AFD 47 (2006), say 2, s. 237-258.

Hadisin Endlse Girii*

(2./8. 3./9. Yzyllar)

ISABEL FIERRO
EVREN: MURAT GKALP
AR. GR. DR., FIRAT . LAHYAT FAKLTES
e-mail: muratgokalp@gmail.com

Giri
Goldziher, Schacht ve daha yakn gemitekiler arasndan Juynboll gibi Ba-
tl ilim adamlar, hadis literatrnn klsik slm geleneinin kabul ede
geldiinin aksine daha ge bir dnemde ortaya ktn iddia ettiler. lkler
(awil) kant, bu varsaym desteklemek maksadyla Juynboll tarafndan
ileri srlen gerekelerden birisidir. Bu gereke, zikri geen awil arasnda
bilhassa slm dnyasnn belirli blgelerinde [sahh, hasen vs. eklinde]
tasnif edilsin ya da edilmesin - hadsi ilk kez bu blgeye getirdiine inanlan
ahslar olarak ifade olunabilecek kimseler/raviler dikkate alnarak ortaya
konmutur.1 Kendi bak as dorultusunda Schacht, slm hukukunun
hadse dayal olmad varsaymndan hareketle, hadsin hukuk alanndaki
etkisini incelemitir. fi (204/820), klsiklemi fkh usl teorisini ilk
kez formle eden kiiydi ve hadsi fkh alanna dahil etme gayretleri, ilk
dnem hukuk ekollerinin gsterdii direncin stesinden gelmek zorunda
kalmt. te bu srete kaynaklarn ehl-i rey ve ehl-i hads diye adlandr-
dklar guruplar arasnda bir karlama (birbirlerine meydan okuma, sata-
ma) meydana gelmitir.2

* The Introduction of Hadith in al-Andalus, Der Islam, 66/1, (1989), s. 68-93. Bu makale, 7-13
Temmuz 1987de Kudste dzenlenen IV. Uluslar aras Cahiliyeden slma Konferansnda
sunulmutur. Yorumlaryla katkda bulunan Prof. M. Cook ve Dr. M. Leckere teekkr etmek
isterim.
1 Muslim Tradition, s. 22.
2 zellikle bkz. Origins, I. ve II. Blm. Yakn zaman nce M. M. Azam (On Schachts Origins
238 AFD 47 (2006), say II

Benim bu makaledeki amacm, hads literatrnn ve hadis ilminin En-

dlse ilk kez ne zaman girdiini, bunun nclerinin kimler olduunu ve
Endlste ehl-i rey ile ehl-i hads arasndaki ilikilerin ne ekilde olduunu
aratrmaktr. Bu alma, aadaki ekilde dzenlenmitir:
I. Hadsin Endlse giriini salayan awil (ilkler, ncler)
1. Birinci aama
1.1. Muviye b. Slih ve Sasaa b. Sellm (2./8. yzyln
ikinci yars)
1.2. Abdlmelik b. Habb (3./9. Yzyln ilk yars)
2. kinci aama
2.1. Bak b. Mahled (276/889)
2.2. Muhammed b. Vaddh (287/900)
II. Ehl-i rey - ehl-i hads ihtilf
1. Hadisilere eziyet
2. Namazda ellerin kaldrlmas (reful-yedeyn fis-salt)
konusundaki anlamazlk
3. Ehl-i rey - ehl-i hads birliktelii
Sonu

I. Hadsin Endlse giriini salayan awil (ilkler, ncler)

Endlse hadsi ilk kez getirdii kabul edilen alimler unlardr:
- Muviye b. Slih el-Hadram el-Hms3 : 125/742 tarihinde Humustan
ayrlarak 138/755 ylndan nce Endlse geldi ve bu tarihten sonra da ilk
Emev Emri tarafndan kad tayin edildi. Baz kaynaklara gre 158/774
ylnda, dier bazlarna gre ise daha ge bir tarihte vefat etmitir.
- Sasaa b. Sellm ed-Dmak4 : Muviye gibi Suriye kkenliydi. lk iki
Emev Emrine mftlk yapt ve 2./8. yzyln sonlarna doru (180/796,
192/807 veya 202/817) da vefat etti.

of Muhammadan Jurisprudence, Riyad 1986), Schachtn teorilerine klasik Mslman bak

asyla cevap vermitir. Schachtn hadisleri tarihlendirme metodu, M. A. Cook tarafndan da
incelenmi ve eletirilmitir. III. Uluslar aras Cahiliyeden slma Konferansnda (1985) (The
Third International Colloquium From Jhiliyya to Islam) sunulan Eschatology, history and the
dating of traditions adl tebli). Sonular blmnde Schachtn teorilerine geri dneceim.
3 Bkz. Kudt, s. 31, 40. Aadaki sray izleyen Endlsl isnd ile: bn Hris el-Huen < Ahmed
b. Ziy (326/937) < Muhammed b. Vaddh (287/900) < Yahya b. Yahya el-Leys (234/848).
4 Bkz. Tarih, n. 608; Cezve, n. 510; Buye, n. 853; bn Sad, Murib, I/44. Sasaann Msrdan
Endlse ne zaman dnd bilinmemektedir. O, I. Abdurrahman ve I. Him dnemlerinde
mftlk grevinde bulunduu gibi, ayn zamanda daha sonra - kendisi bir Evz mezhebi takip-
isi olmakla beraber - Endlsl Maliklerin bir zellii olarak kabul edilen mescitlerde aa
dikilmesi uygulamasn balatan kimseydi de. Bkz. Fierro, Los mlikies de al-Andalus, s. 79.
Hadis'in Endls'e Girii 239

- Abdlmelik b. Habb es-Slem (238/852)5 : Dneminin nde gelen

Mlik alimlerindendi.
Dier taraftan, 3./9. yzyln ikinci yarsnda len dier iki alim, End-
lse hadis ilmini ilk kez getirenler olarak kabul edilirler. Bunlar; her ikisi
de Kurtubal mevlden olup, tedris faaliyetleri sayesinde Endlsn bir d-
rul-hads haline geldii (srat al-Andalus dr al-hadith) Bak b. Mahled (276/
889) ve Muhammed b. Vaddh (287/900)tr.6
Bu ilkler (awil) dikkate alndnda, hadsin Endlse giriinde iki aa-
ma vardr:
1. Birinci aama, 2./8. yzyln son eyreinde (Muviye ve Sasaa)
veya 3./9. yzyln ilk yarsnda (bn Habb) gereklemi ve bu aamada
hads literatr (genel olarak) tantlmtr.
2. kinci aama, 3./9. yzyln ikinci yarsnda (Bak ve bn Vaddh) ger-
eklemi ve bu aamada hadis ilmi tantlmtr.
Bu iki aamay incelemeye balamadan nce, Endlste sahbe ve t-
binun varlna dair bilginin genel anlamda tarihsel bir zemine sahip bu-
lunmadna iaret edilmelidir. Aslnda Endlse giren tbinun, ya hads
rivayetiyle uratklarna dair bir kayt yoktur, ya da uramlarsa bile
Endlsl talebeleri olmamtr7. Daha sonraki kaynaklarn kendisinden bir
tbi olarak bahsettikleri Muviye b. Slihin durumu, bir sonraki blmde
ele alnacaktr.

1. Birinci aama
1.1. Muviye b. Slih ve Sasaa b. Sellm (2./8. yzyln ikinci yars)
Muviye ve Sasaa kanalyla hads naklinde bulunan ilklere (awil) gelince,
bunlarn salad bilgi, gzle grlr, ak delillerle desteklenmiyordu: yle
ki, Endlsl ravilerin kaynaklar olmak bakmndan Muviye ve Sasaann
isimlerinin yer ald hibir isnd kaydedilmemitir.
Sasaa b. Sellma gelince, Endlse hadsi ilk sokan kii olarak onun
ismini veren Msrl hadisi bn Ynus (347/958)tur. O, bu bilgiyi nereden
aldndan ya da kaynann Endlsl m yoksa Doulu mu olduundan

5 Bkz. Siyer, XII/106. Zehebnin kayna, Endlsl Eb Abdlmelik b. Abdlberr (338/950)dir.

Bu mellifin gnmze ulamayan Tarihi ile ilgili olarak Viguerann makalesine mracaat edi-
niz. Ayn ekilde e-ibl de, avile dair kitabnda bn Abdlberrden iktibasta bulunur. Bu
bilgiyi benimle paylaan Prof. M. J. Kistere kranlarm sunarm.
6 Tarih, I/318; Medrik, IV/436; Dbc, II/180; Tezkire, II/647.
7 Bkz. Marin, Sahba, zellikle de s. 22. Endlsllerin Sahbe ve Tbina dair bilgilerini
dayandrdklar Msrl kaynaklar, Mekknin makalesinde incelenmitir.
240 AFD 47 (2006), say II

hi bahsetmez8. Bu ifadeden ayr olarak, Sasaa, Endls dnda tannma-

yan bir alimdir. bn Askir, Trihu Dmak9 adl eserinde yer alan (Sasaaya
dair) biyografide, bn Ynusa ve Endlsl kaynaklara itimat etmek zorun-
da kalmtr. Ayrca ben, Douya ait en nemli ricl eserlerinde Sasaann
ismine de rastlamadm. Sasaa, ayn zamanda berya Yarmadasna Evz
mezhebini ilk getiren kii olarak da tannr.
Dier taraftan Muviye b. Slih, Doudaki Mslmanlarca iyi tannan
bir hadisidir. Onun ad, (Buhrnin Sahhi hari) Ktb- Sittenin isnd-
larnda geer. O; Abdullah b. Vehb (197/912), Abdurrahman b. Mehd (198/
813), Eb Slih (223/838), Esed b. Musa (212/827), el-Leys b. Sad (175/
791), el-Vkd (207/823), Sfyn es-Sevr (161/778), Sfyn b. Uyeyne
(198/813), Yahya b. Sad el-Kattn (198/813) gibi nl hadisilerin hocas
olarak anlr. Taber, onun bn Abbsn Tefsri ile ilgili rivayetlerinden ikti-
basta bulunur. Bununla beraber, Endlste onun naklettii iddia olunan
rivayetlerden hibir iz kalmamtr.
Yukarda bahsedilen bn Vaddh, Douya ilk rihlesini yaptnda (218/
833 ve 230/844 yllar arasnda), Irakl Yahya b. Manden ilim tahsilinde
bulunmu ve bu esnada bn Man ona, Endlste Muviyenin rivayetleri-
nin derlenip (tedvn) derlenmediini sormutu. bn Vaddhn cevab ise,
Endlsllerin bylesi bir tedvne girimedikleri eklindedir. Bunu da o, o
dnemde Endlslerin ilimle (lmul-Hads) ilgilenmemesi ile aklamaya
alr (lem yekun ehluh yevmeiz ehlel-ilm). bn Vaddhn talebelerinden
biri olan Muhammed b. Abdlmelik b. Eymen (vefat 300/912den sonra)
de rihlesi (274/879 ylnda balad) srasnda benzer bir tecrbe yaad. O,
bu srada Muviyenin rivayetlerinin Irakta ok itibar grdn fark etti.
Hocas bn Eb Hayseme (279/892) ise, Muviyenin kitaplarndaki usl
aratrmak iin Endlse gitmeyi arzuladn dahi dile getirmiti10. bn
Eymen Yarmadaya geri dndnde bu kitaplar grmeye muvaffak ola-

