Tun,IrL En.

I
ooa
I[
DIlvI
oA

TAn,IItEsI
aa

tirk ktltir yayrnr

 Prof. HKMET TANYU

TRKLERN DN
TARHES

TRK KLTR YAYINI

Beyctzsctray Nu: 41
Beyazt - STANBUL
Tel : 26 43 52
TRK KLTR YAYINI: 24

B R N C l B A SK I

Dizgi - B ask: zdemir Basmevi

19 7 8
 Prof. HKMET TANYU

TRKLERN DN
TARHES

TRK KLTR YAYINI

Beyazsaroy Nu: 41
Beyazt - STANBUL
Tel : 26 43 52
 Genel dizini hazrlayan sayn Bilgin Ihsan nana ve de-
erli asistanlarm Dr. Gnay Tmer ve Dr. Mehmet Ay-
dma basmevi tashihleri iin, baz ksm lar makine ile
yazan Sekin ve R eata teekkrlerimi sunarm.
H.T.
 N D E K t E E

Sahife

GR .................................................................................. . .. 7
Eski Trk Din zerinde yeni bir aratrm a ...... 7

I. BLM

Tarihe .......................................................................... ... 17

I Gk Tanr inanc; Budda dini, dier inanlar,
Taoizm, Maniheizm ................................. 17
2 Trkler ve Araplar .............. .......... . .. . . . . .. 30
3 Hazarlar ve Yahudilik. . .. . .. .......................... ... 33
4 Araplar ve Hazar Trkleri .................... 38
5 Hazar tarihine umum bir bak ... ... ... . .. 39
6 Hazar Hakanlar ............... . ..................... 44
7 - Hazarlarn slr iye ti kabullerine dair olaylar
ve rivayetler ................................................. 15
8 Araplarla Hazar Trkleri arasmla, k u v . ' i j j ... -18
9 Teodoralar, Hazarlar ve Bizanla ilgi ........... .71
10 Hazarlarn Yahudilii m eselesi ve Karai ve
Karaim Trkleri . . . .............................................. 52
I I . Bizans ve Yahidiler ........................................ ... 55
12 Baz Trklerin Yahudilii meselesi: Karai (Ka
raim) : Koestlerin yanllar ..................... .. . .. ^
13 Karnilerin rk, simas ve dili m eselesi 68
.

14 Karaliin inan easlar .......................... ......... 71

15 Karailerle Yahudiler arasndaki dier farklar ... 72
16 Karaim (Karai) inanlarna umumi bir bak ve
tam am layc zetleme ................................... ........... 74
17 Karailerin tarihesi ve yaylm as ............ ......... 76
 Sahife
18 Zamanmzda da Karaim gelenekleri Yahudilik
ten ok farkldr ........... ........... . . . ................. 79
Sonu ........................................................................... 82
19 Ebu Mslim Horasan ve slm iyet .................. 83
20 Uygurlarn din durumlar: Trkistan: Budizm
ve Manileizm . .. . .................................................. 85
21 1H ristiyan Trkler m eselesi ........... ................. 88
22 Gagavuzlarm tarihesi: Yaadklar yerler ... 90
23 Gagavuzlarm soylar ......................... ................ 92
24 Gagavuz adnn kayna ..................... ............... 95
25 Gagavuzca .................................................................. 98
26 - - Gagavuz inanlarnn Hristiyanlardan ayrld
noktalar .................................................................. 98
27 Gagavuz ky ve kasabalar ve nfuslar ..... 99
28 Knvi'r I.a/n A ta soyu Gagavuz muydu? . .. 100
29 .... Gagavuz milli edebiyatndan rnekler ... ... 102
30 Gagavuz edebiyat ve folkloru ....................... 104
31 Gagavuzlardan pek az Trkiyeye g edebil
m itir ......................................................................... 106
32 Gagavuzlarn says ve halen yaadklar yerler 107

II. BLM

1 eitli dinler arasnda kalan Trkler ve slm

dinini ilk kabul edenler m eselesi . .. .................. 107
2 Krgzlar ve dier Trk kabileleri arasndaki dini
durumda gelime ve etkilere bak ... .................. 110

n i. BLM
1 Trklerin slm dinini benimsemesi ve Mslman
Trk olarak tarih alanna k ......................... 115
g Tiklerin Mslmanl kabul etmelerinin sebep.
leri .................................................................................. 120
lk Mslman Trk devletleri ................................ 123
Tarihin iki byk dnm noktas ......................... 124
3 Trklerin slm olularnn sonucu ........................ 125
4 12. ve 14 Yzyllarda durum ........................ ........... 128

IV. BLM
Din ve Medeniyet 133
Sonug 136
 G R 13

Eski Trk Dini zerinde Yeni Bir

Aratrma

Bu aratrma daha geni ekilde dikkate alna

cak olursa M itoloji, ve dn hikye ve masallar, din
sylentileri ve din halk inanlar konularn da ihtiva
etm elidir (kapsamaldr). Btn bunlardan nce. Din
ler Tarihi, Din Fenomenoiojisi vo slm Dini ve ta
rihinin mukayeseli olarak iyi bilinmesi gerekir. B ir va
kitler Hristiyan bilginlerce veya misyoner seyyahla
rnca, -Yahudi dini bir dereceye kadar hari-, Hris
tiyanlk dininin dndaki her din irktir, sapktr,
btldr, denilip saldrlmtr. Keza dier din men
suplar da ok zaman kendi inanlar dndaki d in
lere, geree uygun bir gzle bakmamlar ve on
larn hakik yzn tanyp anlamaktan saknmlar-
dr. Bu psikolojik durum, bu tutum ve zihniyet yz
yllarca sregelmi ve lm aratrm alar, hakikatte
olana sadk kalnarak tantma ve tasvirler ancak ya-
km zamanlarda mmkn olmaya balamtr.

7
 Gnmze kadar Eski Trk Din zerinde yaplan
tahlil ve yorumlarda daima Trk M itolojisi ve din
hikye ve masallar, eski halk inanlar (rf, det ve
inanmalar) ve trl kalntlar umumiyetle bir arada ele
alnmtr. Bilhassa Eski Trk Din Tarihi zerinde
gereken cidd ve sabrl monografik aratrm alar ol
madan, baz gzlemler ok um ullendirilerek (yay
gnlatrlarak), bir takm yaktrm alarla yorumlara,
genellemelere giriilm i ve artk yanll ve hatalar
ortaya kan sonulara ulalmtr. Bunda Umum
Mukayeseli Dinler Tarihini, Din Fenomenolojisin, ve
Mukayeseli M itolojiyi (Esatir) yeteri kadar bilmeden
dar, in, Arap ve bat kaynaklar (Bizans, Rus v.b.)
yetersizliinin de rol olmutur. Esasen her ne ka
dar bir bak iinde deerlendirme aceleciliinin ve
baz bilgiler verm ekte ise de bunlar pek az, yetersiz
ve ok zamanda dank, kopuk ve duygusal bilgi
lerden ibaret kalmtr. Ayrca 19. yzylda Avrupa'da
birden byyen m addecilik (materyalizm), din d
manl. tabiatlk yannda 20. yzyln ilk yarsnda
Avrupa'da gelien ve her dini olay totemle, fetile,
amanlkla aklama gayretleri katlnca din konusu
ve kaynaklar karkla uramtr. Bunlarn moda
s Trkiye'ye de bulaarak fik ir hayatn etkilemi, ba
z toplum bilim ciler (sosyologlar), hatta tarihiler, ay
n yanllara ve hatalara kendi zel ve derin aratr
malar olmadndan ve Eski Trk Din Tarihi ze
rinde geni ve derin ahs aratrm alar yaplmadn
dan, onlarn zm ekilleri, ilm gereinden phe
lenilmeden hemen benimsenivermi ve bylece ya
ynlanan makale ve kitaplar ayn yanllar ve hata
lar -doru sanlarak- devam ettirm itir. Bu yerle
mi, kklemi hatalar, yanllar ilim hayatmzdan

8
sili|; alm ak ve konuyu hakikat zerine oturtm ak ve
h h l ettirm ek elbette ok g olacaktr.
Dier bir kitapta tahl ve eletirm esini yapaca
mz baz batl bilginler yannda, ni ve iyi niyetli
I rk dnr ve lkcs Ziya Gkalp ve onu iz
leyen bilginler hep totem cilik ve samanlk gibi id
dialar, o gnk dar ve yetersiz kaynaklara takla
rak ve henz Trkiyede ilm tem ellere dayanm
Dinler Tarihilii bulunmadndan ve btn Os
manlI mparatorluunun merkezi stanbul'da yalnz
bir niversite ve mahdut elemanlar varolduundan,
bir ahsn hemen he/ tima alanda fik ir yrtm e
si mecburiyeti, derin aratrm a yerine sathta (d
zeyde) kalmay gerektirm itir. Bu itibarl Trk Me
deniyeti- Tarihi, Trk Tresi yeniden ele alnmay ve
Eski Trk Dni Tarihini yeniden inceleyip yazmay
gerektirm ektedir. Ayrca Eski Trk Dni Tarihini in
celerken, Trk kavimlerini, Trkierin tarihini d-
tnlyle dikkate almak, tahlil ve mukayese ile de
erlendirm ek gerekmektedir.
Bizde ok zamon A ltay ve Yakut manev inanc
(birtakm eserlere gre amanl)n, btn -olarak
eski Trk dini eklinde, m itoloji ve halk inanla yle
kartrarak benimsemek yanltr. Eski Trk Dinini,
samanlk eklinde grmee katlmak mmkn deil
dir. Deerli bir bilgin olan Prof. Abdlkadir nan hak-
kndaki yakn almalarmz! ve yaynlarmz bilen
ler, ona, bu tamamen ayr dnce ve g mz
erzedip etmediimizi merak edebilirler. Burada rah
metli Prof. Abdkadir nan'a ze c.arak aykr d
ncemizi, Trkierin eski dinlerinin samanlk olmad
n anlatm ve deerli bilgin bize baz noktala:da
hak vermi, baz noktalarda kendisinin inceleme yap
madn belirterek, inceleme yaplmas gereiyle ke-

o
w
 sin bir kanaat belirtm em itir. Yalnz yllar kaplayan
aratrmalarmz ok yakn bir ilgi ve vgyle kar
lam v bunu kitaplarnn ithafnda ve m ektuplarn
da belirtm itir. Hatta, onun eserlerini derleyerek Kl
t r Bakanlnca yaynlanan (Abdlkadir nan, Eski
Trk Dini Tarihi (amanlk), adl uzun makalesi yeni
olup, kendi grlerini yanstmaktadr. Rahmetli A b
dlkadir nan bu kitabn basln gremeden vefat
etm itir. Yalnz, benim tarafm dan yazlan ve kitabn
banda yer alan Dinler Tarihi Ve Dn Folklor Bak
mndan A bdlkadir nan iie Abdlkadir nann Din
ler Tarihi Ve Dn Folklorla lgili Eserleri hakkndaki
makalelerimizi pkumu, son derece duygulanm
mahcup ve ok mtevaz bir ifade ile Beni vm
sn, ok zahmet etmisin, ok emek vermisin, te
ekkr ederim mealinde bir hayli yakn, szler sy
lemiti. O kitabn prova tashihlerinden formay
benimle, rahm etlinin olu Orman Yk. Mhendisi Ya
ar nan beraber gzden geirm itik. Kendi yazla
rndan anlalamayan veya okunamayan bir yeri mer
hum A bdlkadir nan'a soruyorduk. Bu formadan
sonra 8 ubat 1976 tarihinde ni b ir kalb kriziyle
(Enfarktsle) hastalannca 5 ay mddetle devam e-
den tedaviim zamannda geri kalan tashihleri asista
nm Dr. Gnay Tmer zerine ald. Kitap baslncaya
kadar o n u takibetti. O n u n bu f a h r a l ma la r rah
metli hocay sevindirm iti. O kitap hocann vefatn
dan birka ay sonra yayn sahasna kabilm iti. Bu
inceleme ve aratrmam tamamen ayr bir grn,
hatta bu gibi eserlere kar grn b ir ifadesidir.
Yaynlanacak dier kitabn zeti, stanbulda yaplan,
II. M illetleraras T rko lo ji Kongresinin 8 Ekim 1976
Cuma gnnde tarafmdan slmlktan nce Trk-
lerde Tek Tanr nanc zerinde Bir Aratrma ba-

10
ligiyle bir saat mddetle bir ilmi tebli halinde yerli
ve yabanc bilim adamlar huzurunda anlatlm ve
ok ilgi grerek zerinde tartlm tr.
Bugne kadar Eski Trklerin Dni tarihlerini ay
dnlatmaya hizmet eden bilginleri saygyle anarz.
Trk ilim tarihinin bu alannda bir gelime gsterebi
lirsek emeklerimiz boa gitmemi olur. Bizden sonra
bu alanda ok daha deerli eserler verileceine ve bu
konunun yeni kaynaklar ve aratrm alarla daha olgun
laacana inanyoruz. Trk M itolojisi alannda arka
damz Prof. Dr. Bahaeddin gel deerli eserler ver
mitir. Bunlardan ve dier kaynaklardan o kitabm
zn iinde bahsedeceiz.
Trkiyede ilim alannda yanl bilinen ve bizim
de enaz 15 yldanberi birok defa sohbetlerde, ders
lerde sunduumuz, bu hususlar ok zet halde T
re dergisinde (1975) ve Kzi Elma (1976) kitabnn
notlarnda belirtilm itir. Bunun ok ksa da olsa yan
smasn deerli bilgin A bdlkadir inan'n son eserin
de gryoruz. Zira mezkr yazsnda birka yerde de
olsa yaptmz eletiriler ve ksaca belirttiim iz baz
aratrm alar nemli ekilde tasvip grm ve saman
l itibar bir ad olarak ve ksa da olsa eletirerek
zikretm itir. Bu (Eski Trklerin Dn Tarihesi) kitab
mzdan sonra yaynlanacak (slmlktan nce Trk-
lerde Tek Tanr nanc) adl kitabmzda, Trklerin
slmdan nceki dinleri, inanlar hakknda baz kay
naklara dayanarak sunulan bilgi bizim yeni blge,
tahlil ve deerlendirmemizle yeni bir adan asl g er
ekliine ulaacaktr. Trklerin dn menei zerinde
pek az ve ou zaman hakikati yanstmayan kaynak
ve malzemelere dayanan merhum Ziya Gkalp, eski
Trklerin kendisine mahsus (zge) mill bir dinleri

11
olduunu sezmi ve buna toyunizm adn vermii.. Bu
grte bdizm kartrlm oldu. Orada tayanzn
dedii budizma'ir. Bu ise Trklerin asl dni deildir.
Eski Trk Dn Tarihi zerinde de aian bilgin
lerimizden P/of. A bdlkadir inan da, Trklerin eski
dinine ad olarak, byk bir talihsiztikie ama. zrni
kullanmtr. Bunun eksik, hatta yanl olmasndan,
yaplan baz eletirilerle phelenmi vs bu konu da
en son eserinde hakikati aka itira f etm itir: Eski
Trk dn iin srf itibar olarak amanizm terim ini
kullanyoruz cmlesinin hemen arkasndan bu a
manizm Altay ve Yakut samanlnn bulunduu
safhay ok arkasnda brakm, gelimi bir durum
dayd. demektedir. (1)
Burada, Trklerin byk gebe hakanlklar
kurduu grn de birgn daha fazla yeni kaynak
larn dzelteceini, daha imdiden elds ettiim iz bir
ok kaynaa (Yaztlar, Seyhatnarneler, tarih belge
ler, kazlar) gre iinde yerleik, kyler, kentler, kur
mu olanlar yannda bir ksm gebelerin ele bulun
duu eklinde ve ok umum olan bir tarih yanln
da dzeltileceini sanyoruz.
Biz, Eski Trklerin dinine samanlk den ilemeye
ceini ona totemizm ad taklamayacan, ona sade
ce Tek Tanr dini, Gk-Tanr dini denileceini, bir ba
kma (Haniflerj gibi bir inan iinde bulunduklarn
yaynlanacak kitabmzda lm belgelere dayanarak
ortaya koymaktayz. Bilhassa kelimeler, terim ler ze
rinde de, hassaten Gk v.b. gibi kelimeleri ok geni,
kaynak ve aklam alarla aklamaa altk. Onun
bir sfat olarak, yce, ulu, anlamna kullanldn da
arzediyoruz. Muhakkak, Gk-Tann-Gk-Kk-Tenri

(1) A. nan, E ski T rk Dini Tarihi, Sf. 2.

12
veya Gk Tengri v.b.) belirtm ek ve dini bylece ta
ntmak gerekirse, bunu yce Tanr, Ulu Tanr dini o la
rak anlamamz gerektiine iaret etmek isteriz. Bu
m sonucu ve inanlan dinin ayrntlarn yllardanbe-
ri rencilerim ize derslerim izde belirtm ekte olduu
muzu da burada kaydediyoruz. Pein yarglardan sy
rlarak yaplm, lm eletiriler ve deerlendirmelerle
bu konunun daha derinleip, geni bir anlam ve yn
kazanacan sanyoruz.

Eski Trk dinini incelerken : 1 - t- Hakan ve sa

ray evresi kltrl kiilerin inan evresi. (Trk Ha
kan ba din grevlisi (rahibi gibi) durumundayd.
yinleri, kurban trenini (maaradaki) o ynetirdi.
Kamn, onun yannda bahsi bile gemez. ingiz (Cen
giz) ok sonraki yllarn bir rnei de olsa (aman)
ad ile halen tantlan bir kam iin ona birtakm dn
yev soruar sormu, snava ekmi onun bilemeyip
bir sra arlatanlk iinde davranna kzarak, onun
dniip durarak birtakm m istik hareketlere girim esi
ne daha ok fkelenerek: Bu kekliktir, yalancnn
kafas vurulsun, demiti). 2 Bilginlerin gzetimi ve
ynetim inde byk kentler veya dzenli topluluklar,
3 Merkezlere uzak aianlarda yaayanlar veya ky
ler olarak dikkate almak gerekir. 4 arlatanlktan
uzak kalan Tek Tanr inancndan olan kamlarn, yk
sek bilgili din grevlilerinin, bilgelerin, gerek - asl
dine sahip olanlarn inanlar. 5 Yaztlar, kitaplar,
kaltlar ve bulgular 6 Vakit vakit siyas etki ve tak
tikle rle hareket eden Saray evresine, kozmopolit
insanlar arasna szan, in m itolojisi, Cin Felsefesi,
gneyden gelen Hint-Tibet budizmi ve batdan gs!en
Zerdtlk, Yahudilik v.b. ou zaman Hakan veya
saray evresine etki yapmt, st tabakada iz brak-

13
mtr. Onlarn nceki i ti kat lar ile sonraki di nl er i n e t
kileri karm, karlkl etki al verii olmutur.
Balcalarn belirttiim iz hususlar Trklerin i-
nanlar incelenirken ayr ayr dikkate alnmay g e
rektirm ektedir.
Gnmzde slm dinini incelerken, bunun de
rinliine nfuz edemeyen kiilerin, trl, manev
inanlar veya eitli btl dnce ve inanlar, veya
hurafelerle kark baz halk inanlarna veya dni i-
nantan sapk veya ondan kayp, sadece ad olarak
mslma n saylan bir krsm ente le kt e lle rin veya ay-
am-yar aydn denilen kiilerin yaay ve davranla
rna bakp gerek slm dini anlayna, onun doru
bilgisine ulalabilir mi? slm dininin esas kitaplar,
ve tutarl kaynaklar ve gerek bilginlerin ilmine m
racaat etmeden slm dini gerek ynyle tannabilir
m i? '
Baz ahslarn zerinde yaplan gzlem, tahlil
ve deerlendirmelere ynelmeden nce gereken lm
kaynaklara, bulgulara ba vurmak zarurdir. stelik
din kavram lar doru deerlendirilm elidir. Dinler Ta
rihi, Din Fenomenolojisi ve slm Dini Esaslar ve
Kavramlar dikkato alnarak, M itoloji ve din masallar
ve alelde gzlemler bir yana braklarak konuyu ana
kaynaklarla incelemee ve yeni bir bakla tahlil ve
deerlendirmee alacaz. Trk Din Tarihi ve Es
ki Trk Dini Esaslar hakknda sunacamz belgeler
le, Trk Medeniyeti Tarihinin yeniden ele alnmasna
iaret ederken, btn gayret ve abalara ramen,
eksikler kaldna, hatta dzeltilmesi ve geniletil
mesi gereken noktalar bulunduundan da phe e t
miyoruz. Fakat bunlarn yaptmz inceleme ve ara
trmann esasna, tem eline dair olacan da sanm
yoruz.

