovina

Vojvodina je u meuratnom periodu imala blizu 38 hiljada zanatskih radnji,
vie od jedne etvrtine svih zanatskih radnji u predratnoj Jugoslaviji. U zanatskoj
proizvodnji bilo je zaposleno preko 70 hiljada radnika; dakle, dvostruko vie nego u
industriji. Kvalifikaciona struktura zanatskih radnika bila je sedam puta bolja nego
struktura radnika u industrijskoj proizvodnji.
Trgovina u Vojvodini bila je najrazvijenija, to je doprinelo osnivanju Produk-
tne efektne berze u Novom Sadu i Berze poljoprivrednih proizvoda u Somboru.
Evidentno skroman napredak vojvoanske privrede u meuratnom periodu, uz
potpuno zanemarivanje poljoprivrede, ipak nije sasvim naruio vodeu ulogu Vojvo-
dine, koja je uz Sloveniju ostala ekonomski najrazvijeniji deo drave. Uprkos recesiji,
stranim investitorima bila je interesantnija privreda Vojvodine od privrede nerazvi-
jenih delova zemlje, te je u Vojvodini uloeno 124 dinara po glavi stanovnika, dok je,
na primer, u Srbiji i Makedoniji uloeno svega 110 dinara stranog kapitala. Pred po-
etak Drugog svetskog rata jaao je uticaj nemakog kapitala preko kreditne organi-
zacije Agrarija, koja se oslanjala na brojno i bogato nemako stanovnitvo Vojvodine.
Nemci su inili neto preko petine stanovnitva Banata, Bake i Baranje, a posedovali
su treinu zemljita, treinu zanatskih radnji, gotovo polovinu industrijske proizvod-
nje i 30% finansijskog kapitala.
***
5. VOJVODINA NAKON ZAVOENJA

ESTOJANUARSKOG REIMA
Tokom dvadesetih godina prolog veka, Kraljevina SHS prolazila je kroz stal-
nu drutvenu i politiku krizu. Spolja su je ugroavali albanski, bugarski, italijanski,
maarski revizionizam i iredentizam. Na unutranjem planu najznaajniji politiki
problem bilo je tzv. hrvatsko pitanje, tj. nastojanje Hrvata da im se prizna nacionalni
identitet i teritorija, to je ugroavalo unitaristiko-centralistiki koncept ureenja
drave. Privredna nerazvijenost i kulturna zaostalost praene agrarnim krizama do-
vele su zemlju u rastrojstvo, to je kralj Aleksandar nastojao da rei zavoenjem line
vlasti. Povod monarhistikoj diktaturi bilo je ubistvo voa Hrvatske seljake stranke
112
u Narodnoj skuptini u Beogradu 1928. godine. Diktatura je proglaena 6. januara

1929. godine, a ve u oktobru 1929. promenjen je naziv zemlje u Kraljevina Jugoslavi-
ja, ime je kralj eleo da sprei dalje meunacionalne politike sukobe propagirajui
ideju integralnog jugoslovenstva. Obraunavi se sa opozicijom, reim se oslonio na
mlae projugoslovenski orijentisane kadrove iz Radikalne, Demokratske i Slovenske
ljudske stranke i drugih reimskih organizacija.
U elji da ugui pokrajinske partikularizme, vlada sa generalom Petrom iv-
koviem na elu ukinula je 3. oktobra 1929. godine dotadanju podelu na oblasti,
pa je zemlja podeljena na devet banovina. Vojvodina i umadija nale su se u okviru
Dunavske banovine, sa seditem u Novom Sadu. Ekonomska kriza koja je zahvati-
la zemlju poetkom tridesetih godina i donoenje Oktroisanog ustava 1931. godine
ohrabrili su opoziciju koja se okupila 1932. godine u Zagrebu u okviru Seljako-de-
mokratske koalicije. Tada su predstavnici opozicije obelodanili Zagrebake punkta-
cije, koje su se, izmeu ostalog, zalagale za formiranje pokrajina od kojih je jedna
trebalo da bude Vojvodina. Sastanku u Zagrebu prisustvovao je dr Duda Bokovi iz
Samostalne demokratske stranke, lider Vojvoanskog pokreta.
Poetkom tridesetih godina poljuljan je meunarodni poloaj Jugoslavije. Njen
glavni saveznik meu velesilama, Francuska, okrenula se savezu sa Italijom, dok je
Velika Britanija zbog ekonomskih problema postala manje zainteresovana za Balkan
i Srednju Evropu. Zbog toga je Jugoslavija poela da menja politiku orijentaciju i
okretala se prema Nemakoj, u kojoj je Hitler ve dospeo na vlast. Njegova monstru-
oznost se tada jo nije ispoljila, tj. tek je mogla da se nasluti.
5.1. Vojvodina u diktaturi

Za vreme diktature u Vojvodini, profesor Pravnog fakulteta u Subotici Fedor
Niki pokrenuo je reimski list Jugoslovenski dnevnik. Slinu ureivaku politiku
imali su vraka Vojvodina, Jugoslovenska straa iz Paneva, Graniar iz Kanjie i
Domovina iz Beeja. Diktaturi su prili pojedini manjinski politiari, poput voe Ma-
arske stranke Gabora Santoa (Sznt Gbor) i novinara Mihalja Brodija (Brdi
Mihly), a kod Nemaca podrku diktaturi pruala je grupa oko Nikole Haslingera
(Hasslinger). Podrku reimu pruili su Ivan i Mirko Ivkovi Ivandeki, prvaci
Hrvatske seljake stranke. U Subotici je 1931. godine odran skup Jevreja u znak
podrke kralju Aleksandru. Snanu podrku reimu pruale su sportska organizacija
Soko Kraljevine Jugoslavije i udruenje studenata Jugoslovenski akademski klub.
5.2. Jugoslavija posle ubistva kralja Aleksandra

Nakon ubistva kralja Aleksandra, 9. oktobra 1934. godine, uspostavljeno je na-
mesnitvo sa knezom Pavlom Karaoreviem na elu. Usled namesnikog reima
slabila je diktatura, a jaala opozicija koja se u Vojvodini okupila oko Vojvoanskog
pokreta, a u kojem su pored samostalnih demokrata bili radikali, demokrat, Hrvat-
ska seljaka stranka predvoena Josipom idom Vukoviem, Maari oko Imrea
Naa (Nagy Imre) i Slovaci sa Jankom Buljikom (Janko Bulk) na elu. Ujedinjenoj
opoziciji priklonio se deo demokrata i nezadovoljni radikali da bi se suprotstavili na
izborima Jugoslovenskoj radikalskoj zajednici tadanjeg predsednika Vlade Milana
Stojadinovia. Na parlamentarnim izborima 1938. godine opozicija je postigla veliki
uspeh osvojivi 45% glasova biraa i znaajno uzdrmavi Stojadinoviev reim.
113
Veliki uspeh opozicije na izborima, oslanjanje Stojadinovieve vlade na fai-

stike sile Nemaku i Italiju, kao i potpisivanje Konkordata sa Vatikanom oslabili su
vladu toliko da je Stojadinovi odstupio. Novi premijer Dragia Cvetkovi, za razliku
od prethodnika, bio je spreman za dogovor sa Hrvatima. Rezultat te spremnosti je
potpisivanje sporazuma o formiranju Banovine Hrvatske 26. avgusta 1939. godine.
Kompromisni nain reavanja hrvatskog pitanja izazvao je nezadovoljstvo srpske po-
litike elite, jer je razbijena njihova suprematija oliena u unitaristiko-centralisti-
kom ureenju drave, a prevladalo je miljenje da su Hrvati dobili previe teritorija.
Istovremeno, veina hrvatskih politiara smatrala je da je Hrvatska dobila premalo
teritorija, jer u sastav Banovine nije ula Boka Kotorska i severozapadna Baka sa Su-
boticom. Sporazum sa Hrvatima predstavljao je i poetak kraja Vojvoanske koalici-
je, jer su je napustile samostalne demokrate, dok se vostvo HSS u Vojvodini podelilo
na somborsko krilo koje se zalagalo za autonomiju Vojvodine i subotiko krilo koje
je trailo prikljuenje Banovini Hrvatskoj. Svakako, najvaniji razlog uruavanja Voj-
voanskog pokreta bio je poetak Drugog svetskog rata, koji je doprineo nacionalnoj
homogenizaciji i zatvaranju naroda Vojvodine u sopstvene okvire. Pitanje autonomi-
je Vojvodine postalo je drugorazredno politiko pitanje.
***
6. TERITORIJA VOJVODINE U DRUGOM SVETSKOM RATU
Teritorija Vojvodine bila je jabuka razdora izmeu Maarske i Jugoslavije. Dve
zemlje su Pakt o venom prijateljstvu sklopile u decembru 1940. godine, ali ve u
aprilu 1941. godine Maarska je napala Jugoslaviju. Zauzela je Baku (uz Baranju i
Prekomurje), dok je Srem pripao tzv. Nezavisnoj dravi Hrvatskoj, a Banat nediev-
skoj Srbiji pod nemakom kontrolom.
6.1. Napad na Jugoslaviju

Jugoslavija je pristupila Trojnom paktu faistikih sila koji je vlada Dragie
Cvetkovia potpisala 25. marta 1941. godine. Odbijanje vojnog vrha Kraljevine Ju-
goslavije da prihvati pristupanje zemlje Trojnom paktu manifestovalo se vojnim pu-
em u Beogradu koji je izveden u noi izmeu 26. i 27. marta 1941. godine. Masovne
demonstracije podrke puistikoj vladi generala Duana Simovia dale su povod
Adolfu Hitleru da naredi opti napad Nemake i njenih saveznika na Jugoslaviju.
Susedne drave videle su u ratu mogunost osvete Jugoslaviji i revizije granica.
Pal Teleki (Teleki Pl, 18791941) bio je se razumeti njegovo zalaganje za jugoslovensko-
maarski politiar, geograf, profesor univer- -maarski sporazum o saradnji iz decembra
ziteta, zemljoposednik. Bio je ministar spoljnih 1940. godine. Posle demonstracija 17. marta
poslova 1920. godine i ministar prosvete 1938. go- 1941. godine bio je svestan da e Nemaka vojno
dine. Uoi Drugog svetskog rata, bio je reagovati protiv Jugoslavije. Kao znak moralnog
predsednik vlade, u vreme kada je Maarska poraza svoje politike, iako o tome postoje kontro-
uz pomo Nemake nastojala da ostvari svoje verzna miljenja, izvrio je samoubistvo 3. aprila
revizionistike ciljeve. Tada je slovio za probritan- 1941. godine, napisavi u oprotajnom pismu:
ski orijentisanog politiara, koji je upozoravao da Maarska je pogazila re o venom prijateljstvu sa
e oslonac Maarske na nemaku politiku doneti Jugoslavijom iz kukaviluka. Stali smo na stranu
samo katastrofu. Bio je zagovornik i balkansko- nitkova, biemo leinari najprljavija nacija. Ni-
-podunavske saradnje. U tom kontekstu, moe sam to spreio kriv sam.
114
Rat u Jugoslaviji poeo je 6. aprila 1941. godine bombardovanjem Beograda.

Istovremeno, zapoelo je i okupaciono komadanje zemlje. Vojska Kraljevine Jugosla-
vije nije izdrala ni dve nedelje otpora. Vojvodinu je napustila uz simbolian otpor,
gotovo bez borbi. Posledica rata bila je podela Vojvodine na tri okupacione uprave.
Srem se naao u okviru tzv. Nezavisne drave Hrvatske, koja je proglaena 10. aprila
u Zagrebu. Pozivajui se na proglaenje tzv. NDH, vlasti u Budimpeti okupirale su
Baku i Baranju, napadom zapoetim 11. aprila 1941. godine, a ove regije pripojene
su Maarskoj 16. decembra iste godine. Pribojavajui se sukoba svojih dvaju savezni-
ka, Maarske i Rumunije, oko Banata, Nemci su stavili ovu oblast pod formalnu vlast
kvislinke srpske vlade generala Milana Nedia, dok su stvarnu vlast u Banatu imali
domai Nemci, folksdojeri. Maarsko i nemako stanovnitvo doekalo je okupaciju
s nadom u bolju budunost, jer je pritisak koji su doivljavali u Kraljevini Jugoslaviji
bio njihov stalni problem. Ubrzo su uvideli da su iz jedne diktature dospeli u drugu,
te su sve vie tonuli u apatiju.
Endre Baji-ilinski (Bajcsy-Zsilinszky En- tj. konfederaciji. Ve 11. aprila 1941. godine
dre, 18661944) bio je maarski pravnik i politiar. upuuje protest Hortiju to je Maarska napala
Poetkom tridesetih godina XX veka poeo je sa Jugoslaviju. Raciju poetkom 1942. godine na-
iznoenjem stavova protiv tadanje nemake poli- zvao je pogromom. Hortiju je pisao: U Maarskoj
tike. U knjizi Nacionalni radikalizam istie da je se odigralo, bez sudske presude, masovno klanje
glavni cilj maarske spoljne politike ostvarenje sa punom odgovornou vojnika i andara, to je
maarsko-srpskohrvatskog pomirenja, kao i najneovenije i najnemaarskije masovno ubi-
maarsko-srpskohrvatske saradnje. Poetkom janje, to je tako strahovita greka i takav potres
februara 1940. godine boravio je u Beogradu na maarskog pravnog poretka protiv ega mora svaki
sastanku ministara spoljnih poslova Balkana. Po estiti Maar da digne glas. Decembra 1942. go-
nalogu Pala Telekija (Teleki Pl), imao je zada- dine u maarskom parlamentu izneo je zahtev
tak da ispita da li na jugoslovenskoj strani postoji da se vinovnici za raciju najstroe kazne. Nakon
elja za maarsko-jugoslovenskim zbliavanjem. dolaska na vlast Ferenca Salaija (Szlasi Ferenc)
U knjizi Naa sudbina i mesto u Evropi (1941) u oktobru 1944. godine, ilinski je uhapen i stre-
insistira na balkansko-podunavskoj federaciji, ljan 25. decembra 1944. godine.
6.2. Okupaciona vlast i racija 1942. godine

Ubrzo nakon okupacije, vlasti su zapoele represalije nad srpskim, jevrejskim
i romskim stanovnitvom i antifaistima bez obzira na nacionalnost, to je dopri-
nelo poetku oruanog otpora (dodue, ne toliko jakog kao u drugim krajevima ze-
mlje) ve prve godine rata. U Petrovgradu (dananji Zrenjanin) na dan nemakog
napada na Sovjetski Savez 22. juna 1941. godine Pokrajinski komitet KPJ doneo
je odluku o poetku priprema za ustanak. Uskoro je formiran tab partizanskih
odreda Vojvodine, a prvi sukobi sa neprijateljem zapoeli su u Banatu. Tokom 1941.
godine formirano je vie partizanskih odreda (Petrovgradski, Melenaki, Mokrin-
ski, Kumanaki i drugi) u srednjem i severnom Banatu, a u junom je dejstvovao
Junobanatski odred. Akcije banatskih partizana svele su se na prepade na manje
vojne i policijske jedinice, diverzije pruga i mostova i paljenje ita. Nakon odmazde
nemakih vlasti, na elu sa policijskim komandantom Jurajem pilerom sredite
otpora prebaeno je u Srem.
Otpor okupacionim jedinicama u Bakoj bio je sloeniji od onog u Banatu, jer
su maarske vlasti zavele strog reim, deportujui koloniste u logore (od kojih je
najvei bio arvar u Maarskoj), hapsei komuniste i druge politike protivnike i ka-
njavajui graane za sitnice. Geografske prilike su, takoe, oteavale otpor. Centar
115
otpora u Bakoj bila je ajkaka, a na otpor su bili spremni Slovaci u Petrovcu i Kisa-
u. Borcima su se pridruili komunisti maarske nacionalnosti predvoeni Erneom
Kiom (Kiss Ern). Reen da ugui pobunu, okupator je u junoj Bakoj u januaru
1942. godine izvrio tzv. raciju, koja je prerasla u nekontrolisanu upotrebu vojne sile i
u najvee zlodelo maarskih okupacionih vlasti. Stradalo je vie hiljada Srba, Jevreja
i Roma u ajkakoj i Novom Sadu. Protiv stradanja civilnog stanovnitva ustao je
poslanik maarskog parlamenta Endre Baji ilinski (Bajcsy-Zsilinszky Endre).
6.3. Partizanski pokret u Sremu 19411942. godine

Partizanski pokret u Sremu aktivirao se tokom septembra 1941. godine. Iako je
bilo ljudi koji su simpatisali partizane, zbog prirodnih uslova u Bakoj i Banatu njiho-
vo organizovanje bilo je mnogo tee. Temeljnije pripremljen, zahvaljujui prirodnim
uslovima za borbu na Frukoj gori i u Bosutskim umama, pokret u Sremu imao je
vei zamah nego u Banatu i Bakoj. Vodeu ulogu u partizanskom pokretu imali su
komunisti, meu kojima su bili i bivi zatvorenici sremskomitrovakog zatvora koje
su partizani oslobodili. Akcije Frukogorskog i Podunavskog odreda izazvale su repre-
salije i uasan teror ustake policije tokom avgusta 1942. godine. Voa ustake polici-
je, Viktor Tomi, odgovoran je za smrt vie od 6000 stanovnika Srema. Prilikom ove
akcije stradali su vodei kadrovi partizanskog pokreta u Sremu, ore Markovi,
komandant i Stanko Paunovi, komesar taba NOP za Srem.
Tokom 1942. godine partizanske jedinice u Sremu reorganizovane su i priklju-
ene Treoj operativnoj zoni Hrvatske. Deo jedinica prebaen je u Bosnu. Naredne
godine, sremski partizani u Bosni formirali su Prvu i Drugu vojvoansku brigadu.
Nakon to se komandni kadar Glavnog taba NOP-a za Vojvodinu prebacio iz Bosne
u Srem, partizanski pokret bio je sve brojniji, te su pokuaji unitenja partizanskih
jedinica bili bezuspeni. U akcijama tzv. ienja terena od partizana kada je re o
okrutnosti posebno se isticala 13. SS Handar divizija.
6.4. Preokret u Drugom svetskom ratu

Tok Drugog svetskog rata preokrenut je 1943. godine. Poraz nacistike Nema-
ke postajao je sve izvesniji. Sredinom 1944. godine Crvena armija stigla je do Balkana
i tokom leta nizom operacija razbila nemake i kvislinke jedinice u Rumuniji i Bu-
garskoj, te su ove zemlje bile poraene. U jesen, jedinice Narodnooslobodilake voj-
ske Jugoslavije i Crvene armije oslobodile su istone delove Jugoslavije, Makedoniju,
Srbiju sa Beogradom i Vojvodinu.
Pribliavanje jedinica Crvene armije granicama Jugoslavije primoralo je Nemce
da pokuaju da unite otpor u Sremu, no njihova ofanziva pod nazivom itni cvet jula
1944. godine zavrila se bez uspeha. Dolazak sovjetske armije na granice Jugoslavije
i Rumunije u septembru 1944. godine osnaio je partizanski pokret u Banatu koji je
osloboen do sredine oktobra. Tada jedinice Crvene armije i NOVJ prelaze u Baku.
Subotica je osloboena 10. oktobra, a Novi Sad 23. oktobra.
Posle osloboenja Bake, Banata i veeg dela Srema, pored postojee dve,
16. i 36, formirana je od prekaljenih boraca, ali i od sasvim mladih i neiskusnih mla-
dia nova, 51. vojvoanska divizija. Od 1. januara 1945. godine ove tri divizije ine
III jugoslovensku armiju, iji je komandant general Kosta Na.
Od 1943. godine do kraja rata formirano je 15 vojvoanskih brigada, meu ko-
jima je 14. bila slovaka, a 15. Petefi maarska.
116
Dobar deo Vojvodine, prvenstveno Baku, okupator je napustio bez borbi.

U nekim mestima prolo je vie dana, a negde i vie od jedne sedmice od odlaska
maarskih do dolaska partizanskih trupa.
Od novembra 1944. godine voene su teke borbe Crvene armije i NOVJ protiv
Nemaca i jedinica tzv. NDH u Baranji. Surova, sa mnogo gubitaka, bila je bitka za
prelazak Dunava kod sela Batina. Jedinice NOVJ bile su popunjene golobradim mla-
diima iz Vojvodine koji su masovno ginuli. Sredinom aprila 1945. godine probijen
je Sremski front, a rat se za narode Jugoslavije zavrio 15. maja, nedelju dana nakon
kapitulacije Nemake.
Tokom Drugog svetskog rata stradalo je stanovnitvo svih nacionalnosti. Oku-
pacione i kvislinke snage izvrile su masovna ubistva i zlostavljanja stanovnitva
srpskog, jevrejskog i romskog porekla. Prema popisu stanovnitva iz 1931. godine u
Dunavskoj banovini ivelo je 18.518 Jevreja ili 0,77%. Stradalo ih je 15.343, a preosta-
li Jevreji iz Vojvodine uglavnom su napustili zemlju i preselili se u Izrael.
Kroz istoriju esto se deavalo da su Romi bili proganjani ili teko kanjavani
zbog svog naina ivota, ali najvea tragedija desila se tokom Drugog svetskog rata,
kada je nacistiki reim odluio da, zajedno sa Jevrejima, potpuno istrebi Rome. Oni
su bili izloeni okrutnim pokusima nacistikih lekara. O ostvarivanju ovog plana
zna se manje nego o holokaustu, ali nova istraivanja donose sve vie rezultata.
Krajem 1944. godine u Vojvodini je na delu njene teritorije zavedena vojna vlast,
koja je pravdana politikim, etnikim, ekonomskim i vojnim razlozima (nerazvijenost
sistema oslobodilake vlasti, sloene nacionalne prilike kao posledica okupacije, teka
ekonomska situacija itd.). Izvesno je da je Vojna uprava doprinela stabilizaciji prilika u
Vojvodini, ali se u svom delovanju i sama oslonila na represivne mere prema maarskoj
manjini, izjednaila ju je sa maarskim okupacionim sistemom, dovela do stradanja
vie hiljada pripadnika maarskog stanovnitva i pogoranja meunacionalnih odnosa.
Gotovo celokupno nemako stanovnitvo koje se nije ranije povuklo, bez ika-
kvog utvrivanja krivice, odvedeno je u sabirne logore (Baki Jarak, Kruevlje i Ga-
kovo u Bakoj, Rudolfsgnad (Knianin) i Molin u Banatu), u kojima su mnogi stra-
dali. Na osnovu odluke dravnog rukovodstva, Nemcima je oduzeto dravljanstvo,
konfiskovana celokupna imovina, te je zbog toga veina preivelih napustila zemlju.
***
7. VOJVODINA NAKON ZAVRETKA DRUGOG SVETSKOG RATA
Nakon pobede, komunisti sa Josipom Brozom Titom na elu uveli su komuni-
stiku diktatur.
U novoj jugoslovenskoj dravi Demokratskoj Federativnoj Jugoslaviji, koja je od
29. novembra 1945. godine nosila naziv Federativna Narodna Republika Jugoslavija,
nastale su radikalne promene u drutvenoj, politikoj i ekonomskoj sferi. Sprove-
dena je nacionalizacija, agrarna reforma, uz utvrivanje zemljinog maksimuma i
druge mere kojima je podravljena imovina relativno bogatog sloja stanovnitva i
stranog kapitala. Ovim merama otetili su na vie desetina hiljada porodica oduzevi
im imetak na osnovu brojnih razloga. Nakon jedinih viestranakih izbora, u kojima
je ansa politike alternative dovedena na minimum, jo vie su ojaali sistem. Na
izborima komunisti su izali sa jedinstvenom listom Narodnog fronta Jugoslavije. Kada
je videla da se ne moe suprotstaviti propagandnoj i birokratskoj maineriji komuni-
sta, demokratska opozicija odluila je da bojkotuje izbore. Njene pristalice mogle su
117
glasati za oravu kutiju. Zbog propagande i kontrole glasaa Narodni front je ubed-
ljivo pobedio. Zemlja je i formalno ula u blok drava pod kontrolom Sovjetskog Sa-
veza. Ukinuta je monarhija, viepartijski sistem i zavedena je diktatura proletarijata.
Komunisti su odluno nastupali protiv ovinizma, ali su drali pod pritiskom svaku
naciju i manjinu, kao i crkve u zemlji. Nije bilo rei o pravoj demokratiji.
7.1. Vojvodina u novoj Jugoslaviji

U novu federativnu jugoslovensku dravu Vojvodina je ula sa nedefinisanim
poloajem i granicama. Na Drugom zasedanju AVNOJ-a u Jajcu nije razmatrana auto-
nomija odreenih podruja drave, a ozbiljna dilema kojoj e federalnoj jedinici pri-
pasti Vojvodina, Srbiji ili Hrvatskoj, prestaje nakon to je voa komunista maral
Josip Broz Tito izjavio marta 1944. godine da e Vojvodina pripasti onome za koga
se opredeli narod. S obzirom na to da su veinu graana Vojvodine inili Srbi, komu-
nistiki voa iz Vojvodine Jovan Veselinov najavio je decembra 1944. godine elju
Vojvoana da se prikljue Srbiji. Na sednici Glavnog narodnooslobodilakog odbo-
ra Vojvodine, 6. aprila 1945. godine u Novom Sadu doneta je odluka o prikljuenju
Vojvodine Srbiji. Na Treem zasedanju AVNOJ-a, odranom u avgustu 1945. godine
u Beogradu, ponovljena je volja naroda koji ive u Vojvodini da se autonomna po-
krajina prikljui federalnoj Srbiji. Delegaciju NOO Vojvodine inili su Jovan Veseli-
nov, upnik Blako Raji, prota Alimpije Popovi, Vasa Staji, Pal oti (Sti Pal),
Aleksandar Mo i drugi. Pre toga, na osnivakom Kongresu Komunistike partije
Srbije, odranom u maju 1945. godine, ujedinjene su partijske organizacije Srbije,
Vojvodine i Kosova i Metohije. Ustavima FNRJ od 1946. godine, Ustavom NR Srbije
od 1947. godine i Statutom Vojvodine 1948. godine reen je ustavni status Vojvodi-
ne. Vojvodina je definisana kao autonomna pokrajina u sastavu Narodne Republike
Srbije, ali je u Veu naroda FNRJ imala i svoje posebne poslanike.
Vojvodina se, dakle, prikljuila Srbiji.
7.2. Politike prilike nakon rata

Vlast komunista bila je efikasna u trenutnom zaustavljanju bratoubilakih rato-
va (koji nisu voeni u Vojvodini), ali cena toga bila je uvoenje diktature. Vojvodina
je u novom poretku u Jugoslaviji dobila ulogu snabdevaa namirnicama za ishranu.
Privid politikog pluralizma koji su od novih vlasti u Jugoslaviji zahtevali zapadni
saveznici, pobednici nad faizmom, prevazien je nakon parlamentarnih izbora odr-
anih 11. novembra 1945. godine, kada je opoziciju ubedljivo pobedila lista Narodnog
fronta sa osmostrukom razlikom. Demokratska opozicija, predvoena Milanom Gro-
lom, bila je primorana da se ubrzo pasivizira i nestane sa politike scene.
Nova drava suoila se sa razruenom infrastrukturom i unitenom privredom.
Poljoprivredi je nedostajala radna snaga nakon nestanka nemake manjine (oko tri sto-
tine hiljada Nemaca proterano je iz Vojvodine). Ve 23. avgusta 1945. godine donet je
Zakon o agrarnoj reformi i kolonizaciji kojim je oduzeta zemlja od krupnih i od srednjih
zemljoposednika, bez obzira na nacionalnu pripadnost, te dodeljena agrarnoj sirotinji
i kolonistima iz planinskih krajeva, nenaviknutih na obradu zemlje u novim uslovima.
Da bi se prehranilo stanovnitvo, vlasti su uvele obavezni otkup tzv. trinih vikova
Iriki venac, Spomenik slobode koji je naroito pogodio vojvoanske poljoprivrednike. Naviknuti na inokosna imanja,
118
vojvoanski seljaci su terani u zadruge (po staljinistikom uzoru), to je potpuno dezor-

ganizovalo trite poljoprivrednih proizvoda. Merama prinudnog otkupa u Vojvodini
otkupljeno je 47% svih prinudno otkupljenih koliina itarica u zemlji. Prilikom ovih
mera primenjivana je sila, seljake su zlostavljali i kanjavali.
U ekonomskim promenama dolo je do podravljenja privatne svojine (naci-
onalizacije) u svim privrednim granama, izuzev poljoprivrede. Kao deo tih procesa
preduzete su i mere konfiskacije imovine ekonomsko kanjavanje svih saradnika
okupatora, ratnih zloinaca i naroito pripadnika nemake manjine, ija je imovina
gotovo u celosti konfiskovana, jer se smatralo, iako to nije bilo tano, da su svi bili na
strani okupatorskog reima.
7.3. Nacionalne prilike u Vojvodini

Nakon proterivanja nemake nacionalne grupe iz zemlje, pritisak je bio i dalje jak.
U novoj Jugoslaviji razvio se sistem u kojem je svaka nacija dobila mogunost izvesne
afirmacije, ali je u isto vreme i bila pod kontrolom, prismotrom i pritiskom tadanje
vlade i komunistike elite. U toj dravi svaki pripadnik bilo koje nacije mogao je da
postane dravni neprijatelj, iredentista, etnik, ustaa itd. ako je zbog bilo ega mislio
drugaije ili imao konflikt sa vladom ili komunistima. S vremenom, ovakav nain priti-
ska i manipulacije postajao je sve blai, ali nikad nije nestao iz socijalistike Jugoslavije.
Ipak, meunacionalni odnosi u novoj dravi uveliko su se konsolidovali zahva-
ljujui tome to je ivotni standard postajao sve vii. Ideja bratstva i jedinstva nosila
je u sebi mogunost iskrenih i dobrih odnosa. Nove generacije bile su sve manje
optereene prolou i znale sve manje o nacionalnim sukobima. Manjine su dobi-
le pravo na obrazovanje i informisanje na vlastitom jeziku, te su sve vie prihvatale
Jugoslaviju. Ekonomski napredak u ovom sistemu, koji je bio slobodniji od svih ko-
munistikih sistema, bio je mogu zato to je titoizam u svojoj ranijoj fazi raskinuo
sa staljinizmom.
Posle Drugog svetskog rata postignut je znaajan napredak u obrazovanju na
rusinskom jeziku. U svim naseljima u kojima je bilo dovoljno dece Rusina kolskog
uzrasta, organizovana je nastava na rusinskom jeziku. Od tada su tampani udbenici
za sve predmete na rusinskom jeziku. U Ruskom Krsturu je 1945. godine osnovana
nia gimnazija na nastavnim jezicima nacionalnih manjina. Slovaci su dobili ansu
da izgrade svoj edukativni centar u Bakom Petrovcu, ali se nastava i na drugim me-
stima organizovala na slovakom jeziku. Broj razreda u kojima se nastava odvijala na
maarskom jeziku takoe se poveao.
Posle Drugog svetskog rata drava je stvarala uslove za kulturno-nacionalni
ivot za sve manjine (nacionalnosti), kriteriji su bili da budu odani komunistikoj
partiji, i da budu lojalni dravi. Osnivana su kulturno-umetnika drutva Rusina,
Maara, Slovaka, Rumuna, u kojima su delovale folklorne, pozorine, knjievne, hor-
ske i druge muzike sekcije, ali je centralna vlast favorizovala u nacionalnom smislu
meovita kulturna drutva.
7.4. Raskid sa staljinizmom

Sovjetski Savez, posle pobede u Drugom svetskom ratu, izgraivao je svoj si-
stem saveznika, meu kojima je Jugoslavija imala znaajnu ulogu. Ipak, nastao je
sukob izmeu Tita i Staljina, koji nije okonan pobedom Staljina. Tada se, kao izu-
zetak, Staljinovi planovi nisu ostvarili.
119
Nakon sukoba sa Sovjetskim Savezom i dravama Informbiroa, posle Rezolucije

Informbiroa 28. juna 1948. godine, zemlja je bila dovedena u stanje potpune izolacije.
Dokazujui svoju privrenost komunizmu, nastavila je sa izgradnjom sistema po uzoru
na Sovjetski Savez. Pristupili su potpunoj centralizaciji dravne uprave. Zapoeta je ko-
lektivizacija obradive zemlje i njeno podravljenje. Formiraju se seljake radne zadruge
kao osnovna forma proizvodnje na selu, ali od toga se odustaje ve 1950. godine.
Od 1950. godine uvodi se sistem socijalistikog samoupravljanja, a Ustavnim za-
konom iz 1953. godine poela je dublja decentralizacija dravnog sistema. Sistem
samoupravljanja je do 1955. godine usklaen i uveden do kraja.
Posle konflikta sa Sovjetskim Savezom u spoljnopolitikoj opredeljenosti, Jugo-
slavija je pronala novu orijentaciju nesvrstanost. Pobeda u sukobu sa staljinizmom,
nova spoljnopolitika orijentacija i korekcije u unutranjem sistemu doneli su sreni-
ji i uspeniji period u Jugoslaviji.
***
8. POLET TITOIZMA
Od poetka pedesetih godina, Jugoslavija je doivela znaajne politike, eko-
nomske i ideoloke promene. Od 1955. godine optine postaju lokalni organi vlasti
sa odreenim ingerencijama. Ustavom iz 1963. godine usvojen je proces decentrali-
zacije, naroito prema republikama. Od druge polovine 1967. godine zapoinje radi-
kalnije proces deetatizacije i jaanje republika. Ustavnim amandmanima iz 1967. go-
dine, pa zatim 1968. i 1971. godine autonomne pokrajine Vojvodina i Kosovo i
Metohija postaju konstitutivni delovi Socijalistike Federativne Republike Jugoslavije.
Ustavom proglaenim 21. februara 1974. godine potvren je novi status pokra-
jina. Time je Vojvodina postigla najvii nivo autonomije u istoriji svog postojanja,
iako je ova autonomija, kao i itav politiki sistem, bila pod dominacijom Saveza ko-
munista. Autonomija e doprineti brem razvoju Vojvodine, ali e i otvoriti mnogo
spornih pitanja izmeu pokrajina i Republike Srbije. U sutini ovog spora bilo je na-
stojanje Republike Srbije da se degradira dostignuti stepen autonomnosti pokrajina i
povrati centralistika vlast republike nad njima.
Podstaknute dogaanjima u Americi i Francuskoj, 1968. godine desile su se stu-
dentske demonstracije. Studenti su protestovali zbog birokratizma sistema. Predsed-
nik Tito je, naizgled, izaao u susret studentima, ali nita se nije promenilo. Poetak
sedamdesetih godina XX veka obeleen je politikim sukobima u vrhu vladajueg
Saveza komunista Jugoslavije, to se 1971. godine u Hrvatskoj manifestovalo obra-
unom sa nacionalistima u okviru Masovnog pokreta, koji se zalagao za to je mogu-
Josip Broz Tito e veu emancipaciju Hrvatske. U Srbiji je naredne 1972. godine sa politike scene
uklonjena grupa tzv. anarholiberala, koja se zalagala za modernizaciju privrede i de-
centralizaciju drave. Sukobi u okviru partije iskorieni su za politike istke, koje
su ujedno znaile i padanje u potpunu anonimnost i besperspektivnost poraenih.
Meu onima koji su morali da se uklone bili su elnici vojvoanskih komunista Mir-
ko anadanovi i Milo Radojin.
Reakcije sistema znaile su da je on izgubio svoju fleksibilnost, to je bila njego-
va karakteristika posle 1948. godine. Na izazove vee politike slobode i vee nacio-
nalne slobode, dao je negativan odgovor.
Ipak, kada je ivotni standard u pitanju, Jugoslavija je sedamdesetih godina bila
zemlja kojoj su se divile ostale socijalistike zemlje, naroito njeni susedi. U celom svetu
120
su sa potovanjem i iekivanjem gledali na ostvarivanje samoupravljanja, koje nikad

nije funkcionisalo efikasno. Vojvodina je bila i ostala cilj mnogih pojedinaca iz nerazvi-
jenih podruja, koji su imali i iskoristili anse da zaponu ivot u njoj. U Vojvodini se
zajedniki ivot raznih nacionalnih i etnikih zajednica isprepletao. Ipak, u ovom peri-
odu zapoelo je ubrzano smanjivanje broja nacionalnih manjina (narodnosti), te je Voj-
vodina, u tom smislu, postajala sve manje arolika. U Jugoslaviji tog vremena, svi oni
koji su izneli svoja zapaanja u vezi sa svojim narodom rizikovali su da budu marginali-
zovani. Polje meunacionalnih odnosa bilo je iskljuivo ingerencija Saveza komunista.
Iako su ti odnosi nosili u sebi izvesnu napetost, oni nisu doli do izraaja, delimino
zbog toga to se u Jugoslaviji, a naroito u Vojvodini, brinulo o tome da se u javnosti
bude korektan prema svakoj etnikoj zajednici. Istovremeno, dobar ivotni standard
i razne mogunosti koje je drava pruala graanima inili su svaku nacionalistiku
propagandu beznaajnom ili smenom, jer su svi narodi i manjine bili zadovoljni.
***
9. POSLE TITA TITO (POZNI TITOIZAM I ULAZAK U KRIZU)
Privredni razvoj SFRJ se nakon neuspele privredne reforme, zapoete 1965. go-
dine, usporio i to je bio poetak dugotrajne drutvene i ekonomske krize koja e
pratiti zemlju do njenog raspada 1991. godine.
Tenje za emancipacijom republika, ali i pokrajina, izraene su u Ustavu iz
1974. godine. Odredbama Ustava, Socijalistika Autonomna Pokrajina Vojvodina do-
bila je elemente dravnosti sa neodreenim statusom u Socijalistikoj Republici Srbiji.
Vojvodina je tada imala zakonodavnu vlast olienu u Skuptini, izvrnu vlast koju je
sprovodilo Izvrno vee SAPV i najviu sudsku vlast preko Ustavnog suda i Vrhovnog
suda Vojvodine. Jedina ingerencija Republike ostala je u domenu unutranjih poslova.
Josip Broz Tito je umro 4. maja 1980. godine. Jugoslavija je ostala bez svog
simbola i zatitnog znaka. Mnogi su bili zabrinuti za opstanak zemlje, ali su tada te
strepnje bile bez ikakvih osnova. Politiki testament Tita u tom trenutku je funkcio-
nisao, ali stanovnitvo nije bilo pripremljeno za krizu, niti za politiki sistem. Suvie
komplikovan Ustav nije bio dovoljno dobar da na pravi nain reava krizne situacije,
kojih tada nije ni bilo. Politiko rukovodstvo je, kao reenje problema koji su posto-
jali, dalo odgovor: Posle Tita Tito. Narod je tada esto pevao na raznim masovnim
skupovima Drue Tito mi ti se kunemo, da sa tvoga puta ne skrenemo. U politikom
smislu sistem titoizma nastavio je da funkcionie bez potresanja zbog smrti Tita.
9.1. Ekonomska kriza

Poetak osamdesetih godina doneo je produbljenje ekonomske krize, koja se
sve vie odraavala na svakodnevici stanovnitva. Razlog tome bili su preveliki dugo-
vi, a dobijani zajmovi nisu ulagani na pravi nain. Nestaica deterdenata, benzina i
kafe zauvek je okonala bezbrine godine poleta titoizma.
Posle nekoliko godina krize i nemoi rukovodstva zemlje i Saveza komunista,
pojavila se kritika sistema, a i njegove prolosti. Stanovnitvo je sve vie bilo ogoreno
i podlono populizmu. Poto je za vreme Tita nacionalno pitanje bilo reavano pri-
menom sile, nije bilo mesta demokratskoj diskusiji, osim u Partiji. Otvoren je prostor
da se iskoriste nacionalna oseanja za manipulaciju irokim narodnim masama.
***
121
10. DOBA POLITIKE, DRUTVENE I EKONOMSKE KRIZE

I RASPADA ZEMLJE
U periodu od 1980. do 1991. godine, Jugoslavija je dospela od ekonomske krize
u stanje graanskog rata. Politiki, ekonomski, drutveni sistem, a i sistem vredno-
sti ruio se stepen po stepen. Umesto da se zemlja oslobodi komunizma, kao ostale
istonoevropske drave i da prenese samo napredne tradicije koje su postojale u nje-
noj varijanti komunizma, u njoj se komunizam zamenio populizmom i neodgovor-
nim nacionalizmom. Iako je Jugoslavija bila najnaprednija zemlja u Istonoj Evropi,
iako je imala najvei ugled i najbolje meunarodne odnose, sve je to postepeno pro-
padalo. Kako je vreme odmicalo, taj proces se ubrzavao.
10.1. Produbljivanje krize

Ekonomska kriza osamdesetih godina XX veka polako se pretvarala i u politi-
ku krizu. Nestaica pojedinih namirnica, koje su kupovane u inostranstvu, pogodila
je i stanovnitvo Vojvodine. Ipak, to u poetku nije poremetilo dobre meunacional-
ne odnose, mada se strepelo za budunost.
U isto vreme, zemlja je poela da ulazi u sve dublju krizu. Nakon demonstracija
u Pritini 1981. godine zapoinje sve jaa aktivnost albanskih separatistikih kru-
gova, to je istovremeno podsticalo populistiku i nacionalistiku retoriku u Srbiji.
Jedan od ciljeva te politike bio je smanjenje ingerencija pokrajina. Dobar deo srpske
inteligencije podravao je taj kriticizam izraavajui svoje negodovanje zbog dogaa-
nja u vreme titoizma. U prvoj polovini osamdesetih godina, mediji su postali otriji
kada je bilo rei o Albancima. Kasnije se takav stil proirio i koristio sa vie strana.
Dolaskom na vlast rukovodstva Saveza komunista Srbije sa Slobodanom Milo-
eviem na elu, 1987. godine, pod izgovorom zatite ugroenih Srba i Crnogoraca
na Kosovu, promovie se politika iji je konaan rezultat bio raspad zemlje. Savezno
predsednitvo sa osam lanova iz svih republika i pokrajina izgubilo je mogunost
funkcionisanja. Nastala je nova vrsta krize. Pravni sistem nije mogao vie da funkcio-
nie. To je unelo nesigurnost na svim nivoima u dravi. Federacija, republike, pokra-
jine i graani izgubili su viziju budunosti koja je postajala sve neizvesnija. Jugoslo-
venske republike poele su da vode svoju politiku, dok je ekonomska kriza postajala
sve dublja, a inflacija rasla sve bre.
10.2. Gubitak autonomije Vojvodine

Partijsko rukovodstvo Srbije se, pod izgovorom antibirokratske revolucije, obra-
unalo sa tzv. autonomaima u Vojvodini. Nakon Jogurt revolucije u Novom Sadu
5/6. oktobra 1988. godine, smenjeno je autonomako rukovodstvo pokrajine, sa Bo-
kom Kruniem i Stevanom ogorovim na elu, koje su zamenile perjanice antibi-
rokratske revolucije u Vojvodini: Mihalj Kertes, Radoman Boovi i drugi. U Crnoj
Gori takoe je izvedeno smenjivanje rukovodstva u januaru 1989. godine, a na Koso-
vu je uvedeno vanredno stanje i postavljeno rukovodstvo lojalno Miloeviu. Nakon
referenduma koji je odran 1. i 2. jula 1990. godine donet je Ustav Socijalistike Re-
publike Srbije kojim su predviene politike slobode, tj. otvorena je mogunost stra-
nakog organizovanja i viepartijskih izbora. Pre toga, isto rukovodstvo odlagalo je
demokratizaciju i skoro sve jugoslovenske republike bile su naprednije od Srbije. Prvi
122
parlamentarni izbori u socijalistikoj Srbiji odrani su 23. decembra 1990. godine i

na njima je ubedljivo pobedila vladajua Socijalistika partija Srbije. Ti izbori bili su
organizovani bez mogunosti pravog izbora, jer je opozicija bila liena ravnopravnog
uea u medijima, a nije imala ni novana sredstva za voenje izborne kampanje.
Nacionalistiki incidenti bili su sve ei. Na fudbalskim utakmicama, u tam-
pi, a najvie u elektronskim medijima ruili su se odomaeni, tradicionalni obiaji.
Pojavila se netrpeljivost irom zemlje. Vojvodina je bila time najmanje zahvaena i
najmanje je uestvovala u svemu tome, ali je njeno novo rukovodstvo potpuno sledilo
politiku Miloevia.
U istonoj Evropi ruili su se redom stari politiki sistemi tokom jeseni
1989. godine. Uskoro su u jugoslovenskim republikama komunisti gubili vlast ili su
je podelili sa novom opozicijom. U Srbiji i Crnoj Gori komunistika elita, iskoristivi
nacionalizam, populizam i nadmo u dravnom aparatu, produila je svoju vlast, dok
je u Srbiji tadanji predsednik Miloevi uvodio dravu u sve vee sukobe.
10.3. Raspad Jugoslavije

Raspadom Saveza komunista Jugoslavije, koji se dogodio na XIV kongresu odr-
anom od 20. do 22. januara 1990. godine, kriza jugoslovenske federacije bliila se
svom vrhuncu. Nije funkcionisala vie nijedna zajednika institucija drave. Nastoja-
nje komunistikih rukovodstava Slovenije i Hrvatske da se drava preuredi na kon-
federalnom principu izazvalo je reakciju srpskog komunistikog rukovodstva, koje
je pod izgovorom zatite srpskog naroda u drugim republikama zahtevalo potpunu
promenu politikog sistema u dravi, postavljajui u sutini dilemu: ili snana centra-
lizovana Jugoslavija, ili proirena Srbija. Separatistika rukovodstva u drugim repu-
blikama, nakon sprovedenih referenduma, proglasila su dravnu nezavisnost, to je
dovelo do ratova na prostoru bive Jugoslavije izmeu 1991. i 1995. godine i stvaranja
novih drava. Srbija i Crna Gora ujedinjuju se u Saveznu Republiku Jugoslaviju koja je
kasnije prerasla u savez drava, Dravnu zajednicu Srbija i Crna Gora.
Istovremeno, u Vojvodini traje razgradnja pokrajinskih institucija. Skuptina i
Izvrno vee Vojvodin bili su onemogueni u obavljanju poslova koji su im pripadali
i po novom Ustavu Republike Srbije.
Tokom rata, ostatak Jugoslavije je u politikom i ekonomskom smislu bio u sta-
nju izolacije. Bila je iskljuena ili suspendovana iz meunarodnih organizacija. Ne-
staica goriva i inflacija dovela je velik deo stanovnitva do prosjakog tapa, dok se
jedan uski sloj bogatio, koristivi nedae stanovnitva. U pograninim podrujima su
verc i prodaja na crno dostigli neverovatne razmere. Inflacija je krajem 1993. godine
dostigla vrhunac. To je bila najvea inflacija svih vremena u svetu.
Tokom rata je poloaj mladih, posebno vojnih obveznika, bio teak. Pozivani su
u rezervni sastav, a neki su poslati na ratita, gde su u isto vreme delovale i paravojne
formacije na svim zaraenim stranama. Delimino zbog ovog, a delimino zbog eko-
nomskog stanja, na stotine hiljada mladih i uenih ljudi napustilo je zemlju.
Konano, ratovi su prouzrokovali da masa izbeglica krene iz svojih zaviaja u
Srbiju. Veina njih naseljena je u Vojvodinu.
Ratovi sa bivim jugoslovenskim republikama, Hrvatskom i Bosnom, zavreni
su mirom sklopljenim u Parizu, poetkom 1996. godine.
123
10.4. Kosovska kriza, napad NATO-a na Jugoslaviju

i pad diktature Slobodana Miloevia
Kriza na Kosovu zaotrila se 1998. godine. Meunarodna zajednica zapretila
je diktatorskom reimu i postigla da se oruane snage sa Kosova delimino povuku.
Poetkom 1999. godine sazvan je sastanak u Rambujeu, poto su otkriveni dokazi o
masovnim ubistvima albanskih civila. Poto je Srbija odbila da sarauje sa meuna-
rodnom zajednicom, 24. marta 1999. godine NATO je zapoeo bombardovanje Jugo-
slavije. Vojvodina je esto bila bombardovana, a pre svega Panevo i Novi Sad. Napad
NATO-a Slobodan Miloevi je iskoristio da bi ponovo manipulisao patriotskim ose-
anjima stanovnitva. Poto se pokazalo da je NATO odluan u postizanju svojih cilje-
va, Miloevi je sklopio sporazum o naputanju Kosova, s ciljem da sauva svoju vlast.
Od 1998. godine postojala je studentska organizacija Otpor. Ona je odluno
kritikovala reim, koji je sve vie zlostavljao studente. Krajem 1999. i poetkom
2000. godine diktatorski reim je toliko esto primenjivao silu i tako brutalno tukao
studente da je izgubio svu podrku. Zapravo, reim je stekao svoje dotadanje pobe-
de tako to je razarao politiku i medijsku alternativu. Prilikom izbora redovno je
primenjivao silu. Takoe, varao je na izborima, koristivi neobavetenost, nacionalna
oseanja i patriotizam graana.
Na izborima za Saveznu Skuptinu, Skuptinu Vojvodine i na optinskim izbo-
rima 24. septembra 2000. godine, reim je takoe eleo da vara, tj. da krade glasove.
Objavljen je netaan konaan izborni rezultat, iako je ubedljivo pobedila ujedinjena
demokratska opozicija, sa dr Zoranom iniem i Vojislavom Kotunicom na elu.
DOS za Vojvodinu je nadmono pobedio na pokrajinskim izborima, pa je u Skupti-
nu Vojvodine izabrano 116 poslanika DOS-a, dva iz SPS-a i dva nezavisna kandidata.
10.5. Poloaj Vojvodine posle demokratskih promena

Prvi znaajan dokument koji je Skuptina Vojvodine donela u sazivu iz
2000. godine bila je Platforma o ostvarivanju ustavnih ovlaenja AP Vojvodine sa nae-
lima za budue ustavno ureenje pokrajine. Zatim je 14. decembra 2001. godine Skup-
tina utvrdila i dostavila predlog Zakona o utvrivanju odreenih nadlenosti autono-
mne pokrajine (Omnibus zakon) koji je Republika skuptina izglasala 2002. godine.
Do promena 2000. godine, pripadnici nacionalnih zajednica u Vojvodini imali su
mogunost kolovanja, informisanja i negovanja kulturne batine na maternjem jeziku,
ali iskljuivo u okviru individualnih graanskih prava, bez posebne zatite kolektivnih
manjinskih interesa. Nakon to je Savezna Republika Jugoslavija pristupila Okvirnoj
konvenciji za zatitu prava i sloboda nacionalnih manjina Saveta Evrope i u skladu sa
Konvencijom i donetim saveznim Zakonom o zatiti prava i sloboda nacionalnih manji-
na, nacionalnim zajednicama omogueno je formiranje nacionalnih saveta.
Nacionalni saveti staraju se o slubenoj upotrebi jezika, obrazovanju, informi-
sanju, zatiti kulturne batine i razvoju kulturnih institucija nacionalnih manjina.
Nacionalne savete, ija su sedita u Vojvodini, do sredine 2007. godine formirali su
Maari, Slovaci, Hrvati, Rumuni, Rusini, Bunjevci, Ukrajinci i Makedonci.
Nakon donoenja Zakona o nacionalnim savetima nacionalnih manjina iz
2009. godine, naredne, 2010. godine organizovani su izbori za nacionalne savete na-
cionalnih manjina koje su formirale nacionalne savete. U Vojvodini su, osim pomenutih
nacionalnih zajednica, svoj nacionalni savet formirali i esi, Grci, Akalije i Egipani.
Naalost, demokratizacija Srbije nije se odvijala na idealan nain. Na premijera
Srbije Zorana inia izvren je atentat 12. marta 2003. godine. Srbija, a sa njom i
124
Vojvodina, se nije mogla ukljuiti do kraja u meunarodne tokove. Nastavio se ra-

spad ostatka Jugoslavije pod nazivom Srbija i Crna Gora. U 2006. godini se i Dravna
zajednica Srbije i Crne Gore raspala, ali ovog puta bez nasilja, na osnovu dogovora.
Budunost Srbije, demokratija i ekonomski razvoj u Srbiji su neizvesni, ali je
sigurno da saradnja, uzajamno potovanje i uvaavanje mogu da pomognu u preva-
zilaenju postojeih problema, u emu Vojvodina moe da ima svoj udeo.
***
11. STANOVNITVO VOJVODINE
Stanovnitvo Vojvodine menjalo se tokom istorije. Za period srednjeg veka
nemamo pouzdane izvore. Pre dolaska Maara u itavoj Panonskoj niziji dogaali
su se potresi u etnikom smislu (Franci i Bugari ruili su Avarski kaganat tokom
iscrpljujuih ratova). Tokom IX veka Avarski kaganat nije se mogao obnoviti, ali ni
Franci, ni Bugari nisu imali dovoljno snage za pacifikaciju situacije. U ovaj vakuum
politikih snaga uli su Maari. Na prostorima Panonske nizije bilo je i Slovena (za-
pravo Maari su bili u vezi sa Slovenima i pre ulaska u Panonsku niziju). Za kasniji
period pretpostavlja se da je teritorija dananje Vojvodine bila integrisana u Ugarsko
(Maarsko) kraljevstvo i da je dominantan bio maarski ivalj. Posle najezde Turaka
situacija se poela menjati, imigracija sa Balkana menjala je etniki sastav. Kasnije,
ugarski kralj potpomagao je naseljavanje prvenstveno Srba. Prvo je u Sremu preo-
vladalo srpsko stanovnitvo. Ugarskim kraljevima bilo je u interesu da se ne presele
samo pojedinci, nego i drutvena struktura koja funkcionie i u kojoj je pravoslavna
crkva bila uvaavana od katolikih vladara.
Period ratova sa Turcima je od XVI veka zahvatio teritoriju Vojvodine. Ona
je bila unitavana ratovima i dugim turskim osvajanjima. Ubrzo posle tih osvajanja
poinje period potiskivanja Turaka Osmanlija, to je isto bilo iscrpljujue i takoe
je kvarilo demografsku sliku. Gradovi i sela tokom ovog perioda bili su uniteni, a
trgovina i sve ostale privredne grane drastino su zaostale.
Vojvodina je posle perioda vladavine Osmanlija uvek bila teritorija sa intenziv-
nim naseljavanjem. U poetku se naseljavalo srpsko, a zatim nemako stanovnitvo.
Maari su se poeli naseljavati kasnije, za vreme Marije Terezije. Kako u Ugarskoj,
tako i u novoj junoslovenskoj dravi, stanovnitvo se stalno doseljavalo. Doseljava-
nje i stvaranje uslova za ivot doseljenika najvanija je karakteristika demografskih
kretanja u Vojvodini.
11.1. Popisi stanovnitva

Prvi zvanini popis stanovnitva u Ugarskoj obavljen je 1869. godine, a od
1880. godine popisi su organizovani svakih deset godina. Popisi stanovnitva u
predratnoj Jugoslaviji obavljeni su 1921. i 1931. godine. Posle Drugog svetskog rata
obavljeni su popisi 1948, 1953, 1961, 1971, 1981, 1991. i 2002. godine.
Ipak, ukupan demografski rast Vojvodine tokom 133 godine bio je oko 90%, to
je upola manje od proseka veine regiona u srednjoj Evropi. Razlozi niskog prirataja
stanovnitva su esti ratovi na ovim prostorima, proterivanje Nemaca nakon Drugog
svetskog rata, politika emigracija maarskog i rumunskog stanovnitva nakon Pr-
vog svetskog rata i ekonomske migracije, naroito u prvoj deceniji XX veka, kada je
Vojvodinu napustilo 150.000 ljudi, odlazei uglavnom u SAD.
125
11.2. Imigracije u Vojvodinu tokom XX veka

Imigracije u Vojvodinu tokom XX veka u vezi su prvenstveno sa agrarnim re-
formama nakon zavretka svetskih ratova, kada je kolonizovano uglavnom srpsko
stanovnitvo iz Bosne i Hercegovine, Hrvatske i centralne Srbije.
U Baku se nakon Prvog svetskog rata pa do 1931. godine doselilo 29.465 sta-
novnika. To su bili dobrovoljci i kolonisti iz Like, Bosne i Hercegovine, Crne Gore,
Dalmacije. Ukupno su u Bakoj osnovali 38 novih naselja i 11 kolonija, uz ve postojea
naselja. Najvea od tih naselja bila su: Novi ednik kod Subotice, Aleksa anti kod
Sombora, Baki Sokolac (Lipar) kod Kule, Sirig i Staro urevo kod Temerina, Stepa-
novievo kod Novog Sada. U Banat je do 1931. godine doseljeno 54.665 stanovnika.
Kolonisti u Banatu osnovali su 16 novih naselja i 14 kolonija uz stara naselja.
Najvea od novih naselja bila su: Vojvoda Stepa, Banatsko Karaorevo i Aleksan-
drovo kod Velikog Bekereka (Petrovgrada, Zrenjanina) i Miletievo i Aleksandrov
Gaj (Kupinik) kod Plandita. Stajievo su formirali banatski starosedeoci iz okoline
Zrenjanina, a selo Putnikovo kod Uzdina srpski optanti iz Maarske (selo Bata kod
Budimpete). Najvee novo naselje u Kraljevini Jugoslaviji bilo je Banatsko Karaor-
evo sa oko 1000 naseljenih porodica, najvie iz Like.
U Sremu je do 1931. godine naseljeno 8755 stanovnika, u pet novih naselja i dve
kolonije uz ve postojea stara naselja u okolini Inije i Rume.
Po zaviajnom poreklu, od svih naselja u Vojvodini, nastalih izmeu dva svetska
rata, najsloenije naselje je Vojvoda Stepa u Banatu, u koje su doli kolonisti iz Like,
Hercegovine, Bosne, Crne Gore, Dalmacije, Korduna, Banije, banatskih naselja uz
Tisu i optanti iz Maarske i Rumunije. Doseljenici su dobijali zemljite u vlasnitvu
politikih optina, fizikih lica, crkava i banaka. Nova naselja nastajala su na majuri-
ma, a kolonisti su sami gradili kue koje su se sastojale od sobe, kuhinje i tale. Dose-
ljeno stanovnitvo masovno je obolevalo od plunih bolesti i tuberkoloze, a nijedno
novo naselje nije imalo lekara. U novim naseljima tokom tridesetih godina XX veka
kolonisti su uspeli da izgrade kole, crkve, zgrade optina i sokolske domove, da isko-
paju bunare sa zdravom pijaom vodom i da razviju svoje organizacije i udruenja,
kao i bogat drutveni ivot.
Nakon Drugog svetskog rata, u Vojvodinu je kolonizovano 258.405 lica ili
37.616 porodica. Kada je re o nacionalnosti bilo je: 26.963 srpske porodice (iz Bo-
sne, Hercegovine, Like, Banije, Korduna, Dalmacije, Srbije), 6696 crnogorskih poro-
dica i 2000 porodica Makedonaca. Ova kolonizacija sprovedena je na osnovu Zakona
o agrarnoj reformi i kolonizaciji iz 1945. godine, a Uredbom o redu prvenstva u dodelji-
vanju zemlje naseljavanje je uslovljeno ueem kolonista u Narodnooslobodilakom
ratu sa favorizovanjem boraca od 1941. do 1943. godine.
Doseljeno stanovnitvo useljavalo se u sela koja su prethodno ispranjena
odlaskom nemakog stanovnitva. Naselja su menjala nazive, prilagoavajui ih no-
voj strukturi stanovnitva. Tako su Hajfeld i Mastort kod Kikinde postali Novi Ko-
zarci, Sara kod Zrenjanina Sutjeska, upljaja Krajinik, Filipovo u Bakoj Baki
Graac... Nekada je jedno selo formirano od vie sela, kao npr. Banatsko Veliko Selo
kod Kikinde (nekada Soltur, arlavil i Sveti Hubert).
Gledano po teritorijama sa kojih su kolonisti dolazili, naseljavanje je teklo sle-
deim putem:
kolonisti iz Crne Gore naselili su Vrbas, Lovenac, Feketi, Savino Selo;
kolonisti iz Makedonije Jabuku i Kaarevo kod Paneva;
kolonisti iz Dalmacije Riicu, Stanii;
126
kolonisti iz Banije Prigrevicu;

kolonisti iz Like Apatin, Baki Graac;
kolonisti sa Korduna Kljajievo;
kolonisti iz Hercegovine Gajdobru u Bakoj, Klek, Seanj, Sutjesku, Ravni
Topolovac, Jau Tomi u Banatu;
kolonisti iz Bosne Futog, Baki Jarak, Nakovo, Banatski Despotovac, Lukie-
vo, Lazarevo;
kolonisti iz Srbije Knianin, Belu Crkvu, Mramorak...
Novodoseljeno stanovnitvo u Vojvodini bilo je iz dinarskih krajeva i sa sobom
je donelo obeleja planinske kulture prolazei do kraja XX veka proces akulturaci-
je (prilagoavanja) vojvoansko-panonskom prostoru. Doseljenici iz Hercegovine i
Crne Gore sa sobom su doneli svoj instrument gusle, a doseljenici iz Like, Bosanske
Krajine, Dalmacije specifian nain pevanja tzv. ojkae, koje su se meu doseljenici-
ma iz Hercegovine nazivale gange. Kolonisti iz Hercegovine doneli su u vojvoansku
ishranu upotrebu kupusa ratana, a kolonisti iz Like gastronomski specijalitet liki
kupus. Novodoseljeno stanovnitvo govorilo je ijekavicom koja se gubila sa procesom
akulturacije, irenjem obrazovnog sistema i pojavom novih generacija potomaka di-
narskih doseljenika. Dinarsko stanovnitvo donelo je u Vojvodinu i oseanje meu-
sobne solidarnosti, pomoi i zajednikog rada (mobe).
Po popisu stanovnitva iz 1953. godine, u mestu roenja ivelo je 55,5% Voj-
voana. Ukupno roenih u Vojvodini bilo je 79,3%, da bi prema popisu iz 1961.
Vojvodina imala 46% stanovnika poreklom iz drugih podruja, a danas veinu sta-
novnitva ine doseljenici iz drugih optina Vojvodine ili Srbije, a dve treine njih su
poreklom iz drugih republika.
11.3. Struktura stanovnitva

Bitna istorijska deavanja tokom XX veka uslovila su znaajne promene u et-
nikom sastavu Vojvodine. Prema popisu stanovnitva iz 2002. godine Vojvodina je
imala 2.031.992 stanovnika, od toga: 1.321.807 Srba (65,05%). Maara je bilo 290.207
(14,28%), Slovaka 56.637 (2,79%), Hrvata 56.546 (2,78%), Jugoslovena 49.881 (2,45%),
Crnogoraca 35.513 (1,75%), Rumuna 30.419 (1,5%), Roma 29.057 (1,43%), a ispod 1%
stanovnika nacionalno se deklarisalo kao Bunjevci, Rusini, Makedonci, Ukrajinci itd.
Srbi su postali najbrojniji narod u Vojvodini koji ini apsolutnu veinu u 31 opti-
ni i gradu Novom Sadu. U optinama Vrbas i Ba Srbi su u relativnoj veini. Prema po-
pisu stanovnitva iz 1921. godine, Srba i Hrvata u Vojvodini bilo je 685.451, od toga oko
545.000 Srba ili 35% stanovnitva. Prema popisu iz 1948. godine, Srba je bilo 812.783
ili polovina itelja Vojvodine, a po najnovijem popisu stanovnitva Srbi ine dve treine
stanovnitva Vojvodine. Poveanju broja srpskog stanovnitva u Vojvodini doprinele
su agrarne reforme i kolonizacije, dolazak izbeglih i prognanih lica tokom ratova deve-
desetih godina XX veka i ekonomska imigracija koje je trajala tokom titoizma.
Najbrojnija manjina u Vojvodini su Maari, koji ine apsolutnu veinu u op-
tinama Ada, Baka Topola, oka, Kanjia, Mali Io i Senta, a relativnu veinu u
Beeju i Subotici. Prema popisu iz 1921. godine, bilo je 368.064 graana maarske
nacionalnosti ili 23%. Prema popisu iz 1948. godine, na ovim prostorima ivelo je
428.532 (26,36%) Maara, da bi po popisu iz 2002. godine maarsko stanovnitvo
opalo na ispod 15% (na oko 293.000). Broj graana maarske nacionalnosti za pola
veka smanjen je za jednu treinu zbog niskog nataliteta, stalne stihijske emigracije
koja je naroito pojaana devedesetih godina XX veka.
127
Vojvoanski Hrvati naseljeni su u Sremu i u severnoj i severozapadnoj Bakoj.