8 bn Ynusun kulland Endlsl kaynaklarn neler olduuna dair problem zlebilmi de-
ildir. Bkz. Fierro, Ibn Ynus, fuente de Ibn al-Farad, Homenaje a D. Cabanelas O. F. M., 2 cilt,
Granada 1987, I/297-313.
9 Sleymaniye Ktphanesinde bulunan yazma nshay tetkik ettim (Damat brahim Paa n.
875, vr. 422b, 6-22). bn Askir, Sasaann biyografisini bn Ynustan nakleder. Fakat metin
tahrif edilmi gzkmektedir: Kne evvel men edhalel-Endelus el-hads (Endlse hadisi ilk so-
kan kimseydi) ifadesinin bulunmas gereken yerde, bu ifade gzkmemektedir. Dolaysyla bu
ifadenin bulunmad bir metin de bir anlam tamamaktadr.
10 Muviyenin kitaplar ile ilgili olarak bkz. Abbott, Studies, II/103. Bu kitaplardan biri, Mu-
viyenin Msrl talebesi Eb Salihe okuttuu (tedriste bulunduu) bn Abbasn Tefsiri olabilir.
Abbott, zellikle Muviyenin vefat ettii yer olarak Endls deil Msr gsteren kaynaklar
gz nne alarak, bu kitaplarn muhtemelen Msrda kalm olabileceini ileri srer.
Hadis'in Endls'e Girii 241

mad ve sonunda, (kendisinden nce bn Vaddhn yapm olduu gibi)

Endlsllerin bilgisizlik ve ilgisizlikleri sebebiyle Muviye kanalyla gelen
rivayetlerin kaybolmu olduu sonucunu ikrar etmek zorunda kald11.
Muviye hakkndaki makalemde12, onunla ilgili farkl ve ou kez bir-
biriyle elikili bilgiler arasnda neyin efsane, neyin gerek olduunu ayrt
etmenin glne dikkat ektim. Onun hayat ve bir hadisi olarak faa-
liyetlerinin Endlse ait ksm ile ilgili malumat hakknda benim gr-
m; bu tarz bilginin 3./9. yzyln ilk yarsnda ortaya kt eklindedir.
Bunun balang noktasn da, Douya giden Endlsl seyyhlarn bura-
da kendilerine Muviyenin rivayetlerinden sorulmas zerine, onun riva-
yetlerine kar ilgilerinin uyanmas oluturur. Bu yzden, bu seyahatler
gereklemeden nce Endlsllerin Muviyenin hads naklindeki ne-
mini gz ard ettikleri kanaatindeyim: Endlsller Muviyenin bu alan-
daki almalarn ancak Doulu kaynaklardan rendikten sonra, onun
Endlse hadsi ilk getiren kii olmas gerektii sonucuna ulatlar13. Bu
konuda hibir delil bulamaynca, onun rivayetlerinin kayboluunu, o d-
nemde hadse kar ilgisizliin bir sonucu olarak akladlar. Bu ilgisizlik
aslnda, Endlsn ilk kadlar hakkndaki bilgilerimizle de desteklenmek-
tedir. Bu anlamda, bu kadlarn hibirisinin hads rivayetiyle uratna
dair bir kayt da yoktur14. Muviyeye gelince, onun Endlste bir fakh ve
kad olarak faaliyetleri hakknda gnmze ulam birka rivayet, her-
hangi bir hadse iarette bulunmamaktadr. Buradan rahatlkla, Muviye-
nin Endlste bulunmasnn hakikatte hadsin buraya giriiyle alkal bir
neminin olmad ve hem Sasaaya hem de Muviyeye atfedilen roln
kurgusal olduu sonucu karlabilir.
Ayn zamanda, Endlste hukuk ekollerinin balangc ve erken dnem
tarihi, en azndan Mliklik sz konusu olduunda belli bir hads koleksiyo-

11 Bkz. Kudt, s. 30-1, 38-9. ve Tezhb, X/211; ayrca Tarih, II/14. bn Eymen burada, Yarmadaya
ddnde, Muviyeden rivayette bulunan tm Endlsllerin lm olduunu syler. Bu
kaynaklara gre, bu ravilerden sadece iki kii hayattayd: Her ikisi de Malik olan ebtn (ki
ondan daha sonra bahsedeceiz) ve Davud b. Cafer b. es-Sar. bn Eymen, Muviyenin hadis-
lerini bir Endlslden rendi, fakat hocas (Abdullah b. Muhammed b. brahim b. sm,
vefat 300/912den sonra) bu hadisleri bir Msrldan (Eb Thir Ahmed b. Amr b. es-Serh,
vefat 249/863 veya 255/869) renmiti.
12 Burada ana hatlaryla izmeye altmz Muviyenin hayat, ilgili makalede belirtilen ayrn-
tlarla zenginletirilebilir.
13 Hadisi bn Vaddhn, Endlse hadisi ilk sokan kimse olarak Muviyeyi gsteren bilgilerini
hocas Yahya b. Yahyadan alm olmas bir nem tamaz. (Bkz. dipnot 3). Yahya, kaynaklarda
hadis ile ilgilenmeyen bir Malik fakhi olarak tantlr. Bununla beraber o da, muhtemelen
Abdlmelik b. Habbde olduu gibi, rihlesi esnasnda Muviyeyi bir muhaddis olarak duymu
olabilir.
242 AFD 47 (2006), say II

nunun alnmasn ifade etmesine ramen, kaynaklarda hibir zaman hads

almalaryla ilikilendirilmez.
Evz (157/774)1 5 ve Mlik b. Enesin (179/795)1 6 hukuk doktrinleri
Endlse 2./8. yzyln ikinci yarsnda girmitir. Mlikin talebelerinden
ebtn olarak tannan Ziyd b. Abdurrahman el-Lahm (193/809 veya 199/
815), fkh ve hell ve haram1 7 Endlse ilk getiren kii olarak kabul edil-
mesine ramen, hads rivayetiyle uratna dair bir kayt yoktur18.
Gz b. Kays (199/815)1 9 ve Yahya b. Yahya el-Leys (234/848) ile birlik-
te Mlikin Muvattasn Endlse getiren ilk Endlsllerden biri olan ebt-
nun rivyeti Bat Mslmanlar arasnda en yksek otorite addedilmitir20.
ebtnda olduu gibi, Mlikin Endlsl talebelerinin hibirisinden hads
rivayetiyle ilgili kaynaklarda bahsedilmez ve, daha nce belirttiim gibi,
Muvattada tedvn edilmi hads malzemesine ramen durum byledir21.
Buradan, Muvattann o dnemde hads literatrnn bir paras olarak de-
erlendirilmedii sonucu karlabilir22.
Endlste 3./9. yzyln ilk yarsnda, Mlik mezhebi Evz mezhebinin
yerini alp hakim bir hukuk ekol2 3 olarak ak bir ekilde yerlemiti. Her
ne kadar Endlsller Mlikin Muvattada yer alan grlerinin sk, muta-
assp takipileri olmasalar da, Mlik mezhebinin kabul Mlik b. Enese2 4

14 Juynbollun hadis naklinde kadlarn faaliyetleri ile ilgili almasna bkz: Muslim Tradition, s.
77-95. ve zellikle Kurtuba kadlaryla alkal olarak s. 232.
15 Bkz. Mekk, Ensayo, s. 64-7. el-Evznin sava hukuku ile ilgili grleri, Peygamberin me-
zsine referanslar ierir (Schacht, Origins, s. 34). Bu nebev materyaller, Evznin takipisi Sa-
saann Endlse hadisi ilk getiren kimse olarak tannmasnda ksm bir rol oynam olabilir.
16 Bkz. Lopez Ortiz, Recepcion, ve Mekk, Ensayo, s. 99-110, Malikin Endlsl takipileri
olduklar iddia edilen kiilerle ilgili eletirel bir almayla beraber.
17 Kudt, s. 50, 61-2.; Onun Tarihteki biyografisi, n. 456; Buye, n. 751; Medrik, III/116-22; Nefh,
II/45-6.
18 Ondan fkh ilk getiren kii olarak sz eden metin, 3. dipnotta belirtilenle ayn isnda sahiptir.
Bu, fkh ile hadisin farkl olgular olarak alglandn gsterir: Bkz. Juynboll, Muslim Tradition,
s. 23. Ben zaten ebtnun Muviyenin talebelerinden birisi olarak kabul edildiine daha nce
iaret etmitim (11. dipnot). Fakat bu ilikiye dair elle tutulur bir kant yoktur.
19 bnl-Ktiyyeye gre (s. 34-5, 27). O, I. Abdurrahman (138/756-172/788) dneminde (End-
lse) Muvattay ilk getiren kimsedir.
20 Yahya da ebtnun talebesiydi ve eitli eski nshalarn dikkate alarak telif ettii yeni Muvatta
nshasnn itikf ile ilgili ksmn ebtndan rivayet etti. Onun biyografisi iin bkz. Tarih, n.
1554; Cezve, n. 909; Buye, n. 1497; Medrik, III/394-7; Dbc, II/352-3; Nefh, II/9-12; J. Lopez
Ortiz, Figuras de jurisconsultos hispano-musulmanes. Yahya b. Yahya, Religion y cultura, XVI
(1931), s. 94-104.
21 Bunun says ve nemi iin bkz. MS, II/202, 7. not ve Schacht, Origins, s. 22. 5./11. yzyldan
sonra Muvatta, 6 sahih kitap (Ktb- Sitte) arasnda sayld: Bkz. MS, II/243-4.
22 Bkz. MS, II/198-204.
23 Bu hakimiyet ve Hanefliin yokluunun sebepleri iin bkz. drisin makalesi ve Aguade, Some
remarks, s. 58-62.
24 Bkz. Trknin makalesi.
Hadis'in Endls'e Girii 243