14
 Yukarda szn ettiim iz kitaptan nce (Eski
Trklerin Dini) tarihesinin bilinm esine byk ihtiya
(gereksinme) vardr. Bu eitli dinleri ve etkileri ve
trl olaylar genie bilmek zaruridir. slmiyetin
Trkler zerindeki benimseme ve hakim iyetine dair
olgular yeterince gzden geirmemiz gerekiyor. Bu
kitabmzda, Hazar Trkleri ve Yahudilik sz zerin
de bilhassa etraflca durduk. A rthu r Koestler'in (13.
kabile-Hazar m paratorluunun Miras, st. 1977) ki
tabnn tahlil ve eletirisini yaptk, hatalarn, yanl
larn ve elikilerini gstermeye altk. Gene b il
hassa Hristiyan Gagavuz Trkleri hakknda etraflca
durduk. (Eski Trklerin Din T a rih e sin d e bizim de
eksik ve hatalarmz belgelerle, kaynaklarla gste
recek deerli uzmanlara nceden teekkr ederiz.
Profesr Bahaeddin gel, Trk Tarihinin 5000
(bebin) yllk olduunu, Altay dalarnda Pazrk
Yaylasnda yaplan arkeolojik kazlar neticesinde bu
lunan M. . nc bine a it Ouz tipindeki iskelet
m illetim izin ilk atasdr, dem ektedir. (2) Do. Dr. T-
rkoiu Gk-Alp, Trk adndan dolay T iirk Tarihi
yeni batan yazlmaldr. makalesinde (3) esas fik ri
ifade etm ektedir. Biz bu din tarih incelememizde
Trk adnn sylenii veya Gk-Trk adnn durumu,
nasl, ne zaman, Tukyu ile hatal ifadeler ve bylece
adlarn yaktrln bu G iri blmnde anlatacak
deiliz. Bunu G k-Trklerie ilgili yerde inceleyece
iz. Keza konumuz Trk sznn asl zerinde de

(2) Prof. Dr. B. gel, slm iyetten n ce Trk Kltr Tari

hi, S. 1-5.
(3) Do. Dr. Trkolu, Gk-Alp, Trk adndan dolay
Tiirk Tarihi yeni batan yazlmaldr, Tre, Say: 81,
ubat 1978, s. 24-25.

15
iazla durmay gerektirmem ektedir. (4) Onun Trk
oiup olmad Treyle ilgisi veya gzel, kudretli an
lamlarn tesbit vs tahlil etmek ayr konulardr. (5)
Biz burada Trk adyla, Trk din tarihesinde slm i
yet'in toplumu tamamen kuatmad zamanlara ait
her ne kadar tarihler birok yerlerde farkl ise de u-
mum bir biigi tablosunu sunmay ve hatrlatmay fay
dal gryoruz.
slmlktan nce Trkler arcsnda Tanrya veya
G k-Tanrya, Yaratan, Yneten ve insan kaderine
tamamen hakim olan bir varla ve O'nunia ilgili dua,
kurban, ruh, ruhun lmezlii, cennet, cehennem, ahi-
ret, melek, eytan vb. gibi inanlara bal bir durum
da bulunduunu gryoruz.
slmlktan nce yaklak tarihlerle T r k Devlet
lerini ksaca belirteceiz. Tamamen Mslman olan
T r k toplumlarnm yaklak tarihleri ilgili metin ie r
sinde sunulmaktadr.
Byk Hun m paratorluu : M.. 204 - M.S. 216
Bat Hun mparatorluu ; M.S. 48 - 216
Avrupa Hun mparatorluu : M.S. 375 - 454
Ak Hun mparatorluu : M.S. 420 - 552
G ktrk mparatorluu : M.S. 552 - 743
Avar mparatorluu : M.S. 562 - 792 veya 796

(4) Hseyin Namk Orkun, Trk Sznn Asl, st. 1940.

Faruk nltilrzarci, Trk sznn asl ve anlam, An
kara 1971- smail Hmi Dnimend ve brahim K afes,
olunun bu konu ile ilgili deerli yazlar bir ka kay
naktan bazlardr.
(5) Do. Dr. Trkolu Gk-Alpin makalesi, a. 31, 32, 33
ve Do, Dr. Trkolu Gk-Alp, Trk Tarihini D a
nklktan Kurtarmak in, Tre, Say: 82, Mart 1978,
s. 8-11.

16
 Hazar mparatorluu : M.S. 602 veya 620 - 1016
(Mslmanlk da dahil)
Uygur Devieti : M.S. 740 - 1335 (Mani-
heizm ve nihayet (M slmanlk da dahil)
Tahlil ve Eletirileriyle Ve Zaman Srasyle (Kro
nolojik)

I. BLM

TARHE

1 Gk-Tonr nanc; Budda dini; Dier inan

lar; Taoizm; Maniheizm :
M. . 2. yzyllarda Hun'larda ve dier Trk ka-
vim lerinde Gk-Tanr inancn, ksaca Tek Tanr inan
cn bata gryoruz. (6)
Eski Umum Trk Tarihi, kitaplar iinde herne-
kadar buna ok ksa dokunulmu olsa da zerinde
ciddiyetle durulmam ve inceleme ve aratrm alara
giriilm em itir. in kaynaklarna dayanan Fransz
Prof. Yosef Dginyi (Joseph Deguignes) (19 Ekim
1721 - 1800 Paris), 1756 - 1758 yllar arasnda be cilt
olarak yaynlanan Hunlarn, Trkierin, Moollarn
ve Daha Sair Tatarlarn Umum Tarihi adl eserinin
I. cildinde, Trkierin atas olarak Nuh Peygamberin
olu Yates'i belirtirken, Trkierin atas Onu sayyor
ve Hun Kavminin Trkl zerinde duruyor. (7)

(6) (slm lktan n ce Trklerde Tek Tanr nanc) adl

kitabmzda kaynaklar yer yer sunulmaktadr. F. Kp
rlnn, ilgili eserlerinin tahlil ve eletirisi de burada
yaplmaktadr.
(7) Joseph Deguignes, Byk Trk Tarihi, Hazrlayan:
S. Alpay, Trk Kltr Yaym, 1. Cilt, Sf. 122, st.
1976, Trkeye ikinci eviri. (1. eviri 1923)

F: 2 17
 Prof. Yosef Dginyi : Hunlarn inlilerden daha
az eski olmadklarn sylemitim. nk inliler M i
lttan 2207 yl nce hkmran olmaa balam olan
Hiya Sllesi daha tahta kmadan nce Hunlar ta
nmlardr. (8) demektedir. u halde dier kaynak
larla b irlikte anlaldna gre Trkier en az 5000
yllk bir tarih iinde varlklarn yceltm iler ve dev
let kurmulardr.
Yafesin olunun adnn (Trk) olduunu soylu-
yor, Hazar, Trkistan ve Volga rma evresinde ya
ayan, sekiz olundan (Trk)n gayet yksek bir
dnceye sahip olduu iin onu bakan seiyor.
(9)'
Yosef Dginyi : Bu menkibeiere gvenilebilirse
o vakte kadar Trkier hakik Allah'a ibadette ve ger
ek din ahkmna riayette devam etmilerdir. (10)
demektedir.
Arasra baz kiilerde sapk bir fetiizm ksa da
esas (Tek Tanr) dini idi. Yani Hz. brahimden gelen
(Haniflie) benzeyen bir din. Nitekim, Put ibdetinin
ba dman olan Ouz, muhtemelen (M.. 2. yz
yl!) (Muhtemelen Mete veya Motun Han) verdii id
detli buyruklara ramen; putlara tapm akta inat eden
lere kar hibir merhamet gstermedi. (11) Byle-
ce on yl kadar Bir Tanr yolunda din savalar sr
yor. Hatta putperestlie dnen babasna kar sava
an Ouz Han, onu tasfiye edip, ynetimi eline gei
riyor ve eski dni yeniden kunmyor. (12)

(8) A. G. E. C. 1. Sf. 141.

(9) A. G. E, C. 1. Sf. 126, 127.
(10) Y. A. G. E. C. 1. Sf. 129,
(11) A. G. E. C. 1. Sf. 133.
(12) A. G. E. C. 1. Sf. 137.

18
 Trk er Ahlk bakmndan da ok yksek idiler.
zde szde doruluk temel kurald. Cinayet, nemli
hrszlk ve zinann cezas idamd. Trkler Bir Tanr-
ya ballk yannda, kurban, dua, gne, yer-su ruh
larna, atalar (ceddi l, ate) (Ocak kutsall) ve
ller kltyle ilgili noktalarda saygl bir anlaya
sahiptiler. eitli kltrlerin, inaniarn etkileri ara
snda bu dorultudaki detler baz katm alarla b irlik
te, ada zamanda bile A ltayllar ve Y akutlar ara
snda varln srdrm lerdir. Keza eski Orta Asya
da bu esaslar erevesinde dn yinler, m nev t
renler belirli bir dzen iinde tes'bit edilmi, tapnak
lar dzenlenmi ve ona uygun olarak davranlmtr.
Kamlar, yldzlarn ve ayn durumunu gzlemiler, o-
nunla ilikileri dikkate almlardr. Her yln banda
yin yaplm ve kurban sunulmutur. Ayrca yln 5.
aynda k u r b a n kesilmitir.
Cinlilerle Hunlar arasnda M. . 121. yida yap
lan savata inliler (Mihraba benzer altn bir ekil)
ele geirm ilerdir. Bunun bir put olarak deil, bir kb
le veya bir mihrap gibi dnlmesi daha isabetli ol
maktadr. Hun prensi bu ekli karya alarak nnde
Gk-Tanrya kurban sunmaktayd. Bu Trklerin
i nanl ar n amanizm olarak tantan kitaplar, bunu
(Ongon veya tz) e benzetmektedir.

Burada, put kelimesinin de tahliline ve gerek

deerlendirmee ihtiyac olaca aikrdr. Deriden
veya keeden yaplm ekiller zerinde de durulm ak
gerekir. Bunlar hibir zaman bir ilh eklinde grl
memi, uurlu, yararl birer feti yaps gsterebilir
ler. Bu gibi ilikile r daha ok kltrl olmayan kiiler
arasnda grlm tr. Kltrl, bjlgill insanlarn gz
lemi yapldnda arada farklar ortaya kmaktadr.

19
M evcut din inann incelenme ve aratrmasnda ge
erli ve tutarl dinin esaslarna vukuf arttr. Aksi
halde by, adak, fal ve trl yndeki birtakm det
leri asl, dinin temeli yapmak hatal olur.
ok daha nceleri varl inlilerce tesbit edilen
(M. . 2. yzyl) Hunlarn ynetim inde kalan, daha
sonra devlet kuran Vu-Huanlarn dni ile Hun dini a-
rasnda bir fark grlmemektedir. (13) Keza gene
Hun dneminde kuzeyde vcuda getirilen Siyenpi s
llesinin ynetimindeki Trkler, hatta, Proto-M ool-
lar da dinleri ve kltrleri bakmndan birok nokta
da Hunlarla benzerlik gstermektedir.
M. S. III. yzylda beliren Toba sllesi dnen-in
de gene Hun inan ve detleri devam etm itir. To-
b a'lar da ilkbahar aynda Gk-Tengri (Gk Tanr) ya
kurban kesmilerdir. Hatta dou ynnde bulunan
b ir tapnakta atalarn ruhlarna kurban kesildiini
gryoruz. Keza sonbaharn ilk aynda da Gk-Ten-
ri (Tengri, Tanr) ya kurban yini yaplrd. stelik b
tn dn yinler ve kurban trenleri srekli bir d
zenlemee uygun olarak icra edilirdi. Atalar (ecda
d) anma yeri makamna kaim olmak zere deta ev
biim inde bir ta oyarlar ve burasn bir mezbaha ye
ri olarak kullanrlard. Kuzey lkelerden gneye ge
lenler bu ta ev iinde kurban kesmeye devam eder
lerdi. Kesilen kurbanlar nce Tenri iin (ge diye
ulu, yce v.b. ilerde daha geni ekilde aklanacak)
sunulurdu. Hakann nam ve soyu iin de onun nam
na saygnlk gsterilerek kurban kesilirdi. Kurban t
reninden sonra, uurlu, kutsal saylan kayn aaia-

(13) Kaynak Zikreden Abdii kadir nan: Hyaeenth, 1,154

ile Eberlard, Sf. 48.

20
r dikmek deti vard, (14) Bylece Tenrilik (Tengri-
lik, Tanrlk) adna sayg ve sevgi iareti olarak (teng-
rjlik) vcuda g etiriliyo r ve kutlu orm anlar y e ti tirili
yordu. Gk-Ulu, yce v.b. anlamda idi.
Prof. A bdlkadir nan; Toba devletinin ilk za
manlarnda kadm amanlar umumiyetle devletin
dn trenlerinde faaliyette bulunuyorlard. dernekte
ve Trkler arasnda kesinlikle aman ad kullanl
mad bilindii halde alkanlkla, eski etkiyle sk sk
aman kelimesini kullanyor. nce kadm amanlar
diyor, hemen arkasndan: Mesel 339 ylnda bir
kurban treninde, tpk Sibirya samanlar gibi, elle
rinde dm beleklerle (kadn kamlar) grnm ler
dir. (15) diyor. Trklerde samanlk diye bir ad ve
din yoktur. Nitekim O da din grevlisi yerine kullan
lan (kam) zikrediyor. Dorusu (kadm kamlardr). Ke
za (kamlk) diye de bir din yoktur. Ne samanlk ne
kemlik asla bir dinin ad olmutur. lerde sunaca
mz belgeler ve bilgiler bu noktay kesinlikle ortaya
koyacaktr. Biz burada bu konuda btn nceki ya
ynlar, kitaplarn birounu eletirm ek istiyoruz. Ab-
alkadir inan, (Eski Trk Dni Tarihi-amanlk-) ki
tabn asl ad bu idi, basm srasnda (Samanlk) ke
limesi zikrediim em itir. Esasen ilenen ve alnan ko
nular hep bu adla gemektedir.
Eski T.klerin dini incelenirken karlalan zor
luk, eitli dinlerin propagandasnn yaplmasndandr.

14) H ikm et Tanyu, T iirklerde A ala ilgili n an lar,

T rk Folkloru A ra trm a la r Yll -1975-, A n k ara
1976. (K itap halinde h azrlanm ve bu m akale ile
zetlenm itir.)
(15) A bdlkadir nan, E ski T rk Dini T arihi -(am an-
l?k)-, st. 1976, Sf. 4.

21
 M.S. 3. ve 4. yzyllarda, Zerdtlk, Budda dini ve H
ristiyanlk, rtaasyann m uhtelif blgelerinde grl
mtr. Hristiyanlk piskoposluk ve m etropolitlerinin
Herat, Merv ve Semerkant ehirlerinde belirdiini
gryoruz.
Beinci yzylda Angara ve Obi rmaklar, S ibir
ya'nn Taygc ormanlar yolundan ilerleyerek gneye
g e e n Tobalar budda dinini resm olarak kabul e t
miler ve azametli Budda tapnaklar kurmulard. V.
yzylda ynetici ve st tabakadakiierin buddistlii
kabul ettikleri anlalmtr. Toplumun ounun gene
eski Trk dn inan ve detlerini srdrdkleri b ili
niyor. Tobaiar dGha nce Gk-Tenri veya B ir Tenri
dinine ve trenlerine balydlar. (18) Geri Budda d i
ni iine de (Tanr, Tengri, Tenri) inancn hatta bu
kelimeyi de katm-ar ve budda dininin term inolojisi
ni eski inanlarndaki kelimelerle yourmulardr.
Toba Han (572 - 581) yllarnda inli buddist!erin
telkiniyle, G k-Trkler arasna buddistlii (Buddiz-
mi) yerletirm ee almtr. Bu Toba Hann lm n
den sonra Gk-Trk hakanl felkete uruyor. :n-
lileme balyor. Bunun yanklan Gk-Trk (O hun)
yaztlarnda grlm ektedir. Bu yaztlardan artk bud-
daclktan (budizm), Laotsenin Taoculuundan (Ta-
oizm), Bilge Hann gayretiyle hibir iz kalmad an
lalmaktadr. Bilhassa Devlet adam Tonyukuk, mill
dn, Teni,' ciiriini' ve treyi savunmu, yabanc
kltr ve inanlar reddettirm itir. unu unutmamak
gerekir ki, btn Tobalar ve onlarn hakim iyetine ta
bi olmu kavimler, topluca budda dinine gernemi-

(36) H ikm et Tanyu, Tre D ergisi, A n k ara 1975. -Kz lelma,

Ziya Gkalp, H azrlayan: H ikm et Tanyu, A n k ara 1976
(lgili mac-fleler)

22
I erd i r. A bdlkadir nan : Herhaide buddizm, hakanl
n merkezindeki a risto kra t zmrenin dini olmu, ge
ni halk tabakas ise samanlnda devam etmi ola
caktr. (17) demekte, gene (samanlk) terim ini kul
lanmaktadr. Bu samanlk kelimesini bir tarafa bra
karak, Tobaiar, Ccenler hakknda verdii bilgi ze
rinde durarak eletiri ve tahlilleri sunarak tarihem i
ze yer yer devam edeceiz. Tobalardan egemenlii
alan Ccen'lere, Toba mparatorlarnn hakaretle
baktklar, Cin kaynaklarna gre bu kavmin, elbise
lerini ve ellerini ykamadklar ile srlyor. Bunun
Su klt (Suyu Kutsallatrma) ile ilgili olduu b e lirti
liyor. Bir ksm insanlarn tutum ve davranlar umu
miletirilemez. Geri (Trklerde Su Klt), suya say
gy ona yksek deer veren (Ouzlar) hatta Mo-
ollarda ve gnmzde Trkiyede halk inanlar
iinde de gryoruz. Bu konu pek genitir, birok ka-
vimlerde Su Klt vardr. Hristiyanlkta Yahya Pey
gamberin (Yuhanna) sa'y eria nehrinde vaftizi, bi
lhare Hristiyanlarn vaftizin bozulmamas iin yz
yllarca ykanmay istemedikleri tarih en sabittir. Ko
nuyu ihatal dnecek ve tahlil edecek olursak, s
lm dininde namaz klmak iin temizlenmek ve nor
mal zamanlarda ve yerlerde usulyle abdest almak
(Gusul abdesti), baz uzuvlar veya btn vcudu y
kamak esaslar vardr. Bylece su, namaz klmay ve
Kuran okumay mmkn klan deerli bir ara mev
kiindedir.
M. S. 519 ylnda, Trklerin asl dinlerine sahip
olan Ccen ierde (Juan-Juan) ) bir) k)adn kamn, bir
prensi ge mnev ykeiti yini de dikkati ek-

(17) A. in an . E ski T rk Dini T arihi (S am an lk ), s t. 1976,

Sf. 5.