Nakon Prvog svetskog rata Bunjevci i Hrvati inili su apsolutnu veinu u Suboti-
ci. Prema popisu iz 1921. godine Bunjevaca, okaca i Hrvata bilo je oko 140.000 ili
oko 9% stanovnitva. Na popisu iz 1948. godine 132.948 graana Vojvodine ili 8,2%
izjasnili su se kao Hrvati, a po popisu iz 2002. godine tek svaki etrdeseti stanovnik
Pokrajine je hrvatske nacionalnosti. Broj Hrvata se smanjuje zbog niskog nataliteta,
dobrovoljnog ili nasilnog odlaska iz zemlje tokom devedesetih godina i zbog podela
prilikom popisa stanovnitva na Hrvate, Bunjevce, okce i delom Jugoslovene, onih
koji su se do popisa iz 1971. izjanjavali kao Hrvati.
Slovaci ine apsolutnu veinu u optinama Baki Petrovac i Kovaica, a tradici-
onalno su naseljeni u Novom Sadu, Staroj Pazovi, idu i selima oko Bake Palanke.
Prema popisu iz 1921. godine Slovaka i eha je bilo 60.684 ili 4%. Na popisu nakon
Drugog svetskog rata, graana slovake nacionalnosti bilo je 69.653 ili 4,28%, a na
popisu iz 2002. godine Slovaci su inili etrdesetinu stanovnitva Vojvodine.
Rumuni uglavnom ive u junom i delimino u srednjem Banatu i nekada
su inili veinu u optini Alibunar. Prema popisu iz 1921. godine, Rumuna je bilo
71.364 ili 4,8%. Popis iz 1948. godine belei 57.909 Rumuna ili 2,3%, a po popisu iz
2002. godine Rumuna ima 30.419 ili 1,5%.
Zajednica Rusina ivi u optinama Kula (Ruski Krstur), Vrbas (Kucura) i id.
Prema popisu iz 1921. godine, u Vojvodini je bilo 13.648 Rusina ili 0,9% stanovnika.
Nakon Drugog svetskog rata Rusina i Ukrajinaca je bilo 21.313 ili 1,31%, a po popisu
iz 2002. godine 15.626 ili 0,77%.
Od naroda koji su nekada naseljavali Vojvodinu gotovo u potpunosti su nesta-
li Nemci i Jevreji. Posle Prvog svetskog rata u Vojvodini je ivelo 321.602 Nemaca,
da bi ih nakon Drugog svetskog rata bilo 29.307, a danas ih ima neto preko 3.000.
Poetkom XX veka u Vojvodini je ivelo skoro 20.000 Jevreja, a danas ih ima svega
nekoliko stotina. Pored ovih nacija i nacionalnih manjina u Vojvodini ive i Romi, a
pojedinaca ima iz itave bive Jugoslavije.
Romska zajednica danas je dinamika pojava. Broj Roma brzo se poveava i nji-
hov jezik se brzo menja, mada, istovremeno, postoji vie pokuaja da se on kodifikuje.
Romi su ujedno i jedna transnacionalna zajednica koja se vezuje za vie drava i ivi
u vie drava. Meu tim dravama je Srbija, kao i svi njeni susedi.
Postoje velike rasprave meu Romima, jer nemaju opteprihvaeni jezik. Poje-
dini dijalekti nisu razumljivi svim Romima. Mnogi govore jezik drave u kojoj ive,
iako su svesni svoje posebnosti, a mnogi govore svoj jezik sa primesama slubenog
jezika. Danas u Evropi najvie Roma govori jezik romani.
Prema popisu stanovnitva obavljenom 2002. godine, Vojvodina je imala
2.031.992 stanovnika, a po regionima broj stanovnika je sledei: u Bakoj je ivelo
1.054.964 stanovnika, u Banatu 616.202 i Sremu 360.826 stanovnika.
Teritorija AP Vojvodine administrativno je podeljena na sedam okruga, a broj sta-
novnika u njima varirao je tokom pola veka, od popisa iz 1948. do popisa iz 2002. godine.
Najvei porast stanovnitva zabeleen je u Junobakom okrugu, sa seditem u
Novom Sadu, u kojem je prema popisu iz 1948. godine ivelo 358.722 stanovnika, a
po popisu iz 2002. godine 608.134 stanovnika. Sremski okrug, sa seditem u Sremskoj
Mitrovici, imao je ranije 209.943 stanovnika, a sada 347.707 stanovnika. U Junoba-
natskom okrugu, sa seditem u Panevu, za 54 godine poveao se broj stanovnika sa
279.092 na 332.706. U Severnobakom okrugu, sa seditem u Subotici, pre pola veka
ivelo je 184.506 itelja, a poetkom ovog veka ima ih 205.279. Zapadnobaki okrug,
sa seditem u Somboru, 1948. godine imao je 200.465 stanovnika, da bi se njihov
broj nakon pola veka poveao na 220.196. Manji broj stanovnika nego pre pola veka
128
imaju Srednjebanatski okrug, sa seditem u Zrenjaninu, koji je nekada imao 218.821

stanovnika, a po popisu iz 2002. godine ima 214.366, a najvei pad broja stanovnika
zabeleen je u Severnobanatskom okrugu, sa seditem u Kikindi, gde je broj stanov-
nika opao sa 189.050 stanovnika na 170.361.
Uzroci ovakvih demografskih kretanja kriju se u odlasku seoskog stanovnitva
u gradove, naroito u upravni centar Vojvodine Novi Sad, koji je pre neto vie od
pola veka imao blizu 70.000 stanovnika, a danas ima oko 200.000 stanovnika, a ire
gradsko podruje jo 100.000 vie. Industrijski centar Panevo poveao je broj sta-
novnika dva i po puta pa danas ima gotovo 80 hiljada stanovnika. Subotica je uveala
svoje stanovnitvo sa 63 hiljade na neto preko 100 hiljada stanovnika, a Zrenjanin
sa 38 hiljada na neto preko 80 hiljada stanovnika. Neki gradovi su stagnirali, kao na
primer Beej, koji je ostao na dvadesetak hiljada stanovnika, dok se broj stanovnika
u nekim optinama znaajno smanjio, naroito u severnom i srednjem Banatu i ba-
kom Potisju (Seanj, itite, Nova Crnja, Senta, Kanjia, Ada itd.).
Kao to vidimo, demografska kretanja u Vojvodini bila su veoma intenzivna,
vrlo esto politiki motivisana iz nacionalnih centara. Tokom XX veka, zbog politi-
kih motivacija, pojedine oruane formacije zlostavljale su civilno stanovnitvo. Upr-
kos tome, meu pojedincima i negde u manjim zajednicama, razvila se, a i zadrala
tradicija zajednikog ivota i uzajamnog potovanja, to nam moe posluiti kao pri-
mer za budunost.
***
12. CRKVE I VERSKE ZAJEDNICE U VOJVODINI
Pored multinacionalnog sastava stanovnitva, bogatstvo Vojvodine ine i razli-
ite veroispovesti iji vernici od davnina ive u njoj. Najvie vernika je pravoslavne
veroispovesti, zatim slede katolici i vernici razliitih protestantskih konfesija. XX vek
doneo je velike promene i na ovom planu.
Prema popisu stanovnitva iz 2002. godine, pravoslavnih hriana, veinom
Srba, a delimino i Rumuna, bilo je 1.401.475 ili 68,97%. Katolika je bilo 388.313 ili
19,1%. Veina graana maarske nacionalnosti su rimokatolici, kao i gotovo celo-
kupno stanovnitvo hrvatske nacionalnosti. Deo Slovaka u Seleni je rimokatolike,
dok je veina Rusina grkokatolike veroispovesti. Razliite protestantske konfesije
imale su 72.159 vernika ili 3,55%. Znatan broj Slovaka su vernici Slovake evangeli-
stike a.v. crkve, a malo vojvoanskih Maara su reformati ili evangelisti. Judaistikoj
veri pripada 329 ili 0,016% stanovnika, a islamu 8.093 ili 0,39% graana.
Oko 140 hiljada graana Vojvodine nije se izjasnilo u vezi s pitanjem vere ili je
njihova veroispovest nepoznata, dok ateista ima 12.583 ili 0,63%.
U odnosu na popis iz 1931. godine, broj pravoslavnih vernika porastao je sa
41,7% na 68,97%. Broj katolika opao je sa 45,9% na 19,1%, a broj protestanata je sa
10,5% opao na 3,54%.
Srpska pravoslavna crkva na teritoriji Vojvodine ima tri eparhije: Baku sa se-
ditem u Novom Sadu, Banatsku sa seditem u Vrcu i Sremsku sa seditem u Srem-
skim Karlovcima. Rumunska pravoslavna crkva organizovana je u okviru Vikarijata
Rumunske pravoslavne crkve u Banatu sa seditem u Vrcu. Rimokatolika crkva
podeljena je na Subotiku i Zrenjaninsku biskupiju i Srijemski vikarijat akovako-
-srijemske biskupije sa seditem u Petrovaradinu. Grkokatolika crkva organizovana
je u okviru Apostolskog egzarhata sa seditem u Ruskom Krsturu. Sedite Slovake
evangelistike a.v. (augsburke veroispovesti) crkve za Vojvodinu je u Novom Sadu.
129
Podeljena je na tri seniorata: Baki, Sremski i Banatski. Crkva izdaje svoj asopis
Evanjelick hlsnik (Evangelistiki glasnik).
Reformatski biskup ima svoju rezidenciju u Feketiu. Meihat islamske zajedni-
ce u Vojvodini nalazi se u Novom Sadu.
***
13. KULTURA I OBRAZOVANJE
NARODA VOJVODINE U XX VEKU
Kao to smo mogli uoiti, specifinost Vojvodine ini njen multietniki i mul-
tikonfesionalni sastav. Svakako, vredelo bi izdvojiti vreme i panju da bi se saznalo
poneto o njoj. Uspesi ostvareni u sportu, kulturi, nauci i umetnosti mogu da poslue
kao primer i inspiracija i za XXI vek.
13.1. Osnovne i srednje kole

Pre Prvog svetskog rata obrazovanje u Vojvodini bilo je aroliko, mada ne previ-
e razvijeno. U njoj je bilo mesta za srpske gimnazije, muzike i enske kole. Iako su
ugarske vlasti elele da ujednae sistem obrazovanja, to se nije desilo.
Posle Prvog svetskog rata, u Vojvodini je primenjivan srpski Zakon o osnovnim i
srednjim kolama, pa su podravljene dotadanje optinske i bogoslovske kole.
Nastava se, pored srpskog jezika, odvijala i na jezicima manjina, uz obavezno ue-
nje dravnog jezika. Nisu otvarane posebne kole za manjine, ve samo odeljenja sa
nastavom na jezicima manjina (koja su morala imati 30 uenika). Pored gimnazija, po-
stojale su graanske srednje kole trgovakog, industrijsko-zanatskog i poljoprivrednog
usmerenja. U Kraljevini SHS i Kraljevini Jugoslaviji bili su na snazi diskriminatorski
propisi, jer nije svako mogao da odlui na kojem jeziku eli da se koluje. Oni ija prezi-
mena nisu zvuala maarski, nisu se mogli upisivati u maarske razrede, a sve to u funk-
ciji stvaranja nacionalne drave s ciljem vee afirmacije dravnog jezika (tada srpskog).
Nakon Drugog svetskog rata proirena je mrea srednjih kola. Pripadnici
manjina imali su mogunost kolovanja na maternjem jeziku u osnovnim kola-
ma u odeljenjima sa nastavom na maarskom, slovakom, rumunskom, rusinskom
i ekom jeziku, ali ne i mogunost osnivanja kola sa nastavom na svom jeziku.
Gimnazije, uiteljske kole i kole za vaspitae kolovale su uenike, pored srpskog,
i na maarskom, slovakom, rumunskom, rusinskom i hrvatskom jeziku (to je uki-
nuto krajem pedesetih godina).
Srednja kola za primenjenu umetnost Bogdan uput osnovana je u Novom
Sadu 1948. godine. Na njoj se nalazi i odsek za keramiku, iji osniva i dugogodinji
profesor je bila keramiarka Zlata Markov-Baranji, to je omoguilo nagli razvoj
keramike u Vojvodini.
13.2. Univerziteti i vie kole

Iako je jo u XIX veku vladika Platon Atanackovi traio osnivanje srpskog
univerziteta u junoj Ugarskoj, prva visokokolska institucija u Vojvodini, Pravni
fakultet u Subotici, osnovana je tek nakon Prvog svetskog rata, 1920. godine, kao
sastavni deo Beogradskog univerziteta. Na ovom fakultetu poeli su univerzitetsku
karijeru poznati profesori ore Tasi, Mihajlo Konstantinovi, Mijo Mirkovi i
130
drugi. U meuratnom periodu, najznaajnija kulturna institucija vojvoanskih Srba,

Matica srpska, lutala je izmeu nastojanja da edukuje iroke narodne mase i nastoja-
nja da se bavi naukom i umetnou u Vojvodini. Izlazili su iz tampe asopisi: Letopis
Matice srpske, Glas Matice srpske i druge publikacije.
Od viih kola postojale su vie pedagoke, vie komercijalne, vie upravne i vie
mainske kole. Prvi fakulteti Univerziteta u Novom Sadu bili su Poljoprivredni i Filo-
zofski, do poetka ezdesetih godina XX veka prikljuili su im se Pravni, Tehnoloki,
Mainski, Medicinski i Ekonomski fakultet u Subotici. Kao jedan od fakulteta Univer-
ziteta u Novom Sadu 1974. godine je osnovana Akademija umetnosti, koja ima tri od-
seka: muziki, likovni i dramski. Najcitiraniji maarski naunik je bio dr Bela Ribar
(Ribr Bla 19302005) hemiar, koji je postigao uspehe u izuavanju kristala.
Tibor Varadi (Vrady Tibor, 1939), profesor fakultetu u Novom Sadu (1962/03), docent (1970),
prava, akademik, pisac. Osnovnu kolu i gimnaziju vanredni profesor (1975), redovni profesor (1980),
zavrio je u rodnom Zrenjaninu, a diplomirao je na ministar pravde u jugoslovenskoj vladi (1992/93),
Pravnom fakultetu u Beogradu (1962). Na univer- ef Pravnog fakulteta na Centralnoevropskom uni-
zitetu Harvard doktorirao je 1970. godine iz oblasti verzitetu u Budimpeti (1993). Dopisni lan VANU
meunarodnog prava (Razvoj autonomnog spolj- postao je 1987. godine, odgovorni urednik asopisa
notrgovinskog prava kroz arbitrae sa posebnim j Symposion bio je u periodu od 1969. do 1971. go-
osvrtom na socijalistike zemlje Evrope). Njegova dine, glavni i odgovorni urednik naunog asopisa
karijera imala je sledei pravac: advokatski priprav- Ltnk bio je od 1991. do 2000. godine. Autor je
nik u Zrenjaninu (1962/03), asistent na Pravnom brojnih udbenika i strunih knjiga iz oblasti prava.
Danas Univerzitet u Novom Sadu ima 14 fakulteta, na kojima se nastava odr-

ava i na jezicima manjina, gde je to izvodljivo. Na novosadskom Filozofskom fakul-
tetu postoje katedre za maarski, slovaki, rumunski i rusinski jezik, na Uiteljskom
fakultetu u Somboru budui uitelji se koluju na srpskom, maarskom i slovakom
jeziku, a na Uiteljskom fakultetu u Vrcu na srpskom i rumunskom jeziku.
13.3. Problemi nastave na manjinskim jezicima

Pored svih nastojanja Pokrajine da se ouva i razvije nastava na manjinskim je-
zicima, evidentno je smanjivanje broja uenika u odeljenjima na maarskom, slova-
kom, rusinskom i rumunskom jeziku. Uzroci ove pojave su niski natalitet, a u skladu
sa tim manje uenika uopte, meoviti brakovi u kojima se roditelji najee odluuju
da im se deca koluju na veinskom jeziku i ubeenje nekih roditelja da e im deca
imati kvalitetnije kolovanje ako pohaaju nastavu na veinskom jeziku.
13.4. asopisi
Pored znaajnih asopisa koji se objavljuju u Beogradu i van Vojvodine, aso-
pisi na srpskom jeziku iz Vojvodine veoma su cenjeni. Meu njima je najpoznatiji
Letopis Matice srpske, a znaajni su takoe Zbornik Matice srpske za istoriju, Zbornik
za drutvene nauke itd. Veoma su dobri asopisi Rad Muzeja Vojvodine i Rad Pokra-
jinskog zavoda za zatitu spomenika kulture, Dometi, Krovovi, Polja, kao i Zaviajac iz
Zrenjanina. Interesantno je da postoje neki asopisi koji su izrazito multikulturnog
karaktera, kao to su Rukovet iz Subotice ili Ex Pannonia u kojima izlaze tekstovi na
razliitim jezicima.
Kada je re o maarskim asopisima, postoji relativno velik izbor. Veina njih
je i knjievnog i drutveno-naunog karaktera. Najprestiniji je Hd (Most), koji od
131
1934. godine izlazi kontinuirano, knjievni asopis modernih tendencija Symposion

(Simpozijum) i Ltnk (Nae postojanje), asopis za drutvene nauke. S vremena na
vreme, pojavljuju se i novi asopisi koje pokreu mladi.
Na slovakom jeziku izlazi asopis Nov ivot (asopis pre literatru a kultru
asopis za literaturu i kulturu) u Bakom Petrovcu, nastavljajui tradiciju asopisa
Na ivot koji je u periodu izmeu dva rata izdavala Matica slovaka, a na rusinskom
ukrajinskom jeziku vetlosc i Studia Ruthenica.
Na rumunskom jeziku izlazi asopis za knjievnost, umetnost i kulturu Lumina
(Svetlost), a periodino izlazi asopis za etnografiju i folklor Traditia (Tradicija), kao
i nekoliko lokalnih asopisa.
Na hrvatskom jeziku izlazi asopis za kulturu i nauku Klasje naih ravni iz Su-
botice u izdanju ogranka Matice hrvatske, dok HKUD Vladimir Nazor iz Sombora
izdaje asopis Miroljub. Na bunjevakom govoru izlazi godinjak Bunjevaki kalendar.
13.5. Knjievnost
Knjievnost u Vojvodini u XX veku prolazila je kroz razliite epohe koje

su odreivale pravac kojim su brodili knjievnici. Meuratni period obeleen je
politikim, drutvenim i ekonomskim krizama, novim totalitarnim politikim
pokretima, u svetu i kod nas, to je meu knjievnicima toga vremena stvaralo tesko-
bu, sa kojom su se nosili vraajui se u prolost putem nacionalnog romantizma ili
traei potpuno nove puteve, odbacujui bilo kakve tradicije.
Vojvoansku knjievnost na srpskom jeziku izmeu dva svetska rata obeleilo
je mnogo autora, meu kojima se posebno istiu Milo Crnjanski, Isidora Sekuli i
Veljko Petrovi.
Milo Crnjanski (18931977) bio je pesnik, 19351938) i Rimu (19381941). Od 1941. godi-
romanopisac, pripoveda, dramatiar, putopisac, ne bio je u emigraciji u Londonu, kao slubenik
esejista, memoarista i publicista. U Temivaru je pri jugoslovenskoj vladi u egzilu (19411945), a
zavrio gimnaziju kod pijarista (1912), u Rijeci je nakon toga u traganju za zanimanjem koje e mu
pohaao Eksportnu akademiju (19121913), stu- obezbediti egzistenciju. Izmeu ostalog, tokom
dije istorije umetnosti i filozofije zapoeo je u Beu pedesetih godina, radio je kao dopisnik argentin-
(1913), a diplomirao na Filozofskom fakultetu u skog lista El Economista iz Londona. U zemlju se
Beogradu (1922). Uestvovao je u Prvom svet- vratio krajem 1965. godine. Njegova najpoznatija
skom ratu. U meuratnom periodu radio je kao dela su: Lirika Itake, Dnevnik o arnojeviu, Se-
profesor, novinar i atae za tampu u poslanstvi- obe, Roman o Londonu, Lament nad Beogradom,
ma Kraljevine Jugoslavije u Berlinu (19281929, Embehade...
Isidora Sekuli (18771958) bila je gleskoj, Francuskoj i Norvekoj, produbila je svoje

knjievnica, prevodilac, putopisac, knjievni i znanje klasinih i modernih jezika. Dopisni lan
umetniki kritiar, nastavnica devojake kole, aka- SANU postala je 1939. godine, a redovan lan tek
demik. Roena je u Moorinu, u Novom Sadu je 1950. godine. Knjievnou se poela baviti od
zavrila Viu devojaku kolu, a zatim Srpsku pre- 1910. godine. Pisala je eseje i objavljivala prevode u
parandiju u Somboru. Na Viem pedagogijumu u mnogim asopisima. Prvu knjigu Saputnici objavila
Budimpeti diplomirala je prirodnomatematiku je 1913. godine. Sa puta po Skandinaviji nastala su
grupu predmeta. Doktorirala je u Hajdelbergu Pisma iz Norveke (1914), koja spadaju u vrhunska
(1922). Od 1897. predavala je prirodne nauke u dela srpskog putopisa. Glavno pripovedako delo je
Srpskoj vioj devojakoj koli u Panevu, a ka- Hronika palanakog groblja (1940). Mnogi je sma-
snije u apcu i Beogradu. Duim boravcima u En- traju za najumniju Srpkinju. Umrla je u Beogradu.
132
Veljko Petrovi (18841967) bio je pesnik, je interniran u logor na Banjici. Nakon osloboe-
pripoveda i esejist. Gimnaziju je zavrio u rod- nja, bio je upravnik Narodnog muzeja u Beogradu
nom Somboru, a pravo je studirao u Budimpeti. do 1962. godine. Bio je lan SANU i predsednik
U Budimpeti je 1906/07. godine bio jedan od Matice srpske. Njegova knjievna dela karakteriu
urednika lista Croatia. Jo kao mlad, poeo je da patriotizam i al za minulim vremenima. Pisao je
ivi u Srbiji. U Prvom balkanskom ratu bio je dopi- pesme, pripovetke i eseje. Najpoznatija dela Veljka
snik novosadskog lista Branik. U Prvom svetskom Petrovia su: Rodoljubive pesme, Na pragu, Bunja,
ratu uestvovao je kao dobrovoljac. Sa vojskom se Salaar, Prepelica u ruci, Backo i njegova sestra,
povukao iz Srbije 1915. godine. U enevi je radio Varljivo prolee i Pomerene savesti. Bavio se izu-
u publicistiko-propagandnom birou Jugosloven- avanjem novije srpske umetnosti, a naroiti in-
skog odbora, da bi 1918. godine postao lan Odbo- teres pokazao je za vojvoansku umetnost XVIII i
ra. Tokom Drugog svetskog rata jedno vreme bio XIX veka. Umro je u Beogradu.
Poseban peat meuratnoj knjievnosti dao je Duan Vasiljev, koji je iveo sve-
ga 24 godine. Sa 17 godina teko je oboleo od malarije kao austrougarski vojnik na
italijanskom frontu. Njegova pesma ovek peva posle rata jedan je od najjaih apela
za mir u celokupnoj istoriji knjievnosti na ovim prostorima.
Emil Petrovi (Emil Petrovici, 18991968) ivanja na terenu izmeu 1929. i 1938. godine, na
bio je dijalektolog i lingvista. Osnovnu kolu za- osnovu upitnika koji je sadrao 4800 pitanja. Istra-
vrio je u rodnom Torku, gimnaziju u Braovu i ivanja je sprovodio u 85 naselja sa rumunskim iv-
Aradu, a preparandiju u Oradei (Oradea, Rumuni- ljem, jednim delom i u srpskom delu Banata. Autor
ja), da bi 1919. godine diplomirao na Filolokom je brojnih studija monografskog i etnofolklornog
fakultetu u Kluu. U Parizu je nastavio studije fran- karaktera, baziranih uglavnom na dijalektolokim
cuskog jezika, lingvistike geografije, eksperimen- istraivanjima na terenu. Veliki je poznavalac srp-
talne fonetike i slavistike. Vratio se u Klu i postao skog jezika i srpsko-rumunskih jezikih proima-
univerzitetski profesor i blizak saradnik Sekstila nja. U svom bogatom naunom radu ima preko 200
Pukarija, velikog lingviste i knjievnog istoriara, objavljenih specijalistikih studija. Bio je profesor
inicijatora za otvaranje Muzeja rumunskog jezika univerziteta u Kluu, est godina i njegov rektor,
u Kluu. Doktor filologije postao je 1930. godine. a istovremeno i direktor Lingvistikog instituta,
Autor je brojnih studija iz oblasti dijalektologije i predsednik Drutva slavista Rumunije, lan Ru-
istraivanja folklora. Najvanije delo mu je Atlas munske akademije i Bugarske akademije nauka...
rumunske lingvistike, za koje je sproveo vie istra- Poginuo je u eleznikoj nesrei u Kluu.
Ime sjajnog pesnika, slikara, novinara Miroslava Mike Antia ostalo je iroj
javnosti najee povezano sa Plavim uperkom. Sa Ferencom Feherom (Fehr Fe-
renc 19281989) napisao je Boje i rei na srpskom i maarskom jeziku, a sa Janom
Labatom (Jn Labth) objavio dvojezinu antologiju vojvoanske poezije Rovina
spieva Raspevana ravnica.
Miroslav Mika Anti (19321986) bio je je ostao upamen kao pesnik: Ispriano za prole-
pesnik, prozni pisac, novinar, slikar, filmski umet- e, Plavo nebo, Nasmejani svet, Psovke nenosti,
nik. U rodnom Mokrinu pohaao je osnovnu ko- Koncert za 1001 bubanj, Mit o ptici, Plavi uperak,
lu, a gimnaziju u Kikindi i Panevu. Studije je za- Horoskop, Prva ljubav, Garavi sokak... samo su de-
poeo u Beogradu, a najvei deo ivota proveo je u lovi njegovog opusa. Dobitnik je dve Nevenove
Novom Sadu. Bio je novinar u listovima Panevac nagrade, Goranove nagrade, Nagrade Sterijinog
i Dnevnik i urednik asopisa Ritam koji se bavio pozorja, Zlatne arene za filmski scenario, Nagrade
dezom i zabavnom muzikom. U stalnom traga- osloboenja Vojvodine, nosilac je Ordena zasluga
latvu za razliitim umetnikim formama, najvie za narod i drugih priznanja.
133
Vasko Popa roen je u Grebencu u Banatu 1922. godine. Liriar, koji je spojio
folklorni izraz i nadrealizam, obeleen je groteskom i dosetkama. Meu njegovim
delima izdvajaju se Od zlata jabuka, Ponono sunce, Oi Sutjeske i Kora.
Vasko Popa (Vasco Popa, 19221991), ori- so (1975), Kua nasred druma (1975), ivo meso
ginalni pesnik moderne srpske knjievnosti, ro- (1975), Rez (1981) kao i ciklus pesama Mala ku-
en je u Grebencu kraj Vrca. Diplomirao je na tija (1984), deo budue zbirke Gvozdeni sad koju
romanskoj grupi Filozofskog fakulteta u Beogra- nikad nije dovrio. Posebne su njegove patriotske
du. Studije je nastavio u Bukuretu i Beu. Za vre- pesme, poput Oi Sutjeske. Sastavio je antologije
me Drugog svetskog rata bio je zatvoren u nema- narodnih umotvorina Od zlata jabuka i umetni-
kom koncentracionom logoru u Bekereku. Od ke poezije (Urnebesnik, Ponono sunce). Jedan je
1954. do 1979. godine radio je kao urednik u izda- od najprevoenijih jugoslovenskih pesnika, a i
vakoj kui Nolit. Jedan je od osnivaa Knjievne sam je prevodio sa francuskog jezika. Bio je do-
zajednice Vrac. Prve pesme objavljuje u listovi- pisni lan SANU, jedan od osnivaa Vojvoanske
ma Knjievne novine i Borba. Njegova prva zbir- akademije nauka i umetnosti u Novom Sadu. Prvi
ka pesama Kora (1953), uz 87 pesama Miodraga je dobitnik Brankove nagrade za poeziju, dobio
Pavlovia, smatra se poetkom srpske posleratne je Zmajevu nagradu, austrijsku dravnu nagradu
moderne poezije. Ta knjiga je pokrenula rasprave za evropsku literaturu, nagradu za poeziju Bran-
knjievne javnosti i ostavila veliki uticaj na mla- ko Miljkovi, nagrade AVNOJ-a... U Vrcu se od
e narataje pesnika. Posle Kore, Popa je objavio 1995. godine svakog 29. juna, na dan pesnikovog
sledee zbirke pesama: Nepoin polje (1956), Spo- roenja, dodeljuje nagrada Vasko Popa za najbolju
redno nebo (1968), Uspravna zemlja (1972), Vuja knjigu poezije. Umro je u Beogradu.
Meu knjievnicima u Vojvodini koji su pisali na srpskom jeziku poznati su

Aleksandar Tima, Stevan Raikovi, Boko Petrovi, arko Vasiljevi, Mladen
Leskovac, Franja Petrinovi, Todor Manojlovi i mnogi drugi.
Knjievnost Maara u Vojvodini izuzetno je bogata i raznovrsna. Nakon
zavretka Prvog svetskog rata istakao se Kornel Senteleki (Szenteleky Kornl 1893
1933) koji je pisao apstraktno, lien svake tradicije. Bio je zastupnik ideje o samostal-
nom razvoju knjievnosti Maara u Jugoslaviji. Sredinom tridesetih godina XX veka
pokrenut je asopis t (Put), koji je ureivao Zoltan uka koji je objavljivao dela
avangardnih pisaca, a nakon toga pokreu se asopisi Kalangya (Snop) i Hd (Most).
Kornel Senteleki traio je i gradio veze sa srpskim intelektualcima i objavio prvu
antologiju jugoslovenskih pesnika u prevodu na maarski jezik Bazsalikom (Bosiljak).
U tom periodu svojim stvaralatvom isticao se prozaist Jano Herceg (Herceg Jnos,
19091995). Herceg je bio urednik vie asopisa i zapaen prevodilac. Pisao je no-
vele i romane. U meuratnom periodu posebno mesto zauzeo je lirski novelista
Karolj Sirmai (Szirmai Kroly 18901972). Zoltan uka je kao pesnik pripadao
ekspresionizmu i prevodio najznaajnija dela srpske i jugoslovenske knjievnosti.
Kornel Senteleki (Szenteleky Kornl, Sa Joefom Debrecenijem (Debreczeni Jzsef) je

18931933) bio je pesnik, pisac, prevodilac i le- 1928. godine preveo i uredio antologiju moder-
kar. Roen je u Peuju. Studije medicine zavrio nog srpskog pesnitva pod naslovom Bazsalikom
je u Budimpeti i neko vreme je radio kao doktor. Bosiljak. U antologiju su svrstali 77 pesama
Nakon Prvog svetskog rata je zapoeo privatnu 32 srpska pesnika, preteno predstavnike srpskog
lekarsku praksu u Starom Sivcu. Nakon raspada simbolizma. Senteleki je sastavio i prvu antologiju
Austrougarske, zastupa tezu o postojanju zasebne maarske knjievnosti u Jugoslaviji Pod bagremi-
knjievnosti Maara u Vojvodini, drugaije od ma (Akcok alatt) 1933. godine. O antologiji Bosi-
optemaarske knjievnosti koja je, usled istorij- ljak, Senteleki u predgovoru pie: ...Cilj nam je da
skih okolnosti, krenula putevima posebnog ra- upoznamo maarske itaoce sa najnovijim srpskim
zvoja. Bio je uveren da su maarske knjievnosti subjektivnim pesnitvom. Upoznati ih sa onim ose-
po jeziku i kulturi roena braa, ali ih u novim ajima, mislima, eljama i suzama koje se raaju u
okolnostima zanimaju drugi ciljevi i problemi. duama srpskih pesnika... Umro je u Starom Sivcu.
134
Zoltan uka (Csuka Zoltan, 19011984) nosti: Neistu krv Borisava Stankovia, Na Drini
bio je maarski ekspresionistiki pesnik, najaktiv- uprija Ive Andria, Seobe Miloa Crnjanskog,
nija linost u knjievnosti jugoslovenskih Maara dela Branislava Nuia, Jakova Ignjatovia i Gorski
i najznaajniji prevodilac srpske knjievnosti na vijenac Petra Petrovia Njegoa. Autor je Istorije
maarski jezik. Naizmenino je iveo u Maarskoj knjievnosti jugoslovenskih naroda (1963). Svojim
i Jugoslaviji. Na osnovu njegovih prevoda maar- radom doprineo je razvoju maarsko-jugosloven-
sko italatvo upoznalo je klasike srpske knjiev- skih i srpskih odnosa.
Neposredno nakon Drugog svetskog rata razvijala se socijalno i drutveno

angaovana knjievnost iji su glavni predstavnici bili Jovan Popovi u srpskoj i Ervin
inko (Sink Ervin, 18981967), pesnik i humorista Laslo Gal (Gl Lszl, 19121975),
Jano Urban (Urbn Jnos, 18211993), Itvan Latak (Latk Istvn, 19101970) i dru-
gi. Najpoznatiji novelista tog perioda je Mihalj Majtenji (Majtnyi Mihly, 19011974).
Svojom originalnou od ostalih knjievnika izdvaja se humorista Laslo Ko-
pecki (Kopeczky Lszl), a na polju publicistike i knjievnosti i pisac Itvan Nemet
(Nmeth Istvn). Pesnik Joef Pap (Pap Jzsef, 1926), kao i pesnik i publicista Ferenc
Feher (Fehr Ferenc, 19281989), spadao je u najitanije maarske pesnike. Feher
je pisao na maarskom i srpskom jeziku, a poznata dela su mu Unuci kmetova, Boje
i rei i Reka ptica, deja pesma Moj zei i druga. Preveo je sve vee autore jugoslo-
venskog jezikog podruja, a najvie svog prijatelja Miroslava Antia.
Ferenc Feher (Fehr Ferenc, 19281989) radio je u periodu od 1953. do 1958, a novinar
bio je pesnik, pisac i prevodilac. Roen u ed- lista Magyar Sz bio je od 1959. do 1988. godine.
niku (Nagyfny), graansku kolu pohaao je u Prevodio je savremene jugoslovenske autore sa
Bakoj Topoli (19401944), a gimnaziju i Viu srpskohrvatskog, makedonskog i albanskog jezi-
pedagoku kolu u Subotici. Bio je u redakciji ka. Dobitnik je vie knjievnih nagrada. Umro je
asopisa Hd (19491958). U Radiju Novi Sad u Novom Sadu.
Maarska knjievnost i kultura u Vojvodini u drugoj polovini XX veka otvorila se

i razvila. Uz prozu i poeziju, nauka o knjievnosti, lingvistika i istorija kulture takoe
su dostigle zavidan nivo zahvaljujui, u prvom redu, osnivanju Katedre za maarski
jezik i knjievnost na Filozofskom fakultetu u Novom Sadu (1959) pod rukovod-
stvom Ervina inka i osnivanju Instituta za hungarologiju (1968). Najznaajniji pred-
stavnici i profesori su akademici: Itvan Seli (Szeli Istvn, 19212012) i Imre Bori
(Bori Imre, 19292004), lan VANU, redovni lan SANU i spoljni lan Maarske
akedemije nauka koji je objavio oko 40 samostalnih dela iz oblasti knjievne istorije,
kao i prvu istoriju knjievnosti Maara u Jugoslaviji, koja je prevedena na srpski jezik
i objavljena u izdanju Matice srpske. Kao rezultat rada akdemika Selija i Borija i nji-
hovog zalaganja, u udbenike i studije maarske knjievnosti uveden je predmet Uza-
jamne veze maarske i junoslovenske knjievnosti. Profesori Katedre za maarski
jezik i knjievnost Filozofskog fakulteta u Novom Sadu Jano Banjaji (Bnyai Jnos,
1939) i Laslo Gerold (Gerold Lszl, 1940), negovali su esejistiku i knjievnu kritiku
savremene knjievnosti. Olga Penavin (Penavin Olga, 19162001) bila je zapaeni
lingvista i etnolog ne samo kod nas ve i ire, i ona kao i Karolj Jung (Jung Kroly,
1944), unapredili su etnologiju Maara u Vojvodini.
Kulturnom istorijom Maara bavi se Katalin Kai (Kich Katalin, 1943) i
Erebet Juhas (Juhsz Erzsbet, 19471998).
Deceniju kasnije sa irenjem uticaja modernih kulturnih pokreta sa zapada i
maarski knjievnici u Vojvodini prihvataju nove tendencije i estetske vrednosti koje
se preko njihovih dela ire i vre uticaj na knjievnost i umetnost celog maarskog
jezikog podruja u Evropi.
135
Krajem pedesetih godina poela je da se razvija moderna knjievnost koja

je okrenuta traenju smisla ivota, da bi neto kasnije stvorila uslove za pojavu
knjievnika oko asopisa Symposiona, koji su kritiki pisali o drutvenoj stvarnosti.
ezdesetih godina XX veka Symposion je bio najmoderniji maarski asopis na celom
maarskom govornom podruju. Tada postiu svoju afirmaciju pesnici Oto Tolnai
(Tolnai Ott, 1940) i Itvan Domonko (Domonkos Istvn, 1940), kao i veliki broj
nadarenih pesnika: Itvan Konc (Koncz Istvn, 19471997), Kalman Feher (Fehr
Klmn, 1940), Itvan Branjo (Brasny Istvn, 1943), Itvan . imon (1948)
Joef Bogdan (1956) i Jano Siveri (Sziveri Jnos, 19541990). irok je dijapazon
njihovih tema i motiva od Jadranskog mora do tipinog vojvoanskog i jugoslo-
venskog filinga. Od znaaja bila je i pojava avangardnih tendencija, organizovani su
hepeninzi i performanse. U tom anru najvie se isticala poznata glumica i pesnikinja
Katalin Ladik (Ladik Katalin 1942). Prepoznatljivim stilom pie knjievnik Laslo
Vegel (Vgel Lszl, 1941) on je trenutno najpoznatiji stvaralac na maarskom jezi-
ku. Dramske tekstove pisao je Ferenc Deak (Dek Ferenc, 19382011) koji je za svoje
drame nagraivan na Sterijinom pozorju. Nandor Gion (Gion Nndor, 19412002) je
poznati romanopisac i dramski pisac (Virgos katona Vojnik sa cvetom i Testvrem
Job Moj brat Jov).
Ferenc Deak (Dek Ferenc) (19382011) je lima uoljiva je vezanost za Vojvodinu, njene lju-
knjievnik, dramaturg, novinar, televizijski ured- de i istoriju. Njegova najznaajnija dela su: drame
nik, drutveno-politiki radnik, ambasador. Roen Borovnice, e za vazduhom i Daa, zbirka pesama
je u Novom Itebeju. Zavrio je kolu za primenjenu Pononi ribar, roman Razbojnik, novele Rekviem i
umetnost u Novom Sadu 1960. godine. Od 1986. go- Sova i izma... Dobitnik je Sterijine nagrade, Zlatne
dine bio je urednik igranog programa i direktor arene u Puli za scenario filma Granica, nagrade na
programa na TV Novi Sad. U svim njegovim de- Festivalu scenarija u Vrnjakoj banji...
Knjievnost Maara u Vojvodini danas predstavljaju mlai autori kao to je

vie puta nagraivana Ildiko Lova (Lovas Ildik), Tibor Pap (Papp P. Tibor), er
Serbhorvat (Szerbhorvth Gyrgy), Gabor Virag mlai (ifj. Virg Gbor), Zoltan
andor (Sndor Zoltn), Atila afranj (Sfrny Attila) i Erika Na Farka Duda
(Nagy Farkas Duds Erika), koji je i dalje odravaju i unapreuju.
Prvi znaajniji vojvoanski pisac na slovakom jeziku bio je pripoveda i ro-
mansijer Jan ajak (Jn ajak) koji je opisivao siromatvo ovdanjih Slovaka. Njegov
sin Jan ajak mlai autor je poznatih pripovedaka Zuzka Turanova i Zypa Cupk.
Pripoveda Vladimir Hurban Vladimirov (Vladimr Hurban Vladimrov), poznat
je po drami Zem. Meu slovakim piscima istaknuto mesto zauzimaju knjievni
istoriar, akademik Jan Kme (Jn Kme), Mihal Babinka, Juraj Tujak, Viera Ben-
kova, Viazoslav Hronjec (Vazoslav Hronec), Paljo Sabo Bohu, Jan Labat, Mi-
roslav Demak i mlada generacija pisaca i pesnika Martin Prebuila, Katarina Hri-
cova, Zoroslav Spevak Jesenski i drugi.
Jan ajak mlai (Jn ajak mlad, 1897 je urednik vie asopisa. Pisao je pripovetke, drame,
1982) bio je prozni pisac. Pisao je pripovetke sa bo- publicistike lanke i prevodio dela jugoslovenske
gatom lokalnom tematikom i na dijalektu ovdanjih knjievnosti. Njegova najpoznatija dela su humori-
Slovaka. Nakon Drugog svetskog rata opisivao je pri- stike pripovetke i romani: Zuzka Turanova (Zuzka
like u Slovakoj. Radio je kao profesor u petrovakoj Turanov), Zipa Cupak (Zypa Cupk), Zarobljena u
gimnaziji i u slovakom Liptovskom Mikulau. Bio dvorcu na Holiu (V zajat na Holskom hrade).
136
Vladimir Hurban Vladimirov (Vladimr tu na slovakom jeziku. Najpoznatije drame su

Hurban Vladimrov, 18841950) bio je knjiev- mu: Zemlja (Zem), Smetovi (Zveje), Vinograd
nik, dramaturg i svetenik. Poznat je pod pseu- sazreva (Vinica zrie), opereta Lepa nova osli-
donimom VHV. iveo je i stvarao u Staroj Pazovi kana kolevka (Pekn, nov, maovan kolska).
kao svetenik Slovake evangelistike a.v. crkve. Osnovna tema njegovih dela je svakodnevni te-
Napisao je 60 pozorinih komada i prvu opere- ak ivot seljaka.
Rumunsku knjievnost u Vojvodini obeleili su Mihaj Avramesku (Mihai

Avramescu), Jon Balan (Ion Blan), Joan Flora (Ioan Flora), Slavko Almaan (Slavco
Almjan), Jon Milo (Ion Milo), Petru Krdu (Petru Crdu), Niku obanu (Nicu
Ciobanu), pesnikinja Florika tefan (Florica tefan) i drugi. Istorijom knjievnosti
bavio se Radu Flora, koji je napisao prvu istoriju knjievnosti Rumuna u Vojvodini.
uveni pesnik Vasko Popa je etrdesetih godina XX veka ureivao knjievni doda-
tak nedeljnika Libertatea i asopis Lumina.
Jon Balan (Ion Blan,19251976) bio je pro- vao je sa svim publikacijama na rumunskom jeziku
fesor i knjievnik. Jedan od najznaajnijih pred- kod nas, zatim u Analima Drutva za rumunski je-
stavnika rumunske knjievnosti u Vojvodini nakon zik. Bio je jedan od osnivaa ovog drutva. Objavio
Drugog svetskog rata. Roen je u Jablanci. Studije je zbirke pesama: Pesma moga sela, Brazde u pro-
rumunskog jezika i knjievnosti zavrio je u Zre- lee, Albu, Plamen u noi, Putevi i oblaci, Ninalb.
njaninu, a na poetku karijere radio je kao profesor Izdavaka kua Libertatea objavila je 1979. godine
rumunskog jezika u vrakoj Gimnaziji i Uiteljskoj njegova sabrana dela u tri knjige. Preveo je mnoga
koli. Ipak, najvei doprinos dao je razvoju publici- knjievna dela jugoslovenskih naroda. Istovremeno,
stike i knjievnosti. Urednik asopisa Radost pionira njegovi stihovi prevedeni su na druge jezike. Obja-
(Bucuria pionierilor) postao je 1949. godine, da bi vljivao je stihove i na stranicama asopisa iz Rumu-
zatim dui vremenski period (19561976) bio od- nije. Dobitnik je brojnih nagrada za knjievnost i
govorni urednik asopisa Svetlost (Lumina). Sarai- publicistiku. Umro je u Beogradu.
Radu Flora (Radu Flora, 19221989) bio nih skupova, simpozijuma i kongresa. Osniva
je profesor, knjievnik i prevodilac. Roen je u je Drutva za rumunski jezik u Vojvodini. Radio
Banatskom Novom Selu, a romanske jezike stu- je kao profesor u vrakoj gimnaziji i uiteljskoj
dirao je u Bukuretu i Beogradu. Doktorirao je koli, na Vioj pedagokoj koli u Novom Sadu
1959. godine u Zagrebu. Bavio se prouavanjem i Zrenjaninu, a od 1963. godine na Filolokom
rumunskih banatskih govora, rumunsko-srp- fakultetu u Beogradu. Umro je u Rovinju.
skim odnosima, kao i mnogim drugim naunim Od mnogih njegovih dela najznaajnija su:
temama. Objavio je romane, pripovetke, eseje, Rumunski govori iz Banata i Lingvistiki atlas
reportae, poeziju, epigrame, kao i niz lanaka, rumunskih govora iz jugoslovenskog Banata,
studija, prevoda. Autor je jednog srpsko-ru- Srpsko-rumunski renik, Srpsko-rumunski odnosi,
munskog renika i mnogih kolskih udbenika. kao i dve obimne antologije banatskog literarnog
Uesnik je mnogobrojnih meunarodnih nau- folklora (1979. i 1982. godine).
Miodrag Milo (Miodrag Milo, 1933 nire), Razgovor sa puem (De vorb cu melcul),
1998) bio je knjievnik i novinar. Roen je u Moji prijatelji (Prietenii mei), Medaljoni (Me-
Aleksincu. Uiteljsku kolu zavrio je u Vrcu, a dalioane), Put korpiona (Calea scorpionilor),
u Zrenjaninu Viu pedagoku kolu na grupi Istoni vetar (Vnt de rsrit), kao i monografija
Rumunski jezik i knjievnost. Radio je kao novi- pozorinih dana Rumuna u Vojvodini (Fasci-
nar u rumunskoj redakciji Radio Novog Sada, a naia scenei). Istovremeno je objavljivao poezi-
1970. godine je postao novinar u nedeljniku ju, prozu, pozorine komade, kulturne hronike,
Libertatea iz Paneva. Bio je glavni i odgovor- portrete, intervjue, recenzije, kako na strani-
ni urednik asopisa Bucuria copiilor, a urednik cama publikacija objavljenih u kui Libertatea,
asopisa Lumina ostao je sve do odlaska u pen- tako i u mnogobrojnim knjievnim asopisima
ziju. Miodrag Milo je prvenstveno poznat kao u Jugoslaviji i Rumuniji. Njegova poezija prevo-
knjievnik, autor mnogobrojnih knjiga poezije ena je na vie jezika. Umro je u Panevu.
i proze na rumunskom jeziku: Naslee (Moste-
137
Rusinsku knjievnost izmeu dva svetska rata obeleio je Havrijil Kosteljnik

( ), autor dela Iz mog sela. Poznati rusinski pisci su Mihajlo
Kova ( ), ura Papharhaji ( ), Mikola Koi
( ), Julijan Tama ( ) i Mihal Rama ( ).
Havrijil Kosteljnik ( , Krstura (1915). Radni vek proveo je u Lavovu

18861948) bio je svetenik, teolog, doktor filo- (Ukrajina), ali je celim svojim biem bio prisutan
zofije. Zaetnik je umetnike knjievnosti Ru- u kulturno-prosvetnom i nacionalnom ivotu Ru-
sina, pesnik, prozni i dramski pisac, publicista, sina u periodu izmeu dva svetska rata. Pisao je
naunik-lingvista. Objavio je prvu zbirku poezije i objavljivao na rusinskom, hrvatskom i ukrajin-
na rusinskom jeziku (1904), prvu dramu na ruskom jeziku. Od 1992. godine u Ruskom Krsturu
sinskom jeziku (1924), prvu gramatiku rusinskog odrava se kulturna manifestacija Kosteljnikova
jezika (1923) i ostavio u rukopisu Hroniku Ruskog jesen.
ura Papharhaji ( , 1936 kraj srca (T , 1969), Olovo, tre-

2008) je bio pesnik, prozni pisac, novinar, rei- njin cvet (O , 1974), Ne dam
ser, glumac, kulturni radnik. Roen je u Ruskom svoje godine i kvit ( ,
Krsturu. Diplomirao je na Filozofskom fakultetu 1977), Trova snova (T , 1978), uvari
u Novom Sadu, na Grupi za jugoslovensku knji- oblaka ( , 1981), Putovanje na jug
evnost. Dugogodinji je urednik asopisa Svetlost ( , 1991), U rosi kotunac san (
(). Najznaajnija dela su mu: Tu odmah , 1999), Senkom i prahom (2003).
Mihajlo Kova ( , 1909 vinar u Redakciji na rusinskom jeziku Radio Novog