saygy da beraberinde getirdi. Aslnda Endlsller, daha ok onun tale-

belerinin grlerini25, zellikle de bnl-Ksmn2 6 reyini tercih ettiler.
Tek tip bir Mliklik mevcut olmad iin, her bir fakhin Mlikin farkl
talebelerini referans almas, aralarnda anlamazlklara ve tartmalara
sebep oldu27. Bununla birlikte, bu tartmalarda esas mesele olarak bu ic-
tihadlarn hadse uyumluluunun ileri srlmemi olduuna da iaret et-
mekte fayda vardr. 3./9. yzyln ilk yarsnda, hukukun kaynaklarndan
biri olarak hads/snnetin roln tartan bir abann varl hakknda da
hibir delil yoktur28.

1.2. Abdlmelik b. Habb (3./9. yzyln ilk yars)

Abdlmelik b. Habb ile daha salam bir zeminde yrmeye balarz.
Byk bir ihtimalle mevlden2 9 olan Abdlmelik, zellikle Dou rivayetle-
rinin Endlse giriinde oynad rol ile 3./9. yzyln ilk yarsndaki End-
lsl alimlerin en nemlisi olarak karmzda durmaktadr. O, 208/823 y-
lnda balad rihlesinde Iraka gitmedii iin hocalar, esas itibariyle Medi-
neli ve Msrldr. Eserlerinden anladmz kadaryla, onun bn Kuteybe ve
bn Ebud-Dnya3 0 tarznda veld bir mellif olduunu syleyebiliriz. a-
lmalar temel olarak alanda younlamt: Tarih, fkh ve zhd. Bir
tarihi olarak, elimizde mevcut en eski umumi tarihlerden birinin mellifi-
dir. Tarihinde, Vehb b. Mnebbih ve Vkdden rivayetler iktibas etmitir31.
Fkh sahasnda ise, Mutarrif b. Abdullah (214/829) ve bnl-Mcin (212/
827 veya 214/829) gibi Medineli Mliklerin rivayetlerine yer verdii el-

25 Bkz. Mekk, Ensayo, s. 124-140 ve Fierro, Los mlikies de al-Andalus.

26 Onun etkisi, Sahnnun Mdevvenesinin tannmasndan sonra artt: Bkz. Forneasn makalesi.
bn heyde gre, Kurtuballar sadece bnl-Ksmn reyini takip eden kimseleri kad olarak
kabul ettiler: E. Garcia Gomez, Andalucia contra Berberia (Barcelona 1979), s. 127.
27 Bilinen en mehur husmetlerden biri, Abdlmelik b. Habbin Malik Esba b. el-Ferecin g-
rlerini yaymas sebebiyle Yahya b. Yahya ve Abdlmelik b. Habb arasnda zuhur edeniydi:
Bkz. Fierro, La heterodoxia, 2. ek.
28 Bkz. Brunschvigin makalesi ve Trknin Polemiques adl eseri. Erken dnem Endls Malik
fkhnda hadisin oynad rol, bn Rd el-Ceddin Kitbul-Beyn isimli erhinde muhafaza edi-
len Utbiyye gibi metinlerde grlebilir.
29 Onun hayat ve eserleri, Aguade tarafndan eitli makalelerde ve zellikle de yaknda basla-
cak olan El Tarij de Abdalmalik b. Habb isimli doktora tezinde (Universidad Autonoma de
Madrid 1986) incelenmitir.
30 O; fakh, air, tabib, ktib (Medrik, IV/125); nahv, arz, hfz lil-ahbr vel-ensb vel-er,
Mutasarrf f fnnil-ilm (Tarih, n. 814) olarak tannmtr. O ayn zamanda liml-Endelus diye
de arlmtr; nitekim bu esnada Yahya b. Yahya aklh ve sa b. Dinr da fakhuh eklinde
tannmaktadr.
31 Bkz. Aguade, De nuevo sobre Abd al-Malik b. Habb, s. 13. Onun Tarihi, 29. dipnotta belirti-
len doktora tezinde redakte edilmitir.
244 AFD 47 (2006), say II

Vzha fis-Snen vel-Fkh adl bir fkh kitab telif etmitir. O bu eserinde,
el-Leys b. Sad (175/791), bn Leha (174/790) ve Esed b. Musa (212/827)
gibi Msrl hadisilerin rivayetlerine de yer vermitir3 2 . Zhd alanna gelin-
ce, Terb ve Terhb konusunda eserler telifinin yan sra, Kitbu Fesdiz-Zamn,
Kitbu Mekrimil-Ahlk ve byk oranda Esed b. Musann rivayetlerine
dayanan ve onun Kitbuz-Zhd vel-bde vel-Ver3 3 isimli eserine ok ben-
zeyen Kitbul-Ver adl eserleri kaleme alm olup, bu eserlerin hepsi End-
lste okunmu ve rivayet edilmitir.
bn Habbin eserlerinde hadsin rolne dnecek olursak, onun gnm-
ze ulaabilmi eserleri hads malzemesi ierirler. Bu durum Schacht tarafn-
dan bn Habbin Vzha isimli eseri balamnda vurgulanmtr34. Fakat bu
eserde Mlikin talebelerinin reylerinin oynad hakim rol, onu rnein ayn
dnemde Buhrnin (256/870) tedvin ettiine benzer bir Musannef olarak
kabul etmemizi gerektirmez35. bn Habbin, srf hads ile ilgili eserler de
kaleme ald sylenmekle birlikte, bunlar gnmze ulamamtr36.
Dier taraftan, Endlsl biyografi yazarlarnn onu iyi bir hadisi say-
madklarn ve rivayetlerinde mevcut pek ok hatay eletirdiklerini belirt-
mekte fayda vardr. rnein; Eb Abdlmelik b. Abdlberr onu, Endlse
hadsi ilk getiren kimse olarak kabul etmesine ramen (5. dipnota baknz),
onun iin hadis usln bilmezdi, isimlerde pek ok hata yapt, delil olarak
tartlr, pheli hadisler kulland, muasrlar (ehlu zamnihi) onu yalanc-
lkla itham ettiler ve ona gvenmediler. demitir37. Ehlu zamnihi deni-
lince, hads sahasnda hepsi bn Habbten daha bilgisiz kendisiyle ayn ne-
silden alimler anlalmamaldr38. Bu ifade, bn Habbin talebelerinin nes-

32 Bkz. Muranyi, Materialien, s. 14-29. Mevcut paralar henz yaynlanmamtr. Ayrca burada
baka hukuk eserlerinin yazma nshalar da vardr.
33 Bkz. Aguade, El libro del escrupulo religioso; Bu, Kitbul-Vernn Aguade tarafndan hazr-
lanm bir basksdr (edition).
34 Bkz. Muranyi, Materialien, s. 23. bn Habbin eserlerindeki hadislerin orann ve bunlarn
onun fkh anlay zerindeki etkisini tespit etmek ilgin olacaktr. bn Habb, hadis materyalini
kfrle itham olunan kardei Harun lehine verilen fetvalarda kullanmtr: Bkz. Fierro, La hete-
rodoxia, s. 5.5.
35 Bkz. MS, II/216-26.
36 bnl-Farad, bn Habbin Peygamberin, sahbenin ve tbinun szlerini tedvin ettiini syler.
bn Habb ayrca, Eb Ubeyd (223/837)in ayn ad tayan kitabna bir nazre olarak Garbul-
hads adl bir eser kaleme almtr: Bkz. Mekk, Ensayo, s. 266.
37 ve kne l yefhemu turukah ve yusahhiful-esm ve yahtayyu bil-menkr ve kne ehl zemnihi
yensubneh ilel-kezib ve l yerdavneh. Ayrca ekseriyetle hadis tahamml uslndeki dikkat-
sizlii (teshl) ile ilgili (kne yeteshelu f semih ve yahmilu al tarkl-icze ekser rivyetih)
daha fazla eletirel grler iin bkz. Medrik, IV/129-31.
38 bn Habbin muasrlarnn hemen hepsi u ekilde tavsif olunmulardr: l ilm leh bil-hads
(hads ile ilgili hibir ilme/bilgiye sahip deildir); bununla birlikte, fkh, mesil ve urtta
Hadis'in Endls'e Girii 245

linden olan hadisileri iaret etmektedir. Bunlar, hadis tenkit metotlarn

renmek iin Irakta ricl ve hadis ilmi konusunda mtehasss alimlerin
talebesi oldular. Endlse dndkten sonra, rendikleriyle bn Habbin
rivayetlerini karlatrabilme imkn buldular ve onun zayf ynleri ite o
zaman dikkat ekti. Mesel, bn Habbin talebelerinden bn Vaddh onu,
Esed b. Musa kendisine iczet vermedii halde, kraat yahut sema dellet
edecek ekilde, ondan rivayet ediini eletirir3 9 . bn Vaddh bu ve benzeri
hatalar gz nnde bulundurarak, hocas bn Habbten nakilde bulunma-
m gibi grnyor40.
bn Habb, klsik hads tenkidi standartlarna sahip olma hususunda ye-
tersiz kalmasna ramen, Endlse hadis literatrn asl getiren kii ola-
rak kabul edilmelidir. Onun almalar sayesinde, 3./9. yzyln ilk yars-
nn sonunda ok sayda hadis/snnet Endlste biliniyordu. Bu hads mal-
zemesi, Muvattada olduu gibi srf hukuk/fkh nitelikte deildi41.