23
mektedir. Bu trenden nce, bir adr iine girerek
yedi gn oru tutm u ve btn bir gece dua et-
mitir. Toba sllesi buddist etkide kalmsa da o-
nun yerine gelen Ccen sllesi manev esaslar ko-.
ryan kuzeyli gmenlerin nemli etkisiyle kendisini
gsterm itir. Altnc yzylda byk Trk devletini
yeniden kuran GK-TRK sllesi eski Trklerin d
n inanlarna ve geleneklerine sadk kalan bir sl
le idi. diyen Prof. A bdlkadir nan, Trk Tarihi iin
de Gk-Trklerin yksek mevkiine hakl olarak ia
ret ediyor. nmzdeki sayfalarda bu konuda ince
leme ve aklam alar sunulacaktr. M ill yaz ve mll
dili kullanan ve gelimi kltrl, yksek bir devlet
olan Gk Trklerin dn hakkndaki incelemelerde,
Gk Trk yaztlarnda Tengri (Tenri) inanc esas al
nacakken buna manev halk inan ve detleri kar
trlarak, 7. ve 8. yzyl G ktrklerinin inanlanyle,
Altay uluslarnn inanlarn samanlk kalb iinde
tahl etmek lm ynden benimsenmemelidir. Bir dev
letin rosm, geerli, benimsenen dini ile baz Cin kay
naklarnn bir ksm halk inanc iinden alnan husus
lar genelletirip, yaygnlatrmasna ve esas, temel
inan ve gr haline getirmesine a it eletirmemizi
belirtm ek isteriz. Umumiyetle, sunulan, ayrntl bilgi
eksik, yetersiz, bir dni sistemin z ve esasn deil,
genelletirme ve deerlendirme kusurlariyle m all
dr. Doru ve yanl ayrmak gerekir. Baz Cin kay
naklarna gre Gk Trklerin hepsini bir tutarak on
larn Tanr suretlerini keeden yaparak, deri torbalar
iinde muhafaza ettikleri, i yayle onlar yaladk
lar ve srklar zerine diktikleri ve yln drt anda
(mevsiminde) bu tanrlara kurban kestikleri gr,
in kaynaklarnn Trklerin Tanr anlayyle verdik
leri bilgi ile karlatrlrsa elikili olur. Hernekadar

24
A itayiilar byle tasvirlere tz-ts, Y akutlar Tana, So-
yu-Ura.nhalar eren, M oollar Ongon demekte
iseler de bunlarn, yaratan, yaatan, yneten... Tan-
rj ile tam bir zdelii olmayp, ayr fetiik, maskot
olarak kullanlan aralardan baka bir ey deildir.
Bunlarn put olarak tasvir edilmesini bile Put'un men
e ve mahiyeti tahlil edilirse farkllk gsterirler. Biz
put, ilh tasviri gibi benzetme ve yarglarn gerei
yanstmad dncesindeyiz. Zi;a Tanr (Tengri,
Tenri v.b.) bu ve benzeri kaynaklarda 1 - Vladd gk
olsayd, gk daima ba stnde duran bir varlk iken
onun tasvirine gereksinme (ihtiya) olur muydu? 2 -
Gk sureti, nasl ekillendirilebilirdi? 3 - Demek bun
lar, g temsil eden bir ilhtan baka ey olmak
gerekir. stelik hemen btn dinlerde Tanr tasavvu
ru ayn deildir. Bilhassa lh dinlerde Tanr tasav
vuru ok farkldr. Ayn dine mensup kiilerin bilgi ve
anlay derecesine gze insanlarn Tanr tasavvurun
da farkllk, ayrlk grlebilir.
Hristiyan dininde putlara tapnma veya putlar
nnde onu kutsallatrp tapm, hatta hristiyan b ir
ok devletin bayraklarna put, ha iareti kovmas,
niversite veya kolej armaia:mda ha, put iareti
bulunuu dikkati ve tahlili gerektirir. Hristiyanlkta
sa'nn ha zerinde ikence ile lmn temsil eden
ve kurtuluu, zaferi belirtm e anlamna gelen ve sa
nn insanln asl sutan kurtuluu iin Allah ta ra
fndan bizzat olunu gndererek, gene bir ksm n
sanlar ta atndan ikence ile ldrln anlatan
bir semboldr. Fakat Hristiyan halk inancndan bu
temel kaym, deta tapnlan, ynelmen bir hal al
mtr. Bu insan biimine brnm, bir ilh eklinde
tasavvur edilmi ve insann somuta (mahhasa),
madd, dnyev bir yap ve anlaya dnk eilimini,

25
daha ak ifadesiyle zaafn ortaya koymutur. Hey
keller, resimler hristiyanlkta ayn kutsiyeti kazan
yor. Hatta ekmek ve arap takdis edilerek sann
(Yezus Kristus) eti ve kan haline getirildiine inan
larak, yenilip iiliyor. (Evharistiya) yini. Aslnda, bir-
ey o ey deil, onu hatrlatan veya onu ynelten ey
bakadr.- Bir eyin, O eyin ayn saylmas keyfiyeti
(nitelii) bakadr.
Gk-Trklerin tanrlarnn suretlerini keeden
yaptklan ve bir deri torba iinde koruduklar, ya
layp diree astklar eklin Tanr sureti veya tasvi
riyle hibir ilgisi, benzerlii yoktur.
herhangi bir tlsm (Talisman), bir uur, bir
kutlu feti, hatta iyi ruha iaret olup, kt ruhlar,
eytan kovan bir semboln iaretidir. Tanry tem
sil etmez, deta bir muska gibi, manev bir sem bol
dr. 20. yzylda bile bugn uur eyas, maskot, hat
ta uurlu yer, uurlu giyim, v.b. rnekleri
pek fazladr. Gkt rklerde grld ileri srlen
kee suretler birer uur, birer muska gibi varlk
lardr. stelik bunlara taplmadna, kurban v.b. t
renlerinde bunlar mihrap yaplmadna gre u-
rfuilendirmemelidir. T rklerde kutsa! da, orman,
kaynak kutsal ta, ate, demir inanc vardr. Bunlar
da koruyucu iyi ruhlar, periler, cinler etkilidir. (18)
stelik yukarda nakledilen aklama, u szlerle
bizim tahlilim ize g kazandryor. Gnmz Avru-
pasnda bilhassa Almanya'da ve Trkiye'de uur iin

(18) H ikm et Tanyu, A n k ara ve evresinde A dak Ve A dak

Y erleri (45 ille K arla trm a ), ilh . P ak . Y ay. An.
k a ra 1967.
-Hikm et T anyu, T rklerde T ala ilg ili in an lar, ilh.
P ak . Y ay. A n k a ra 1968.

26
 at veya kurban kafasn sra asmak, korkuluk ola
rak kullnmak veya yeni yaplan bir evin damna as
mak grlm yor mu? A t nallar duvara, kapya asl
myor mu? Alm anyada, Fransa'da hl evlerde, es
ki atolarda geyik balar, geyik boynuzlar duvarlar
sslemiyor mu?
Trklerin eski din kurban inanlar hakknda u
bilgi d ikka ti ekicidir: Kestikleri at ve koyun kur
banlklarn kafalarn srklara korlar. Hakann adr
tken dandadr, kaps douya bakar. Her yl ba-
bularyle beraber atalarnn maarasna kurban su
nar. Ayn ilk onunda rmak kysnda Tanr'ya kurban
keserler. tken dann batsnda 500 li mesafe
de yksek bir da vardr. Bu dan zerinde aa ve
o t yoktur. Burasna Budun inli derler ki, lkenin
koruyucusu- olan ruh demektir. Ruhlara taparlar,
kamlara inanrlar. (19) Burada (ruhlara tapma) deyi
i de hataldr. Ruhlara sayg gsteri ve an tapma
deildir. lh dinlerden saylan Hristiyanlkta azizleri
anmak zere onlarn ruhlar iin hemen hergn k ili
sede yin yaplr. Keza zamanmzda slm iyette ge
tirilen Salavt- erifler, mezarlarda lmlerin ruh
larna Fatiha veya Ysin okuyu elbette ruhlara ta
p deildir.
Ayn kitapta hemen devam eder: Bu -Budun n
li budun (millet) Tanrs, btn vatan ve miieti ko-

(19) Hyacinth, 1. 271. (Sobranie svdecnie o na rodal, obi-

tavih v Sreney Azii v drevnie vremene Ptersburg
1851, 1. 15-16.
-Eberhard, inin imal Komular, Trk Tarih Ku
rumu Yay. 1942, Sf. 76-77.
-A. nan, E ski Trk Dni Tarihi, Sf. Tarihte Ve Bugn
amanizm, Sf. 2. (kinci Basm)

27
ryan Tanrnn makam olan da demek olsa gerek
tir. Herhalde bu klt, da, maara ve atalar kltnn
birlemesinden meydana gelen ok nemli bir klt
olmutur,, (20) denilmektedir.
Bu dalarla ilgili inanlar hususunda yaynlan
m kitabm:zda geni bilgi sunulmutur. Hemen b
tn dinlerde yksek baz dalar Tanrya ulatran ve
ya szn, vahyin, tecellisine makam olan yce, lh
yerler olarak tannmtr. Yahudilik ve Hristiyanlk
nleri ayn inantadr. Yahudilikte (Har Sinay) Sina
Da, Hristiyanlkta Zeytin Da ve slmiyette lh
vahyin geldii maarann bulunduunu, itikfa e ki
len 'Hira da, lh dinlere dair birer rnektir. Trk-
lerde Tanrda, Cinlilerde (Tiyanan) bunun dier r
nekleridir. slmlar arasnda Hra Da, A rafat da,
slmlktan nceki Trkler arasnda Altay ve Tanr-
da bata gelen dalardr. (21)
in kaynaklarna, gre, Eski Orta Asya dininin e-
sasn tekil eden Gk-Tanr, gne, ay, yer, su, ata
(cedd-i l), ate (ocak) kltleri idi. (22) Kayn aa
c ve kutlu orman inanc vard.
M. . 2. yzyla ulaan belgeler'byleydi. Keza o
zamanlarda bile Gk-Tanrya kurban sunulurdu. G
nee sayg duyulurdu. Kurban yini iin zel trenler

(20) A. nan, Ad Geen Kaynak, Sf. 7.

(21) Hikmet Tanyu. Dinler Tarihi Aratrmalar (I-Trk-
lerda D ala lgili nanlar, 2-Dinler Tarihi Bakmn
dan Trkiyenin Durumu) lh. Fak. Yay. Ankara 1973
(22) nceki kaynaklar (Hyacinth Biurun) Kitay v. grajd. i
nravst. sostoyaniii, IV, Petersburg 1848, Sf. 54. e da
yanan A. inan, Tarihte Ve Bugn amanizm, Trk Ta
rih Kurumu Yay. Ankara 1972. kinci Basn, Sf. 2.
Hyacinth, I, 154, Eberhard, Sf. 43, 48, 80.

28
yaplrd. Dni tren ve gelenekler bir dzen iinde idi.
Hakan ba din grevlisi idi. Bu gelenek bu inan
M. S. III. yzylda ortaya kan Toba sllesinde de
byieydi. (23)
Bu inanlar hemen geirilen her dine katlm
tr. Bu z inan hemen her benimsenen dine az ok
damgasn vurmutur.
inli bir buddistin, daha nce belirttiim iz gibi,
Gk Trkler iine buddizmi sokmaa abalayan l o
ba Han (572-581), taassuba srklenmi, budda dua
larn tekrarlayarak, orula, perhizle vakit geirmee
girim iti. Trkler arasnda bu dinin hi iyi karlan
madnn belgesi, Toba Han'n lmn takiben Gk-
Trk'lerin felkete srklendii, treye ihanetin on
lar tehlikeli bir duruma getirdii biliniyor. inlileme
balyor. Bunun yanklar Gk-Trk (Orhun) yaztla
rnda aka grlm ektedir. (27) Trklerin fel<et
iinde: Hani benim ilim, trem diye feryad edii
dikkati ekmektedir. Bu yaztlarda artk buddaclk-
tan (buddizm), Laotse'nin taoculuundan (taoizm),
Bilge Hann gayretiyle hibir iz kalmad anlal
maktadr. (25) Yalnz Tenri (Tengri)nin ve koruyucu
ruhlar, perileri temsil eden Yer-Su'nun ad geer.
Hatta, daha nceki inanlardan kt ruhlar, Tz'den
kesinlikle bahsedilmez. Asla bir putun veya ilkel bir
inan ve detin sz edilmez. Bu arada Trklerin
yerleme, kentleme yaayna geiine dair iaret
ler de grlm ektedir. Tecrbeli ve nl devlet adam
Tonyukuk'un tre dndaki davranma eilimine kar
duruu ve bununla mcadelesini baarya ulatrma-

(23) Yukardaki kaynaklar, A. nan, Sf. 3.

(24) Hikmet Tanyu, Tre dergisi, Yl. 1975.
("5) Y. A. G, K.

29
sm da gryoruz. Bylece miil din olan Tanr dini
ni ve treyi savunmu yabanc kltr ve inanlar,!
toplumun ibirliiyle reddettirin iti.
Burada Toba Hann, in buddistlerine kar si
yas bir taktik yapmak istemesi ve onlardan gelecek
tehlikeyi savuturmak isteiyle giritii bir taktik o-
iarak ta hatra gelebilir.
Bu arada Gk-Trk Hakanlnn kurulduu VI.
yzyldan itibaren, Hristiyan, Ateperest (Zerdt-
ler), M anihaist cemaatlerin grld hatrlanacak
olursa, karmak inanlarn etkilem e abalan dikka
te alnma gerektirebilir. Fakat gene hkim din, Gk-
Trklerin gerek batda, gerek douda kalanlarn inan
ve detlerinin birbirinin ayn olduunu sylemek ge
rekir. A talarla (Ecdatla) ilikisi olan maaralarda (bir
mbet gibi kullanlarak), her yl kurban, Hakan'n g
zetiminde kestiriliyor. Ayrca yln beinci ve sekizin
ci aylarnda ata ruhlarnn ansna kurban sunulmak
zero bir araya geliyorlard. Umumiyetle maaralar
bir ibadet merkezi ve arac olarak bulunurlard. Ha
kan, en byk dn yinleri yneten kiiydi. Onun, ka-
man'n (yanl olarak kullanlan aman) h ibir mevkii
ve yetkisi yoktu. Gk-Trkleri amanist damgasiy-
le tahlil ve deerlendirme hataldr, yanltr. Genel
likle 7. yzyl ortalarnda Orta Asyann kuzey ynn
deki geni alanda TrkSerin dini, tresi Tenri (Teng-
ri) dn idi. Buna, yce, ulu anlamna (Gk-Tenri (Tan
r) dn de denilebilir.

2 Trkler ve Araplar :

7. yzyl ortalarna kadar baka dinlerin byk

bir etkisi olmamtr. Zaman srasna dayanarak olay
lar yle gem itir:

30
 A raplar 650 ylnda Trk snrna dayandlar, fa
kat ilerleyemediler. 651 ylnda Arap komutan Abdur-
rahman. Tulu Hakan'n (Cen Yabgunun (653-659)
ordularna yenildi. Arap komutan Muhelleb bn-i Ebu
Sufra, Trkistan'a Hkim G ktrk Hakan Tulu Ha
kan'n yerine geen Ulu Hakan'n (651-658) ordula
rna yenilerek perian oldular. A raplar bu ar yenil
gi zerin 653 den, 700 ylna kadar Bat Trkistan'a
girmei baaramadlar.
700 yln takiben Bat Trkistan'da (GK-Trk
hanedannn yerine geen T rkilerin dneminde
trl karklklar, bunalm lar ortaya kt.. Bu i kar
klndan Arap ordular faydalandlar. Arap komu
tan Kuteybe 706 ylnda hareket geip Baykenti ku
att. Trkler, buna kar Kuteybeyi kuatp, ikmal
yollarn kestiler. Kuteybeden drt ay haber alam a
yan Araplar byk bir znt iine dtler. Haccac,
Irak cam ilerinde Kuteybenin kurtulup geri dnmesi
ve zaferi iin dualar yaptrd. Kuteybe nihayet Bay
kenti igali baard. Orada muhafz brakarak Merv'e
dnd. 707 ylnda Kuteybe-, Baykent yaknndaki Bu-
haray igal etti. 708 ylnda Sem erkant'a saldrdysa
da bu defa yenilip Buharaya dnd. Bat Trkistana
giren Araplar, oralarda Cami yaptrdlar.
Trklein, kltr, sanayi ve tic a re t ehri olan Se-
m erkant zaptetmek isteyen Araplar, 720, 729 ve 730
yllarnda hep bu ehri zaptetmee altlar. 729 y
lndaki saldry yneten Arap komutan Sevr'i, Trk-
lerin komutan Sulu Hakan (711-737) ve onu destek
leyen prens Gltekin ve Bilge Hakan (716-734) Arap
ordularn perian ederek yendiler. Arap komutan
Sevr dahil 20.000 Arap bu harpte ldler. Trklerden
intikam almak iin, Mslim bn-Said, Arap ordular
komutanlna getirildi. Fergana yaknlarnda Sulu

31
Hakan onu da yendi ve Araplar Ceyhun nehrinin g
neyine kadar srd. Bylece 650-730 yllar arasnda,
btn abalarna ramen Araplar, Horasan'dan Cey
hun nehrinin gneyine kadar ilerleyebilm iler, daha
teye ilerleyememilerdir. Silh zoruyla baar sa
layamayacaklarn anlayan Araplar, trl hileler, ik i
lik kartmalar, i karklklar, propaganda ve siya
set yollarn denemeye giritiler. Bunda baar sala
ma yolunu tuttular. (26) Sulu Hakan'n maiyetinde
yetimi, Baa Tarhan la iliki kurarak Sulu Hakan
veya dier b ir sylentiye gre onun yerine gemi o-
lan Eine Kin Hakan' (739-740-745) ldrd ta k
dirde, Bat Trkistan Hakan sayacaklarn, ayrca
para vereceklerini, hatta in saldrlarna kar ona
yardmc olacaklarn telkin ettiler. 745 ylnda Baa
Tarhan Hakan ldrd. Fakat o bylece aldatlarak
oyuna getirilm iti. inliler Dou Trkistan'a, Araplar
bat Trkistana saldrp, istil ettiler. Baa Tarhan'
ayrca esir ederek idam ettiler.
A rap ordusu komutan Ziyad Bin Salih, Tala
ehri evresinde in ordusunun komutan Kao-i-en-
e kuvvetleriyle kanl bir savaa giritiler. inlilerin
yannda bulunan Karluk, Yama ve Uygur Trkleri
Arap ordusuyla birleince inliler 751 ylnda yenil
diler.