2005) bio je uitelj, pesnik, prozni i dramski pisac, Sada. Najznaajnija dela su mu: Moj svet (M ,
autor mnogih udbenika na rusinskom jeziku, publi- 1964), Pesme dede Batovana ( ,
cista. Roen je u idu, a uiteljsku kolu zavrio je u 1979), Veernja svetla ( , 1985),
Krievcima. Od 1931. godine radio je kao uitelj u Hrast sam crvotoan ( , 1989), Ku-
Ruskom Krsturu, gde je veoma aktivno uestvovao ice stara (X , 1990), Izabrana dela 17
u kulturno-prosvetnom radu Rusinskog narodnog (B , 19892005). Dela su mu prevoe-
prosvetnog drutva. Od 1941. godine radio je kao na na srpski, ukrajinski, slovaki, maarski i rumun-
uitelj u vie mesta, a radni vek zavrio je kao no- ski jezik. Umro je u Novom Sadu.
Julijan Tama ( , 1950), uni- a ox, 1972), Balada panonskog brodara

verzitetski profesor, akademik. Roen je u Vrbasu, ( , 1974), Pesme o pra-
diplomirao, magistrirao i doktorirao iz knjiev- hu (1975), Bolniko svetlo ( ,
nosti. Redovni je profesor rusinske i ukrajinske 1980), O rosi ( 1981), Rusinska knjievnost (1984),
knjievnosti na Filozofskom fakultetu u Novom Pesak i doba (1986), Zlatan oblak ( ,
Sadu Katedra za rusinistiku. Akademik je Na- 1990), Silazak u dan (2002), Istorija rusinske knji-
cionalne akademije nauka Ukrajine (1997) i Voj- evnosti ( , 1997) i
voanske akademije nauka i umetnosti (2004). Antologija rusinske poezije (
Najznaajnija dela: Nebo na kolenima (Ho , 2005).
Mikola Koi ( , 19281973) Nakon studija na Filozofskom fakultetu u Novom

bio je pesnik, prozni pisac i lingvista. Kodifikacija Sadu, radio je u Pokrajinskom zavodu za unapre-
rusinskog jezika u Jugoslaviji je njegovo delo. Obja- enje opteg i strunog obrazovanja i u Zavodu za
vio je: Pravopis rusinskog jezika (1971), Gramatiku izdavanje udbenika u Novom Sadu. Umro je izne-
rusinskog jezika (1974) i Renik srpskohrvatsko-ru- nada, pre odbrane doktorske disertacije. Knjievna
sinsko-ukrajinskog jezika. Autor je mnogih udbeni- dela su mu prevoena na srpski, ukrajinski, slova-
ka za rusinski jezik. Radio je kao uitelj u vie mesta. ki, maarski, rumunski i makedonski jezik.
138
Knjievnost vojvoanskih Hrvata u XX veku obeleena je tradicionalizmom

prvenstveno kod pisaca koji su inspirisani verom, ali i kod drugih pisaca iji je opus
uglavnom okrenut selu, salaima. Najei jeziki izraz je govor bunjevake i okake
seoske sredine. Politike razlike koje su obeleile ceo XX vek u vezi s nacionalnim
izjanjavanjem, podelom na Hrvate, Bunjevce, okce i Jugoslovene, odrazile su se i
u knjievnosti, pa neke knjievnike svrstavamo u hrvatske knjievnike iz Vojvodine,
neki od njih pripadaju srpskoj knjievnosti a u novije vreme nastoji se izdvojiti i
posebna bunjevaka knjievnost.
Meu knjievnicima koji su pisali izmeu dva svetska rata posebno mesto zau-
zima pesnik, prozaista, libretista i kompozitor Josip Andri ija su najpoznatija dela
opera Duijanca i roman Velika ljubav. U tom periodu posebnu ulogu meu Hrva-
tima imali su prosvetitelji Matija Evetovi i profesor budimpetanskog univerziteta
Edo Margali. Izrazito patriotsku liriku okrenutu selu i negovanju starinskih obiaja
sreemo kod Alekse Kokia, dok se meu verskim piscima isticao Ivan Kujundi.
Sakupljanjem narodne batine bavio se Ive Pri stariji, dok su se u istoriografiji
oprobali Petar Peki i Stjepan Beato Bukinac. Najznaajnija bunjevaka knjievnica
bila je Mara orevi Malagurski koja je knjievna dela pisala ikavicom, a dela iz
oblasti etnografije na srpskom jeziku ekavicom.
U knjievnosti na hrvatskom jeziku nakon Drugog svetskog rata posebnu
ulogu imao je knjievnik i sakuplja narodne batine Balint Vujkov (19121987).
Objavio je vie antologija meu kojima se istiu Bunjevake narodne pripovitke,
Hrvatske narodne pripovijetke iz Vojvodine i druge, a od originalnih dela napisao je
zbirke pesama Pupoljci, zatim Cvie i kamen itd. Najpopularniji dramski pisac i satiriar
bio je Matija Poljakovi (19091973) ija su najpoznatija dela Nitko i nita i a Bonina
razgala. Znaajnu ulogu meu knjievnicima koji su pisali na hrvatskom jeziku
imali su Ante Jaki, Jakov Kopilovi i verski pisci Josip Pai, Marin emudvarac
i Tome Vere.
U spretnom korienju narodnog bunjevakog govora istakli su se pesni-
ci Ivan Pani, Vojislav Sekelj (1946) ije je najznaajnije delo Ri fali, Milovan
Mikovi (1947) ija je najpoznatija zbirka pesama Avake godine. Meu mlaim
pesnicima izdvaja se Tomislav igmanov (1967) sa zbirkom pesama Bunjevaki
bluz i drugima. Najsvestraniji i najsavremeniji pisac iz Vojvodine koji pie na srp-
skom i hrvatskom jeziku je Petko Vojni Purar (1939). Radio je u Uiteljskoj koli
u Subotici i kao novinar i urednik kulturne rubrike na Radio Novom Sadu. Poznata
dela su mu: Svetovi i svatovi, Odlazak Pauline Plavi, Ljubavi Branke Kolak, Sol
u vjetru itd. Posebno mesto meu hrvatskim knjievnicima u Vojvodini zauzima
novinar, pesnik, prozaista i prevodilac Lazar Merkovi (1926) koji je pokrenuo
asopis Rukovet i osnovao Radio Suboticu. Napisao je roman Put dug pet ivota,
zbirku poezije Osame itd.
Istorijom knjievnosti meu vojvoanskim Hrvatima bavili su se i bave se Josip
Buljovi, Bela Gabri, Blako Vojni Hajduk, Jasna Melvinger i jezikoslovac Ante
Sekuli.
Veoma je interesantna pojava jevrejskih pisaca na naim prostorima. Istina je
da je Eugen Veber vie bio vezan za Beograd, ali njegovo knjievno delo, kao i izbor
iz Talmuda, doprinelo je mnogo sveoptoj kulturi u Vojvodini. Znaaj Aleksandara
Time (koji je, inae, dobro poznavao i maarski jezik) i Davida Albaharija dale-
ko je nadmaio vojvoanske okvire, iako su obojica bili jako vezani za Vojvodinu.
Moda u svetu najpoznatiji pisac iz Vojvodine je Danilo Ki, poreklom i delom vezan
139
i za maarsku i za srpsku kulturu, mada je crnogorskog i jevrejskog porekla. Svojim

individualizmom nadilazio je i nacionalne i drutvene okvire svog vremena.
Aleksandar Tima (19242003) bio je pripovedanja i uvida u stvarnost. Objavio je vie

srpski pesnik, prozni pisac i eseljista. Roen je u knjiga: Naseljeni svet, Krma (pesme); Krivice,
Horgou, a nakon zavrenog Filozofskog fakulte- Nasilje, Mrtvi ugao, Povratak miru, kola bezbo-
ta iveo je i radio u Novom Sadu, gde je i umro. nitva (pripovetke); Za crnom devojkom, Knjiga
Bio je urednik Letopisa Matice srpske i Izdavakog o blamu, Upotreba oveka, Begunci, Vere i zavere,
preduzea Matica srpska. Knjievni rad zapoeo Kapo, iroka vrata, Koje volimo (romani); Drug-
je poezijom, da bi se potom sasvim posvetio prozi. de (putopis); Pre mita (eseji i lanci). Od mnotva
Tematika njegovih pripovedaka i romana vremen- priznanja koja je dobio, izdvajaju se NIN-ova na-
ski je vezana za ratni i poratni period, ali proza grada za roman godine, austrijska Dravna nagra-
Aleksandra Time izdvaja se od stvaralatva pi- da za evropsku knjievnost i nagrada Sajma knjiga
saca sline orijentacije karakteristinim nainom u Lajpcigu za evropsko razumevanje.
Danilo Ki (19351989) je jedan od najve- akademije nauka i umetnosti 1988. godine. Njego-
ih jugoslovenskih knjievnika i prevodilaca. Ro- va poznata dela su: Mansarda, Rani jadi, Bata, pe-
en je u Subotici, od oca Eduarda, vieg inspektora peo, Grobnica za Borisa Davidovia, as anatomije,
dravnih eleznica jevrejske veroispovesti, i majke Enciklopedija mrtvih... Prevodio je sa ruskog, ma-
Milice, Crnogorke. Porodica se 1937. godine seli u arskog, francuskog, engleskog. Godine 1973. za
Novi Sad, gde je dve godine docnije Danilo krten roman Peanik dobija NIN-ovu nagradu koju e
u pravoslavnoj crkvi, to mu je spasilo ivot tokom nekoliko godina kasnije vratiti; 1977. godine dobi-
Drugog svetskog rata, dok mu je otac stradao u ja nagradu Ivan Goran Kovai za knjigu Grobnica
Auvicu. U asopisu Omladinski pokret 1953. go- za Borisa Davidovia; 1980. nagradu Grand aigle
dine objavljena je njegova prva pesma Oprotaj s dor de la ville de Nice za celokupan knjievni rad;
majkom. Gimnaziju je zavrio na Cetinju 1954. go- 1986. godine dobija nagradu Skender Kulenovi
dine, a iste godine upisao se na Filozofski fakultet u i francuski orden Vitez umetnosti i knjievnosti.
Beogradu. etiri godine nakon toga diplomirao je Godine 1988. izabran je za dopisnog lana SANU.
kao prvi student na katedri za Istoriju svetske knji- Dobija Avnojevu nagradu i dve znaajne meuna-
evnosti sa teorijom knjievnosti. Vodio je meu- rodne knjievne nagrade, u Italiji (Premio di Te-
narodnu saradnju u Udruenju knjievnika Srbije. vere) i u Nemakoj (Preis des Literaturmagazins).
Radio je kao lektor za srpski jezik u Strazburu, Umro je u Parizu, a po svojoj elji sahranjen u
Bordou i Lilu. Izabran je za dopisnog lana Srpske Beogradu, po pravoslavnom obredu.
13.6. Scenska umetnost

Prva pozorina predstava u Vojvodini odigrana je u Sremskim Karlovcima
1734. godine. Srpsko narodno pozorite u Novom Sadu otvoreno je 1861. godine.
Zgrada pozorita izgorela je 1928. godine, a tek 1981. godine otvoren je novi objekat,
koji odgovara potrebama ovakve institucije. Kada je izgorela pozorina zgrada Lazara
Dunerskog, pozorina umetnost u Vojvodini je zamrla, jer je novosadska pozorina
trupa pripojena Osijeku. Drugi veliki grad u Vojvodini, Subotica, takoe nije imao
stalnu pozorinu ekipu.
Nakon Drugog svetskog rata, pozorini ivot Vojvodine obogaen je otvaranjem
vie teatara: Narodno pozorite u Somboru, Pozorite Toa Jovanovi u Zrenjaninu,
Sterija u Vrcu, te pozorita u Sremskoj Mitrovici, Panevu, Bakoj Topoli, a Novi Sad
je dobio jo dve pozorine scene: Novosadsko pozorite i Pozorite mladih.
Srpsko narodno pozorite u Novom Sadu i Narodno pozorite u Subotici dobija-
ju operu, a od 1950. godine, zahvaljujui entuzijazmu balerine i koreografa Marine
Olenjine, formiran je baletski ansambl u Srpskom narodnom pozoritu.
Od pozorinih manifestacija u Vojvodini izdvajaju se Sterijino pozorje i Susreti
pozorita Vojvodine. Meu glumcima koji su svojim glumakim ostvarenjima obe-
140
leili meuratni period istakli su se: Olga ivoti, Branko Tati, Ljubica Ravasi...
Posleratna scenska umetnost obeleena je ostvarenjima Mire Banjac, Stevana a-
lajia, Dobrile okice, Dragoljuba Milosavljevia Gule, Ivana Hajtla i mnogih
drugih iz novosadskih pozorita. Subotiku pozorinu scenu krasili su Geza Kopu-
novi, Eva Balija, Mirko Huska, Danilo oli... Dok je Subotica imala operu, isti-
cali su se reditelj Milan Asi i solo sopran Jelka Asi. Meu somborskim glumcima
posebno su se isticali Marko Tasi i Velimir Suboti, u Sremskoj Mitrovici Franja
ivni, u Vrcu Tihomir Paunovi i Ivan Vukov a u Zrenjaninu Sava Damjani.
Meu glumcima koji su vrhunska ostvarenja izvodili na maarskom jeziku poznati
su Piri Fazeka (Fazekas), Paula Hek (Heck), andor anta (Snta Sndor), Laslo
Silai (Szilgyi Lszl), Bela Garai (Garay Bla), Laslo Pataki (Ptaki Lszl), Joef
Veregi (Versegi Jzsef), er Feje (Fejes Gyrgy), Jene Ferenci (Ferenci Jen)...
Muziku scenu Novog Sada obogatili su vokalni solisti Dragutin Buri, Ozren Bin-
gulac, Olga Brui, Zdenka Nikoli, Rudolf Nemet, Vladan Cveji i drugi.
Meu dejim pozoritima dugu tradiciju imaju Deje pozorite iz Subotice i
Pozorite lutaka iz Zrenjanina.
Pred raspad SFRJ u Subotici je promovisan projekat kontraverznog Ljubie
Ristia Kazalite, Pozorite, Gledalie, Teatar KPGT, kao pokuaj obnavljanja
jedinstvene pozorine scene na prostorima bive Jugoslavije.
Sinia Kovaevi (1954), dramaturg, profe- rine drame: Novo je doba, eneral Milan Nedi i
sor. Roen je u selu uljam u Sremu, a u Beogra- Janez. Trostruki je dobitnik Nagrade Branislav Nu-
du je zavrio dramaturgiju na Fakultetu dramskih i za pozorine drame: Sveti Sava, Kraljevi Mar-
umetnosti. Redovni je profesor Univerziteta na ko i Ravi. Napisao je scenario za filmove: Drava
predmetu dramaturgija i dekan je na Akademiji mrtvih, Bolje od bekstva, Najbolji i Najvie na sve-
umetnosti BK. Pie za pozorite, film i televiziju. tu celom. Njegova TV drama Novo je doba spada
Trostruki je dobitnik Sterijine nagrade za pozo- meu 10 najboljih drama u srpskoj knjievnosti.
Pored drame na maarskom jeziku Novosadskog pozorita i Narodnog pozorita

u Subotici, te radio-drame na maarskom jeziku, postoje i profesionalna pozorita na
drugim jezicima manjina. Slovako vojvoansko pozorite u Bakom Petrovcu je nastalo
iz bogate amaterske tradicije. Prva predstava na slovakom jeziku odigrana je 1866. go-
dine u Bakom Petrovcu, da bi u periodu do Prvog svetskog rata krenula itava lavina
amaterskih pozorinih trupa, kao npr. u Staroj Pazovi 1903. godine, Kovaici 1906. godi-
ne. Posle Drugog svetskog rata bila je oformljena scena Pozorita VHV (Vladimira Hur-
bana Vladimirova) sa scenama u Bakom Petrovcu, Kovaici i Staroj Pazovi, iz koje su
potekli poznati reiseri i glumci ne samo u naim okvirima, ve i u svetu: Ljuboslav Ma-
jera, Miroslav Benka, Jan Makan stariji, Jan Makan mlai, Ivan Hansman Jesenski,
Jan anji... Rusinski narodni teatar Petar Rizni aa je u Ruskom Krsturu a scena na
rumunskom jeziku pozorita Sterija u Vrcu. Prva pozorina predstava na rumunskom
jeziku na naem prostoru odrana je 1869. godine u Kutilju kod Vrca. Ubrzo su se u
skoro svim mestima sa rumunskim stanovnitvom osnovale pri italakim i pevakim
drutvima i amaterske pozorine druine. U prvim decenijama XX veka isticao se kao
autor pozorinih komada za amatere pisac Nikolae Cincariju iz Vladimirovca, ija su
se dela izvodila na priredbama u svim rumunskim mestima kod nas, a i u rumunskom
delu Banata. U Vojvodini postoji znaajna tradicija amaterskih teatarskih grupa.
141
13.7. Muzika umetnost

Muziki ivot u Vojvodini poetkom XX veka razvijao se uglavnom u amaterskim
horovima. U meuratnom periodu, mladi muziari koluju se u muzikoj koli Isidor
Baji u Novom Sadu, kao i u muzikim kolama u Subotici i Somboru. Subotica je
tada imala Gradski simfonijski orkestar, a Novi Sad Filharmoniju. Nemerljiv doprinos
u razvoju muzike umetnosti Vojvodine dali su umetnici i muziki pedagozi koji su
delovali u drugoj polovini XIX veka: Aleksandar Morfidis Nisis, Jovan Pau i Mita
Topalovi. Pomenute je nasledila generacija Isidora Bajia i Karela Napravnika.
Isidor Baji (18781915) bio je kompozitor, kompozicije, scensku muziku, a naroitu panju po-
muziki pisac. Roen je u Kuli, gimnaziju je zavrio svetio je obradi narodnih melodija. Objavio je i vie
u Novom Sadu, a muziku akademiju u Budimpe- teorijskih radova: Teorija notnog pevanja (1904),
ti 1901. godine. Kao profesor gimnazije u Novom Klavir i uenje klavira (1906), Nae crkveno pojanje
Sadu, 1909. godine osnovao je muziku kolu koja (1906). Najpoznatija dela su mu: opera Ivo od Sem-
i danas nosi njegovo ime. Pokrenuo je Srpski mu- berije, komadi sa pevanjem Seoska lola, uuk Stana
ziki list i utemeljio je notnu ediciju Srpska muzika i druga. Blizak narodnom duhu, Bajiev opus esto
biblioteka. Inicijator je stvaranja Saveza srpskih pe- se poistoveuje sa narodnim pesmama, kao to je
vakih drutava. Pisao je vokalnu muziku, klavirske npr. sluaj s pesmom Jesen stie, dunjo moja.
eh Karel Napravnik ostavio je dubok trag kao muziki pedagog u Vrcu i

Subotici. Meu kompozitorima roenim u Vojvodini istaknuto mesto zauzima
Petar Konjovi (18831970). Poput Bajia, Konjovi je okrenut nacionalnom roman-
tizmu, a najpoznatija dela su mu opere enidba Miloeva, Knez od Zete i Vilin veo.
Konjovi je osniva Muzikolokog instituta u Beogradu.
Petrovaradinac Svetolik Paan zavrio je studije muzike u Zagrebu. Bio je
profesor muzike i dirigent u Srpskom narodnom pozoritu, kao i jedan od osnivaa
Novosadske filharmonije. Subotianin Erne Kiralj (Kirly Ern), afirmisani truba,
proslavio se kao lan gradskog i pozorinog orkestra u Novom Sadu. Pedesetih go-
dina XX veka bio je muziki urednik Radio Novog Sada i rukovodilac muzikolo-
kog odeljenja Vojvoanskog muzeja. Pisao je kompozicije za orkestar, kompozicije
za deje horove i kantate. Pored Milana Vlajina i Radmile Petrovi, Kiralj je takoe
izuavao muziki ivot vojvoanskih manjina.
Zvonko Bogdan (1942) je peva narodnih sme nose miris ravnice, prolih dana, boemskog
pesama iz Vojvodine, kompozitor, pesnik, slikar, ivota, Dunava; one pevaju o ljubavi, konjima
dokej. Roeni Somborac, koji pripada znatno koji slobodno jure, enama... Najprepoznatljivi-
irem prostoru nego to je podruje o kome pe- ji je po pesmi Hej salai na severu Bake, ali ga
vaju njegove pesme, prepoznatljiv je i po svojim mnogi znaju i po pesmama: Ve odavno spre-
utivim i dentlmenskim manirima. Peva vlasti- mam svog mrkova, Govori se da me vara, Kraj
te i tradicionalne pesme, posebno bunjevake, jezera jedna kua mala, Neko sasvim trei, Jedan
ali i maarske, srpske, rumunske... Njegove pe- stari kontrabas i druge.
Jon Durain (Ion Durin, 18781947) bio kulturnim manifestacijama, festivalima, svadba-
je violinista. Roen je u Seleuu. Obeleio je ita- ma... Rumunska zajednica u jugoslovenskom
vu epohu u razvoju kulturne delatnosti Rumuna Banatu smatrala ga je nacionalnim muziarem.
u Banatu u prvoj polovini XX veka. Bio je lan Pored rumunske narodne muzike, poznavao je
austrougarskih vojnih orkestara pre i za vreme i muziku drugih naroda, tako da njegovo delo
Prvog svetskog rata, da bi se posle rata definitiv- u stvari predstavlja otelotvorenje multikultu-
no nastanio u Vladimirovcu, gde je imao svoj or- ralnosti na prostorima Banata. Snimio je i dve plo-
kestar, sa kojim je uestvovao na mnogobrojnim e. Umro je u Vladimirovcu.
142
Dvojica znaajnih muzikih umetnika roenih u Vojvodini,

Josif Marinkovi i Milenko Pavlovi, svoju umetniku afirmaciju
ostvarili su u Beogradu.
Pored klasine muzike, znaajnu ulogu imala je i narodna. Voj-
voani posebno cene tamburae, od kojih su najpoznatiji bili Subo-
tianin Pere Tumbas Hajo i Beejac Janika Bala. Repertoarom bu-
njevakih narodnih pesama proslavio se Zvonko Bogdan sve hitajui
ka salaima na severu Bake na svome mrkovu. Rumunsku narodnu
muziku u XX veku obeleili su, pre svega, violinisti Jon Durain i
Vikentije Petrovi.
U pop i rok-muzici istaknuto mesto zauzimaju Kornelije Bata Vojvoanski tamburai
Kova i ore Balaevi.
ore Balaevi (1953) je pop peva, kom- gradski Sava centar bio je njegov tradicionalni kon-
pozitor, glumac, pesnik, prozni pisac... Roeni certni prostor, gde je uz dobru svirku posetiocima
Novosaanin, napustio je gimnaziju u treem ra- nudio i svoje duhovite komentare, koji su u sivilu
zredu, te je kolovanje okonao vanredno. Godi- devedesetih godina XX veka dobijali kultni status.
ne 1977. pristupio je akustiarskoj grupi etva, sa U periodu od 1982. do 2000. godine odrao je stoti-
kojom je snimio neobaveznu pesmicu U razdeljak nu koncerata u Sava centru. U svojim pesmama isti-
te ljubim, koja je postala veliki hit. Naredne godine cao je ideju mira, tolerancije i laloki mirnog poima-
osnovao je grupu Rani mraz. Neko vreme nastu- nja stvarnosti. Neki od njegovih albuma su: Odlazi
pao je sa Biljanom Krsti i grupom Neoplanti, a od cirkus, Pub, Celoveernji The Kid, Bezdan, Panta
1982. godine zapoinje solo karijeru koja traje do rei, Tri posleratna druga, Jedan od onih ivota, Na
dananjih dana. Saradnici na njegovim albumima posletku... Dobitnik je mnogih domaih nagrada i
i mnogobrojnim koncertima bili su mnogi od naj- stranih priznanja od kojih je najznaajnije njegovo
boljih studijskih muziara iz cele Jugoslavije. Beo- proglaenje za ambasadora dobre volje UNHCR-a.
Poznatije vojvoanske grupe tokom sedamdesetih i osamdesetih godina

XX veka bile su Pekinka patka, Laboratorija zvuka, Instant karma i druge. Od no-
vijih istiu se Atheist rap, Love hunters, Orujem protivu otmiara, Veliki prezir, Eva
Braun... Meunarodnu slavu postigli su vojvoanski muziari Silvester Levai (Lvay
Szilveszter), Gabor Lenel (Lengyel Gbor) i Lajko Feliks (Lajk Flix).
Feliks Lajko (Lajk Flix, 1974), violinista. stavnika takozvane nove muzike kod nas i velika kon-
Roen je u Bakoj Topoli. Violinu je prvi put uzeo certna atrakcija irom sveta. Njegovu muziku teko
u ruke u 6. razredu osnovne kole. Tri godine je je kategorisati, ali se moe rei da je re o dezu koji
pohaao muziku kolu u Malom Iou i Suboti- kao izvor ima tradicionalnu muziku panonske nizije,
ci. Usavravanje nastavlja u Budimpeti, u Kvartetu posebno Maarske i Vojvodine. Kao izvoa odlikuje
Dre (Dresch Quartet). Bio je lan mnogih sastava, se snagom i strau. Pored violine svira i cimbalo. Na-
a nezaboravni su njegovi koncerti sa Aleksandrom stupa samostalno ili sa malom grupom. Njegovi po-
Balaneskuom i Bobanom Markoviem. Pie muziku znati albumi su: Lajko Feliks, Feliks, Feliks Lajko and
za pozorine komade. Jedan je od najpoznatijih pred- his Band, SaMaBa trio: Opus Magnum itd...
13.8. Likovna umetnost

Od osamdesetih godina XIX veka, povezano sa razvojem graanstva, zapoinje
razvoj umetnosti nereligiozne sfere, stvaraju se likovne scene u manjim gradovima.
Kao to se najvea barokna celina nalazi na Petrovaradinu, tako se najvea celina
u stilu secesije nalazi u Subotici. Po projektima arhitekata iz Budimpete, Deea
Jakaba (Jakab Dezs) i Marcela Komora (Komor Marcell) u periodu od 1901. do
1912. godine sagraene su: Sinagoga, upravna zgrada Opte tedionice Junih
143
krajeva i Gradska kua u Subotici; Vodotoranj, Velika terasa i ensko kupalite na Pa-
liu. Motivi oslikanih, izrezbarenih i kovanih elemenata (srce, lala, paun...) transpo-
novani su iz maarske narodne umetnosti Transilvanije, a tipino je i esto korienje
olnai keramike iz Peuja. U stilu maarske varijante secesije, graena je i vatrogasna
stanica u Senti. Beku secesiju u Subotici predstavljaju od 1899. godine projekti subo-
tikog arhitekte kolovanog u Beu i Cirihu, Titusa Makovia, te Gradska najamna
palata po projektu Pala Vadasa (Vadsz Pl). Poseban znaaj ima delatnost arhitekte
Ferenca Rajhla (Raichl Ferencz). Paralelno sa secesijom, javlja se i historicizam (npr.
neogotika katolika crkva u Bakoj Topoli), eklektika, itd., a u slikarstvu zakasnela se-
cesija i simbolizam (Bela Farka i andor Olaha iz Subotice), orjentalizam i istorijsko
slikarstvo (Pavle Jovanovi iz Vrca, koji je prvi srpski umetnik sa meunarodnom
slavom; Franc Ajzenhut iz Bake Palanke, po narodnosti Nemac koji predstavlja i deo
maarske istorije umetnosti), impresionizam (Stipan Kopilovi, bunjevaki slikar iz
Bajmoka), postimpresionizam (Joef Pehan, Nemac iz Vrbasa), kubizam, neoklasi-
cizam, ekspresionizam (srpski slikari Sava umanovi iz ida i Milan Konjovi iz Som-
bora). Javljaju se i prve akademski obrazovane ene slikari (Danica Jovanovi iz Beke;
Jelena ovi iz Subotice, prva bunjevaka slikarka; Zuska Medveova itd.). kolovanje
umetnika u ovom periodu vezano je za Budimpetu, Minhen, Be, Pariz i Prag, jer se
umetnike vie kole kod nas osnivaju kasnije. Znaaj u edukaciji i irenju novih stilova
imale su i likovne kolonije u Nabanji (danas u Rumuniji), Kekemetu i Solnoku.
U meuratnom periodu, Novi Sad kao novi administrativni centar dobija mo-
numentalna javna zdanja u stilu moderne arhitekture, od kojih su najuspeliji Sokolski
dom i Dunavska banovina po projektima novosadskih graditelja ora Tabakovi-
a i Dragie Braovana. U ovom periodu istie se socijalna grafika Arpada Balaa
G. (Balzs G. rpd) i karitativni pokret podravanja socijalno ugroenih talenata
Franc J. Rajhl (Raichl J. Ferenc, 1869 (19041906), Gradska kua u Apatinu (1907/08).
1960) bio je arhitekta. Roen je u Apatinu, a po Remek delo u stilu secesije je njegova porodina
nacionalnosti je bio Nemac. kolovao se u Bu- palata u Subotici (1904), u kojoj je danas smetena
dimpeti, a na studijskom putovanju boravio u Moderna galerija Likovni susret. Rajhl je najvei
Beu i Berlinu. U Subotici se nastanio 1896. go- predstavnik secesijske arhitekture koji je potekao
dine. Neka od njegovih dela u stilu istoricizma i iz Vojvodine. Bio je preduzima i posedovao je ci-
eklektike su: Nacionalna kasina danas zgrada glanu te je realizovao projekte drugih arhitekata,
Gradske biblioteke (1895/96) i Gimnazija u Subo- kao npr. neogotiku katoliku crkvu u Bakoj Pa-
tici (18951900), zgrada banke u Panevu (1900), lanci (19071910). Nakon bankrotstva, odselio se
katolika crkva u stilu neogotike u Bakoj Topoli u Segedin. Preminuo je u Budimpeti.
Franc Ajzenhut (Eisenhut Ferencz, 1857 redovno putuje sa drugim umetnicima u predele
1903) slikar orijentalnih i istorijskih tema u stilu Azije i severne Afrike, gde crpi inspiraciju za sli-
akademskog realizma. Roen je u Nemakoj Pa- ke, koje dovrava u minhenskom ateljeu. Izlae u
lanci (danas: Baka Palanka) kao pripadnik ta- Budimpeti, Minhenu, Parizu i Madridu, a radove
monjih podunavskih vaba. Maternji jezik bio uglavnom prodaje u Engleskoj. Prvi veliki uspeh
mu je nemaki, ali je teno govorio maarski i postie slikom Smrt ul babe 1886. godine, za
srpski. Predstavlja umetnike koji su stvaralatvom koju prvi meu maarskim umetnicima dobija
i ivotom bili vezani za vie nacija i drava i ija Veliku zlatnu dravnu medalju. Neka od njegovih
aktivnost se teko sagledava zbog promena drav- vanih dela su: Narodno veselje u Kavkazu (na-
nih granica i rasparavanja umetnikog korpusa. lazi se u fondu Galerije Matice srpske u Novom
Dravljanin Austrougarske monarhije, radom i i- Sadu), Pred presudom i San (u Nacionalnoj galeriji
votom bio je razapet izmeu umetnikih centara u Budimpeti). Slika Bitka kod Sente, koja se na-
(Budimpete i Minhena) i rodnog mesta. Umet- lazi u Somboru, najvea je slika istorijskog anra
niko kolovanje poeo je u Budimpeti, a nasta- u Vojvodini, a nastala je povodom Milenijumske
vio u Minhenu na Akademiji. Od 1883. godine proslave 1896. godine.
144
Sava umanovi (18961942) jedan je od Pejza iz ida, Mornar na molu, ene kraj vode.
najznaajnijih srpskih slikara XX veka. Roen je Slika i sa naznakama ekpersionizma, npr. Pijana
u Vinkovcima, a osnovnu kolu zavrio je u idu. laa, da bi se s vremenom priklonio neoklasici-
Gimnaziju je pohaao u Zemunu i ve se 1911. go- zmu. Zbog bolesti se vraa u id, gde stvara tzv.
dine upisuje na slikarski kurs kod gimnazijskog idski ciklus. Napisao je poznate knjige o umet-
profesora Isidora Junga. Viu kolu za umjetnost nosti: Slikar o slikarstvu i Zato volim Pusenovo
i obrt zavrio je u Zagrebu (19141918). U pe- slikarstvo. Poznati radovi su mu: Doruak na tra-
riodu od 1920. do 1930. godine, boravio je u tri vi, Pijana laa, Crveni ilim, Most na Seni, ciklus
maha u Parizu, gde je studirao u ateljeu Andrea velikih platana ianke... Streljan je u Sremskoj
Lota. U pariskom periodu njegov rad dosee pun Mitrovici 1942. godine. Njegova majka pokloni-
sjaj i snagu, njegove slike karakteriu figuralne la je idu (1953) njegovu likovnu zaostavtinu i
kompozicije u idilinom pejzanom prostoru ku- kuu i time omoguila otvaranje Galerije Save
bistike konstrukcije: Slikar u ateljeu, Vijadukt, umanovia.
Zuska Medveova (Zuzka Medveov, se kui. Svoju prvu samostalnu izlobu prireuje u
18971985), jedna od prvih slovakih slikarki, rodnom mestu, septembra 1922. godine, u zgradi
roena je u Bakom Petrovcu. Rasla je u seljakoj u kojoj se danas nalazi galerija nazvana po njoj.
porodici, to je uticalo na njeno stvaralatvo. iroj Upisuje se na studije pri Umetniko-industrijskoj
javnosti se prvi put predstavila na izlobi slika i koli u Zagrebu, a vremenom uspeva da se vrati
runih radova tokom Narodnog zbora Slovakih u Prag i upie Akademiju likovne umetnosti, koju
narodnih sveanosti u Petrovcu, 28. avgusta zavrava 1929. godine. Skuptina optine Baki
1919. godine. Sa namerom da upie akademiju, u Petrovac 1982. godine dodeljuje joj Oktobarsku
februaru 1921. godine odlazi u Prag. Poto je tamo nagradu, a njenu umetniku zaostavtinu uva i
stigla izvan rokova za prijemne ispite, poinje prikazuje Galerija Zuske Medveove u Petrovcu,
da pohaa kolu prof. Ferdinanda Engelmilera, otvorena 1. jula 1989. godine. Meu njenim por-
poznatog pejzaiste. Kasnije odlazi u Berlin, ali tretima, pejzaima i mrtvim prirodama nalaze se i
zbog nedovoljnog znanja nemakog jezika, vraa prikazi narodnog ivota i narodnih nonji.
(Petera Kukaca Naapatija iz Bake Topole; Joefa Tota iz Sente; Andraa Hane
iz Subotice). Peter Kukac Naapati je prvi stvaralac u Vojvodini, ije slikarstvo su
oznaili epitetom naivno, kategorijom koja se poetkom veka definisala u evropskom
slikarstvu. U Bakoj Topoli je 1973. godine ustanovljena nagrada nazvana po njemu,
koja se dodeljuje svake godine vojvoanskim likovnim stvaraocima i kolonijama, pe-
dagozima i istoriarima umetnosti.
Dragia Braovan (18871965) bio je je u stilu eklektike, nakon toga okrenuo se arhi-
arhitekta. Roeni Vranin, zavrio je studije tekturi moderne, da bi posle 1945. godine projek-
arhitekture u Budimpeti 1912. godine. Do 1918. go- tovao, kao i svi, u stilu socijalistikog realizma. Bio
dine radio je u kancelariji Emila Torija i Morica je dopisni lan SANU, lan Britanskog kraljevskog
Poganja (Try Emil, Pogny Mricz) u glavnom instituta za arhitekturu... Braovan je projektovao
gradu Maarske, a od 1920. godine u Beogradu zgradu Izvrnog vea Vojvodine, tzv. Banovinu,
otvara privatnu kancelariju Arhitekte zajedno, sa sagraenu 1939. godine i zgradu Vrhovne komande
Milanom Sekuliem. Do 1929. godine projektovao vazduhoplovstva Jugoslavije u Zemunu.
Arpad G. Bala (Balzs G. rpd, 1887 Zoltanom ukom (Csuka Zoltn) je 1927. godi-
1981) bio je istaknuti grafiar meuratne vojvo- ne izradio preko 300 portreta tadanjih politia-
anske umentike scene. Umetniko kolovanje ra, drutvenih radnika i umetnika za knjigu Voj-
zapoeo je u Baji, boravio je u umetnikoj kolo- voanska galerija. Od 1926. godine posveuje se
niji u Nabanji (Nagybnya), da bi 1913. godi- kubo-ekspresionizmu i socijalnim temama, izra-
ne upisao Umetniku akademiju u Budimpei, uje tematske grafike mape sa La Travail, Dani
koju je morao napustiti zbog rata. Diplomirao je nedelje, Jatagan Mala. Po umetnikim dometima
1924. godine na Umetnikoj akademiji u Pragu, uz istie se ciklus ilustracija pesama maarskog pe-
prepoznatljivi uticaj kubizma. U Subotici postaje snika Endrea Adija (Ady Endre), nastao 1930. go-
ilustrator subotikog dnevnog lista Bcsmegyei dine. Te godine postaje lan grupe Oblik. Vredan
napl (Baki dnevnik), a prelaskom u Beograd deo njegovog stvaralatva uva se u umetnikom
postaje saradnik listova Vreme i Deije vreme. Sa fondu Gradskog muzeja u Subotici.
145
Od pedesetih godina XX veka osnovane su brojne kontinuirane likovne kolonije

u Senti, Bakoj Topoli, Beeju, Eki, itd. Njihova inicijalna aktivnost bila je priblia-
vanje umetnosti narodu stvaralakim angamanom umetnika kroz nalaenje raznih
oblika socijalistikog mecenata. S vremenom, to su postala mesta stvaralake slobo-
de, a zahvaljujui godinjim sazivima nastale su zbirke savremene likovne umetnosti.
U prvoj generaciji uesnika istiu se: Milan Konjovi, Joef A (cs Jzsef), Mili-
voje Nikolajevi, Zoran Petrovi, Boko Petrovi, Tivadar Vanjek (Wanyek), Sto-
jan Trumi, Ankica Oprenik, Milan Kerac, Imre afranj (Sfrny Imre), ore
Boan... Prvenstvena ideja bila je slikanje Vojvodine, pejzaa i ljudi, da bi se kasnije
javila programska umetnost sa agrarnim i privrednim problemima i drugim aktuel-
nostima. Osnovane su i specijalizovane kolonije, npr. za keramiare u Malom Iou
(1958), te na Petrovaradinskoj tvravi 1961. godine, na inicijativu slikara i tapiseriste
Boka Petrovia Atelje 61, jedinstvena radionica u Jugoslaviji za izradu umetni-
ke tapiserije. Od 1982. godine postoji kolonija vajara Terra u Kikindi, te grafiara
Grafiki atelje u Subotici. Delovanje u grupama karakterie i pionire konceptualne
umetnosti poetkom sedamdesetih godina: grupa Bo+Bo u Subotici (Slavko Mat-
kovi, Balint Sombati (Szombathy), Atila ernik (Csernik), Laslo Salma (Szalma),
Katalin Ladik i grupa Kod u Novom Sadu (Slavko Bogdanovi, Janez Kocijani,
Mirko Radoji, Miroslav Mandi, Slobodan Tima). Neki od navedenih ostvarili
su dela i u oblasti knjievnosti, npr. Zoran Petrovi Selo Sakule a u Banatu, puto-
pisi, eseji i kritike Imre afranja Na tragu i Jegenye gambit, a neki u oblasti likovne
kritike, kao npr. Joef A i Balint Sombati. Vei broj vajara u Vojvodini se javlja od
1954. godine: Jovan Soldatovi, Radmila Graovac, Ivanka Ain Petrovi i Gabor
Almai (Almsi Gbor), a stilski uticaj na razvoj vojvoanskog vajarstva e izvriti
izloba Henrija Mura u Beogradu 1955. godine. Ana Beli i Nandor Glid takoe
spadaju u vojvoanske vajare i autori su vie realizovanih skulptura u prostoru. Laslo
Silai (Szilgyi), Sava Halugin i Tibor Sarapka (Szarapka) su neki od istaknutih
savremenih vojvoanskih vajara, kao i Slovak Vladimir Labat, koji od 1980. godi-
ne nastoji da ostvari akustinu formu, tj. sintezu zvuka i skulpture, skulpturu mu-
ziki instument. Pored njega se meu vojvoanskim Slovacima istiu umetnici: Jan
Agarski, Jozef Klaik, Pavel anji, Mihalj Kiralj, Pavel Pop i Jan Stupavski.
Milan Konjovi (18981993) bio je Osnabriku. Njegovo obimno stvaralatvo moe

jedan od najznaajnijih srpskih slikara XX veka. se klasifikovati kroz faze: rana (19131928), plava
kolovanje je poeo u rodnom Somboru, nastavio (19291933), crvena (19341940), zelena (1945
u Pragu (kod Vlahe Bukovca) i Beu, a usavravao 1952), koloristika (19531960), asocijativna
po muzejima Minhena, Drezdena, Berlina. Veo- (19601985), vizantijska (19851990). Godine
ma znaajne za njega bile su godine provedene u 1966. otvorena je Galerija Milana Konjovia sa
Parizu (19241932), nekoliko samostalnih izlobi preko 1000 odabranih radova poklonjenih Som-
u jednoj od svetskih prestonica umetnosti, kao i boru (od oko 6000 koje je naslikao tokom ivota).
izlaganje u okviru Pariskog salona. Nakon povrat- Svoje stvaralatvo tokom ivota predstavio je na
ka u Sombor slika rodni kraj i sugraane, dok u let- 297 samostalnih i preko 700 izlobi irom celog
njim periodima slika dalmatinske gradove. Tokom sveta. Od 1979. godine je bio lan VANU, od 1986.
Drugog svetskog rata bio je u zarobljenitvu u dopisni lan JAZU, a od 1992. lan SANU.
Karakteristika socijalistike kulture je i masovno stvaralatvo, u okviru koga se po-

drava naiva. Svetsku slavu je od ezdesetih godina XX veka stekla Kovaika kola naiv-
nog slikarstva Slovaka, u kojoj se istiu Martin Jona (Jon), Zuzana Halupova (Chalu-
pov) i Jan Knjazovic (Jn Kzovic), kao i Uzdinska kola naivnog slikarstva Rumuna,
meu ijim sledbenicima se istiu Marija Balan (Mrija Blan), Anujka Maran (Anuica
Mran), Epure Viorika. Obe kole su poele sa radom zahvaljujui pregalatvu slikara
146
Boka Petrovia i Emerika Fejea, ba kao i kolonija u tehnici slame pri bunjevakim
selima u Tavankutu i urinu, zahvaljujui dvojici likovnih stvaralaca i pedagoga, voj-
voanskih Hrvata, Ivana Jandria i Stipana abia. Prve istaknute slamarke su Mara
Ivkovi Ivandeki, Kata Rogi, sestre Milodanovi, a istaknute naivne slikarke Bunje-
vaca Hrvata su Marga Stipi i Cilika Duli Kasiba. Galerija naivnih slikara u Kovaici
osnovana je 1955. godine, a 1970. godine na inicijativu istaknutog naivnog slikara iz ida,
Ilije Bosilja Baievia, koji je i darovao svoja dela, osnovana je galerija Ilijanum.
Martin Jona (Martin Jon 19241996) je ovek-ratar. Svaka slika doarava dogaaje
bio je slikar naivac, najpoznatiji predstavnik iz iroke banatske ravnice. ovek i zemlja nje-
Kovaike kole naivnog slikarstva. iveo je i gov su credo. Likovi na njegovim slikama imaju
stvarao u rodnoj Kovaici, vezan za njivu koja groteskno velike ruke i noge koje simbolizuju
daje hleb i ivot. Zavrio je samo osnovnu kolu posveenost zemlji. Slike su mu bile izlagane na
i niu poljoprivrednu kolu. Poeo se baviti sli- vie od 300 izlobi u skoro 50 zemalja sveta. Pored
karstvom 1944. godine i nakon osnivanja kole Jugoslavije, najee je izlagao u Slovakoj. Na
naivnog slikarstva u Kovaici postao je jedan od meunarodnim izlobama Jona je nagraivan
njenih lanova. Centralni motiv njegovih dela mnogim nagradama i medaljama.
Zuzana Halupova (Zuzana Chalupov, 1968. godine. Slike joj se nalaze u mnogim kolek-
19252001) je najpoznatija jugoslovenska slikarka cijama i galerijama irom sveta. tampane su
u maniru naive. Slika od 1964. godine. U poetku na UNICEF-ovim novogodinjim estitkama i
je slikala prizore iz ivota Slovaka u Kovaici i kalendarima. Matica slovaka joj je dodelila odli-
autobiografske prizore (Smrt mua), ali najvea kovanje za ivotno delo irilo i Metodije, najvee
inspiracija u stvaralatvu bila su joj deca (u Nju- priznanje iz Bratislave koje se dodeljuje uspenim
jorku su je nazvali mama Zuzana sa hiljadu dece). Slovacima u dijaspori. Slikala je rodnu Kovaicu,
Prvu samostalnu izlobu imala je u Dubrovniku njene ljude, obiaje, svakodnevne poslove.
Marija Balan (Mria Blan, 19232008) Torku, Seleuu, Banatskom Novom Selu (1962),
je slikarka naivnog slikarstva. Zavrila je tri ra- Uzdinu, (1962, 1964, 1972, 1985, 1999). Tokom
zreda osnovne kole u rodnom Uzdinu. Meu etiri decenije naslikala je preko hiljadu slika na
osnivaima je Uzdinske kole naivnog slikarstva. kojima prikazuje narodne obiaje, pejzae i scene
Poznata je u zemlji i inostranstvu. lan je Aka- iz ivota seljaka. O Mariji Balan i njenim radovi-
demije tradicionalnih umetnosti Rumunije od ma pisali su mnogi kritiari umetnosti i snimljeni
1997. godine. Njeni radovi nalaze se u Galeriji su dokumentarni filmovi i TV reportae. Za svoj
u Uzdinu, Muzeju naivne umetnosti u Jagodini, rad dobijala je strana priznanja i diplome: Castello
Muzeju naivne umetnosti iz Yaena (panija), di Pietrassa Caltanissetta (1973), Srebrna diplo-
kao i u brojnim privatnim kolekcijama u ze- ma i medalja Modena, diploma Piacenza, di-
mljama sa svih meridijana. Izlagala je u Njujorku, ploma na IV Evropskom konkursu naivne umet-
Vaingtonu (1965), Hagu, Beogradu, Napulju, nosti Morges (1975), diploma na V Evropskom
Bolonji, Rimu (1974), Modeni (1975), Madridu meunarodnom konkursu naivne umetnosti
(1977), Zagrebu (1981), Rakovici (1982), Vrcu, Morges (1976).
U posleratnom periodu, osnovani su gradski i narodni muzeji sa likovnim zbirka-

ma, kao i galerije: Galerija i memorijalni muzej Save umanovia u idu (1953), Likov-
na jesen u Somboru (1961), Likovni susret, kao dokumentarni centar jugoslovenskih
likovnih kolonija u Subotici (1962), Galerija Milana Konjovia u Somboru (1966)...
Vrhunska dela srpskog slikarstva zastupljena su u Galeriji Matice srpske i spomen-
-zbirkama Pavle Beljanski i Rajko Mamuzi u Novom Sadu. Zbirka, tj. Galerija likov-
nih stvaralaca Maara na tlu Vojvodine u periodu od 1830. do 1930. godine osnovana
je 1973. godine u subotikom Gradskom muzeju, a njen najvei legat su dela Lajoa
Huveta (Husvth Lajos), slikara i vajara iz Sombora. U umetnikoj zbirci subotikog
muzeja su i dela bunjevakih slikara preuzeta iz Bakog muzeja dr Jovana Milekia.
U novije vreme, osnovani su Memorijalni muzej slikara i pesnika romantizma ure
Jakia u Srpskoj Crnji, te Galerija spomen-zbirka slikara Stojana Trumia u Titelu.
147
Robert Hamertil (Robert Hammerstiel, mena oveanstvu da se vrati ljudskim vrednosti-

1933), umetnik, roen 1933. godine, u Vrcu. ma i slobodi. U periodu izmeu dva svetska rata,
Poreklo iz, do danas, multikulturalne Vojvodine, Vrac je imao 50.000 stanovnika koji su pripadali
odredilo je ivotni put i ivotnu misao ovog slika- razliitim kulturnim i jezikim miljeima i kao i
ra. Njegov maternji jezik je nemaki, ali teno u Njujorku iveli u svojim odvojenim etvrtima.
govori srpski, maarski i rumunski. Hamertil Porodica Hamertil je kod kue govorila nemaki,
se izjanjava kao kosmopolit i ne eli da ga svo- ali su iveli u srpskoj etvrti, u kojoj je otac imao
jata ni jedna nacija, ni jedna politika grupacija. pekaru i slikao ikone u slobodno vreme. Godine
Kao strastveni Vojvoanin i Banaanin, on je 1947. pobegao je preko Maarske u Austriju.
umetniki savremenik i svedok dogaaja u svojoj Poeo je kao pomonik u poljoprivredi, zavrio za
domovini, koju je sa svojom porodicom morao pekara i na kraju radio kao livac elika u Ternicu.
da napusti kao etrnaestogodinjak. Tokom svoje Uprkos radu u smenama, studirao je slikarstvo
dugogodinje delatnosti kao livac elika u Ter- u Beu. Umetnost mu je postala potrebna da bi
nicu/Donja Austrija, postao je hroniar malih preiveo, kao komad hleba ili aa vode. Tek od
ljudi. U njegovom delu ogleda se duboka religi- osamdesetih godina mogao se posvetiti iskljuivo
oznost, koja nadilazi sve konfesije. Kao samouk, umetnosti. Osloboen tereta svakodnevne borbe
Robert Hamertil intenzivno se bavi muzikom, za komad hleba i socijalno osiguran, poeo je da
knjievnou i filozofijom. Mnogo je putovao. stvara svoja kasna dela koja su mu donela dugo
Nekoliko puta boravio je u Njujorku, to je radi- oekivano meunarodno priznanje. U Novom
kalno uticalo na njega u umetnikom smislu. Sadu je krajem oktobra 2005. godine u Muzeju
Doivljaj drutva bez patine oslobodio ga je i Vojvodine odrana velika i znaajna izloba Rober-
obeleio poetak poslednje faze njegovog rada. U ta Hamertila. Tad je umetnik doiveo panju i
svojim delima on se uvek iznova hvata u kotac priznanje za svoja dela u glavnom gradu njegove
sa ljudskom tragedijom, koju je i sam doiveo u voljene Vojvodine. U istorijskom smislu, sudbina
detinjstvu. Njegove slike prikazuju nam ljudsku Hamertila mogla bi se, u svome umetnikom
patnju, koja nije povezana ni sa jednim mestom, ruhu, posmatrati kao most ka mirnoj, zajednikoj
niti vremenom. Bez optubi, njegove slike su opo- budunosti.
Rajko Ljubi (1952), reditelj i sni- filmove: Balint Vujkov, Ivan Antunovi, Uskrs u
matelj. Roen je u Subotici. Studije je zavrio Subotici, Duijanca 1994, Subotiki tamburaki
na Kazalinoj akademiji u Zagrebu, na odseku orkestar: Prvih 25 godina, Sinagoga u Subotici,
kamere 1976. godine. Radio je na TV Novi Sad, Duijanca 2002, Tri slamarke, tri divojke, Pjesnik
najvie u dramskom programu kao snimatelj. Jakov Kopilovi, Kruv na svagdanji, Stipan abi,
Snimio je veinu drama tog televizijskog studija Knjievnik Matija Poljakovi, Pripovitka o di-
osamdesetih godina XX veka. Radio je sa reditelji- jalektu, Sto godina Karmelianskog samostana u
ma Karoljem Viekom, Mirom Mikuljanom, Somboru, Salai u Bakoj njihov nestanak, Boi
Aleksandrom Fotezom, Miljenkom Deretom... na salau, Vajarka Ana Beli, Prof. Bela Gabri,
Poetkom devedesetih naputa televiziju i odlazi Sudija i slikar Ivan Tikvicki-Pudar, Tkanje i vezovi,
u Toronto, gde radi u tamonjim filmskim studi- Pere Tumbas Hajo, Cilika Duli naivna slikarica,
jima. Od 2001. godine ivi u Subotici i radi u itd. Snimio je i nekoliko kratkih igranih filmova:
vlastitoj produkciji dokumentarne i kratke igrane uga, Vrapije gnjizdo, Jeka mog ditinjstva, kao i
filmove posveene hrvatskoj manjini u Vojvodini. animirani film ukundidino zrno ora. Dizajnirao
Od 1993. godine snimio je sledee dokumentarne je slikovnicu i CD dribac zlatne grive.
13.9. Kulturne manifestacije

Nezamenljivu ulogu u uvanju, negovanju i razvoju kulture manjina u Vojvo-
dini imaju nacionalno-kulturne i kulturno-prosvetne institucije. Rezultati njihovog
rada prikazuju se putem raznih manifestacija koje, po pravilu, okupljaju najvie stva-
ralaca i publike.
Neprekinuta nit kulturnog stvaralatva Maara u Vojvodini uslovljena je kon-
tinuiranim razvojem kolstva na maarskom jeziku, izlaenjem dnevnih i nedeljnih
listova, dejih i omladinskih listova (na primer Mzeskalcs i J Pajts), asopisa za
kulturu (Hd, zenet i drugi). Nakon Drugog svetskog rata, pozorine scene na ma-
arskom jeziku Novosadskog pozorita, Narodnog pozorita Npszinhz u Subotici
148
postale su aktivne, a nekada je postojala radio-drama na Radiju Novog Sada. Pored

profesionalne umetnosti, razvijena je i amaterska kulturna delatnost graana maar-
ske nacionalnosti u Vojvodini. Od 1996. godine odravaju se susreti amaterskih po-
zorita vojvoanskih Maara. Najznaajnije folklorne manifestacije su Festival ma-
arskog igrako-folklornog i muzikog stvaralatva Vojvodine Durindo (Durind) i
enebokreta (Gyngysbokrta), koji se odravaju od 1962. godine, kao i Pokrajin-
ski susret folklornih ansambala Vojvodine u Subotici. U Subotici se od 2002. godine, u
Maarskom kulturnom centru Nepker (Npkr), odrava meunarodni festival koji
sadri smotru maarskog folklora za decu i odrasle i druge kulturno-umetnike pro-
grame. U okviru kulturnih manifestacija i knjievnih susreta dodeljuju se priznanja,
kao to su: inko (Sink dj) za mladog stvaraoca, Hid (Hd dj) knjievna nagrada,
Sirmai Karolj (Szirmai Kroly dj), Sarva Gabor (nagrada iz oblasti maarske lingvi-
stike) i Baalikom (Bazsalikom dj) za prevoenje. Znaajna je manifestacija Umet-
niko nadmetanje srednjokolaca (KMV Kzpiskolsok mvszeti vetlked).
Pored profesionalne pozorine umetnosti, vojvoanski Slovaci imaju vrlo razvi-
jenu amatersku kulturu. Pozorini amateri okupljaju se naizmenino svake godine u
drugom mestu (Kovaica, Baki Petrovac, Pazova), a od folklornih festivala najzna-
ajniji je Festival slovake muzike i folklora Tancuj, tancuj koji se najee odvija u
Gloanu, zatim smotra dejih folklornih ansambala Zlata Brana u Kisau, festival
pevaa amatera. Sredinja kulturna manifestacija Slovaka u Vojvodini, koja se orga-
nizuje od 1919. godine su Slovake narodne sveanosti u organizaciji Matice slovake.
Centralna proslava odrava se u Bakom Petrovcu, a pored toga kulturna dogaa-
nja odvijaju se u Kulpinu, Bakoj Palanci, Staroj Pazovi i Kisau, Kovaici, Seleni i
Pivnicama. Na sveanostima se prikazuju dostignua u slikarstvu, folkloru, sportu,
vaspitanju i scenskoj umetnosti.
Malena zajednica vojvoanskih Rusina ima izvanredno bogato narodno stva-
ralatvo koje se prikazuje na mnogim festivalima, od kojih je najpoznatiji Festival
kulture Rusina i Ukrajinaca ervena rua u Ruskom Krsturu. U Kucuri se odravaju
Festival folklornih tradicija Vojvodine i Kucurska etva, a Festival rusinske narodne
pesme Ruova zahradka (Ruina bata) u Novom Sadu.
Amaterska kultura Rumuna odvija se u kulturno-umetnikim drutvima u Ku-
tilju, Vladimirovcu, Uzdinu, Dolovu, Torku. Festival rumunske muzike i folklora
odrava se od 1959. godine, svaki put u drugom mestu. U Uzdinu se odrava Festival
zabavne muzike Tinereea cnta (Mladost peva). Jednom godinje se odrava i festi-
val rumunskih duvakih orkestara (Festival fanfara). Postoji Deji festival rumunske
muzike i folklora koji se odrava svake godine. Jednom godinje se odravaju Pozori-
ni dani Rumuna u Vojvodini.
Najstarija manifestacija Hrvata i Bunjevaca Duijanca odrava se od 1912. go-
dine u Subotici, Somboru i okolnim mestima. To je kulturna, religijska i etnografska
manifestacija u znak zahvalnosti za obavljenu etvu, koja se odrava od kraja aprila
do kraja avgusta svake godine. Centralna proslava odrava se u drugoj nedelji avgu-
sta, oko Velike Gospojine, kada se organizuje defile folklornih ansambala iz Vojvodi-
ne, Srbije i inostranstva.
Pored subotike Duijance, u Somboru se odravaju dve manifestacije slinog
karaktera Duionice, jedna u organizaciji Hrvatskog kulturnog umjetnikog drutva
Vladimir Nazor, a drugu organizuje KUD Bunjevako kolo iz Sombora. Kulturnim i
prosvetnim aktivnostima bave se Hrvatski kulturni centar Bunjevako kolo iz Suboti-
ce, Hrvatsko kulturno-prosvjetno drutvo Matija Gubec iz Tavankuta, HKC Srijem iz
Sremske Mitrovice, HKPD Jelai iz Petrovaradina i druga drutva u Bakoj i Sremu.
149
Brigu o ouvanju i razvoju kulture Bunjevaca vode Bunjevaki kulturni centar,

Bunjevaka Matica, Bunjevaki informativni centar, Kulturno-umetniko drutvo Bu-
njevka iz Subotice itd.
Pored folklora manjina, odravaju se i folklorni festivali optevojvoanskog ka-
raktera i festivali folklora Srba u Vojvodini. Od 1989. godine odrava se festival i
takmienje igrakih parova Tulipan u organizaciji PESA-e i Mesne zajednice e-
nej. Na festivalu uestvuju plesni parovi svih nacionalnih zajednica u Vojvodini. U
Bajmoku se od 1963. godine odrava Meunarodna smotra folklora koju organizuje
KUD Jedinstvo-Egysg. Festival starosedelaca Srba Ivanjsko cvee odrava se u Sivcu
od 1999. godine i jedina je manifestacija koja uva i neguje autentino stvaralatvo
Srba u Vojvodini. Od 1999. godine odrava se Festival duhovnog i materijalnog stva-
ralatva Srba kolonista u Vojvodini.
13.10. tampa i elektronski mediji u XX veku