2. kinci aama
3./9. yzyln ilk yarsnda oluturulan hadis klliyt, Msrl ve Medineli
hadisilerden geliyordu. Bu dnemde, hadis ilminin en aktif merkezi oldu-
una dikkat ekilse de, Irak ile dorudan bir temasn gerekletiine dair
herhangi bir delil yoktur42. Daha nceki nesiller gibi, bn Habb ve adala-
r da rihlelerini Msr ve Hicaz ile snrl tuttular. Bunun sebebi, belki de

uzmandlar. Bunun istisnalar ise u isimlerdi: bn Uyeyne ve Vekden ders alm olan Muham-
med b. sa el-A (221/835) (Bkz. Tarih, n. 100; Buye, n. 212; Medrik, IV/114-6); Eb Salih-
ten nakilde bulunan Abbs el-Muallim (Bkz. Tarih, n. 877); kendisinden daha nce bahsetmi
olduumuz Davud b. Cafer es-Sar (Bkz. 11. dipnot ve Tarih, n. 423; Cezve, n. 430; Buye, n.
735; Medrik, III/346; Dbc, I/359). ki kii, zellikle hadis rivayetiyle hatrlanr: Adem b. Eb
ys el-Askaln (220/835)den ders alm olan ve bn Vaddha Askaln ribtnn (kalesinin)
stnlkleri hakknda bir hads reten Duhaym (Bkz. Tarih, n. 429); ve ayn bn Vaddha bir
ver hadsi reten Yahya b. Yezd el-Ezd (Bkz. Tarih, n. 1552).
39 Bkz. Tarih, I/226-7.; Medrik, IV/129-31; MS, II/177. bn Vaddhn eletirisi muhtevaya yne-
lik deil, fakat nakil slbuna dairdi: tbnin el-tismnn (2 cilt, Beyrut, t.y.) II. cildinin
16. sayfasnda, bn Vaddh < bn Eb Meryem < Esed b. Musa isnadl bir nakil ile, tam olarak
bn Vaddhn Kitbul-Bida adl eserinin III.cildinin 1. sayfasna tekbul eden bn Habb <
Esed isnadl bir nakil bulunmaktadr.
40 Bkz. Medrik, IV/129 ve kr. Tehzb, VI/390. bn Hayrn Fehresesinde (I/202, 265, 290) bn
Habbin sadece eserinden bahsedilir.
41 slm dnyasnn dier blgelerinde faaliyet gsteren kusssn, Endlste bulunmay dikkate
deer bir husustur. Bu gerek, 4./10. yzylda el-Mukaddesyi hayrete drmtr. M. Marin
ve benim birlikte yrttmz, Emev dnemi Endlsnde entelektel faaliyetlerle ilgili ara-
trmaya gre hkm vermek gerekirse, Endlse ilk nce fkhla ilgili eserler getirilmitir: Bu
konuda bkz. Yaknda yaynlanacak olan La production intellectuelle dans al-Andalus: ouvrages
et transmissions (ss. II/VIII-IV/X) isimli almamz.
42 Juynboll, Muslim Tradition, s. 45-66.
246 AFD 47 (2006), say II

Endlsteki Emev emrlii ile Abbs halifelii4 3 arasndaki dmanca iliki-

lerde aranmaldr. Bu durum, II. Abdurrahman dneminde, Endlsn Irak-
n etkilerine almasyla deimeye balad44. Nitekim Bak b. Mahled ve bn
Vaddhn (Ktb- Sitte melliflerinin adalar) rihlelerini Douya yapa-
rak Irakl hadisilerle tanmalar da bu emrin dneminde olmutur.

2.1. Bak b. Mahled (276/889)4 5

Bak b. Mahled (Kurtubal bir mevl) iki kere Douya seyahat ederek, 35
yl (218/833ten 253/867ye kadar) Endlsten ayr kald. Bu sre ierisin-
de, yars Irakl4 6 olan yaklak 284 hocadan ilim ald. Bunlar arasnda Ah-
med b. Hanbel, Yahya b. Man, Eb Bekr b. Eb eybegibi hadis ilminin
byk isimleri de vard. Bak b. Mahled, Emr Muhammed (238/852 273/
886) dneminde Endlse dndnde, beraberinde Douya ait baz eser-
leri de getirmiti: finin eserleri Risle ve Kitbul-Fkhil-Kebr, muhteme-
len Kitbu htilfi Mlik ve-fi47, bn Eb eybenin Musannefi48, Ahmed
b. brahim ed-Devraknin (246/860) Siret Umar b. Abdilazzi ve Halfe b.
Hayytn Trih ve Tabakt. Bak ayrca Mlikin Muvattasn da rivayet etti.
Fakat Eb Musab (242/856) ve Yahya b. Abdullah b. Bukeyr (231/845) gibi
Doulu ravilerin rivayetlerini tercih edip de Yahya b. Yahya el-Leysnin rivaye-
tini reddedince, el-Leysnin nde gelen Mlik fukahs arasnda bulunan
oullar Ubeydullah ve Yahya, bu tavr karsnda ona dman oldular.
Bak, sadece bir ravi deildi. bn Hazm Rislesinde49, onun telif ettii
eserler arasnda zellikle Tefsrul-Kurn ve ve Msnedi ver. Bu ikinci eser,
hakikaten bir Msned/Musannef idi: Hadisler, hem bunlar rivayet eden sahb

43 Bu dnemde Endlste Esed b. Musann grlerinin etkisinin, onun Emev soyundan olmasn-
dan m kaynaklandn merak ediyorum (o, Halife el-Veld b. Abdlmelikin neslinden idi).
Rivayetleri ounlukla zhd ve eskatolojik konularla ilgili grnmektedir: Acaba eskatolojiye
dair rivayetlerin bazlar, Emevlerin k ve ileride tekrar ortaya klar ile mi alkalyd?
Bu bak asyla nakledilen rivayetler, III. Abdurrahman tarafndan halifelik unvan aln des-
teklemek maksadyla kullanlm grnyor. Maalesef bunlar gnmze ulamamtr: Bkz. Fi-
erro, Sobre la adopcion del titulo califal por Abd al-Rahman III, arkul-Endelus (yaknda
yaynlanacak).
44 Bkz. HEM, I/254-78 ve Mekk, Ensayo, s. 172 ve 178-208.
45 Hayat ve eserleri, ksa bir sre nce Marin, el-Umer ve Avila tarafndan allmtr.
46 Bu hocalarn iin bkz. Avila, Nuevos datos, s. 339-67. Bu bilgiler, bn Hris el-Huennin
Ahbrnn yazma nshasndan elde edilmitir. bn Habbten bahsedilmemektedir.
47 Bkz. Brunschvig, Polemiques, s. 75-82.
48 bn Hazmn Bakden yapt nakillerin tmnn bu Musanneften alnd anlalyor: Bu nakil-
ler iin bkz. el-Umernin eseri, s. 169-78. Baknin rivayetleri, bn Eb eybenin Musannefinin
baz yazma nshalarnda olduu gibi, muhafaza edilmitir. rnein; Sleymaniye Ktphane-
sinde Laleli n. 626da kaytl yazma nsha gibi.
49 Nefh, III/168-9, evirisi s. 75-6.
Hadis'in Endls'e Girii 247

ravilerine gre (aler-ricl), hem de fkh bblarna gre (alel-ebvb) dzen-

lenmiti. bn Hazm, pratik amalar iin pek de elverili gzkmeyen bu sis-
temi ilk olarak Baknin kullandn belirtir. Belki de bu, eserin Endlsl-
ler arasnda kabul grmemesinin sebeplerinden birisidir50. Grne bak-
lrsa, elimizde bugn sadece Msnedin indeksi kalmtr. Bu ise, Baknin
rivayetine yer verdii sahbenin isimlerinin yan sra rivayet saylarn da
ieriyordu5 1 . Bu eserin hacmi, aadaki rakamlarla deerlendirilebilir:
Kendilerinden toplam 30.969 hadis rivayet olunan 1.013 sahbe (bn
Hazma gre 1300den fazla); sahb ve rivayet saysna rnek verecek olur-
sak unlar zikredebiliriz: Eb Hreyreden 5.374, Aieden 2.210, Eb Bekr-
den 142, mer b. el-Hattbtan 537, Osmandan 164, Aliden 586 ve Mu-
viye b. Eb Sfyndan 163 rivayet.
Bu yzden bu salam temel zerine bnl-Farad: Bak Endls hadis
ve rivayetle doldurdu (Meleel-Endelus hadsen ve rivyeten) diyebilmitir.
Bu balamda Eb Abdlmelik b. Abdlberr de, Bak, Endlste hadisi o-
altan ve yayan kimselerin ilkiydi (Kne Bak evvel men kesseral-hads bil-
Endelus ve neerah) demitir52. Bak aslnda, ada hadisilere nispetle
daha fazla, dneminde ehl-i hadisin nde gelen temsilcisi olarak grlm-
tr. Msned/Musannefi, onun amacnn, fi ve Hanbellerin de yapmaya
baladklar gibi, hukuk sistemini hadis zerine bin etmek olduunu gs-
termektedir. Bundan dolay Baknin adnn Mlik tabaktnda anlmaz-
ken, fi ve Hanbel tabaktnda yer almas artc deildir.

