HENRI BERGSON

I}

MYL I R CH
WSTP DO METAFIZYKI I TUlCJA FILOZOFICZNA
POSTRZEE IE ZMIANY

D SZ'A I CIAO

w przekadzie

Pawla Beylina i Kazimierza Bleszyskiego

wstpem poprzedzi

Pawe Beylin

Henri Bergson

1963
PA 'STWOWE WYDAWNICTWO NAUKOWE
68 WSTP DO l\lETAFIZYKI

sw. A przyczyn czsciowego zamienia metafizyki

od p wieku jest przede wszystkim niesychana trud-
no, jak sprawia dzi filozofowi wejcie w styczno
z nauk, ktra staa si o wiele bardziej zrnicowana:
Ale intuicja metafizyczna, cho mona doj do niej
tylko na drodze wiadomoci faktycznych, jest jednak
czym zupenie innym ni streszczenie czy synteza owych
wiadomoci. Rni si od nich tak, jak impuls wprawia-
jcy w ruch rni si od drogi, ktr przebiega poru-
szajcy si przedmiot, jak napicie spryny rni si INTUICJA FILOZOFICZNA
od widocznych porusze wahada.! W tym znaczeniu
metafizyka nie ma nic wsplnego z uoglnianiem do-
wiadczenia, a mimo to mona by j zdefiniowa jako
dowiadczenie integralne. \
 Chciabym przedstawi pastwu kilka uwag dotycz-
cych ducha filozofii. Wydaje mi si - a wiadczy o tym
niejeden referat wygoszony na tym kongresie - e
metafizyka dy obecnie do wikszej prostoty, do zblie-
nia z yciem. Sdz, e ma racj i e w tym wanie
kierunku powinnimy pracowa. Ale postpujc tak, nie
uczynimy moim zdaniem nic rewolucyjnego; nadamy
tylko naj waciwsz form temu, co stanowi podkad
wszelkiej filozofii - to znaczy wszelkiej filozofii w peni
wiadomej swych funkcji i swego przeznaczenia. Zo-
ono sw nie powinna bowiem przysania nam pro-
stoty ducha. Gdy bierze si pod uwag tylko doktryny
raz sformuowane oraz syntez, ktr zdaj si one obej-
mowa konkluzje uprzednich systemw filozoficznych
oraz cao zdobytych wiadomoci, istnieje zawsze ry-
zykopominicia tego, co jest ze swej istoty spontaniczne
w myli filozoficznej.
Kady z nas wykadajcych histori filozofii, kady,
kto mia okazj czsto powraca do studiw nad tymi
samymi doktrynami i stale j pogbia, mg poczyni
nastpujc uwag. System filozoficzny zdaje si zrazu
wznosi jak zakoczona budowla o kunsztownej struk-
turze, zdolnej do wygodnego pomieszczenia wszelkich
problemw. Kontemplujc go w takiej postaci, odczu-
wamy rado estetyczn, zwikszon przez satysfakcj
 72 INTUICJA FILOZOFICZNA
zawodow. Odnajdujemy tu bowiem nie tylko porzdek
w zoonoci (porzdek, ktry sami niekiedy uzupe-
niamy, opisujc go), lecz mamy take i t satysfakcj, e
moemy sobie powiedzie, i wiemy, skd si wzi ma-
teria i w jaki sposb zostaa zbudowana caa konstruk-
cja. W problemach wysunitych przez filozofa odnajdu-
jemy zagadnienia, ktre pulsoway wok niego. W jego
konkluzjach odnajdujemy - a przynajmniej tak si
nam wydaje - elementy wczeniejszych albo wspcze-
snych mu kierunkw filozoficznych, uporzdkowane
czy pomieszane, lecz nieznacznie tylko zmienione. Ten
oto pogld zosta mu zapewne podsunity przez tego
filozofa, tamten przez innego. Z tego, co czyta, sysza,
nauczy si, moglibymy z pewnoci zrekonstruowa
wiksz cz tego, co sam stworzy. Zabieramy si wic
do dziea, sigamy do rde, waymy wpywy, wydo-
bywamy podobiestwa i w kocu wyranie widzimy to,
czegomy w doktrynie szukali: mniej lub bardziej ory-
ginaln syntez idei, wrd ktrych y filozof.
Ale stale odnawiany kontakt z myl mistrza moe
nas doprowadzi poprzez stopniowe jej przenikanie do
cakiem innego poczucia. Nie chc przez to powiedzie,
e praca porwnawcza, ktr zrazu prowadzilimy, bya
strat czasu; bez wstpnego wysiku polegajcego na
ponownym zrekonstruowaniu systemu filowficznego
przy wziciu pod uwag tego, co do niego nie naley,
i nawizaniu do tego, co wok niego istniao, nigdy
przypuszczalnie nie dotarlibymy do tego, czym on jest
naprawd; umys ludzki jest bowiem tak skonstruowany,
e wtedy tylko zaczyna pojmowa nowe, jeli uprzed-
nio czyni wszystko, by je sprowadzi do starego. Ale
J,tL. w miar jak usiujemy bardziej wnikn w my~ filo-
zofa, zamiast ogranicza si tylko do ich przegldu,
INTUICJA FILOZOFICZNA
73
doktryna jego zaczyna si powoli przeistacza. Przede
wszystkim zmniejsza si jej zoono. Nastpnie po-
szczeglne czci zaczynaj si wzajemnie przenika.
A wreszcie wszystko sprowadza si do jednego jedy-
nego punktu do ktrego, czujemy to, moglibymy coraz
bardziej si zbliy, cho nie moemy mie nadziei, i
ki dykolwiek do dotrzemy.
W punkcie tym znajduje si co prostego.co niesko-.,.,~
czenie prostego, tak niezwykle prostego, e filozof nie \
zdoa nigdy tego wypowiedzie sowami:' Dlatego wa- l
nie mwi przez cae ycie. Nie mg sformuowa tego,
co myla, nie czujc si w obowizku poprawiania swo-
jej formuy, a nastpnie poprawiania poprawek: tak
kroczy od teorii do teorii korygujc wasne wypowie-
dzi, gdy sdzi, e je uzupenia, wikajc powikania,
rozwijajc myl w sposb wymagajcy dalszego rozwi-
nicia, i coraz bardliej przyblia si do prostoty swej
pierwotnej intuicji. <:;:aazoono jego doktryny, ktra
mogaby prowadzi w nieskoczono, jest wic tylko
niewspmiernoci midzy prost intuicj filozofa
i rodkami, jakimi dysponowa, aby j wyrazi.
Czym jest ta intuicja? Jeli filozof nie zdoa znale
dla niej formuy, nam take to si na pewno nie uda.
Zdoamy jednak uchwyci i ustali pewn poredni
wizj midzy prostot konkretnej intuicji a zoonoci
abstrakcji, ktre j tumacz, wizj lotn i niknc,
ktra niepostrzeenie' moe nawiedza umys filozofa
i snuje si za nim jak cie poprzez wszystkie biegi i wy-
biegi jego myli, ktra, nie bdc sam intuicj, zblia
si do niej znacznie bardziej ni wyraenie pojciowe,
z koniecznoci symboliczne, do jakiego intuicja musi si
odwoywa, aby dostarczy "wyjanie". Przyjrzyjmy
si temu cieniowi, a odgadniemy pooenie ciaa, ktre
 INTUICJA FILOZOFICZ;-':;A
74
go rzutuje. I jeli bdziemy usiowali naladowa t? po-
. oenie albo nawet je przyj, wtedy na tyle, na Ile to
jest moliwe, zobaczymy to, co widzia filozof.
Cech charakterystyczn tego wyobraenia stanowi
przede wszystkim zawarta w nim sia negacji. Przypo-
minamy sobie, jak postpowa demon Sokratesa: zatrzy-
mywa w pewnej chwili wol filozofa i raczej pr~,eszka-
dza mu w dziaaniu, ni nakazywa, co ma robi. Wy-
daje mi si, e intuicja zachowuje si czsto w spra:va~h
spekulatywnych tak jak demon Sokrates~ '!' ~yc~u
praktycznym; a w kadym razie w tej postaci SI z]aw:m
i w teje postaci przejawia najwyraniej: zakazuje.
Wobec idei powszechnie przyjtych, tez, ktre wydaj
I si oczywiste, stwierdze, ktre dotychczas uchodz~y
I za naukowe, szepcze filozofowi do ucha sowo: NIe-