(2 6 ) ilerdeki ayialarda verilen lalam Tarihi kaynaklarna

baknz. Bilhassa Tabeti I. C. Sf. 357-358.
-Prof. Dr. GHrb, Orta. A syada Arap Ftuhat, Sf. 26.
-Ord. Prof. Dr. Zeki Velidi Togan, Umum Trk Tarihi
ne Giri. Sf. 71, 72.
-Ylmaz ztuna, Trkiye Tarihi, C. I. Sf. 199, 200.
-Dr. Tahsin nal, Trkn Sosyo _ Ekonomik Tarihi,
Konya 1975, Sf. 209-213.

32
 3 Hazarlar ve Yahudilik

Karadenizin Kuzeyi ile Hazar denizine (Dou Av-

rupay Volga rmana kadar kaplayarak uzanan bu
geni sahada yaayan) Hazar im paratorluu 7. yzyl
dan 10. yzyl arasnda parlak am yaamtr. 12.
ve 13. yzyllarda im paratorluk yklsa da nfuzlar ve
varlklar srm bir ksm Avrupa bir ksm Asyaya
doru yaylmlardr.
M. S. 732 ylnda Hazarlar, Arap ordularnn sal
drs Kafkaslarda durdurup yenmi, fa ka t 737 yl
larndaki arpmada A raplar geici bir baar elde
etm ilerse de, i karlklar ve cihat bilin ve ruhunun
gerileyiiyle ekilmek zorunda kalmlardr. Bu sa
valar Hazar Trklerini glendirm itir. M. S. 740 y
lnda Hazar Hann, saraynn ve asker kom utanla
rnn Yahudi dninin baz kitaplarn (Tora) benimse
diini ve bu dinin Hazarlarn bir ksmnn resm dini
durumuna geldiini gryoruz. (27)

Trkiye'de bu mesele sanki pek yeniymi gibi

birden A rth u r Koestlerin hretinden faydalanlarak
onun tarafndan yazlm olan ve Trkeye Onn-
c Kabiie-Hazar m paratorluunun Miras adiyle
evrilen ve Hazar Trklerini Yahudi olarak iln eden
ve Nazi Almanyas tarafndan bran asll olm adkla
r halde ldrlenlerin bunlar olduunu ileri sren

(27) Kaynak yukarda ad geen Trk Tarihleri ve :

-Arthur Koestler, . Onnc Kabiie-Hazar mparator
luunun Miras, ev. B. orak, Ada Yay. st. 1977,
Sf. II. v.b.
-Oktay Kiicet, Trkler Arasnda Yahudilik 1974-1975
(Dinler Tarihi Krssnde bana Ymh olarak yaplan
lisans tezi) yaynlanmas.

F: 3 33
dnceleri meselenin iyzn ilm olarak bilmeyen-
lerce fazla bir ilgi ve hayretle karland. Halbuki bu
mesel zerinde daha nce yzlerce kitap yazlm,
sadece bu Nazi Almanyas ve Hitler emriyle yaplan
srgn, kamplara toplama ve bazan da ldrme ve
hastalk, yoksullukla lmelerin Hazar Trklerine ait
olduu iddias bu derece ileri srlmemiti. (13. Ka
bile) ile konuya bir sansasyon getirilm ek istenildi.
Bu sebeple bu meseleyi ok etraflca dikkat nazarla
rna srmemiz gerekti.
Bir defa gnmzdeki Hazar Trklerinin kalnt
lar olan Karailer (Karaim) denilen cemaat, bilm e
den ibranice Tevrat (Tora) okumakla beraber ellerin
de bunun Trkeye yaplm evirileri vardr. Ayrca
bu Karailer Trke konumaktadrlar. Yahudi olmak
iin onlarn kitaplar kadarna inanmak yetmez. Zira
Karailer (Karaim) Tevrattan baka Yahudiliin ilk
kutsal kitaplarna dahil olan 32 kitab benimsemedik
leri gibi, Yahudilikte ok nemli olan ve ba mevkii
alan Mina ve Talmud'u da kabul etmez Jatia b il
mezler. Gnmzde bunlarn kalntlar Rusya, Krm,
Polonya, Macaristan, hatta srail'de Pariste bir ce
maat halinde yaam aktadrlar. Keza Trkiyede stan
bul'da Haskyde de bunlarn ufak bir cemaati va r
dr. Halen stanbulda bunlarn bir cemaati bulunm ak
ta ve Kenese veya Kenesa dedikleri mbedde ibadet
etm ektedirler. Biz 1977 ylnn balarnda yaynlanan
(Tarih Boyunca Yahudiler ve Trkler) adl kitabmz
da (28) bunlardan bir hayli bahsetmi ve unlar an
latmtk:
Karailer (Yahudi) Kitab- Mukaddes'in (Tevrat'-

(28) Sf. H ikm et Tanyu, T arih Boyunca Y ahudiler ve T rk

ler st. 1997. 2. cilt, Sf. 1197.

34
 n) tefsirine ve bu tefsir (yorum) zerine am ele-(ile
me) murzdrlar. Onlar Kitabi Mukaddesin tefsirine
(yorumuna) lzum gstermeyecek derecede vzh
(ak) olduu kanaatindedirler (kansndadrlar) ve
amelin (ilemin) Kitab-i M ukaddesin lfzna gre ol
masnn zaruretini mdafaa ve kabul, ederler. Say
lar (srail'de) 10.000 kadardr; b ir ou Ramia veya
Remle civarnda sakindirler, dokuz Havralar (Kene-
sa) ve her Havrann (Kenesann) bir Kara i Haham
vardr.
Bu konunun yeni olmadn buna dair yzlerce
kitap yazldn fakat Trkiyeden bir kiinin karak
bu konuyu btn ayrntlarna kadar incelemediini,
inandklar din kitaplarn, Yahudilerin benimsedikle
ri ile karlatrarak benzer ve aykr noktalar ortaya
koymadklarn zlerek grmtk. Bu i bal ba
na ve yllarca srecek bir almay gerektiriyordu.
(29) Biz bu konuda bildiklerim izi arzetmei gerekli ve
faydal grerek, (Trklerin Dn Tarihesi) konusunda
bir hayli geni yer vermee altk.
13. Kabile kitabnn Trkiyede sanki bir ye-ni ha
bermi gibi Yazar A rthu r Koestler adnn etkisiyle ya
ynlanmas, bunun yeni b ir aratrm a olduu izlenim i
ni vermektedir. Halbuki bir defa daha belirtm ek iste
riz ki bu konu yllarca nceden beri yzden fazla ki
tap ve yzlerce makale ile ilenmi uzmanlarca b ili
nen bir iddia ve dnce idi. Biz burada birka rnek
yabanc kaynak sunarak bu noktaya iaret edeceiz:

(29) Bir yldr Kayseri Yksek Islm Enstitsnde asis

tan olarak benim yanmda doktora yapmakta olan
aban Kuzgun, lahiyat Fakltesinde Hazar Trk,
lerinde Yahudilik Ve Karaim nanc zerinde Bir A-
ratrma konusu zerinde gayretle almaktadr.

35
 Zvi Ankori Karaites in Byzantinum, (The Forma
tive Years, 970-1100) (30) kitabnn 482 inci sayfadan
balayarak 484. sayfaya kadar Karaim (Hazar Yahu-
diieri denilenler) hakknda geni bir bibliyografya d
zenlem itir, Aslnda Karai Trkieri, Hazar Trkleri
hakkndaki kaynaklar bunlardan da ok fazladr. O,
Trke kaynaklar grememitir. Muhtemelen bu ko
nunun kitap kaynaklar krk sayfay aabilir.
A rthur Koestler'den nce Yahudi Hazarlarn
Tarihi adiyle (The History o f the Jewish Khazars)
adiyle D. M. Dunlop, 1967 ylnda New York'ta bir ki
tap yaynlamtr. Bu kaynaklar burada daha fazla
a rtracak deiliz. (31)
Karailer, Hazar Trkleri kalntlarndan (Karaim)
cem aati hakknda bilhassa dini bakmndan, adlarnn
ta h lili ve Trkiyedekilerin ded ve gelenekleri zerin
de nmzdeki sayfalarda daha fazla durmaktayz.
Burada u noktaya deinmek istiyoruz. bran rkn
dan, yani Yahudi soyundan olmad halde Yahudilikle
ilgili baz kitaplar benimsemi baka kavimler de va r
dr. Bunlar 1 Yemen Yahudileri, 2 Habeistan
Yahudiler, (Habe Yahudileri - adlar Falalar),
3 Hazar Trklerinden kendilerine zge tipte Ya
hudi denilen Karaim veya Karailer. branice m tak
s oul taksdr. Bu cem aat de kelimenin tam an-
lamyle Yahudiliin btn kitaplarn kabul etmi sa-

(30) Zwi Ankori, Karaites in Byzantinium (The Form ative

Years, 970-1100,
-New York Columbia. Univer sity Press 1959. (The
Weizmmaum Science Press Of Israel Jerusalem) Bib.
462.484.
(31) D. M. Dunlop, The History Of The Jewish Khazars,
N ew York 1967.

36
ylmazlar, elerinde Yahudilie en yakn ve onlarrr
kitaplarna uyar grneni, Arap asll Yemen Yahu-
dileridir. Bunlara Himyer Yahudileri .de denilir. Haz.
Muhammedin 7. Yzyl banda slmiyeti bildirirken.
Gney Arabistan dn ve siyas bakmdan karklk
iinde idi. Yahudilik ve Hristiyanlk yannda, Yarm-
ada'da putperestlik ve Sasni hakim iyeti zamannda
mecsk yaylmt.
bran asll Yahudiler Gney. Arabistan'da, Ya
hudilii Araplar arasnda yaymlard. Himyer krlla
r arasnda Yahudiler bulunmaktadr. Yemendeki A-
raplar, Him yerlerde iki hahamla grerek, Yahudi
lii benimsemilerdir. (32)
Yemcno Yahudiliin Hristiyanlktan nce girdi-
(jini gryoruz. Habe istils zamannda Yemen Ya-
hudilcri suskllnr. Gnmze kadar Yemen Yahudi-
Icrindn kalanlar olmutur. srail'de Yemen Yahudi
lerinin Am piara cok lu /lo ben/ediim , umumiyetle
bunlarn Arap folklorunu benimsediklerini, Irakl Ya
hudiler gibi, nemli ilerde altrlmadklarn, kl
tr, dil bakmndan AvrupalI Yahudilerden geri olduk
larn grdk.
Aslen Himyerli ve bran olmayan (Yemende) A-
rap Z-Nuvas (M. . 4 nc yzylda olan olaylar)
Hristiyanlktan Yahudilie gemi ve Yahudi olm a
yan Hristiyan Araplar da Yahudi olmazlarsa Uhdut
ad verilen ate ukurlara atm akla tehdit etm itir.

(82) Dr M ustafa Fay ta, tslm iyetin Gney Arabistanda

Yayl^ Ankara 3972, (Doktora T ezi)j Sf. 17. Dip
notta bu konuyla ilgili bol kaynak sunulmutur. (Bu
doktora tezi henz yay.nlanmad). bn Hiam, Yakub,
Taber v.b. bir sra sunulan kaynaklar tamamen bu Ye
men ve Yahudileri hakkndadr.

37
(Kuran- Kerim, El-Burc Sresi, 4 6. <iy11< inde
bundan yle bahsetmektedir: ...T u ttm u u j u le
hendeklerinin sahipleri gebertilm itir. O /unum on-
Jar o a t e i n etrafnda oturuyorlard. Bunlur rmMo-
melen teslise (lemeye) Allah -Allahn olu Ku'sal
Ruha (33) inanmayanlar olabilir.
Yemen'e Habe istils olunca, Zu-Nuvas ve e v
resindeki dier Yahudilerden yakalananlar ldrl
mlerdir. Bununla beraber bu ldrm e olay umumi
deildir. Yemende gene Yahudiler kalmtr. (34)
A raplar arasnda Necranl olanlar da Hristiyan
Araplard. Nitekim zamanmzda birka milyon A r a p
halen hristiyan dinindendir. A raplar Sbiilik, Putpe
restlik, mecslik v.b. bir sra dinlere girmilerdi.

4 Araplar Ve Hazar Trkleri :

Trk tarihi ile ilgili eserlerde Hazar Trklerinin

din durumlar zerinde tamamen lm tem aslar ve
Yahudi Kutsal kitaplaryle karlatrma yeterli olm a
makla beraber bilgiler mevcuttur. Bizde m uhtelif Ta
rih Bilginleri arasnda Ord. Prof. Dr. A. Zeki Veldi
Togan Prof. Abdlkadir nan ve Prof. Dr. Bahaeddin
gel Hazarlar li^nrirdo inrih ve medeniyetleri ile il-
(|il ni: ' 11111r1111!.1111 (111 . (;>) 13u bilgilerle A rhu r Koest-

Y. K. Ki. 18. M ustafa F ayda,

(34) Y. K. vo N ot: Y akup Salis, e-uled Himyeriyyn
el-Ai'fib Suvyniyys, Dmek 1966.
(35) Ord. Prof. Ov. A. Zeki Velidtt Togan, Hazarlar. Islm
AnK!v!op?d;si, C. V. Toga, Umum Trk Tarihine
Giri, st. 1946, C. I. Sf. 56, 97-8 v.b.
-Prof, Dr. Bahaeddin gel, Trk Mitolojisi, Ankara
1971, I. C. Sf. 376, 394, 593.

38
erin ileri srd iddialar arasnda baz ayrlklar
vardr. Biz bu noktalan belirtm ee alacaz. Ayn
zamanda Araplarla Hazarlar arasndaki savalar ko
nunun nemini artrc mahiyette olduundan, araya
kin, nefret ve dmanlk tohumlar ekildiinden, bu
nun manev ve kltrel hayata etki yapaca da a-
ka grlm ektedir.
Biz burada Hazar tarihi ve medeniyeti, Hazar
kltr v.b. zerinde fazla duracak deiliz. Bunlar bu
sahann uzmanlar tarih ile rle yakndan ilgilidir. Biz,
ksaca Hazar Tarihi ve dinleri zerinde aklam alar
da bulunmaa alacaz.

5 Hazar Tarihine Umum Bir Bak :

Trk kavimlerinden birisi olan Hazarlar Dou

Avrupa'da im paratorluk kurmu ve Hazar devleti ba
z grlere gre 468-965 ylna kadar devam etm i
tir. Dier iddialara gre daha mrl olmu, Hazar
Devleti ykldktan sonra bile Hazarlar varlklarn ko
rumulardr. 620 (625) ylnda m paratorluk haline
gelen Hazartarn bakenti, 468-723 ylna kadar Be-
lencer, 723-965 yllar arasnda da Etil (til) veya im
diki adiyle Asterhan ehri olmutur. (36)
Zeki Veldi Togan 6-10 yzyllar arasnda Dou
Avrupada Edil kylar ile Krm arasnda bir hakanik

-Ablkadir nan, Makaleler ve ncelemeler, Ankara

196S, Sf. 38, 39, 45, 224, 556, 557, 562. 563. 564-579.582.
584.
-Michael Kmoska, Araplar V Hazarlar, (Krosi Coo.
m a . Archi Vm (dergisi), 924 ubat, 1925 Nisan
ev. Cemal Kprl, Trkiyat Mecmuas, st. 1935, c.3.
(36) Ylmaz ztuna, Trkiye Tarihi, st. 1964, C. I. Sf. 262.

39
halinde belirm ilerdir. Hakanlarn G k-Trk'lerin so
yu olan A inadan olduklar ve aslen Trklkleri ke
sindir. (37)

Hazarlar tahminen 732 yllarna kadar, Gk-Tan-

r veya Tek Tanr i!e inanlar btnleen b ir dine sa
hiptiler. 732-800 yllar arasnda bir ksm Hazarlarn
mslman oldu. nmzdeki sayfalarda daha geni
ekilde greceimiz gibi 800 yllarnda veya (740 y
lnda) bazlar Tevrat (Tora) y benimseyerek bir ba
kma kendilerine mahsus bir anlay ve inan siste
mi vcuda getirerek yaygn deyiiyle Yahudi oldular.
Hasbuki onlarn Karai veya Karaim adiyle kendilerini
bildikleri ve tanttklar gzden kamamaldr. u ke
sinlikle anlalyor ki Hazariar dini inanlarda ok to
leransl olup, milli dinleri yannda, Yahudilie, Ms
lmanla ve Hristiyanla kar msamahal davran
mlar l> inanlardaki kavim veya insanlarla bir ara
rla yaamay yadrgamamlardr. Burada unutulma
mas <|m<>kon nokta Hazarlarn byk ounluu 14.
un son Kti(|(in olcn Yusuf zamannda 965 yllarnda s-
tomiyct) benimsemiler ve slm dini bu lkenin h
kim dini olmu, dierleri kalntlar hainde kalmlar
dr. 10. yzyllarda slm dinine geme olaynn tesbit
edildii grleri kuvvetlidir. Fa,kat Tahminen 965 yl
larnda Hazar devleti mparatorluktan kmlar, ve
Hazar kabileleri prenslik halinde bir yzyl veya bi
raz daha fazla varlklarn srdrmlerdir. (38)

(37) A. Zeki Veldi Togun, Umum Trk Tarihine Giri, 1st.

1970, C. I. S.f. 57.
(38) Dr. Fahrettin Krzolu, Kltr Bakanl Y aynlan,
Ankara, 1977, Sh: 48.