Izmeu dva svetska rata tampa u Vojvodini je mnogobrojna, ali za razliku od
vremena pre Prvog svetskog rata, njena uloga u drutvu nije tako znaajna. Tirai
listova bili su mali, veina listova se gasila nakon svega nekoliko objavljenih brojeva.
Vodeu ulogu kod italake publike preuzimaju listovi iz prestonice.
Pored reimskih listova, u doba diktature pokrenuto je ili je od ranije izlazi-
lo vie dnevnika na srpskohrvatskom jeziku, od kojih se do rata odrao novosad-
ski Dan. Ugledni subotiki dnevni list na maarskom jeziku Bakai Hirlap (Bcskai
Hrlap), poznat po liberalnoj ureivakoj politici, nije izdrao konkurenciju popu-
listikog dnevnika Naploa (Napl). U Novom Sadu izlazio je Regeli Ujag (Reggeli
jsg). Od nemakih listova znaajni su bili novosadski Dojes Folksblat (Deutsches
Volksblatt) i Doje Cajtung (Deutsche Zeitung). Nakon Drugog svetskog rata pokre-
nuta je Slobodna Vojvodina koja je prerasla u Dnevnik i Hrvatsku rije koja je od
dnevnog lista postala nedeljnik, a krajem pedesetih godina preimenovana je u Su-
botike novine. Ve etrdesetih godina pokrenuti su manjinski listovi pokrajinskog
znaaja koji postoje i danas, a iji su osnivai nacionalni saveti manjina. Maar so
(Magyar Sz) je dnevnik na maarskom jeziku, a pored njega izlazi i nedeljnik Het
nap (Ht Nap) i aladi Ker (Csaladi Kr). Postoje i listovi za decu, kao to su Mzes
Kalcs, J Pajts, a za omladinu Kpes Ifjsg. Hlas udu je nedeljnik na slovakom je-
ziku, koji je nastao na bogatoj tradiciji listova kao to su Dolnozemski Slovak (Dolno-
zemsk Slovak, 1902) i Narodna Jednota, a ujedno je znaajna izdavaka kua koja
svake godine tradicionalno objavljuje Narodni kalendar (udov kalendr), iji konti-
nuitet u izlaenju traje vie od 70 godina, asopis za kulturu Na ivot, omladinski
asopis Vzlet i deji list Zornika.
Pored informativno-politikog nedeljnika Ruske slovo (Pycke coo), na rusin-
skom jeziku izlazi omladinski list MAK i deji list Zahradka (3apaa). Na rumun-
skom jeziku, pored nedeljnika Libertatea, objavljuju se i omladinski list Tinerecea
(Tinereea) i deji list Bukurija kopilor (Bucuria copiilor). Na hrvatskom jeziku, po-
red nedeljnika Hrvatska rije, izlazi omladinski list Kui!? i deji podlistak Hrcko.
Na romskom jeziku, pored dvonedeljnika Them izlaze i deje novine havorrengo
them, a oba lista distribuiraju se irom Srbije. Bunjevake novine imaju deji podlistak
Tandrak, dok na ukrajinskom jeziku izlazi mesenik Ridne slovo (Pie coo) i
deji list Solovejko (Cooeo). Na makedonskom jeziku pokrenuta je Make-
donska videlina (Maxeoca ea).
150
Danas u Pokrajini izlazi osamdesetak listova pokrajinskog, regionalnog i lokal-

nog karaktera od kojih su najitaniji dnevni listovi Dnevnik i Graanski list, a meu
nedeljnim listovima najpoznatiji su regionalni nedeljnici: Panevac, Zrenjanin, Subo-
tike novine, Somborske novine i mitrovake Sremske novine.
Nakon Drugog svetskog rata osnovan je Radio Novi Sad. Danas u Vojvodini
radio-program emituje stotinak stanica. Televizija Novi Sad osnovana je 1979. godine
i poput Radio Novog Sada emituje program na osam jezika. U Vojvodini danas emi-
tuje program 31 televizija i radi dvadesetak kablovsko distributivnih sistema.
13.11. Sport u Vojvodini

Imajui u vidu veliinu podruja i broj stanovnika, Vojvodina je dala solidan
doprinos razvoju jugoslovenskog sporta. Takoe, ubraja se u regione sa zavidnom
sportskom tradicijom i na osnovu evropskih merila.
Temelje modernog sporta u Vojvodini postavio je zaljubljenik u Pali, sport-
ski entuzijast Lajo Verme (Vermes Lajos 18601945). Verme je pokrenuo Paliku
olimpijadu 1880. godine, a za potrebe sportista izgradio hotel i prvu krunu asfaltnu
stazu za biciklizam Ahileon 1891. godine.
Lajo Verme (Vermes Lajos, 18601945) Oba udruenja narednih godina zajedno e organi-
bio je profesor fiskulture i majstor maevanja. Ro- zovati takmienja. Uz obalu jezera 1892. godine
dio se u Subotici, u uglednoj plemikoj porodici. izgraena je 500 m duga i 4 m iroka biciklistika
U Budimpeti je zavrio studije medicine i filo- asfaltirana staza elipsastog oblika, prva u Ugar-
zofije. Zajedno sa bratom Nandorom i jo nekim skoj. Verme je letnjim nadmetanjima prisustvo-
zaljubljenicima u sport osnovali su 1880. godine vao do 1895. godine, kada odlazi na univerzitet
Subotiko gimnastiko drutvo. Na njegovom u Klu, gde e narednih godina raditi kao profe-
prostranom placu, na samoj obali Palikog jezera sor fiskulture. tampa e redovno beleiti njegove
poele su tzv. Palike olimpijade, sportske mani- dolaske na Pali tokom letnjih meseci, kada su
festacije nalik olimpijskim, koje e biti ponovo se odvijala takmienja. U godini kada su obno-
obnovljene tek za 16 godina. Svake godine vljene savremene Olimpijske igre u Atini (1896) na
takmiili su se plivai, rvai, atletiari, maevaoci, Paliu se takmiilo 400 sportista. Neki Vermeovi
biciklisti... Od 1888. godine Lajo Verme je u rezultati bili su bolji od dostignua olimpijskih
novoformiranom sportskom udruenju Ahiles, u pobednika. U Suboticu se vratio 1914. godine i
kome skromno zauzima potpredsedniko mesto. nastavio povuen ivot jo vie od tri decenije.
Prvi sportista sa podruja Vojvodine, okien olimpijskom medaljom u dresu

Maarske, bio je Momilo Tapavica roen u Nadalju. On je na prvim letnjim Olim-
pijskim igrama u Atini 1896. godine osvojio bronzanu medalju u tenisu i podelio
peto mesto u dizanju tegova.
Momilo Tapavica (18821949) bio je spor- godine osvojio je bronzanu medalju za Maarsku
tista, osvaja olimpijske medalje, arhitekta. Roen u tenisu. Pored toga, Tapavica se takmiio i u rva-
je u Nadalju u Bakoj. Na Prvim letnjim olimpij- nju i dizanju tegova i osvojio peto mesto. Momilo
skim igrama u Atini takmiio se za Ugarsku, budui Tapavica ostao je upamen i kao sjajan arhitekta.
da je Vojvodina bila deo Austrougarske monarhije i Njegova znaajnija dela su: zgrada Matice srpske u
da su Austrija i Maarska imale posebne ekipe. Prvi Novom Sadu, zgrada Nemakog poslanstva u Beo-
je Srbin osvaja olimpijske medalje. U Atini 1896. gradu i Dravna banka na Cetinju. Umro je u Puli.
Subotianin uro Stanti osvojio je zlatnu medalju na meuolimpijskim igra-

ma u Atini 1906. godine u disciplini brzo hodanje na tri kilometra. Stanti je pobe-
dio na Svetskom prvenstvu u Berlinu u iscrpljujuoj disciplini brzog hodanja na 75
kilometara.
151
U meuratnom periodu u Vojvodini bili su razvijeni bazini sportovi: gimna-

stika i atletika. Posebno mesto meu atletiarima zauzimao je trka i skaka u dalj
Jovan Miki Spartak, viestruki prvak Balkana ije ime nosi najznaajnija sportska
nagrada u Vojvodini. Popularni su bili tenis, jedrenje i veslanje, a prvi veslaki klub,
novosadski Danubius, osnovan je jo u XIX veku. Sportske aktivnosti najee su se
odvijale u sokolskim domovima.
Jovan Miki Spartak (19141944) bio je Vojske Kraljevine Jugoslavije bio je zarobljen i
atletiar i uesnik Narodnooslobodilakog rata. odveden u logor u Nirnbergu. Nakon povratka
Roen je u Opovu. Atletsku karijeru zapoeo je u iz logora povezao se sa komunistima i pristupio
subotikoj Bakoj, a nastavio u beogradskoj Jugo- partizanima u Sremu. Poginuo je kao koman-
slaviji. Sa 20 godina postaje prvak drave u tranju dant Subotikog partizanskog odreda, prilikom
na 100 metara a kasnije je bio dravni prvak i re- osloboenja Subotice 10. oktobra 1944. godine.
korder u petoboju, skoku u dalj i drugim discipli- Po njemu nosi ime najznaajnija sportska nagrada
nama. Bio je ampion Balkana. Kao rezervni oficir u Vojvodini i sportsko drutvo u Subotici.
Period nakon Drugog svetskog rata obeleen je velikim uspesima vojvoan-

skih sportista, pre svega stonoteniseri. Subotianin Vilim Harangozo (Harangoz
Vilmos) postao je svetski prvak 1954. godine u Londonu u paru sa Zagrepaninom
dr arkom Dolinarom. Na evropskom prvenstvu u Beu 1951. godine jugoslovenski
stonoteniseri osvojili su drugo mesto, a boje reprezentacije branili su Vilmo i njegov
brat Tibor Harangozo. Uspehe stonotenisera nastavio je takoe Subotianin Zoran
Kalini koji je sa legendarnim Dragutinom urbekom osvojio i svetsku i evropsku
titulu u paru. Nakon Kalinia pojavilo se jo jedno veliko ime vojvoanskog stonog
tenisa. To je Ilije Lupulesku (Ilie Lupulescu) iz Uzdina, koji je ponikao iz malog klu-
ba Unirea u rodnom selu. Na Olimpijskim igrama u Seulu 1988. godine Lupulesku,
zajedno sa Zoranom Primorcem, osvojio je srebrnu medalju. Pored toga, osvajao je
jo mnoge medalje evropskog i svetskog sjaja. Optina oka iznedrila je dve velike
stonoteniserke Erebet Palatinu (Palatinus Erzsbet) i Gordanu Perkuin, koje su
osvajale medalje na evropskim prvenstvima, a Gordana Perkuin osvojila je i bron-
zanu medalju na Olimpijskim igrama u Seulu.
Vilmo Harangozo (Harangoz Vilmos, osmostruki pojedinani prvak Jugoslavije, prvak

19251975) bio je stonoteniser kluba Spartak, sveta u mukim parovima i viceampion sveta
viestruki dravni prvak i reprezentativac. Roen u meovitom paru. U pojedinanoj konkurenciji
je u Subotici, a stoni tenis uio je uz starijeg brata osvojio je jedno tree mesto u Evropi. Sa reprezen-
Tibora koji je zbog teke povrede morao da pre- tacijom Jugoslavije osvojio je srebrnu medalju na
stane da se bavi sportom. Vilmo Harangozo bio je prvenstvu Evrope. Umro je u Beogradu.
Rvanje je najtrofejniji sport u Vojvodini. Zrenjaninac Branislav Simi osvaja

je zlatne medalje na Olimpijadi u Tokiju 1964. godine, dok je etiri godine kasnije u
Meksiku osvojio bronzanu medalju. Simi je dvostruki viceampion sveta. Na Olim-
pijskim igrama u Montrealu 1976. godine zlatnu medalju osvojio je rva Spartaka iz
Subotice Momir Petkovi. Na svetskim prvenstvima Petkovi je osvojio tri srebrne i
jednu bronzanu medalju.
Branislav Simi (1935), rva, olimpij- dve Olimpijade: na igrama u Tokiju 1964. go-
ski pobednik, roen je u Gornjoj Rogatici. dine osvojio je zlatnu medalju u srednjoj ka-
Takmiio se za Proleter iz Zrenjanina i 11 puta tegoriji, a etiri godine kasnije u Meksiko Sitiju
je bio prvak Jugoslavije u periodu od 1952. osvojio je bronzanu medalju, takoe u srednjoj
do 1966. godine. Na Olimpijskim igrama kategoriji. Bio je viceampion sveta na prven-
uestvovao je tri puta, a medalje je osvajao na stvima 1956. i 1963. godine.
152
Momir Petkovi (1953), rva, olimpijski 1975. i 1976. godine. Bio je viceampion sveta
pobednik. Roen je u Subotici, a ovim sportom 1978, 1979. i 1981. godine. Najvei sportski uspeh
bavio se od este godine. U Spartaku je zapoeo postigao je 1976. godine pobedom na Olimpij-
rvaku karijeru, da bi je nastavio u zagrebakom skim igrama u Montrealu. Kao trener, nastavio je
Metalcu i Gavriloviu iz Petrinje. Prvak Jugoslavi- da se bavi rvanjem u Americi, gde je bio selektor
je u kategoriji do 82 kilograma bio je 1972, 1974, reprezentacije SAD.
Somborac Ivica Frgi bio je dvostruki prvak Evrope i olimpijski viceampion u

Montrealu. Svetski prvaci u rvanju bili su Somborac Stevan Horvat i Subotiani Sreten
Damjanovi i Refik Memievi. Pored titule svetskog ampiona 1981. godine, Memi-
evi je osvojio srebrnu medalju na Olimpijskim igrama u Los Anelesu 1984. godi-
ne, kao i na jo dva svetska prvenstva. Senanin Joef Tertei (Trtei Jzsef), osvojio je
bronzanu medalju na Olimpijadi u Los Anelesu, a bio je i viceampion sveta.
Pored rvaa grko-rimskim stilom, vojvoanski sport proslavili su i bokseri. Bra-
a Tadija i Slobodan Kaar iz Novog Sada obeleili su drugu polovinu sedamdesetih
godina. Stariji, Tadija, bio je drugi na Olimpijadi u Montrealu i na Svetskom prvenstvu
u Beogradu 1978. godine, dok je mlai brat Slobodan bio olimpijski pobednik u Mo-
skvi 1980. godine i osvaja bronzane medalje u Beogradu. Zrenjaninac Zvonko Vujin
osvaja je dve olimpijske bronze: u Meksiku 1968. i Minhenu 1972. godine.
Slobodan Kaar (1957), bokser. Roen je kategoriji, Seniorski prvak Balkana bio je 1977. i
u Peruici kod Jajca. Do 1979. godine bio je lan 1979. godine. Na Mediteranskim igrama u Splitu
BK Vojvodina iz Novog Sada u srednjoj i polute- 1979. godine osvojio je zlatnu medalju. Godinu dana
koj kategoriji. Od 1982. godine uspeno je bokso- ranije, na Svetskom prvenstvu, osvojio je bronzu u
vao kao profesionalac. Boksom je poeo da se bavi polutekoj kategoriji, a titulu olimpijskog ampiona
1972. godine sa starijim bratom Tadijom Kaarom, u Moskvi 1980. godine u polutekoj kategoriji ba
osvajaem srebrne medalje na igrama u Montrea- kao i njegov uzor Mate Parlov osam godina ranije.
lu 1976. godine, poto je na TV posmatrao trijumf Uspenu karijeru u amaterskom boksu Slobodan
Mate Parlova na Olimpijskim igrama u polutekoj Kaar je nastavio uspeno na profesionalnom ringu
kategoriji. Slobodan Kaar je prvi juniorski me i 21. decembra 1985. osvojio titulu prvaka sveta u
imao 1973. godine u muva kategoriji. Juniorski pr- polutekoj kategoriji u verziji IBF, savladavi na poe-
vak Jugoslavije i Balkana bio je 1975. i 1976. godine. ne u 15 rundi Amerikanca Edija Mustafu Muhame-
Prvak Jugoslavije u seniorskoj konkurenciji bio je da. Slobodan Kaar je krajem 2003. godine postao
1977, 1978, u srednjoj, a 1979. i 1980. u polutekoj predsednik Bokserskog saveza Srbije.
Novosadski dudista Slavko Obadov osvojio je tri razliite medalje na evrop-

skim prvenstvima, bio je viceampion sveta i trei na Olimpijadi u Moskvi.
Veslai Milorad Stanulov iz Zrenjanina i Zoran Pani iz Novog Sada osvojili
su srebrnu medalju na Olimpijadi u Moskvi, a Stanulov je bio svetski ampion u skifu.
Najpoznatija teniserka sa vojvoanskog podruja, Monika Sele (Szeles Mni-
ka), osvaja svih velikih svetskih turnira, sem Vimbldona, viegodinji prvi reket sve-
ta, roena je i stasala u Novom Sadu.
Monika Sele (Szeles Mnika, 1973) je Francuske. Ukupno je pobedila na 62 turnira.
jugoslovenska i amerika teniserka, nekadanji Zvanino je bila najbolje rangirana teniserka sveta
najbolji svetski reket. Tenisom se poela baviti sa 1991. i 1992. godine, sve dok je 30. IV 1993. godi-
est godina u rodnom Novom Sadu, uz oca Karo- ne navija najvee konkurentkinje tefi Graf nije
lja (Kroly). Kada je 1985. godine osvojila turnir povredio noem na turniru u Hamburgu. Odsu-
u Majamiju, privukla je panju svetske javnosti i stvovanje sa terena ostavilo je dubokog traga, tako
karijeru nastavila u uvenom teniskoj akademiji da se neuspehom zavrio pokuaj njenog povratka
Nika Boletijerija. Osvojila je osam Grand Slam na teren. Neostvarena elja joj je bilo osvajanje
turnira za Jugoslaviju i jedan za SAD. U istoriji najprestinijeg svetskog turnira u Vimbldonu.
turnira je najmlai osvaja Otvorenog prvenstva Bila je idol mnogih mladih u Jugoslaviji.
153
Dame su imale najvie uspeha u streljatvu. Novosaanka Aleksandra Ivoev

osvojila je zlatnu i bronzanu medalju na Olimpijadi u Atlanti 1996. godine, dok je
njena sugraanka Aranka Binder osvojila bronzu etiri godine ranije u Barseloni.
Osim u pojedinanim sportovima, Vojvoani su imali uspeha i u ekipnim. Kada
je re o najvanijoj sporednoj stvari na svetu, fudbaleri FK Vojvodina iz Novog Sada
osvojili su dva puta prvenstvo u nekadanjoj SFRJ. Vojvoanski fudbaleri bili su la-
novi dravnih selekcija koje su osvajale medalje na evropskim i svetskim prvenstvima
i olimpijskim igrama. Najpoznatiji su bili: Aleksandar Petrovi, Zdravko Rajkov,
Vujadin Bokov, Todor Veselinovi, Dobrivoje Krsti, Novak Roganovi, Ilija
Panteli, Sinia Mihajlovi iz Vojvodine, Tihomir Bata Ognjanov i Silvester Taka
(Takcs Szilveszter) koji su ponikli u Spartaku.
Zlatnim olimpijskim medaljama u rukometu na Olimpijadi u Minhenu i Los
Anelesu doprineli su rukometai Crvenke Fajfri, Mijukovi i Punik, zrenja-
ninskog Proletera Momir Rni i Jovica Elezovi i panevakog Dinama Branislav
Pokrajac. Somborke Zorica Vojnovi i Mirjana urica bile su lanice rukometne
reprezentacije koja je bila druga na Olimpijadi u Moskvi.
Najuspenija sportska ekipa iz Vojvodine je Odbojkaki klub Vojvodina iz No-
vog Sada koji je bez premca u zemlji u poslednjoj deceniji. Njegovi lanovi Niko-
la i Vladimir Grbi, ore uri, ula Meter (Mester Gyula), Andrija Geri i
Vladimir Batez inili su okosnicu reprezentacije koja je osvojila zlatnu medalju na
Olimpijadi u Sidneju 2000. godine. Temelje uspesima odbojkaa Vojvodine postavila
je starija generacija predvoena Miodragom Gvozdenoviem iz Spartaka i braom
Grbi iz GIK Banata. Stariji i mlai Grbi potekli su iz najsportskijeg sela Klek, kraj
Zrenjanina, odakle je i koarkaki virtuoz Dejan Bodiroga.
ula Meter (Mester Gyula, 1972) je od- u Sidneju 2000. godine i bronzanu medalju na
bojka, reprezentativac. Roen je u Subotici, a Olimpijadi u Atlanti 1996. godine. Sportski duh
odbojku je igrao u klubovima Spartak, Vojvodina nasledio je od oca atletiara koji je bio juniorski
i inostranim timovima: Gabeka, FAD, AEG, Tren- reprezentativac u bacanju diska. Poput oca, ula
tino, Piaenco. Igrajui u reprezentaciji Jugoslavije se prvo bavio atletikom, a kasnije se posvetio
osvojio je zlatnu, srebrnu i dve bronzane medalje na odbojci. Zavrio je Viu mainsku kolu. Izabran
evropskim prvenstvima, srebrnu medalju na je za ambasadora dobre volje 1999. godine.
svetskom prvenstvu, zlatnu olimpijsku medalju
Uspesima velikih klubova Vojvodine, npr. Spartaka, Proletera, Radnikog iz

Sombora, Sente ili Vaterpolo kluba Beej, koji je bio prvak Evrope 2000. godine, do-
prineli su treneri od najmlaih kategorija do seniora. O tome kolika se briga posve-
ivala omladinskom sportu svedoe Sportske olimpijade kolske omladine Vojvodine
koje su odravane svake etvrte godine, u periodu od 1970. do 1990. godine.
Joakim Jaa Bakov ( 1947. godine ostavlja zanimanje profesora i do

19061974) bio je profesor srpskog i kraja ivota radi kao sportski pedagog i trener,
francuskog jezika, sportski radnik i pedagog, uglavnom u oblasti lake atletike i s tim u vezi
sportista atletiar. Bio je jugoslovenski rekor- objavio je 36 knjiga. Pisao je i poeziju na rusin-
der u skoku s motkom vie od deset godina. Od skom jeziku.
154
155
iv KOLIKO SE POZNAJEMO
IV POGLAVLJE
PRILOZI ZA RAZUMEVANJE
ETNIKE SLIKE
DANANJE VOJVODINE
Cilj ovog dela je prikaz migracionih trendova i procesa u dugom vremenskom
periodu od skoro etiri stotine godina. Prvi granini datum je kobna Mohaka bitka
(1526), dok je poslednji formiranje jugoslovenske drave 1918. godine. Trebalo bi da
napomenemo da emo prvo razmatrati organizovane migracije i kolonizacije, dok
e pojedinane i spontane migracije biti predmet drugog, znatno opirnijeg razma-
tranja. Vodeu nit teksta predstavljae hronoloki redosled, na koji e se nadovezati
osnovni podaci o odreenoj etnikoj zajednici. injenica da se dananje geografske
celine, Baka, Banat i Srem, iz vie aspekata mogu posmatrati kao posebne celine
ide nam naruku. Nemogue je posmatrati migracione procese bez opirnog znanja
o drutveno-ekonomskim procesima jedne zemlje (u sluaju unutranje migracije)
ili vie zemalja (u sluaju migracije iz drugih drava). Uslovi u raznim oblastima da-
nanje Vojvodine nisu bili jedinstveni sve do ukidanja Vojne granice 1872. godine, a
donekle i posle toga, zbog stvaranja novih latifundija (veleposeda).
Period do Mohake bitke

Na osnovu podataka o srednjovekovnim upanijama koje su se nalazile na po-
druju dananje Vojvodine u periodu pre Mohake bitke, moemo da zakljuimo
da su one bile razvijenije od ostalih upanija u Ugarskoj. Pred kraj XIV veka, veliki
talas iseljenika iz Srbije krenuo je na sever u Srem i dananju Aradsku upaniju. Ve
1437. godine Srbi su inili veinu stanovnitva u Sremu i Banatu. Posle pada Srbije
pod tursku vlast (1459), seobe Srba u Banat, Srem i Baku su intenzivirane. Migraciju
Srba u junu Ugarsku naroito je pomagao kralj Matija. U pismu upuenom papi
12. januara 1483. godine, kralj Matija je napisao da je za posljednje etiri godine u
junu Ugarsku preseljeno oko 200.000 dua. Tako su, pored maarskog stanovnitva,
vana odrednica na podruju dananje Vojvodine postali Srbi.
Vojvodina kao deo Osmanlijske imperije

U narednom periodu, sredinji deo Ugarske kraljevine, zajedno sa prostorom
dananje Vojvodine, bio je sastavni deo Osmanlijske imperije. U vremenskom perio-
du od skoro 160 godina dolazi do korenite promene sastava stanovnitva.
Posle Mohake bitke i brzog povlaenja turske vojske iz okoline Budima, usled
dejstva Jovana Nenada i kasnijih ratnih zbivanja, tadanja Baka praktino je opu-
stela. Na ovaj prostor pristizalo je sve vie Srba iz Srbije i Bosne, te su ranije najgue
nastanjena maarska mesta skoro nestala. Prema defterima titelske i bake nahije iz
156
PRILOZI ZA R AZUMEVANJE ETNIKE SLIKE DANANJE VOJVODINE
1543. godine, na ovom prostoru ivele su iskljuivo osobe slovenskih imena, a do

1561. godine ista situacija je i u somborskoj nahiji. Ovi odnosi ostali su uglavnom
nepromenjeni i u XVII veku.
Pripadnici migracionih struja koje su stizale pre pada Budima (1541) smatrali
su svoje prisustvo privremenim, jer su tvrdili da je njihov povratak u njihovu zemlju
samo pitanje vremena. Pored nasilne selidbe i beanja, ekonomska nestabilnost po-
krenula je stanovnitvo na beg u severnije krajeve. Naime, stare i nove spahije ubirale
su svoje namete istovremeno, kao to su i stara i nova drava zahtevale svoj deo do-
hotka. Dvostruki nameti inili su suvie velik teret za stanovnike.
Posle pada Bosne (1463) i Srbije (1459) pod tursku vlast, migracione struje u
XVI i XVII veku ne prelaze granice, ve se odigravaju unutar jedne drave, te bi se
mogle svrstati u okvire ekonomske migracije. U prvo vreme, na prostor dananje
Vojvodine stiu Srbi, Vlasi i Aromuni. Stanovnici iz Bosne pristiu stalno, a jedan od
razloga za to je promena drutvenog i privrednog sistema u Bosni, zbog ega je bego-
vima povoljnije da na svojim imanjima vie forsiraju stoarstvo, nego zemljoradnju.
Ovaj pritisak naterao je mnoge kmetove da napuste Bosnu. Oni se naseljavaju u Ba-
koj i bave se zemljoradnjom i stoarstvom, kao i prethodni stanovnici.
Nekolicina junoslovenskih katolika ulazi u osmanlijsku vojsku: utvrenja (pa-
lanke) imaju skoro u potpunosti vojnike poreklom s Balkana, npr. Baja (1542/43),
Kaloa (1543), Sombor (1543), Subotica (1545). Sa osamnaest franjevaca na elu, u
jesen 1686. godine, u Baku pristiu Bunjevci, veina poreklom iz Bosne, a manje
njih iz Dalmacije. Nakon pada Segedina, bunjevaki izaslanici Dujo Markovi i Ju-
raj Vidakovi zatraili su od bavarskog kneza Maksimilijana Emanuela da dozvoli
preseljenje 5.000 katolika Bunjevaca iz Turske u Baku. Ratno vee odobrilo je ovaj
zahtev i oni su se naselili u Segedin, Suboticu, Baju i Sombor.
Kolonizacije u XVIII veku

Posle Velikog bekog rata, Leopold I pokrenuo je inicijativu za nastanjivanje
opustelih provincija. Na osnovu principa ubi populos, ibi obulus (gde je narod, tamo
su i novci), izdao je prvi kolonizatorski patent (1689 Erstes Impopulationspatent).
Od prvog patenta do 1786. godine nastanjeno je oko 150.000 Nemaca, uglavnom iz
zapadnih delova Nemake, a kasnije iz pokrajina Lotaringija, Pfalz, Hesen, lezija
i iz delova Austrije u podruje oko Dunava. Poto su prvi kolonisti stigli iz delova
vapske, dobili su naziv dunavske vabe. Motiv kolonista prvobitno je bio materi-
jalna nesigurnost zbog uestalih ratova na graninom podruju s Francuskom, ali i
prenaseljenost njihovih zaviaja.
Razlozi kolonizacije
Odravanje novoosloboene teritorije predstavljalo je ogroman teret za dravu.
Pored dunavskih vaba, istovremeno poinje i kolonizacija Maara, Srba, Hrvata,
Slovaka, Rumuna i drugih etnikih grupa. Kolonizacija je tekla planski. Odreena je
veliina porte i utvreni su nain gradnje i tipovi kua. Seljake kue bile su trodelne
i sastojale su se od sobe, kuhinje i komore, dok su kue zanatlija bile manje. Pored
kua, doseljenici su dobijali najpotrebnije alate, brano i meso, ali su se sami starali
kada je re o crkvama, kolama i zdravstvenim ustanovama. Kolonisti su stizali u
grupama do Ulma ili do Regensburga, gde su se ukrcavali na tzv. ulmske brodove
(Ulmer Schachtel) kojima bi stizali do Bea, Budima i na kraju do Sombora, gde su
dobijali svoj raspored.
157
Poznata su tri velika talasa kolonizacije Nemaca na teritoriju dananje Vojvodi-

ne, nekadanje vapske Turske (Schwabische Turkei). Destinacija prvog talasa prvo-
bitno je bio Banat. Na predlog Eugena Savojskog ta teritorija pretvorena je u krunsko
dobro kojim je upravljao Klaudije Florimund Mersi, koji je formirao 50 naselja s
nemakim stanovnitvom. Zbog loih uslova za ivot, kolonisti su esto naputali
svoja naselja. Destinacija drugog talasa kolonizacije (17631773), za vreme vladavine
Marije Terezije, bila je Baka. Ovo podruje prvobitno je bilo namenjeno za Srbe,
kao deo Vojne granice, ali je kasnije ta namena promenjena. Trei talas trajao je od
1782. do 1787. godine, kada su posle Edikta o toleranciji pristizali i kolonisti koji nisu
bili katolici (reformati, evangelisti, protestanti...).
Dakle, mogue je definisati etiri perioda kolonizacije na teritoriji dananje Voj-
vodine nakon osloboenja od Turaka:
1. od Karlovakog i Poarevakog mira (16991718) do Austro-ugarske na-
godbe (1867) najznaajnija je kolonizacija Nemaca, pored koje se odvijaju
migracije maarskog, slovakog, rusinskog ivlja;
2. od pomenute nagodbe do kraja Prvog svetskog rata (1918) je period naj-
brojnije kolonizacije Maara, jer su u skladu s brzim razvojem podruja sve
potrebniji struni kadar i birokratija;
3. u periodu izmeu dva svetska rata dolazi do kolonizacije se preteno srpsko
stanovnitvo;
4. posle Drugog svetskog rata usledila je kolonizacija iz nerazvijenih predela
(Bosna i Hercegovina, Crna Gora, Sandak, Lika, Banija, Kordun).
Pored kolonizacija, u vie perioda tekla je i znaajna migracija stanovnitva:
1. do Karlovakog mira (1699) migracija stanovnitva sa ratom zahvaenih te-
ritorija Balkanskog poluostrva i balkanskog dela Turske imperije (Srbi i Hr-
vati Bunjevci);
2. migracije iz pravca sever-jug sa starih poseda na nove vodili su posednici ili
za to zaduene osobe; u toj migraciji uestvuju stanovnici severnih upanija
Ugarske (Maari, Slovaci, Rusini) u periodu od sredine XVIII veka do poet-
ka XIX veka;
3. migracije ekonomskog karaktera traju od kraja XVII veka, ali se pojaavaju
zbog poveane proizvodnje pojedinih itarica; na migracije utiu razvoj ele-
znica, trita, zanatstva, kao i razvoj gradova. Ove migracije najvei mah uzi-
maju posle Austro-ugarske nagodbe, u vreme nezapamenog razvoja regiona.
Bunjevci, okci
Bunjevci
Bunjevci su velika etnika grupa koja ivi na prostorima Gorskog Kotara, Like,
Dalmatinske zagore i na podruju takozvanog Bajskog trokuta, ija se zamiljena li-
nija nalazi na potezu izmeu Baje, Sombora i Subotice. Bunjevci s podruja Bajskog
trokuta nazivaju se bakim Bunjevcima. Govor im je ikavski, to im je zajedniko s
Bunjevcima iz Gorskog Kotara, Like i Dalmatinske zagore. Katolike su vere.
* U Bakoj upaniji poznata je lokacija pet utvrenja, 16 naselja sa statusom gradova (palanka) i 315 naseljenih
mesta; u Bodrokoj upaniji sedam utvrenja, 12 manjih gradova i 213 naseljenih mesta; u Tamikoj upaniji ak
30 utvrenja, 22 grada i 990 naselja; u Torontalskoj upaniji nalazi se utvrenje Beej, etiri grada i 52 naselja; dok u
Sremskoj upaniji nailazimo na 17 utvrenih mesta, 14 gradova i 223 naseljena mesta. (Csanki D., 1894)
158
okci
Slino Bunjevcima, okci su katolike vere, a njihovo dose-
ljenje vodili su franjevci na kraju XVII veka iz Bosne i Dalmacije.
Naselili su se u blizini Dunava (Vajska, Baki Breg, Sonta, Boani,
Plavna). Matija Petar Katani je celu Slavoniju, nakon oslobo-
enja od Osmanlija, nazivao okadijom, jer su je gusto naselili
okci iz Bosne. Uglavnom okci, a neto manje Bunjevci, od XV
do kraja XVI veka, postupno dolaze u Slavoniju i Junu Ugarsku.
Kada je re o nazivu okac (okci), najprihvatljivija i najre-
alnija teorija je da su ga nasledili od plemena Sukci (Succi) koje
je i prethodilo okcima. Sukci su naziv dobili po planini Succus.
Postoji jo niz besmislenih teorija koje ne vredi ni spominjati.
U Bosanskoj Posavini postalo je uobiajeno da se svi Hrvati
u toj regiji nazivaju okcima.
Nacionalni preporod Bunjevaca i okaca

Nacionalni preporod Bunjevaca i okaca tekao je vrlo sporo i oteano. Obeleen
je graninim poloajem na krajnjem severoistoku hrvatskog etnikog podruja. Situa-
cija je bila slina kao u Istri, Bosni i Hercegovini ili ak Dalmaciji. Ove hrvatske pokra-
jine, kao i junougarski prostor Bake i Baranje, bile su izvan ingerencija Hrvatskoga
sabora i bana. Bunjevci i okci u svojoj nacionalnoj integraciji nikad nisu osporavali
svoju maarsku domovinu, ve su teili za ostvarenjem punih nacionalnih i kulturnih
Ambrozije Boza arevi (18201899) bio je o narodnostima zapoinje njegov rad na preporodu
pokreta preporoda kod bakih Bunjevaca, pravnik. Bunjevaca. U Subotici je 1869. godine objavio Zbir-
Rodio se u Subotici, gde je pohaao gimnaziju, a pra- ku mudrih i pounih izreka, posveenu Bendaminu
vo je studirao u Velikom Varadinu (Nagyvrad) i Pe- Frenklinu. Naredne godine izdao je Maarsko-jugo-
uju. Advokat je postao 1842. godine. Iste godine bio slovenski politini i pravosudni rienik i Tolma izvor-
je stenograf na Erdeljskom saboru, da bi 1843/44. go- nih knjievnih i zemljopisnih jugoslavenskih rii... Do
dine vodio zapisnike na Ugarskom saboru u Pou- kraja ivota bio je posveen pokuajima da se bunje-
nu. Kao prvi neplemi, 1845. godine izabran je za vakoj deci obezbedi osnovno kolovanje na mater-
zamenika upanijskog tuioca. Zbog gubitka sluha njem jeziku. U Subotici je 1893. godine objavio Ma-
tokom ezdesetih godina XIX veka poinje da radi u arsko-bunjevako-okaki renik za osnovne kole, a
subotikoj gradskoj upravi, sve do odlaska u penziju 1894. godine Maarsko-srpsko-hrvatski-bunjevako-
1867. godine. Tek nakon donoenja ugarskog zakona -okaki knjievni renik. Umro je u Subotici.
Ivan Antunovi (18151888), kaloki to je oekivao, te je 1872. godine prestao da

kanonik, naslovni biskup bosonski, jedan od ini- objavljuje politiki list, ali je nastavio sa izdavanjem
cijatora zakasnelog preporoda meu bakim Bu- lista za kulturu Bunjevaka i okaka vila, koji je do
njevcima, publicista i prozni pisac. Roen je u Kun- tada izlazio kao dodatak novina. Razoaran neusp-
baji (dananja Maarska), u plemikoj porodici ehom ovog projekta, 1875. godine prepustio je list
koja je tada sudskim sporom izgubila svoje posede. Blau Modroiu, koji ga je objavljivao do 1876. go-
Osnovnu kolu pohaao je u Aljmau, a gimnaziju dine. Kao svetenik bio je snano vezan za katoliko
u Subotici, Kaloi, Peuju i Segedinu. Teologiju je shvatanje prosvetiteljstva, to je se vidi u njegovim
studirao u Segedinu, Beu i Kaloi. Za svetenika knjievnim i publicistikim radovima. Neki od nje-
je zareen 1838. godine i od onda kree njegov govih znaajnih radova su: pripovetka Odmetnik
uspon u svetenikoj hijerarhiji, sve do 1859. go- (o ivotu Ignacija Martinovia), romani u ruko-
dine kada je izabran za kanonika, te 1876. godine pisu Poslednji Gizdarev i Baria Kitkovi, putopis
kada ga je car imenovao naslovnim biskupom bo- Poune iskrice i pouni tekst Slavjan. Kada je re o
sonskim (tim inom je postao lan Gornjeg doma bunjevakom preporodu najznaajnija je Razprava
Ugarskog sabora). Publicistiku delatnost poeo je o podunavskih i potisanskih Bunjevcih i okcih, u ko-
1870. godine kada je objavljen prvi broj Bunjevakih joj je pokuao da napie narodnu istoriju. Umro je
i okakih novina. Uspeh novina bio je manji nego u Kaloi.
159
prava koja su im nakon Austro-ugarske nagodbe garantovali maarski zakoni. Maar-

ske vlasti, umesto sprovoenja tih zakona, pokuavaju da zavedu hegemoniju, te da
asimiluju Bunjevce i okce. Menjaju hrvatska prezimena, nasilno ukidaju hrvatski jezik
u kolama i liturgijama, a Bunjevce ne upisuju kao Hrvate, ve u rubriku ostali.
Hrvati
Hrvati u Banatu
Najstariji hrvatski doseljenici u Banat su Kraovani. Prema predanjima, dose-
lili su se iz Bosne u toku XVI veka. Istono od Temivara iveo je ogranak bakih
Bunjevaca i okaca, doseljenih u XVII veku. Hrvati iz Like i Modruke upanije
1765. godine sele se u banatsko Podunavlje (Perlez, Opovo, Starevo, Bora, Glogonj,
Omoljica). U srednji Banat Hrvati su se naselili posle preureenja Vojne granice. Ma-
rija Terezija odredila je da se znatan deo poseda zagrebakog nadbiskupa i drugih ple-
mia ustupi vojnoj upravi, a vlasnicima da zemljite na drugom kameralnom posedu.
Tako su Hrvati iz okoline Turopolja dobili selita Saru, Modo, Boku i Biled.
Hrvati u Sremu
Za razliku od delova Bake, Baranje i Slavonije, gde je hrvatska populaci-
ja naseljena dosta gusto i gde je inila kompaktnu zajednicu, situacija u istonom
Sremu znatno je sloenija. Zapadni i istoni Srem su sve do 1945. godine smatrani
sastavnim delom banske Hrvatske i Slavonije, jer su Vukovarska i Sremska upani-
ja uvek bile pod upravom hrvatskog bana. U srednjem veku Srem je bio nastanjen
uglavnom maarskom i hrvatskom populacijom, a podruje je bilo pod upravom
hrvatskog bana, a ne ugarskog kralja. Tom autohtonom hrvatskom stanovnitvu
prikljuili su se i okci prvog i drugog selidbenog talasa, ali je u vreme vladavine
Osmanlija deo domaeg stanovnitva ili napustio taj prostor i iselio se prema zapa-
du ili prihvatio islam. Nakon odlaska Osmanlija, sele se prema podrujima Bosne
i Srbije koja su i u XVIII veku ostala pod osmanlijskom upravom. Dakle, hrvatsko
Maarska nonja iz Bogojeva stanovnitvo je dolazilo u Srem, ali je i odlazilo iz Srema.
Maari u Vojvodini (istorijski i etnoloki pregled)

Na osnovu podataka o srednjovekovnoj teritoriji dana-
nje Vojvodine u periodu pre Mohake bitke, ovaj deo tadanje
Ugarske kraljevine svrstavao se u razvijenije delove drave.
Nakon najezde Turaka na ovaj prostor, stanovnitvo se
zbog tzv. dvostrukog oporezivanja (obaveza plaanja poreza i
dabina novim i starim vlastima) pomera u severnije krajeve,
dok opustele krajeve nastanjuje stanovnitvo s Balkana, koje
se prvobitno ili bavi stoarstvom ili se nastanjuje u gradovima
pored renih tokova i bavi se trgovinom.
Posle osloboenja od Turaka, to jest do perioda okona-
nja Rakocijeve bune (1711), nemamo tanih podataka o broju
i sastavu stanovnitva dananje Vojvodine. Poznate su seobe
Bunjevaca i Srba u pojedine delove Bake, ali taan broj sta-
novnika ne moe se odrediti ni pomou popisa iz 1715. go-
dine, jer nije popisano stanovnitvo koje je ivelo u Vojnoj
160
granici (osnovana 1702). Ipak, moe se ustanoviti visoki procenat stanovnika

s junoslovenskim prezimenima. U popisu iz 1715. godine u Bakoj je popisano
1.267 domainstava, od kojih su 1.202 domainstva bila srpska.
Nastanjivanje Maara u Bakoj

Od svih upanija na podruju dananje Vojvodine, od turske vlasti prva je oslo-
boena Bako-bodroka. Ubrzo se formira Potisko-pomorika vojna granica, gde je
stanovnitvo uglavnom bilo srpsko, a svega 6,63% stanovnitva inili su Maari. In-
stitucija Vojne granice bila je veoma primamljiva, jer je obezbeivala osloboenje od
znatnog dela poreza, te su se stanovnici drugih delova Imperije rado selili u ove kra-
jeve. Nakon to je rasformirana Vojna granica, formiran je Velikokikindski ditrikt u
koji se odselilo mnogo bivih graniara, naroito posle 1760. godine. Pored toga, od
1768. do 1774. godine selili su se u Dunavsku vojnu granicu (alibunarski, panevaki
i bekereki okrug), ali i u ajkaki ditrikt koji je dobio svoje privilegije u to doba.
Kolonizacija maarskog stanovnitva u Baku bila je mogua samo nakon to
je rasformirana Potisko-pomorika vojna granica. U ostalim delovima Maari su bili
proglaeni nepoeljnim zbog aktivnog uea u Rakocijevoj buni. Ipak, neki velikai
uspevaju da vrate posede iz predturskog perioda i da na njima nastane kmetove iz
severnih delova Imperije. Ovaj proces moe se nazvati individualnim nastanjivanjem
ili vraanjem kmetstva na staro imanje.
Pored individualnog nastanjivanja, angauju se sposobne oso-
be (danas bismo ih nazvali preduzetnicima) zaduene za vrbovanje
ljudstva. Tako se posle 1753. godine Ada, Mol, Martono, Stara Ka-
njia, Senta nastanjuju stanovnitvom iz dananje upanije Solnok,
iz okoline Segedina i iz podruja meureja DunavTisa. Pored ve
pomenutih individualnih kolonizacija, osobe bliske Bekom dvoru
(Anton Graalkovi, Miklo Esterhazi, andor Karolji i drugi)
stvaraju ogromne latifundije na koje naseljavaju uglavnom Nemce, a
delimino Maare i Slovake iz severnih upanija. Da bi ovom proce-
su dali zakonski okvir, lan 62. iz 1723. godine odredio je da posed-
nik ima pravo da povede svoje kmetove u drugu upaniju samo ako
nema mogunosti da im u staroj upaniji obezbedi kmetsku portu.
U periodu od 1711. do 1730. godine pristizali su gotovo svi slo-
jevi maarskog stanovnitva u june upanije. Dolazili su i kmetovi
iz prenaseljenih naselja koji su se plaili siromatva koje je moglo
nastati zbog naslednog prava, tj. injenice da je svaki brat dobijao
isti deo parcele. Zato je bilo uestalo pojedinano beanje na jug.
Zakonski lan 101. iz 1715. godine odredio je obavezu posedovanja
pasoa prilikom odlaska u susedne upanije.
U drugom talasu nastanjivanja Potisko-krunskog ditrikta (oko
1770) doli su migranti iz Heveke, Novogradske, Petanske i drugih
severnih upanija. Sa severa su se doseljavali i u ostale delove Bake.
Maarska nonja u Bakoj u XIX veku
Reformati u Bakoj
Nakon Edikta o verskoj toleranciji (1781), koji je uglavnom privukao Nemce iz
podruja Gornje Rajne, na podruje dananje Vojvodine dolaze i reformati iz sred-
njeg dela Ugarske (Trojni Ditrikt Kumana i Jasa). Osnivaju se naselja Feketi, Mora-
vica i Pair. Naselja sa preteno reformatskim stanovnitvom, kao to su Debeljaa,
Rumenka, nastanjuju se iz vie reformatskih optina Bekeke i ongradske upanije.
161
Maari u Banatu
Opti uslovi za ivot u Banatu u XVIII veku bili su nepovoljni: podruje po-
kriveno movarama, poznato kao nezdravo mesto za ivljenje nije privlailo novo
stanovnitvo kao Baka. Pored toga, Banat je kasnije osloboen od Turaka, a i due je
bio meta osmanlijskih upada (do 1738).
Pretpostavlja se da je poetkom XVIII veka u Banatu ivelo oko 25.000 sta-
novnika, uglavnom Srba i Rumuna, najverovatnije stoara. U to doba Banat je imao
vei strategijski znaaj, nego stvarnu vrednost. Kao i po naredbama koje su vaile u
Bakoj, od 1719. godine katolici su mogli biti dravni slubenici i u Banatu. Poto su
posle Rakocijeve bune Habzburgovci na Maare gledali kao na nepoeljne elemente,
njihovo masovno naseljavanje poelo je tek sredinom XVIII veka, kada je znatan deo
Vojne granice rasformiran.
Do smrti Marije Terezije (1780) nastanjivanje Maara u Banatu bilo je mogue
na kameralnim posedima. Segedinski vrtlari osnovali su Jazovo (1760), Tordu i Ru-
sko Selo (1766).
U doba vladavine Josifa II u naseljavanju maarskog stanovnitva u Banat isti-
cao se i grad Segedin koji je kupovao posede i na njih naseljavao deo svog stanov-
nitva. Danas se moe zakljuiti da su veina Maara u Banatu potomci ondanjih
itelja Segedina.
Lerinc Marcibanji (Marcibnyi Lrinc) je od 1782. do 1785. godine kolonizovao
oku, Crnu Baru i Vrbicu. Padej je 1784. godine naselio Itvan Ormodi (Ormosdy
Istvn), a Jano Tajnai (Taynai Jnos) u periodu od 1806. do 1810. godine naseljava Sa-
jan. Kolonisti su stekli povoljniji status od kmetova poto su sklapali ugovor sa zemljo-
posednikom. Vrtlari koji su stizali tokom XIX veka dobijali su od 16 do 20 katastarskih
jutara zemlje, tzv. numeruse za gajenje duvana. Ovi naseljenici nisu bili u obavezi da
obezbeuju radnu snagu ili deo roda, nego su po ugovoru davali novac (profit).
Pored zemljoposednika i gradova, kolonizator je bila i drava: samo u Torontalskoj
upaniji je tako nastalo 43 naselja (npr. Jermenovci 1817). Skoro svako novoosnovano
naselje e postati i mesto sekundarne migracije. Tako e nastati selo Mulja 1890. godine.
Dok je konjuktura duvana trajala, ova naselja su napredovala. Posle 1860. godi-
ne usledio je niz elementarnih nepogoda, zbog ega je ovaj osiromaen sloj sainjavao
glavni talas iseljenika koji e u XX veku potei prema Australiji i Severnoj Americi.
Kolonizacija krajem XIX veka

Zbog nereenog agrarnog pitanja, kao i zbog sve veih socijalnih nemira, vlada
je predlagala formiranje novih naselja. Tako su nastale Budisava i Teleka 1884. go-
dine. Tokom 1882. godine dolo je do regulacije donjeg toka Dunava i naseljavanja
Maara iz Bukovine (Rumunija). Naselili su Vojlovicu, Skorenovac i Ivanovo (1883).
Poto je njihov natalitet bio izrazito visok, oni e prvobitno traiti posao u Panevu i
Beogradu kao najbliim centrima.
Drugi talas Maara iz Bukovine stigao je 1941. godine, kada je sporazumom
izmeu Rumunije i Maarske dozvoljeno njihovo iseljenje. Kasnije, Maari e biti
nastanjeni u Bakoj, na mesta koja su ranije dodeljena dobrovoljcima. Naselili su 28
mesta na teritoriji 14 optina, odakle e biti prognani 1944. godine.
Maari u Sremu i Slavoniji

Migracije u Srem i Slavoniju su poslednje i svrstavaju se u grupu unutranjih
migracija. Niska cena zemljita i izuzetno visoke nadnice privukle su u ove predele
siromani deo maarskog stanovnitva, poreklom iz Bake i okoline Balatona. Mogu-
162
e je razlikovati dva talasa doseljavanja. Prvi je krenuo pedesetih i ezdesetih godina

XIX veka, usled nereenog pitanja u vezi s ukidanjem kmetstva, odnosno zbog nade u
jeftinu zemlju, dok je razlog drugog talasa migracije bila filoksera koja je upropastila
praktino celu kulturu vinove loze. Dok je u prvom talasu polo na put skoro 100.000
ljudi, u drugom je bilo samo 20.000 do 30.000 lica.
Jevreji
Znatan broj sefardskih Jevreja (poreklom iz panije) inio je deo trgovakog i
zanatlijskog sloja Osmanlijske imperije, pa tako i Banata. Posle Poarevakog mira,
Banat postaje deo Habzburke imperije. Jevreji dobijaju pravo na toenje rakije i piva
u Temivaru, a i upravljanje monopolom za duvan povereno je bogatom jevrejskom
trgovcu Amigo Meiriju. Banat je postao utoite za Jevreje, zbog viih nameta u osta-
lim delovima Imperije.
Ipak, obeana zemlja za Jevreje bila je samo ogranieno pristupana, poto su
slubeno mogli da stupe na tlo Banata za vreme zemaljskih vaara, radi reavanja
slubenih obaveza ili ako su ve posedovali dozvolu za rad kod Jevreja koji je due
nastanjen u Banatu.
Nakon uvoenja Edikta o toleranciji (1782), Jevreji su mogli da koriste hebrej-
ski jezik u bogosluenju, dozvoljeno im je naseljavanje u gradovima, bavljenje ze-
mljoradnjom i zanatstvom, ali puna graanska prava nisu dobili. U to doba oni dre
krme, trguju koom... Trgovina je uglavnom bila u rukama Grka, Jermena, Cincara,
Srba i Nemaca, udruenih u esnafe u kojima Jevreji nisu mogli biti lanovi.
Na osnovu primera u Subotici vide se onovremeni okviri i mogunosti ivlje-
nja Jevreja u Bako-bodrokoj upaniji. U vreme kada je Subotica bila privilegovana
varo, Gradsko vee donosilo je odluku da li e u grad putati Grke, Jermene, Jevreje
ili Rome. Privilegija iz 1779. godine decidirano je govorila o Jevrejima koji su mogli
trgovati koom i vunom, a bila im je dozvoljena trgovina na malo. Stan su mogli
iznajmljivati iskljuivo kod samaca, a od 1806. godine ve su bili u prilici i da kupuju
kue. Kasnije su odreene ulice u kojima su mogli kupovati kue. Na osnovu podata-
ka iz 1843. godine, Jevreji su uglavnom bili sitni trgovci (80% porodica).
Nemci
Mogue je izdvojiti tri velike kolonizacije Nemaca u XVIII veku: karolinku,
terezijansku i jozefinsku.
Na osnovu podataka o obimu kolonizacije u XVII veku, moe se utvrditi da je
u Baku dravnim kolonizacijama stiglo 30.000 ljudi, a spahijskim 5.000. U Banat je
dravnim kolonizacijama naseljeno 73.000 ljudi, a spahijskim oko 10.000.
Poreklo tzv. dunavskih vaba je sledee: treina njih je iz Pfalca, treina iz Ba-
varske, a etvrtina iz vapske.
atalja i Novo Selo bila su prva vapska naselja koja su naseljena 1729. godine,
a oko 1750. godine slede Apatin, Bukin, Kolut, Odaci, Prigrevica, Gakovo, Palanka,
Gajdobra, Kljajievo, Kruevlje, Karavukovo. Posle Edikta o verskoj toleranciji prote-
stanti su pristigli u Bulkes, Jarek, Crvenku, Lovenac...
Baki Nemci iveli su jugozapadno od linije BajaTitel. Njihovo naseljavanje je
uzelo najveeg maha u drugoj polovini XVIII veka (terezijanska kolonizacija), ali je
trajalo i u XIX veku. esto su ih naseljavali na mesta gde su Srbi ve bili naseljeni,
163
zbog ega nastaju parovi sela s prefiksom Novi- ili Stari- u nazivima sela. Veina
Nemaca u Bakoj su katolike vere, ali postojali su izuzeci: evangelistike vere bili su
Nemci koji su iveli u Crvenki, bakom Jarku, Lovencu, dok su reformatske vere bili
Nemci iz Novog Sivca.
Rumuni
Rumuni u Banatu migracione struje
Prvi pomeni o Rumunima na teritoriji Banata su iz XIV veka. Prva naseljavanja
Rumuna u Banatu izvrena su tokom XVIII i u prvim decenijama XIX veka. To je
period planskog naseljavanja. Rumunsko stanovnitvo bilo je izloeno kolonizacija-
ma u okviru politike jaanja granice prema Turcima, zatim i u okviru nastojanja da
se pobolja ekonomska situacija u zemlji. Kada je re o Rumunima, postoji tradicija
dvojakog doseljavanja: sputanje s banatskih planina u potrazi za ispaom za stada i
kolonizacija.
Na osnovu porekla mogu se izdvojiti tri izrazite grupe banatskih Rumuna: Ba-
naani, Erdeljci i Oltenci.
Rumuni Banaani
Stanovnici brdskih naselja za koja se moe rei da su najstarija rumunska nase-
lja (Malo Sredite, Markovac, Kutilj, Vojvodinci, Mesi) prema odlikama materijalne
kulture i obiajima srodniji su stanovnicima karpatskih bregova preko granice. To-
kom XVIII i poetkom XIX veka, mnogo lokaliteta naseljeno je Rumunima: Alibu-
nar, Seleu, Barice, Margita, Nikolinci, Vladimirovac, Uzdin, Eka, Sutjeska.
U rumunskoj kui Rumuna ravniara poreklom iz Banata ima na teritoriji srednjeg i junog Banata.
Fratuci su Rumuni iz Alibunara, Seleua, Nikolinaca,
Barica, Margite, a po nekima i iz Velikog Torka, Vladimi-
rovca i Uzdina. Smatra se da se naziv odnosi na koloni-
zovane Rumune Banaane. Pretpostavlja se da nose naziv
Fratuci, jer esto koriste deminutiv rei frate (brat).
Momrlani (Momirlani) je izraz kojim u Malom Tor-
ku nazivaju Velikotorane. Tako se nazivaju i Rumuni sto-
ari pod Retezatom, u gornjem toku reke iul, dok se za
Velikotorane zna da je veina doseljena iz Sakalaza, pored
Temivara.
Mokani je naziv za Rumune iz Deliblata, Kovina i
Mramorka. Inae, tako se nazivaju pastiri iz Erdelja.
Rumuni Erdeljci
Uzrokom naseljavanja ove rumunske grupe smatra
se feudalna vlast u Erdelju, kao i premetanje rumunskog
stanovnitva u vreme kolonizacije Nemaca u Pomoriju,
kada su dobili Mali Torak i Klek. Razvojaenje Potisko-
-pomorike granice i formiranje Banatske vojne granice
dovelo je vee grupe Erdeljaca u Jankov most, Klek, Ovu,
Glogonj, Jabuku.
Postoji podgrupa Krianaca (Mali Torak, Jankov
Most, Ova) koja spada u pojam Erdelja u irem smislu.
164
Rumuni Oltenci
U Banatu se tri sela smatraju oltenskim: Lokve, Straa i Banatsko Novo Selo.
Prvi talas Oltenaca doveli su Turci u rudarske oblasti Banata, poto su ove oblasti
1552. godine napustili rudari Sasi. U periodu od 1641. do 1646. godine 13.000 fa-
milija naselilo se u okolinu Vrca i Temivara. Posle Poarevakog (1739) i Svitov-
skog mira (1791) naseljavale su se i druge grupe Oltenaca. Rumuni iz Strae, Lokvi
i Banatskog Novog Sela nazivaju se Bufeni ili Carani. Tako se u Rumuniji nazivaju
Oltenci naseljeni u Banatu.
Srpska i rumunska pravoslavna crkva

U doba Matije Korvina, beogradski mitropolit bio je crkveni poglavar svih pra-
voslavnih vernika pod kraljevom vlau, ali ve 1479. godine oslobodio je nameta
marmaroke svetenike. Za otcepljenje od Karlovake mitropolije u XIX veku najza-
sluniji je Andrej aguna.
Dekretom cara Franja Josifa I 24.12.1864 godine priznato je pravo pravoslav-
nim Rumunima na otcepljenje od Karlovake mitropolije i na osnivanje samostalne
rumunske mitropolije u Transilvaniji. Sedite joj je bilo u Sibinju (Sibiu), a imala je i
dve episkopije: aradsku i karansebeku.
Andrej aguna (Andrei, aguna, 1809 udruenje za knjievnost i kulturu rumunskog