moliwe. Niemoliwe, nawet jeli istniej fakty i powody
skaniajce ci do mniemania, i to jest moliwe, realne
i pewne . .1::iiemoliwe,poniewa pewne dowjadczenie,
~iste moe, Jecz decydujace, mwi :i m~im gos~
e to nie da si pogodzi z faktami, ktre SI przedsta-
wia, z racjami, ktre si przytacza, i e odtd fakty ~~
staj si le obserwowan~, a ~'oz~mowania faszy~e. Coz i
za szczegln si ma ta ~~~~cy]~a pot~a ~::g1l:9i(c.ze-
mu nie zwrcili na ni wiksze] uwagi hlstorycJ filo-
zofii? Czy pierwszy krok filozofa, gdy myl jego nie
jest jeszcze pewna i nic definitywnego nie powstao
jeszcze w doktrynie, nie polega na definitywnym od-
rzuceniu niektrych rzeczy? Pniej bdzie moe wpro-
wadza zmiany do tego, co afirmuje; nie wprowadzi
natomiast adnej zmiany do tego, co neguje. A jeli
wprowadzi zmiany do tego, co afirmuje, dokona tego
rwnie dziki potdze negacji immanentnej intuicji
albo jej wyobraeniu. Pozwoli sobie na leniwe wysnu-
INTUICJA FILOZOFICZNA
75
wanie wnioskw zgodnie z reguami prostolinijnej lo-
giki - i oto nagle okae si, e wobec wasnego twier-
. dzenia ogarnia go to samo poczucie niemoliwoci,
ktrego doznawa przedtem wobec cudzych twierdze.
Opuciwszy bowiem krzyw swojej myli, aby prosto
kroczy styczn, znalaz si na zewntrz siebie samego.
Powraca za do siebie, gdy wraca do intuicji. Te odejcia
i powroty tworz zygzaki doktryny, ktra "si rozwija",
to znaczy gubi, odnajduje i nieskoczenie poprawia
sam siebie.
Gdy wyzwolimy si z tego powikania i zwrcimy do
prostej intuicji albo przynajmniej do obrazu, ktry j
wyraa, spostrzegamy od razu, jak doktryna wyzwala
si z warunkw czasu i przestrzeni, od ktrych zdawaa
si zalee. Problemy, ktrymi zajmowa si filozof, s
niewtpliwie problemami jego epoki; wiedza, z ktrej
korzysta lub ktr krytykowa, bya wiedz jego cza-
sw, w teoriach, ktre wypowiada, mona nawet do-
szuka si - jeli si szuka - myli jego wspczesnych
bd jego poprzednikw. Jake mogoby by inaczej?
Ab nowe stao si zrozumi a-
)enoci o starego; problemy ju postawione, rozwi-
zania dostarcz;ne-przez filozofi i nauk w czasach,
w jakich y, stanowiy dla kadego wielkiego myli-
ciela materia, ktrym musia si posugiwa, aby nada
konkretn posta swojej myli. A od staroytnoci
istnieje ju przecie tradycja, wedle ktrej wszelk
filozofi przedstawia si jako peny system obejmujcy
wszystko, co jest znane. Popenilibymy wszake szcze-
glny bd, gdybymy za konstytutywny element dok-
tryny uznali to, co stanowio tylko rodek jej wypo-
wiedzenia. To za - jak to przed chwil powiedziaem-
jest wlanie pierwszym bdem, na jaki jestemy nara-
 76 INTUICJA FILOZOFICZNA
eni, gdy przystpujemy do badania jakiego systemu.
Uderza nas tyle czciowych podobiestw, tyle narzuca
si nam punktw stycznych, tyle naglcych sygnaw
dochodzi ze wszystkich stron do naszej pomysowoci
i erudycji, e jestemy skonni rekonstruowa myli
mistrza z fragmentw idei wzitych tu i wdzie i gotowi
go pniej chwali' za to, e - a wykazalimy, i my
take jestemy do tego zdolni - potrafi wykona pik-
ne dzieo mozaiki. Ale zudzenie nie trwa dugo",wkrtce
spostrzegamy, e nawet tam, gdzie filozof zdawa si
powtarza rzeczy ju powiedziane, myla je na swj
sposb. Rezygnujemy wwczas z odtwarzania, lecz czy-
nic to popadamy w nowe zudzenie, mniej grone od
pierwszego, lecz bardziej uporczywe. Chtnie wyobra-
amy sobie bowiem, e doktryna - nawet doktryna
mistrza - wywodzi si z poprzedzajcych j systemw
filozoficznych i stanowi "moment ewolucji". Zapewne nie
mylimy si cakowicie, gdy system filozoficzny przy-
_pomina raczej organizm ni jaki zbir i lepiej jest
w tym wypa u_moWl~ ni o kompozycji.
Ale to nowe porwnanie nie tylko-przypisuje historii
myli wiksz cigo, ni ona ma w rzeczywistoci, zapro:,~dziby ~as za daleko)A nie znam przecie nic
lecz ponadto posiada t jeszcze niedogodno, i utrwala
kierowanie si naszej uwagi na zewntrzn zoono midzy form i treci takiej ksiki jak Etyka. Z jednej
systemu i"na to, co si da przewidzie w jego ksztacie
zewntrznym, zamiast skoni nas do dotknicia palcem
nowoci i prostoty jego gbi. Filozof godny tego mjaJ:la
mwi zawsze tylko jedn rzecz, iJ;o raczej stara..si.-
.- owieazre<':ni powiedzia naprawd. A mwi zawsze
tylko jedn rzecz latego, e idzia tylko jeden punkt;
bya to zreszt nie tyle wizja, co zetknicie; zetknicie
to wywoao impuls, impuls - ruch, a jeli ruch ten,
bdcy czym w rodzaju wirowania okrelonej formy
-- Il\:TUICJA FILOZOFICZNA
szczeglnej, staje si widoczny naszym oczom przez to
77
tylko, co zagarn na swej drodze, prawd jest jednak,
i rwnie dobrze mgby zosta wzniesiony inny rodzaj
pyu, a w wir pozostaby tym samym wirem. Tak wic
myl przynoszca wiatu co nowego musi si wyrazi
poprzez idee ju gotowe, ktre napotyka na swej drodze
i porywa swoim ruchem: przez to zdaje si zalee od
epoki, w ktrej y filozof, lecz czsto jest to tylko po-
l
zr. Filozof mgby si narodzi kilka wiekw wczeniej;
miaby wtedy do czynienia z inn filozofi i inn wie-
dz; stawiaby sobie inne problemy; wypowiadaby si
w innych formuach; aden z rozdziaw ksiek, ktre
napisa, nie byyby moe tym, czym jest, a przecie po-
wiedziaby to samo.
Chciabym tu sign do przykadu. Odwoywaem
si do waszych wspomnie zawodowych: niech mi bdzie
wolno przypomnie kilka wasnych dowiadcze. Jako
. profesor College de France powicam co roku jeden
z moich dwch wykadw historii filozofii, Dziki temu
mogem przez wiele lat z kolei przeprowadzi dowiad-
czenie, ktre wanie opisaem, na przykadzie Berke-
leya, a nastpnie Spinozy. Nie bd mwi o Spinozie;
b~rdzIeJ pouczajcego od kontrastu wystpujcego po-
strony te kolosalne rzeczy, ktre si zw Substancj,
Atrybutem i Modusem, ten potworny baga twierdze
wraz z gmatwanin definicji, zwizkw i objanie ta
zoono maszyner' 11,. t a mIaz
"d' zca SIa,
. .
ktra '
sprawia,
.
ze
" na WIdok . Etyki debiutant odczuwa pod' .
ZlWl przera-
zeme tak. .Jak wobec kra rzowmik a typu dreadnought,
a z drugiej -. co subtelnego, bardzo lekkiego. niemal
lotnego, co UCIeka, gdy si do zbliy , lec z na co me .
78 I TUICJA FILOZOFICZNA
mona patrze nawet z daleka, jeli nie chce si sta
niezdolnym do zajcia si czymkolwiek innym, nawet
tym, co uchodzi za kapitalne, nawet rnic midzy Sub-
stancj i Atrybutem, nawet dualizmem Myli i Rozci-
goci. Spoza cikiej masy koncepcji zblionych do
kartezjanizmu i arystotelizmu pojawia si intuicja Spi-
nozy, intuicja, ktrej nie wyrazi n ros tsza nawet for-