40
 Hazarlarn ok daha nce Yahudilerle temasa
geldikleri ve II. yzyln Hazar devletinin sonlar ve
hatta ounluun mslman olduu mlmdur. Ay
rca Hazar Trklerinin btnlkle Yahudi olm adkla
rn belirttiim iz gibi, bundan baka onlarn bazlar
nn Yahudilik meselesi de zerinde durulmay ve d
nlmeyi gerektirir. Ne zaman ve ne ekilde Yahu
di olunacana dair aklamamz metin iinde ge
mektedir. Burada T e v ra ta -o da baz yerlerini ve
dualarn deitirerek- inanm olmak ve bunun ime
eski Trk dni ile ilgili kelime ve detleri katmak, Ya
hudiliin bilhassa Talmud ve dier det ve kitaplar
n kabul etmemek, onlar benimsememek onlarn ne
derece Yahudi saylamayacann birka belgesinden
dirisidir.
Hatta Hazarlar 732 ylnda slml kabul ede
rek, im paratorluk 68 yl slml resm din olarak be
nimsemitir. Byiece Kazar devletini tarihte ilk ms
lman Trk devleti olarak gren';er de vardr (39)
Hazar yneticilerinin bask veya zorlama ile b
tn tebaay ayn dine sokma abasn gsterm ediini
ve vicdanlar din semede serbest braktn gr
yoruz. Bu itibarla enok mslmanlar, bunu takiben
hristiyanlar, daha sonra nevi ahsna mahsus Ya
hudilik ve ayn zamanda bir ksm halkta Tek tanr
inancn, Gk-Tanr dinini izliyorlard. Hatta dinlere
kar eit davrandklarna d a ir 'nekl.er de ileri sr
mekte ve ibdet hrriyetine kar ok hassas olduk
lar anlatlmaktadr. Bir ara rosm din olarak Tevrat
(Tora) y dolaysyle bir ksm Yahudilik kutsal kitap
larn benimsedikleri iin onu saldrlardan korumay
grev edindikleri anlalyor. Araplarla aralarnda da

(39) T. Y lmaz z t una. T rkiye T arihi, C. I. Sf. 283,

41
 ha nce yllarca savalar srm olmasnn da e tki
si belirdii anlalan bir olguyu zikredeceiz. Arap
larn Endls'te bir havray (Keneset veya Hazar de
yiiyle Kenesa) y ykmalar zerine Hazar Hakan'
nn buna karlk olarak Etil ehrinde bir Camii'nin
minaresinin yklmasn buyurduu ileri srlyor. Bu
olay zamannda 922 yllarnda Halife M uktedir'in bir
elilik heyetinin de bulunduu iddia ediliyor. (40)
Baz Hazarlarn tahminen 800 yllarnda kendile
rine gre benimsedikleri Musevilii (Tevrat) resm
din olarak iln etmeleri dikkate ayandr. Prensler,
asilzadeler, devletin kozm opoiit ynetici kadrosunun
kendilerine mahsus ekilde (Yahudilii?) kabul e t
tikleri, fakat ordunun ounun mslman kald an-
lalyor. Hazarlardan br ksmnn Hristiyan olduu,
X I inci yzylda Tam atarka beyinin hrisiiyanla
mensup sayld ileri srlyor. (41)
Dn bir taassup gstermeyen Hazar Trklerinin
mslman tccarlar koruduklar, mslmanSarn,
Yahudiierin, ve Hristiyanlarn Hazar lkesinde dinle
rini yaymaa aktklar ve yneticileri etkilem ek is
tedikleri anlalyor. Bir gre gre Bakent EtiS'de,
MsSmanlar, Hristiyan ve Yahudilerefen fazla idiler.
10. yzylda Etil kentinde 30 kadar Cami ve onbinden
fazla mslman bulunduu bilinm ektedir. Hatta bu
ca m iie r arasnda birisi Ulu Camii o'arak tannyordu.
M es'di yedi bc. kad bulunup bunlarn ikisi ns-
monfarm, ikisi Hristiyanlarn, ikisi m ill dinlerinde
olan Hazarl ar n, ve birisi de Siav, Germen ve Rs'ar-

(40) Prof. Dr. W. BarthoJd, O rta A sya T iirk T arihi H ak k n

da D ersler, st. 1927, Sf. 58.
(41) 'The. Hon. S. Runchnan, O rtaa larn B alarn d a Av-
rupa ve Trkler, Belleten, C. VII, sa. 25. Sf. 53.

42
la birlikte dni bir kitap sahibi olmayan toplumun da
valarn, ilerini hallederlerdi. Mslman kadlarn
Kurana gre, bir ksm Hazarlar Tevrat'a (Tora),
Hristiyan'lar ncillere ve kendisine mahsus bir kitab
olmayan toplumun da kendi detlerine gre hkm
(yarg) ilemi yaplrd. (42)
Hazarlarn siyas hayatlarnda Bizansla bar
iinde iliki kurduktan, iki Hazar prensesinin Bizans
tahtna imparatorie olarak ktklar tarihte kaydedi
len olaylardandr. Esasen Hazarlar komu devletler
le akrabalk balan kurmulard.

Sasanler (ranlIlar) 627 yllarnda stanbulu

zaptetme giriim leri srasnda Hazar Trklerinin Bi
zans'a ynrdm laryle baar salayamamlard.
/K ylnda slunbl'u kuatarak BizanslIlar m-
k 11 dmla brakan Arap ordularna kar Hazar ve
ImiIijhi l k le r i Ui/as ordularna yardm etmek ze-
iu b a 'i birlikler gndermilerdi. (43)

695 ylnda Bir Hazar prensesi olan ve BizanslI

larn Theodora adn taktklar kz, m parator 11.
Jstinianous ile evlenerek im paratorie olmutu.

732 ylnda gene bir Hazar prensesi Bizansta

Eirene ad taklan, as! ad iek olan Hanm, im
parator V. Constantmus Kopranymus la evlenerek
im paratorie olmutur. Bu evlenmeden doan 4. Lee
daha sonra im parator oidu. Tarihe Hazar adiyle ge
erek n yapt. Byiece Hazar Kaannn torunu, ana

(42) A. Zeki Veldi Togan, Hazarlar Maddesi, slm A nsik

lopedisi, C. 5. Sf. 400.
(43) T. Ylmaz ztna, Trkiye Tarihi, C, I. Sf. 262.

43
Tarafndan Trk olan Bizans imparatorluuna g e ti
rilmiti. (44)
Hazarlar ayn ekilde Araplarla akrabalk ba
lar kurmulard. 760 ylnda Abbaslerin Erneniye-
Valisi Yezid bn Usuydus-Slemi ile bir Trk prense
si e v l enmi t i r. Bu T r k prensesinin 764 ylnda ld
biliniyor.
Gene bir Hazar prensesi, Halife Harun'l Reid
zamannda 798 ylnda nl Abbas veziri FazI ibn
Yahya Bermeki ile evlenmitir. (45)

6 Hazar Hakanlar :
Hazar Hakanlar arasnda adlar Yahudilikle il
gili olanlar vardr. Bu Hakanlar topluca sralayabili
riz: 1 Bulan, 2 Ubaca, 3 Hizkiya, 4 I. Me-
nae, 5 Hanuka, 6 shak, 7 Sabulan, 8 N i
i,,9 I. Harun (A-on), 10 Menahem, 11 Ben-
yamin, 12 II. Harun, 13 Yusuf (Joseph)... G
rld zere bunlarn iinde bilhassa, 3, 4, 5, 8, 11,
12, v.b. yahudi adlandr. Hanuka, yahudilerin Kud-
s tekrar zaptedilerinin bir bayramdr. Bu bayram
da sekizli mum yaklr. Hergn bir mum yaklmak ve
mealelerle geit trenleri dzenlemek bugnk s
rail'de de yaplmaktadr. Aron, ibranicede kutsal do
lap (Tevrat saklayan), Benyar.in de gnmzdo i>
Bnyamin olarak kullanlmakla beraber, ibranice ben,
oul ve yamin, sa, anlamna gelmektedir. Bu rnek
leri ve tahlili daha fazla uzatmak istemiyor, yalnz bu
ad k o n u s u n a dikkati ekmek istiyoruz.

(44) .Sreyya apaloglu, K nn Karaileri, Trk Yl, s

tanbul 1928, Sf. 5S6.
(45) A. Zeki Veldi Togan, Umum Trk Tarihine Giri, C.
Sf. 58.
44
 Sonuncu Hazar Hakan Yusuf (Yosef) ten sonra
im paratorluk km, bir prenslik, bir beylik haline
gelm itir. Bu beyliin iine Krm'n bir blm ile A-
zak denizinin kuzey ve kuzeydou kylar dahildir.
Bu durum X I inci yzyln sonlarna, nihayet 12 inci
yzyla kadar dmtr. Hazar Trklerine yeni ge
len Trk kavimleri de katlmlardr. Bunlar, Kpak-
lar, Peenekler, ve Ouzlardr. Etil ehrindeki Hazar
lar da gene oralarda hakim iyetlerini srdrmlerdir.
1??9 ylnda, Etil ehir ve eyaletini Sbidey Noyan
aln va bylece Altnordu im paratorluunun ba-
konli olein Saray ehri, Etil ehri evresinde kurul-
mulur. (46)
H a /a r l rkleri asker olarak Sasanlerin, Badat
Halifelerinin ve Bizans im paratorlarnn saraylarnda
deerli birer sava olarak hizmet grm ve o dev
letlerin vn kayna olmulardr.
Hazar tarihinde Hazarlarn slmiyeti benimse
meleri olay zerinde durduktan sonra, Hazar Trk-
leriyle Arap savalarn belirteceiz :

7 Hazarlarn slmiyeti Kabullerine Dair Olay

lar ve Rivayetler :

1 960 ylnda Asvatoslof'un Hazarlara saldr

mas ve bir Trk kavminin Hazarlara kar hcumu
zerine Hazar yneticileri Havarizmlerden yardm is-
tiyorlc.'. Havarizmler ise ayet Hazarlar slmiyeti
kabul ederlerse, yardma koacaklarn bildiriyorlar.
slm kaynaklarnda zikrolunan bu olay, Hazarlarn
slm dinini kabuln ve Havarzimlerin onlara yard

(4 6 ) T. Y lm az ztu n a , T rkiye Tarihi, C. I. Sf. 267.

45
ma koarak, dmann istil hareketine engel olu
tan eklindedir. (47)
2 Baka bir kaynak ve tarih de yiedsr: Halife
Me'mun Grgen'en ilerleyerek Hazar'lara kar bir
sefer dzenliyor ve bu bask zerine onlar da slm i
yet'i kabul ediyorlar. Bu olayda farz eciilen kiinin Ha
life Memun olmayp Grgen hakimi olan Emir M e'
mun bin Mhammed olduu da ileri srlmektedir.
Prof. Dr., Barthold bunlarn gerekliine inanmyarak,
bunlar! bir ayia olarak gryor. Ona gre, Hazar
Hakan ve st tabaka en kuvvetli ihtimal ile 8. yzyl
da Harun Reid zamannda, Yahudilikte devam etmi
ler ve Hazar devletinin kne kadar Yahudilik
Hazarlarn devlet dini olarak kalmtr. (48)
3 Emevler zamanmda Hazarlar mslmanl
benimsemilerdir. st tabaka iinde, aristokrat zm
re arasnda hristiyanl kabul edenlerin de bulundu
u ileri srlmektedir. Hazarlara tbi olan ve zaman
o'arak 9. yzylda Edil Bulgarlar slml kobuS e t
mi ve bunda karar ksmlard'r. Bulgarlarn hkm
dar o; esi 820 ylnda msman olmular ve bylece
Hazar lkesinde de slmiyet geni ekilde yaylm
tr.
skandinavya ynnden ilerleyen Rus-Normanla-
rn 965 ylnda yaptklar saldrlar Hazar devletini za-
yllult. Bunlar takiben Trk kavimierinden Ouzlar
ve Kpaklar ilerleyerek Hazar lkesine egemen ol
dular. (49)

(47) W. B arthold, O rta A sya T rk T arihi H ak k ncla D ers

ler, st. 1927, 58.
(48) W. B arthold, Y. K. Sf. 57.
(49) Ord. P rof. A. Zeki Veldi Togan, U m um T rk T arihi
ne Giri, C. I. Sf. 101.

46
 Bulgar Trklerinin Moollarn istil dnemine
kadar bir slm devleti eklinde varl devam etti.
Ord. Prof. Zeki Veldi Togana gre de Hazarla
rn bir ksm mslman, bir ksm hristiyan iken -dev
lette hakim st tabaka Tevrat'a dayanan Yahudilik
zerinde kalm lar ve 965 ylnda hristiyan Rus ordu-
iar tarafndan ehitleri yaklp yklm ve Hazarlar
da Horezmlilerden yardm istemek mecburiyetinde
kalmlard. Ord. Prof. Zeki Veldi Togan'a gre Ha-
zarllar bu tarihten nce bir defa daha simiyeti ka
bul etmiler. Bu yardm istekleri dolaysyle tekrar
isimiyeti benimsemilerdir. (50)
4 Halife Mervan ordusuna yenilen Hazarlar,
bar isteinde bulundu. Ve mslman olduklarn
belirttiler.
5 Emevler Hazar Trkieri arasnda simiyeti
yaymak zere o dnemin n fkihlerinden otan
Nuh bn-i Safoitul-Esedi ile Abdurrahmanu-Khulany
yollayarak etkilemek istediler.
Btn sylentiler kesin tarihi farkl olsa da Hazar
Trkieri arasnda mslmanarn says oktu. Yap
lan teklifler (neriler), bazan basklar, slmivein
Devletin resm olarak kabul ettii din eklinde olm a
sdr, dncesindeyiz. Yoksa Hazarlar arasnda s
lmlk ok ncelerden beri mevcuttu. Hazar halk s
nrdalar Peenekler, Kumanlar, Ruslar gibi slm ve
Hristiyan kavim ler iinde kald. 1249 ylnda Gney
Rusyann steplerini gezen seyyah, Palanuv Karpeni,
o blgelerde Hazar Trklerinden cemaatlere rastlad
n belirtm ektedir. (620 veya 625 - 1015) Tarihlerini
evreleyen Hazar Hakanlnn birka yzyl sonra,

(50) Ord. Prof. Zeki Veldi Togan, U m um T rk T arihine

Giri C. I Sf. 101.

47
14. yzyl takiben artk Hazar ad pek az duyuluyor
ve onlarn hatralarnn izleri siliniyor.

8 Araplarla Hazar Trkleri Arasnda Savalar

Araplarn 642 - 652 yllar arasnda tekrar Der-

bend'den geerek Hazar topraklarnda ilerleme a
balar sonunda 652 ylnda Arap ordularyla Hazar
Trkleri arasnda etin bir sava oldu. Her iki taraf
da bu savata mancnk kullanmt. Bu kanl savata
drt bin Arap lmt. Arap komutan Abdl Rahman
bni Rabiya da bu savata lmt. Arap ordularnn
bu sava sonunda byk bir karklk iinde dalara
katklar tarihen sabittir. Krk yl boyunca Arcplar
bir defa daha Hazarlara saldrmaa cesaret edeme
diler. Arap ordular bu defa Bizansa kar (Konstan-
tinopolis) zerine hcumlara giritiler. Bu nl ehri
kara ve denizden bir ka defa kuattlarsa da kesin
bir zafere ulaamadlar. stanbul'un fethi ve yeni bir
an al Fatih Sultan Mehmed Kumandasndaki
Trk ordularna 1453 ylnda nasip oldu.
Mslman Arap ordularnn 721-723 yllarnda
Hazar im paratorluunun gney snrn geerek, Kaf
kas dalarn ap Dastan zaptettiler. lerlemee
devam ettiler. Hazarllarm bakenti Balencer'i igal
ettiler.. Hazarlar yenilgiden ylmadlar, bakentlerini
500 kilom etre uzaklktaki kuzeydeki Etil' ehrine
(bugnk adiyle Astrhan) tadlar. (51)
Hazarlar glendikleri zamanlarda, Bulgarlar,
Macarlar hakim iyetleri altna aarak Ukrayna vo K
rm topraklarna ulamlard. Hazar ordular yzbin
kiilik byk kuvvet haline gelmi ve onlar artk ev

(5 1 ) T. Y lm az ztuna, T rkiye Tarihi, G. I. Sf. 265.

48
reyi fethe balamlard. Hazarlar lme meydan o-
kuyan bir cesaret iinde (52) savayorlard. Bir Ha
zar ehri teslim olm aktansa batanbaa kendisini y
kp yokediyordu. Onbe yl sren savalar sonunda
Hazar Trkleri Grcistan ve Ermenistan zaptetm i
ler ve 730 ylnda A rdabilde Arap ordularn yenip da
tmlard. Hatta onlarn sade bu zaferle yetinm eye
rek M usulu Diyarbakr zaptetm iler ve Halifeliin
merkezi am'a kadar yaklamlard.

Mstakbel Emev Halifesi olacak Mervan bn-

Muhammed, 40.000 askerle Dastan zerine saldra
rak oralar Arap im paratorluuna katt. Mervan 737
ylnda 150.000 kiilik, o dnemlere gre ok byk
b ir ordu ile kuzey topraklarn da zaptederek Hazar
bakenti olan, Volga deltasnda bulunan E til'e kadar
ilerledi. Arap ordular en fazla bu noktaya kadar ge
lebilmilerdi. Hazar Hakan Etil ehrinde bulunm ak
tayd. Araplarn Volga nehrinden geiini durdurmak
zere Tarhan adndaki Trk komutanna grev ve ril
di. 40.000 kiilik Trk drdusuyla arpan Mervan ga
lip geldi, Trk ordusu yenik derek dalm ve ku
mandanlar Tarhan'da lmt. Hazar ordusunun ka
yplar byk oldu. 10.000 l, 10.000 den fazla yaral
ve 7000 esir vermilerdi. Hazar hakan bar istedi
bir yandan da mslman olduunu teyid etti.

Arap ynetimi (kinci) Mervan'n eline geince,

Hazar kaanna bar elileri gndermi, onu oyala
yp aldatarak, iki nemli geitten saldrya gemi,
Hazar ordularn Volga nehrine kadar geriletm ei ba
armt. Mervcmdan bar isteyen Hazarlara misl-
mani kabul etmeleri halinde dost kalacaklar bi-

(52) Arthur Koertler, A. Y. G. K. Sf. 27, 28, 29.

F: 4 48
dirilmi ve Hazarlara Hak dini sim hakknda bilgi
verilmi, onlar tarafndan bylece slmiyet benim
senmiti. Bir mddet nce Yahudi olan bir ksm Ha
zarlardan bu defa, slmla gei ve onu benimse
yi o zamanki Araplar arasnda bir yaknlk grlme
sine yol am, Mervan ordusunu oradan ektii gi
bi, baz Arap kabilelerinin isyan zerine bu defe, Ha
zar Trklerinden Mervan yardm istemi ve Hazarlar
Araplarn yardmna komulardr. Emev halifeliinde
balayan i savalar srasnda Hazarlar Araplarn bu
zayf durumundan faydalanma yoluna gitmemiler,
slmiyete hizmete lmlardr. Bilahare 744 yllarn
da Araplar gene Hazarlara kar bir tutuma gemi
ler, Hazarlarn Kafkaslardan aa gemelerinden r
kerek onlara kar bir sefer dzenlemek istemiler
dir. Mervan bylece Hazarlarla savaan baarl Arap
komutanlarnn sonuncusu olarak grlyor.
Hazarlar byk zayiat vererek Arap ordularna
yenilmelerinden sonra kendilerini toparlamaya al
tlar, bir yandan batda gene hakimiyetlerini salar
ken bir yandan da aznlkta bulunduklar Krm ze
rine yneldiler. Krmda kk sitelerde yaayan
Gotlar bulunmakta ve Hazar Umum valisine vergi
vermekteydiler. 787 ylnda Hazarlar Gotlarn site im-
Jiyazlarm kaldrarak. Krma tamamen hakim oldular
ve yerlemee baladlar.
Hazarlar Arap ordularndan yenilginin cn al
mak zere geni bir almaya giritiler. 765 ylnda
Ast Tarhan'n kumandas altnda 100.000 kiilik bir Ha
zar ordusu vcuda getirdiler. Hazar ordusu Kafkas
dalarn aarak gneye indi. Abbasler o yllarda ik
tidarda idiler. Hazarlar Azerbaycan ve Ermeniye eya
letlerini zaptettiler, ganimet elde ettiler ve 10.000 ka
dar esir alarak zaferle lkelerine dndler.