1873), mitropolit, roen je u Mikolcu, studirao naroda Astra. aguna je bio prvi predsednik ovog
je pravo i filozofiju u Peti i teologiju u Vrcu. Ra- znaajnog kulturno-nacionalnog udruenja Ru-
dio je kao profesor teologije u Vrcu i Sremskim muna, ija je delatnost bila prisutna i u Banatu.
Karlovcima. Bio je postavljen za vikara, kasnije Odluujue je doprineo osnivanju Rumunske
i za episkopa pravoslavne crkve u Transilvaniji. pravoslavne mitropolije u Habzburkoj monar-
Dao je znaajan doprinos razvoju kolstva i pub- hiji (1864) i bio je prvi mitropolit Rumuna u
licistike na rumunskom jeziku. Na njegovu inici- Austrougarskoj. Bio je poasni lan Rumunske
jativu 1861. godine osnovano je Transilvansko Akademije.
Danas rumunska pravoslavna crkva u Banatu ima tri protopopijata (panevaki,

vraki i protopopijat Mali Torak) sa vikarijatom u Vrcu, koji su kanonski vezani za
rumunsku patrijariju u Bukuretu.
Rumunski crkveni kalendar razlikuje se od pravoslavnog i katolikog kalendara:
nepokretne praznike slavi po gregorijanskom kalendaru (kao katolici), a pokretne
po pravoslavnom od 1924. godine, kada su na crkvenom saboru u Atini odluili da
umesto julijanskog kalendara primene gregorijanski kalendar.
Banatska unijatska episkopija, sa seditem u Lugou, osnovana je 1863. godine,
ali se unijaenju otro usprotivilo i srpsko i rumunsko stanovnitvo. Postoje samo
dve parohije: Markovac i Jankov Most. Unijati (grkokatolici) su pod jurisdikcijom
biskupije u Krievcima.
Arhitektura Rumuna u Banatu

U vreme Mersijeve kolonizacije (17221726) kolonisti su sami gradili kue, od ma-
terijala zateenog u okolini. To su bile nabijae pokrivene slamom. U vreme terezijan-
skih kolonizacija kolonistima je kue gradila drava, prema unapred propisanim plano-
vima. U vreme kolonizacija Josifa II dolazi do podizanja standarda izgradnje menjaju
se planovi, okunica, a kolonisti sami izgrauju kue, materijalom dobijenim od drave.
Nonja
Mogue je izdvojiti dva tipa nonje: ravniarska nonja (u Velikom Torku) i
srednjoevropska seljaka nonja (nonja Kriana u Malom Torku).
165
Nonja Rumuna Banaana pripada tipu iji osnov ini platno, vuneno tkanje i
suknena nonja, zatim razni tipovi krznene odee. Druga grupa, Kriano-Erdeljci i
Oltenci, nose ve spomenuti tip srednjoevropske seljake nonje (u nas poznate pod
nazivom vojvoanska ili maarska) kojoj nalazimo analogiju s nonjama Maara,
Slovaka, Nemaca. Osnovni delovi ove odee ve odavno se izrauju od fabrikog
materijala. ene nose nabrane suknje, a ne skute, dok se u mukoj sveanoj nonji
umesto gaa rano pojavljuju akire.
Osnovni delovi enske nonje Banaanki su opleak dugih rukava i skute od
belog domaeg pamunog ili kudeljnog platna.
Skute se pokrivaju dvema tkanim keceljama (ovo se smatra karakteristikom ru-
munske nonje). Opasuju se vunenim tkanim pojasevima. Preko opleka nose pr-
sluk ili krzneni grudnjak. Zimi glavu i grudi pokrivaju velikim vunenim maramama.
Osnovni deo nonje Kriano-Erdeljaca i Oltenaca je opleak dugih rukava. Skute
uvek pokrivaju irokom nabranom i naboranom suknjom, preko koje se nosi kecelja.
Za ovaj tip nonje karakteristine su vunene suknje i tkane vunene kecelje. U svea-
noj nonji bili su karakteristini opleci sa rukavima vezenim zlatovezom.
Osnovni delovi enske nonje Banaanki su opleak dugih rukava i skute od
belog domaeg pamunog ili kudeljnog platna.
Skute se pokrivaju dvema tkanim keceljama (ovo se smatra karakteristikom ru-
munske nonje). Opasuju se vunenim tkanim pojasevima. Preko opleka nose prsluk
ili krzneni grudnjak. Zimi glavu i grudi pokrivaju velikim vunenim maramama.
Osnovni deo nonje Kriano-Erdeljaca i Oltenaca je opleak dugih rukava. Skute
uvek pokrivaju irokom nabranom i naboranom suknjom, preko koje se nosi ke-
celja. Za ovaj tip nonje karakteristine su vunene suknje i tkane vunene kecelje.
U sveanoj nonji bili su karakteristini opleci sa rukavima vezenim zlatovezom.
Rusini i Ukrajinci
Preci vojvoanskih Rusina, kao podanici slobodnog statusa Habzburke mo-
narhije (Rutenus Libertinus), doselili su se polovinom XVIII veka iz severoistonih u
june krajeve Ugarske u dananju Baku. U prvom talasu u naputeno naselje Kere-
stur doselilo se oko 200 porodica, u drugom oko 160 u susedno mesto Kucuru.
Franc Jozef de Redl, administrator Komore u Bakoj, sredinom XVIII veka nase-
lio je vie naselja u Bakoj: Baku Topolu (1750), Doroslovo (1752), Veprovac (1758),
Ukrajinska narodna igra
166
Ruski Krstur (1751). Ugovor o naseljavanju Ruskog Krstura nastao je 17. januara
1751. godine. Na osnovu njega, naseljenici postaju stanovnici sa taksom, etiri godi-
ne ne plaaju poreze, a posle isteka tog roka godinje plaaju po 300 rajnskih forinti
za otkup svojih obaveza. Sedminu roda daju veleposedniku, a posle izmirivanja du-
gova mogu se slobodno seliti.
Redl je imao nameru da Ruski Krstur naseli sa 200 familija ruskih unijata, te su
zato vrbovali stanovnitvo iz severoistonih delova tadanje drave. Ipak, verovatno
je da su prve grupe pristigle iz oblinje Kule. Sudei po spiskovima kolonista pored
Rusina pristiu i maarski stanovnici grkokatolike (unijatske) vere.
Na osnovu pisanih izvora, za vreme Marije Terezije kolonizuju se naselja Ruski
Krstur i Kucura, da bi kolonisti kasnije pristizali i u Novi Sad i urevo. Posle nekoliko
godina ova naselja postaju centri sekundarnih migracija u Vrbas, Baku Topolu, Novo
Orahovo, Savino Selo, Kulu, id, Berkasovo, Baince, Sremsku Mitrovicu, Iniju ...
Na kraju procesa doseljavanja 1765. godine bilo je oko 2.200 Rusina (u Krsturu
1341, u Kucuri 779). Prilikom poslednjeg austrougarskog popisa (1910) bilo ih je
13.457, a za vreme prvog popisa u Kraljevini SHS (1921) 13.664. Narednih pet dece-
nija belei se stabilno poveanje broja Rusina, da bi 1971. godine bio popisan najvei
broj 20.109. Nakon toga, usledilo je opadanje, pa je prilikom popisa 2002. godine
evidentirano samo 15.095 Rusina.
Rusini su sauvali svoj identitet zahvaljujui i svojoj unijatskoj (grkokatolikoj)
veri. Do bake ekspedicije Volodimira Hnatjuka 1897. godine kruile su razne teo-
rije o poreklu Rusina. Prema nekim miljenjima Rusini su potomci kozaka iz Zapo-
roja, dok neki smatraju da su oni potomci garde kijevskog vojvode Svatopluka, koji
su stigli na tlo Ugarske sa kerkom vojvode. Hnatjukova zapaanja o ukrajinskom
poreklu rusinskog jezika izazvala su ustre polemike u onovremenoj slavistici, uglav-
nom na ukrajinsko-slovakoj relaciji.
Nacionalna pripadnost Rusina esto je u prolosti bila predmet sporenja naunika
i politiara. Habzburke i austrougarske vlasti Rusine su nazivale Rutenima i nastojale
su da spree njihovo povezivanje i poistoveivanje sa Ukrajincima u carskoj Rusiji.
Krajem XIX i poetkom XX veka, veina Rusina u Austrougarskoj, uprkos pritisci-
ma vlasti, poinje da se naziva Ukrajincima. Poto su bili udaljeni od matice i duhovnih
pravaca u njoj, vojvoanski Rusini sauvali su nekadanji naziv. Ipak, veze sa postojbi-
nom nisu prekidali, niti su gubili svest o pripadnosti narodu koji tamo ivi. Savremeni
srpski istoriari nemaju dileme u vezi s tim da su Rusini deo ukrajinskog naroda.
Kada je re o veri, grkokatolici se zvanino nazivaju katolicima vizantijskog obre-
da. Oni nerado koriste naziv unijati, zbog mogue asocijacije na nasilno unijaenje pra-
voslavaca u prolosti. Grkokatolici u Srbiji donedavno su pripadali Krievakoj eparhiji
u Hrvatskoj, ali je osnivanje egzarhata u Srbiji uklonilo prepreke u komunikacijama.
Jezik vojvoanskih Rusina razlikuje se od ukrajinskog knjievnog jezika. On je
250 godina odvojen od matinog naroda, te je u specifinom okruenju primio mno-
go srpskih, maarskih i slovakih rei.
Rusin je stari naziv za Ukrajinca. Pojavljuje se pre oko 1.000 godina u Kijevu.
Nakon to je Moskovska kneevina promenila naziv u Rusija, odbaen je u Ukrajini
pod vlau carske Rusije. Odrao se u Galiciji, Bukovini i Zakarpatju, tj. u delovima u
sastavu Habzburke monarhije. Nakon pripajanja tih oblasti Ukrajini nije se zadrao,
ve ga je zamenio naziv Ukrajinci.
167
Slovaci
Habzburka monarhija (Monarhija) je teritoriju dananje Vojvodine, koja je

bila opustoena nakon turske vladavine, nastojala naseliti raznim narodima, izmeu
ostalih Nemcima, Maarima, Rusinima i Slovacima.
Slovaci su se na teritoriju dananje Vojvodine poeli doseljavati pre vie od 250
(268) godina, iz Gornje zemlje, kako su sami zvali dananju Slovaku, koja je u to
vreme pripadala Monarhiji. Oni su u nae krajeve pristizali u treem talasu raseljava-
nja, koji je kontinuirano trajao od 1690. godine na celoj teritoriji nekadanje Ugarske.
Slovake su u najveem broju naseljavali zemljoposednici koji su imali posede i na
severu i na jugu ugarskog dela tadanjeg Carstva.
U Vojvodinu su prvi slovaki naseljenici doli pod
vostvom Maeja anjija 1745. godine, na futoko vla-
stelinstvo Mihajla arnojevia, koji ih je naselio na te-
ritoriju dananjeg Bakog Petrovca. Naredne godine
Slovaci su naselili Kulpin, a zatim Baju (1754), Gloan
(1756. i 1770. godine), Selenu (1758), Kisa (1773), kao
i druga mesta, na teritoriji dananje Bake. Naseljavanje
Slovaka u Banat je usledilo neto kasnije. U Aradac su se
naselili 1786, zatim su sledili Kovaica (1802) i Padina
(1806). U Srem su se Slovaci naselili unutranjom mi-
gracijom iz Selene (u Bakoj) u Staru Pazovu (1770), a
potom su, iz Bake, stigli i u ostala sremska naselja.
Slovaci koji ive na teritoriji Vojvodine u najveem
broju su poreklom iz novohradske, hontske upanije kao
i drugih upanija srednje Slovake.
Slovaci naseljeni u Vojvodini veinom su evange-
listi, augsburke veroispovesti, ali ima i onih koji su ka-
tolici.
U najveem broju bave se poljoprivredom i zanat-
stvom, uglavnom ive u naseljima gde su se naselili to-
kom 18. veka. Kulturna sedita vojvoanskih Slovaka su
Baki Petrovac i Kovaica.
Slovaci su do danas sauvali svoj nacionalni i kul-
Staropazovake Slovakinje turni identitet. Slovaki jezik je jedan od est slubenih jezika na teritoriji Vojvodine.
Po popisu stanovnitva iz 2002. godine broj Slovaka u Vojvodini je 56.637 ili 2,79 %
stanovnitva.
Srbi
Pred kraj XIV veka iz Srbije je krenuo veliki talas iseljenika na sever, u Srem i
dananju Aradsku upaniju. Seoba Srba u Aradsku upaniju bila je najverovatnije
predvoena Dimitrijem, sinom kralja Vukaina, koga je kralj Sigismund imenovao
kastelanom grada Vilagoa. U Sremu i Banatu veinu stanovnitva ve 1437. godine
predstavljali su Srbi.
Prvobitne srpske selidbe na ta podruja zapoinju u vreme propadanja sred-
njovekovne srpske drave. Despot Brankovi dobio je od ugarskih vladara posede u
Sremu i junoj Ugarskoj, da bi pomagao u odbrani od Osmanlija. On je na te posede
168
prvi planski naseljavao podanike s okupiranog

prostora june Srbije. Oni tu ostaju i nakon to
su Osmanlije zauzele Srem, te kao martolosi, za-
jedno s Osmanlijama, vladaju bakim i sremskim
gradovima.
Austrija je krajem XVII i u XVIII veku
ratovala protiv Turske uglavnom na teritoriji
Srbije. U tim ratovima Srbi su pomagali austrij-
sku vojsku, smatrajui i to jednim od naina da se
i sami oslobode turskog ropstva i stvore nezavi-
snu dravu. Oni su uestvovali u Austro-turskom
ratu od 1683. do 1699. godine, a kada se Austrija
zbog situacije na zapadu morala povui, dolo je
do Velike seobe Srba.
Nakon osloboenja od Turaka, na ta po-
druja stie, u selidbama Srba pod patrijarhom
Arsenijem arnojeviem, mnogo Srba s prosto-
ra Srbije.
Naredna iseljavanja vezana su za kolonizaci-
ju solunaca-dobrovoljaca u Prvom svetskom ratu
posle 1918. godine.
Nakon 1945. godine, planskom kolonizaci-
jom koordiniranom od strane drave, uglavnom
se sele Srbi iz pasivnih krajeva koji su stradali u
Drugom svetskom ratu, na posede u Vojvodini.
***
Srpska odea u Bakoj u XIX veku
169
v KOLIKO SE POZNAJEMO
V POGLAVLJE
GRADOVI VOJVODINE
NOVI SAD
( / JVIDK / NOV SAD)
Temelji dananjeg grada postavljeni su krajem XVII veka, kada je na levoj obali
Dunava, preko puta Petrovaradinske tvrave, podignuto utvrenje, mostobran, voj-
niko-zanatlijsko naselje Srba graniara, koje je najpre nazvano Racko selo, zatim
Racki grad, a potom Petrovaradinski anac.
Zahvaljujui mnogim trgovcima i zanatlijama, koji su se s vremenom naseljavali
na ovo podruje, kao i povoljnom geografskom poloaju, ovo naselje je veoma brzo
postalo vojniki, privredni i kulturni centar Srba. Nakon 1716. godine naselie ga
Nemci iz Bavarske i Austrije, a od 1739. godine Grci, Jevreji, Jermeni i drugi narodi.
Ukazom carice Marije Terezije od 1. februara 1748. godine, Petrovaradinski anac
postaje slobodni kraljevski grad, sa sopstvenim peatom i grbom. Od tada se naziva
Neoplanta, Neusatz i Ujvidk, a Srbi su ove nazive preveli kao Novi Sad.
Grad se ubrzano razvijao u svakom pogledu, a pravi procvat doiveo je u drugoj
polovini XIX veka, pa je s razlogom esto nazivan Srpskom Atinom ili Rackim Pari-
zom. Pored niza manufakturnih zanatskih radionica, trgovinskih radnji, gostionica
i kafana, Novi Sad je jo od 1770. godine imao svilaru i dve pivare, fabriku tekstila
(1846), prvi parni mlin (1855), crepanu (1847), siretanu, fabriku poljoprivrednih
maina. Prvi putniki voz iz Subotice stigao je u Novi Sad 5. marta 1883. godine. Iste
godine izgraen je i elezniki most preko Dunava. Elektrina centrala izgraena je
1910. godine, elektrini tramvaj je prvi put proao gradom 1911, a autobuski saobra-
aj uveden je 1930. godine.
Privredni razvoj grada dao je poetni impuls razvoju graanstva koje je posta-
lo nosilac celokupnog duhovnog i kulturnog razvoja. U Novom Sadu se grade vele-
lepne privatne kue, ali i javni objek-
ti koji i danas ukraavaju staro jezgro
grada. Pravi arhitektonski dragulji koji
krase dananji Trg Sobode su Gradska
kua, podignuta 1894. godine prema
projektu arhitekte era Molnara, i
rimokatolika crkva Sveto Ime Marijino
iz 1896, izgraena prema projektu istog
arhitekte. Meu brojne znaajne gra-
evine podignute u XIX i u prvim de-
cenijama XX veka svrstavaju se: zgra-
da Sudske palate, koju je projektovao
arhitekta ula Vag-ner (18981900),
zgrada Centralnog kreditnog zavoda
(1896), zgrada Srpske gimnazije (1900)
170
GR ADOVI VOJVODINE
i Vladianski dvor (1901). Sve tri zgrade graene su prema projektu arhitekte Vladimira
Nikolia. Izuzetno znaajna je i zgrada u kojoj je danas smetena Matica srpska, grae-
na prema projektu Momila Tapavice (1912), a inae je zadubina dobrotvorke Marije
Trandafil. Staro jezgro grada krasi i zgrada Platoneuma iz XVIII veka (zadubina vla-
dike Platona Atanackovia), a od graevina nastalih u XX veku svakako je najmonu-
mentalnija zgrada Dunavske banovine (Bela banovina ili Baka pogaa), graena izmeu
1936. i 1939, po projektu Dragie Braovana. Od sakralnih objekata, najstarija pravo-
slavna bogomolja u Novom Sadu je Nikolajevska crkva (pominje se ve 1730), zatim Jer-
menska (1746), koja je poruena 1965, Saborna crkva Sv. ora iz XVIII veka, Uspenska
(17651774), Almaka crkva (17971808), grkokatolika (1822) i sinagoga (1909).
Privredni procvat uticao je i na bri razvoj prosvete i drutvenog ivota grada.
Tako je u Novom Sadu osnovana Srpska pravoslavna gimnazija (1810), Srpska itao-
nica (1845), Srpsko narodno pozorite (1861), a tokom ezdesetih godina XIX veka
u gradu aktivno rade mnogobrojna kulturna drutva i druge drutvene organizacije
pripadnika svih naroda koji ive na ovom prostoru.
Petrovaradinska tvrava
Sa desne strane Dunava podignuta je Petrovaradinska tvrava u periodu od
1692. do 1780. godine, po fortifikacijskom sistemu francuskog vojnog arhitekte mar-
kiza Sebastijana Vobana. Zbog viestrukog znaaja, nazvana je Gibraltar na Dunavu.
Povoljan poloaj stene na kojoj je tvrava, prepoznali su mnogi narodi koji su
se na ovom podruju smenjivali tokom dugog civilizacijskog razvoja. Kelti, Rimljani,
Vizantijci, Maari, Srbi, Turci gradili su tu svoja utvrenja, o emu svedoe arheo-
loki nalazi koji potiu ak iz mlaeg kamenog doba. Izgradnju ovog vojnog kolosa
zapoeo je austrijski car Leopold I, a zavrio je car Josif II. Prvi plan gradnje dao je
inenjerski pukovnik Kajzerfeld, a drugi, geograf i arhitekta grof Luii Ferdinand
Marsilji (Luigi Ferdinand Marsigli).
Prva posada iz 1702. godine bila je sainjena od ete maarskih husara i odreda
srpskih hajduka.
U Prvom i Drugom svetskom ratu bila je vojni garnizon, a od 1951. godine
postaje civilni objekat koji se danas koristi za kulturne, umetnike, turistike i ugo-
stiteljske svrhe.
SOMBOR
( / SOMBOR / ZOMBOR /)
Nalazi se u severozapadnom delu Vojvodine, na Velikom kanalu Bezdan-Beej

i na vodoraskru kanala DunavTisaDunav. Nastao je izmeu XII i XIII veka, na
jednom od ostrva u spletu movara reke Mostonge. Osnovao ga je jedan od ugarskih
kraljeva (pretpostavlja se da je to bio kralj Itvan, sin Bele IV) i najverovatnije od
tada nosi naziv Sent Mihalj. Od XIV veka nalazi se u posedu plemike porodice Co-
bor. Ugarski kralj Matija Korvin dozvolio je ovoj porodici da 1469. godine podigne
utvrenje radi zatite od Turaka, ali su ga Turci ipak osvojili 1541. godine. Tadanje
naselje, od 1543. godine poznato pod nazivom Sombor, pripalo je budimskom vila-
jetu i nalazilo se pod turskom vlau sve do 1687, kada je ulo u sastav Habzburke
monarhije. Sombor je imao status vojnike varoi od 1717. do 1745. godine, kada je
razvojaen i stavljen pod upanijsku vlast. Povelju slobodnog kraljevskog grada ste-
kao je 1749, a sredite Bako-bodroke upanije postao je 1786. godine.
171
Stanovnitvo Sombora inili su Bunjevci, Maari, Nemci, Srbi i Jevreji. Jedna od

osnovnih privrednih grana u gradu bila je zemljoradnja, ali su nakon 1749. godine
stvoreni bolji uslovi i za razvoj zanatstva i trgovine. Tako e tridesetih godina XIX veka u
Somboru raditi pivara, tekstilna tvornica, mlinovi i niz manufakturnih zanatskih radi-
onica. elezniku vezu sa Segedinom grad je dobio 1869. godine, a elektrinu centralu
1905. godine. Ve krajem XIX veka, intenzivno je sprovoeno ozelenjavanje Sombora,
po kome je on, pored uvenih fijakera, prepoznatljiv i danas. Svojevrsno obeleje grada
su svakako i pojedine znaajne graevine kao to su upni dvor (1743), rimokatoli-
ka crkva Svetog trojstva (1763), srpska Velika saborna crkva posveena Jovanu Pretei
(1790), upanijska zgrada (izgraena 1808, a dananji izgled dobila je 1882) u kojoj se
uva poznata slika Ferenca Ajzenhuta Bitka kod Sente. Gradska kua sazidana je na
mestu nekadanjeg katela grofa Jovana Brankovia (1842).
Sombor je jo od XVIII veka poznat po veoma razvijenom kolstvu. Ve
1759. godine u gradu je radila etvororazredna kola srednjokolskog tipa, koju je
osnovala srpska pravoslavna crkvena optina. Godine 1763. osnovana je prva via
Gramatikalna kola. Gradski magistrat je 1767. godine osnovao kolu sa nastavom
na srpskom i grkom jeziku, a od 1778. godine radi uiteljska kola Norma, koju je
osnovao Avram Mrazovi. U Sombor je 1816. godine iz Sentandreje preseljena Srp-
ska uiteljska kola preparandija.
Drutveni ivot u Somboru bio je dosta razvijen ve poetkom XIX veka. Jed-
na od najstarijih maarskih kasina osnovana je upravo u Somboru (1844), a godinu
dana kasnije poela je sa radom i prva srpska itaonica. Narodno pozorite u Sombo-
ru osnovano je 1882. godine.
Iz ovog ivopisnog bakog grada potiu mnoge znaajne linosti iz javnog, kulturnog
i politikog ivota. Meu njima su knjievnik Veljko Petrovi i slikar Milan Konjovi.
SUBOTICA
( / SUBOTICA / SZABADKA)
Stari panonski grad, kroz istoriju poznat kao najvee selo Evrope, danas je va-
an privredni i kulturni centar, raskrsnica iz koje se ravaju pruge u sedam pravaca,
a drumski saobraaj se ukrta iz pet pravaca.U pisanim dokumentima prvi put se
pominje 1391. godine pod nazivom Zabatka, a pretpostavlja se da ga je kao utvrenje
podigao ugarski kralj Bela IV poetkom XIII veka. Od 1439. godine naselje se nala-
172
GR ADOVI VOJVODINE
zilo u posedu Janoa Hunjadija. Od tada je grad promenio vie feudalnih gospodara,
a poslednji, pre pada pod tursku vlast (1541), bili su iz porodice Terek (Trk).
Nakon osloboenja od Turaka (1686), Suboticu naseljavaju Bunjevci i Srbi, a
sredinom XVIII veka Maari, Nemci, Slovaci, Jevreji... Grad je 1743. godine dobio
status privilegovane varoi (trgovita) i naziv Szent Maria, a od 1779. godine status
slobodnog kraljevskog grada i novi naziv Maria Theresiopolis. Od 1845. godine
grad ima dananji naziv Subotica (Szabadka).
Po broju stanovnika Subotica je bila jedan od najveih gradova u Ugarskoj. Od
druge polovine XIX do poetka XX veka bila je na treem mestu u Ugarskoj, odmah
posle Budimpete i Segedina. Pored znatno razvijenog zanatsva, u Subotici se posled-
njih decenija XIX veka javljaju i prvi oblici moderne industrije. Bila je to ciglana koju
je osnovao Titus Makovi (1879), fabrika piritusa (1880), livnica, fabrika soda-vo-
de, eira, fabrika vetakih ubriva (1906)... U Subotici je od 1869. godine uveden
elezniki saobraaj, a 1887. godine izgraena je moderna eleznika stanica. Prvi
tramvaj proao je od grada do Palia 1897. godine.
Tokom intenzivnog razvoja grada
u XIX i poetkom XX veka, u Subotici je
podignuto nekoliko desetina impozan-
tnih zdanja. Meu njima svakako domi-
nira secesijska palata arhitekte Ferenca
Rajhla (1904), Gimnazija i Nacional-
na kasina (danas: Gradska biblioteka),
dela istog arhitekte. Jedna od najstarijih
graevina je srpska pravoslavna crkva
(1725). Prvi hotel u gradu i zgrada po-
zorita nalazili su se u monumentalnom
objektu podignutom 1853/1854. godine.
Naroiti znaaj ima rimokatolika ka-
tedrala Sv. Terezije Avilske (1797). Od
1902. godine subotiki Jevreji imaju svo-
ju sinagogu, graenu u secesijskom stilu.
U Subotici je radila jedna od najstarijih gimnazija u Vojvodini, koja nastavlja
tradiciju srednje kole osnovane 1747. godine. U njoj je osnovana i prva visokoobra-
zovna ustanova Pravni fakultet (1920).
Poseban znaaj, kako za privredu, tako i za kulturu grada, oduvek je imalo Pa-
liko jezero, koje se nalazi u neposrednoj blizini grada.
PANEVO
( / PANCSOVA)
Panevo se nalazi u junom Banatu, na obali reke Tami i jedan je od najveih

gradova u Vojvodini. Brojni arheoloki lokaliteti u njegovoj uoj okolini svedoe o
dugoj prolosti ovog naselja. Na mestu dananjeg Paneva iveli su: Daani, Sarmati,
Jazigi i Rimljani. Nakon Velike seobe naroda tu se naseljavaju Gepidi, Avari i Sloveni,
a od X veka Maari i Srbi. Tada poinje formiranje dananjeg naselja koje se za vreme
Arpadovia zvalo Panuka, a kasnije se u nekim dokumentima i zapisima putopisaca
pominje kao Panucea, Panoa, Panel, Panzova, Pajova i omva. Pod dananjim
nazivom prvi put se pominje poetkom XVIII veka.
173
Panevo je palo pod tursku vlast 1552. godine i bilo je u sastavu Temivarskog
sandaka sve do 1716. godine, kada ga osvaja austrijski grof Klaudije Florimund
Mersi. To je istovremeno bio i kraj turske vladavine u Banatu, koji od tada ulazi u sastav
Habzburke monarhije. U to vreme Srbi iz okoline Temivara naseljavaju se u Panevo
i osnivaju sadanju Gornju varo, a istovremeno dolaze i Nemci, koji formiraju Do-
nju varo. Za vreme Vojne granice, Panevo je bilo sredite Dvanaestog nemako-
-banatskog graniarskog puka, sve do 1871. godine, kada je pripojeno Ugarskoj i ulo
u sastav Torontalske upanije. Status slobodnog graniarskog komuniteta dobilo je
1794. godine. Bio je to period privrednog razvoja grada o emu svedoi i podatak da
je ve 1722. godine tu osnovano najstarije industrijsko preduzee u Vojvodini pivara
(kasnije poznata kao Vajfertova pivara). Panevo je ve u XVIII veku bilo napredna
varo, ali je pravi privredni procvat dostiglo tek u XIX veku. Tada se ubrzano razvija
industrija, kako prehrambena (klanica 1838, uljara 1846, prvi parni mlin 1843), tako i
industrija graevinskog materijala (livnica, fabrika skroba...). Plovidba Dunavom ima-
la je znaajnu ulogu u privrednom razvoju grada. Prva plovidbena linija od Paneva do
Zemuna otvorena je 1850. godine. Prva eleznika pruga povezivala je grad sa Beke-
rekom (1894), a od 1896. godine i sa Vrcem. Iste godine postavljena je i prva telefon-
ska centrala, dok je telegrafska stanica u Panevu radila jo od 1860. godine. Krajem
XIX veka grad je imao nekoliko brodskih saobraajnih preduzea.
Panevo je postalo privredni i kulturni centar junog Banata. Grade se reprezen-
tativni privatni i javni objekti u neoklasicistikom i neobaroknom stilu koji i danas
krase staro jezgro ovog grada. Od izuzetnog kulturno-istorijskog znaaja je svakako
Preobraenska crkva (1878) graena prema projektu Svetozara Ivakovia. Ikono-
stas crkve oslikao je Uro Predi (1911), dok su kompozicije na svodu i zidovima
delo Stevana Aleksia. U ovom gradu nalazi se i Uspenska crkva, iji je ikonostas delo
brae Jani iz Arada, dok je ikone slikao Konstantil Danil. Nedaleko od Paneva je i
manastir Vojlovica, koji je po predanju podignut 1383. godine.
Privredni razvoj grada omoguio je bri razvoj prosvete i bogat drutveni i-
vot. Srpsko pevako drutvo, osnovano 1839. godine, bilo je nosilac mnogih kul-
turnih sadraja u gradu. Horovoa drutva Nikola urkovi organizovao je prvo
174
GR ADOVI VOJVODINE
diletantsko pozorino drutvo. Znaajna linost za kulturni razvoj grada svakako je

pesnik i prota Vasa ivkovi. U Panevu je u to vreme radilo nekoliko kola (Ma-
tematika, Povtorna i Dravna muka graanska kola), a Jovan Popovi pokree i
poznati list Panevac (1869). Pored spomenutih linosti vezanih za istoriju Paneva
trebalo bi da spomenemo pesnika Milana urina i kompozitora Petra Kranevia.
ZRENJANIN
( / NAGYBECSKEREK /
ZREANIN / ZRENIANIN)
Najstariji pisani podaci o istoriji ovog grada potiu iz prvih decenija XIV veka,
kada je malo selo Bekerek bilo naseljeno Srbima i Maarima. Kao varo prvi put se
pominje 1422. godine. Tokom XV veka naselje je bilo u posedu Maara i srpskih de-
spota. Tada je izgraena i Bekereka tvrava. Pod turskom vlau bio je od 1551. do
1718. godine. U to vreme grad se sastojao iz dva posebna naselja varoi Bekerek i
sela Gradne Ulice. U novijoj istoriji zvanini nazivi ovog naselja bili su: Grossbecske-
rek, Nagybecskerek ili Veliki Bekerek. Od 1935. godine nosio je naziv Petrovgrad
(po kralju Petru I Karaoreviu), a od 1946. godine Zrenjanin (po narodnom he-
roju arku Zrenjaninu).
Nakon osloboenja od turske vlasti Banat je stavljen pod upravu Bekog dvora.
Opustoenu zemlju naselili su Srbi i Nemci, a neto kasnije i Rumuni, Italijani, Fran-
cuzi i panci, koji su ovaj grad nazvali Novom Barselonom. Status slobodnog kraljev-
skog grada dobio je 1778, a od naredne godine Bekerek je postao sredite Torontal-
ske upanije. Tokom XVIII veka razvija se u jak privredni centar. Prva pivara u gradu
osnovana je 1745. godine, a krajem XIX veka Bekerek je imao mnogo industrijskih
preduzea: Pivara Lazara Dunerskog, Srpska fabrika tepiha Lazar Dunerski, Tvor-
nica i rafinerija piritusa, nekoliko parnih mlinova, tri ciglane itd. Veoma znaajno za
grad bilo je podizanje elektrine centrale (1896).
175
Krajem XIX veka u Bekereku je podignuto nekoliko znaajnih graevina.

Gradska kua izgraena je 1820. godine prema projektu Josifa Fiera, a dananji
neobarokni izgled dobila je zahvaljujui arhitektama uli Portou (Prtos Gyula) i
Edenu Lehneru (Lechner dn). Rimokatolika katedrala izgraena je 1868. godi-
ne u neoromantinom stilu prema projektu Stevana orevia. Zgradu Trgovake
akademije Bekerek je dobio 1892, a Narodnog muzeja 1893. godine. Prepoznatljiv
ambijent grada ine: Mali most (1904), zgrada suda na obali Begeja (1908), podignu-
ta prema projektu andora Ajnera i Markusa Rimera, Reformatska crkva (1891) u
gotskom stilu, delo arhitekte Zaboreckog, Uspenska crkva (1746) i Vavedenski hram
ili Gradnulika crkva (1777). Pored navedenih graevina, grad je imao itav niz ure-
enih kupalita, a od 1854. godine ima i plivaku kolu Leopolda Rozenfelda. Od
1877. godine svojevrsno obeleje grada je Veliki most, poznat kao Ajfelova uprija
(opevan u pesmi etir konja debela).
Kao grad, koji je posle Temivara imao najvei broj stanovnika u Tamikom Ba-
natu, Veliki Bekerek se brzo razvijao u oblasti prosvete i obrazovanja. Pored osnov-
nih kola imao je ensku etvororazrednu viu narodnu kolu (1880), Muku graan-
sku kolu (1890), Dravnu realnu gimnaziju (1846), kao i nekoliko strunih kola.
Drutveni ivot grada bio je razvijen ve prvih decenija XIX veka o emu svedoi i
podatak da je ve 1833. godine osnovana maarska kasina, prva na ovim prostorima.
Prva amaterska pozorina predstava prikazana je 1788. godine, a zgrada pozorita
podignuta je 1839. godine. Prvi javni koncert u gradu odran je 1867. godine.
Meu znaajnim linostima vezanim za kulturnu istoriju grada nalaze se knji-
evnici Aleksandar Sandi, Todor Manojlovi, Vladimir Kolarov Koa i drugi.
VRAC
( / VRAC / VERSEC / VRSE)
Stari banatski grad karakteristian je po svojoj ivopisnoj okolini, vinogorju

i kulturnim znamenitostima. Nalazi se u podnoju Vrakih planina, nedaleko od
Deliblatske peare. Bogata arheoloka nalazita na irem podruju grada svedoe
o prisustvu mnogih naroda koji su se tokom vekova smenjivali na mestu dananjeg
naselja: Kelti, Daani, Rimljani, Sarmati, Avari, a u IX veku Sloveni. Dananje naselje
nastalo je poetkom XV veka od kada potiu i prvi zapisi. Ugarski kralj igmund
pominje ga kao Podvrac (mesto pod vrhom). Staro naselje podignuto je u podnoju
brda Kula, na kojem je najverovatnije despot ura Brankovi podigao tvravu,
nakon prvog pada Smedereva (1439). Od nje je danas sauvana samo jedna kula,
koja predstavlja simbol grada i zbog koje je Vrac dugo bio poznat kao grad pod
Kulom. Grad je bio pod turskom vlau od 1552. do 1717. godine, kada je uao u
sastav Tamikog Banata. Sredite Vrakog distrikta postao je 1718. godine. Od tada
se menja i etnika slika grada; kolonizuju se Nemci, a masovno ga naseljavaju i Ru-
muni. Formirani su srpski i nemaki deo grada, koji su 1794. godine spojeni u jednu
administrativnu celinu.
Status slobodnog kraljevskog grada Vrac je dobio 1817. godine, od kada poi-
nje njegov ubrzani privredni razvoj. Ipak, razvoj je bio znatno intenzivniji tek u dru-
goj polovini XVIII i poetkom XIX veka. Tada su najrazvijenije privredne grane bile
zanatstvo, trgovina, vinogradarstvo, ratarstvo i stoarstvo. Krajem XIX veka vrako
stanovnitvo se najvie bavilo vinogradarstvom (oko 60% stanovnitva), a vrako
vinogorje bilo je u to vreme najprostranije u Evropi. Zanatstvo je u ovom gradu bilo
176
GR ADOVI VOJVODINE
znatno zastupljeno jo u srednjem veku, ali je najvei zamah u razvoju vrakih zana-
ta nastupio posle 1817. godine. Tada je grad imao 13 esnafa i preko 6o raznih zanata,
a 1880. godine zabeleena je 1.161 zanatska radionica. Zaeci industrije javljaju se ve
u XVIII veku. Osniva se industrija svile (tridesetih godina XVIII veka), piva (1742),
mlinarska industrija, fabrike sireta, piritusa i estokih pia. U drugoj polovini XIX
veka nastaje nekoliko desetina fabrika i radionica tekstilne, prehrambene, hemijske,
metalne, drvne industrije, itd.
Privredni razvoj Vrca ubrzao je urbanizaciju grada i razvoj graditeljstva. Naj-
starija kua u gradu poznata kao Stara apoteka (Apoteka na stepenicama), izgrae-
na je polovinom XVIII veka, kao i barokna zgrada Dva pitolja. Vladianski dvor je
1759. godine podigao vladika Jovan orevi. U njemu je smetena zbirka portreta
i ikona, dela Teodora Krauna, Jakova Orfelina, Teodora Ilia eljara, Arse Teo-
dorovia. Saborna crkva posveena Sv. Nikoli izgraena je 1785. godine u baroknom
stilu. U njoj su ikone koje je radio Nikola Nekovi, kao i dve slike Paje Jovanovia.
Od sakralnih objekata znaajna je i rimokatolika crkva Sv. Gerharda (18601863).
Kulturni razvoj Vrca odvijao se u skladu sa privrednim razvitkom grada i pro-
cesom nastanka graanstva u njemu. Ovaj grad ima dugu tradiciju u razvoju pro-
svete i obrazovanja. Prva latinska gimnazija gramatikalna kola poela je sa radom
1790. godine, a 1868. godine osnovana je realna gimnazija. Uiteljska kola radila je
u periodu od 1852. do 1871. godine, a od 1859. godine i muzika kola. Ve pedese-
tih godina XIX veka zabeleena su brojna gostovanja raznih diletantskih pozorinih
trupa iz svih delova Habzburke monarhije, a u drugoj polovini XIX veka u gradu je
radilo mnogo kulturnih drutava, itaonica i raznih drutvenih organizacija pripad-
nika svih naroda koji su iveli u ovom gradu.
Iz Vrca potiu mnogi kulturni i javni radnici, a meu njima su slikar Paja Jo-
vanovi i pisac i dramaturg Jovan Sterija Popovi.
177
KIKINDA
( / NAGYKIKINDA)
Kikinda je najvei grad severnog Banata. Brojni arheoloki nalazi svedoe o pri-
sustvu drevnih civilizacija nekoliko naroda na prostoru grada i njegove ue okoline.
Pod nazivom Na Kekenj Kikinda se prvi put pominje 1423. godine kao posed
ugarskog vladara Zigmunda. Kasnije je promenila nekoliko gospodara, a jedno vre-
me je bila u posedu srpskog despota uraa Brankovia. Pod turskom vlau je od
1551. do 1716. godine. Ukidanjem Potisko-pomorike vojne granice srpsko stanov-
nitvo iz Semlaka, Nadlaka i anada 1751. godine naselilo je prostor dananje Kikin-
de, koji je tada bio pusta barutina. Pored Srba, naseljavaju se Nemci, Maari i Jevre-
ji. Uporni Kikinani uspeli su da se izbore za svoj privilegovani status, osnivanjem
Velikokikindskog ditrikta (17741876), koji je nakon ukidanja, prikljuen Torontal-
skoj upaniji sa seditem u Velikom Bekereku.
Za slobodnu kraljevsku varo Kikinda je proglaena 1893. godine. Poeci indu-
strije u gradu datiraju iz druge polovine XIX veka, a njeno stanovnitvo se u to vreme,
pre svega, bavilo poljoprivredom (oko 80%). U gradu su otvorene ciglane Mesaro
(1864) i Bon (1867). One ine osnovicu budue industrije graevinskog materijala
Toza Markovi. U to vreme osnivaju se i prvi mlinovi (prvi je poeo sa radom 1869),
sedamdesetih godina XIX veka otvorena je radionica za preradu ulja olajnica. Kra-
jem XIX veka podignuta je Fabrika leda, a poetkom XX veka poinju da rade fabrika
skroba (1905), sireta (1909), za izradu pei (1911) i dve fabrike nametaja. Elektri-
na centrala izgraena je 1906. godine.
Od znamenitih arhitektonskih ostvarenja u Kikindi znaajno je spomenuti pra-
voslavnu crkvu, iji je ikonostas oslikao krajem XVIII veka Teodor Ili eljar, zgra-
du Magistrata Distrikta velikokikindskog (18361839) i suvau (Pferde Mhle, sagra-
ena 1897), koja je danas jedina sauvana suvaa u Vojvodini.
Kulturno-prosvetni ivot u Kikindi intenzivno se razvijao od etrdesetih go-
dina XIX veka. Osnivaju se kulturna drutva, itaonice, javljaju se zaeci pozorine
delatnosti. Naroito aktivno bilo je Drutvo za negovanje muzike Gusle (1878), koje
je davalo snaan impuls celokupnom kulturnom ivotu grada i aktivno je saraiva-
178
GR ADOVI VOJVODINE
lo sa tamonjim maarskim pevakim drutvom Dalarda i nemakim Cecilija. Od

1781. do 1851. godine u gradu je radila latinska kola, od 1858. do 1869. godine
realka, da bi 1877. godine bila otvorena prva srednja kola gimnazija. Prva srpska
itaonica u Kikindi osnovana je 1845. godine. U ovom gradu snimljena je filmska
reportaa sa velianstvenog predizbornog mitinga kikindskog kandidata Mihajla
Polit-Desania (1914).
SREMSKA MITROVICA
( / )
Sremska Mitrovica nalazi se na levoj obali Save i jedan je od najstarijih gradova

u Evropi, sa istorijom dugom 7000 godina. Najpre je bila ilirsko-keltski oppidum od
drveta, zatim antiki grad i prestonica careva, a kasnije srednjovekovna varo, turska
palanka, pukovsko graniarsko mesto, zanatsko-trgovaki grad i najzad, moderan
srednjoevropski industrijski grad.
Na prelazu izmeu dve ere nazivala se Sirmijum, a od XIII veka Civitas sancti
Demetri (Grad sv. Dimitrija). Za vreme vladavine rimskog cara Dioklecijana, Mitro-
vica je od 293. godine bila jedna od prestonica Rimskog carstva. Zato su u tom gradu
bili izgraeni: forum, amfiteatar, hramovi i vile, hipodrom, nekoliko kupatila. Gotovo
u potpunosti su ga unitili Huni (441), a zatim Avari i Sloveni (582).
Od 1180. godine Mitrovica je pod ugarskom, a od 1529. godine, pod turskom
vlau. U sastav Habzburke monarhije ula je 1718. godine. Od sredine XVIII veka
Mitrovica je sredite IX petrovaradinskog graniarskog puka. Status slobodnog
graniarskog komuniteta dobila je 1763. godine. Od tada poinje njen bri eko-
nomski razvoj, to je dovelo do promene socijalne i etnike slike grada; doseljava se
vei broj Hrvata, Maara, Rusina, Nemaca, Jevreja.
Do breg privrednog razvo-
ja grada dolazi u drugoj polovini
XIX veka, a zapisi iz 1888. godine
govore da je u Mitrovici radilo 108
trgovina razliitom robom. Poseb-
no su bile poznate manufakturne
radnje najboljeg tekstila. U to vreme
bili su poznati i mitrovaki vaari
koji su se odravali pet puta godi-
nje, na odreene crkvene praznike.
Industrija se razvijala prilino sporo.
Najstarije preduzee u gradu bila je
pivara (1830). Prva pilana radila je od
1891. godine, a prva parna pilana
Franc Gamirek osnovana je 1899. go-
dine. Od 1909. godine u gradu postoji
i fabrika nametaja.
Najvea istorijska znamenitost grada su svakako arheoloka nalazita. Meu
njima je Kalvarija, na kojoj su tragovi najstarijeg naselja na teritoriji grada, zatim
ostaci rimskog vodovoda, monumentalna antika palata, Antika ulica sa nizom tr-
govakih radnji i radionica, Antiko kupatilo, Zgrada antike itnice... Obilje pronae-
nog arheolokog materijala uva se u Muzeju Srema u Sremskoj Mitrovici, koji brine
179
i o lapidarijumu, smetenom u dvoritu zgrade Muzeja. Pored arheolokih lokaliteta,

znaajno obeleje grada su Glavni trg ili itna pijaca iz XVIII veka sa reprezentativ-
nim objektima meu kojima se istiu: pravoslavna crkva Sv. Stefana (1794), rimoka-
tolika crkva (1810), obe zidane u baroknom stilu, kao i zdanje Srpskog doma (1895),
iji je projektant arhitekta Vladimir Nikoli.
Mitrovica je u XIX veku imala razvijeno kolstvo. Postojale su dve nemake
osnovne kole, zatim Devojaka, Matematika, Srpska narodna kola i Maarska
osnovna kola. Za vreme Vojne granice, u gradu je bila najznaajnija nemaka via
kola Oberul. Realna gimnazija osnovana je 1838. godine.
Tokom XIX veka u gradu se osnivaju mnoga pevaka drutva, dobrotvorna i
zanatska udruenja, gostuju pozorine diletantske trupe...
SREMSKI KARLOVCI
( / SREMSKI KARLOVCI)
Barokni gradi, na obroncima Fruke gore i obali Dunava, bogate istorijske pro-
losti, prvi put se pominje kao tvrava Karom ili Karon (1308). Slovensko ime Karlovci
prvi put je zabeleeno 1533. godine. U srednjem veku naselje je pripadalo ugarskim
plemikim porodicama, od kojih je najpoznatija porodica Batori. Tvravu Karom
sruili su Turci (1521). Od tada, pa sve do kraja XVII veka, Karlovci su pod turskom
vlau. Prema najstarijem popisu iz 1702. godine, veinu stanovnitva inili su Srbi,
ali bilo je Hrvata i Nemaca. Ve u XVIII veku ovde je radilo 60 trgovaca i zanatlija, a
njihov broj je u narednom veku znatno porastao. Jedna od osnovnih delatnosti Karlo-
vana bilo je vinogradarstvo i po proizvodnji vina bili su poznati u Habzburkoj mo-
narhiji. Status slobodnog graniarskog komuniteta stekli su 1753. godine.
Naziv ovog mesta vezan je za znaajne istorijske dogaaje koji su se odvijali u
ovom delu Evrope. Tako e Veliki beki rat (16831699), voen izmeu Austrije i Tur-
ske, biti okonan mirom 26. januara 1699. godine, koji je potpisan upravo u Karlov-
cima. Na mestu sklapanja mirovnog ugovora sagraena je 1817. godine Kapela mira.
180
GR ADOVI VOJVODINE
Od poetka XVIII veka, pa sve do 1918. godine, Sremski Karlovci bili su verski i
kulturni centar Srba u Vojvodini, a od 1713. go-dine sedite srpske mitropolije. U ovoj va-
roi osnovana je Prva srpska gimnazija (1791), a potom i Bogoslovija (1794, druga u pravo-
slavnom svetu). Ime Karlovaca vezuje se za jo jedan istorijski dogaaj, a to je Majska skuptina
1848. godine, kada je proglaena Srpska Vojvodina, Josif Rajai izabran za patrijarha, a
Karlovaka mitropolija podignuta na nivo patrijarije. U Sremskim Karlovcima odran je
i Blagovetenski sabor (1861).
Barokni izgled, steen krajem XIX veka, Sremski Karlovci sauvali su do
danas. Glavne znamenitosti ove varoi su: Saborna pravoslavna crkva (1762) sa
ikonostasom Jakova Orfelina i Teodora Krauna (1780) i zidnim slikama Paje
Jovanovia, barokna esma od crvenog kamena (poznata kao etiri lava, 1799),
Magistrat (1811) i Gimnazija (1891). Najmonumentalnija graevina u Sremskim
Karlovcima je Patrijarijski dvor sa kapelom, iji je ikonostas oslikao Uro Predi.
Dvor je izgraen 1894. godine, prema projektu Vladimira Nikolia. Isti arhitekta
projektovao je u Karlovcima Bogoslovski seminar (1901), Crkveno-narodne fondove
(1902), Stefaneum (1903).
Iako mala varo, Karlovci su imali bogat kulturni i drutveni ivot ve u
XVIII veku. Uitelj Emanuel Kozainski je tu, sa uenicima latinske kole, odrao
prvu pozorinu predstavu na srpskom jeziku, Smrt cara Uroa V (1736).
BELA CRKVA
( / BELA CRKVA/ FEHRTEMPLOM/
BISERICA ALB)
Naselje izmeu reka Dunava, Karaa i zlatonosne reice Nere, na obroncima

Karpata, prvi put se pominje kao mesto u Kraevskoj upaniji 1335. godine. Posle
osloboenja Banata od turske vlasti, grof Klaudije Florimund Mersi osnovao je Belu
Crkvu 1717. godine kao gradsko naselje Nemaca kolonista. Grad je dobio naziv po
staroj crkvici, koju su nali prvi doseljenici i zvanino je nazvan Vajskirhen (Weiskir-
chen). Pored Nemaca, stanovnitvo ovog naselja inili su Srbi i Rumuni. Trgovina je
u XVIII i XIX veku bila u rukama Cincara, Srba i Rumuna, dok se nemako stanov-
181
nitvo najvie bavilo vinogradarstvom. Za vreme Vojne granice, ovo mesto postalo
je sedite Vlako-ilirskog pukovskog okruga. Status slobodnog graniarskog komu-
niteta Bela Crkva je stekla 1777. godine. Iste godine tu je osnovana prva streljaka
druina u Vojvodini.
RUMA
()
Ruma se nalazi u zapadnom delu sremske ravnice i prvi put se pominje poet-
kom XIV veka, kada je na manstirskom groblju izgraena kapela 1323. godine pod
nazivom Aratorlo, kasnije Arpatoro. Pod nazivom Ruma naselje se prvi put pominje
1634. godine kada je bila srpsko selo sa dva kneza. Tada je Ruma bila pod turskom
vlau i pretpostavlja se da je njeno ime orijentalnog porekla.
Nakon zavretka Austro-turskog rata 1699. godine, Srem je podeljen na dva
dela, pa je Ruma ostala u turskom delu sve do 1718. godine. Tek nakon Poarevakog
mira, Ruma se nala pod vlau Habzburgovaca. Poetkom XVIII veka ona je isto
srpsko naselje. U narednom periodu broj stanovnika raste doseljavanjem Srba i Ne-
maca. Sredinom XVIII veka, kada poinje plansko naseljavanje Nemaca po Sremu, u
Rumu se doseljavaju 173 nemake porodice.
U XVIII veku baron Marko Pejaevi je na mestu dananje Rume izgradio novo
sedite svog vlastelinstva. Poinje da se gradi novo urbano naselje, koje 1747. godine
dobija status slobodne varoi. U toku XIX veka poveava se broj stanovnika koji se
preteno bavio poljoprivredom i zanatstvom.
U drugoj polovini XVIII veka Ruma je bila varoica u kojoj je postojala privat-
na srpska srednja kola, gimnazija, koja je radila od 1770. do 1787. godine. U tom
periodu radila je i franjevaka gimnazija, smetena u prvoj zgradi na sprat u Rumi.
U Rumi su tokom XVIII i XIX veka podignuta tri pravoslavna hrama: Nikolajevski
(1758), Vaznesenski (1761) i Svih svetih (1840).
***
182
GR ADOVI VOJVODINE
NAZIVI MESTA
SADANJI NAZIVI STARI NAZIVI MESTA

MAARSKI NEMAKI LATINSKI
Baka Palanka Bska Palanka -Palnka, Alt Palanka,

j Palnka Neu Palanka
Baki Petrovac
Petrc Petrovac
Bsky Petrovec
Beej becse -Becse Alt-Becse
Bela Crkva
Biserica Alb Fehrtemplom Fehrtemplom Weisskirchen

Crvenka Cservenka
elarevo elarevo Dunacsb
Futog Futak Futak Alt Futak, neu Futak
-Kanizsa,
Kanjia Magyarkanizsa Alt Kanizsa
Magyar Kanizsa
Kikinda Nagykikinda Nagykikinda Gross-Kikinda
Kovaica Kovaica
Antalfalva Kowatschitza
Antalfalva
Novi Sad Nov Sad jvidk jvidk Neusatz Neoplanta
Panevo Panciova Pancsova Pantschowa
Petrovaradin Ptervrad Ptervrad Peterwardein
Senta Zenta Zenta Senta
Sombor
Zombor
Zombor
Sremska Mitrovica
Mitrovicza Mitrovitz

Sremski Karlovci
Karlowitz ili
Karlcza
Carlowitz

Maria
Subotica Szabadka Szabadka Maria Theresiopel
Theresiopolis
Vrac Vre Versecz Wersecz
-Verbsz, Alt-Verbasz,
Vrbas
j- Verbsz Neu-Verbasz
Zemun Zimony Semlin
Zrenjanin Nagybecskerek Zreanin
Nagybecskerek Gross-Becskerek
Zrenjanin
183
VI KOLIKO SE POZNAJEMO
VI poglavlje
Kulturno-istorijske znamenitosti
DVORAC STRATIMIROVIA
U KULPINU
U Kulpinu se nalazi kompleks obje-

kata koji ine dva dvorca smetena u pro-
stranom, raskonom i negovanom parku,
kao i niz ekonomskih objekata. Oba dvor-
ca, jedan manji i stariji (stari katelj) i
drugi, vei, sagraen neto kasnije, gra-
eni su za porodicu Stratimirovi. Po-
rodica je plemiku titulu i darovnicu na
Kulpin stekla 1745. godine. Njihove po-
sede kasnije je otkupila porodica Semze
(Szemz), a krajem 19. veka vlasnik je po-
stala porodica Dunerski.
Dvorac stari katelj je prizemna zgrada sa visokom soklom i povienim
ulazom. Vei dvorac je dananji izgled dobio poetkom 20. veka, u vreme kada
je njegov vlasnik bio Lazar Dunerski. Nakon poara 1912. godine izvrena
je rekonstrukcija dvorca prema projektu Momila Tapavice. To je prizemna
zgrada skladnih proporcija, izgraena u stilu klasicizma.
Meu ekonomskim objektima ovog kompleksa izdvajaju se svojom veli-
inom i poloajem dve zgrade, koje se nalaze desno ispred dvorca, a jedna od
njih se danas koristi za izlganje muzejskih eksponata.
SPOMENIK POSVEEN BICI KOD SLANKAMENA
Jedna od najveih pobeda koju je austrijska vojska odnela nad Tur-

cima tokom Velikog bekog rata (16831699), odigrala se 19. avgusta
1691. godine na brdu Mihaljevcu kod Slankamena. Austrijsku vojsku predvo-
dio je Ludvig Badenski, dok je na elu turske vojske bio veliki vezir Mustafa
uprili, koji je u tom sukobu poginuo. Veliki doprinos pobedi austrijske
vojske dala je srpska milicija koja je brojala oko 10.000 ljudi, pod zapoved-
nitvom podvojvode Jovana Munasterlije.
U znak seanja na ovu pobedu austrijske vojske, na visu iznad Slan-
kamena, 18. 08. 1892. godine, na roendan cara Franca Josifa, podignut
je monumentalan spomenik visok 17 metara. Obelisk je na postamentu u
obliku kapele na kojoj je sarkofag sa uklesanim stihovima u spomen pogi-
nulim junacima, na nemakom jeziku. Kasnije su dodati i stihovi Jovana
Jovanovia Zmaja na srpskom jeziku.
184
KULTURNO-ISTORIJSKE ZNAMENITOSTI
DVORAC PICEROVIH U BEOINU
U Beoinu je 18901892. godine izgraen dvorac

porodice picer, koja je bila jedan od tri suvlasnika Be-
oinske fabrike cementa. Zgrada je u stilu eklektike, a
projektovao ju je arhitekta iz Budimpete Imre tajndl.
Dvorac je asimetrine osnove, spratni, sa naglae-
nom glavnom fasadom, u koju je smeten ulaz. Naro-
itu vrednost ovom objektu daje enterijer centralnog
hola, kojim dominira prostrano stepenite sa dekora-
tivnom ogradom, veliki okrugli vitra, drvena kaseti-
rana tavanica i veliki kamin izraen prema posebnim
nacrtima u fabrici olnai u Peuju.
Dvorac je raritetni primer eklektikog sklopa u kome su funkcija i de-
koracija usklaene na poseban nain, kao i stilski elementi romanike, gotike,
renesanse i baroka.
DVORAC GROFA HADIKA U FUTOGU
Polovinom 18. veka jedno od najve-

ih vlastelinstava u Bakoj bilo je futo-
ko vlastelinstvo porodice arnojevi. Od
1744. do 1770. godine njegov vlasnik je
bio feldmaral grof Hadik, a od 1805. go-
dine postaje vlasnitvo porodice grofa Ko-
teka. Ostao je u vlasnitvu ove porodice
do 1921. godine, kada im je agrarnom re-
formom posed smanjen.
Zgradu dananjeg dvorca izgradio je
grof Andra Hadik 1777. godine, prema
projektu inenjera Franciskusa de Pao-
lo Mantea. Tokom vremena, nastupile su
izvesne izmene na ovom objektu, ali u osnovnom korpusu, dvorac nije bitno
menjan. Sve izmene koje su nastupile u kasnijim godinama bile su vezane za
dekorisanje fasade ili ureenje enterijera.
Arhitektonska koncepcija, raskono uraeno ulazno i dvorino proelje,
jasno govore o statusu njegovog vlasnika.
GRKOKATOLIKA CRKVA U RUSKOM KRSTURU
Grkokatolika crkva Sv. Nikole u Ruskom Krsturu podignuta je u perio-

du 17721784. godine zahvaljujui svesrdnom zalaganju i pomoi carice Ma-
rije Terezije, koja je za tu namenu izdvojila 4.000 forinti.
185
Opremanje crkve mobilijarom i slikanje ikona usledilo je kasnije. Ikono-

stas, propovedaonicu, arhijerejski tron i pevnicu uradio je drvorezbar Arseni-
je Markovi. Ikonostas u pojedinim elementima podsea na ikonostas crkve
u idu i Jasku. Slikarske radove izveo je Arsenije Teodorovi-Pantazi. Delovi
ikonostasa su u narednim decenijama bili preslikavani i obnavljani.
SRPSKA PRAVOSLAVNA CRKVA SV. ORE U BEEJU
Srpska pravoslavna crkva Sv. ore u