mua, bo nigdy nie bdzie do prosta. Powiedzmy,
zadowalajc si przyblieniem, e to wanie poczucie
zbienoci midzy aktem, dziki ktremu nasz umys
doskonale poznaje prawd, i operacj, za pomoc ktrej
Bg j tworzy, ley u podstaw idei, e "konwersja"
Aleksandryjczykw, gdy si staje zupena, stanowi jed-
no z ich "pochodem" i e gdy czowiek, ktry porzuci
bosko, wraca do niej, to widzi tylko jeden jedyny ruch
tam, gdzie przedtem dostrzega dwa ruchy przeciwne-
tam i z powrotem. Dowiadczenie moralne podejmuje
si tutaj rozwiza sprzeczno logiczn i sprawia -
nagle przekrelajc czas - e powrt staje si pjciem.
Im bardziej docieramy do tej pierwotnej intuicji, tym
lepiej rozumiemy, e/gdyby Spinoza y przed Kartezju-
szem, napisaby z pewnoci nie to, co napisa, lecz e
u Spinozy ywego i piszcego z pewnoci odnaleli-
bymy jednak spinozyzm.
. Przechodz do Berkeleya, a poniewa jego to wanie
obraem sobie za przykad, prosz mi nie wzi za ze,
e przeprowadz szczegow analiz: zwizo mg- do ~e~ntrznej rekonstrukcji filozofii Berkeleya: naj-
bym bowiem uzyska tu tylko kosztem cisoci. Wy-
starczy jeden rzut oka na dzieo Berkeleya, by stwier-
dzi, i zamyka si ono w czterech zasadniczych tezach.
:i?ier~a, ktra defin!.1lj.e~nego ro~ju idealizm
i z ktr wie si nowa teoria widzenia (jakkolwiek
filozof uzna, i roztropniej bdzie przedstawi j w spo-
INTUICJA FILOZOFICZNA 79
'b .nleny), daaby si tak sformuowa: "materia jest nwt?-&,.
sObi firm idei". Druga polega na.J.wienlz-eniu, je pojcia
z or._ d . c::iP rln c:' t .
bstrakcyjne i o lne s rowa zaJ ~ . onorm-
a ttzm. rzecia gosi realno duc~ i charakteryzuje
~ op-rze;-w.9l: powiedzmy, i jest to spirytualizm
Jl woluntaryzm.
p - Ostatnia wreszcie, . ktar mog lib ' -
I ysmy
nazwa leIz~, stFiel:.dza istnienie Boga-opierajc si
rzede wszystkim na rozwaaniach ad_materi. Ot
p --- --....
nic latwiejszego jak odnale te cztery tezy, sformuo-
wane w terminach niemal identycznych, u wspcze-
snych albo u poprzednikw Berkeleya. Ostatni spoty-
kamy u teologw. Trzecia istniaa ju u Dunsa Scota,
a co podobnego powiedzia Kartezjusz. Druga stanowia
poywk dla kontrowersji redniowiecznych, zanim nie
staa si czci integraln filozofii Hobbesa. Pierwsza
za bardzo przypomina okazjonalizm" Malebranche'a,
Wrego ide, a nawet formu moglibymy ju znale
w niektrych tekstach Kartezjusza; nie czekano zreszt
na Kartezjusza, by zauway, e sen ma wszystkie po-
zory rzeczywistoci i e w adnym z naszych postrzee
wzitych oddzielnie nie ma nic, co by nam gwaranta-'
wao istnienie jakiej rzeczy wobec nas zewntrznej.
Tak wic, jeli si wemie pod uwag dawnych filozo-
fw, a nawet-nie chcc siga za daleko-Kartezju-
sza i Hobbesa, do ktrych mona by doda take
Locke'a - otrzyma si wszystkie elementy niezbdne
wyej ~zostanie mu teoria widzenia bdca jego wa-
snym dZIeem, ktrej oryginalno - rzucajc blask na
res~t - .nada caoc~ do~~ryny aspekt oryginalnV
W~~my ~c t~ paty filozofii staroytnej i nowoytnej,
wozmy
. . Je do Jednego garnka ' dod ajmy . - zamiast . octu
I ohwy - agresywn niecierpliwo wobec dogmatyzmu
 ,
80 IKTUICJA FILOZOFICZ TA
matematycznego oraz, naturaln u biskupa-filozofa
:h pog~dzenia rozumu z wiar, starannie mieszaj m;
1 obracajmy to wszystko, dodajmy zamiast przypraw
pewn liczb aforyzmw zapoyczonych od neoplatoni-
kw, a uzyskamy - prosz mi wybaczy to okrelenie-
saatk, ktra bardzo bdzie przypomina to, co stworzy
Berkeley. . e materia przestanie istnie, gdy on przestanie y.
Ale ten, kto by postpowa w ten sposb, nie byby
zdolny do przeniknicia myli Berkeleya. Nie mwi tu
o trudnociach i przeszkodach, na jakie natknby si
przy wyjanianiu szczegw: osob iwy to "nominalizm"
ktry prowadzi do uznania sporej liczby idei oglnych
za .wieczne esencje, immanentne boskiej Inteligencji!
Dziwna to negacja realnoci cia, ktra si wyraa w po-
I zytywnej teorii natury materii, teorii owocnej, jak naj-
II dalszej cd bezpodnego idealizmu, ktry przyrwnuje
postrzeganie do snu! Chc tylko powiedzie, i dokon~
jc starannego rozbioru filozofii Berkeleya niepodobna'
nie zobaczy, jak owe cztery tezy, ktre w niej wyr-
nilimy, z pocztku zbliaj si do siebie, a nastpnie
si w~ajemnie przenikaj, tak e kada zdaje si by
~rzemlenna w trzy pozostae, nabiera wypukoci
1 gbi i radykalnie rni si od wszystkich dawnych
lub wspczesnych teorii, z ktrymi powierzchownie
mona by J utosamia. Zapewne ten drugi punkt wi-
d~enia, wedle ktrego doktryna wydaje si raczej orga-
m~men:- ni zbiorem, nie jest ostatecznym punktem
':ldzem~. Ale jest bliszy prawdy. Nie mog wdawa
si tutaj we wszystkie szczegy; musz jednake wska-
za na przykadzie co najmniej jednej lub dwch
~ ~wych :zterech tez, jak mona by wywie z niej
Ktorkolwlek z pozostaych.
INTUICJA FILOZOFICZNA 81
Wemy idealizm. Nie polega on tylko na twierdzeniu,
e ciaa s ideami. Do czego by to suyo? Musielibymy.
rzecie nadal przypisywa tym ideom wszystko, co do-
~wiadczenie nauczyo nas przypisywa ciaom, i w ten
sposb po prostu podstawilibymy jedno sowo na miej-
sce innego; albowiem Berkeley nie myla z pewnoci,
Idealizm Berkeleya oznacza tylko, e mate~est ko~k-
stensywna w stosunku do naszego wyobraenia, e m~
-posfa~'ntrza, podStawy, e n~ kryje, ni-
czego nie zawiera, e nie ma adnych si ani potencjal-
noci, e si znajduje na powierzchni i jest cakowicie
i zawsze tym, co przedstawia. Sowo "idea" oznacza
zazwyczaj takie istnienie, to znaczy istnienie w peni)
zrealizowane, ktrego byt stanowi jedno z przejawie-
niem si, podczas gdy sowo "rzecz" nasuwa na myl
r~eczywisto bdc zara~em rezerwuarem moliwoci;
dlatego wanie Berkeley woli nazywa ciaa ideami ni
rzeczami. Ale jeeli tak wanie spojrzymy na "ide-
alizm", zobaczymy jego zbieno z "nominalizmem",
ta druga teza bowiem, w miar jak coraz bardziej
utwierdza si w umyle filozofa, coraz wyraniej
si ogranicza do negacji abstrakcyjnych, oderwanych
idej oglnych - oderwanych, to znaczy wyrwanych
z materii. Niemoliwe jest bowiem - rzecz jasna -
wyrwa co z czego, co nic nie zawiera, ani co za tym
idzie - wydoby ze spostrzeenia co odmiennego od
niego samego. Skoro kolor jest tylko kolorem, a opr
tylko oporem, nigdy nie znajdziemy nic wsplnego mi-
dzy oporem i kolorem, nigdy te nie wydobdziemy
z ~anych wzrokowych adnego elementu, ktry by mia
cos wsplnego z danymi dotyku. A jeli sprbujecie wy-
abstrahowa z barwy i oporu co, co byoby im obu
Myl i ruch
6
 82 INTUICJA FILOZOFICZNA