2.2. Muhammed b. Vaddh (287/900)5 3

Endlse hadis ilmini getirmekle tannan dier alim bn Vaddhn bi-
yografisi, Bakninkiyle birok benzer nokta tar. Bak gibi o da mevl k-
kenliydi (bykbabas ilk Emev Emrinin azatl (mutak) mevlsyd) ve
Douya iki defa seyahat (rihle) etmiti. lk rihlesinin amac, zhd ehli hak-
knda bilgi toplamakt ve bu yolda alrken hadise ilgi duydu. kinci rihlesi-
nin tek amac ise, hadis renmekti ve gerekten de cidd anlamda bu ama-

50 bn Hayrn Fehresesine (I/140) gre, Baknin bu eserini rivayet eden tek rencisi Abdullah b.
Ynus (330/941)tur. Bir dier rencisi, bn Ah Reb olarak tannan Abdullah b. Muhammed
b. Huseyn (318/930) ise, zikri geen eserin Muhtasarn telif etmitir.
51 Mevcut yazma nshalarn bir listesi iin bkz. Marin, Baq, s. 204-8 ve el-Umernin Bak ile
bn Hanbelin eserlerinin karlatrmasn ieren neri.
52 Siyer, XIII/291.
53 Hayat ve eseri, Muammar tarafndan ele alnd gibi (Bkz. Benim arkul-Endelusteki (1986)
III/261-5 eletiri yazm) yine onun Kitbul-Bida adl eserinin yeni basksna yaptm girite de
tarafmdan ele alnmtr.
248 AFD 47 (2006), say II

cna sarld. Bir oundan Baknin de ilim ald 265 hocaya talebelik yapt-
rivayet edilir. Ancak Bakden farkl olarak o, Basraya gitmemitir. End-
lse dndkten sonra (245/859 ylna doru), o da Bak gibi birok Dou
kaynakl eser rivayet etti. Bunlarn en nemlileri; Vek b. el-Cerrhn (197/
812) Musannefi, Sfyn es-Sevrnin (161/778) el-Cmiul-Kebri, bn Eb
eybenin (235/849) Msnedi5 4 , el-Fezrnin Kitbus-Siyeri5 5 ve bnl-
Mbrekin (181/797) Kitbu Fadlil-Cihddr.
Fakat bn Vaddhn bir ravi olarak nemi, (ve bu noktada Bak ile ben-
zerlikleri de biter) onun Mlik eserlerdeki, zellikle de Mlikin Muvattas
(Yahya b. Yahya rivayetinde) ve Sahnnun Mdevvenesindeki rivyetlerine
dayanr. Onun Mdevveneyi rivayeti, Endlste Sahnnun eserlerinin ya-
ylmas asndan byk nem tar56. bn Vaddh, Bakden farkl olarak,
Mlik tabaktnda sekin bir yere sahiptir. Bir hadisi olarak yetimi ol-
mas sayesinde, Yahya b. Yahyann Muvatta rivayetindeki isndlarn hatala-
rn bulup dzeltebilmitir57. Aslnda onun, bn Hacer el-Askalnnin kendi-
sinden bir otorite olarak iktibasta bulunduu dikkate alnrsa, ricl ilminde
temayz ettii grlr. Yine Bakden farkl olarak o, bir Msned ya da Mu-
sannef mellifi olarak tannmaz. O en ok, Kitbul-Ubbd vel-Avbid, Tesmi-
yet Ricli Abdillah b. Vehb, Menkbu Mlik b. Enes ve Siret Umar b. Abdi-
lazz gibi tamam gnmze ulamam olan biyografik eserler kaleme ald.
Onun gnmze ulaan eserleri sadece, Msra yerlemi Emev soyundan
hadisi Esed b. Musadan (212/827) gelen rivayetleri derledii Kitbul-Bid-
a ve Kitbun-Nazar illlahi Teldr58.
Yine Bakden farkl olarak onun hadis bilgisi, zellikle kendisini, sahhli-
i iyice tespit edilmi olduu halde bir ok hadisi reddetmekle sulayan tale-
besi Ahmed b. Hlid (322/934) tarafndan pheyle karlanmtr. bn Vadd-
h ayrca, mevcut otorite ve itibar sayesinde yaylma imkn bulan pek ok
hatann faili olmakla da itham olunmutur. (bn Vaddh oka, bu, Nebnin
sz deildir derdi. Oysa onun Nebnin sz olduu sbittir ve onun bu sret-
le bilinen pek ok hatas vardr. - ve kne bn Vaddh kesran m yekl leyse

54 Bu Msned, Topkap Saray Ktphanesinde (yazma, M. 290) muhafaza edilmektedir. Rivayet-

te bn Vaddh grlmemektedir.
55 Bkz. M. Muranyi, Das Kitb al-Siyar von Ab Ishq al-Fazr, JSAI, VI (1985), s. 63-97: nce-
lenen yazma nsha, bn Vaddhn rivayetini ierir.
56 Bkz. Forneasn makalesi.
57 Bu dzeltmeler bn Hris el-Huennin Ahbrnn yazma nshasnda muhafaza edilmitir: Bkz.
Muammar, Muhammad b. Waddh, s. 347-8.
58 Gnmze ulam yazma nshas ile ilgili olarak bkz. M. Muranyi, Fragmente aus der Bibliot-
hek des Abl-Arab al-Tamm (st. 333/944-5) in der Handschriftensammlung von Qairawan.
Qairawner miscellaneen I, ZDMG 136 (1986), s. 512-35.
Hadis'in Endls'e Girii 249

hz min kelmin-Neb f ey hve sbit min kelmih veleh hata kesr mahfz
anhu) Bu eletiri, bn Vaddhn ehl-i hadis arasndaki yerinin belirgin olma-
y ve Mlik ehl-i reye kar uzlamac tutumu nedeniyle olabilir. Daha
sonra greceimiz gibi bu pozisyonu, onun Mliklerin Bakye kar olu-
turduklar muhalefet srecindeki tavr zerinde etkisini gstermitir. Bu
belirsizlik, kendisinin bir hadisi olmasna ramen, Endlste hayr sik olarak
tannm fiye kar olmas gereinde de grlmektedir.
Bak ile bn Vaddh arasndaki tm bu farllklara ramen, her ikisi de
Endlste hadis ilmini ilk balatan alimler olarak gzkmektedir. Ayrca
Abdlmelik b. Habbde olduu gibi, kendilerine bu nclk pyesini bahe-
den ilk olua dair bilgiler, gerek ifadeler olarak kabul edilmelidir.

II. Ehl-i rey - ehl-i hads ihtilf

1. Hadisilere eziyet
Bak ve bn Vaddhn adalar olan Mlik fukahs, aadaki ekilde
tarif edilebilirler:
- Hadis ile amel etmeyi reddeden rey ve taklit taraftarlar, tahkk ilimle-
rini kullanmadlar ve bilginin yaylmasna da karydlar.5 9
- Endlsller arasnda, Mdevvenede bulunan meseleleri anlamaya yo-
unlamann yan sra, Mlik ve talebelerinin reyleri hakimdi. Onlar, hadis-
ilere kar dmanca davrandlar ve onlar kabullenmediler.6 0
- Taklit, onlarn dini ve inanlar haline geldi. Her ne zaman Doudan
(yeni) bir bilgiyle birisi gelse, - bir Mlik gibi davranarak aralarnda kendi-
sini gizlemedike ya da bilgilerini Mliklike destek olacak ekilde ortaya
koymadka -, onlar onun bu bilgiyi yaymasn engellediler ve kendisiyle
alay ettiler.6 1
Mliklerin dmanln uyandran alimlerden birisi; Mlik reyine
muhalif rivayetleri nakletmesi (er-rivytl-muhtelife li-reyihim)6 2 , taklit-
ten nefret etmesi (l yukallidu ehaden min ehlil-ilmi)6 3 ve hadis ve er de-

59 ashbur-rey vet-takldiz-zhidn fil-hadsil-frrn an ulmit-tahkk el-muksirn anit-tevessu

fil-marife: bn Hayyn, Muktebes, s. 248 ve bn zr, Beyn, II/109-10; Kr. Siyer, XIII/290-1:
kne ilmuhum bil-mesil ve mezheb Mlik ve kne Bak yuft bil-eser.
60 ve innem knel-lib al ehlihrey Mlik ve ashbihi vet-tefakkuh fil-mesil el-Mudevveniyye
ve kn yensubne li-ehlil-hads ve l yerdavnehum: bn Hayyn, Muktebes, s. 264 ve Kr. Trk,
Polemiques, s. 14-8 ve 48-9.
61 fesrat-takld dnehum vel-iktid yaknehum ve kullem ce ehad minel-Mark bi-ilm defe f
sadrihi ve hakkar min emrihi ill en yestetira ndehum bil-Malikiyye ve yecale m ndehu min
ulm al resm et-tebeyye: bnl-Arab, Avsm, II/490-1.
62 Avila, Nuevos datos, s. 333.
63 Avila, Nuevos datos, s. 331.
250 AFD 47 (2006), say II

lilleri yorumlayp hkm istinbt edebilecek doru dnce yoluna (mezhebul-

hads ven-nazar)6 4 ball sebebiyle Bak b. Mahled idi. Bu tavrlarn hibi-
risi, bn Vaddha isnd edilmemitir. Bak tarafndan Endlse getirilen ve
Mliklerin kendisine dman eserler arasnda, srarla zerinde durulan iki
eser; finin Rislesi ile bn Eb eybenin Musannefidir. Musannefe kar
tepkiler ok sertti: Kurtubal Mliklerin nde gelenlerinden biri olan Esba b.
Hall (273/886), bn Eb eybenin Musannefiyle defnedilmektense, bir do-
muzun bayla gmlmeyi tercih ederim diyecek kadar ileri gitmitir. te bu
Esba b. Hall, bnl-Ksmn reyinin sadk bir takipisiydi (kne mutaass-
ben li-reyi ashb Mlik ve libnil-Ksm min beynihim). Esba b. Hall, Bakye
kar bidat, ilhd ve zndklk sulamalarnda bulunup onun idamn istemek
sretiyle bask kampanyas balatan Mliklerden birisiydi. Birok kii bu su-
lamalar teyid etmilerdir. Onlardan biri olan bn Vaddh, Bakyi menkr
nakletmekle sulamtr. Bak, hayatna ynelen bu tehditler karsnda giz-
lenmi ve Endlsten kamay planlamtr. Fakat son anda, Emr Muham-
medin ona verdii destek hayatn kurtarm ve Kurtubada kalmtr6 5 .
Eziyete maruz kalan tek hadisi Bak deildi. Sahb Eb Salebe el-Hu-
ennin torunlarndan olan arkada Muhammed b. Abdsselm el-Huen
(286/899) de benzer eyler yaamtr. el-Huen, el-Esma (213/829) ve
Eb Ubeyd el-Ksm b. Sellmn (224/838) talebelerinden Douda ilim tahsil
etmi ve Sfyn b. Uyeynenin Musannefi, bn Himn Sresi, el-Fellsn
Trihi ve Eb Ubeydin Kitbu Nsihil-Kurn ve Menshih gibi birka eseri
Endlse getirmitir. Bu son eser yznden hapse atld6 6 : (nk,) baz
Kurn yetlerinin dier bazlaryla ve yine baz hadislerin de dier bazlary-
la neshedildiini ifade etmekle suland. el-Huen, 2/100 ve 106. yetleri
gstererek shibus-skun bu hakikatin Kurnda beyan edildiini anlama-
larn salamaya alt, ancak baarl olamad. Yine Emir Muhammedin
destei sayesinde, hapiste geirdii gnn ardndan serbest brakld6 7 .