Beeju jedan je od najlepih sakralnih obje-
kata iz 19. veka. Nastala je u periodu od
1851. do 1858. godine kao monumentalna i
reprezentativna graevina u klasicistikom
stilu, sa tri zvonika i portikom na zapad-
noj strani. Podignuta je na mestu stare cr-
kve iz 18. veka, koja je spaljena u Revoluciji
1848/49. godine.
Konstrukciju i duborez ikonostasa,
pevnice, tronova i stolova uradio je u barok-
nom stilu beki majstor Kistner 1868. go-
dine, a pozlatu beki pozlatar Jarai. Ikone
na ikonostasu, pevnicama, tronovima i zid-
ne slike uradio je Uro Predi 18981893.
i 1931. godine. Ovaj ikonostas delo je po-
sebne umetnike i ikonografske vrednosti. Meu prestonim ikonama su: Sve-
ti Sava, Sveta Angelina i irilo i Metodije. Sam Uro Predi je za ikonostas
beejske crkve zapisao da su mu ikone utene, iako nemaju pretenziju da se
smatraju udotvornim.
U crkvi se uva vei broj pokretnih slika istaknutih slikara 19. i 20. veka.
RUMUNSKA PRAVOSLAVNA CRKVA

U UZDINU
Uzdin se nalazi na sporednom putu od Paneva

ka Zrenjaninu. Tu je podignuta rumunska pravoslav-
na crkva posveena velikomueniku Georgiju.
Crkva ima odlike baroka i klasicizma. Elementi
baroknog stila oigledni su u samoj arhitektonskoj
konstrukciji, dok su odlike klasicizma prisutne u de-
koraciji fasada. U ovoj crkvi uvaju se dela Konstanti-
na Danila, najznaajnijeg slikara iz epohe bidermajera.
Po brojnosti ikona, enterijer crkve predstavlja Danilo-
vu najveu galeriju slika. Na ikonostasu, pevnicama,
186
arhijerejskom i Bogorodiinom tronu nalaze se 72 ikone, koje je Konstantin

Danil naslikao u periodu od 1833. do 1836. godine. Njegovo delo su i zidne
slike, kao i slikani delovi Hristovog groba.
Ukupan ikonografski sadraj uzdinske crkve predstavlja jednu od retkih
i dobro ouvanih klasicistikih celina.
CRKVA PREOBRAENJA HRISTOVOG

U PANEVU
Srpska pravoslavna crkva Preobraenja Hristovog

u Panevu podignuta je na mestu stare crkve iz 18. veka.
Graena je od 1873. do 1878. godine prema projektu
arhitekte Svetozara Ivakovia.
Crkva ima odlike neovizantijskog stila, ali i poje-
dine elemente renesanse i romanike. Kupola crkve je
reena kao neorenesansna struktura sa lanternom. Vi-
soki vitki zvonik odvojen je od crkve i povezan je s njom
samo u prizemlju, uskom vezom.
Unutranjost crkve ukraena je u srpsko-vizan-
tijskom stilu. Zidovi su oslikani istorijskim temama
iz ivota srpskih vladara svetitelja, a rad su Stevana
Aleksia iz 1908. godine. Ovaj slikar je potpisan na sceni
Spaljivanje motiju Svetog Save.
Ikone na ikonostasu uradio je 1911. godine Uro
Predi.
SPOMEN OBELEJE SREMSKI FRONT
U blizini sela Adaevci, na 106. km autoputa BeogradZagreb, nalazi se

Spomen obeleje Sremski front, kompozicija arhitektonske i pejzane arhitek-
ture, muzeolokih i umetnikih postavki. Podignuto je u spomen poginulim
borcima prilikom proboja Sremskog fronta, sredinom aprila 1945, kada su na
ovom podruju voene estoke borbe za prelaz preko Dunava. U borbama je
uestovao veliki broj mladia, bez borbenog
iskustva i nedovoljno pripremljenih za rat.
Kompleks Sremski front sastoji se iz tri
celine: Sabiralita, Aleje asti i Muzeja. U Sa-
biralitu su dati nazivi svih jedinica koje su
uestovale u borbama, kao i tok operacija, a u
Aleji asti su imena svih koji su poginuli u tim
operacijama. U Muzeju su, pored raznih auten-
tinih predmeta iz ratnog perioda, izloene i
skulpture vajara Jovana Soldatovia, koji je dao
i idejno reenje ovog Spomen obeleja.
187
CRKVA SV. LUKE U KUPINOVU
Sremsko selo Kupinovo nalazi se na samoj Obedskoj bari. U njegovoj ne-

posrednoj blizini sauvani su ostaci srednjovekovnog utvrenog grada Kupi-
nika. Pored ostataka utvrenja nalazi se crkva Sv. Luke, najstarija pravoslavna
crkvena graevina u Vojvodini, koju je podigao despot ura Brankovi iz-
meu 1453. i 1456. godine.
Kroz svoju dugu istoriju bila je ruena i paljena,
pa je obnavljana u dva navrata; poetkom 18. i krajem
19. veka, ali je i pored toga sauvala svoj autentian
izgled. Crkva je veoma jednostavne arhitekture, sa polu-
krunom apsidom u nastavku osnovnog korpusa crkve i
sve zajedno je pokriveno zajednikim krovom.
Rezbarske radove na ikonostasu radio je osjeki dr-
vorezbar Jakob Gerstner, a ikone je naslikao Jakov Orfe-
lin devedesetih godina 18. veka.
Despotica Angelina je 1456. godine u ovu crkvu po-
loila moti svoga mua, despota Stefana (Slepog) Bran-
kovia, a 1502. godine i moti despota Jovana Brankovia.
ARHEOLOKO NASELJE GRAD U DUPLJAJI
Selo Dupljaja nalazi se u jugo-

istonom Banatu. Na visokoj lesnoj
obali, iznad reke Kara, u blizini sela,
nalazi se mesto Grad, najpoznatije ar-
heoloko nalazite u Vojvodini. Iako
je izazivalo interesovanje arheologa
jo u 19. veku, sistematska istraiva-
nja su se poela sprovoditi tek u no-
vije vreme.
Pretpostavlja se da je ovo mesto
sluilo kao naselje, od ranog brozanog
doba do kraja praistorijskog perioda.
Sa ovog lokaliteta potiu dva na-
laza koja vie od jednog veka izaziva-
ju panju naune i ire javnosti. To su
dvoje glinenih kolica iz bronzanog
doba, sluajno otkrivenih krajem 19.
i poetkom 20. veka.
Danas se jedan od ovih raritetnih nalaza uva u Narodnom muzeju u
Beogradu, a drugi u Narodnom muzeju u Vrcu. Jedno vreme su bili zatitni
znak Arheolokog drutva Jugoslavije.
188
RIMSKI LEM IZ BERKASOVA
Rimski pozlaeni lem pronaen je 1955. go-

dine, na potesu Aman kod Berkasova, u Sre-
mu, zajedno sa jo jednim slinim primerkom i
sa dva para konjskih vala, dva srebrna ukrasna
okova za pojas i srebrnom gajkom za pojas.
lem je raskoan i ukraen umecima od sta-
klene paste, koji imitiraju drago kamenje. Povr-
ina pozlaenog srebrnog lema ukraena je geo-
metrijskim motivima, tehnikom iskucavanja. Sa
leve i desne strane lema, nalaze se dve trake sa
natpisom: Dizone, nosi u zdravlje delo Avita. Izradio ga je majstor Avitus,
za vreme vladavine Konstantina Velikog, u IV veku.
Ovakve lemove su u kasno rimsko doba nosile vojskovoe ili vladari.
MANASTIR KRUEDOL
Srpski pravoslavni manastir Kruedol vekovima je bio kulturni i verski

centar Srba u junoj Ugarskoj. Nalazi se na jugoistonom delu Fruke gore,
u dolini severno od sela Kruedol. Podignut je izmeu 1509. i 1516. godine
kao zadubina vladike Maksima Brankovia, a uz veliku pomo vlakog voj-
vode ora Jovana Basarabe. Manastirska crkva posveena je Blagovetenju
Bogorodice. Posle bitke kod Petrovaradina (1716) Turci su zapalili i opljaka-
li manastir. Obnova zapoeta 1721. godine trajala je 35 godina. Uz zapadno
krilo konaka izgraen je visoki barokni zvonik. Majstori kruedolskih fresaka
bili su najverovatnije Grci sa Svete Gore, a autori uljanog zidnog slikarstva
Jov Vasilijevi i Stefan Tenecki. Godine 1763. slikali su ikonostas u Kruedolu
Dimitrije Baevi i Teodor Kraun,
a kruedolski ikonostas je jedan od
najvanijih, najstarijih i najlepih
u Srbiji, remek-delo slikarstva i dr-
vorezbarstva tradicionalnog stila.
Riznica manastira Kruedol je bila
bogatija od riznica svih frukogor-
skih manastira. Manastir je bio je-
dan od glavnih knjievnih centara
u njemu su se prepisivale i pisale
knjige. Kruedolska biblioteka bila
je bogata rukopisima i tampanim
knjigama. U crkvi, ispred ikonosta-
sa, nalaze se kivoti u kojima su sme-
teni ostaci motiju svetih Branko-
via, tj. despota ora Brankovia
189
(monaha Maksima) i njegovih roditelja Angeline i slepog Stefana Brankovia.

U manastirskoj crkvi lee posmrtni ostaci i mnogobrojnih znaajnih linosti.
Izmeu ostalih tu su sahranjeni patrijarh Arsenije III arnojevi, grof Geor-
gije Brankovi, vojvoda Stevan upljikac, pukovnik Atanasije Rakovi, kne-
ginja Ljubica i kralj Milan Obrenovi. U Drugom svetskom ratu manastir nije
razoren, ali je opljakan, kao i vredna manastirska riznica. Dugo godina posle
rata konaci manastira su bili pretvoreni u deiji dom, da bi tek 70-tih godina
prolog veka bili vraeni monasima.
MANASTIR VELIKA REMETA
Srpski pravoslavni manastir Velika Re-

meta jedan je od najstarijih frukogorskih
manastira. Monaki kompleks, sa crkvom
posveenom Sv. Dimitriju, podignut je ne-
daleko od izvorita potoka elovrenac. Prvi
put se spominje 1543. godine u fermanu
sultana Sulejmana II. Lik patrona crkve,
Sv. Dimitrija, su 1716. godine spalili Turci.
U periodu 17331735. godine podignut je
izuzetno visok barokni zvonik koji ima est
spratova, tavansku konstrukciju i plitku ku-
polu. Konaci, koji u obliku pravougaonika
okruuju manastir, sagraeni su krajem 18.
i poetkom 19. veka.
MANASTIR GRGETEG
Nedaleko od sela Grgeteg, na junom obronku Fruke gore, uz po-

tok Kalinjak, nalazi se srpski pravoslavni manastir Grgeteg. Ovaj manastir
je jedan od najposeenijih manastira na Frukoj gori. Po predanju, izgrad-
nja manastira vezuje se za despota Zmaja Ognjenog
Vuka i njegovog oca Grgura Slepog koji su ga podigli
1471. godine. Postojanje manastira je potvreno pore-
skim dokumentima iz 1545. godine. Austrijski car Le-
opold I poklonio je 1691. godine Isaiji akoviu posed
u Sremu s manastirom Grgeteg. Kroz istoriju manastir
je nekoliko puta obnavljan. Stara kamena crkva zame-
njena je oko 1770. godine novom baroknom graevi-
nom. Tada je napravljen zvonik. Crkva je obnovljena
1901. po projektu Hermana Bolea. Stari ikonostas na-
slikao je Jakov Orfelin 1774/75. godine, a dananji je
delo Uroa Predia iz 1902. godine. U manastiru je od
1874. do 1905. godine iveo Ilarion Ruvarac, jedan od
190
utemeljivaa istorijske nauke meu Srbima na ovim prostorima. U Drugom

svetskom ratu manastir je teko stradao, sruen je zvonik i veliki deo konaka.
Danas manastirski kompleks ine crkva, konaci sa sve etiri strane i ekono-
mske zgrade.
MANASTIR STARO HOPOVO
Kraj puta Novi Sad Ruma, nedaleko od mana-

stira Novo Hopovo, nalazi se srpski pravoslavni mana-
stir Staro Hopovo. Prvi put se pominje 1546. godine u
Sremskom defteru. Prvobitna crkva bila je brvnara, koja
se sruila u zemljotresu iz 1751. godine, da bi ve slede-
e godine bila zapoeta izgradnja sadanje crkve. Mana-
stirska crkva je posveena Sv. Pantelejmonu. Do danas
su sauvane ikone koje je oslikao Janko Halkozovi. Uz
crkvu postojao je i severni konak od kamena, koji je
stradao u Drugom svetskom ratu.
MANASTIR RAKOVAC
U blizini sela Rakovac, kraj Rakovakog potoka,

nalazi se srpski pravoslavni manastir Rakovac. Istorijski
podaci o osnivanju manastira su nepoznati, postoji samo
predanje o formiranju kompleksa krajem 15. veka. Prvi
pouzdani izvor u kome se pominje manastir jeste tur-
ski poreski dokument iz 1546. godine. Manastirska cr-
kva posveena je Svetim vraima Kuzmanu i Damjanu.
Ukraena je freskama iz 1533. godine od kojih su ostali
samo fragmenti. Barokni zvonik podignut je 1735. godine, a trostrani konaci
1771. godine. Ikonostas crkve je 1763. godine oslikao novosadski slikar Vasilije
Ostoji. Sauvano je samo nekoliko ikona. Ikonostas u kapeli dovren je izmeu
1751. i 1755. godine, a ikone su oslikali Janko Halkozovi i Vasilije Ostoji.
MANASTIR JAZAK
U blizini Vrdnika smeten je mana-

stirski kompleks Jazak. Manastirska crkva
posveena je Silasku Sv. duha (Sv. Troji-
ci). Osnovan je 1736. godine zahvaljuju-
i prilozima imunih Srba. Iako najmlai,
graen je u stilu srpske srednjovekovne
arhitekture, ali i pod uticajem baroka. U
njegovoj blizini nalaze se ostaci prvobitnog
191
manastira. Stari manastir Jazak nastao je krajem 15. veka, ali je naputen
1773. godine i od njega su ostale ruevine. Bio je visoko cenjen, jer su u njemu
uvane moti poslednjeg vladara dinastije Nemanjia, cara Uroa. Usled ne-
dostatka prostora kalueri su podigli novi manastir u 18. veku. Unutranjost
crkve ukraena je ikonostasom koji je oslikao Dimitrije Baevi 1769. godine.
Bogorodiinu ikonu naslikao je Teodor Kraun, dok je ikonu cara Uroa na-
slikao Andrej Saltist.
MANASTIR VRDNIK
Naselje Vrdnik se formiralo oko starog srpskog pravoslavnog

manastira Vrdnik. Po predanju ktitor je bio sremski mitropolit Se-
rafim, a postojanje manastira se prvi put pominje u turskom popisu
iz 1566/67. godine. U ovaj manastir su 1697. godine izbegli monasi
iz manastira Ravanice kod uprije. Kao najveu vrednost, sa sobom
su nosili moti Sv. kneza Lazara Hrebeljanovia i manastirsku rizni-
cu. Od tada se ovaj manastir naziva Ravanica ili Sremska Ravani-
ca ili Vrdnik. Prvobitna crkva je promenila posveenje, od Sv. Jo-
vana na Vaznesenje Hristovo. Zbog velikog broja hodoasnika koji
su dolazili izgraena je nova, vea crkva poetkom 19. veka. Moti
Sv. kneza Lazara su iz manastira Sklanjane, a 1990. prenete su u prvo-
bitnu crkvu manastira moravske Ravanice. U staroj crkvi ikonostas je
radio Stanoje Popovi 1743. godine, a u novoj Dimitrije Avramovi
18511853. godine. Drveni deo ikonostasa je izrezbario karlovaki
duborezac Marko Vujatovi, a pozlatio ga je Petar ortanovi. Sam
ikonostas po svom stilu jeste prelaz od baroka ka klasicizmu. Vrdniki mana-
stir je u svakom pogledu izuzetno vredan, a dugo je bio i meu najbogatijim
na Frukoj gori 1905. godine poseduje 1696 jutara zemlje, a 1941. godine
ukupno 1420 jutara.
MANASTIR IATOVAC
Na junoj padini Fruke gore nalazi se grupa manastira meu

kojima je srpski pravoslavni manastir iatovac. Crkva manastira
posveena je prazniku Roenja presvete Bogorodice. Jedno vreme
iguman manastira bio je Lukijan Muicki, ugledni arhimandrit i
knjievnik. Manastir se prvobitno zvao Remetsko i tako se pominje
u turskim izvorima do sredine 17. veka. Jedan je od retkih manastira
koji za vreme turske vladavine nije razaran. Stara crkva je poruena,
te je 1778. godine sazidana nova, monumentalnih dimenzija. Ktitor
je bio vraki episkop Vientije Popovi. Zidani ikonostas dovren
je 17931795. godine. Istih godina ikonostas je oslikao Grigorije
Davidovi Obi.
192
MANASTIR IPA
Srpski pravoslavni manastir ipa nalazi se

izmeu sela Divo i Vizi. Specifinost ovog mana-
stira je da se ravnopravno pominje i kao Diva i kao
ipa. Crkva je posveena Sv. Nikoli. Pominje se prvi
put u turskim dokumentima 1566/67. godine. Prvo-
bitni izgled crkve nije nam u potpunosti poznat, jer
je vie puta popravljana i obnavljana. Ceo manastir
je miniran u Drugom svetskom ratu. Crkva je ob-
novljena poslednjih decenija 20. veka i prvih godina
21. veka.
MANASTIR PRIVINA GLAVA
Na zapadu Fruke gore, na putu idIlok, u blizini sela Berkasova,

nalazi se srpski pravoslavni manastir Privina glava. Predanje o nastan-
ku manastira vezuje se za ktitora Pribu ili Privu, velikaa iz 12. veka. Po
predanju manastir je obnovljen 1496. godine za vreme vladike Maksima.
Prvobitna crkva je bila mala i od tronog materijala. Posveena je Sabo-
ru svetih Arhistratiga (Sv. arhanelima Gavrilu i Mihailu). Gradnja crkve
trajala je od 1741. do 1760. godine, kada je crkvu osvetio mitropolit Pavle
Nenadovi. Mobilijar u crkvi zavren je 1786. godine, kada su i naslikane
ikone na ikonostasu koje je izradio slikar Andrej altist.
MANASTIR MESI
Istono od Vrca, u vinogradarskom ambijentu smeten je srpski pravo-

slavni manastir Mesi. Najraniji podaci o manastiru vezani su za legende. Po
najstarijoj, Mesi su osnovali uenici irila i Metodija u 11. veku. Po drugoj
legendi, osnovao ga je Arsenije Bogdanovi po-
etkom 13. veka, a po najmlaoj izgradili su ga
i obnovili despoti Brankovii krajem 15. veka,
to potkrepljuju i pisani podaci. Manastirska cr-
kva posveena je Sv. Jovanu Krstitelju. U osnovi
crkva je izvedena prema rakom arhitektonskom
obrascu sa osnovom upisanog krsta, od lomlje-
nog kamena. Manastir je razoren 1716. godine,
a obnovljen je uz pomo ruske carice Jelisavete
Petrovne. Zidni ivotopis nastao je nakon obno-
ve 1743. godine, a izveli su ga slikari Jovan, Petar
i Andrej Andrejevi. U drugoj polovini 18. veka
crkva je ponovo obnovljena, po nacrtu nema-
kog arhitekte Antona Blobergera. Tom prilikom
193
izvrena je barokizacija crkve i, izmeu ostalog, dograen je barokni zvonik

i postavljen barokni ikonostas. Zidno slikarstvo manastira Mesi predstavlja
jednu od najznaajnijih celina sauvanu u Karlovakoj mitropoliji. Manastir u
svojoj riznici uva vie vrednih rukopisnih i tampanih knjiga, kao i niz slika
poznatih slikara kao to su Jovan Popovi iz Opova (Portret J. J. akabente).
Manastir Mesi je 1952. godine postao enski manastir.
EPISKOPSKI DVOR U VRCU
Zdanje je podignuto sredinom 18. veka za

rezidenciju vrako-karansebekog episkopa. To
je najmonumentalnija eparhijska rezidencija tog
vremena. Sagradio ga je episkop Jovan Georgije-
vi izmeu 1750. i 1775. godine. Podignuta je kao
spratni objekat sa privatnom dvorskom kapelom
Sv. arhanela Mihaila i Gavrila. Prvobitni izgled
u baroknom stilu izmenjen je 1904. godine kada
je izmenjen unutranji prostor i spoljni izgled.
Danas se mogu videti prisutni elementi neore-
nesanse i neobaroka. Najbolje ouvani deo pr-
vobitnog izgleda dvora je kapela. U njoj se danas
uva najuglednija ikona Karlovake mitropolije, udotvorna ikona Bogorodice
Bezdinske. U dvoru se nalazi reprezentativna zbirka portreta najznaajnijih
episkopa Vrake eparhije, vredna biblioteka, arhiva, brojne ikone najpozna-
tijih slikara zografa s teritorije Banata i brojni predmeti primenjene umetnosti
baroknog doba.
VRAKA KULA
Sa istone strane grada Vrca, na brdu Kula (399 m), nalaze se
ostaci vrakog srednjovekovnog grada. Kao feudalno sedite sagra-
en je sredinom 14. veka. Grad je imao dve kule koje su bile spoje-
ne masivnim zidom u jedno dvorite. Unutar njega nalazila se manja
zgrada za stanovanje. Najstariji dokumenat u kome se pominje grad
pod nazivom Podvrac, potie iz 1427. godine. Ouvana kula je pra-
vougaone osnove i predstavlja ostatke Donona utvrenja. Ima vie
spratova i podruma za uvanje hrane i oruja. Ulaz u kulu nalazi se
na oko 10 metara iznad tla, a do njega se dolazilo pokretnim drvenim
stepenicama, koje su se lako mogle skloniti u sluaju opasnosti. Zido-
vi kule su debljine do 3,90 metara, graeni su od lomljenog kamena u
krenom malteru. Ostaci pei sa dva loita i dimnjakom upuuju na
njenu stambenu funkciju. Grad-tvrava je imala strateki znaaj, bila
je uporite feudalaca, ali sluila je i kao pribeite okolnom stanovni-
tvu. U 17. veku turski putopisac Evlija elebija navodi podatak da je
grad ili tvrava van upotrebe i da je zaputena.
194
ZGRADA UPANIJE U SOMBORU
Sombor je grad u ijem se istorijskom je-

zgru nalaze mnoge velelepne graevine. Zgrada
upravnog i administrativnog sedita Bako-bo-
droke upanije ima veliku istorijsku i arhitek-
tonsku vrednost. Prvobitni oblik zgrade nastao
je izmeu 1805. i 1808. godine prema projek-
tu koji je 1802. godine izradio arhitekta Jozef
Bauer. Ta barokna graevina je preraena i do-
graena 1882. godine po nacrtu arhitekte ro-
dom iz Apatina, ule Partoa. Monumentalno
dvospratno zdanje, raskono oblikovano u stilu
eklektike, udahnulo je Somboru novu urbanistiku vizuru. U Sveanoj sali u-
panijske zgrade nalazi se monumentalna slika Bitka kod Sente slikara Franca
Ajzenhuta. Na tavanici sale su grbovi zemalja koje su bile pod jurisdikcijom
Ugarske monarhije. U sredini je grb slobodnog kraljevskog grada Sombora. U
sali su postavljene u drvetu izraene skulpture boginje Atine (boginja mudro-
sti, zatitnica gradova i vojnih utvrenja) i Justicije (boginja pravde). Najvei
gradski park je nastao oko upanijske zgrade krajem 19. veka.
ZGRADA UPANIJE U ZRENJANINU
Na glavnom trgu nalazi se zgrada neka-

danje uprave Torontalske upanije. Prvobitna
zgrada, sagraena u baroknom stilu po projektu
Josifa Fiera, bila je manjih dimenzija. Objekat
je proiren 18851887. godine, kada su dozida-
na dva neobarokna krila po projektu afirmisanih
arhitekata iz Budimpete, ule Partoa i Edena
Lehnera (Lechner dn). Jednospratni objekat
bio je dvojne namene: upravno-administrativne
i stambene (do 1918. godine u njoj su stanovale
vodee linosti grada, predstavnici izvrne vla-
sti). Krov je pokriven glaziranim biber crepom u vie boja, izraenim u pe-
ujskoj fabrici olnai. Na centralnom stepenitu nalazi se vitrani prozor sa
alegorinim figurama Mudrosti, Pravde i Moi. U zgradi nisu sauvani ostaci
stilskog nametaja, tako da Panteliev sat iz 1902. godine, kao i sat od ko-
vanog gvoa izraen u 19. veku, koji se nalazi u holu ispred Sveane sale,
predstavljaju primer tehnikog dostignua toga vremena i prava su retkost.
Park iza zgrade je izmenjen, ali sudei prema ouvanom muzikom paviljonu
i bogatoj zidanoj kapiji, posebna panja bila je posveena uklapanju zelenih
povrina u celinu sa zdanjem. Od 1950. godine u zgradi je smetena Skuptina
optine Zrenjanin.
195
PATRIJARIJSKI DVOR
U SREMSKIM KARLOVCIMA
Dananji kompleks sagraen je izme-

u 1892. i 1985. godine za vreme patrijarha
Georgija Brankovia. Zgrada je izgraena po
projektu arhitekte Vladimira Nikolia koji je
veoma uspeno oblikovao fasadu u duhu arhi-
tekture istorijskih stilova. Uz zgradu podignuta
je pridvorna kapela posveena sv. Dimitriju, a
ikonostas je naslikao Uro Predi 1896. godine.
U patrijarijskom dvoru izloene su najvrednije
ikone, portreti mitropolita, predmeti primenje-
ne umetnosti i biblioteka retkih i vrednih ruko-
pisa i stare tampane knjige.
KARLOVAKA GIMNAZIJA
Karlovaka gimnazija osnovana je u Srem-

skim Karlovcima 1791. godine na inicijativu
karlovakog mitropolita Stefana Stratimirovia
i zahvaljujui bogatim prilozima Dimitrija Ana-
stasijevia Sabova. Nova gimnazija poela je s ra-
dom u zgradi bive latinske kole. Ova gimnazija
je s vremenom postala uzorni kolski zavod, iji
su pitomci prednjaili u znanju na licejima i uni-
verzitetima na kojima su nastavljali kolovanje.
Zbog nedovoljnog prostora i neadekvatnih uslo-
va stara zgrada je zamenjena novim zdanjem.
Dananja zgrada podignuta je 1891. godine kao
zadubina partrijaha Anelia i njegovog brata
Stefana. Izgraena je po projektu arhitekte ule Partoa u stilu srednjovekov-
nih srpskih manastira. Gimnaziju su izdravali sami graani, a posle Prvog
svetskog rata je podravljena i danas deluje u humanistikom usmerenju.
SABORNA CRKVA U SREMSKIM KARLOVCIMA
Saborna crkva u Sremskim Karlovcima posveena je Sv. Nikoli i graena

je izmeu 1758. i 1762. godine. Tokom vremena nekoliko puta je obnavljana, a
svoj dananji izgled dobila je nakon rekonstrukcije 1909. godine kada je arhi-
tekta Vladimir Nikoli dodao neoklasicistike elemente. Spoljanja arhitektu-
ra predstavlja meavinu klasicistikih i neoklasicistikih elemenata sa zvoni-
kim kapama u ampir stilu. Ikonostas, vredan panje, izraen je u baroknom
stilu i naslikali su ga Teodor Kraun i Jakov Orfelin.
196
DVORAC SERVIJSKIH U NOVOM KNEEVCU
Marko Servijski, bogati i obrazovani tr-

govac cincarskog porekla, ugledan novosadski
graanin, kupio je 1782. godine spahiluk Tursku
Kanjiu i time dobio plemiku titulu. Na pose-
du je 1793. godine izgradio dvorac. Njegov sin
ore ostavio je dvorac i imanje sestriini, koja
je sredinom 19. veka u miraz donela posed po-
rodici ulpe (Schulpe). U zgradi je, dok su u njoj
boravili prvobitni vlasnici, bila velika biblioteka
sa oko 3.000 knjiga, retki primerci majsenskog
porcelana, predmeti od srebra, bronze, skupoce-
ni nametaj, te zbirka portreta i starog trofejnog
oruja. Vilhemina ulpe je udajom za Andora
Talijana dvorac donela u miraz porodici Talijan,
koja je posedovala jo dva objekta u Novom Kneevcu. Dvorac je jedan od
starijih, veih i raskonijih u Vojvodini. Zgrada je spratna i ima izuzetno pra-
vougaonu osnovu. Graena je kao slobodno stojei objekat okruen parkom
i ima izduenu pravougaonu osnovu. Sredinji deo glavne fasade je istaknut
baroknom terasom sa ogradom od kovanog gvoa. Iznad balkona je u relje-
fu izveden grb porodice Servijski. Proporcijama, simetrijom, obradom fasada
(npr. malterska plastika iznad prozora) i unutranjim rasporedom svrstava
se u retko sauvane poznobarokne profane graevine ovog tipa. Danas se u
dvorcu nalazi optinski sud i administracija komunalnih slubi optine Novi
Kneevac. Dvorac Servijski je zatien spomenik od velikog znaaja.
DVORAC DUNERSKIH U ELAREVU
Kompleks dvorca ini nekoliko objekata smetenih u prostranom parku

engleskog tipa, na vlastelinskom posedu nastalom u drugoj polovini 18. veka.
Manji dvorac je sagradio Lipot Marfi (Mrfy
Lipt) na prekretnici 18. i 19. veka, kao prizemnu
graevinu, pravougaone osnove, sa tremom na
vitkim stubovima. Veliki dvorac sagradio je Mi-
klo Bezeredi (Bezerdy Mikls) tridesetih go-
dina 19. veka, po planovima nepoznatog bekog
arhitekte, kao klasian primer reprezentativne
spahijske rezidencije. Objekat je prizemna gra-
evina, pravougaone osnove. Na istonoj strani
nalazi se stepenite i trem u stilu klasicizma, sa
etiri dorska stuba i timpanonom. Na zapadnoj
strani fasade nalazi se terasa sa stepenitem koje
vodi u park sa zadnje strane dvorca. Na objektu
197
se uoavaju odlike epohe klasicizma. Unutranji raspored i dekoracija u punoj

meri odslikavaju klasinu jednostavnost i reprezentativnost objekta. U istom
klasicistikom stilu bio je izgraen i paviljon u vrtu, koji je sruen. Nasuprot
velikog dvorca sauvana je ekonomska zgrada, ija dvorina fasada ponavlja
elemente velikog dvorca. U dvorcu je donedavno bio muzej sa izlobom pri-
menjene umetnosti i autentino ouvanog nametaja i enterijera. Dvorac nosi
ime po porodici Dunerski, koja ga je kupila 1882. godine. Lazar Dunerski
je iste godine u mestu podigao parni mlin i fabriku piritusa, a 1884. godine
je raskrio polovinu parka, i sa desne strane, nedaleko od dvorca, podigao
pivaru i zasade hmelja. Od kraja 19. veka pa do Prvog svetskog rata dvorac je
bio stecite znaajnih politikih i kulturnih linosti toga doba. Izmeu osta-
lih dvorac su poseivali Nikola Tesla, Ferenc Ajzenhut, Paja Jovanovi, Stevan
Todorovi i Laza Kosti, koji je u ast Lenki Dunerskoj, koju je upoznao u
ovom dvorcu, napisao pesmu Santa Marija della Salute. Dvorac se nalazi pod
zatitom drave, kao kulturno dobro od izutetnog znaaja.
DVORAC KARAONJI U NOVOM MILOEVU
Sagradio ga je 1857. godine Lajo Karaonji na

svom imanju u Beodri (koje je danas spojeno sa Novim
Miloevom). Graen je kao reprezentativan reziden-
cijalni objekat koji svojom prostornom dispozicijom,
volumenom i arhitektonskim reenjem zauzima domi-
nantan poloaj u prostranom parku. Arhitektonski je
oblikovan u dosledno sprovedenom klasicistikom sti-
lu. Jednospratna graevina je pravougaone osnove, a
glavna fasada je simetrina. Sredini deo fasade nagla-
en je dubokim tremom koji u prizemnom delu nose
stupci pravougaonog preseka, a na spratnom delu ko-
rintski stubovi sa arhitravom, frizom i timpanonom.
Prozori u prizemnom delu imaju jonske kapitele, a na spratnom korintske.
U neposrednoj okolini dvorca, u sklopu imanja nalaze se pomoni ekonom-
ski objekti: konjunice, magacini, tale i odeljenja za poslugu, koji zajedno sa
glavnom zgradom dvorca ine arhitektonski i stilski jedinstven i dobro uskla-
en kompleks. Dvorac Karaonji u Novom Miloevu je zatien spomenik od
velikog znaaja.
FRANJEVAKA GIMNAZIJA U RUMI
Zgrada je sagraena 1772. godine za potrebe fra-

njevake gimnazije. Podigao ju je baron Marko Peja-
evi, koji je posle preureenja Vojne granice izabrao
Rumu za svoje sedite i znaajno doprineo ekonom-
skom i urbanistikom razvoju grada u 18. veku. Po
198
predanju, bila je to prva spratna graevina u Rumi. Danas se u njoj nalazi za-
viajni muzej sa zbirkom i dva legata, slikara Milivoja Nikolajevia i Romana
Soretia. Zgrada je graena kao masivni ugaoni objekat na sprat, sa osnovom
u obliku slova L. Krov je pokriven biber crepom. Graevina, koja je do danas
u potpunosti sauvala prvobitan izgled, zatieno je kulturno blago od velikog
znaaja, kao i rimokatolika crkva Uzdizanje asnog krsta, u istoj ulici.
KATEL KRAJ U BAKOJ TOPOLI
Neposredno nakon to je komorsko selo Baka

Topola kao kraljevska donacija dodeljeno u posed Pala
Kraja (Kray Pl), njegov sin Ferenc Kraj je 18001802.
sagradio katel. Zgrada se nalazi, slino kao i u drugim
naseljima junog dela Ugarske, kraj crkve. Balkonom
okrenuta ka glavnom putu bila je ukras naselja. Bila
je to, ne raunajui crkvu, prva spratna zgrada u na-
selju. Imala je sledei raspored prostorija u prizemlju:
7 soba, 1 kuhinja, 1 nunik, a na spratu 8 soba, 1 pred-
soblje i 1 nunik. Sobe su se grejale kaljevim peima.
Ono u emu se posed isticao i davao primer drugim veleposednicima jeste
reprezentativni, tada moderan engleski park, nastao zahvaljujui supruzi Fe-
renca Kraja, Borbali Gesel (Gessel). Njegovo ulepavanje nastavila je supruga
Janoa Nepomuka Kraja, baronica Marija Venkhajm (Wenkheim), da bi od
njega danas ostao samo jedan mali sauvani deo. Park je danas poznat kao
Park Zii po imenu grofa Janoa Nepomuka Ziija, koji je podrao izgrad-
nju nove vee crkve, na mestu ranije male barokne, kraj katela. U katelu se
danas nalaze galerija i muzej Bake Topole.
NEOGOTIKA CRKVA U BAKOJ TOPOLI
Izgradnja nove crkve Srpanjske Gospe podudarala se s tokom

ekonomskog i kulturnog razvitka mnogih naselja Vojvodine, te ek-
spanzije oivljenih istorijskih stilova; romanike, gotike, renesanse
itd. Ova katolika crkva, kao i njen enterijer, poseduje stilska obele-
ja neogotike. Kao u brojnim sluajevima tog doba, sagraena je ru-
enjem ranije, barokne crkve u neposrednoj blizini, u cilju izgradnje
vee, esto u stilu neogotike. Inicijator izgradnje bio je bakotopolski
upnik Imre Lipai, a inicijativu su podrali veleposednik, grof Ja-
no Nepomuki Zii i njegova supruga, baronica Irma Kraj. Projek-
tant zdanja je arhitekta Ferenc J. Rajhl. Gradnja crkve je poela 1904.
godine, u vreme izvedbe Rajhlove palate u Subotici, a predata je na
upotrebu 1906. godine. Zdanje impozantnih dimenzija ima toranj
visok 72,70 metara, to nadmauje druge dve visoke crkve katolike
dijeceze katedralu u Kaloi i crkvu Sv. Tereze Avilske u Subotici.
199
Efekat visine enterijera trobrodnog zdanja pojaavaju vitki stubovi od armi-

ranog betona. Ovoj tehnici se pribeglo nakon prepiske sa Silardom Zilinskim,
koji je odomaio armirani beton u maarskom graditeljstvu. U svetitu crkve
se nalaze grobovi lanova porodice Kraj, te skulptura i spomen ploa barona
Ferenca Kraja i Janoa Kraja, kao i epitaf barona Pala Kraja.
GRAALKOVIEVA PALATA U SOMBORU
Ugaona jednospratna zgrada na Trgu

Sv. Trojstva, danas poznatom kao elav trg,
podignuta je u periodu od 1750. do 1763.
u stilu baroka, kao kancelarija za kolonizo-
vanje Nemaca u Bakoj. Ime je dobila po
grofu Antunu Graalkoviu (Grasalkovics
Antal), carskom namesniku i upravniku
carskih dobara. Zgrada je prvobitno sluila
kao imigracioni centar i karantin za dose-
ljeno nemako stanovnitvo. Od 1863. go-
dine u njoj se nalazila somborska tele-
grafska stanica, a izmeu dva rata poreska
uprava, da bi od 1981. godine u njoj bila
smetena pota. Osnova zgrade je u obliku
slova U sa sredinjim rizalitom i dva bona kraka, po ugledu na barokne
administrativne zgrade. Horizontalni element, zvan venac, deli fasadu na pri-
zemlje i sprat. Poseban akcenat fasadi daje ulaz sa balkonom iznad njega, na
kome je ograda od kovanog gvoa. Zgrada se nalazi, zajedno sa brojnim sa-
uvanim baroknim, klasicistikim, eklektikim i drugim graevinama, u jez-
gru Sombora. Zatieno je spomeniko blago od velikog znaaja. U njenoj
neposrednoj blizini nalazi se Galeova kua, graena na poetku 19. veka kao
apoteka, u kojoj se danas nalazi galerija slika Milana Konjovia.
PREVODNICA LAJZ KOD BEEJA
Prevodnica lajz kod Beeja poznata i kao Ajfelova prevodnica spo-

menik je tehnike kulture i deo sistema Velikog bakog kanala (17931801).
Kanal, koji je dobio ime Francov kanal, pro-
jektovao je i gradio ugarski plemi i inenjer
poreklom iz Apatina, Joef Ki, koji je boravio
na studijskom putovanju u Engleskoj. Kanal je
sveano otvoren 1. maja 1802. godine, a na-
kon izgradnje je bio prvi plovni put u Evro-
pi, koji je istovremeno sluio za melioraciju
i pretea je velikog savremenog hidrosistema
200
DunavTisaDunav. Prevodnica je sagraena 1898. godine i, po prvi put u

Evropi, mehanizam prevodnice pokretan je uz pomo struje koju je ona sama
proizvodila. Nastala je odlukom ugarske vlade da se preseli ue kanala koje
se do tada nalazilo kod Bakog Gradita, to znai da je locirana na spoju
kanala DTD sa Tisom. Projektovana je u birou uvenog francuskog grae-
vinskog projektanta Gistava Ajfela, kome je poverena izrada elinih delova.
Bazen prevodnice je zatien nasipom, dok pravac toka vode na ulazu i izlazu,
kao i sam mehanizam, obezbeuju po dva masivna elipsoidna stuba obloena
keramikim glaziranim opekama. Vrata prevodnice i mehanizam za njihovo
otvaranje metalne su konstrukcije. Ulazna i izlazna vrata su klizna, s pomera-
njem pomou krana fiksiranog na obe strane obale. U poetku, mehanizam
je pomeran udruenom ljudskom snagom koja je kasnije zamenjena elektri-
nom energijom. Prevodnica od 1975. godine nije u funkciji, poto je izraena
nova u blizini. Kada je re o objektima iz 18. veka neposrednije vezanim za
vodoprivredu u Vojvodini, osim prevodnice kod Beeja, zatieno kulturno
blago su i brana kod Bezdana, te prevodnica i mlin kod Stapara.
VATROGASNI DOM U SENTI
Vatrogasni dom je sagraen 1904. godine u

stilu maarske secesije, po projektu maarskog
arhitekte Bele Lajte, jednog od najtalentovani-
jih sledbenika arhitekte Edena Lehnera (Lehner
dn). Karakteristini motivi sa zgrade su srce
i cvee, koji su, kao i neka od prostornih ree-
nja, preuzeti iz narodne graditeljske i zanatske
batine. Prema ulinom frontu se nalaze dva si-
metrina arhitektonska elementa, a unutar dvo-
rita je garaa sa etiri boksa, koje pojedinano
zatvaraju dvokrilna vrata. Krovni pokrivai od
biber crepa oslanjaju se na sloenu konstrukciju unakrsno postavljenih kro-
vova. Dekorativna ornamentika je izvedena u malteru i harmonino je kolori-
sana. Razni elementi zgrade, kao to su oluci, izraeni su takoe po projektu
arhitekte i predstavljaju unikatna zanatska dela. Vatrogasni dom je kao kul-
turno dobro od velikog znaaja doiveo razne konzervatorske radove 1965. i
1992. godine. U Senti je po Lajtinom projektu i u istom stilu izvedena jo
jedna, danas zatiena zgrada, poznata po prvobitnom vlasniku, krojau Krsti
Slavniu, kao Slavnieva kua.
VATROGASNI DOM U BELOJ CRKVI
Zgrada je sagraena 1785. godine, po graevinskim propisima Vojne

granice. Prvobitno je bila u funkciji gostionice koja se zvala Zlatni jelen, a
kasnije je koriena kao privatna trgovaka i stambena zgrada, a zatim kao
201
Vatrogasni dom. Graena je kao jedno-

spratni objekat pravougaone osnove, sa
debelim zidovima, svodovima velikih
raspona, snanim stubovima kvadratnog
preseka, veoma strmim krovom i doksa-
tom koji se protee du june i zapadne
fasade. Dekorativnom obradom naroito
je naglaen zabat na glavnoj fasadi. Ispod
veeg dela kue nalazi se veliki, duboko
ukopan podrum. Po konstruktivnom
sklopu i dekoraciji fasade pripada redu
graevina baroknih stilskih obeleja,
karakteristinih za oblast Vojne granice
s kraja 18. veka i jedna je od malobroj-
nih sauvanih kua iz tog vremena. Bela
Crkva svrstava se u red vojvoanskih gradova u kojima je do dananjih dana
sauvan veliki broj objekata kulturno-istorijskih vrednosti. Od baroknih
zgrada, osim Vatrogasnog doma, najznaajnije su rimokatolika i pravoslavna
crkva, zgrada optine i Dom vojske.
KUA JOVANA STERIJE POPOVIA U VRCU
Sagraena je 1868. godine na mestu starije porodine kue iz 18. veka,

u kojoj je roen Jovan Sterija Popovi. Jednospratnu graevinu sa dvoritem,
Sterijin brat i ugledni vraki trgovac ore Popovi sagradio je 12 godina na-
kon Sterijine smrti. Podignuta u samom gradskom jezgru zgrada ima auten-
tinu fasadu, ukraenu medaljonima sa dve muke bradate maske sa strane i
enskom u sredini, krovnim vencem na dekorativnim konzolama i girlandom.
Kua je 1974. godine dodeljena Knjievnoj optini
Vrac, pa je postala mesto knjievnih veeri, promo-
cija i izlobi. Neto kasnije, 1977. godine, proglaena
je kulturnim dobrom. Jovan Sterija Popovi, poznati
knjievnik i komediograf, za vreme svog boravka na
funkciji naelnika Ministarstva prosvete izvrio je
pionirski rad na organizovanju kolstva, osnivanju
akademije nauka, narodne biblioteke i muzeja, pr-
vog beogradskog pozorita itd. Posebno je znaajan
njegov trud u pogledu prouavanja i ouvanja kul-
turnog naslea. Na njegov predlog je doneta Uredba
o zatiti starina, pa je u Srbiji njegovom zaslugom
donet prvi akt o zatiti spomenika kulture.
202
STARA APOTEKA U VRCU
Zgrada je sagraena polovinom

18. veka. U njoj je 1784. otvorena prva
vraka apoteka i do 1971. godine je
zgrada imala istu namenu sluila je
kao apoteka i stan apotekara. Meu
apotekarima, koji su se tokom skoro
dva veka smenjivali u njoj, nalazio se
od 1928. godine i Aleksandar Jovano-
vi, brat slikara Paje Jovanovia. Na-
rodnom muzeju u Vrcu ustupljena je
1965. godine. Danas su u zgradi sme-
tene dve stalne postavke: u delu gde je
bila apoteka nalazi se Istorija zdrav-
stvene kulture Vrca, a u stambenom delu, Seanje na Paju Jovanovia. U
drugoj polovini 19. veka zgrada je dobila novu fasadu sa stilskim obelejima
klasicizma. Za ulaz u apoteku slue zidane stepenice, sa uline strane. Dvo-
spratni tavan je upotrebljavan za suenje lekovitog bilja, a prostrani podrum,
kao trgovako skladite. Osim znaaja za istoriju apotekarske delatnosti i isto-
riju likovne kulture, zgrada predstavlja vredan primer graditeljskog naslea
Vrca iz 18. veka. Zatien je spomenik kulture od velikog znaaja.
SUVAA U KIKINDI
Suvaa je etnografski objekat karakteristian za Vojvodinu u 19. veku

samo u Kikindi ih je sredinom tog veka bilo 51. Podignuta je 1899. godine,
kada je u novoizgraenu zgradu prenet stari mehanizam kupljen u Padeju, od
strane trideset udruenih zemljoradnika. U tom periodu je u Kikindi pored
brojnih suvaa bilo i vie parnih mlinova, te dve vetrenjae. Suvae su zbog
lake zapaljivosti, drvene konstrukcije i bunog rada, podizane u sporednim
ulicama, dalje od centra naselja, a ova je sagraena u zapadnom delu gra-
da. Za razliku od zgrada iste namene (vodenica i vetrenjaa), sa pogonom
zavisnim od prirodnih uslova (vode i
vetra), suvaa primenom ivotinjske
snage omoguava slobodan izbor loka-
cije i nesmetan stalni rad. Glavni obje-
kat je oblika viestrane piramide, gde
je smeten najvaniji deo suvae: toak
obima 45 m, koji se zove kolo. Uku-
pna visina u centru suvae je 8,55 m.
Krovna konstrukcija je drvena, po-
krivena biber crepom. Oslanja se na
14 niskih i 3 zdepasta stuba od opeke.
203
Mehanizam u krunoj prostoriji pokreu konji, dok se meljava vri u

mlinskom delu u kojem su smeteni kamenovi i sita na spoju krune i pravo-
ugaone osnove. Par konja mogao je da samelje 100 kg ita za jedan sat. Pored
itarica u suvai se mlela paprika, ree biber i cimet. Suvai u Kikindi pripada
i mlinarev stan, koji ine tri prostorije: soba, kuhinja i ostava. Suvaa je bila u
upotrebi do 1945. godine, a pod zatitu drave je stavljena 1951. godine. Kon-
zervatorski i restauratorski radovi izvreni su 1990. godine, kada je suvaa u
Kikindi proglaena za nepokretno kulturno dobro od izuzetnog znaaja. Ona
je jedna od dve sauvane suvae u celoj Panoniji.
VETRENJAA U MELENCIMA
Vetrenjaa u Melencima nazvana je po poslednjem vlasniku Bonja-

kova. Podignuta je na periferiji sela, kraj puta za Baaid, na oko 20 km od
Zrenjanina. Pripada tipu vetrenjaa iz prve polovine 19. veka, poznatijem u
nauci pod imenom Holander vindmuhler. Zidana je opekom u obliku zao-
bljene kupe na kojoj je nii kupasti krov. Kroz njega prolazi osovina sa krilima
za hvatanje vetra i pokretanje mehanizma. Unutranji prostor vetrenjae po-
deljen je na prizemlje, dva sprata i tavan, povezan unutranjim stepenicama.
U tavanski prostor i gornji sprat smeteni su konstrukcija, zupanici i osovine
drvenog mehanizma, dok su na prvom spratu tri para kamena za mlevenje
ita, a u prizemlju tri sanduka u koje olucima dospeva brano. Predstavlja re-
dak primerak nekada mnogobrojnih objekata ove vrste u Vojvodini. Zgrada i
mehanizam su u loem stanju i pored toga to je 1965. godine proglaena za
kulturno dobro od velikog znaaja, pa je 1971. godine kompletno obnovljena.
SINAGOGA U SUBOTICI
Subotika sinagoga je jedna od retkih sauvanih sinagoga u Vojvodini

i predstavlja jednu od najlepih graevina verske arhitekture u stilu secesije.
Zavrena je 1902. godine prema projektu budimpetanskih arhitekata Mar-
cela Komora i Dee Jakaba, uenika Edena Leh-
nera, rodonaelnika maarske varijante secesije.
Sem umetnike, estetske i materijalne vrednosti,
objekat je i u konstruktivnom pogledu jedinstven
i veoma redak u naim krajevima. Tesarska kon-
strukcija kupole je inenjersko i zanatsko remek
delo, a sekundarna konstrukcija unutranjih ku-
pola i svodova od rabic-konstrukcije, sa vrstom
armirano-betonskih rebara, predstavlja pravu ret-
kost i s obzirom na vreme izgradnje, avangardni
poduhvat. Konstruktivna inovacija je kupola koja
poiva na gvozdenoj konstrukciji koju nosi osam
204
gvozdenih stubova. Rabic, mreasta opna, natkriljuje centralni, unutranji

prostor, obuhvata ga i asocira na Mojsijev ator u kojem su se uvali sveti spisi
Tore. Visina ovog unutranjeg prostora je 23 m, a unutranje kupole 12,6 m.
Na vrhu sredinje kupole, sa spoljanje strane, nalazi se estokraka zvezda. U
oblikovanju prostora, projektanti su poli od drevne arhitekture Istoka, dajui
svom objektu tlocrt takozvanog upisanog krsta. Dok nad centralnim kvadra-
tom dominira kupola, u prostorima izmeu krakova krsta (gde su smetena
stepenita) izdiu se etiri manja, ugaona tornja. Unutranjost bogomolje je
raskono osvetljena dnevnim svetlom preko vitranih prozora, a zidovi su bo-
gato oslikani floralnim motivima. U enterijeru u prizemlju ima 850 sedita
za mukarce, a na galeriji 550 za ene. Graevina je pokrivena viebojnim
olnai crepom iz Peuja. Poseban segment inila je kovana ograda dekorisana
motivom srca. Subotika sinagoga je 1975. godine postala zatieni spomenik
kulture i nalazi se na listi Svetske organizacije za zatitu spoemnika.
PETROVARADINSKA TVRAVA
Petrovaradinska tvrava je izgraena na desnoj obali Dunava, na istu-

renom obronku planinskog venca Fruke gore. Najbolje je ouvana tvrava
vojnog baroknog naslea u Evropi i najvei kompleks baroknih graevina u
Vojvodini. Posle dugotrajne izgradnje i prekida, Petrovaradinska tvrava je
zavrena 1780. godine. Podignuta je kao prvorazredna operativno-odbrambe-
na fortifikacija, sa velikim garnizonom od 4.000 vojnika i snanom artiljeri-
jom. Postala je vojno-administrativni centar sve do sredine 20. veka, kada se
demilitarizuje i proglaava spomenikom kulture. Utvrenje je graeno na tri
povezana nivoa: Gornja tvrava na vrhu Petrovaradinske stene, u podnoju
Donja tvrava Vasertat s Podgraem, i na junoj strani istureno utvrenje
bastion Honverk. Podzemne vojne galerije, komunikacioni i minski sistem
u duini od 16 kilometara, rasporeeni su u etiri sprata pod zemljom. Prvo-
izgraen deo je Gornja tvrava, graena od kraja 17. i tokom 18. veka. Fortifi-
ciran je s pet bastiona (Ludviga Badenskog, Cara Josifa II, Inoentijev, Kavalir,
Cara Leopolda I, Marije Terezije), pet kapija (Ludviga Badenskog, Leopoldova
kapija, Kapija Cara Karla VI, Dvorska kapija, Molinarijeva kapija) i masiv-
nim bedemima, te ozidanim suvim anevima. U Arsenalu, tj. Topovnjai ili
drugim imenom Mamulinoj
kasarni na Gornjoj tvravi,
koji je sluio za smetaj tekog
artiljerijskog orua i opreme,
danas je smeten Muzej grada
Novog Sada. Toranj sa satom
nalazi se na bastionu Ludviga
Badenskog. Toranj je zidan u
18. veku, a satni mehanizam je
donet iz Alzasa.
205
ENSKO KUPALITE NA PALIU
Pored Vodotornja i Velike terase, ensko kupalite na Paliu je trea

arhitektonska celina koju su u okviru banjskog letovalita projektovali Mar-
cel Komor i Dee Jakab. Predata je na upotrebu istovremeno sa subotikom
Gradskom kuom 1912. godine, u vreme kada su ene i mukarci imali pose-
ban trand, a kupanje i sport bili u poletu. Graevina svojom konstrukcijom,
graevinskim materijalom i dekorativnim ele-
mentima odgovara stilu maarske varijante sece-
sije. Originalni graevinski materijal upotrebljen
za izgradnju jeste iskljuivo drvo. Ceo kompleks
je postavljen na drvene ipove sojenice, i to po-
maknute od obale tako da se u prostoru izmeu
obale i objekta stvori uski kanal. Kupalina zgrada
nalazi se direktno na jezeru. Kompleks je sastav-
ljen od vie arhitektonskih celina nad kojima se
izdiu posebne krovne celine primenjeno je e-
tvorovodno, strmo krovite, piramidalne krovne
forme, strme krovne konstrukcije na dve vode.
Poseban detalj koji povezuje ovaj objekat s tradicijom narodnog graditeljstva
jeste dekorativna obrada drvenih povrina: bojene rezbarije u vidu raznih cve-
tova. Jedini ustupak novijoj obradi drveta jesu motivi perforacija po ograda-
ma i tremovima, koji su ekspanziju doiveli tek u drugoj polovini 19. veka
posredstvom arhitekture vajcarskih letovalita. Prva oteenja na objektu su
se primetila prilikom isuivanja jezera 1970. godine. Tada je izvrena rekon-
strukcija zgrade, kada su drveni ipovi zamenjeni betonskim, a drveni mol
uklonjen i izbetoniran.
VLADIANSKI DVOR U NOVOM SADU
Sedite i rezidencija bakog vladike (episkopa),

Vladianski dvor, spada u najreprezentativnije grae-
vine Novog Sada. Sagraen je 1901. godine, za vreme
episkopa Mitrofana evia, po projektima arhitekte
Vladimira Nikolia, na mestu stare solane u samom
centru grada. Dvor je u eklektikom stilu i predstavlja
sintezu raskoi istoka, duhovnosti srpske srednjove-
kovne arhitekture i monumentalnosti zapadnih rezi-
dencijalnih objekata. Na jednom od njegova tri ulaza
nalazi se grb Eparhije bake, prenet sa stare zgrade, koja
je stradala u bombardovanju Novog Sada 1849. go-
dine. U donjem delu zgrade nalaze se Eparhijski
crkveni sud, Eparhijski upravni odbor, biblioteka, ar-
hiv, riznica i kabinet za primanje stranaka. U dvorskoj
206
biblioteci uvaju se vredne knjige tampane na nemakom, latinskom i grkom

jeziku, a neke od njih ostale su od episkopa Platona Atanackovia. U gornjem
delu dvora nalaze se privatne prostorije episkopa. U Vladianskom dvoru se
uvaju moti Sv. Georgija i svetih vraeva Kozme i Damjana.
SABORNA CRKVA SV. ORA