wsplne, ogladajc t rzecz zobaczycie, e macie do

--~ INTUICJA FILOZOFICZNA

.. ca sob ciaa, jest bez wtpienia tylko sowem,

83

czynienia ze sowem: oto nominalizm Berkeleya; ale i WlZ

dea oglna, istniejca w g bil, wica
.. .
CIaa z Bo-
oto zarazem take "nowa teoria widzenia". Jeli rozci- lecz
. l
raczej schodzca od Bo d . . t
ga o CIa, jes rzeczyWl- .
go, ktra byaby zarazem wzrokowa i dotykowa, jest glem, ,. a . k l
I tak z nominalizmu Ber e eya w sposo na u-'b t
tylko sowem, to tym bardziej jest nim rozcigo, na stosCl
l wynika rozwj doktryny, ktor odna naJidui
ujemy
ktr reagowayby wszystkie zmysy naraz: to jeszcze ra ny l ..
w Sirisie i ktr my me uwazano za neo~ a ns :an- l to' k f
nominalizm, lecz to take odrzucenie kartezjaskiej teorii .. innymi sowy idealizm Berkeleya Jest tylko Jed-
materii. Nie mwmy ju zreszt wicej o rozcigoci, tazj; ... . B l
z aspektw teorii umieszczajcej oga za wsze-
stwierdmy po prostu, e z punktu widzenia struktury j- nym przejawami materii. A wreszcie,
kimi . sk oro B'o~ odci CISk a
zyka dwa wyraenia "mam to postrzeenie" i "to postrze- kadym z nas postrzeenia albo - jak mwi Berke-
enie istnieje" s synonimami, ale drugie, wprowadzajc w d.
ley - "idee", to istota, ktra ~ost~zeenia t.e ~r~ma zr,
do opisu cakiem odmiennych postrzee to samo sowo a raczej wychodzi im naprzeciw, Jest przeciwiestwem
"istnienie", skania nas do mniemania, e maj one ze idei; jest wol, ograniczon zreszt nieustannie wol
sob co wsplnego, i do wyobraania sobie, e ich r- bo. Punkt spotkania woli czowieka i woli Boga jest
norodno kryje w sobie zasadnicz jedno, jedno
"substancji", ktra w rzeczywistoci jest tylko hipo-
staz sowa "istnienie". Mamy tu cay idealizm Berke- l wanie tym, co nazywamy materi. Jeli percipi jest
czyst biernoci, to perciper jest czyst czynnoci.
Umys ludzki, materia, umys boy staj si wic ter-