2. Namazda ellerin kaldrlmas (reful-yedeyn fis-salt)

konusundaki anlamazlk
Bak ve bn Abdsselm el-Huennin maruz kaldklar eziyetler, ehl-i had-
sin eser ve grlerinin Endlse geliinin, Mlikliin buradaki hakimiye-

64 Avila, Nuevos datos, s. 331. finin grlerine tbi olanlar (filer) Endlse dair ta-
bakt eserlerinde mezhebul-hucce ven-nazar olarak tanmlanrlar.
65 Daha geni bilgi iin bkz. Benim La heterodoxia 6.2. adl almam.
66 yle grnyor ki, Endlsl ulem henz nsih ve mensh ilkesini bilmemekteydi. Bununla
birlikte, Abdulmelik b. Habbin Kitbun-nsih vel-mensh isimli bir eser telif ettii sylenir.
67 Daha geni bilgi iin bkz. Benim La heterodoxia 6.3. adl almam.
Hadis'in Endls'e Girii 251

tine kar bir tehdit olarak alglandn gsterir. Bu tavrn gerisinde, her
ikisi (ehl-i hads ile Mliklik) arasndaki farkllklar yatmaktayd. Endlsl
ehl-i rey ile ehl-i hads arasnda zellikle, birisinin namaz esnasnda ellerini
kaldrmas (reful-yedeyn fis-salt) konusundaki ihtilf ile ilgili bilgilere
sahibiz. Bu konuda Endlste benimsenmi uygulama, bnul-Ksmn g-
rne dayanmaktayd. Ona gre, ellerin sadece namazn banda (tekbre-
tl-ihrm) kaldrlmas caizdi. O bu gr, kendisini teyid edecek hibir
hadis gstermeden sadece Mlikin otoritesine dayandrmaktayd. bnl-
Ksmn bu ictihad, Haneflerce de benimsenir ve bu, Sahnnun Mdev-
venesinde bn Vehb ve Vekden naklettii (Kfeli isndlarla gelen) baz ha-
dislerle desteklenebilir. Bununla beraber Bak b. Mahled, bn Abdsselm
el-Huen ve Ksm b. Muhammed (277/890)6 8 gibi Kurtubal hadisiler,
sahb Abdullah b. merin rivayet ettii, Peygamberin ellerini balang
tekbrinde (tekbretl-ihrm) olduu gibi rkun her tekbrinde de kaldr-
dn ifade eden bir hadse dayanarak, rkun her tekbrinde filer ve
Hanbeller gibi ellerini kaldrrlard. Bu hadis, baka nakledenleri de olmak-
la birlikte, Sfyn b. Uyeyne ve Muvattasnda Mlik tarafndan da nakledi-
lir. Muvattadaki durum, phesiz ad geen hadisiler tarafndan bir ok
sahbenin de bn merin hadsi ile amel ettii gereiyle birlikte vurgulan-
m olmaldr. Dier taraftan bu hads, Peygamberin namazda ellerini bir
defadan baka (ill merra) kaldrmadn ifade eden Kfe meneli isnd-
larla gelen hadsleri neshetmi saylr.
Mlikler ve ehl-i hads arasndaki polemik, ok sert gemi gibi grn-
yor. Daha nce kendisinden sz etmi olduumuz Mliklerden Esba b.
Hall, sadece Peygamberin deil, ilk drt halifenin de ellerin kaldrlmasn
namaza balang tekbriyle (tekbretl-ihrm) snrladklarna dair bir hads
uyduracak kadar ileri gitmitir. Bu uydurma hadsin hem metni hem de isn-
d fazlasyla kusurluydu; bu yzden Esbala acmaszca alay edildi.
Hem ehl-i hadsin hem de ehl-i reyin konumlarnn hadslerle desteklene-
bilir olmas dikkate deerdir. Bu yzden Esban, sadk bir takipisi olduu
bnl-Ksmn ictihadn glendirmek adna hads uydurmak ihtiyac his-
setmesi ise daha da arpcdr. Bu durum, Esban Mdevvenede kaytl had-
slerden haberi olmakszn, bu ictihad sadece Msr Mlikliinin bir gr
(rey) olarak bildiini gsterir. Aslnda, Esban Mudevvene rivayetine de
itibar olunmamaktadr. Peygamberin otoritesine bir Mlik alimin otorite-
siyle kar koymann ne kadar zor olduunun farknda olan Esba, bu M-
lik alimin ictihadn Peygambere atfetmeye alt. Esba, hads ilminin te-

68 el-Veld b. Abdlmelikin bir mevlsnn neslinden olan bu ahs iin bkz. 75. dipnot.
252 AFD 47 (2006), say II

mel kideleri (standards) ile ilgili olarak hibir ey bilmiyordu. Dolaysyla

da uydurduu rivayet, mtehasss hadis mnekkidlerinin eletirisinden kur-
tulamad. Bu baarszla ramen, bnl-Ksmn ictihad terk edilmedi:
Bilkis Endls Mlikliinin uygulamasna son vermeyi baaramayan bu
polemiin zaman zaman canlanmasyla birlikte Endlste Nsrler dne-
mine kadar srd6 9 .

3. Ehl-i rey - ehl-i hads birliktelii

Emr Muhammedin Bak ve el-Huenyi desteklemeye karar verdikten son-
ra Mliklerin yeniden hadisilere eziyet etmeye kalktklar hakknda bir
kayt yoktur. Emrin kararnn nedenleri ak deildir. Bunu, II. Abdurrah-
man dneminden beri artan Mlik fukahsnn gcn zayflatmak iin tu-
tulmu bir yol olarak anlamak mmkndr7 0 . Baz kaynaklar, Emr Muham-
medi ehl-i hads taraftar olarak gsterirler. Bununla beraber o, hadisileri
ne hkkm* ne de mavir fakihler (fukahu mvern) olarak Mliklerin
yerine geirmeye hi teebbs etmedi. Bu durum sadece iki istisna ile, Emr
Abdullah ve III. Abdurrahman7 1 dnemlerinde de gzlenebilir. Bu istisna-
lar, her ikisi de fi olduklar halde, grevlerinde Mlik gibi amelde bulu-
nan bir shibul-vesik ile bir kaddr7 2 . Bu ikilik, dnemin iki aliminin icra-
atlarnda ok net olarak grlr.
Bunlardan birisi, bn Vaddhtr. Onun bir hadisi olarak yetimesine ve
Bak ile gemileri arasndaki benzerlie ramen, yarglanmas srasnda
Baknin aleyhine ahitlik etmeye hazr olduunu daha nce grmtk. Bu
tavr, kendisinin de sulanaca korkusunun ya da Bakye kar bir dman-
lk yahut kskanln rn olarak aklanabilir. Fakat bu, kendisi ayn za-
manda bir Mlik olan ve Endlste hakim olan hukuk uygulamaya son
vermek istemeyen lml bir hadisinin tavr olarak da aklanabilir. Bu
son aklama, bn Vaddhn talebelerinden birince yaplan u tasviri ile de
desteklenebilir: bn Vaddh iin undan daha iyi bir benzetme dnemi-
yorum: O, her hastal her durumda en iyi ekilde tedavi eden iyi bir doktor

69 Bkz. Fierro, La polemique a propos de raf al-yadayn fil-salt.

70 Bkz. Monesin makalesi.
* [Hkkm; Kad, shibu-urta, muhtesip, shibul-medne, shibur-redd ve shibul-mezlim
gibi grevliler iin kullanlan bir terimdir. ev. notu]
71 Emevler dneminde fukah-u muvern Mliklerdi. Bkz. M. Marin, Sra et ahl al-sra dans
al-Andalus, Studia Islamica LXII (1985), s. 25-51.
72 Shibul-vesikten ileriki sayfalarda bahsedilecek. Kadya gelince, Elsem b. Abdlazz (319/
931), bkz. Tarih, n. 278; Cezve, n. 322; Buye, n. 571; Kudt, s. 155-60, 225-37. Halife III.
Abdurrahman dneminde Kurtuba kads olan ve Zhir, Mutezil ve hatta i olduu iddia
edilen Mnzir b. Sad el-Belltnin durumu ise ayr bir almada ele alnmaya deerdir.
Hadis'in Endls'e Girii 253