U NOVOM SADU
Saborna crkva Sv. ora nalazi se pored Vladi-

anskog dvora i izgraena je u baroknom stilu. Prvi
podaci o izgradnji crkve potiu iz 1734. godine. Stra-
dala je u bombardovanju za vreme Bune 1849. go-
dine, te je obnavljana 1851. i 1853. po projektu pe-
tanskog arhitekte Gustava aibe. Nacrt ikonostasa
izradio je poznati novosadski stolarski majstor Lo-
renc Menrat. Zbog oronulosti crkva je 1902. godine
temeljno obnovljena po projektu Mihajla Harminca,
arhitekte i graevinskog preduzimaa iz Budimpete.
Uz obnovljen mobilijar, zidne slike Stevana Aleksia
i ikone Paje Jovanovia, vitrae na prozorima izradio
je Imre eler iz Budimpete. Obnova je zavrena 1905. godine.
ALMAKA CRKVA (HRAM SV. TRI JERARHA)

U NOVOM SADU
Almaka crkva svrstava se u najmonumentalnije i najra-

skonije sakralne graevine Novog Sada. Nalazi se u Almakom
kraju, koji je svoj naziv dobio po selu Alma (maarski naziv za
jabuku), iji su se stanovnici 1718. godine preselili u Novi Sad.
Ubrzo nakon nastanjivanja nikla je i crkva u spomen na Sveta
Tri jerarha (Vasilije Veliki, Jovan Zlatousti i Grigorije Bogo-
slov) i na udesno pronaenu ikonu. Izgradnja crkve zavrena je
1733. godine, a hram je osvetao Visarion Pavlovi. U tada-
njoj crkvi nalazila se udotvorna ikona Bogorodice, zbog koje je
hram postao mesto hodoaa. Dananji hram sagraen je u pe-
riodu 17751797. godine u neoklasicistikom stilu, sa zvonikom
visokim 65 metara. Ikonostas je oslikao akademski moler Arse-
nije Todorovi. Zidne slike uradio je ukrajinski majstor Andrej
altist. Tokom 1852. godine hram je posetio car Franc Josif. Pre-
stonu ikonu je 1905. godine naslikao Uro Predi, ali ona nikad
nije osvetana, jer je na njoj Bogorodica prikazana u pokretu, to
se teoloki smatra neispravnim. Zbog toga je ikona jedinstvena.
207
NIKOLAJEVSKA CRKVA
U NOVOM SADU
Nikolajevska crkva je jedina novosadska

crkva koja je sagraena pre 1730. godine. Da-
nas je najstarija pravoslavna crkva u gradu.
Jednobrodnu crkvu manjih dimenzija izgradi-
la su braa Bogdanovi, poreklom Grci. Sve do
1848. godine u njoj se sluba, pored crkveno-
slovenskog, sluila i na grkom jeziku. Gabarit
crkve je ucrtan u plan grada iz 1745. godine.
Kao i sve crkve u Novom Sadu, i Nikolajevska
crkva je stradala 1849. godine. Nju je obno-
vila poznata novosadska dobrotvorka Marija
Trandafil, koja je u njoj sahranjena sa svojim
muem. Ikonostas i ikone u klasicistikom sti-
lu izradio je slikar Pavle Simi. U hramu i oko
njega nalaze se grobnice ktitora i prilonika.
CRKVA IMENA MARIJINOG U NOVOM SADU
Na mestu dananje katolike crkve Imena Marijinog u centru

Novog Sada, koju mnogi nazivaju Katedralom, po podacima je ve
1100. godine postojala crkva i groblje oko nje. Nakon osloboenja
od Turaka u Petrovaradinskom ancu je osnovana katolika upa
1702. godine, a 1719. godine podignuta je privremena crkva na mestu
dananjeg upanijskog dvora. Crkva je posveena pomonici Mari-
ji, simbolu borbe protiv Turaka, koja se slavi 12. septembra, kada je
crkvena slava hrama. Ta prva crkva je ve 1725. godine bila u rue-
vnom stanju, pa je nakon preseljenja veeg broja katolikih Nemaca iz
Beograda u Novi Sad sazidan novi hram. Dananja crkva podignuta
je u periodu izmeu 1892. i 1895. godine, po nacrtima novosadskog
arhitekte era Molnara. Sagraena je u neogotikom stilu, s tornjem
visokim 72 metra. Oltar su rezbarili tirolski majstori, a prozori crkve
ukraeni su vitraima izraenim u Budimpeti. Na njima su prikazani
Isus, Sveta Porodica, Presveto Trojstvo i drugi sveci, a na vitraima se
nalaze i portreti darodavaca vienih graana Novog Sada.
CRKVA MARIJE SNENE U PETROVARADINU
Po dostupnim podacima na mestu dananje crkve Marije Snene, koja se

nalazi na izlazu iz Petrovaradina u pravcu Sremskih Karlovaca, stajala je mala
bogomolja posveena Blaenoj Devici Mariji, koja je sruena nakon dolaska
208
Turaka 1526. godine. Turci su na ovom mestu rado

provodili vreme i izgradivi damiju mesto nazvali
Tekije. Nakon osloboenja od Turaka 1693. godine,
na ovom mestu isusovci su izgradili kapelu posvee-
nu Bezgrenom zaeu Blaene Device Marije. Posle
bitke kod Petrovaradina, u kojoj je austrijska vojska,
na dan Snene Gospe 5. avgusta 1716. godine pobe-
dila brojnije turske snage, verujui da je nebeska maj-
ka imala presudnu ulogu u ovoj pobedi, princ Eugen
Savojski je crkvi darovao sliku sa likom Bogorodice
sa Isusom u naruju. Tekijskoj Gospi katoliki ver-
nici pripisuju udotvornu mo, pa je dananja crkva,
izgraena 1881. godine, postala mesto hodoaa.
Crkva je izgraena u meovitom neoromansko-neo-
gotskom stilu, sa dva tornja. Na kupoli crkve nalazi
se polumesec nad koji je postavljen krst, kao simbol
hrianstva i pobede nad Turcima.
GRADSKA KUA U NOVOM SADU
Iako je odluka o izgradnji nove zgrade gradske kue u Novom Sadu do-
neta jo 1873. godine, do realizacije te odluke je dolo tek 18931895. godine
poto se gradski oci nisu mogli dogovoriti gde e se ona sagraditi. Zgrada je
izgraena po nacrtima novosadskog arhitekte era Molnara u neorenesan-
snom stilu, sa tri vidljive fasade. Po nacrtima, prostor ispred gradske kue, na
centralnom gradskom trgu, trebalo je da bude ozelenjen, s fontanom u sre-
dinjem prostoru. Zgradom dominira kula zvonik, koja je sluila za poarnu
strau. U sreditu zgrade nalazi se sveana sala, sa ukraenim tuko kasetama,
u kojima su slikane kompozicije koje je izradio novosadski dekorater Pavle
Ruika. Zgradu su izgradili novosadski graevinski preduzimai Karl Lerer i
Jozef Cocek, a spoljne dekorativne, alegorijske figure uradili su Jovan Kistner
i Julije Anika.
209
KAPELA MIRA U SREMSKIM

KARLOVCIMA
Odlukom bekog Ratnog save-

ta 1817. godine je podignuta kapela
krunog oblika da bi se trajno obe-
leilo mesto na kome je 26. januara
1699. godine sklopljen Karlovaki
mir, istorijski dogaaj svetskog zna-
aja, izmeu Svete alijanse (Austrije,
Poljske i Venecije) i Turske, a uz po-
sredovanje Engleske i Holandije. To-
kom mirovnih pregovora na niijoj
zemlji, u salu se ulazilo na etvoro
vrata i pregovaralo za okruglim stolom. Ubrzo nakon sklapanja mira, na tom
mestu je podignuta kapela posveena Gospi od mira. Dananja zgrada, sa zvo-
nikom i satom, daje upeatljiv i prepoznatljiv vizuelni peat celoj okolini.
DVORAC MARCIBANJIJEVIH U SREMSKOJ KAMENICI
Dvorac i park u Sremskoj Kamenici spada u najreprezentativnije spahij-

ske posede iz 18. i 19. veka, a projektovan je za plemiku porodicu Marcibanji
od Puhoa. Izgraen je u klasicistikom stilu, u etapama, od 1797. do 1811.
godine, i jedini je u ovim krajevima sa osnovom koja nije simetrina. U peri-
odu od 1834. do 1836. godine, kada je preao u vlasnitvo porodice Kraonji,
izvrena je rekonstrukcija dvorca i tada je dobio dananji izgled. Dvorac je
okruen parkom po uzoru na engleski pejzani vrt sa skulpturom krilatih
lavova, kolonadom i stubovima, za koji su retke sadnice donoene iz dalekih
krajeva. Kompleks dvorca i parka vaio je za najlepi zasad u Ugarskoj, koji
je iz milote zvan i naom bulonjskom umom.
210
KUA JOVANA
JOVANOVIA ZMAJA
U SREMSKOJ KAMENICI
Kua Jovana Jovanovia Zmaja nala-

zi se u samom centru Sremske Kamenice
u ulici nazvanoj po pesniku. Roen u No-
vom Sadu, kao svreni lekar Zmaj je iveo
u Sremskoj Kamenici od 1875. do 1904. go-
dine. Kua je sagraena u drugoj polovini
19. veka, sa pravougaonom osnovom i kro-
vom na dve vode. U ovoj kui pesnik je pre-
minuo, a sahranjen je na seoskom groblju,
pored prijatelja Novaka Radonjia. Zmaje-
va kua je pretvorena u muzej prilikom obeleavanja stogodinjice njegovog
roenja 1933. godine, da bi je Matica srpska obnovila 1954. godine. Spomen
zbirka Jovana Jovanovia Zmaja danas je deo Muzeja grada Novog Sada.
U dvoritu kue nalazi se spomenik J. J. Zmaju Zmaj i dete, rad Ivana Me-
trovia. Niz godina su se Zmajeve deje igre, manifestacija posveena pesni-
ku i savremenim stvaraocima za decu, otvarale u dvoritu te kue.
TVRAVA U BAU
Pored naselja Ba, po kojem su nekadanja upanija Ba, a danas regija

Baka, dobile naziv, nalazi se srednjovekovna maarska tvrava Ba. Tvrava
je izgraena pored reke Mostonge, koja je danas isuena. Kao prava tvrava
na vodi sa petougaonom osnovom, izgraena je od 1338. do 1348. godine sa
zidovima debelim 4 metra i visokim 10 metara, sa etiri brani kule i jednom
sredinjom, koja je sluila za stanovanje. Tvrava je mostom razdvojena od
ostatka grada, izgraenog oko Franjevakog samostana. Jedan od gospodara
tvrave u Bau bio je i humanistiki stvaralac,
nadbiskup Peter Varadi, koji je posedovao bo-
gatu biblioteku i vodio ivu prepisku sa svojim
savremenicima, u kojoj je rado opisivao i tvr-
avu i njenu okolinu. Peter Varadi je, zajedno
sa renesansnim pesnikom Ivanom esmikim
Janusom Panonijusom, jedno vreme pripa-
dao najuem krugu kralja Matije Korvina, ali
je okrivljen za neveru i do smrti kralja Mati-
je je iveo zatoen u Bau. Tvrava je znatno
oteena tokom Rakocijeve bune 1705. godi-
ne. Danas je jedina preostala srednjovekovna
tvrava na ovim prostorima.
211
FRANJEVAKI
SAMOSTAN
U BAU
Samostanski kompleks izgra-

en u centru Baa, na mestu tem-
plarskog samostana, 1301. godine
preuzeli su franjevci i dre ga i
danas. Za vreme turske vladavine
bio je pretvoren u damiju. Zajed-
no sa tvravom stradao je 1705. go-
dine tokom Rakocijeve bune.
Dananji oblik samostan je dobio
17341745. godine. Prvobitno je
bio sagraen u romanskom sti-
lu, kao niska graevina, da bi u
pojedinim delovima kasnije bio
dograivan u stilu gotike. Na tim
delovima jo i danas postoje ostaci
gotikog fresko slikarstva. Samo-
stan poseduje biblioteku sa bogatim knjinim fondom. Franjevaki samostan
u Bau je od izuzetne vrednosti jer svedoi o visokoj kulturi gradskog duhov-
nog ivota od 12. veka do naih dana.
ARAA
U srednjem Banatu blizu Novog Beeja, nalaze se ostaci monume-

ntalne srednjovekovne crkve, koja je ime dobila po mestu pored koga se
nalazi Ara (Arcas). Najstariji delovi crkve nastali su tokom 12. veka, a
kompleks crkve ostao je u ruevinama nakon povlaenja Turaka iz Banata.
Crkva je trobrodna bazilika sa zvonikom
i poseduje stilska obeleja romanike i
gotike arhitekture. Crkva je izgraena
od opeke, fino tesanog kamena i pea-
ra. Kapiteli i konzole su ukraeni antro-
pomorfnim i biljnim reljefima. Krajem
19. veka, tokom arheolokih iskopavanja
tu je pronaena ploa iz Arae, koja se
uva u nacionalnom Muzeju u Budim-
peti, kao izuzetan spomenik srednjove-
kovnog plastinog ukrasa, koji potie sa
kraja 11. veka. Reljefna ploa je istaknuti
primer maarskog srednjovekovnog va-
jarstva, jer na njoj vidimo jedan od ranih
212
prikaza ljudske figure: svetenika sa podignutom rukom. Ovo vajarsko delo,

poznato kao Kamen iz Arae, prvobitno je pokrivalo jedan grob. Nastavak,
tanije donji deo ploe, poznat nam je samo iz rekonstrukcija. Ploa je s tek-
stom na latinskom jeziku: Oni koji ova slovanca itaju, neka se mole svemo-
guem Bogu. Tekst Arake ploe ubraja se u predistoriju pisane maarske
knjievnosti.
DVORAC (KATELJ) LAZAROVIH U EKI
Dvorac poznat kao Katel u Eki pored Zrenjanina nalazi se na levoj

obali Begeja. Dvorac je podigla porodica Lazar na posedu koji je Luka La-
zar kupio na licitaciji komorskih dobara 1781. godine. Dvorac je izgradio
njegov sin Agoton Lazar 1820. godine, u stilu klasicizma i okruio ga no-
vozasaenim parkom na 17 hektara. Sam dvorac je obnovila porodica Or-
nonkur (Harnoncur), koja je posed nasledila po enskoj liniji. Feliks Ornon-
kur je 1870. godine u obnovljenom dvorcu odrao bal na kojem je gostima,
poznatim maarskim plemikim porodicama, kao to su Esterhazijevi, svi-
rao devetogodinji Franc List, koji je vaio za udo od deteta. Na posedu
je osnovana poznata ergela konja, a budui da je vlasnik bio strastveni lovac
i sakuplja afrikih lovakih trofeja, svoju zbirku je drao u svom lovakom
dvorcu u Eki. Eku su posetili car Franc Josif i prestolonaslednik Franc Fer-
dinand. U parku se i danas nalazi spomenik sv. Hubertusu, koji je grof Feliks
Ornonkur podigao 1891. godine u znak seanja na svog oca, takoe strastve-
nog lovca. S vremenom spomenik je postao simbol ovog mesta. Od 1956. go-
dine u Eki se organizuje umetnika kolonija, koja danas ima zbirku od 2.600
umetnikih dela.
213
VII KOLIKO SE POZNAJEMO
HRONOLOKE TABELE
DOGAAJI SVETSKE ISTORIJE I ISTORIJE VANI DOGAAJI
NARODA NA TLU VOJVODINE VREME NA TLU VOJVODINE
Neandertalci u Karpatskoj kotlini 130140.000

Poetak mezolita u Karpatskoj kotlini Vinanska
8000 g. p.n.e.
kultura
Kere kultura 3500 g. p.n.e.
24001900 g.
Bakarno doba (Tisapolgar i Bodrogkerestur kultura)
p.n.e.
1900900 g.
Bronzano doba (Toseg kultura)
p.n.e.
Skiti na podruju istonog Balkana; njihov uticaj postoji
550 g. p.n.e.
i u Karpatskoj niziji
300 g. p.n.e. Dolazak Kelta
I vek n.e. Rimljani utvruju vlast u Karpatskoj kotlini
20. Sarmati i Jazigi se pojavljuju u Bakoj
oko 200. Jaa pritisak germanskih naroda
Rimljani gube Erdelj 271. Pojava Alana
Huni prelaze Volgu 375.
401410. Huni zauzimaju Alfeld
456. Ostrogoti stiu dominaciju u Panonskoj niziji
Ostrogoti naputaju Panonsku niziju, a njihovo
471.
mesto preuzimaju Gepidi
Longobardi i Avari pobeuju Gepide;
568. Longobardi odlaze u severnu Italiju;
Avari ostaju, u isto vreme sa njima stiu i Sloveni
582. Avari zauzimaju Sirmijum
Neuspeh Avara kod Carigrada,
626.
Sloveni stiu sve veu samostalnost
Formiranje Bugarske drave na Balkanu 680.
796. Pohod Franaka protiv Avara
Drava Pribine i Kocelja u Panonskoj niziji 840870.
Dolazak Maara u Panonsku niziju
895.
(dugo se verovalo: 896)
Vladavina Sv. Stefana u Maarskoj/Ugarskoj 9971038.
Krunisanje Sv. Stefana papskom krunom 1000/1001.
Vladavina Bele II Slepog 11311141.
Vladavina Dragutina i Milutina 12761282.
Marika bitka 26. IX 1371.
Kosovska bitka 15. VI 1389.
Dolazak sinova kralja Vukaina Andrejaa
1395.
i Dmitra u Banat
Bitka kod Nikopolja 28. IX 1396.
214
HRONOLOKE TABELE
1399. Poslednje spominjanje Andrejaa

Bitka kod Angore 1402.
14041407. Dmitar je upan Zarandske upanije
Despot Stefan Lazarevi postaje vazal ugarskog kralja
1403/04.
Sigismunda
Srpski despot Stefan Lazarevi postaje vitez Zmajevog
1408.
reda
Despot Stefan Lazarevi dobija posede u Ugarskoj,
1411.
izmedu ostalog i u Torontalskoj upaniji
Sporazum u Tati V 1426.
Dokument o pomeanosti katolika i pravoslavaca
1433.
oko Kovilja i Kovina i Hrama
18. VIII Srbi naputaju Kovin i naseljavaju se na ostrvo epel,
Pad Smedereva prvi pad Srpske despotovine
1439. kod Budima
Bitka kod Varne 10. XI 1444.
1618. X
Druga Kosovska bitka
1448.
Papa Nikola V doputa slobodu veroispovesti
Johan Gutenberg otkriva tampariju (oko) 1450.
na imanjima srpskih despota
Leonardo Da Vini 14521519.
Osmanlije osvajaju Carigrad 29. V 1453.
422. VII
Bitka kod Beograda
1456.
Pad Smedereva pad Srpske despotovine 29. VI 1459.
Ugarski vladar Matija Korvin zatitio je Srem od upada
Pad Bosne pod tursku vlast 1463.
Turaka sistemom tvrava
Na poziv Matije Korvina u Junu Ugarsku stigli srpski
1464.
velikai Vuk Grgurevi, Milo Belmuevi i braa Jakii
Matija Korvin obnavlja Srpsku despotovinu
1471.
Vuk Grgurevi postaje srpski despot
Stalni ratovi na granici Osmanlijske imperije i Ugarske,
14711503.
na prostoru izmeu Segedina i Kruevca
Papa Sikst IV izdaje encikliku u kojoj trai tolerantan
1477.
odnos prema pravoslavcima
Bitka na Hlebnom polju 13. X 1479.
Prodor Pala Kinjiija i Pala Tomorija do Kruevca i Velika
14801481. seoba Srba iz Srbije u Banat, podstaknuta pohodom Vuka
Grgurevia, Pala Kinjiija i Jovana Jakia
Odluka o oslobaanju pravoslavaca od plaanja desetine
1481.
katolikom kleru
1486. Iz Furlanije u Srem stie Angelina Brankovi
14871489. Srpski vojnici ratuju kod Bea i Linca
Kristifor Kolumbo otkriva Ameriku 12. X 1492.
Odluka o oslobadanju pravoslavaca od plaanja desetine
1495.
katolikom kleru
14971499. Despot ore se zamonaio i uzeo ime Maksim
Vasko de Gama se iskrcao u zapadnoj Indiji otkrio je
20. V 1498.
pomorski put za Indiju
215
U testamentu Miloa Belmuevia navodi se da je sluio

1501.
kralju Matiji Korvinu u leziji
1501. Despot Jovan uestvuje u pohodu protiv Turaka
1502. Smrt despota Jovana
15031521. Primirje Osmanlija i Maara, uz voenje malih ratova
1504. Hrvatski velika Ivani Berislavi postaje srpski despot
Maksim i Angelina Brankovi naputaju Srem i odlaze u
1504.
Vlaku (do 1509)
Brankovii su posredovali u sporu izmeu vlakog vojvode
1507.
Radula Velikog i moldavskog vojvode Bogdana III
Srpski monah Makarije tampa prve knjige
15071512.
na rumunskom jeziku
15091514. Brankovii grade manastir Kruedol
Mikelanelo Buonaroti oslikava svod Sikstinske kapele 1512.
V 1514. Poetak ustanka Doe era
Martin Luter objavljuje svojih 95 teza,
31. X 1517.
ime poinje proces reformacije
Kortez osvaja carstvo Asteka 31. X 1517.
Magelanova plovidba oko sveta 15191522.
Osmanlije zauzimaju abac 27.VII 1521.
Osmanlije zauzimaju Beograd 28.VIII 1521.
1523. Pal Tomori postaje generalni kapetan Donjih krajeva
1525. Pavle Baki prelazi iz Srbije u Ugarsku
Mohaka bitka 29. VIII 1526.
15261527. Pokret cara Jovana Nenada
Kod Lipove, u sukobu sa vojskom Radia Boia,
1528.
poginuo je Komnen Baki
1529. Pad tvrave Ba pod tursku vlast
Pizaro i Almagro osvajaju carstvo Inka Pad Tamivara, Miklo Jurii zaustavlja Osmanlije kod
1532.
Kesega
Stefan Berislavi, nosilac titule srpskog despota, gine u
1535.
borbi protiv Turaka
1537. Smrt Pavla Bakia, poslednjeg srpskog despota
Tursko osvajanje Budima 29. VIII 1541.
Nikola Kopernik objavio svoju heliocentrinu teoriju 24. V 1543.
Tursko osvajanje Banata pod vostvom
15511552.
Mehmed-pae Sokolovia
Osnivanje Peke patrijarije 1557.
Masovno ubistvo francuskih protestanata 2225. VIII
(Vartolomejska no) 1572.
1573. Mehmed-paa Sokolovi proglaava Bekerek za eher
1591. Upad bosanskog beglerbega na teritorije Habzburgovaca
15931606. Dugi rat Austrije i Turske
1593. Bitka kod Siska
1594. Ustanak Srba u Banatu, bitka kod Bekereka
Vlaki vojvoda Mihajlo Hrabri pobeuje
1595.
Osmanlije kod Kalugarenija
216
HRONOLOKE TABELE
1596. Pokuaj ora Raca Slankamenca da zauzme Temivar

Grupa bunjevakog stanovnitva naseljava
posle 1622.
se u kraj oko Subotice i Sombora
Tridesetogodinji rat 16181648.
Sabor u Tordi prihvata Edikt o verskoj toleranciji 613. I 1658.
Vladavina Luja XIV 16431715.
Revolucija u Engleskoj 16421649.
Kandijski rat 16451669.
16831689. Veliki beki rat
14. VII
Osmanlijska opsada Bea
12. IX 1683
Osloboenje Budima od turske vlasti 1686. Raja se digla protiv Osmanlija izmeu Segedina i Arada
1687. Srbi iz Banata prelaze Tisu pod komandom Itvana akija
1687. Zauzimanje Petrovaradina
Druga grupa Bunjevaca doselila se pod vostvom
1687.
kapetana Jura Vidakovia i Duje Markovia
Osloboenje Beograda od turske vlasti pod vostvom
6. IX 1688.
Maksimilijana Emanuela
ore Brankovi upuuje poziv Srbima iz Orave na
ustanak
VI 1689.
Poraz hrianske vojske u Kaanikoj klisuri;
Turski, tatarski odredi haraju Kosovom I 1690.
6. IV 1690. Invitatorija Leopolda I upuena Srbima
jesen 1690. Turci osvajaju Beograd
Velika seoba Srba koju je predvodio
1690.
Arsenije III arnojevi
18. VI 1690. Narodno-crkveni sabor Srba u Beogradu
21. VIII 1690. Prva privilegija Leopolda I Srbima
XII 1690. Potvrene su srpske privilegije
1691. Bitka kod Slankamena
III 1695. Potvrene su srpske privilegije
1695. Bitka kod Lugoa i Perleza
1696. Bitka kod Hetina kod Begeja
1697. Moti kneza Lazara prenete u Vrdnik
1697. Vlasnik Ilokog feuda postaje porodica Odeskalki
11. XI 1697. Bitka kod Sente
Mir u Sremskim Karlovcima kojim je zavren
26. I 1699.
Veliki beki rat
1702. Podatak o tome da su Srbi iveli u Futogu u zemunicama
Podatak o tome da su Srbi u Sremskim Karlovcima iveli
Petar Veliki osnovao Sankt Petersburg 1703.
u bednim kolibama pored Dunava
Osnovane su Podunavska, Posavska, Potiska i
1703.
Pomorika vojna granica
Novi Sad, pod nazivom Petrovaradinski anac,
1703.
nalazio se u Podunavskoj vojnoj granici
1705. Moti cara Uroa prenete u Jazak
217
Ustanak Ferenca Rakocija

17031711. Objavljivanje ustanka maarskih stalea
protiv Habzburga 21. V 1703.
1708. Kruedol postaje centar srpskog mitropolita
19. IV 1719. Karlo IV objavljuje Pragmatine sankcije
Rumuni pravoslavci pripadali su srpskoj crkvenoj
17131865.
organizaciji, Karlovakoj mitropoliji
17161718. Varadinski rat Austrije i Turske
5. VIII 1716. Bitka kod Petrovaradina
1717. Osloboenje Banata od turske vlasti
1717. Nemci se naseljavaju u Temivar i Belu Crkvu
Poarevaki mir 21. VII 1718.
1718 1733. Florimund Klaudije Mersi, prvi administrator Banata
1718. Veliki Bekerek dobio je pravo da odrava vaare
1720. Vlasnik Batajnikog spahiluka bio je grof Odvajer
1722. Osnovana pivara u Panevu
1723. Dolazak nemakih kolonista u Panevo
30. VI 1723. Maarski stalei prihvataju Pragmatine sankcije
1726. Kruedol dobija barokni zvonik
Dolazak Maksima Suvorova, prvog ruskog uitelja,
1726.
meu Srbe u Ugarskoj
albe kmetova na zemunskom feudu, na inovnika
17261733.
Augustina Kolhunta
Deklaratorijom (ne mogu se popravljati
1727.
pravoslavni hramovi)
Podatak o obavezi svakog od 12 ditrikata u Banatu
1727.
da izdrava etu husara koja bi gonila hajduke
1728. Poetak regulacije Begeja
1728. U Novom Sadu je ivelo 12 jevrejskih porodica
1728. Karlovaki feud je kupio Leopold Ifeli
1729. Hajduci su muili vlasnika Surduka Mihajla Jakia
U sremskim selima Kraljevci, atrinci i Stejanovci nalaze
1732.
se crkve pod zemljom
1732. Pandurske zloupotrebe na ilokom vlastelinstvu
Hajduci danju ulazili u Bukovac i Banovce. Velika potera
1732.
protiv hajduka u Sremu
Zvonik Velike Remete je podigao nemaki majstor Johan
17331735.
Vilhem
1734. Patent protiv jataka u Sremu
Emanuil Kozainski je reirao dramu O tragediji Uroa
1734.
Fjatago...
Seljaci odbijaju plaanje dabine zbog zloupotreba
1735.
komorskih inovnika (Mirko Vuji)
1735. Buna Pere Segedinca
oko 1735. Naseljavanje Baskijaca pored Begeja
Pobuna seljaka na ilokom, zemunskom
1736.
i idskom vlastelinstvu
218
HRONOLOKE TABELE
1737. Urbar Karla VI za Srem i Slavoniju

17371739. Austro-turski rat
Seoba Srba pod patrijarhom Arsenijem IV Jovanoviem
17371739.
akabentom
U epidemiji kuge unitena Nova Barselona,
1738.
pansko naselje u Bekereku, ali i nemaki kolonisti
1739. Beogradski mir
Dolazak trgovaca i zanatlija iz Beograda
1739.
u Petrovaradinski anac
1739. Naseljavanje Nemaca u Novi Sad
Poetak intenzivnijeg doseljavanja Rumuna u Banat:
1740.
naseljavanje u Margitu i u Sent Joan (Barice)
Vladavina Marije Terezije: Srbi su za to vreme dobili
17401780.
oko 90 plemikih titula
17401748. Rat za austrijsko naslee
1740. Poetak naseljavanja Rusina-Ukrajinaca
Zahtev Ugarskog sabora za razvojaenje Potiske
1741.
i Pomorike vojne granice
Matijas Erlbinger radi na obnovi crkve Sv. Trifuna
1742.
u Sremskim Karlovcima
Razvojaeni su anevi u Segedinu, Subotici, Somboru i
17431745.
Brestovcu
1743. U Novom Sadu ivi 26 jevrejskih porodica
Privilegija po kojoj je zabranjeno ometanje naroda
1743.
prilikom zidanja hramova
Baki seljaci ale se poimence na zloupotrebe komorskih
1744.
inovnika upora, Gomboa i Bilarda
1744. Naseljavanje Rumuna u Mali i Veliki Gaj
1744. arnojevii dobijaju posede u Futogu
Nova Podunavska granica formirana je na prostoru
17451750.
ZemunPetrovaradin
17451750. Razgranien je prostor Vojne granice i Sremske upanije
17451747. Ilirska dvorska komisija
17451777. id, erevi i Berkasovo bili su komorski posedi
Mitrovako vlastelinstvo iji je vlasnik bio grof Kolerao
1745.
otkupljeno je za potrebe Vojne granice
1745. Isuivanje movara oko Vrca
Impopulator Martin anji, po dogovoru sa vlasnikom
futokog vlastelinstva Mihajlom arnojeviem, doveo
1745.
2000 Slovaka iz Novohrada, Orave, Liptova, Honta,
Zvolena, Turca na prostor Petrovca u Bakoj
1745. Doseljavanje Slovaka u Baki Petrovac
1745. Otvorena pivara u Velikom Bekereku
17461747. Doseljavanje maarskog stanovnitva u Suboticu
Slovaki naseljenici u Kulpinu, na imanju brae
1746.
Stratimirovi
Na popisu stanovnitva Kule prvo zapisane tri,
1746.
a posle jo 11 rusinskih porodica
219
Vlastelin Miklo Karas naseljavao je maarskim ivljem

17461772.
pustaru Horgo
17471777. Ilirska dvorska deputacija
Doseljenici Slovaci sklapaju ugovor sa feudalcima koji su
1747.
ih doveli 1745. godine
Naseljavanje Nemaca u Odacima, Kolutu, Prigrevici,
1748.
Bakoj Palanci i Gajdobri
Ahenski mir 1748.
1748. Novi Sad postaje slobodan kraljevski grad
1748. U Novom Sadu zabeleeno postojanje jevrejske optine
1748. Maari naseljavaju Bezdan
1749. Sombor postaje slobodan kraljevski grad
1749. Zemun dobija status slobodnog graniarskog komuniteta
1749. Maari se naseljavaju u Kulu
Odluka o razvojaenju Potiske i Pomorike vojne
1750. granice, protesti zbog odluke u jesen i zimu, seoba
porodica u vojnu granicu
1750. Nemci su se naselili u Apatin i Bukin
Grof Anton Graalkovi zaduuje Ferenca izovskog
1750.
da naseli topolsku pustaru
Maarski doseljenici stigli u Beej, onoplju, Kupusinu,
17501762.
Doroslovo
Pedeset plemikih titula dodeljeno je srpskim oficirima
1. I. 1751.
u doba razvojaenja vojnih granica
Poinje organizovano naseljavanje Rusina u Baku u
1751.
naselje Veliki Krstur, osnovana grkokatolika parohija
Objavljivanje Enciklopedije u Francuskoj 17511772.
17511752. Iseljavanja Srba u Rusiju
Ukrajinski slikar Jov Vasilijevi oslikava Kruedol
17501751.
u baroknom stilu
Marija Terezija dodeljuje 50 plemikih titula
1751.
ugarskim Srbima
1751. Formiranje Potiskog krunskog ditrikta
1751. Rusini dolaze pod jurisdikciju kaloke nadbiskupije
17511753. Maarski doseljenici doli su u Sentu, Adu i Mol
17511752. Seoba potiskih i pomorikih graniara u Banat
Seoba 2000 Srba iz Potiske i Pomorike vojne granice
17511752.
u Rusiju
17511782. Potiski krunski ditrikt
1753. Doseljavanje Rusina u Ruski Krstur i poetak rada kole
Dvorska komora naselila je maarsko stanovnitvo u
1753.
Kanjiu
Naredba Marije Terezije kojom se regulie zidanje
1753.
pravoslavnih hramova
Kraljevska naredba regulisala je pitanje zidanja i
1753.
popravke pravoslavnih hramova
Karlovci i Bukovac dobijaju status slobodnih
1753.
graniarskih komuniteta
220
HRONOLOKE TABELE
1754. Slovaci protestanti naseljavaju se u Baju

1755. Graalkovii dobijaju posede u Bakoj
1755. Keglevi-Serbolonijev urbar
Kulski knez Nedeljko Barjaktarevi podsticao je otpor
seljaka, pa je Kotmanova komisija ispitala stanje u
1756.
Bakoj i kasnije, seljaci u Bau, na posedu kalokih
nadbiskupa, alili su se zbog nasilja
1756. Urbar za Srem i Slavoniju
1756. Poetak rada pivare u Apatinu
1756. Slovaci stiu u Gloan
Sedmogodinji rat 17561763.
1756. Sremsko-slavonski urbar
1756. Stefan Tenecki nastavlja delo Jova Vasilijevia
Najviim austrijskim odlikovanjem Vitekim krstom
koji je uspostavila carica Marija Terezija odlikovani
1757.
su lanovi porodica Duka, Papila, Seujac, Sokolovi,
Davidovi, Vukosavi
Volter objavljuje Kandid 1759. Kolonisti sa Rajne doli su u Odake
17621772. Terezijanska kolonizacija Nemaca
Poetak doseljavanja pojedinih rusinskih porodica iz
oko 1760.
Krstura i Kucure u Novi Sad
1760. Vladianski dvor u Vrcu grade prajski majstori
1760. U Baju su se doselili maari katolici
1760. Pojava ideje o osnivanju Maarske akademije
1762. Baki urbar
Sremska Mitrovica dobija status slobodnog
1763.
graniarskog komuniteta
Potpisan ugovor o naseljavanju 150 rusinskih porodica
1763.
u Kucuru
Patent Marije Terezije o kolonizaciji i poetak
1763.
naseljavanja Nemaca
Andra Andrejevi, upravitelj pote u Sremskim
1763. Karlovcima, dobio je plemiku titulu za razvoj
potanskog saobraaja
Osnovan ajkaki bataljon, na prostoru izmeu Dunava
1763.
i Tise, sa tapskim mestom Titelom i jo 13 naselja
Nemci su naselili Gajdobru, Gakovo, Kolut,
17631768.
Karavukovo, Filipovo
1764. U Odacima Nemci imaju svoju crkvu
1764. Osnovan je Ilirski graniarski puk u Banatu
Rusinski knez u Kucuri zvao se Janko orda, a svetenik
1764.
Osif Karda
1764. Prva apoteka u Novom Sadu
Futoki feudalac arnojevi izbatinao je u svom dvorcu
1765.
u Futogu 15 seljaka iz Gloana
1765. Osnovan je Nemako-banatski puk
Patent Marije Terezije o iseljavanju itelja rumunskih
1765.
naselja u koje dolaze nemaki kolonisti
221
Porodica Nako naselila je Nemce na svoj feud u Nakovo,

1765.
Hajfeld i Mastort
Rumunskim stanovnitvom je naseljeno Banatsko Novo
1765.
Selo u Vojnoj granici
1765. Naseljavanje 42 rusinske porodice
1765. U Kucuri osnovana rusinska kola
1766. U Kucuri osnovana grkokatolika parohija
Naseljavanja Rumuna u naselja oko Begeja
1767.
(Rumuni sa pustare)
1767. Maarsko stanovnitvo dolo je u Petrovo Selo
Rumuni napustili sela oko Temivara i u dolini Moria i
1767.
naselili naselja oko Begeja
Dejms Kuk istrauje obalu Australije 17681771.
Dems Vat usavrava parnu mainu 1769. Formiran je Vlaki bataljon
1769. Veliki Bekerek postao je trgovite
1769. Zemun dobija bolnicu
1769. kole prelaze u dravno nadletvo
Car Josif II dozvolio naseljavanje Slovacima
26. IX 1769.
protestantima u pustaru Pazovu
Naselja Potiskog ditrikta urug, Gospoinci, Kovilj
1769. i Feldvarac ulaze u sastav Vojne granice, u sastav
ajkakog bataljona
Naseljavanje Slovaka u Pazovu. Naseljavanje Francuza
Osnovana Kurcbekova tamparija u Beu 1770.
oko Velike Kikinde
1770. Nemaki doseljenici stiu u Kovin
1770. ijaci se pominju u Gospoincima i urugu
Iz sela Selene u Bakoj proterano je 98 slovakih
protestantskih porodica koje su se naselile po specijalnoj
1770.
dozvoli cara Josifa II u Pazovu u Sremu na teritoriju
Petrovaradinske pukovnije
oko 1770. Francuski kolonisti se naseljavaju oko Velike Kikinde
Razgraniavan je prostor Vojne granice od zemljita
17701773.
Dvorske komore u Banatu
1771. Maari se doseljavaju u Martono
Malenica je dobio plemiku titulu za svoj rad u
1773.
zdravstvu, a uriko za istrebljenje razbojnika u Banatu
Seoba 460 porodica iz Velikokikindskog ditrikta u
1773.
Banatsku vojnu granicu
Maari stiu u Novu Kanjiu (danas Novi Kneevac),
1773.
Majdan i Krstur
1773. Slovaki doseljenici stigli u Kisa
Topolska pustara ima 247 naseljenih domova iz severne
1774.
Maarske
Vlaki bataljon se spojio sa Ilirskim pukom
1774.
u Vlako-ilirski puk
1774. Nemaki doseljenici stiu u Glogonj
17741776. Maari stiu u Orosin (Rusko Selo) i Tordu
17741876. Velikokikindski ditrikt
1775. Osnivanje nemakog graniarskog puka u Junom Banatu
222
HRONOLOKE TABELE
Prva jevrejska porodica (Jakova Hercela) naselila se

1775.
u Suboticu
Deklaracija o nezavisnosti engleskih kolonija u Americi 1776.
1776. Nemaki doseljenici stiu u Mariolanu, Omoljicu i Jabuku
Bela Crkva dobija status slobodnog
1777.
graniarskog komuniteta
Sa feudalnih poseda id i Berkasovo se iseljavaju
1777.
porodice u vojnu granicu
Za grkokatolike, unijate u Hrvatskoj i za Rusine u Bakoj
1777. osnovana je Krievaka episkopija, u okviru koje su
Rusini ostali sve do 2003. godine.
Ujednaavanje nastavnih planova, kao rezultat reforme
1777.
kolstva
Marija Terezija donela je odluku da se onaj deo Banata
1778. koji nije uao u okvire Vojne granice i Velikokikindskog
ditrikta ukljui u ugarske upanije
1778. Veliki Bekerek postaje slobodan grad
1779. Veliki Bekerek postaje centar Torontalske upanije
Inkorporisanje Banata u Tamiku, Kraovansku i
1779.
Torontalsku upaniju
1779. Subotica postala slobodan kraljevski grad
1780. Banatski urban
1780. Osnovana grkokatolika parohija u Novom Sadu
Zavretak radova na Petrovaradinskoj tvravi,
1780.
graenoj tokom XVIII veka
1780. Prva apoteka u Subotici
Vladavina Josifa II 17801790.
etiri velike licitacije u Beu i Temivaru o prodaji
17811782. poseda u Banatu, seoba porodica sa prodatih feuda
u Vojnu granicu
13. X 1781. Patent Josifa II o verskoj toleranciji
1781. Srbi iz Martinice otili su u Vojnu granicu, u entu
Car odbija stvaranje Maarskog uenog drutva 1781.
Rumunska naselja oko Begeja posle prodaje ula
17811782.
u posed Luke Lazara i Isaka Kia
1782. Maarsko stanovnitvo dolo je u oku
Na posed Kristofora Nake u Banatu dolo je slovako
1782. stanovnitvo iz Novogradske, Petanske, Nitranske i
Zvolenske upanije
17831784. Maari stiu u Maarski Itebej
Matija Baranji preveo je deo slovakih naseljenika
1784.
u selo Pardanj, na imanje Gabriela Butlera
1784. Prva apoteka u Vrcu i Velikom Bekereku
Nemci naseljavaju Crvenku, Vrbas, Seki, Buljkes, Sivac,
17841786. Kulu, Parabu, Stanii, onoplju i Modo Arondacijom
zemljita za potrebe karlovakog generaliteta
Zagrebaka nadbiskupija izgubila je zemlju du reke
Kupe, dvorski ratni savet je tada nadbiskupiji ponudio 17841788.
zemljite u Banatu
223
1785. U Baju se doseljavaju Maari reformatske veroispovesti

1785. Prva apoteka u Somboru
1786. Osnovana jevrejska optina u Subotici
1786. Jano Zakarija Saks izradio je veoma dobru kartu Banata
Slovaki doseljenici stiu u Aradac, kod Velikog
1786.
Bekereka, na imanje Isaka Kia
334 maarske porodice reformatske veroispovesti
1786.
naseljavaju Staru Moravicu
1786. Stanovnici Kiujsalaa naseljavaju Pair
1786. ijaci se pominju u Gospoincima i urugu
Naseljavanje 8000 zaporokih kozaka, koje je Josif II
1786.
primio u slubu, u Sentu i okolinu
1787. Maarske porodice naseljavaju se u Feketi
Popisom stanovnitva utvreno da je u Krsturu ivelo
1787.
oko 2200, a u Kucuri oko 1600 Rusina
1788. Slovaki ivalj je iz Pardanja preao u Eku
17881791. Austro-turski rat
1. IX 1789. Otvorena novosadska katolika gimnazija
Patrijarh Arsenije IV Jovanovi akabenta dovodi nove
Austro-turski rat 17871791. talase naseljenika iz Turske u Habzburku monarhiju,
a istovremeno se naseljavaju i Albanci
Velika francuska revolucija 17891799.
Donet ameriki ustav 1789.
Emanuil Jankovi otvorio prvu srpsku knjiaru
Umro car Josif II 1790.
u Novom Sadu i novi car Leopold II sazvao Ugarski sabor
Spoljnu dekoraciju i toranj somborskog hrama
1790.
Sv. Georgija izradio Anton Haker iz Pete
1790. Zasedanje Ugarskog parlamenta
1. IX 1790. Poetak srpskog narodno-crkvenog sabora u Temivaru
1790. Nemci naseljavaju Crnju i Nakovo
17901791. Slovaci naseljavaju Pivnice i Lali
17911792. Ilirska dvorska kancelarija u Beu
Donet prvi francuski ustav 1791. Osnivanje Karlovake gimnazije
Dvadeset Srba dobilo plemike titule nakon
1791.
Austro-turskog rata
Rafael Taka u Padeju tampa Dodatak reniku
Svitovski mir 1791.
Pariza Papaia (Toldalk a Pariz Ppai sztrhoz)
Vladavina Franca I 17921835.
1793. Bugari katolici se naseljavaju na posed Lazara u Eku
Napoleonovi ratovi 17931815.
Zavera maarskih jakobinaca pod vostvom
1794. Panevo dobija status slobodnog graniarskog komuniteta
opata Ignacija Martinovia
1794. Seenji kupuje posede kod Temerina
1794. Maari se naseljavaju u Doroslovo
Habzburgovci gube Belgiju 1794.
Osnovana je zadubina za srpske ake
1794.
Stepindarius Servickianus
224
HRONOLOKE TABELE
17951802. Izgradnja Velikog bakog kanala

1796. Iseljavanje temerinskih Srba u ajkaku, u urevo
Habzburgovci gube vei deo poseda u Italiji 1797.
1799. Grof Seenji naselio je Maare na svoj temerinski posed
Doba konzulata u Francuskoj 17991804.
pre 1800. Rumuni se naseljavaju u Uzdin i Kovin
Na imanje Lazara u Martinicu i u Lazarfeld
oko 1800. naseljeni su Nemci iz okoline Velike Kikinde
(Soltur, Sveti Hubert, arlevil)
Naseljavanje kajkavskog plemstva, nadbiskupskih vazala,
1801. u Boku, Neuzinu, Jarkovac, Boto, Margiticu, Klariju
(kao kompenzacija za gubitak zemljita kod Kupe)
1801. Maari naseljavaju Maarsku Crnju
Nemci naseljeni iz Badenske oblasti daju naziv naselju
1802.
Karlsdorf, po ministru rata Karlu
Slovaci iz Eke sa svetenikom Janom Bosidelerskim
1802.
prelaze u Kovaicu
Grof Ferenc Seenji osniva Nacionalni muzej 1802.
Evangelistiki svetenik u Gloanu, Juraj Rohonj, izdaje
1802.
na slovakom jeziku Kratke pesme za seljaku omladinu
Trea grupa hrvatskih naseljenika dola je u Banat; itelji
1803. tri kraovanska naselja naseljeni u Karlsdorfu (Banatski
Karlovac)
1803. Iz Kucure i Ruskog Krstura deo stanovnika otiao je u id
Franc I nazivao se naslednim carem Austrije 1804.
Prvi srpski ustanak i doba carstva u Francuskoj 18041813. Izbeglice iz Srbije stiu na prostor dananje Vojvodine
1805. Rumuni naseljavaju Mramorak
Franc I se odrekao titule cara Svetog Rimskog Carstva 1806. Slovaci stiu u Padinu, andorf (Janoik) i Hajduicu
1806. Kriza ustanka u Srbiji, stiu izbeglice
Konstruisan prvi parobrod 1807. Ticanova buna
1807. Rumuni naseljavaju Deliblato
Rusko-turski rat 18071812.
Dositej Obradovi otvara Veliku kolu u Beogradu i
1808. Kruika buna
postaje prvi srpski ministar obrazovanja
1808. Formirano rumunsko naselje Vladimirovac (Petrovo Selo)
Bitka kod era 1809.
Nastanak ilirskih pokrajina pod Napoleonovim
18091813.
pokroviteljstvom
Osnovana Novosadska gimnazija (dananja gimnazija
1810.
Jovan Jovanovi Zmaj)
Dravna dugovanja Habzburke monarhije bila su
1810.
dvanaest puta vea od njenog godinjeg prihoda
Sukob vladara i plemstva na dravnom saboru povodom
18101816.
izdavanja papirnih novanica
18111812. Sukob vladara i dravnog plemstva
Napoleonov pohod na Rusiju; sklopljen
1812.
Bukuretanski mir izmeu Rusije i Turske
1812. U Peti je prikazana istorijska drama o Karaoru
225
18121825. Franc I ne saziva dravni sabor

Pad prvog srpskog ustanka 1813.
Drugi srpski ustanak i Beki kongres Sve zanatlije u Rumi, bez obzira na naciju i veroispovest,
1815.
bile su u jednom esnafu
Ustanak u paniji 1820.
Grki ustanak i nastanak grke drave 18211830.
Bugari katolici se naseljavaju u Dvor u Banatu na imanje
18231825.
Josfipa Petrovia
1824. Pokrenut Letopis Matice srpske
Prvi reformski Ugarski sabor; Osnovana Maarska
1825.
akademija nauka i umetnosti i izraen plan za reforme
Stivensova parna lokomotiva 1825.
Ustanak dekabrista u Rusiji 1825.
1826. U Peti osnovana Matica srpska
1828. Rusini naseljeni u Berkasovo
1829. Slovaci iz Padine naselili Hajduicu
Nezavisnost Belgije 1830.
Ustanak u Poljskoj 1831.
Velike radnike pobune u Lionu 18311834.
Drugi reformski ugarski sabor, pojava opozicije 18321836.
Disertacija grofa Janka Drakovia, Junoslovenski
1832.
nacionalni program
Poela redovna razmena publikacija ruske akademije sa
1832.
bibliotekom Matice srpske
Poetak plovidbe kroz erdapsku klisuru 1833.
1834. Rusini se naseljavaju u Baince, u Sremu
Semjuel Morze konstruisao telegraf 1837.
U Peti je osnovan Tekelijanum, kojim je do
1838.
1878. godine upravljala Matica srpska
Feudalac Ludvig Bara naselio je pustaru
1838.
Barahaza bugarskim naseljenicima
Dravni sabor Maarske 18391840.
Pokrenut Pesti Hrlap (Petanske novine), prvi moderan
1841.
maarski dnevni list
1843. Parni mlin u Panevu
Dravni sabor Maarske 18431844.
Naertanija Ilije Garaanina 1844. (do)nastavni jezik u gimnazijama je latinski
U borbi za modernizaciju srpskog jezika presudio filolog
1847.
ura Danii davi prednost Vukovim reformama
Poslednji dravni, staleki sabor Maarske 1847.
Deklaracija opozicije maarskog sabora 1848.
Revolucija u Italiji, Francuskoj, Nemakoj, Vlakoj itd. 184849.
Izgraen Lanani most izmeu Budima i Pete
1848.
(koristio se beoinski cement)
Koutov nastup u parlamentu
3. III 1848.
radi osiguranja donetih zakona
Revolucija u Beu 13. III 1848.
226
HRONOLOKE TABELE
Revolucija u Peti 15. III 1848.

Objava srpskih zahteva u Peti 1719. III
1848.
22. III 1848. Nemiri u Zemunu i Panevu
23. III 1848. Josip Jelai imenovan za hrvatskog bana
2. IV 1848. Nemiri u Sremskim Karlovcima i Novom Sadu
Objava zakona kojima je ukinut feudalizam u Maarskoj 11. IV 1848.
1011. V
Kongres Slovaka u Liptosentmiklou
1848.
1517. V
Kongres Rumuna u Blau (kasnije i u Lugou)
1848.
1315. V
Majska skuptina
1848.
Napad petrovaradinskog garnizona
Prekid Sveslovenskog kongresa u Pragu 2. VI 1848.
na srpsko uporite u Sremskim Karlovcima
Hrvatskoj priznata autonomija 27.VIII 1848.
Ban Jelai napao Maarsku 11. IX 1848.
Bitka kod Pakozda, gde je maarska revolucionarna
vojska porazila carske trupe pod komandom 29. IX 1848.
bana Jelaia
Novi ustanak u Beu 6. X 1848.
Bitka kod Ozore 7. X 1848.
Bitka kod vehata 30. X 1848.
Franc Josif I 18481916.
Carska vojska ula u Budim i Petu I 1849.
Hondvedska vojska pobeuje u nizu bitaka protiv carske
IIIIV 1849.
vojske
Detronizacija Franca Josifa i proglaenje
14. IV 1849.
nezavisnosti Maarske u Debrecinu
Donoenje prvog zakona o narodnostima 28. VI 1849.
Maarska revolucionarna vojska poloila je oruje pred 13. VIII
Rusima kod Vilagoa u blizini Arada 1849.
lanom 72. Oktroisanog ustava ustanovljena
4. X 1849.
Srpska Vojvodina i Tamiki Banat
Komandant Ki Imre predao je
5. IX 1849.
Petrovaradinsku tvravu carskoj vojsci
U Peti pogubljen grof Lajo Baanji,
predsednik prva maarske vlade, a istog dana u Aradu
6. X 1849.
pogubljeno je 13 generala revolucionarne vojske
(meu njima i Jovan Damjani)
1850. U Vrbasu izgraena fabrika ulja
18501851. Popis stanovnitva u Srpskoj Vojvodini i Tamikom Banatu
Drugo carstvo u Francuskoj 18501872.
18521871. Rad uiteljske kole u Vrcu
1853. Subotica dobila hotel
Krimski rat 18531856.
1856. Ulina rasveta u Subotici
Finansijska kriza u Hazburkoj monarhiji 1857.
227
Otvorena eleznika pruga

1857.
SegedinVelika KikindaTemivar
1858. Subotica dobila gimnaziju i vrti
Bitke kod Solferina i Maente 1859.
U Vrcu izgraena pivara, klanica i osnovna gradska
1859.
muzika kola
Sent Kantenova reakcija hapenjima
1860.
na zajedniki nastup Maara i Srba
1860. U Somboru izgraeno 29 kua na sprat
U Novom Sadu su objavljivani knjievni asopisi Danica
1860. i Javor; Jovan Jovanovi Zmaj, Laza Kosti, ura Jaki,
Jakov Ignjatovi poinjali su znaajne knjievne karijere
Pojava Oktobarske diplome 20. X 1860.
Ukinuta je Srpska Vojvodina i Tamiki Banat 27. XII 1860.
I 1861. Tucindanski lanak
Izdat Februarski patent 21. II 1861.
Ameriki graanski rat (traje do 1865.) 12. IV 1861.
Oslobaanje kmetova u Rusiji
1861.
Proglaenje Kraljevine Italije
IVVIII
Zasedanje Ugarskog sabora
1861.
2. IV 1861. Zasedanje Blagovetenskog sabora
18611865. Provizorijum (privremena prinudna uprava)
Zalaganje nacionalnih manjina u Maarskoj
1861.
za priznavanje statusa nacije
Jovan orevi osnovao je
1861.
Srpsko narodno pozorite u Novom Sadu
Plan Dunavske konfederacije Lajoa Kouta 1862.
Osnovana Matica slovaka 1863.
1864. Matica srpska iz Pete preseljena u Novi Sad
Razdvajanjem srpske i rumunske crkve nastala
1864.
rumunska pravoslavna mitropolija
1864. U Velikoj Kikindi poinje sa radom ciglana
1864. Plandite u Banatu dobija apoteku
1865. U Vrbasu izgraena kudeljara
1865. itaonica u Bakoj Topoli
ore Stratimirovi i Karol Kuzmanji potpisali
1865. zajedniku srpsko-slovaku opozicionu izbornu
konvenciju
Zasedanje Ugarskog sabora 18651867.
Austro-pruski rat 1866. Prva predstava na slovakom jeziku u Bakom Petrovcu
1866. Svetozar Mileti je pokrenuo list Zastava
1866. Plandite u Banatu dobija potu
1866. Osnovana Ujedinjena omladina srpska
Sklopljena Austro-ugarska nagodba 1867.
1867. Prvi javni koncert u Velikom Bekereku
Ugarsko-hrvatska nagodba 1868.
228
HRONOLOKE TABELE
Zakon o narodnostima 6. XII 1868.