leya, a idealizm ten, jak to ju powiedziaem, wie si
cile z jego nominalizmem. - Przejdmy teraz do
teorii Boga i teorii duchw. Jeli ciao skada si z "idej"
albo - innymi sowy - jeli jest cakowicie bierne
i skoczone, pozbawione si i potencjalnoci, to nie moe
oddziaywa na inne ciaa; wobec czego ruchy cia mu-
sz by wynikiem jakiej potgi aktywnej, ktra te
ciaa stworzya i ktra - jak o tym wiadczy ad wy-
stpujcy w wiecie - musi by przyczyn rozumn.
Jeli mylimy si, gdy pod nazw idej oglnych ureal-
niamy nazwy, ktre nadalimy grupom przedmiotw
albo postrzee, mniej lub bardziej sztucznie przez nas
utworzonych na paszczynie materii, to inaczej rzecz
si ma wtedy, gdy sdzimy, e poza paszczyzn, na
ktrej rozpociera si materia, odkrylimy boskie za-
miary: idea oglna, istniejca tylko na powierzchni
l
minami, ktre moemy wypowiada tylko w ich zwizku
wzajemnym, spirytualizm za Berkeleya okazuje si
tylko jednym aspektem ktrejkolwiek z trzech innych
tez.
Tak wic rne czci systemu przenikaj si nawza-
jem, niczym w istocie yjcej. Ale, jak ju powiedzia-
em na pocztku, wizja tego wzajemnego przenikania
si daje nam z pewnoci suszniejsz ide o ciele dok-
tryny, cho nie pozwala jeszcze dotrze do jej duszy. J '
Zbl!jmy si do niej wtedy tylko, gdy uda si nam 2.'1
osign wizj poredni, o ktrej ju wspominaem, ()
wizj, ktra jest prawie materi, bo daje si jeszcze do-
strzec, i prawie duchem, bo nie daje si dotkn, zjaw
nawiedzajc nas wtedy, gdy krymy wok doktryny,
zjaw, ku ktrej trzeba si zwrci, by uzyska decy-
dujcy znak, wskazwk co do podstawy, jak naley
6*
 ,
84 INTUICJA FlLOZOnCZNA
przybra, punktu, z ktrego naley patrze. Czy ta po-
rednia wizja, zarysowujca si w umyle interpreta-
tora, w miar jak zagbia si on w studiach nad dzie-
em, istniaa niegdy taka sama w myli mistrza? A jeli
nie taka sama, to inna, naleca moe do innego rzdu.
postrzee i nie majca adnego materialnego podo-
biestwa z poprzedni, lecz odpowiadajca jej w ten
sam sposb, w jaki odpowiadaj sobie dwa tumaczenia
na rne jzyki tego samego oryginau. Moe te dwie
wizje, moe nawet inne, rwnie ekwiwalentne wizje,
wszystkie naraz towarzyszyy krok w krok filozofowi
w ewolucjach jego myli. A moe nie dostrzeg on ad-
nej z nich, ograniczajc si z rzadka do bezporedniego
kontaktu z ow rzecz jeszcze subtelniejsz, ktra jest'
sam intuicj; lecz w takim razie ~nterpretatorzk
musimy wskrzesi wizj ~rednia..J..elj chcemy unik-
~znoci mwienia o "pierwotnej intuicji" jako
o myli niejasnej, a o "duchu doktryny" jako o abstrak-
cji, podczas gdy w systemie duch ten jest czym naj-
bardziej konkretnym, a intuicja czym najbardziej
sprecyzowanym.
Myl wic, e w przypadku Berkeleya dostrzegam
dwie rne wizje i ta, ktra uderza mnie najbardziej,
nie jest t, na ktr naj peniej wskazywa sam Berkeley.
Wydaje mi si, e Berkeley widzi materi w postaci
cienkiej przezroczystej bony, znajdujcej si midzy
czowiekiem a Bogiem. Pozostaje ona przezroczysta do-
pty, dopki nie zajmuj si ni filozofowie, i wwczas poszukiwa obrazu i intuicji. Sprowadzona do tej po-
poprzez ni objawia si Bg. Lecz niech tylko dotknie
jej metafizyk, a nawet zdrowy rozsdek w tym stopniu,
w jakim jest on metafizyczny, a bona ta natychmiast
staje si matowa, grubsza, nieprzezroczysta i tworzy za-
son, gdy takie sowa jak Substancja, Sia, abstrakcyjna
I 'TUlCJA FlLOZOFlCZ 'A 85
Rozcigo itd. wlizguj si poza ni, opadaj jak war-
stwa kurzu i przeszkadzaj nam ujrze przez ni Boga.
Obraz ten zosta przez samego Berkeleya zaledwie na-
szkicowany, jakkolwiek powiedzia on wasnymi so-
wami: "Wznosimy kurz, a pniej skarymy si, e nic
nie widzimy". Istnieje jednak inne porwnanie, czsto
powtarzane przez filozofa i stanowice suchow trans-
krypcj obrazu wzrokowego, ktry wanie opisaem:
ma teria to . z k' , nas mwi. Metafizycy
m.aterii uwypuklajc kad sylab, nadajc jej samo-
dzielno, przeksztacajc j \V samoistny byt, przenosz
nasz uwag z sensu na dwik i przeszkadzaj sucha
sowa boego. Ale gdy tylko zwrcimy szczegln uwag
na ktr z tych wizji, wabu wypadkach bdziemy mieli
do czynienia z prostym obrazem. Obraz ten trzeba za-
chowa w oczach, jeli bowiem nie jest on intuicj two-
rzc doktryn, to wynika z niej bezporednio i zblia
si do niej bardziej ni jakakolwi k z tez wzitych od-
dzielnie, bardziej nawet ni ich poczenie.
Czy moemy pochwyci sam t intuicj? Dysponu-
jemy tylko dwoma rodkami wyrazu: pojeciem i obra-
zem. W pojciach system si rozwija; w obrazach za
skupia si wtedy, gdy chcemy go zepchn w kierunku
intuicji, z ktrej pochodzi; a jeli chcemy wyj pOZ3
obraz. posuwajc si wyej od niego, z koniecznoci
OOchcdzimy do poj, i to do poj bardziej mglistych
i oglnych od tych, ktre stanowiy punkt wyjcia do
staci, zatrzymana u rda, pierwotna intuicja wyda si
wic czym najbardziej mdym i zimnym: bdzie samym
banaem .. Ielibymy powiedzieli na przykad, e dla
Berkeleya dusza ludzka jest czciowo zjednoczona
z Bog'iern, a CZSCIOWO
, . . za l'ezna, ze
nie . ma on nieustannie
'-..
86 INTUICJA FILOZOFICZNA
INTUICJA FILOZOFICZNA 87

wiadomo siebie jako niedoskonaego dziaania, ktre si doszuka okrelonej koncepcji historii systemw.
mogoby si sta dziaaniem wyszego rzdu, gdyby F~ozof nie bierze istniejcych przed nim idei po to, aby
midzy jednym a drugim nie rozcigao si co, Co jest le stopi w wyszej syntezie lub zczy z now ide. ,~
s-