gibidir. Dorusu, yanna gelenler ehl-i rey iseler onlara reye uygun, ama
ehl-i hads iseler onlara da hadse uygun bir cevap verirdi.7 3
kinci rnek, Ksm b. Muhammed b. Ksm b. Seyyr ile ilgilidir. Nite-
kim ondan, namazda ellerin kaldrlmas konusundaki polemikte, bir ehl-i
hads taraftar olarak yer alm olmasyla bahsetmitik. O, Kurtubal bir Emev
mevlsdr. Douya iki defa seyahat etmi ve Endlsten 18 yl uzak kalm-
tr. Bu dnemde, finin Msrl talebeleri olan el-Mzen ve er-Reb b.
Sleymn ve bakalarndan ilim almtr. Hayatn kaleme alan alimler tara-
fndan fi saylr. Fakat bn Eb Dleym (351/962) onu, Mlik Tabaktn-
da7 4 zikreder. Bu kararn, Ksmn fkh fetvalarn Mlik mezhebine muvfk
olarak vermesi ve sadece fi mezhebine uygun bir fkh gr kendisinden
sorulduunda, baka trl hareket etmi olmasna dayandrr. Ksm bu tav-
rn, Endlste hakim olan mezhebi takip etmeye zorlandn hissettiini
belirterek savunmaya alr7 5 . Nitekim bir rnek verilecek olursa, Emr
Abdullah ona bir shibul-vesik olarak zndn ldrlmesi (the penalty of
heretic/katluz-zndk) konusundaki fikrini sormutu. Ayn soru Bak b. Mah-
led ve Mlik Muhammed b. Sad b. el-Mlevvene de soruldu. Bak, znd-
n pimanlk (istitbe) duymas ihtimali nedeniyle affedilmesi ynnde
kanaatini dile getirdi. Oysa bu gr, Mlikin Muvattadaki grne ayk-
ryd. Mlik bnl-Mlevven de Bak ile ayn kanaatteydi. Ksm ise tam
tersine, tvbeye davet olunmas (istitbe) fikri aleyhinde, dolaysyla Mlike
mutbk, fiye ise muhalif bir gr belirtti7 6 . Baz kaynaklarca bunun
benzeri uzlamac bir tavr kendisine de isnad edilmesine ramen, Bak bu
tutumu iddetle reddetmitir77.
Bu rnekler, hadisiler cephesinde teori ile pratik arasnda bir tr uyu-
mun olduunu gsterir78. Fakat ehl-i rey ile ehl-i hadsin grlerini uzlatr-
maya ynelik bir aba kayda gememitir79. Hadisiler kendilerinin, Mlik-

73 m kuntu uebbihu Muhammed b. Vaddh ill bit-tabbil-ayn ellez yukbilu kull z bi-m
yuslihu mine d-dev kne yetihi ehlur-rey fe-yufduhum f bbir-rey ve yetihi ehlul-hads fe-
yufduhum f bbil-hads: bn Hris el-Huen, Ahbr, vr. 154a-154b; Kr. Muammar, Muham-
mad b. Waddh, s. 93.
74 Bu eser gnmze ulamamtr. Bkz. Pons, Ensayo, s. 391.
75 Bkz. Tarih, n. 1047; Cezve, n. 1293; Medrik, IV/446-8, zellikle 447: kne yuft bi-mezhebi
Mlikkle Ahmed b. Hlid kult lehu erke tuft en-ns bi-m l tatekidu hz l yehillu leke
kle innem yeselnen bi-mezheb cer fil-beled fearaftu feefteytuhum bihi velev seeln an mez-
heb ahbartuhum bihi.
76 Bu mverenin detayl bir aklamas iin bkz. Benim La heterodoxia, 7.1. adl almam.
77 Bkz. Avila, Nuevos datos, s. 331 ve 323.
78 Malik bnl-Mlevvenin bu istitbe lehine fetvas, baz Maliklerin de uzlamaya hazr oldukla-
rn gsterir.
79 4./10. yzyln sonlarna kadar Maliklerin uslul- fkh alannda hibir gayretleri (almalar)
olmamtr. Bkz. Trknin Polemiques adl eserindeki tetkiki.
254 AFD 47 (2006), say II

in talebelerinin her zaman hocalarnn grleriyle mutbk olmasalar da

- hakim olan ictihadlarna dayal ameli deitirmeye muktedir olamadklar-
n kabullenmek zorunda kaldlar. Dier taraftan Mlikler de, hakim dzeni
deitirmeye ynelik abalarn terk etmelerinden sonra hadisilere eziyet
etmeyi brakmlardr. Muhtemelen, her iki taraf arasnda itikad konusunda
bir anlamazln olmamas da bu uzlamaya yardmc olmutur. Mesel,
Bak b. Mahled ve Mlik Ubeydullah b. Yahya b. Yahya el-Leys, Emr Mu-
hammed dneminde boy gstermeye balayan Mutezil inanlara kar
mcadele etmilerdir80.
3./9. yzyln sonlarna doru filerin mevcudiyeti, Mliklerin, fi-
nin ictihadn reddetmeye ynelik bir tavr almalarn harekete geirecek
nitelikte deildi8 1 . Bu durum, filerin ok az olmas ve finin eselerinin
Endlste fazla yaylmamasyla aklanabilir8 2 . Dier taraftan Mlikler, Pey-
gamberin hadisleri vastasyla elde edilen otoritenin gittike arttn kabul-
lenmekten kaamadlar: Esba b. Hall ve onun baarsz bir hads uydurma
teebbs bu balamda hatrlanmaldr. Bylece Endlsl Mliklerin
Muvattadaki hads malzemesi ile ilgilenmeye baladklarn ve bu gn sade-
ce isimlerini bildiimiz ancak elimizde mevcut olmayan; bir adet Kitbu
Riclil-Muvatta83, iki tane Msned Hadsil-Muvatta84, bir tane Kitbu ar-
ibi Hadsi Mlik b. Enes mimm Leyse fil-Muvatta8 5 gibi eserleri kaleme
aldklarn gryoruz.
Endlsl hadisiler de muhaliflerine kar reddiye yazma konusunda
pek aktif deillerdi. Sadece, Ksm b. Muhammedin yazd el-zh fir-red
alel-Mukallidn adl eser ile yine onun tarafndan kaleme alnm, Mlikler-
le filer arasnda bir polemik konusu olan haber-i vhid hakkndaki bir
risleyi biliyoruz.
Polemie dayal faaliyet ok nemli deilse de, hads literatrnn tan-
tm konusunda tam tersine fevkalde iler gereklemiti. Eb Dvd ve

80 Bkz. Fierro, La heterodoxia, 6.4.

81 Biz sadece, bn Habbib Vzhasnn en nemli ravisi olan Ysuf b. Yahya el-Mem (288/900)nin
Kuzey Afrikada iken yazd er-redd ale-fi adl almay biliyoruz. Kayravanda yaayan bir
dier Endlsl Yahya b. mer (ayn yl vefat etti) de ayn ekilde bir reddiye kaleme almt.
frkiyye ulems fiye reddiye yazmakta daha aktif idiler. Bkz. Muhammed b. el-Lebbd el-
Kayravn (333/944)nin Kitbur-redd ale-fi adl eserinin son basks, Tunus 1404/1986.
82 bn Hayr, finin sadece Kitbu muhtelifil-hads adl eserini bilir: Fehrese, I/196. Bu eser, Elsem
b. Abdlazz tarafndan nakledilmiti (72. dipnota bkz).
83 Mellifi, Yahya b. brahim b. Mzeyn (259/873)dir. Bkz. Fehrese, I/92-3; Mekk, Ensayo..., s.
137; GAS, I/473.
84 Ahmed b. Hlid (322/934) ve Muhammed b. Abdullah b. Ayn (341/952) tarafndan telif
edilmilerdir. Bkz. Medrik, IV/174-8 ve VI/172-3, ayrca Mekk, Ensayo, s. 200-1.
85 Mellifi, Kasm b. Esba (340/951)dr. Bkz. bn Hazm, Risle (Nefh III/169da), evirisi. s. 77-8.
Hadis'in Endls'e Girii 255

en-Nesnin eserleri 4./10. yzyln banda henz tannyordu. Eb D-

vdun Sneni ok fazla itibar grm8 6 ve Muhammed b. Abdlmelik b.
Eymen (330/941) ve Ksm b. Esba tarafndan, bu gn elimizde mevcut
olmayan Musanneflerini telif ederlerken rnek alnmtr87. ki Endlsl,
Emev bnl-Ahmer (358/968) ve Muhammed b. Ksm b. Muhammed b.
Seyyr (328/939), en-Nesnin Snenini dorudan kendisinden aldlar.
bnl-Ahmerin rivyetlerinin birisinde Fezil Ali b. Eb Tlib eksiktir ve
bu eksiklik sadece onun bir Emev olmasyla deil, ayn zamanda Msrda
Sneni tahsilde bulunduu yl (297/909) Ftmlerin frkiyyenin yeni
hakimleri olmalaryla da ilikilendirilebilir88. Buhr, Mslim ve Tirmiznin
eserleri, 4./10. yzyln ikinci yarsna kadar Endlse girmemiti. et-Tir-
miznin Sneni, dier eserler kadar itibar grmedi: bn Hazm Rislesin-
de, sadece Buhr, Mslim, Eb Dvd ve en-Nesnin eserlerinden bah-
seder ve Baknin Msned/Musannefinin bunlara denk bir eser olduunu
belirtir.
3./9. yzyln ikinci yarsnda Vek b. el-Cerrh, bn Eb eybe ve Sfyn
b. Uyeynenin Musanneflerinin Endlse girmi olduunu grmekteyiz. Daha
sonra bunlar, Abdrrezzk89, Hammd b. Seleme9 0 ve Sad b. Mansrun
Musannefleri9 1 izledi. Msnedler ele alndnda ise, bn Eb eybe (daha
nce bahsedilmiti) ve Esed b. Musannkiler9 2 Endlse ilk girenlerdi. bn
Hanbelin eseri de, 4./10. yzyln sonuna kadar Endlse girmemiti9 3 .
Bir tek hadisinin rivayetlerinin tedvn edilmeye alld Msnedler ara-
snda, muammer (uzun mrl) Ebud-Dny Ali b. Osman b. Hattbn
durumu ilgintir94: O, 311/923 ylnda Kayrevnda, bir Endlsl olan Temm
b. Muhammed b. Ahmed b. Temme (369/979) hads retirken 365 yan-
da olduunu iddia etmitir. Bylece o, dorudan doruya Eb Bekr, mer,
Osman ve Aliden kolayca rivayette bulunmu olabilmekteydi. Temm, bu
iddiay kabul etmekte herhangi bir sorun grmemi ve Endlse dndk-