50
 9 TEODORA'LAR Hazarlar ve Bizansla lgi :
Bizans mparatorlarndan I. Justinian (527-565)'n
kars Teodora Hazar Trklerinden olan Teodoradan
ok nceki yllara aittir. BizanslI Teodora, Hipodrom
(At meydan) aylarnn bekisinin kz Teodora olup
o zamanlarn tiyatro hayatnn sefahat dolu evresin
de yaam ve bandan birok ak maceralar ge
mi, kurnaz, zeki, gzel bir kadndr. Bu kadn iin
stanbul'u elendirmi, mest ve rezil etmitir diye
sylentiler yaylmtr. (53) Bu Teodorann kanser
den lm tarihi 548'dir.
Halbuki 8. yzylda III. Leonun olu ve halefi
Konstantin (741-775) Hazar hannn kzyle evlendiril
mi, nceki sayfalarda belirttiimiz. Bylece Bizans
mparatoru Araplara kar bir mttefiki bulmutur.
(54)
IV. Hazar Leon (775-780), ite annesi Hazar
Trk olan prensesin olu olup, bu yzden ona Ha
zar Leon denilmitir. (55)
Bizans mparatorieleri, ok zel ve fevkalde
lks br yerde a'aal bir hayat geirirlerdi.

(53) A . A. V asiliev, B izan s m paratorluu Tarihi, ev. :

Prof, A r if M fid M ansel, M. E. B ak. Y ay. C. I. 'An
k ara 1943 S f. 167.
B u na k ayn ak olarak Oh. D ieh lin Theodora, im peratrice
de B yzan ce, P aris 1940 ve gen e ayn z tn dier bir
eseri gsterilm ek tedir.
C harles D iehl, B izan s m paratorlu u Tarihi, st. 1937,
Dn ve Y arn T ercm e Kl., S f. 67.
III. Leon 717.740 ve IV . Leon 775-780 (S f. 193) g ste
rilm ektedir.
(5 4 ) Y. K S f. 301.
(5 5 ) Y . K., S f. 330.

51
 Kralieler, trenlerde kraln yannda bulunur
lard. Bir Bizans tarihisi Saray protokoluna gre,
kralie olmakszn bayram tebrikleri yaplmas veya
ziyafet verilm esi hemen hemen imknszd diyor.
(56)
1333 ylnda Bizans mparatoru Kantakuzinus
Trklerle dostluk ve bar yapmak m ecburiyetinde
kalarak kz Teodora'y, Orhan Beye sunmutu. (57)

10 Hazarlarn Yahudilii Meselesi Ve Karesi

ve Karaim Trkleri

Esasen Abbasler devrinde A raplar Trklerle o-

lan mcadeleyi kesmilerdir. Hazar tarihindeki dini
olaylar bir hayli karklk gstermektedir.
Hazar'larn bir ksm msiman bir ksm yahudi
dinine gemilerdir, Bunlarn says ve nasl olduu
hakknda kesin bir tarih yerine muhtemelen 740 yl
evresinde denilmektedir. Hazarlarn Yahudilie (!)
topluca geilerini (58) ileri srenler buna dair ke
sin bir bilgi gsterememektedir.
8. yzyln bandan itibaren Hristiyanlk ve Ms
lm anlk bilhassa Anadolu, Ortadou, Arabistan ve

{56) Charles Diehl, Bizans mparatorieleri, ev. : Cenap

Yazansoy, (H ayat) Tarih Mecmuas, ubat 1978, Sa. 2,
,<57) M. Philips Price, Trkiye Tarihi, ev. : S. Atalay, st.
1977, Sf. 48 Dipnot 2.
<58) Arthur Koestler, A. Y. G. K. Sf. 67.
Arthur Koestler, Sf. 68 de, belirttii bilgi hataldr.
O, amanizm dini demekte ve bunun barbarca ve
modas gemi bir din olduu nu sylemektedir.
Trklerin dinleri amanizm olmad gibi aman ke
lim esini dahi bilmedikleri sabittir.

52
Avrupa zerinde yaylmaktayd. Asya ilerine doru
ilerlemekteydi.

Hazarlarn din deitirm e olaylarnn tarihinin

bir taraftan 740 olduu ileri srlrken teden 786-
809 yllar arasnda yahudilie (?!) getikleri iddias
da vardr. 761 ylnda bu iin olduuna dair grler
de vardr. Bir kaynaa gre Anan Ben David, Trk-
ler (Hazar Trkleri) arasnda st tabakadaki zatlar
vastasyle, Yahudilii benimsetmeye ve Karaim Mez
hebini kurmaa alyor. (59)

Tahminen 700, veya 750 veya 800 yllarnda A-

nan Ben David tarafndan nasyada kurulan Karaim
(Kraler) mezhebi, Arthur Koestler ve dier baz ya
zarlarn ileri srdkleri gibi aslnda tam bir yahudi-
lik eklinde deildir. Nevi ahsna mnhasr olup Ya
hudiliin kutsal tandklar birok kitaplar da kabul
etmez. Aslnda yahudilikle arasnda ok nemli fa rk
lar vardr. Hazar Trklerinin Yahudilii ileri srlr
ken bu noktalan unutmamak gerekir. Karai daha
dorusu (Kraler) veya Karaim u onlama gelm ekte
dir. Kelime ibranie okumak anlamna gelen (likro)
ile ilikilidir. Kraat da bununla ilgilidir. Yani Okuyana
mensup olan, Karaim ise, im taks oul iareti o-
lup, okuyanlar anlamna gelmektedir. Bu okuyu
Tevrat (Tora) y okuyutur.
Asl Yahudiliin kutsal kitaplar olan Mina ve
Talm udu benimsemezler. Yalnz Tevrat'a dayanan

(59) Hikmet Tanyu, Tarih Boyunca Yahudiler ve Trkler

st. 1976. I.. Cilt, Sf. III.
-Prof. H. Graetz, History of the Jews, Philadelphia
1898, Vol. V, Sf. 109?

53
bir inanca yakndrlar. (60) Bundan baka Hazar Trk-
leri tamamen kendi nceki inan ve detlerini bu ye
ni inanla kaynatrmlar, eski trelerinden vazge
memilerdir. Hatta Yahudilerin ma Yisroel (srail),
Adonay eieheynu, Adonay ahat gibi bir bakma ke-
limei ahadeti andran Duy, iit srail, bizim Tanr
mz, Cenabhak, bir A lla h tr gibi her ibadette ve d i
er zamanlarda syledikleri duay, Karailer (Karaim)
(Hazar Trkleri) deitirm iler ve sraile hitap yerine:
ma Karai ye evirm ilerdir: Yani Duy, it Karai!
stanbuldaki Karai detlerinden bu bahsin sonunda
bilgi sunacaz.
Hazar Trklerinin bir taraftan 740 yl evresin
de bir taraftan 800 yindan sonra bu yukarda b e lirt
tiim iz tarzda bir Yahudi (!) dinini kabul ettiklerini
te kra r belirtirken, ilerinde mslman olanlarna da

(60) Helmuth von Glasenapp, Die nichtchristlichen Reli

gionen, Frankfurt/M ain, 1957, S. 230.
.Alfred Bertholet, Wrterbuch der Religionen, Stutt
gart 1952, Sf. 241.
Wilfried Nlle, Wrterbuch der Religionen-Die Glau-
bexnslehren der Vlker, Mnchen 1960, Sf. 261.
Karay Trkleri ve Karaim hakknda geni bilgi igin
baknz:
-aatay Bedii Avramolu, Karay Trkleri Hakkn,
da Bir Bibliyografya Denemesi, Trk Kltr Ara
trmalar -I-, Trk Kltr Aratrma Enstits, An
kara 1964, Sf. 170-179. Bu bibliyografyada yerli ve
yabanc kaynaklar sunulmaktad-r.
-Karai.Karaim, Vakflar D ergisi/ Sa. III., Sf. 97.
-aatay Bedii Avramolu, stanbul Karai Trklerin
de Nian ve Dn detleri, Trk Yurdu, Mart 1961,
II. Cilt, Sa. 33-34.

54
 iaret ederken, 965 ylnda msimana geilerini
bilhassa belirtmek isteriz. (61) Daha nce de resm
din Yahudilik olmasna ramen, btn tebaa Yahudi
dinine gemee zorlanm am tr. Hazarlarn da T rk
e Tevratlar olup bununla ibdet e ttikle ri sanlyor.
(62) Hazar Hakanlar arasnda, Y ahudilikle ilg ili a dlar
alanlar olduunu grm tr. (63)
Hristiyan BizanslIlarn Y ahudileri b ir gem iye
doldurarak, Karadenize kardklar, onlarn da Ha
zarlarn lkesine sndklar, zak adl b ir Yahudinin,
Trk prensi Bulan'a Y ahudilii telkin e tti i ve onun
iktidara gei zamannda da Y ahudiliin yayld ile
ri srlm ektedir. (64)
11. yzyldan, Krml Karayim T rklerinden bra
n yazsyle yazlm baz Tevrat nshalarnn kald
anlalmtr. (65)

11 Bizans Ve Yahudiler :

Y ahudiler Hazar T rkle ri arasna snmadan

nce Bizans snrlar iindeydi. Fakat B izans'ta Y a
hudi dmanl g ittik e artm t. I. Jstinyen, (527 -
565) yllarnda balayan Yahudi dm anl yedinci
yzylda Heraklius, 8. yzylda III. Leo zam annda
artm, dokuzuncu yzylda Basil ve IV Leo zam anla-

(61) T. Y lm az ztu n a , Trkiye Tarihi, H ayat K itaplar,

s t. 1963, C. I. Sf, 262.
(62) A. Y. G. K. Sf. 264, 266.
(63) A. Y. G. K. Sf. 268.
(64) H seyin N am k Orkun, Trk Tarihi, A nkara 1944, C. 2
Sf. 152.
(65) Ord. Prof. Zeki V elidi Togan, U m um i Trk Tarihine
Giri, st. 1946, C. I. Sf. 97, 98.

55
rnda bym ve onuncu yzylda Romanus gme-
finde iddetlenm iti: Hazarlarn din deitirm esin
den nceki 20 yzyl boyunca tahtta bulunan
III. Leo, ii kknden zmlemeye karar vere
rek (yani Yahudere katlanma zorunluunu bir
rpda yok etme eylemine girierek), topraklarnda
yaayan tm Yahudilerin derhal vaftiz edilmesini em
retti. (66) Bilindii zere vaftiz, Hristiyan olmak i-
in yaplan ilk ve nemli yindir. Allah, Allah'n olu
sa ve Kutsal ruh lemesi ile yaplan su ve yala ki
iyi gnahlarndan arndrma gayesiyle yapld ilen
srlen b ir yindir.
Bizans ierisinde bu Hristiyanlatrm a daha do
rusu Ortodoks Hristiyanl zorla benimsetme olay
lar Yahudilerin kitleler halinde Bizans' terketmesi-
ne yol at. A rthur Koestler Mesudi'den naklen un
lar belirtiyor:
Bu kentte (Hazaran-tif) Msfmaniar, Hristi-
yanlar, Yahudiler, ve putperestler yayor. Kira!,
adamlar ve onlarn cinsinden olan Hazarlar, Yahu
di Hazarlarn (Muhtemelen ynetici durumunda olan
Ak Hazarlar) han, Halife Harun el Reid zamannda
Yahudi oldu. (Yani 786-809 aras) (Hazarlarn as! din
deitirme tarihinin 740 olduu kuvvetle ileri srl
yor, Muhtemelen baz Hazarlar bu tarihte Yahudilik
ten Tevrat- kabul etmi ofsa gerek.) (67)
Bylece bu tarihlerde de Yahudiler kendilerine
yaknlk gsteren, Yahudiler! koruyan Hazar Trkle
rinin yanna g etme yarna giriyor. Bizans kiralnn
zorla Yahudi feri Hristiyan yapma giriimlerinden ka-

.(66)Arthur Koestler, Onimc Kabile (Hazar m parator.

luu ve Miras), ev. Belks orak, st. 1977, Sf. 70.
(67) A. Y. G. K. Sf. 70.

56
arok He,zer Trklerine snyorlrar. Bize gre Ha
zarlarn Yahudilikle ilk temaslar iki yz yl kc.dar
nce muhtemelen 740 tarihlerinde balamsa da,
belki daha nce de az sayda Yahudiler oraya gitmi
olabilirler; iki yz y! kadar sonra gene yeni byk
bir kalabaln Hazar Trklerinin yanna g etme
leri muhtemeldir.
8. 9. yzyllarda daha nce de yapld gibi Yahu-
diier ar zulm ve ikenceye mruz kalmlard: Ya-
hudileri tahtadan bir zeytin deirmenine yatryor
lar ve tpk zeytinleri ezdikleri gibi eziyorlar. (68)
Yahudilerin devletleri olduu zamanlarda, g
l alarnda onlar da dmanlarn yendikleri za
man ok ar zulm ve ikence yaparak ldrm ler
di. Ziya Gkalp bir konferansnda unlar sylyor:
Mesel, (eskiden Yahudiler) bir yeri fethettii za
man, eya ve insanlarn yakyordu. En msum eya
(bite), yo,klyordu. Beni-srail'den birisi, byle bir ha
l, alsa, alan ailesiyle beraber yaklrd. (69)

12 Baz Trkerin Yahudilii mesiesi: Karai

(Karaim): Koestlerin Yanllar :

Ziya Gkalp: Ne Hristiyanlk, ne Mslmanlk,

kavm olamad. Fakat Musevlik (Rabb'l-Alemn
fikrinden uzak ve kavm bir din iken), Hazar T rkle ri-
r:i jine alp, beynelmilel bir din oluyor. demektedir.
Burada Ziya Gkalp hakknda bir eletiri yapmak
mmkndr. Zira yukarda da belirttiim iz gibi Hazar

(68) A. Y. G. K. Sf. 71.

(69) Ziya Gkalp, Malta Konferanslar, Hazrlayan: Do.
Dr. Fahrettin Krzolu, Kltr Bakanl Yaynlar,
Ankara 1977, Sf. 48.

57
Trklerinin, Musevlii, Yahudilikten ok farkldr. Bu
nun aklanmasn Do, Dr. Fahreddin Krzolu haki
olarak yle yapyor:
Merhum Ziya Gkalp (1876-1924), zamannda,
Hazar'larn benimsedii Msa Dninin mhiyeti, lke
mizde iyice bilinmediinden, beynelmilel olmu sa
nlyordu. Halbuki: Dastan, Krm, Ukrayna, Polon
ya ve hatt bugn stanbul'daki (Karay/Karaym) de
nilen anadili ve Tevrat Kpak Trkesinde olan Ha
zarlarn kalnts Musev-Trkler, inan bakmndan
Yahudilerden ayrdriar, ve Rabb'l-Iemn fikrine
sahiptirler. (70)
Burada A rthu r Koestler'in hangi noktalarda ya
nldn yer yer belirtm ee devam edeceiz. Onun da
kaydettii gibi 737 ylnda yani gl bir sylentiye
gre 740 ylnda Yahudiliin Tevratn kabul e ttik
leri tarihten yl nce Hazarlar, Araplarn saldrs
karsnda yenilgiye uraynca, Kaan slm dini ile
bilgi sahibi olmu ve slm dinine girmiti. Geri bir
ksm Hazarlar arasnda Araplarn zulm ve ar i
lemleri Hazarlar zerinde can skc bir etki yapm
lard. Bir ksm Hazar ileri gelenlerinin daha sonra
Yahudiliin bir ksm inanlarna yakn benimseyii
kendi istekleriyle yapmas ayn zamanda siyas taktik,
mal ve istihbarata ait destekler sebebiyle de olmu
olabilir. stelik Hazarlar trelerini korumulard. Bu
hususta A rthu r Koestlerde itirak ediyor: Aslen Ya
hudi dnr Koestler yle sylyor: Gerekte, o
ada Yahudi dinini kabul etmeyi dnmek, bir de
ha eseriydi. Din deitirme olaynn tarihesine de
inen gerek Arap, gerek bran kaynaklar, ayrnt
larda farkllk gstermekle birlikte, yukardaki dn-

(70) Y. A. G. K. Sf. 4 7 'Dip N ot 6.

58
 ce yolunda birlemektedirler. Bir kez daha. Burynn
satrlarna gz atalm:
Bakalarnn Yahudi dinini kabul etmekteki
amacnn siyasal olduuna kuku yoktur. slm dini
ni kabul etmek, halifenin ruhsal tebaas arasna ka
rmak demekti. Zaten Halife, epey zamandanberi
Hazarlar kendi dinine girmee zorluyordu. Hristi
yanlkta ise, Roma kilisesinin vasallar durumuna
gelme tehlikesi yatmaktayd. Oysa, Yehova'nm dini
de saygn bir dindi, teki iki dinin kitaplarnda say
gyla anlyordu ve o iki dinden olanlar bu dine say
g gsteriyordu. Bu inanc kabul etmek Hazarlar hem
putperest barbarlar dzeyinden kurtarp yceltiyor,
hem de Halifenin ve mparatorun basksna kar ko
ruyordu. Ama yine de Hazarlarn bakan, Yahudi
inancnn btn katln, snnet dahil, kabul etmi
deildi. Bir yandan halknn inanlarn srdrmesi
ne, eski putlarna tapmasna izin vermekten de ka
nmad. (71)
Yahudilikte snnet esastan ilh Yehova ile bir
antlamann temeline iarettir. Halen birinci hafta so
nunda Yahudi ocuu muhakkak kendisine mahsus
ekilde snnet edilir dn tren yaplr. Trkler snnet
olmadklarna ve kendi eski inanlarn ve trelerini
srdrdklerine gre onlarn nasl bir Yahudilii, ne
tip bir inanc benimsedikleri sorulabilir. Yahudilik ve
Hristiyanla gre hatta baz slm dnr ve sey
yahlarna gre, ehli kitap saylmayan, kendi dinleri d
ndakiler putperest olarak grlr, onlara gre Trk-
lerin, yaratan, yneten, yaatan, ldren ve insan
kaderine hakim olan (bir Tanr) dini barbarlk ve put
perestlik saylmak gibi ok yanl bir yol tutulmak-

(71) Arthur Koestler, Sf. 69.

59
tadr. Esasen Eski Trklerin dini hakknda bilgi veren
eski kaynaklar pein yarg ve taassuptan kendilerini
kurtaramamaktadr. Burada da ayn gr grmek
mmkndr.