absolutn biernoci, to wyrazilibymy z pierwotnej ~wnie dobrze mona by twierdzi, i chcc mwi szu-
intuicji Berkeleya to, co mona bezporednio przeoy kamy sw, ktre zszywamy nastpnie przy pomocy
na pojcia - a przecie uzyskalibymy co tak abstrak- jakiej myli. Naprawd za ponad sowem i ponad zda-
cyjnego, e niemal pustego. Trzymajmy si tych sfor- niem istnieje co znacznie prostszego od zdania, a na-
muowa, skoro nie moemy znale lepszych, ale spr- wet od sowa: sens, ktry jest bardziej ruchem myli
bujmy nada im troch ycia. Wemy to wszystko, co ni rzecz pomylan, bardziej kierunkiem ni ruchem.
filozof napisa, wyniemy te rozproszone myli a do I podobnie jak impuls nadany yciu embrionalnemu de-
obrazu, z ktrego zstpiy, a nastpnie, gdy bd ju cyduje o podziale pierwotnej komrki na komrki, ktre
zawarte w obrazie, podniemy jeszcze wyej, a do z kolei dziel si dopty, a nie uformuje si peny
abstrakcyjnej formuy, ktra wzbogaci si i obrazem, organizm, tak ruch charakterystyczny dla wszelkiego
i mylami. Zatrzymajmy si wwczas nad t formu aktu mylowego prowadzi t myl, poprzez nieustanny
i zobaczmy, jak ona, tak prosta przecie, upraszcza si podzia jej samej, do coraz szerszego rozpostarcia na
jeszcze bardziej, jak staje si tym prostsza, im wicej kolejnych paszczyznach umysu, a osignie paszczy-
jej rzeczy przydamy; wzniemy si wreszcie wraz z ni, zn sowa. Tam wyraa si ona w zdaniu, to znaczy
docierajc do punktu, w ktrym wszystko, co byo rez- w grupie elementw ju istniejcych, ale moe przecie
. postarte w doktrynie, ulegnie na skutek cinienia zg- wybra niemal arbitralnie pierwsze elementy tej grupy,
I szczeniu; wtedy ju bdziemy mogli sobie wyobrazi, byleby inne elementy stanowiy ich uzupenienie: ta
jak z tego nieosigalnego zreszt orodka siy wywodzi sama myl wyraa si rwnie dobrze w rnych zda-
si impuls wywoujcy poryw - to znaczy intuicja niach, skadajcych si z rnych sw, jeeli tylko mi-
sama. Cztery tezy Berkeleya std si wanie wywodz, dzy sowami zachodzi ten sarn stosunek, Tak przebiega
gdy ruch w napotka na swojej drodze idee i proble- proces formowania si sowa. I na tym polega take
my, ktre wysuwali wspczeni Berkeleya. W innych operacja formowania si filozofii. Filozof nie bierze za
czasach Berkeley z pewnoci sformuowaby inne tezy; punkt wyjcia idei ju istniejcych, co najwyej mona
poniewa jednak ruch byby ten sam, tezy te byyby powiedzie, e do nich dochodzi. A gdy dojdzie, idea
ustawione w ten sam sposb jedna wzgldem drugiej; p?rwana ruchem jego ducha, oywiona nowym yciem
pozostawayby w tym samym stosunku do siebie, ni- niczym sowo, ktre czerpie swj sens ze zdania nie
czym nowe gowa nowego zdania, ktre nadal zawieraj jest ju tym, czym bya poza owym wirem. '
dawne znaczenie. I byaby to ta sama filozofia.') Mona by odnale analogiczny stosunek pomid~ ...
A wic nie w stosunku systemu filozoficznego do systemem
. . . filozoficznym a stanem nauki w epoce, w kto-
systemw poprzednich lub wspczesnych moglibymy rej zy filozof. Wedug pewnej koncepcji filozoficznej
 88 INTUICJA FILOZOFICZNA INTUICJA FILOZOFICZNA 89
,
- wszelki wysiek filozofa zmierza do objcia wielk syn- d lej od nauki w tym samym co ona kierunku? Pierw-
tez rezultatw nauk szczegowych. Zapewne, przez s:yf gotw jestem przyzna, e niektrzy uczeni s bar-
dugi czas filozof pozostawa kim, kto posiada wiedz dziej od innych skonni do posuwania si naprzd
uniwersaln; a nawet dzisiaj, kiedy to wielorako nauk i uoglniania swoich wnioskw, e s take bardziej
szczegowych, rnorodno i zoono metod, ogrom skonni do zwrotw w ty i krytyki wasnych metod,
zebranych faktw uniemoliwiaj zgromadzenie w jed- e w tym szczeglnym tego sowa znaczeniu nazywa si
nym umyle caej wiedzy ludzkiej, filozof pozostaje ich filozofami i e kada zreszt dziedzina wiedzy moe
w tym sensie czowiekiem wiedzy uniwersalnej, e jeli i powinna mie swoj tak pojt filozofi~ Ale filozofia
nie moe pozna wszystkiego, nie powinno by nic ta- ta pozostaje nauk, a ten, kto j ~rawia, jest uczonym
kiego, czego by nie by w stanie pozna. Czy z tego jed- w cisym znaczeniu tego sowa. 'l wtedy nie chodzi ju
nak wynika, e ma opanowa wiedz ju gotow, pro- o to, o czym przed chwil mwiem, aby uczyni z filo-
wadzi j po stopniach wzrastajcego uoglnienia i doj zofii syntez nauk pozytywnych i pretendowa z racji
poprzez nieustajc kondensacj do tego, co si zwie samej zdolnoci umysu filozoficznego do wzniesienia
jednoci wiedzy? Pozwol sobie wyrazi zdziwienie, e si w uoglnieniach tych samych faktw wyej od
wanie w imieniu nauki i przez respekt dla nauki pro- nauki.
ponuje si nam tak koncepcj filozofii: nie znam kon- Taka koncepcja roli filozofa uwaczaaby nauce.
cepcji bardziej uwaczajcej nauce i bardziej obrali wej A o ile bardziej uwaczaaby samemu filozofowi! Czy
dla uczonego. Jak to! Oto czowiek, ktry dugo stosowa to nie oczywiste, e jeli uczony zatrzymuje si w okre-
okrelon metod naukow i pracowicie uzyska pewne lonym miejscu na drodze uoglnienia i syntezy, to
rezultaty, przychodzi do nas i powiada: "Dowiadczenie w tym take miejscu musi si koczy to, co po~wolio
poparte rozumowaniem prowadzi do tego miejsca; po- nam stwierdzi obiektywne dowiadczenie i cise ro-
znanie naukowe zaczyna si tu, a koczy tam; oto wnio- zumowanie. l czy w tej sytuacji, chcc kroczy dalej
ski, do ktrych doszedem". l filozof miaby prawo od- w tym samym kierunku, nie wkraczalibymy systema-
powiedzie mu: "wietnie, niech mi pan to zostawi, tycznie na drog arbitralnych twierdze albo co naj- I
zobaczy pan, co ja z tego potrafi zrobi! Uzupeni mniej hipotez? Czyni z filozofii zbir uoglnie wykra-
wiedz, ktr pan mi dostarczy niekompletn. Pocz c~ajcych poza uoglnienia naukowe - to chcie, aby
to, co mi pan przedstawia oddzielnie. Opierajc si na filozof zadowoli si pozorem i aby wystarczao IT1U

tych samych danych, skoro mam si trzyma faktw prawdopcdobiestwo. Wiem dobrze, e dla wikszoci
stwierdzonych przez pana, stosujc te same metody, ty~h, co tyl~o z dala obserwuj nasze dyskusje, dzie-
skoro tak jak pan musz si ograniczy do indukcji i de-' dZl~. nasza Jest dziedzin prostej moliwoci, a co naj-
dukcji, zdziaam wicej i lepiej od pana". Dziwna zaiste wy~eJ prawdopodobiestwa; chtnie orzekliby e filo-
ofia zaczyna si tam gdzie . k . .' .
pretensja! W jaki to sposb zawd filozofa miaby na- . ,l si onczy pewnoc. Lecz
dawa temu, kto go uprawia, zdolno posuwania si ktoryz z nas yczyby sobie, aby filozofia znalaza si