U Velikom Bekereku osnovana Miletieva Srpska
Otvoren Suecki kanal 1869.
narodna slobodoumna stranka
1869. Bela Crkva dobija gimnastiko drutvo
Pokrenute dravne statistike (prvi pouzdani podaci o
1869.
stanovnitvu)
1869. Izgraena pruga SegedinSombor
Vilijem Paulinji Tot zajedniki kandidat Srba i Slovaka
1869.
na izborima za Maarski sabor
Proglaenje Nemakog carstva 1871.
1871. Otvorena cementara brae Orentajn
18711873. Ukidanje Vojne granice
1872. Zakonom o zanatima se ukidaju cehovi
1872. Ukinut Potiski krunski ditrikt
1873. U Novom Sadu zapoela sadnja Dunavskog parka
1873. Kod Sente na Tisi izgraen most
Stabilizacija dualistikog sistema, sa Kalmanom Tisom
18751890.
na elu maarske vlade
Velika istona kriza 18751878.
Konstruisan prvi telefon 1876.
1876. Ukidanje Velikokikindskog ditrikta
1876. Poetak rada nove ciglane u Kikindi
Tivadar Puka prvi put koristi telefonsku centralu 1877.
Berlinski kongres nezavisnost Srbije i Crne Gore 1878.
Poetak redovnog beleenja statistika
1880.
o nacionalnoj pripadnosti u Austrougarskoj
1880. Kod Sente izgraeno ratno pristanite
1880. Verme organizovao prvu Paliku olimpijadu
Izgradnja eleznike pruge
18811883.
Veliki BekerekVelika Kikinda
Nastanak Trojnog saveza
1882. eleznica prolazi kroz Iniju
(Nemaka, Austro-Ugarska, Italija)
1883. eleznika pruga BudimpetaZemun
Izgraen elezniki most Franja Josif preko Dunava
1883.
kod Novog Sada
1884. Raspad Srpske narodne slobodoumne stranke
1885. eleznika pruga BajaSomborNovi Sad
Benc i Dajmler konstruisali prvi automobil 18851886.
1887. Podela u Srpskoj narodnoj slobodoumnoj stranci
1888. U Zrenjaninu otvorena fabrika tepiha
1889. eleznika pruga SentaSubotica
Osnivanje Socijaldemokratske stranke Maarske 1890.
1891. Otvoren parni mlin Forga u Bakoj Topoli
Za potrebe sportista Verme izgradio hotel
1891.
i prvu krunu atletsku stazu, Ahileon
Osnivanje Srpske narodne radikalne stranke 1891.
229
Monetarna reforma u Ugarskoj (umesto forinte uvedena

1892.
kruna sa zlatnom podlogom)
Donat Banki pronalazi karburator 1892.
Francusko-ruski savez 1893.
1893. Mlin Baka u Vrbasu poeo sa radom
18931895. Katolika katedrala u Novom Sadu
Rentgen otkrio X-zrake 1895.
Deo Bugara iz Banata sele se u Ivanovo kod Paneva,
1895.
a deo u Bugarsku
Osnovana Katolika narodna stranka Maarske 1895.
Kongres narodnosti u Budimpeti 1895.
Milenijumske proslave irom Maarske povodom
1896.
hiljadugodinjice dolaska Maara u Panonsku niziju
U Budimpeti izgradena podzemna eleznica 1896.
1896. Subotica dobila tramvaj
Momilo Tapavica je na prvim Olimpijskim igrama
1896.
osvojio bronzanu medalju
Ukrajinski etnograf i foklorist Volodimir Hnatjuk je u
1897. Ruskom Krsturu i Kucuri napravio etnografske zapise o
Rusinima
1900. Pojava prvog automobila u Novom Sadu
1901. Izgraen Vladianski dvor u Novom Sadu
19011912. Stvaralatvo Jakaba i Komora u Subotici
U Staroj Pazovi se formira amaterska pozorina grupa
Braa Rajt konstruisali prvi avion 1903.
koja radi na slovakom jeziku
Nastanak Antante (Francuska, Rusija, Velika Britanija) 1904.
Rusko-japanski rat 19041905.
Posle 30 godina Tisina Slobodoumna stranka sila sa
1905.
vlasti, kriza dualistikog ureenja
Prva marokanska kriza 1905.
Srpsko-hrvatska koalicija u Hrvatskoj 1905.
1905. U Sombor stie elektrina energija
1906. U Somboru izgraeno parno kupatilo
1906. Izgraena fabrika vetakog ubriva Klotild u Subotici
U Kovaici se formira amaterska pozorina grupa
1906.
sa repertoarom na slovakom jeziku
Spor Austrije i Maarske zbog carinskih propisa 1907.
Aponjijev kolski zakon 1907.
1907. Fabrika kudelje Johana Ertla u Odacima
1907. Prva bioskopska predstava u Somboru
Aneksija Bosne i Hercegovine od strane Austrougarske,
1908.
aneksiona kriza
1908. Prva ciglana u Kanjii
1909. U Novom Sadu izgraena Sinagoga
Tisina Nacionalna stranka rada dolazi na vlast 1910.
1910. Popis stanovnitva (i na teritoriji dananje Vojvodine)
230
HRONOLOKE TABELE
1910. Podignuta zgrada Novosadske gimnazije

1910. U Novom Sadu zapoeta sadnja Futokog parka
Meksika revolucija 19101917.
Druga marokanska kriza i Norveanin Amundsen
1911.
stigao do Junog pola
U Novom Sadu krenuo prvi tramvaj
1911.
i zabeleen prvi let avionom
Velike antiratne demonstracije u Budimpeti i u jo
1912. Ukinuta srpska narodno-crkvena autonomija
nekim gradovima (Krvavi etvrtak)
U Novom Sadu izgraeno sirotite
1912.
Marije Trandafil (danas zgrada Matice srpske)
U Subotici je otvorena trea Gradska kua
1912.
(danas najvea u zemlji)
1912. Duijanca u Subotici
Prvi balkanski rat; Londonski mir; Turska ostala bez
19121913.
evropskih poseda sem Instanbula sa okolinom
Drugi balkanski rat; mir u Bukuretu; Bugarska izgubila
1913.
Dobrudu, Jedrene, Trako primorje
1913. Otvorena fabrika eera Baka u Vrbasu
Osnivanje Graanske radikalne stranke u Budimpeti 1914.
Sarajevski atentat, ubistvo prestolonaslednika Franca
28. VI 1914.
Ferdinanda u Sarajevu
Austrougarska objavila rat Srbiji; poetak
Prvog svetskog rata; objave rata izmeu
28. VII
Centralnih sila (Nemaka i Austrougarska) i sila
5.VIII 1914.
Antante (Francuska, Velika Britanija, Rusija) i saveznika;
formiranje fronta na Marni, bitke u Galiciji i leziji
Nika deklaracija 7. XII 1914.
Londonski sporazum; Italija ulazi u rat na strani Antante 1915.
Poetak Makenzenove ofanzive u Srbiji, povlaenje
6. X 1915.
srpske vojske na Krf
Bugarska ulazi u rat na strani Centralnih sila 1915.
Osnivanje Jugoslovenskog odbora 1915.
Bitka kod Mojkovca 5. I 1916.
Rumunija ulazi u rat na strani Antante 1916.
Formiranje Solunskog fronta 1916.
Prva srpska dobrovoljaka divizija osnovana u Odesi 1916.
Februarska revolucija u Rusiji 1917. .
Poetak Oktobarske revolucije u Rusiji 7. XI 1917.
Ruski car se odrie prestola 7. XI 1917.
Sovjetska Rusija izlazi iz rata 1917.
Krfska deklaracija 1917.
SAD ulaze u rat na strani Antante 14. VII 1917.
Poveavanje broja dezertera 1917.
Pravo naroda na samoopredeljenje Vudroa Vilsona 1. VIII 1918.
Proboj Solunskog fronta 15. IX 1918.
27. X 1918. Osnovan Bunjevako-srpski narodni odbor u Subotici
231
Narodno vjee u Zagrebu prekinulo dravno-pravne

29. X 1918.
odnose sa Austrijom i Maarskom
3031. X
Revolucija jesenjih rua, vlada Mihajla Karolja
1918.
Austrougarska potpisala primirje sa Antantom 3. XI 1918 .
Narodno vjee Kraljevine Slovenaca, Hrvata i Srba u
6. XI 1918.
Zagrebu nagovestilo ujedinjenje sa Kraljevinom Srbijom
Sastanak predstavnika srpske vlade i lanova
9. XI 1918.
Jugoslovesnkog odbora i Narodnog vijea
Nemaka potpisala primirje sa Antantom kraj rata 11. XI 1918.
Primirje srpske vojske i maarske vlade 13. XI 1918.
25. XI 1918. Velika narodna skuptina u Novom Sadu
Regent Aleksandar proglasio formiranje Kraljevstva
1. XII 1918.
Srba, Hrvata i Slovenaca
Sovjetska revolucija u Berlinu 514. I 1919.
Sazvana Velika narodna skuptina
27. II 1919.
za Banat, Baku i Baranju
Konstitutivna sednica
1. III 1919.
Privremenog narodnog predstavnitva
Proglaena Maarska Sovjetska republika 21. III 1919.
25. XI 1918
Privremena prelazna faza vlasti
III 1919.
V 1919. Osnovana Jugoslovenska demokratska stranka
1919. Ukidanje politikih organa Bake, Banata i Baranje
1919. Poetak agrarne reforme
Poetak mirovne konferencije u Parizu 1919.
Osnovana Kominterna 1919.
Osnovana Liga Naroda 1919.
Prihvaen Pakt od 26 taaka 1919.
U Novom Sadu je osnovano
1919.
Rusinsko narodno prosvetno drutvo
Festival pevaa amatera sredinja kulturna
1919.
manifestacija Slovaka u Vojvodini
Potpisan mirovni ugovor izmeu
4. VI 1920.
Antante i Maarske u Trianonu
28. XI 1920. Izbori za Ustavotvornu skuptinu
1920. Osnovan Pravni fakultet u Subotici
28. VI 1921. Proglaenje Ustava (Vidovdanski ustav)
20. VIII Povlaenje srpskih jedinica iz
1921. Baranje i Bajskog okruga naloeno od sila Antante
Grko-turski rat zapoet 1920. godine zavren je
16. IX 1922.
porazom Grke
Musolinijev mar na Rim pobeda faizma u Italiji 28. X 1922.
Osnovan Savez Sovjetskih Socijalistikih Republika 30. XII 1922.
1922. Podela drave na oblasti
Francuske i belgijske trupe zaposele Rursku Oblast 11. 1 1923.
Prima de Rivera uvodi vojnu diktaturu u paniji 13. IX 1923.
232
HRONOLOKE TABELE
Turska proglaena republikom 29. X 1923.

1923. Okonanje razgranienja sa Rumunijom
1923. Formiranje Maarske stranke
1923. Formiranje stranke Rumuna
1923. Pojava Samostalne demokratske stranke u Vojvodini
Smrt V. I. Lenjina; Staljin zadrava poloaj glavnog
21. I 1924.
partijskog i dravnog rukovodioca
Konferencija u Lokarnu o miroljubivom 516. X
reavanju sporova 1925.
Matica Srpska dobija zgradu od Novog Sada
1926.
u kojoj se i danas nalazi
Bunjevako-okaka stranka pristupila
1927.
Hrvatskoj seljakoj stranci
Ubistvo poslanika HSS-a u skuptini, kriza
20. VI 1928.
parlamentarizma
U Parizu sklopljen Brajan-Kelogov pakt o uzdravanju 27. VIII
od rata kao sredstva za reavanje politikih sporova 1928.
1928. Izgorela zgrada Narodnog pozorita u Novom Sadu
6. I 1929. Proglaenje diktature kralja Aleksandra
Lateranski ugovori izmeu Italije i Vatikana; Italija
11. II 1929.
priznaje papin suverenitet u Vatikanu
3. X 1929. Formiranje banovina
Crni petak na njujorkoj berzi 25. X 1929.
Velika svetska ekonomska kriza 19291933.
U Indiji, pod vostvom Mahatme Gandija poinje Pokret
za izbegavanje graanske neposlunosti pozivajui na 12. III 1930.
neposlunost britanskim vlastima (pasivna rezistencija)
3. IX 1931. Proglaenje Oktroisanog ustava
Japanci ulaze u Manduriju 18. IX 1931.
1931. Skup Jevreja u Subotici
1931. Zavrna faza agrarne reforme
1932. Odobren rad opozicije
Sastanak Seljako-demokratske koalicije u Zagrebu
1932.
(SDK osnovana 1926. godine)
Adolf Hitler postaje kancelar Nemake 30. I 1933.
New Deal amerikog predsednika Ruzvelta 1933.
ang Kaj-ek zapoinje pohod protiv komunista,
13. II 1934.
poetak Dugog mara Crvene armije kroz Kinu
Austrijski kancelar Dolfus ubijen u Beu u nacistikom
25. VII 1934.
pokuaju dravnog udara
Smrt nemakog predsednika Hindenburga;
2. VIII 1934.
Hitler postaje i predsednik i kancelar
Ubistvo kralja Aleksandra u Marseju; Namesniki reim 9. X 1934.
U Lenjingradu ubijen S. M. Kirov;
1. XII 1934.
poetak Staljinovih istki u SSSR-u
U Nemakoj donet Nirnberki zakon
15. IX 1935.
o iskljuivanju Jevreja iz javnog ivota
233
Italijanske trupe ulaze u Etiopiju;

3. X 1935.
poetak Italijansko-abisinskog rata
Pobuna generala Franka protiv vlade Narodnog fronta;
18. VII 1936.
poetak panskog graanskog rata
Savez Nemake i Italije Osovina Rim-Berlin 25. X 1936.
Antikomunistiki pakt (Antikominterna pakt)
25. XI 1936.
izmeu Nemake i Japana
19361939. Vlada Milana Stojadinovia
Italija pristupa Antikominterna paktu 6. XI 1937.
Minhenski sporazum (Nemaka, Italija, Francuska,
29. IX 1938.
Velika Britanija)
U Nemakoj organizovani 910. XI
neredi protiv Jevreja (Kristalna no) 1938.
1938. Prekida se agrarna reforma zbog nedostatka zemljita
Hitler zaposeda eku i Moravsku 15. III 1939.
Hitler objavljuje odluku o stvaranju
16. III 1939.
Protektorata eke i Moravske
Frankove trupe u Madridu; kraj panskog graanskog rata 28. III 1939.
Velika Britanija i Francuska garantuju nezavisnost Poljske 31. III 1939.
Pakt Molotov-Ribentrop 23. VIII 1939.
26. VIII 1939. Stvaranje Banovine Hrvatske
Nemaka bez objave rata napala Poljsku;
1. IX 1939.
poetak Drugog svetskog rata
Velika Britanija i Francuska objavile rat Nemakoj 3. IX 1939.
Sovjetske trupe ulaze u istonu Poljsku 17. IX 1939.
Nemaka zaposeda Dansku, Norveku, Holandiju i Belgiju 1940. Pakt o veitom prijateljstvu Jugoslavije i Maarske
U Velikoj Britaniji Vinston eril postaje predsednik Vlade 1940.
Nemake trupe ulaze u Pariz 14. VI 1940.
U neokupiranom delu Francuske predsednik Vlade
1940. .
postaje Peten i trai primirje od Nemake
General de Gol sastavlja u Londonu Nacionalni komitet
1940.
slobodne Francuske
Nemaki vazduni napadi na Veliku Britaniju
10. VII 1940.
(Poetak Bitke za Englesku)
25. III 1941. Jugoslavija pristupa Trojnom Paktu
26 27. III
Vojni pu u Beogradu protiv pristupanja Trojnom paktu
1941.
6. IV 1941. Napad Trojnog pakta na Jugoslaviju
10. IV 1941. Proglaenje Nezavisne drave Hrvatske
11. VI 1941. Napad Maarske na Jugoslaviju
17. IV 1941. Kapitulacija Jugoslavije, okupaciona podela zemlje
Nemaka napada bez objave rata SSSR 22.VI 1941. Formiranje partizanskih jedinica
VIVII 1941. Pripreme i poetak ustanka u Jugoslaviji
IX 1941. Poetak otpora okupatorima u Sremu
Japanci napali ameriku flotu u luci Perl Harbor;
7. XII 1941.
SAD i Velika Britanija objavljuju rat Japanu
16. XII 1941. Pripajanje delova Jugoslavije Maarskoj
234
HRONOLOKE TABELE
Racija maarskih okupatora prerasta

I 1942.
u masovna ubistva civilnog stanovnitva
1942. Sremski partizani u Bosni
Poetak pomorske i vazdune bitke kod ostrva Midvej na
3. VI 1942.
Pacifiku; presudna pobeda amerikih snaga nad Japanom
Represija i uasan teror u Sremu,
VIII 1942.
posle toga reorganizacija partizanskih odreda
Britanska protivofanziva u severnoj Africi; proboj 23. X 20. XI
nemako-italijanskih poloaja kod EJ Alamejna 1942.
1921. XI
Crvena armija opkoljava Nemce kod Staljingrada
1942.
31. I 2. II
Kapitulacija nemake 6. armije u Staljingradu
1943.
Anglo-amerike trupe iskrcavaju se na Siciliji 10. VII 1943.
Poetak sovjetske letnje ofanzive 12. VII 1943.
Kapitulacija Italije 8. IX 1943.
8. XI 1. XII
Teheranska konferencija (Ruzvelt, Staljin, eril)
1943.
Josip Broz Tito izjavljuje da e Vojvodina
III 1943.
pripasti onome za koga se opredeli narod
Iskrcavanje anglo-amerikih trupa u Normandiji 6. VI 1944.
Poetak sovjetske ofanzive protiv
22. VI 1944.
nemake armijske grupe Centar
VII 1944. Partizanska ofanziva itni cvet
Crvena armija prodire do Varave i zaustavlja se pred 1 2. VIII
varavskim predgraem Pragom 1944.
Jedinice Crvene armije prelaze
IX 1944.
rumunsku i jugoslovensku granicu
sredina X
Banat i Baka osloboeni
1944.
10. X 1944. Partizani stiu u Suboticu
23. X 1944. Partizani stiu u Novi Sad
XI 1944. Bitka na Batini
krajem 1944. Formira se Sremski front
1. I 1945. Formirana II jugoslovenska armija
Konferencija u Jalti (Ruzvelt, Staljin, eril); 4 11. II
podela Nemake na etiri okupacione zone 1945.
Amerikanci prelaze Rajnu kod Remagena; slom
7. III 1945. Formirana vlada Demokratske Federativne Jugoslavije
nemakog zapadnog fronta
1945. estoke bitke kod Batine
U Kairu osnovana Arapska liga 22. III 1945.
6. IV 1945 Odluka o prikljuenju Vojvodine Srbiji
Osnivanje Organizacije ujedinjenih naroda 25. IV 26. VI
u San Francisku 1945.
Hitler izvrava samoubistvo; njegov naslednik postaje
30. IV 1945.
admiral Denic
Sovjetske trupe zauzimaju Berlin 2. V 1945.
Kraj rata u Evropi 9. V 1945.
235
15. V 1945. Kraj rata u Jugoslaviji

Ujedinjuju se partijske organizacije
V 1945.
Srbije, Vojvodine i Kosova i Metohije
Bezuslovna kapitulacija Nemake
79. V 1945.
potpisana u Renu i Berlinu
Saveznike sile u Nemakoj stvorile
etiri okupacione zone; obrazovan savezniki 5. VI 1945.
kontrolni savet (deluje do 20. III1948.)
Povelja o osnivanju Ujedinjenih naroda potpisala je 51
26. VI 1945.
zemlja, meu njima i Jugoslavija
Potsdamska konferencija; nemaka podruja istono od 17. VII
linije OdraNisa pripojena Poljskoj 2. VIII 1945.
Amerikanci bacaju atomsku bombu na Hiroimu 6. VIII 1945.
Amerikanci bacaju atomsku bombu na Nagasaki 9. VIII 1945.
23. VIII
Zapoela agrarna reforma i kolonizacija Vojvodine
1945.
VIII 1945. Ponovo potvreno da se Vojvodina prikljuuje Srbiji
Kapitulacija Japana, potpisana na amerikom brodu
2. IX 1945.
Misuri u Tokijskom zalivu i zavretak rata
11. XI 1945. Izbori u Jugoslaviji
Nakon pobede NF na izborima, proglaena
29. XI 1945.
Demokratska Federativna Republika Jugoslavija
31. I 1946. Ustavom FNRJ se regulie status Vojvodine
Francuzi zapoinju otvoreni rat protiv Vijetnama
19. XII 1946.
u Indokini (Indokineski rat, zavren 1954)
1947. Ustavom NR Srbije se regulie status Vojvodine
Trumanova doktrina o vojnoj i ekonomskoj pomoi
zemljama ugroenim komunistikim pokretima; 12. III 1947.
poetak hladnog rata
Maralov plan (plan pomoi SAD za obnovu Evrope);
od 1948. do 1952. godine 16 evropskih zemalja primilo 5. VI 1947.
je 15 milijardi dolara u obliku kredita i pomoi
15. VIII
Nezavisnost Indije i Pakistana
1947.
1948. Donet statut Vojvodine
Proglaenje nezavisnosti drave Izrael;
14. V 1948.
prvi izraelsko-arapski rat (primirje 1949)
28. VI 1948. Rezolucija Informacionog biroa
Matica srpska postala je centralna (matina)
1948.
biblioteka Vojvodine.
Srednja kola za primenjenu umetnost Bogdan uput
1948.
osnovana je u Novom Sadu
Osnovan Atlantski pakt (NATO pakt), vojno-politiki
4. IV 1949.
savez zapadnoevropskih zemalja i SAD
Osnovano Evropsko vee u Strazburu 5. V 1950.
Proglaenje Narodne Republike Kine 21. IX 1950.
1950. Uvoenje sistema samoupravljanja
1950. SNP formira baletski ansambl
236
HRONOLOKE TABELE
Na evropskom prvenstvu u Beu jugoslovenski

1951. stonoteniseri osvojili su drugo mesto, a boje reprezentacije
branili su Vilim i njegov brat Tibor Harangozo
Kraj korejskog rata 27. VII 1953.
Ustavnim zakonom DFJ postala
1953.
Federativna Narodna Republika Jugoslavija
Ustavnim zakonom predviena dublja decentralizacija
1953.
dravne vlasti
1953. Osnovan memorijalni muzej Save umanovia u idu
1954. Pojava nove generacije vajara
Subotiki stonoteniser Vilim Harangozo postao je svetski
1954. prvak u Londonu u paru sa Zagrepaninom dr arkom
Dolinarom
enevski ugovor o Indokini; zemlja podeljena
21. VII 1954.
po 17. paraleli na Severni i Juni Vijetnam
Ustanak protiv Francuske u Aliru l. XI 1954.
1955. Optine postaju lokalni organi vlasti
1955. Galerija naivnih slikara osnovana u Kovaici
Bandunka konferencija afrikih i azijskih zemalja 1824.
IV 1955.
Potpisivanje Varavskog pakta, vojnog saveza
14. V 1955.
istonoevropskih zemalja pod vostvom SSSR-a
Ustanak u Maarskoj; 23. X
sovjetski tenkovi zauzimaju Budimpetu 24. XI 1956.
Suecka kriza; Izrael uz pomo Francuske i Velike 29. X
Britanije napada Egipat; rat se zavrava primirjem 6. XI 1956.
Potpisani tzv. Rimski ugovori o osnivanju
Evropske ekonomske zajednice (EEZ) 1957.
i Evropske zajednice za atomsku energiju (Euratom)
SSSR lansirao prvi vetaki satelit Sputnjik 4. X 1957.
De Gol prvi predsednik Pete republike u Francuskoj 8. I 1959.
Fidel Kastro predsednik vlade na Kubi,
16. II 1959.
nakon svrgavanja Batiste
Festival rumunske muzike i folklora odrava
1959.
se svake godine u drugom mestu
1961. Formiranje Bloka nesvrstanih zemalja
Prvi sovjetski vetaki satelit sa ljudskom posadom
12. IV 1961.
(Jurij Gagarin)
Poinje podizanje Berlinskog zida 13. VIII
1961.
Konferencija nesvrstanih zemalja u Beogradu 16. IX 1961.
1961. Likovna jesen u Somboru
Kubanska kriza zbog instaliranja sovjetskih raketnih 20. X
baza; amerika pomorska blokada 20. XI 1962.
Likovni susreti u Subotici, dokumentacioni centar
1962.
jugoslovenskih likovnih kolonija
1962. Poetak odravanja Durinda i enebokrete
Ustav, proglaena Socijalistika Federativna Republika
1963.
Jugoslavija
237
Ubistvo amerikog predsednika Kenedija 21. XI 1963.

U Bajmoku se odrava meunarodna smotra folklora
1963.
KUD JedinstvoEgysg
Tonkinki incident Donson dobija od Kongresa
2. VIII 1964.
odreene ruke za intervenciju u Vijetnamu
Zrenjaninski rva Branislav Simi osvojio
1964.
zlatne medalje na Olimpijadi u Tokiju
SAD zapoinju napade na Severni Vijetnam 7. II 1965. Poetak neuspene Privredne reforme
1965. Poetak privredne reforme
1966. Galerija Milan Konjovi u Somboru
1967. Deetatizacija, ustavni amandmani
Vojna hunta u Grkoj (do 1974.) 21. IV 1967.
Trei izraelsko-arapski rat, estodnevni rat 510. VI
1967.
Prako prolee; novi demokratski kurs u ehoslovakoj III 1968.
U SAD ubijen crnaki voa Martin Luter King;
4. IV 1968.
novi talas rasnih nemira
Studentski nemiri i radniki trajkovi dovode do
30. V 1968.
rasputanja Narodne skuptine u Francuskoj
Trupe SSSR, DR Nemake, Poljske, Maarske 21. VIII
i Bugarske ulaze u ehoslovaku 1968.
1968. Protesti beogradskih studenata
Zrenjaninski bokser Zvonko Vujin osvaja
1968.
bronzane medalje na Olimpijadi u Meksiku
Zrenjaninski rva Branislav Simi osvaja
1968.
bronzane medalje na Olimpijadi u Meksiku
Incident na granici SSSR-a i Kine na reci Usuriju 2. III 1969.
Prvi ljudi na Mesecu: Armstrong i Oldrin 20. VII 1969.
Helsinki pregovori o ograniavanju stratekog
17. XI 1969.
nuklearnog naoruanja (SALT) SAD-a i SSSR-a
Sportske olimpijade kolske omladine Vojvodine
19701990.
(svake etvrte godine)
Istoni Pakistan proglaen samostalnom
26. III 1971.
Bengalskom republikom (Banglade)
Pokrajine Vojvodina i Kosovo i Metohija
1971. postale konstitutivni delovi
Socijalistike Federativne Republike Jugoslavije
Maspok u Hrvatskoj 1971.
19711972. Sukobi u SKJ i smene rukovodstava u Hrvatskoj i Srbiji
Uklanjanje tzv. anarholiberala u Beogradu 1972.
Bokser Zvonko Vujin osvaja bronze
1972.
na Olimpijadi u Minhenu
Galerija likovnih stvaralaca Maara
1973.
na tlu Vojvodine u periodu od 1830. do 1930. god.
Pariski sporazum o prekidu rata u Vijetnamu 27. I 1973.
U ileu vojna hunta obara predsednika Aljendea 11. IX 1973.
Napadom Egipana na Sueckom kanalu i Sirijaca na
8. X 1973.
Golansku visoravan, izbija etvrti izraelsko-arapski rat
238
HRONOLOKE TABELE
21. II 1974. Novim Ustavom potvrena konstitutivnost pokrajina

Evropska konferencija o manjinama zavrena u Trstu;
upozoreno na nereena pitanja narodnih manjina 13. VII 1974.
(samo u Evropi vie od 40 miliona ljudi)
Osnovana je Akademija umetnosti u Novom Sadu
1974.
(muzika, dramska i likovna sekcija)
U Helsinkiju zapoela evropska konferencija
o bezbednosti i saradnji, na kojoj uestvuje 35 drava; 30. VII 1975.
potpisana Helsinka deklaracija
Umro panski diktator Franko;
20. XI 1975.
poetak demokratizacije u zemlji
Kraj Kulturne revolucije u Kini 25. X 1976.
Rva Momir Petkovi osvojio zlato na Olimpijadi
1976. u Montrealu; bokser Tadija Kaar osvojio
srebro na istom takmienju
Bokser Tadija Kaar osvaja srebra
1978.
na svetskom prvenstvu u Beogradu
Homeini preuzima vlast u Iranu;
1979. TV Novi Sad poela da emituje program
Sovjetska intervencija u Avganistanu
Naftna kriza nakon skoka cene nafte usledio kolaps
19791984.
trita nafte i privredna recesija u svetu
Iransko-iraki rat 19801988.
19801991. Ekonomska kriza
Memorijalni muzej slikara i pesnika romantizma
1980. ure Jakia u Srpskoj Crnji;
Galerija spomen zbirka slikara Stojana Trumia u Titelu
4. V 1980. Umire Josip Broz Tito
Bokser Slobodan Kaar osvaja zlata na Olimpijadi u
1980.
Moskvi
1981. Poetak demonstracija na Kosovu i Metohiji
1981. Subotiki rva Refik Memievi svetski ampion u rvanju
1981. Otvaranje nove zgrade Narodnog pozorita u Novom Sadu
Rat za Foklandska ostrva izmeu
1982.
Velike Britanije i Argentine
1982. Poetak kolonije vajara Terra u Kikindi
Amerike intervencije u Libanu i Grenadi 1983.
Rva Refik Memievi osvaja srebro na Olimpijadi
1984.
u Los Anelesu, senanski rva Joef Tertei bronzu
Dolazak Slobodana Miloevia na vlast;
1987.
Antibirokratska revolucija u Srbiji
Stonoteniser Ilije Lupulesku osvojio je sa
1988.
Zoranom Primorcem srebro na Olimpijadi u Seulu
56. X 1988. Jogurt revolucija u Novom Sadu
I 1989. Vanredno stanje na Kosovu i Metohiji
Raspad SSSR-a 19891991.
Pad komunizma u SSSR-u i istonoj Evropi; pad
berlinskog zida; ujedinjenje Nemake; Revolucija u 1989.
Rumuniji; pad diktatora aueskua
239
Festival igrakih parova Tulipan u organizaciji PESA-e

1989.
i MZ enej
Irak napada Kuvajt 1990. Rasputanje Saveza komunista Jugoslavije
12. VII
Ustav Socijalistike Republike Srbije
1990.
2022. I
Prekinut XIV kongres SKJ i nije nastavljen
1990.
23. XII 1990. Odrani viestranaki izbori u Srbiji
Zalivski rat, napad SAD i saveznika na Irak 1991.
19911995. Ratovi na prostoru bive SFRJ
Aranka Binder osvojila bronzanu medalju u streljatvu
1992.
na Olimpijadi u Barseloni.
Neuspena intervencija SAD u Somaliji 1993. Ogromna inflacija u SR Jugoslaviji
Poetak graanskog rata u Ruandi 1994.
Poetak odravanja susreta amaterskih pozorita
1996.
vojvoanskih Maara
Aleksandra Ivoev osvaja zlata i bronze u streljatvu na
1996.
Olimpijadi u Atlanti
1998. Zaotravanje krize na Kosovu i Metohiji
1998. Pojava studentske organizacije OTPOR
1999-2000. Vlast brutalno tue demonstrante
Poetak sukoba u eeniji 1999.
24. III 1999. NATO napad na Srbiju i Crnu Goru
1999. Festival starosedelaca Srba Ivanjsko cvee u Sivcu
Festival duhovnog i materijalnog stvaralatva Srba
1999.
kolonista u Vojvodini
24. IX 2000. Izbori u Srbiji
Pad reima Slobodana Miloevia, dolazak na vlast
5. X 2000.
DOS-a
2000. Odbojkai SRJ osvajai zlata na Olimpijadi u Sidneju
2000. Vaterpolisti Beeja prvaci Evrope
Islamski fundamentalisti rue zgrade Svetskog
trgovinskog centra u Njujorku 11. XI 2001.
14. XII 2001. Predlog Omnibus zakona

Amerika okupacija Avganistana 2002. Izglasavanje Omnibus zakona
U Subotici se u Maarskom kulturnom centru Nepker
odrava meunarodni festival koji sadri smotru
2002.
maarskog folklora za decu i odrasle i druge kulturno-
-umetnike programe
Atentat na predsednika Vlade Republike Srbije
12. III 2003.
dr Zorana inia
Drugi Zalivski rat, SAD i Velika Britanija okupirale Irak 2003.
2006. Raspad SR Jugoslavije Crna Gora se odvaja od Srbije
240
SADRAJ
SADRAJ
PREDGOVOR ................................................................................................................ 5
UVOD ............................................................................................................................. 7
1. IDEJA, NAZIV, POJAM I GRANICE VOJVODINE ............................................ 7
1.1. Ideja o stvaranju Vojvodine ............................................................................................7
1.2. Poreklo naziva Vojvodina................................................................................................8
1.3. Granice Vojvodine............................................................................................................8
2. ISTORIJA PODRUJA BUDUE VOJVODINE PRE POJAVE TURAKA ...... 9
2.1. Kratak pregled istorije Vojvodine do kraja IX veka .....................................................9
2.2. Vojvodina od doseljavanja Maara do turskih osvajanja ...........................................11
I POGLAVLJE
OD PADA SRPSKE DESPOTOVINE (1459) DO SMRTI
CARA JOSIFA II (1790)............................................................................................... 14
1. OD PADA SRPSKE DESPOTOVINE (1459) DO MOHAKE BITKE (1526) 14

1.1. Prodor Osmanlija i posledice .......................................................................................14
1.2. Srem i Banat pod prvim naletima Turaka ...................................................................14
1.3. Prvi srpski despot u Ugarskoj .......................................................................................15
1.4. Ulazak srpskih feudalaca u ugarsku vlastelu, njihovi posedi
u Ugarskoj i prve srpske seobe .....................................................................................15
1.5. Istorijsko i mitsko pamenje o zajednikim borbama ................................................16
1.6. Odbrana Beograda i seanje na nju .............................................................................16
1.7. Pad Srpske despotovine i posledice .............................................................................17
1.8. Vojniki nain ivota postaje trajna karakteristika Srba ............................................17
1.9. Usamljena Ugarska u ratu protiv Osmanlija i srpski despoti u Ugarskoj ................18
1.10. Srbi na ostalim bojitima u slubi ugarskih kraljeva ................................................19
1.11. Prvi traak verske tolerancije i dalje naseljavanje Srba ............................................19
1.12. Gaenje titule despota, srpsko-vlaki i srpsko-hrvatski odnosi ..............................19
1.13. Doin ustanak ...............................................................................................................20
1.14. Propast srednjovekovne Ugarske, gubitak june odbrambene linije
sa Beogradom ...............................................................................................................20
1.15. Mohaka bitka i raspad Ugarske ................................................................................21
2. OD MOHAKE BITKE (1526) DO KARLOVAKOG MIRA (1699) ............. 21
2.1. Car Jovan Nenad ..........................................................................................................22
2.2. Opsada Bea 1529. godine i slamanje otpora u Ugarskoj ..........................................22
2.3. Dalje jaanje srpskoslovenskog elementa u junoj Ugarskoj i stalno ratno stanje.....23
2.4. Zauzimanje Budima i posledice ....................................................................................24
2.5. Dalji pohodi Osmanlija ..................................................................................................24
2.6. Teritorija Vojvodine u Osmanlijskom carstvu ............................................................25
2.7. Prvi srpski ustanak protiv Osmanlija i organizovana odbrana ostatka Ugarske ....25
2.8. Prvi akt verske tolerancije ..............................................................................................26
2.9. Period habzburko-osmanlijskih ratova.......................................................................26
2.10. Dugi rat (15931606), tzv. Petnaestogodinji rat, i ustanci Srba ............................26
2.11. Odjek ustanka ................................................................................................................26
2.12. Propast ustanka u Banatu ............................................................................................27
2.13. Seanje na Banatski ustanak .......................................................................................27
2.14. Preokret u habzburko-osmanlijskim odnosima ......................................................28
2.15. Veliki beki rat (16831699) ........................................................................................28
2.16. Srbi u Velikom bekom ratu ........................................................................................29
241
KOLIKO SE POZNAJEMO
2.17. Prodor austrijskih vojskovoa u srce Balkana...........................................................29

2.18. Velika seoba Srba, njihovo prihvatanje u junoj Ugarskoj
i Hrvatskoj i privilegije .................................................................................................29
2.19. ore Brankovi, vizionar, znalac, istoriar, pisac ...................................................30
2.20. Novi talas beanija .....................................................................................................31
2.21. Dalji tok i posledice Velikog bekog rata ...................................................................31
2.22. Bitka kod Sente ..............................................................................................................31
2.23. Karlovaki mir ...............................................................................................................32
3. OD KARLOVAKOG MIRA (1699) DO SMRTI JOSIFA II (1790) ................ 34
3.1. Novi izazovi i nova situacija u XVIII veku ..................................................................34
3.2. Odomaenje Srba na novim prostorima ......................................................................35
3.3. Nai krajevi u novom istorijskom kontekstu ...............................................................35
3.4. Uloga pravoslavne crkve u srpskom drutvu...............................................................35
3.5. Uloge patrijarha i crkveno-narodnih sabora ...............................................................36
3.6. Beki dvor, njegova politika prema Srbima
i veze srpske crkvene hijerarhije i Bekog dvora .........................................................36
3.7. Barok u Vojvodini ...........................................................................................................37
3.8. Pitanje verske tolerancije ................................................................................................37
3.9. Srpsko-ruske kulturne i verske veze .............................................................................39
3.10. Veze Srba sa srednjom Evropom i narodima sa kojima su iveli ............................39
3.11. Zaeci nove srpske elite: plemstvo ..............................................................................40
3.12. Srpsko graanstvo i pismenost ....................................................................................40
3.13. Formiranje Vojne granice.............................................................................................41
3.14. ivot na Vojnoj granici .................................................................................................42
3.15. Ratovi voeni uz uee graniara ..............................................................................43
3.16. Rakocijev ustanak .........................................................................................................43
3.17. Ratovi u XVIII veku, Varadinski rat ...........................................................................44
3.18. Ratovi u XVIII veku, Rat za austrijsko naslee .........................................................44
3.19. Austro-turski ratovi i mirniji tok istorije na ovim prostorima................................45
3.20. Gradovi na podruju Vojne granice ...........................................................................45
3.21. Civilna, upanijska vlast na teritoriji budue Vojvodine .........................................45
3.22. Pitanje seoskog stanovnitva .......................................................................................46
3.23. Hajduija ........................................................................................................................47
3.24. Slobodni kraljevski gradovi .........................................................................................47
3.25. Reorganizacija Vojne granice i reakcije na nju ..........................................................48
3.26. Otpor graniara reinkorporaciji u Ugarsku ...............................................................49
4. DOSELJAVANJA ..................................................................................................... 49
4.1. Naseljavanje Nemaca ......................................................................................................49
4.2. Doseljavanje Srba ............................................................................................................50
4.3. Doseljavanje Hrvata ........................................................................................................51
4.4. Doseljavanje Maara ......................................................................................................51
4.5. Doseljavanje Rumuna ....................................................................................................52
4.6. Doseljavanje Slovaka .......................................................................................................53
4.7. Doseljavanje Rusina ........................................................................................................53
4.8. Jevreji u Vojvodini ...........................................................................................................54
4.9. Narodi o kojima (ni)je ostalo samo seanje ................................................................55
4.10. Doseljavanje i poreklo Roma .......................................................................................55
4.11. Posledice naseljavanja teritorije budue Vojvodine ..................................................56
5. CIVILIZACIJSKI I KULTURNI RAZVOJ U XVIII VEKU................................ 57
5.1. Poeci navodnjavanja i izgradnje ..................................................................................57
5.2. Kulturni razvoj ................................................................................................................58
5.3. Razvoj kolstva u junoj Ugarskoj i ire .......................................................................58
5.4. Knjievnost ......................................................................................................................59
5.5. Slikarstvo ..........................................................................................................................59
242
SADRAJ
II POGLAVLJE
ISTORIJA NARODA VOJVODINE
U DUGOM DEVETNAESTOM VEKU (17901914) .......................................................60
1. OD VLADAVINE LEOPOLDA II DO REVOLUCIJE 1848. GODINE ............ 60
1.1. Sukob maarskog plemstva i Josifa II ...........................................................................60
1.2. Pokret maarskog plemstva ...........................................................................................60
1.3. Vladavina Leopolda II i zavera maarskih jakobinaca ..............................................61
1.4. Temivarski sabor ............................................................................................................61
1.5 Uticaj Francuske graanske revolucije ..........................................................................62
2. NAPOLEONOVI RATOVI, SRPSKA REVOLUCIJA,
EKONOMSKI I DRUTVENI IVOT .................................................................. 63
2.1. Habzburgovci u novoj evropskoj konstelaciji ..............................................................63
2.2. Unutranji problemi Habzburke monarhije ...............................................................63
2.3. Odgovor Habzburgovaca na nove izazove i apsolutizam ...........................................63
2.4. Poslednji austro-turski rat i Prvi srpski ustanak .........................................................63
2.5. Odraz ekonomskog razvoja nastalog ratovanjima, posledice i poloaj plemstva ......64
2.6. Poljoprivreda....................................................................................................................65
2.7. Zanatstvo i industrija ......................................................................................................65
2.8. Trgovina ............................................................................................................................66
2.9. Osnovne karakteristike drutva u Maarskoj ..............................................................66
3. DOBA REFORMI, NACIONALNO BUENJE I KULTURNI IVOT............ 67
3.1. Grof Itvan Seenji i druge ideje o preureenju Ugarske ...........................................67
3.2. Prvi ugarski reformski sabor..........................................................................................68
3.3. Sabor od 1832. do 1836. godine i nastup Lajoa Kouta ............................................69
3.4. Poslednji staleki sabor u Ugarskoj ...............................................................................69
3.5. Nacionalna struktura kao preduslov za buenje nacionalnih pokreta ....................69
3.6. Nacionalno buenje Nemaca, Rumuna, Slovaka, Rusina i Srba ...............................70
3.7. Uloga svetenstva i inteligencije u nacionalnom buenju
Srba, Rumuna, Slovaka i Rusina ...................................................................................70
3.8. Ilirizam kod Hrvata.........................................................................................................73
3.9. Romi u dugom XIX veku ...............................................................................................73
3.10. Reforma jezika kod Srba, Vuk Stefanovi Karadi..................................................73
3.11. Razvoj srpske kulture u Ugarskoj, Matica srpska i Tekelijanum .............................74
3.12. Unapreivanje kulture i poboljanje kolskog sistema .............................................76
3.13. Zakljuak .......................................................................................................................76
4. GRAANSKA REVOLUCIJA I RAT
ZA OSLOBAANJE UGARSKE (1848/1849)...................................................... 76
4.1. Poetak evropskih revolucija 1848/1849. godine ........................................................76
4.2. Revolucija u Beu ............................................................................................................77
4.3. Od revolucije do poetka rata za osloboenje ............................................................77
4.4. Revolucija u Peti, slavni poetak bez krvoprolia
i prva parlamentu odgovorna maarska vlada ............................................................77
4.5. Zahtevi srpskih intelektualaca i prvi nemiri ................................................................78
4.6. Delegacija vojvoanskih Srba u Pounu ......................................................................78
4.7. Majska skuptina i Srpska Vojvodina ...........................................................................79
4.8. Poeci oruanih sukoba ..................................................................................................80
4.9. Narodnosti u Revoluciji 1848/49. godine ....................................................................80
5. RAT ZA OSLOBOENJE UGARSKE OD HABZBURKE VLASTI,
PROGLAENJE NEZAVISNOSTI I SLOM .......................................................... 82
5.1. Revolucija i pitanje narodnosti ......................................................................................82
5.2. Planovi austrijskog dvora o slamanju maarske revolucije i napad na nju .............82
5.3. Prve pobede revolucionarne vojske i preokret u ratnoj srei ....................................82
5.4. Novi car i novi uspesi Habzburgovaca .........................................................................82
5.5. Proleni pohod revolucionarne vojske .........................................................................83
243
KOLIKO SE POZNAJEMO
5.6. Od detronizacije do propasti revolucije .....................................................................83

5.7. Teror u Ugarskoj ............................................................................................................84
6. DOBA NEOAPSOLUTIZMA (18491860) .........................................................84
6.1. Bahov apsolutizam ........................................................................................................84
6.2. Kriza Bahovog apsolutizma .........................................................................................85
6.3. Politike prilike kod Maara i Srba tokom Bahovog apsolutizma..........................85
7. PROVIZORIJUM I AUSTRO-UGARSKA NAGODBA ....................................86
7.1. Modernizacija u okvirima apsolutizma i Provizorijuma .........................................86
7.2. Maari u merlingovom sistemu ................................................................................86
7.3. Koncepcije reavanja statusa Ugarske.........................................................................86
7.4. Srpski pokret ezdesetih godina XIX veka .................................................................87
7.5. Dravni sabor 1865. godine i sklapanje
Austro-ugarske (1867) i Maarsko-hrvatske (1868) nagodbe ................................88
8. DOBA DUALIZMA (18671918) .........................................................................88
8.1. Stabilizacija dualistikog ureenja i politike stranke ..............................................88
8.2. Zajednica Srba u Ugarskoj sa autohtonim politikim ivotom ...............................89
8.3. Jaanje dualistikog sistema i stabilizacija politikog
i pravnog sistema u Ugarskoj .......................................................................................90
8.4. Kriza dualistikog sistema............................................................................................90
8.5. Nacionalno pitanje (nacije u Ugarskoj) i pokuaji regulisanja
pitanja nacionalnih zajednica ......................................................................................91
8.6. Zastupljenost nemaarskih nacija u politici i sukob politikih elita ......................92
8.7. Stanje pred Prvi svetski rat ...........................................................................................93
9. DRUTVO, PRIVREDA, OBRAZOVANJE I KULTURA .................................94
9.1. Klase u maarskom drutvu ........................................................................................94
9.2. Industrijalizacija ............................................................................................................94
9.3. Poloaj dananje Vojvodine u ekonomskom sistemu Ugarske................................94
9.4. kolstvo, visoko obrazovanje i sport ...........................................................................96
9.5. Doprinos naih krajeva kulturi ...................................................................................98
III POGLAVLJE
ISTORIJSKI RAZVOJ VOJVODINE POSLE PRVOG SVETSKOG RATA .................... 102
1. NACIONALNO PITANJE, KRIZA, PRVI SVETSKI RAT
I RASPAD UGARSKE ...........................................................................................103
2. SRBIJA KAO NOVA I USPENA DRAVA ......................................................103
3. VOJVODINA U PRVOM SVETSKOM RATU .................................................103
3.1. Odnos Srba prema Austrougarskoj monarhiji ........................................................ 103
3.2. Razlozi i povodi Velikog rata ..................................................................................... 104
3.3. Stvaranje junoslovenske drave ............................................................................... 105
3.4. Sistem represije Austrougarske u Srbiji .................................................................... 105
3.5. Povoljna meunarodna situacija i stvaranje junoslovenske drave .................... 105
3.6. Kolaps Austrougarske i ulazak njenih teritorija u junoslovensku dravu .......... 106
4. POLITIKE PRILIKE IZMEU DVA SVETSKA RATA ................................107
4.1. Novi dravni okviri i Vojvodina u njima.................................................................. 108
4.2. Vidovdanski poredak .................................................................................................. 108
4.3. Stranaki ivot u Vojvodini ........................................................................................ 109
4.4. Privredne prilike .......................................................................................................... 110
4.5. Situacija u poljoprivredi i agrarna reforma.............................................................. 111
4.6. Industrija, zanati, trgovina ......................................................................................... 112
5. VOJVODINA NAKON ZAVOENJA ESTOJANUARSKOG REIMA .....112
5.1. Vojvodina u diktaturi .................................................................................................. 113
5.2. Jugoslavija posle ubistva kralja Aleksandra ............................................................. 113
244
SADRAJ
6. TERITORIJA VOJVODINE U DRUGOM SVETSKOM RATU .....................114

6.1. Napad na Jugoslaviju................................................................................................... 114
6.2. Okupaciona vlast i racija 1942. godine .................................................................... 115
6.3. Partizanski pokret u Sremu 19411942. godine ..................................................... 116
6.4. Preokret u Drugom svetskom ratu ........................................................................... 116
7. VOJVODINA NAKON ZAVRETKA DRUGOG SVETSKOG RATA..........117
7.1. Vojvodina u novoj Jugoslaviji .................................................................................... 118
7.2. Politike prilike nakon rata ....................................................................................... 118
7.3. Nacionalne prilike u Vojvodini ................................................................................. 119
7.4. Raskid sa staljinizmom ............................................................................................... 119
8. POLET TITOIZMA ..............................................................................................120
9. POSLE TITA TITO (POZNI TITOIZAM I ULAZAK U KRIZU) ..............121
9.1. Ekonomska kriza ......................................................................................................... 121
10. DOBA POLITIKE, DRUTVENE I EKONOMSKE KRIZE
I RASPADA ZEMLJE .........................................................................................122
10.1. Produbljivanje krize .................................................................................................. 122
10.2. Gubitak autonomije Vojvodine ............................................................................... 122
10.3. Raspad Jugoslavije .................................................................................................... 123
10.4. Kosovska kriza, napad NATO-a na Jugoslaviju
i pad diktature Slobodana Miloevia .................................................................... 124
10.5. Poloaj Vojvodine posle demokratskih promena ................................................ 124
11. STANOVNITVO VOJVODINE .........................................................125
11.1. Popisi stanovnitva ................................................................................................... 125
11.2. Imigracije u Vojvodinu tokom XX veka ................................................................ 126
11.3. Struktura stanovnitva .............................................................................................. 127
12. CRKVE I VERSKE ZAJEDNICE U VOJVODINI .........................................129
13. KULTURA I OBRAZOVANJE NARODA VOJVODINE U XX VEKU ......130
13.1. Osnovne i srednje kole ............................................................................................ 130
13.2. Univerziteti i vie kole ............................................................................................. 130
13.3. Problemi nastave na manjinskim jezicima ............................................................ 131
13.4. asopisi ...................................................................................................................... 131
13.5. Knjievnost ................................................................................................................ 132
13.6. Scenska umetnost ...................................................................................................... 140
13.7. Muzika umetnost..................................................................................................... 142
13.8. Likovna umetnost ..................................................................................................... 143
13.9. Kulturne manifestacije.............................................................................................. 148
13.10. tampa i elektronski mediji u XX veku ................................................................ 150
13.11. Sport u Vojvodini .................................................................................................... 151
IV POGLAVLJE
PRILOZI ZA RAZUMEVANJE ETNIKE SLIKE DANANJE VOJVODINE.....156
Period do Mohake bitke ................................................................................................... 156
Vojvodina kao deo Osmanlijske imperije ....................................................................... 156
Kolonizacije u XVIII veku ................................................................................................. 157
Bunjevci, okci ................................................................................................................... 158
Hrvati .................................................................................................................................. 160
Maari u Vojvodini (istorijski i etnoloki pregled) ........................................................ 160
Jevreji.................................................................................................................................... 163
Nemci ................................................................................................................................... 163
Rumuni ................................................................................................................................ 164
Rusini i Ukrajinci................................................................................................................ 166
Slovaci .................................................................................................................................. 168
Srbi ....................................................................................................................................... 168
245
KOLIKO SE POZNAJEMO
V POGLAVLJE
GRADOVI VOJVODINE .................................................................................170
NOVI SAD .................................................................................................................170
SOMBOR....................................................................................................................171
SUBOTICA ................................................................................................................172
PANEVO .................................................................................................................173
ZRENJANIN ..............................................................................................................175
VRAC ........................................................................................................................176
KIKINDA ...................................................................................................................178
SREMSKA MITROVICA ........................................................................................179
SREMSKI KARLOVCI .............................................................................................180
BELA CRKVA............................................................................................................181
RUMA .........................................................................................................................182
NAZIVI MESTA ................................................................................................183
VI POGLAVLJE
KULTURNO-ISTORIJSKE ZNAMENITOSTI ................................................. 184
DVORAC STRATIMIROVIA U KULPINU ..................................................... 184
SPOMENIK POSVEEN BICI KOD SLANKAMENA........................................ 184
DVORAC PICEROVIH U BEOINU ................................................................ 185
DVORAC GROFA HADIKA U FUTOGU ........................................................... 185
GRKOKATOLIKA CRKVA U RUSKOM KRSTURU ...................................... 185
SRPSKA PRAVOSLAVNA CRKVA SV. ORE U BEEJU ............................ 186
RUMUNSKA PRAVOSLAVNA CRKVA U UZDINU ........................................ 186
CRKVA PREOBRAENJA HRISTOVOG U PANEVU .................................. 187
SPOMEN OBELEJE SREMSKI FRONT ............................................................. 187
CRKVA SV. LUKE U KUPINOVU ........................................................................ 188
ARHEOLOKO NASELJE GRAD U DUPLJAJI ................................................. 188
RIMSKI LEM IZ BERKASOVA............................................................................ 189
MANASTIR KRUEDOL ....................................................................................... 189
MANASTIR VELIKA REMETA ............................................................................ 190
MANASTIR GRGETEG .......................................................................................... 190
MANASTIR STARO HOPOVO ............................................................................. 191
MANASTIR RAKOVAC.......................................................................................... 191
MANASTIR JAZAK................................................................................................. 191
MANASTIR VRDNIK ............................................................................................. 192
MANASTIR IATOVAC ....................................................................................... 192
MANASTIR IPA ................................................................................................. 193
MANASTIR PRIVINA GLAVA.............................................................................. 193
MANASTIR MESI ................................................................................................. 193
EPISKOPSKI DVOR U VRCU ............................................................................. 194
VRAKA KULA .................................................................................................... 194
ZGRADA UPANIJE U SOMBORU .................................................................... 195
ZGRADA UPANIJE U ZRENJANINU .............................................................. 195
PATRIJARIJSKI DVOR U SREMSKIM KARLOVCIMA ................................. 196
KARLOVAKA GIMNAZIJA ................................................................................ 196
SABORNA CRKVA U SREMSKIM KARLOVCIMA ......................................... 196
DVORAC SERVIJSKIH U NOVOM KNEEVCU ............................................. 197
DVORAC DUNERSKIH U ELAREVU .......................................................... 197
DVORAC KARAONJI U NOVOM MILOEVU ............................................ 198
FRANJEVAKA GIMNAZIJA U RUMI............................................................... 198
KATEL KRAJ U BAKOJ TOPOLI..................................................................... 199
246
SADRAJ
NEOGOTIKA CRKVA U BAKOJ TOPOLI.............................................................. 199

GRAALKOVIEVA PALATA U SOMBORU .............................................................. 200
PREVODNICA LAJZ KOD BEEJA ......................................................................... 200
VATROGASNI DOM U SENTI ....................................................................................... 201
VATROGASNI DOM U BELOJ CRKVI ......................................................................... 201
KUA JOVANA STERIJE POPOVIA U VRCU ...................................................... 202
STARA APOTEKA U VRCU ......................................................................................... 203
SUVAA U KIKINDI ........................................................................................................ 203
VETRENJAA U MELENCIMA .................................................................................... 204
SINAGOGA U SUBOTICI ............................................................................................... 204
PETROVARADINSKA TVRAVA ................................................................................. 205
ENSKO KUPALITE NA PALIU................................................................................ 206
VLADIANSKI DVOR U NOVOM SADU................................................................... 206
SABORNA CRKVA SV. ORA U NOVOM SADU .................................................. 207
ALMAKA CRKVA (HRAM SV. TRI JERARHA) U NOVOM SADU ...................... 207
NIKOLAJEVSKA CRKVA U NOVOM SADU .............................................................. 208
CRKVA IMENA MARIJINOG U NOVOM SADU ...................................................... 208
CRKVA MARIJE SNENE U PETROVARADINU ...................................................... 208
GRADSKA KUA U NOVOM SADU ........................................................................... 209
KAPELA MIRA U SREMSKIM KARLOVCIMA .......................................................... 210
DVORAC MARCIBANJIJEVIH U SREMSKOJ KAMENICI ...................................... 210
KUA JOVANA JOVANOVIA ZMAJA U SREMSKOJ KAMENICI ...................... 211
TVRAVA U BAU .......................................................................................................... 211
FRANJEVAKI SAMOSTAN U BAU .......................................................................... 212
ARAA ............................................................................................................................... 212
DVORAC (KATELJ) LAZAROVIH U EKI .............................................................. 213
VII POGLAVLJE
HRONOLOKE TABELE ..........................................................................................214
SADRAJ................................................................................................................................. 241
247
KOLIKO SE POZNAJEMO

Vojvodina PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Vojvodina PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

VLADA AUTONOMNE POKRAJINE VOJVODINE

Pokrajinski sekretarijat za obrazovanje, upravu i nacionalne zajednice

1.1. Ideja o stvaranju Vojvodine

Vojvodina menjalo se tokom istorije, kao i teritorija koju je obuhvatala. Kulturna i

1.2. Poreklo naziva Vojvodina

1.3. Granice Vojvodine

2.1. Kratak pregled istorije Vojvodine do kraja IX veka

Dolaskom Avara nastaje relativna stabilnost. Ono to su Germani bili za Hune,

2.2. Vojvodina od doseljavanja Maara do turskih osvajanja

Srpski vladari enili su se esto enama iz vladarskih i plemikih porodica su-

Granica Srpskih drava

Granica Srbije u vreme

Granina zona od 1014

Granina zona od 1030

Etnika slika Karpatskog bazena u XI veku

1. OD PADA SRPSKE DESPOTOVINE (1459)

1.1. Prodor Osmanlija i posledice

1.3. Prvi srpski despot u Ugarskoj

1.4. Ulazak srpskih feudalaca u ugarsku vlastelu,

1.5. Istorijsko i mitsko pamenje o zajednikim borbama

1.6. Odbrana Beograda i seanje na nju

1.7. Pad Srpske despotovine i posledice

1.8. Vojniki nain ivota postaje trajna karakteristika Srba

Pretvaranje srpskog naroda u vojniki narod zapoelo je usled turskog razaranja

zemljama bilo je od 10.000 do 12.000 srpskih najamnih vojnika. Najee su

1.9. Usamljena Ugarska u ratu protiv Osmanlija

Padom Srpske despotovine i ostalih balkanskih saveznika, Ugarsko kraljevstvo

1.10. Srbi na ostalim bojitima u slubi ugarskih kraljeva

1.11. Prvi traak verske tolerancije i dalje naseljavanje Srba

1.12. Gaenje titule despota, srpsko-vlaki i srpsko-hrvatski odnosi

despotski posedi u Sremu pripali su hrvatskom velikau Ivaniu Berislaviu. To je

1.13. Doin ustanak

1.14. Propast srednjovekovne Ugarske,

sistema na Savi i Dunavu. Iste godine opustoili su Srem,

1.15. Mohaka bitka i raspad Ugarske

2. OD MOHAKE BITKE (1526)

Posle bitke na Mohau, Ugarsko kraljevstvo zahvatila je panika. Za ugarsku

2.1. Car Jovan Nenad

2.2. Opsada Bea 1529. godine

2.3. Dalje jaanje srpskoslovenskog elementa

Neprekidno doseljavanje balkanskog ivlja u srce sudara hrianstva i islama

2.4. Zauzimanje Budima i posledice

2.5. Dalji pohodi Osmanlija

2.6. Teritorija Vojvodine u Osmanlijskom carstvu

2.7. Prvi srpski ustanak protiv Osmanlija

2.8. Prvi akt verske tolerancije

2.9. Period habzburko-osmanlijskih ratova

2.10. Dugi rat (15931606), tzv. Petnaestogodinji rat, i ustanci Srba

2.11. Odjek ustanka

Teodor Tiodorovi traio je pomo od erdeljskog vladara Sigismunda Batorija

2.12. Propast ustanka u Banatu

2.13. Seanje na Banatski ustanak

2.14. Preokret u habzburko-osmanlijskim odnosima

2.15. Veliki beki rat (16831699)

2.16. Srbi u Velikom bekom ratu

2.17. Prodor austrijskih vojskovoa u srce Balkana

2.18. Velika seoba Srba, njihovo prihvatanje

sa Kosova, Metohije, iz Prizrena, doline Lima, Starog Vlaha, Uica, Pomoravlja.

Arsenije III arnojevi (16331706) u Beograd, a u jesen iste godine u Sentandreju i

2.19. ore Brankovi, vizionar, znalac, istoriar, pisac

2.20. Novi talas beanija

2.21. Dalji tok i posledice Velikog bekog rata

2.22. Bitka kod Sente