Yahudilerin Hazarlar Mslmanlktan alkoy

mak iin ayrca yaptklar, hile ve entrikalarn ak
bir kayna da II. yzyla dair El-Bekri'nin (Krcliar
ve Yollar) adl kitabndan Arthur Koestler tarafndan
alnmtr. Bu belgeyi aynen nakedeceiz:

Daha nce putperest olan Hazar Ka:V;mn

Yahudi dinini kabul etmesinin nedeni udur: Bu kral
nce Hristiyanl kabul etm itir, (baka bir kaynak
Hristiyanl kabul belirtm iyor, deniliyor) Sonra bu
dinin yanlln grm, duruma can cok sklarak,
iini emrindeki yksek rtbelilerden birine amtr.
C yksek rtbeli adam krala yle demitir: Ey Ka-
an'm, kutsal yazlar ayr toplumun elindedir. On
lardan birer kii artp inanlarn anlatm ala'inr
emredin. O zaman doru olan seip onun yolu id a
gidebilirsiniz. Bunun zerine kaan Hristiyanlara ha
ber gnderip bir piskopos istemi. Kraln yannda tar-
tima yetenei ok stn olan, onunla sk sk konu
an bir de Yahudi varm. Piskopos gelince bu Ya
hudi ona, mran'n olu Msa hakknda ve ona gn
derilen Tevrat hakknda grn nedir? diye sor
mu. Piskopos buna, Musa bir peygamberdir ve
Tevratta yazlanlar da dorudur diye karlk ver
mi. O zaman Yahudi, krala dnp, Bakn, daha
imdiden benim inancmn doruluunu kabullendi.
imdi ona kendisinin neye inandn sorun, demi.
Kral bu soruyu sorunca, Piskopos, Benim inancama
gre, kurtarc sa, Meryem'in oludur, esas gerek
onun szdr, bize Tanrmn sesini yanstan da

60
cdur, demi. O zaman Yahudi yine krala dnm ve
yle konumu: Onun syledikleri benim bilm edi
im eyler. Oysa o, benim dediklerim i kabul ediyor.
Piskopos szlerini kantlarla desteklemeyi baara
maynca, davay kaybetmi. Bunun zerine kral, hu
zuruna bir Mslman artm. M slm anlar ona
ok okumu, akll, iyi tartan bir adam gnderm i
ler. Ama krala yakn olan o Yahudi, birisine para ver
mi ve o Mslman yolculuu srasnda zehirletmi.
IJylaliklo Yahudi, kral ikna etmeyi baarm ve
K'dl'dc Yahudi dinini kabul etmi.
Anln Kotisilor, Mslmanln da Tevrat ka
imi Milinim {/'< ) iddia odiyor. Halbuki slmiyette M u
sa, lJcy(j(imb(!i ayld anlatlmakla beraber, onun
(73) golirdg la v ra tn zamannda yazlmad ve son
raki Tevratn saptrlm, gerek Tevrat olmadn
belirtir. Nitekim biz de (Tarih Boyunca Yahudiler Ve
Trkler) adl kitabmzn I. cildinde Tevratn ka el ta
rafndan yazldn, birbirini tutm az ynn, iindeki
elimeleri, Allah szyle uzlamayacak cmleleri,
tutarszlklar ve ayn olay ok farkl baka baka
yerlerde anlatlar, hatta Tevratn beinci kitabnda
M usann lm, cenaze treni ve gmlnn bie
anlatln belgeleriyle sunmutuk. Burada zerinde
durulacak nokta Yahudinin etkisini ok nceden yap
ma gayretinde oluudur. Nitekim Arthur Koestler bu
rsu itira f ediyor: Burynin iaret ettii bir noktaya
daha deinmek yerinde olur. Grne gre, Hazar
saraynda din deitirm e olayndan nce de Yahudi
etkisi olduka gldr. nk kral, piskoposla Ms
lman bilim ciyi yanna artm ak zorunda kalmakta-

<72) A. Y. G. K. Sf. 75.

<73) Y. K. Sf. 75.

61
dr. Oysa, Yahudi daha nceden kraln yannda ha
zrdr. (74)
A rthu r Koestler, 75 inci sayfann I. notunda yu-
kardaki olay pheli b ir kaynak gibi gstererek, Ya
hudilii savunmak istiyor, faka t bir sayfa sonra yu
karda naklettiim iz cm lelerle bu kayna kabul ede
rek onun stnde bir yargda bulunmak suretiyle e
likiye dyor. (75)

A rth u r Koestler, (Onnc Kabile) kitabnda bir

yandan Hazarlar 12 Yahudi kabilesinden gelmi o l
duklar noktasna bir onncy eklemek, dolaysy
la Trkleri de bu ie kartrm ak ve A raplar karsn
da, Trklerin hassasiyetini gelitirm ek istiyor. Bu ba
kmdan konunun arkasnda siyas baz a rt dnce
lerin bulunduundan phe edilemez. Kitabn sonu
cunu tekil eden ek bahiste bu nokta ortaya karl
yor. Aslnda Yahudilik, Yahudi soyundan gelile b ir
likte (Yani Haz. brahim ve Sara)dan Treyerek, s-
hak ve Yakup v.b. atalardan saylarak ve Tanah (To
ra dahil dier Yahudi kitaplar) mill tarihleri v.b. ile
b irlikte Mina ve Talmud'u benimseyii belirtir. A y
rca bu dni ve m ill inancn edebiyata gemi ekli
olan Hagada'y da benimsemei kaplar. Ne Habe
istan'daki Falalar (Ayr bir Yahudi mezhebi), ne Ka
raim denilenler Yahudi cem aatine veya dier bir an
latla Yahudi mmetine dahil edilmezler. O nlar d
ta braklmlar, dta saylmlardr.

A rthur Koestler bu kitabnda dier Yahudileri

esas alyor ve srail devletini savunuyor. (76)

(74) Y. K. Sf. 76.

(75) Y. K. Sf. 74, 75.
(76) Y. K. Sf. 272, 273, 274.

62
 nce, bu kitabn srail Devleti'nin var olma hak
kna saldr olarak yanl yorumlanmas tehlikesiyle
yz yze olduunun farkndaym. Oysa o hak, Ya
hudi halknn varsayml kkenlerine bal bir hak o l
mad gibi, brahim in Tanr ile a kdettii an
lamaya bal bir hak da deildir. srail in
devlet olarak var olma hakk, Devletler Hukukundan
doan b ir haktr ve Birlemi M ille tlerin 1974 yhnda
ald karara, bir zam anlar b ir Trk eyaleti olan, son
radan ngiliz mandas altna giren Filistin'in, Arap ve
Yahudi Devletleri arasnda paylatrlmas kararna
dayanmaktadr. srail halknn rk kkenleri ne o lu r
sa olsun, kendileri de bu konuda neye inanrlarsa
inansnlar, devletleri bugn vardr. O ulusu imhu e t
medike bu gerek deitirilem ez. Tartmal konula
ra girmeksizin, yalnzca tarihsel gereklere dayana
rak u kadarn syleyebiliriz. Filistin'in paylatrlm a
s karar, yzyl boyunca Yahudilerin bar iinds bu
blgeye g etm i ve yerlemi olmasndan dom u
tur. Devletlerinin var oluu, ahlk bakmdan bu ne
denle onlarn hakkdr. Halkn kromozomlar ister Ha
zar, ister Sam, ister Roma, ister spanyol genleri ta
sn, bunun konuyle ilgisi yoktur ve srailin var olma
hakkn da, her dine mensup uygar kiilerin bu hakk
savunma yolundaki manev y k m l n de zede-
leyemez. Bugnn yeril sraillisi, ana-babasnn, b-
ykana-bykbabasnn coraf kkenini bile, kayna
yan ergime kabnda yitirm ee yz tutm utur. Bin yl
nce yer alm Hazar katks, ne kadar ilgin olursa
olsun, gnmz srailini etkileyemez.
Orada yaayan Yahudiler, kkenleri ne olursa
olsun, b ir ulus olma niteliine sahiptirler: B ir yu rtla
r, ortak b ir dilleri, hkm etleri ve ordular vardr.
Dnyaya dalm yaayan Yahudilerde ise byie bir

63
ulus nitelii yoktur. Onlar yaadklar yerlerdeki yer
li halktan ayran tek ey ibadetlerini ister yapsn is
ter yapmasnlar, Yahudi dininden olulardr. te s
rail Yahudileriyle dalm Yahudiler arasndaki te
mel ayrm budur. A rthur Koestler bu kitapta doru
olmayan u grle yukardaki szle/ine devan edi
yor: Birinci grup bir ulus kimlii edinmi, oysa ikin
ci grup yalnzca dinleri bakmndan bir kim lik e d e m e
milerdir. Bundan sonra da Yahudiliin rk, oven,
tarih bilincini anlayn yum uatarak itira f mecburi
yetinde kalyor: Buradan ortaya ackl bir eliki
kmaktadr. nk Yahudi dininin, Hristiyanlktan,
Budizm'den ve slm dininden ayrld bir nokta car
dr. O da, halknn tarih bir ulustan, T annnm seti
i ulustan geldii yolundaki inantr. Btn Yahudi
bayramlar ulusal tarihin olaylarn anma amacyle
kutlanr. Kimi Msr'dan kla, kimi Makabe isyany-
le, kimi Zlim Haman'n lmyle (ran'da Yahudi
aleyhtar kumandan - Ester ve M ordahayn elbirli-
iyle, ran ah kskandrlarak bu kumandan idam
ediliyor, bu bayramn ad Purimdir. deta bir kar
naval enliiyle kutlanr. H.T.) kimi tapnan ykl-
masyle ilgilidir. (77)
A rthu r Koestler ya Yahudiliin rgtlerini, dn
ya apndaki siyonist almalarn iyzn bilm i
yor veya bilmez grnyor, din grevlilerinin Yahudi
toplumu zerindeki denetleyici, gzetleyici rolnden
habersiz bir tavr taknyor. Hatta unlar sylyor:
Dindar Yahudiler, gittike azaimamaya yz tutmu
bir gruptur. (78) Bu szler tamamen yanltr. Yahu
di dnyann en mteassp inanc iinde, eletiri Kabul

(77) Y. K. Sf. 274

(78) Y. K. Sf. 274

64
oimez bjr dini zihnyeti ve clini gelenekleri tmomen
b6Tf[enli r $iiou rdo dgl: e{rYh udil:dAv leth o,1o n&g l
ci ev eti o k i reci i etm t r. O{<tl,}nbcio
l l i 7,rs\@ $. boit
Ii i i ]

s*i 0 drs u g d, h *J w,tfi [,i qd 1.|,|- ev

c{J ffi .Cl
- ift

r bqll fl }L,!p r i,qr g r&, od n 6* r 9g. t i

gqq rf#du q ;

v,e tej slr itff,d - d if!

y g Mi n af u Su n S9 $,, l,}mrygBt

F,Jo el e tqf if. lj y p, i n q: ; iYgt\td i r ltqg i tY i }i, H

sgifl,,veij}fajffi4dlj9Mqhi!ilyqrp,;TPfltr,llti,i,rq,,..tUi:
tq rj h /f iixk6 d nu.n n }dA r Ai i l i:/$ 0 :U * glfl{s k,, ltfb
b . [:e cat g k ;,s o n n[ l*e k L V o&h tsri h i}y: \9.F,,q h $/1
j

knbu edfek t$rigr l ofi i Y g n [J jTorlh ht+sil g ,iqp

r
r r [ *,,.
.0

rndt,} :di?iiftjr ttstiryJtledfi1Bu hF,r,di}4gy.fi[t1s,\g,

r i :,j m h"y,l.ed r, ffi.bbfr Lde !-a| g $if Yn $ t t*.t - n p.,
i i i

b c i{d r]g rriu tqlddq Kgg; *rlh Ha"$t l$,ix

;

u,, .l ot" ei e sffi Qfrfn s n Vg e s e K

r #l |
!,A,i r* :*,A"l l;Y,g Q\{
dii Geioce,li:
diuHi l$t oQydsJQHl#? g.q+nd*i
ft

n ei itdb: . ]otii i} qddnrg6: d .s +,.. t b H *&l;

! t;r; rtTd n r ' n n, l.t@itig, ltpj ko : [ n f$,\ag nA n tT,,lcl tA,,
tadtlgn.i{79}io,o iiiijrJ ],]*cJ i:l; e -ri{ il.;i"s r_nci
Bundon sonroki c-imleler cle lrkjkcii $rScde0:
-t * lfrn.: o h . d l fumrrgidalet Tw g t d l tro *q bi1 fi l c n -

c,,+;dia$ldi,th*ti!<fjprd"jtfqnffi-ql$Jlfi*aiax,qj*n
io bq,Ibbef ;]Vh u d i l iiru r{j hr j m@i}0d{9 hi:qJ l*in $]llffit i
l tel k i n i o t n cio k* m lo rd r. Ho n
g i kn r*j-n.d Q_ _o_|.UI_:
l l i

sg,,olsl,n,,Yo{-dj,,doi,mO,Vahiditoiqrs,k,,ko,i,it,i ,Eu,
io riOmd{+; CI,,i(tifl ]tTO.f.onih:kikgtin.,lojr oui,,tjesi- )

cl ir. Ytluh r diieri rrj i6 r tdk, hi,; kl ti,c!,oloq o i,01,1 d

i -

,cl a . ryo**h b,ii:, zdr,,(8,]G sn.& i: ,. ikitghrn Q(]

sz -

l<r i eie ;b.t,l,h q ki ltot,, o l mu lqtq

je,ig i,n mn] *9k k a I m i -

l;,i:yc|gi;,LJ,uyEr*sgl;veeciiiftise*lil, b]r,ihii.? dsnCe-

lenbi!lgssa,,son tit|lro ko[*hm;/ ]s6\i,in{:$iijd,lye tini

( iV; K:i ;,f;}96l rii }l]jjit J r! i,1,,| J;1 ].. ii,j ilJ 1 j,. ;;ll"ll,i[;!i
j:}]

t80} .E t jlf iE?7.j'i:'r,: ;::',i:(i:;i: ,i lii_ ::t;il;i,,: iti

:r] |,],:a; ;;.ii:;i.].l, l,';:;{:,lifl lri:,r;".i:,i;_l,,r,i{-{iri
F:5**65
d.
kaybettirm itir. A rthu r Koestler u elimeli szlerle
kitabm sonulandryor:
Yine de, Yahudiliin rk ve tarihten gelen haya'
li mesaj, kabileye ballk duygularn krkleyerek
gl bir etken niteiiini korumaktadr. te Onnc
Kabilenin uzak gem ite oynad rol, dalm ya
ayan Yahudiler iin bu bakmdan ok nemli olm ak
tadr. Gnmz sraili iin bu konunun nemi kal
mamtr. nk daha nce de belirtildii gibi, on
lar artk gerek bir uiusal bir kim lik edinmi bulun
maktadr. Belki Tel-Aviv niversitesinde tarih profe
sr olan ve ayn zamanda yurtsever bir Yahudi o l
duu bilinen Abra ha m Poliakn Hazar tarihine ili
kin bilgilerim ize bu kadar byk lde katkda bu
lunmu olmas ve Tanrnn setii halk inancm
sarsmas sem boliktir. srailli Sabra gerek fiziksel, ge
rekse ruhsal adan Getto tipi Yahudi'nin taban ta
bana zdd olmas da belki byk nem tam akta
dr. (81)
A rth u r Koestler nevi ahsna mnhasr olarak bir
lde Yahudilemi Hazar Trklerinden bahsed'vor.
Halbuki bakalar da vardr. Hazar Trklerini ele M-

(81) branice sabra, Israilin yerlisi demektir, orada do

mu olan. Arthur Koestlerin (Onnc Kabile . Ha.
zar mparatorluu Miras) adl kitabnda daha bir
sra Yahudiler hakknda yanl iddialar vardr. Ya
hudiliin tarih ve m ahiyeti ve hedefleri, rgtleri iin
geni ekilde 2 cilt halinde sunduumuz Tarii Boyun,
ca Trkler ve Yahudiler adl (1976) kitabm za ltfen
baknz. -
Burada Arthur Koestlerin Onnc Kabile adl kita
bnn yabanc dilde sunulmu drt sayfalk seilmi
bibliyografyasna dikkati ekmek isteriz.

66
 mak istiyor. Kafkasyada baz Trk kabilelerinden
de, az da olsa yukardaki (Karaim) eklinde Yahudi
Trk aznl grlm tr. Keza Kuman Trkleri iin
de de o tipte Yahudi tesbit edilm itir. (stanbul K a ra i
Trklerinde Nian ve Dn detleri) makalesinden
baz nemli yerleri nakledeceiz: stanbul etnog
rafyas tetkikat muvacehesinde, kk olmasna ra
men pek eski bir gemie sahip Karai Trkleri cema
atinin ihmal edilemeyecei tabiidir. Hazar ve Kuman-
larn ahfad olan stanbul Karai Trklerinin bu ehre
ilk gelileri kat olarak tesbit edilmi deilse de m i
lttan sonra onuncu yzyldan bu ehirde kk bir
Karai kolonisinin mevcudiyetini kabul edebiliriz. Bun
lar Bizans zamannda Konstantiniyenin gerek Ga
lata (Karaky) gerekse stanbul taraflarnda Arpac
lar Camimin bulunduu mahalde sakindirler. Bilha
re onbeinci yzyln ikinci yarsnda 1476 ylnda
Kefe'den Krm gelen Karai Trkleri Hasky'e
yerletirilm iler ve bu kasabada ilk Karai m ahalle
sinin nvesini tekil etm ilerdir. Galata Karailerinin
ve sonradan Eminn'nde skin Kara'ilerin Hasky'e
gmeleri ve muhtelif zamanlarda Edirne'den, K
rm'n muhtelif ehirlerinden Ortaavrupa Kumanya'-
dan gelenlerle, buradaki cemaat bymtr. stan
bul Karai Trk feri 1918 ylna kadar Hali'in bu kasa
basnda toplu bir halde, ibadethanelerinin etrafn
evreleyen KARA Mahallesi olarak adlandrlan yer
de otururlard. Maalesef 17/3/1918 tarihinde vuku-
bulan byk Hasky yangnndan sonra ehrin dier
sem tlerine dalmlardr. Bugn mezkr mahalde
d rt Karai ailesi oturm aktadr.

O tarihten bugne dek, dank olarak yaam a

lar yznden geleneklerinden byk bir ksm kay-

67
bplnu.,v i
p,q4h o,f po/ 9 u,$ {ys,il9 b,, il $ x
k l
il, g; gU|,
t U-
,'Tn *' tyiij; 9 v,+ Jg9 o ! gu{yft
:
,y .,z #{ H' lJ c'
",,,,

-*!}nri:rr i.),I l}i nL:ndnen}i C *v

rirtigl' in}i nin}n_ ,i]jpl!
[i.*
E;ir

leri yokl-r
n
,,,,,, 95g
ii p
!l u!u, h i gine;i,e.,ii
pis,,J
Qff fiFli,,9" 9'"' "
|[i
g il g,} y,q* ;H i- "P en :
e$ k q{.1ll_* i, ,
t
i, 9
^.
-5

6,
 i *jr c&o
ze/ i x' ,J f ,Ac iiftj . rtt t BYr iH lbb]i tTo rt x c -
*t
lcif ieijiri "ff o z L?& ii ij' fi e*i,?i S l{ Wo td l df
]
rc d2ltl t r-
c r n n ko mus u o o'{:] TBl]TYR',,{.IHoi'rj]dt] 8 li uJfi
i-
\DeI [tnycv

j
li
*
t s{ul ti' Bplfu,, B i8& ; d ff f {j
o
tt[-;c 8, * ,1
lei i:yo5 rci } i>{rir,.

rfi
r. 3|i TleL.; ,i
;
r_,
t
), , 5i v;-, . r,_:2,,. c"iQ-.. j iini rn fl 2 a alrrF!-_
irffi i{rfff f i e'}F"'tti HiB8t't6.i ifi t#c8.BiVt ear.
, ]

tt?,c'd\i't d 4, rfi i '&d E* \zl, jt s,VJ ,i n .