90 INTUICJA FILOZOFICZNA
w takim pooeniu? W zawartoci okrelonego systemu
filozoficznego nie wszystko jest niewtpliwie rwnie'
sprawdzone lub sprawdzalne, a do istoty metody filozo-
ficznej naley danie, aby umys w wielu momentach
i punktach podj ryzyko. Ale filozof tylko dlatego ry-
zykuje, e zdoa si zabezpieczy i e istniej s rawy,
co do ktrych ma niezachwian ewno. Bdzie w sta-
nie obdarzy nas t pewnoci, w miar jak zdoa prze-
kaza nam intuicj, z ktrej czerpie sw si.
Naprawd za filozofia nie jest syntez nauk szczeg-
owych, a jeli wkracza czsto na teren nauki, jeli nie-
kiedy obejmuje prostsz wizj przedmioty, ktrymi zaj-
muje si nauka, to nie czyni tego intensyfikujc nauk
ani te wznoszc rezultaty nauki na wyszy stopie
uoglnienia. lii~byoby miejsca na dwa sposoby pozna-
nia, filozoficzny i naukowy, gdyby dowiadczenie nie
ukazywao si nam w dwch rnych aspektach, z jednej
strony w postaci faktw, ktre nakadaj si na siebie,
mniej wicej si powtarzaj i daj wymierzy, ktre
wreszcie si rozwijaj w kierunku zrnicowanej wie-
loci i przestrzennoci, z drugiej za w postaci wza-
jemnego przenikania, bdcego czystym trwaniem
wyamujcym si spod wszelkich praw i miar. W obu
wypadkach dowiadczenie oznacza wiadomo; ale
w-Eierwszym wiadomo wychodzi na zewntrz i eks-
terioryzuje si w stosunku do samej siebie, cile
w miar jak zauwaa rzeczy zewntrzne jedne w sto-
sunku do drugich; w drugim - wiadomo wchodzi
w siebie, odnajduje si i pogbia. Czy mierzc w ten
sposb wasn gbi przenika ona bardziej do wntrza
ma~rii, ycia i w ogle rzeczywistoci? Mona by byo
po<!f.kw wtpliwo, gdyby wiadomo doczya si
do materii, jak co akcydentalnego; lecz wykazalimy,
INTUICJA FILOZOFICZNA
91
jak sdz, e podobna hipoteza, zalenie od punktu wi-
dzenia, jest absurdalna lub faszywa, sprzeczna sama
w sobie lub zaprzeczona przez fakt;x.' Mona byoby take
o tym wtpi, gdyby wiadomo ludzka, jakkolwiek
spokrewniona ze wiadomoci szersz i wysz, zostaa
l
wyelimlllowana i gdyby czowiek mia tylko sta w ja-
kim kcie natury niczym ukarane dziecko. Lecz nie!
Materia i ycie wypeniajce wiat znajduj si take
w nas; czujemy w sobie siy wystpujce we wszelkich
rzeczach; jakkolwiek by bya wewntrzna istota tego,
co ,j.est, i ~ego, co pow~taje, my te ~m ~. Wni-
knijmy WICw samych siebie: im gb~
,-on~ punkt, ktre,go. dotknj~y,
........
z ty~ wiksz si
staruemy w'ypchruCl na po~ATJ.eUchrue....
~~I
122o-
Intuicja filozo- f
ficzna jest tym zetkniciem si, filozofia jest t si.
Wyrzuceni na zewntrz impulsem powstaym w gbi,
pjdziemy t sam drog, co nauki, w miar .tak myl
nasza rozpraszajc si bdzie si rozwijaa. {Filozofia
musi wic wzorowa si na nauce; a idea o tak zwanym
rodowodzie intuicyjnym, ktra dzielc sam siebie na
elementy coraz drobniejsze nie umiaaby obj fakt';
obserwowanych na zewntrz i praw, ktrymi nauka je
czy, i nie byaby nawet zdolna do skorygowania pew-
n!ch ob~erwaCji, byaby czyst fantazj; nie miaaby
me wspolnego z intuicj. Z drugiej strony idea ktra
zdoa czyni uytek z tego dzielenia samej siebie wbrew
faktom i prawom, nie jest rezultatem jednoci dowiad-
cz~~a zewntrznego;l.ilozof nie doszed bowiem do jed- li
~I, ale z niej wyszed. Mwi tu oczywicie o jedno-
1CI. ograniczonej i wzgldnej zarazem, takiej ktra izo-
UJe' , ,
re' ~yw IStOt~z ~aoci rzeczy. Praca, za pomoc kt-
,J fIlOZOfzdaje SI przyswaja sobie rezultaty nauk
Cisych, podO'b'me Ja iak operacja,
' podczas ktrej system
,
 INTUICJA FILOZOFICZ A
U2 INTUICJA FILOZOFICZNA _~_--------------------
strukcja - dodatkiem, synteza - pozorem: filozofowa-
filozoficzny zdaje si gromadzi w sobie fragmenty sy-
nie jest aktem prostym.
stemw uprzednich, nie jest syntez, lecz analiz.
Im bardziejyrzenika nas ta prawda, tym skonniejsi
Nauka jest pomocnikiem dziaania. A dziaanie zmie-
jestemY do wprowadzenia filozofii ze szkoy i zblienia
rza do jakiego rezultatu. Mylenie naukowe stawia
jej do ycia. Bez wtpienia postawa mylenia powszech-
wic sobie pytanie, co naley uczyni, aby osign pe-
trego wynikajca ze struktury zmysw, inteligencji
wien zamierzony cel, lub - oglniej - jakie naley
i jzyka jest blisza postawie naukowej ni filozoficznej.
stworzy warunki, aby powstao okrelone zjawisko. Mam tu na myli nie tylko to, e powszechne kategorie
Prowadzi ono od jednego ukadu rzeczy do innego, od naszego mylenia s kategoriami nauki, e szerokie
jednej jednoczesnoci do drugiej. Z koniecznoci pomija drogi wytyczone naszymi zmysami poprzez cigo
to, co si dzieje w midzyczasie, a jeli si tym zajmuje, rzeczywistoci s drogami, ktrymi bdzie kroczya na-
to tylko po to, by tam rozway inne ukady, take jed- uka, e postrzeenie jest nauk, ktra si rodzi a na-
noczesne. Przy pomocy metod majcych chwyta to, co uka - postrzeeniem dojrzaym i e poznanie uytkowe
ju jest gotowe, nie moe na og dotrze tam, gdzie oraz poznanie naukowe, majce oba przygotowa nasze
co jest w tra~cie powstawania, ledzi ruch~ przyswoi oddziaywanie na rzeczy, s z koniecznoci dwiema wi-
sobie stawanie si, ktre jest yciem rzeczy. To ostatnie zjami tego samego rodzaju, cho rnicymi si precyzj
zadanie naley do filozofii. Podczas gdy uczony, zmu- i zasigiem. Przede wszystkim chc tu stwierdzi e
szony do robienia z ruchu zdj nieruchornych i do poznanie uytkowe, tak samo jak poznanie naukowe
zbierania powtrze' wzdu tego, co si nie powtarza, jest .zmuszone, i to z tych samych powodw, do ujmo~
dbajcy take o wygodne dzielenie rzeczywistoci na wan~~ rzeczy w czasie sproszkowanym, w ktrym po
nastpujcych po' sobie paszczyznach, na ktrych si ChWIlI pozbawionej trwania nastpuje taka sama chwila.
ona rozwija, a to w tym celu, aby podda j dziaalno- Dla. niego ruch jest szeregiem pozycji, zmiana - sze-
ci czowieka, musi postpowa z natur przebiegle, r~Iem jakoci, stawanie si w ogle - szeregiem sta-
przyjmowa wobec niej postaw nieufnoci i walki, fila:- naw. Jego punktem wyjcia jest bezruch (jak gdyby
zof traktuje j po koleesku. Z~sada nauki zostaa ~zruch mg by czym innym ni pozorem, dajcym
sformuowana przez Bacona: Sucha, aby rozkazywa. SI ~rwna do specjalnego skutku, jaki jeden bodziec
Filozof ani nie sucha, ani nie rozkazuje: stara si tylko WY~era na drugi, kiedy zostay one uregulowane we
wzaJemneJ'
, . za l'eznoscI
ci}:l za pomoc przemylnego ukadu
wspodczuwa. stanow ni er uc,h omyc h . k,onstruuJe . on imitacj
...
Z tego te punktu widzenia istot filozofii jest duch ktr ruchu,
. podsta'wia na miejsce samego ruchu: jest to ope-
prostoty. Sprbujmy rozway ducha filozoficznego sa- racja wvg
b J o d na pra k tyczme,. ale absurdalna teoretycznie
mego w sobie lub w jego dzieach, porwnajmy filozofi rzemienna we wsze lk' ie sprzecznoser, . l. faszywe
blern '. pro- '
z nauk albo jeden system filozoficzny z drugim, zawsze
y, Jakle napotyka Metafizyka i Krytyka.
si okae, e powikanie jest tylko powierzchowne, kon-
 94 INTUICJA FILOZOFICZNA INTUICJA FILOZOFICZNA
95