86 Bkz. Fehrese, I/103-7 ve Mekk, Ensayo, s. 204, not 1.

87 Bkz. bn Hazm, Risle (Nefh III/169da), evirisi. s. 77-8.
88 Bkz. Fehrese, I/110-7.
89 Onun eseri Ahmed b. Hlid tarafndan (Endlse) getirilmitir. Bkz. Fehrese, I/127-31.
90 Bu eser de Ahmed b. Hlid tarafndan (Endlse) getirilmitir. Bkz. Fehrese, I/134.
91 Onun eseri Muhammed b. Ahmed b. Muhammed b. Yahya b. Mferric (380/990) tarafndan
(Endlse) getirilmitir. Bkz. Fehrese, I/135-6. O ayn zamanda Vehb b. Mnebbihin rivayetle-
rini de buraya getirmitir. Bkz. M. J. Hermosilla, Una version inedita del Kitb bad al-jalq wa-
qisas al-anbiy en el Ms. LXIII de la Junta, Al-Qantara VI (1985), s. 43-77, zellikle s. 63-7.
92 Sad b. Osman el-Anek (305/917) tarafndan (Endlse) getirilmitir. Bkz. Fehrese, I/141-2 ve
R. G. Khourynin Esed b. Musann Kitbuz-zhd (Wiesbaden 1976) nerindeki tetkiki.
93 Bkz. Fehrese, I/139-40; Onun daha erken buraya girdiine dair bir bilgi yoktur.
94 Onunla ilgili olarak bkz. MS, II/161.
256 AFD 47 (2006), say II

ten sonra bu uzun mrl hocadan rendii hadisleri ekinmeden naklet-

mitir9 5 .
bn Kuteybe (276/889) ve Eb Ubeydin rbul-hads konusundaki eser-
leri Endlse, bn Vaddhn iki talebesi tarafndan getirilmitir9 6 . Bu trde
eserler telif eden Endlsller arasnda hem Muhammed b. Abdsselm el-
Huenyi9 7 hem de Sarakustal Ksm b. Sbit ile ok muteber olan Kit-
bud-Delil mellifi babas Sbit b. Hazm (313/925) zikredebiliriz98.
bn Sadn Tabakt99, el-Fellsn Kitbu Dafir-Ricli100 ve bn Eb Hay-
seme101 ile Yahya b. Manin102 Trihleri 4./10. yzyln ilk yarsnda End-
lse getirilmiti. Yahya b. Manin Trihini Endlse getiren alimlerden
Ahmed b. Sad b. Hazm (350/961), dnnde Endlsl hadisiler ile ilgi-
li ilk ricl almasn telif etti103. Ondan nce Eb Abdlmelik b. Abdlberr
de, gnmze ulamam Trihinde ayn ekilde Endlsl hadisilerle il-
gilenmiti. Nitekim onunla daha nce, Endlse hadsin girii ile ilgili ilkle-
rin (awil) bir ravisi olarak karlamtk. Eb Abdlmelik b. Abdlberrin
hads ile ilgisinden hareketle, bir fi olduu kabul edilir. Ayn zamanda o,
Halife III. Abdurrahmann oullarndan, fi olduu sylenen Abdullahn
yakn arkadayd. Bu Abdullah, Halife olan babas ve onun vrisi mstakbel
II. el-Hakeme komplo dzenlemekle suland. Hapse atldktan sonra, 338/
950 ylnda ba kesilerek idam edildi. Yine bu yl iinde, Eb Abdlmelik b.
Abdlberr de ayn sulamayla atld hapiste ld104. Bize ulaan ok az
bilgiye dayanarak, onlarn filiinin bu olaylardaki roln ve komplonun
amalarndan birinin, Endlsn resm mezhebini deitirmek olup olma-
dn kesin olarak belirlemek zordur. ayet byleyse, onlarn baarszl
filiin Endlsteki baarszlyla denk gitmektedir. Endlste fi
mezhebi mntesipleri her zaman bir aznlk olarak kaldlar ve Abdullahn
lmnden birka yl sonra, Halife III. Abdurrahman Yarmadann resm

95 Bkz. Fehrese, I/169-72.

96 bn Kuteybenin eseri, Kasm b. Esba; Eb Ubeydinki ise Ahmed b. Hlid tarafndan (End-
lse) getirilmitir. Bkz. Fehrese, I/187-8 ve 186.
97 Bkz. Fehrese, I/195.
98 Bkz. Medrik, V/248 ve Fehrese, I/191-4. Bu eserin hl hibir basks yoktur.
99 Bu eser, Ahmed b. Hlid tarafndan (Endlse) getirilmitir. Bkz. Fehrese, I/224-5.
100 Bu eser, Muhammed b. Kasm b. Muhammed b. Seyyr (328/939) tarafndan (Endlse)
getirilmitir. Bkz. Fehrese, I/212.
101 Onun eseri, Kasm b. Esba ve Muhammed b. Abdulmelik b. Eymen tarafndan (Endlse)
getirilmitir. Bkz. Fehrese, I/206.
102 Onun eseri, Muhammed b. Abdullah b. Ayn ve Ahmed b. Sad b. Hazm tarafndan (Endlse)
getirilmitir. Bkz. Medrik, VI/172-4 ve Fehrese, I/228-9.
103 Bkz. Pons, Ensayo, s. 67-8 ve bn Hazm, Risle (Nefh, III/170de), evirisi. s. 79.
104 Bkz. Viguerann bu olaylarla ilgili detayl anlatmn ieren makalesi.
Hadis'in Endls'e Girii 257

mezhebinin Mliklik olduunu aka iln etti ve daha sonrasnda II. el-
Hakem de bunu faydal bularak aynsn yapt105.
Abdullah, el-Mskite f Fezili Bak b. Mahled veRed al Muhammed b.
Vaddh isimli eserin mellifiydi. Onun bn Vaddha reddiyesi de, komplosu
gibi baarsz oldu. 3./9. yzyln sonu ile 4./10. yzyln ba arasnda ha-
yatta olan alimlerin biyografileri, Baknin talebelerinin saysnn olduka az
olmasna karn, bunlarn ounun bn Vaddhn talebeleri olduunu gs-
terir106. Bu duruma phesiz, Mlik alimlerin talebelerine Bak ile alma-
larn yasaklam olmalarnn da tesiri sz konusudur. bn Vaddhn 216
talebesi arasndan 145inin faaliyetleri hususunda yaptm aratrmada,
bunlarn %50sinin fkh ile, buna karlk sadece %13nn hads ile ilgilen-
dii grlmektedir. Buna gre ise, nih noktada Endlste hads ilminin
tannmasn salayan, ekirdekten(pure) bir hadisi olan Bak deil, bir
hadisiden ziyade bir Mlik olan bn Vaddhtr.

Sonu
berya Yarmadas, birinci yzyln sonlarna doru (sene 93/711) fethedildi
ve sadece bir yzyl sonra buraya hads literatrnn girdiini gryoruz.
Buna gre de, hadis literatrnn buraya daha nce girdii ynndeki iddi-
alar kabul etmemiz mmkn deildir. Abdlmelik b. Habbin getirdii
materyal, zellikle rivayet usl asndan, klsik hads ilminin gereklerini
karlamaktan uzakt. Bu yzden o, Irakl hocalardan ders alm ve sadece
Endlse yeni hadis materyali getirmekle kalmam, ayn zamanda hadis
ilmini de getirmi olan, hadsin Endlse giriinin ikinci aamasnn (3./9.
yzyln ikinci yars) nde gelen isimleri bak b. Mahled ve bn Vaddh
tarafndan eletirilmitir. Bu dneme kadar fkh (2./8. yzyln ikinci yar-
snda girmiti) ve hads ayr ve farkl kavramlar olarak grlrd: Bu an-
lamda, Fkh (zellikle Mlik fkhn) Endlse getiren alimlerden kaynak-
larda hadisi olarak bahsedilmez. Mlik eserlerde yer alan snrl saydaki
hadse karlk, fkh malzemeye kaynaklk tekil eden hadslerin okluu,
Endlste yerleik fkh uygulamaya ve yerleik, temel grlerine kar bir
tehdit olarak grlmesi sebebiyle Endlsl Mliklerin muhalefetiyle kar-
lat. Eer Bakye yaplan eziyet, onun idamyla sonulanmadysa bu, ehl-i

105 Bkz. Fierro, La heterodoxia, 8.4. ve 9.1.

106 bn Vaddhn 216, Baknin ise sadece 85 talebesi vard. Her ikisi de kendi devirlerinin en
byk hocalar olarak gzkmektedirler. Bkz. bn Vaddha dair almam, s. 44-57 ve M.
Marin, La transmission del saber en al-Andalus (hasta 300/912), Al-Qantara VIII (1987), s.
87-97.
258 AFD 47 (2006), say II

hads ve ehl-i rey arasnda - hadisilerle reycileri deitirmeksizin - hakem

rol stlenen Emrin araya girmesi sayesinde olmutur. 3./9. yzyln sonu
ile 4./10. yzyln ilk yars arasnda, filer entelektel alanda nemli bir
arlk kazandlar; ancak ne kendi grlerini yerletirmede ne de Mlikle-
rin yerine gemede baarl olabildiler. Bununla beraber Mlikler de, icti-
had ve uygulamalarnda cidd herhangi bir deiiklik yapmam olsalar da,
hadse daha fazla nem vermeye mecbur kaldlar. Mliklerin fkh usl
alannda faaliyette bulunduklarna ise ancak, 4./10. yzyln sonundan son-
raki bir tarihte ahit oluyoruz.
Buraya kadar izilen tablo, Schachtn, hadsin fi ncesi fkh ekolle-
rinde oynad ikincil rol ve fkhn ikinci kayna olarak snnete yklenen
nemin artmasnn bu ekollerde meydana getirdii gerilimler ile yine bu
ekollerin mevcut yerleik gr ve uygulamalarnda bir deiiklie gitmek-
sizin bu prensibi kesin kabulleri hakkndaki mtlasna tamamen uymak-
tadr.