Skoro jednak wtedy wanie zdrowy rozsdek odwraca te do czynienia; nasze postrzeganie uytkowe nie
si od filozofii, musimy tylko sprawi, aby w tym ~t bowiem w stanie wyj poza czas ani uchwyci~~
punkcie dokona zmiany frontu, a bdziemy w stanie :nnego ni zmian. Ale czas, w ktrym jestemy umie-
nawrci go w kierunku mylenia filozoficznego. Bez szczeni w sposb naturalny, zmiana, ktr zazwyczaj
wtpienia intuicja ma wiele stopni intensywnoci, a fi- obserwujemy, s czasem i zmian, ktre nasze zmysy
lozofia wiele stopni gbi; lecz umys, naprowadzony i nasza wiadomo sprowadziy do pyu, aby uatwi
z powrotem na trwanie rzeczywiste, bdzie ju y y- nam oddziaywanie na rzeczy. Rozwimy to, co zwi-
ciem intuicyjnym i jego poznanie rzeczy bdzie ju fi- zay, sprowadmy nasze postrzeganie do rda, a otrzy-
lozofi. Zamiast niecigoci momentw wymieniaj- mamy wiadomo innego rodzaju, bez potrzeby odwo-
cych si w czasie nieskoczenie podzielnym spostrzee ywania si do jakich nowych zdolnoci.
on cig pynno realnego czasu, ktry przepywa Jeli to poznanie stanie si powszechne, przyniesie
niepodzielny. Zamiast powierzchownych stanw maj- korzy nie tylko spekulacji. Bdzie take mogo ogrza
cych nastpowa po sobie i maskowa rzecz obojtn, i rozwietli ycie codzienne. Albowiem wiat, do kt-
a przy tym utrzymywa z ni tajemniczy stosunek zja- rego wprowadzaj nas zazwyczaj zmysy i wiadomo,
wiska do substancji, uchwyci jedn i t sam zmian, jest tylko cieniem siebie samego, jest zimny jak
wyduajc si stale niczym w melodii, gdzie wszystko mier. Wszystko jest w nim urzdzone dla naszej naj-
jest stawaniem si, lecz gdzie stawanie si, bdc czym wikszej wygody, ale wszystko jest teraniejszoci,
substancjalnym, nie potrzebuje podpory. Nie ma tu ju ktra zdaje si rozpoczyna bez ustanku; a my sami,
stanw bezwadnych ani rzeczy martwych; jest tylko sztucznie urobieni na wzr wiata nie mniej sztucznego,
ruchomo, z ktrej konstytuuje si stabilno ycia. spostrzegamy siebie tylko migawkowo, mwimy o prze-
Taka wizja, w ktrej rzeczywisto ukazuje si jako szoci jak o czym, co zostao unicestwione, we wspo-
~ ciga i niepodzielna, znajduje si ju na drodze do in- mnieniu widzimy co dziwnego, a w kadym razie
tuicji filozoficznej. obcego - pomoc udzielon umysowi przez materi.
Albowiem ~mierzajc ku intuicji nie musimy wycho- Odtwrzmy si, przeciwnie, tacy, jacy jestemy, w g-
dzi poza dziedzin zmysw i wiadomoci. Bd Kanta stej, lecz i elastycznej teraniejszoci, ktr moemy
.polega na tym, i tak wanie sdzi. Wykazawszy przy nieskoczenie rozciga wstecz, odsuwajc coraz dalej
pomocy decydujcych argumentw, e aden wysiek ~on, ukrywajc nas przed samymi sob; odnajdmy
dialektyczny nie- wyprowadzi nas nigdy poza rzeczywi- swiat zewntrzny taki, jaki jest nie tylko na powierzchni,
sto i e skuteczna metafizyka musiaaby z koniecz- :v chwili biecej, lecz take w gbi, cznie z bezpo-
noci by metafizyk intuicyjn, doda, e brak nam tej ~redni przeszoci, ktra na naciska i nadaje mu pd;
intuicji i e metafizyka ta nie jest moliwa. Byoby tak rzyzwyczajmy si, jednym sowem, widzie wszystkie
w istocie, gdyby nie istnia inny czas i inne zmiany od rzeczy sub specie durationis, a natychmiast odpry si
tych, ktre Kant zauway i z ktrymi zreszt chcemy sztywno , zbud'Z1 uspienie,
'" o dzvsk .'
zys a zyCIe mar t wo t a
96 INTUICJA FILOZOFICZ. 'A

w naszym zgalwanizowanym postrzeganiu. Tak pojta

filozofia, tchnc ycie w zjawy, co nas otaczaj, i oy-
wiajc nas samych, dostarczy nam wszystkim i w ka-
dej chwili radoci, jakie sztuka i to jedynie, od czasu
do czasu, daje tylko wybracom natury i losu. W ten
sposb filozofia stanie si uzupenienie nauki zarwno
w praktyce, jak i w spekulacji. Nauka wraz ze swoimi
zastosowaniami majcymi na wzgldzie tylko wygod
POSTRZEENIE ZMIANY
ycia, obiecuje nam dobrobyt, a najwyej przyjemno.
Ale filozofia mogaby ju da narr0,~czcie.