,'d i ;

trJ I hfd +td 4iT?,,f B k

trffPlH;.6#$i, " ;,,biffj;

bH?.bDJ-fo,'il,"lrBSd";ilt*fo uhff rf iitioffi ffr"

j9h,nl.
Tgr.ke . q duu n u ve *t titt& fi nl
n h u d r f s
'YPS" rdffiffi,] i'"ry.qfhQ rn $fl rI ffi , i

-!}YsiOwdd,.i;ttf,tir,ltrll{rdtf

"Htr}tf.sffi ,i"&&;
Frof. F" A. Brqun, ur rqsff&fJPli,vft.hhT ffii*hrif_
j?6- ['
8f f( a g,fo fi YJfii{ b r_ S I t ft fr4 *Ytr} Hu i ts ft r, n u
eq -. i t
!
i; p 6 [i l l{ # l H Jiiffijdtffid cIilfr f,if ?.*$ffi*
[# caf,i ?'',fr trd ffi
iTnfrlft{+
t
^!-"n
* &ftm{ talt,
. t*,.i_$.tt$aEk|*u cc*:f hi*fflaryn tte
;i',ffi ta$r.Tt,imffio' ffiFi
t$efu,i
fd{iffi
!i rdfiT f t ,'lT$di{lff &o,Jfr
ii8# v 8l t8' rrirf ' t.{{P'fldi{tffi p6 ft ffiaB,
f Pdfilffifrfil
ng!cuE ."bni**ru*{ slrijT

r? cnfihq{WXi e.,}Jftr dtridsil"i _

iie Kcro.ilerin ovr rk halinde 'd.iRjtTEl'ltafu

e,b]iyool'CecJ
ci'lii;i?r,reni sricluy lrtuil

ffaffiffi .l928.
$5!,fi P *1,1,n?ii.i,iiff TI$. i,Q,,,,iyyt.
.:,-crc iJn*;{ib iisiil )l jJ
Sf. 597.
{ty n w $r'5qjgi*i r i: rtpY i* i *i i,i n "r : i i ).
-
Efi 9$ S$ F_ !$r"tn* ndci,.i1 ici, sti ]3X ."ib
r in *"ns gt
,
tg
e i'"t$ g. q{ t ;t t },5

{ |*

Dersler, t. 1927, Sf. 58.

e,b'j'i."ii'';r, *:Td.*tt' -trit'; o stiiili ;'fr.,ill.i; r:;br,
sf. 262.

tir
 2 GaliycTda ve Eski Rus mparatorluu hal
kndan olan (Krm gmenleri, Karaler) Hazarlarn
torunlar olup Trk soyundandr,
3 Kuban Kazaklar olan ve Astrhan havali
sindeki Karaler soyca slm veya slmlamtr.
Bylece S. apalolu, Prof. Sam uileviin K
rm Karalerinin Halk edebiyatna dair makalesine da
yanarak Kara nesli, m illiyetinin adn muhafaza e t
medii cihetle, sk olduu dine gre adlanmtr.
demekte ve bu pheli, hatt yanl tezi doru ola
rak (87) kabul etm ektedir.
Btn bunlar iin en nemli nokta Karalerin
Trke konumu olmalardr. stelik Kara edebiya
t, Trk Edebiyat ile ilgilidir.
Kara folkloru ise Trk folkloruna benzemekte
dir. Trke konuan Karalerin Trk soyundan gel
dikleri kesindir. Hazar Trklerinin kalntlardr. le
rinde slmlam Trk unsurlarn az da olsa bulun
mas esas deitirmez. stanbuldaki Karaler de
Trke konumaktadr. Bunlarn Yahudilerle hi bir
ilikisi yoktur. Yahudiler de bunlar kendilerinden
saymamaktadrlar.
Bunlar yaptmz aratrmalarla tesbit etmi
bulunuyoruz.
Kara Trklerinin Trke olan edebiyat eserleri
vardr. Halen muhtelif divanlar yannda, halk edebi
yat, ok nemli efsaneleri de belirten masallar ve
trkleri dikkati ekmektedir.
Kara Mitolojisi: Yahudi mitolojisinden ok fark
ldr. Karaler, byk baba anlamna (Uiu Ata) ve (a-
net baba anlamna gelen (Karaul Ata) gibi birisi iyi-

(87) Sreyya apalolu, Krm Karaleri, Trk Yl, Sf.

609.

70
 lik, dieri ktlk ilh olm ak zere iki varlk zikret
mektedirler. Muhtemelen bunlar eski inan kalntla
rdr.

14 KARALN NAN ESASLARI :

Karafer yalnz Tevrat' kabul eder, ona katlan

kitaplar reddederler, geleneklem i szl yorumlar
benimsemezler, bunu tekrarlam akta yarar vardr.
Umumiyetle Kara m bedlerinin avlusunda eme
bulunurdu. Dtan grn cam ilere benzetilirdi. s
inin hutbelerine benzer ekilde, hutbeler srasnda
h a lik la r, em ir vo m fti, hatt devlet ileri gelenleri
saygyla anlyordu. Hutbelere slm bir biim ve r
m ilerdi. Kudste, M ekke ve M edinede kutsal m a
kam lara sayg gsterdikleri bilinm ektedir.
Fakat stanbul'da Haskydeki M abedin ii yle
deildir, gene de tem izdir. Bu mbedde zem ine hal
ve hasr serilm i olup, ayakkab karim ayarak g iril
mektedir.

KARALERN NANCI :

1 Cenab- Kadr-i M u tla k H azretleri ezel ve

ebeddir.
2 Cenab- H akkn B ir'lik ve Kudreti hi bir
eyle llem ez. nsan a kliyle Cenab- Hak
idrak olunam az. O insan akln aan b ir b il
gidir.
3 Cenab- Hak, v a r olan her eyi, M elekleri
de yaratm tr.

71
 ioib ,Ni[
-is:)*i :*l: ili s ,|nmlo rlnli Cli{ gk
u Ul **O*,** ltrll, @nderg
i n{t *{ - f} n t t e * ;nU,,
- g
_ l
Hok Dini'nibit-
onun elil-," o,o",l,ylo
dirmitir,
ve ruh veren
5 Kinot'to inson vorlno okl
- Id46riJ*fir,* }[
6 _* Sine OoOn" Muso'yo
verilen On Emir
kgl d ,[o n"lffi*:T,
: i .t n n r ( Ev o .ni
r{ i. 6m,s rd} *ued
l

oy nrp detffi{*ui mBato bbe ni q n i ti

u tinan
I
i
r n{ f

ormH#; ,
i

no Vfuohtb'*"rV$i
n
-
i ij, + sp n rold
i Ti,d(}? ; ,t,ttolMolfi* vnn du ltd$mci$- -
nttrnrgrlj, n

- g i i i:- i l ;sdgd ownfu clliijtn

n r ffi g tr c,zbqln o l u n
i dory et ldd
i
"
girjldt, rr ot
*' t 8 n e rarytr.,J ve$i
i6*61 gp it*ss,
i

:*ei r ffi g* OCIll mi,*tu l' r,,t klu]"k,d h

egtost{ o rrrt* qj$q9,rb

_
"v n i i d ouo ron Ei
g.d$.ffi v l

ffi lon d bu X, i i: e i ,
.

- r i: l o cir irs b6d]

gbYei<jrsei
n nRsn
M E*$)1*J,n, *,ruot
e\tre Vtn
9
-
,ji*
'cliriltecektir. .ih3 ie

AK
15 _ KARAILERLE
DER F
v is
noktolordgn boko
ill,,{fu"ts %'.",iaii,,!ry_
J#*$rhqffi
.;;rtrd;;;-;" lliij n:i'inH -clnr*} *
* l]
;:
qiila}fn c v e d i e r
6 {d
h'i" u** etltt u r*a d _
Nfr

j*lS 1ii
,

-i c ;**
i i : g et+be n bb

tbm e d i k e r i n -
tfi

do
Oen loto
noro mohsu$it]Eovrot'to
,,toktqiqf \Lsrq$jH i-ci:rc3 -] _,.
:i;,]31l,i fgkl
iJ ro b , M es-
2- [o roi n,,o' lred eri n n {Kai}agilher lkede do,
l i

nl..O'yo, Yohudllerin
"J-
uyo yneli eklindedir,
i
72
 : rnJ:{ irr ,|ib,rioY .i'"li,;"I ,,aiin-i:X *- i
r r.:i * h**iSg* - ilu$F
r, D u o lo r
r, i bq 5gh Rg {$q&i l i

- * yoe e Yfi h+[F

i
r{8
ltu lsssffi e qEJffs ld l'., M : i
I

, iT
:iT .,*Fjs
.cFSj$ Yg*Si EnufigJ{p g ( Qg, it sroi l) i l

'inX g (Duy, iit,

gRg*$g[,q{
-{n\l *ni" dIhrt nlyayniob gv oo|
rn* TI.JY,SF *[PsnEl; h\ghu$ Mobedi}
ciyckkcblorylo gireg|l,al5i,|1, cok 7o-
,

non lir Mescid'e olon soyl durumo len-

zeyerek oyckkob 9korrlor.
i i\* r"! #"ru ffi *Fssr
gfi p trun *9ev h nffi fl h g! )a f c r k -
i l

M3JT3d|fv*-n*Rn*AT 3\1 eXA8 ff

6 Koroi|er, et ile stl yemek|eri yerler. Hol-
- t5t sysg}ghlg:i ke_
v siOHK* ys lw$lra,t
- i
l
l }JFv 8H

i i gv n sitt Hx ofi d 9[
-
l ErRfi 1l9 r.o E u rl]g5'l,, gg
,J
" i icj n,rgllb Qjh.,SIlfl HlJn l o>i ! D|-i o5cH r i' cl J . J
Koroilrin, evlenme trenleri yohudi{gSn
7
-
,l

r. l:lc *dH'H$*ghnnl i.A.fi-}|,b i:-nX

n u n.. D-i, ryg$$ E hh, hro nwrjgr p, {
r qijgYl l,l g " j

,
}
r s : t n ud X g h,s$lqEJ,,[9f&

l,S{[ i 6o5til{ir, Y,fl$,Vf i
-
i: el r n b l rr &Yf ls i
g tl,UJb
hQfl is, B s 9 Brs fi AWru$ s{ l-,,

-*cJ n:irSlrl irr*llui nrrRniru {inn1 u:lo} i::

:
t?rg"Krgbig[{4ffi bU,ivgh udi ,$g5UirnbD9il*,hq-
- . :P,*gd n{S,r$lt$t[o vu r u u{ e *
,rJ i:,
j
i

i6 i [, * t5 g-
{ ;{

n.,J S cr;, tr{fi i Id b| si kp* Wrffi dQ }i

i
, i

o ir n ih[;Yf$f ihl,5g[|n6,ir nnnA, cyu i:a i,e i

, i
l
t

lrl 1,[ n i
,l fff{trlrny,s!}s aurg,{, 1 d g t}rfg$ lJa,E ln
i
l

t ; i i q8tnq, JSflS$
e- q5 gn v,fl -
A ffift d
l]
U|'",KSPI ,i
,
i i l

emezlerlg},rlJairnriisp :n;by*r imgiai

er -,.; i : f fl ht*d i,,h l tffib| q r,sj
dP n: R9 vg, rirArl Jd1l k l o r
-

in- ,,ryi! i1![i dT) cs*l, sipn i q g,r,l5g r6|6i i r" j

t, Hp"rr P ill l
ge

do oion ycknin 25 nodde iinde o*rigryc kovru bu-

tLlll,nlgk{Cdlf,,,{88) ,.. ,.,:i:i ,":;1,3;ii ,i;'( ."i(i ,._t(;(.; , Qij,
}S- iJ:,:id'-*Tjt"li'--T:-T', r J, \ r i, | ;, ii j.i;l :'I : :,.",i i {;i7
. ;, l l.,

lo-
( 8S ) Sii,e3;ra ;ilo,lu, .lirrrr I(,raileri, T,r{i Yilr, st.
1923, Sf. 5B2.
/.j
 12 Karaler, Trk'tr. Yahudiier Sami rktan ve
brandirler. Kendilerine (srail Oullar)
derler. Halbuki Karaler bunlar asl syle
mez ve kendilerine (Kara) derler. Trke
konuurlar. Btn bu esaslara gre Kara'-
lere ve dolaysyla Hazar Trklerine Yahu
di veya Musevi Trkler demek bile hatal
dr diyebiliriz.

16 KARAM (KARA) NANLARINA UMUM

BR BAKI VE TAMAMLAYICI ZETLEME

Gnmzde saylar kesinlikle bilinmeyen ve n

celeri oklukla Krmda yerleen Karaim ad verilen
T rklerin Hazarlarn kalntlar olduu bilinen b ir g e r
ektir.
Karai ad, K.R.A. kknden gelmekte olup,
Arapa kraat ve okuma anlamna geldii malmdur.
brani dilinde likro okumak demektir. Bunlar Tev
ra ta dayanarak onu sk sk okumalar bakmndan bu
ad (okuyanlar) anlamna kullanm olduklarn be
lirtm itik. Bilhassa daha nce Krmda yerlemi Ka-
railer bulunuyordu. 8. yzyl balarnda Irak'ta bulu
nan Anan Ben Davidin etkisiyle bu inancn belirdii
ileri srlyor. Anan Ben David, Yahudiliin dier k i
taplarna (Talmud, Mina dogmatizmine) kar k
m, slm iyetin de etkisiyle Tevratla ilgili bir inan
sistemi meydana getirm itir. (89)
Irakl Anan Ben David, srail oullarndan Yahu
dilik hususunda koyu dindar b ir kii olup Yahudiliin

(89) Do. Dr. Taar Kutluy, slm? ve Yahudi Mezhepleri,

lhiyat Fakltesi -Yaynlar, Ankara 1965, Sf. 189-190

74
kutsal kitabna Talmud yoluyla katma ve yorumlara,
elikilere kar cephe almtr.
Bu hareket o senede etkili olmu, durumdan
memnun olmayan baz kiiler ona katlmlardr.
Sreyya apalolu, Krm Karaileri adl ma
kalesinde, Tevrata kar saygl bir dil kullanan Ka-
railerden bahsederek, Tevrattan bir cmleyle konuyu
derinletirm ee alyor. Tevrat'n Benim size teb
li ettiim kelma ilve etm eyip ve ondan karm a
yp, Allahnz Rabbn benim size tebli ettiim em ir
leri hfzedesiniz (koruyasnz, saklayasnz.) cm le
sini esas alyorlar, buradan hareket ediyorlar.
Anrn Ben David, Talmud taraftarlaryle at
yor vc Halife I bu Cafer El-M ansurun emriyle tu tu k
lanyor. Sylentiye gre Anan Ben David hapishane
de bulunan man- Azan Ebu Hanfe ile karla
yor. Anan Ben David (Davud), Ebu Hanfeden bilgi
alyor. Eb Hanfe, Hz. Muhammedin Peygamberlii
ve dier slm konular ona telkin ediyor.

Anan, bylece slm iyetle Tevrat desteklemek

istiyor. (9.0)
Karaler, ilk Hristiyan inanlaryla beliren dinle
Tevrat arasnda bir birlik olduuna inanmlardr.
Anan Ben David, bu mezhebe uyanlara Beni
M ukarra', Trke deyile Kitab- Mukaddes evlad-
iar adn takmtr. Talmutu Yahudilerin basksiyle
Badadtan ayrlan Anan, Filistine gemi ve Kuds
-ehrinde ilk Kara mabedini yaptrmtr. Bu Karai
ma'bedinin mihrab Hz. Sleymann yaptrd Beyt-
ha-Mikdaa, Mescid-i Aksya dnktr. Buras sy-

(90) Sreyya apalolu, Krm Karaileri, Trk Yl, Sf.

578.

75
r

d
B
s
,:1r:-! ]l]] :|i"li]'tnX ]|'i.),{,, L;inii]eqe DVl/,ltjt
- r ;,1 :{ri\ }j.]JJ*(ARAiHEft Nt?AlRHDffii;lyTVAftiMAs l(
]]\li^i{r]i,,;|,;*lrr; ijl;*'::*T :,io,obni*l:c! ,gl.:r*iir:,: le
l 1(opo0lEr nft ; o Zgror1l o nd,g l ffi
: : : 1 t s e rrnn't6d et: tri i
jkftfr.k drrtcflil biv iTl{4(e*,O{'itidj gEtiffi$le:tifAnti, _ lc
n-rm Lrrjilf qkb gi b dvrofdffi k*rt
:cta - i,:,n crrg -

-
{irrnr ydyrffsrr,r Hrizbnedrriptcrioffis;iAon*r
ug dcl"l t,ihrdgi4r] lgle@ei ldd"troi'berf
eg i,nF,, (
_ "
]t}}J,ri cnnodt r?$ifttj rinletdfuq*e,:*Bu nneheL n
n{ K
s01 qiOCF iy i rfalfi
] dd$ ryalv is vd nfr swf,3 cri i l ffi cfv u@,u rl
" rtrUrl hbut r*ffi,dfufrakt. *;inni:ci,,-v,:i n

K
b
lc
f(
lt

i
yl

ti
d

r!
(f}1 ) Y. K., Sf. 581. k
K
-7A
 !9 r x*+]i'+
, h{4lf ; tyt
E[d i ] t!. F 9 } nAt,,?,, _pf, $
n p.[

n, dg rr,kp,!
:

{,slit fl[i
n,i."as,n,12
ith[,. n -yF
e,h}f$eiJ,?, yil4nac j,-,f.tff[-gs,
"
l "fi
rr3r i i e:,, B u

}0a{]pJl|,r i ::-,. .

p4 " ,.J( 9{9 iru , f,$l o

l]'i,i tlY g i
U"d.i. *, T}-[ Kr,Y 9,,i
MAsl {

0 rn, li,g,vi TlF r( gr4s p-c.,yc y 1!1!or q5. K

.,qu n 1rr Ko-qi-
|
,*ii,]
t

leYiQ{s,.;," I-;,ui: 11i |.^..aJ:t,:-.,:

Ji :1. ,. j,:-
die*lrii ,. ; Kfi?.oslFR,, THrk cldu klF,r,,
"h,l$p, 9nis5{o ,
ru-

\nwl'-
: .

i.ncrlg-
| g s, ,Ap.,q,
..^J
rs,, n| & $,, f g p l l i! s vJ,$5",,, u p l y
"i,$$.$e:*S l}dfi ."ij-*i i,i,j,];_1ir_ ti[, 1] yi_ i,.,i,,:,
tonir yeyp:
*,JO, :y{Jlfl ,Bsl*,$fi ,,,, iqy}Sg ,r.iif}r,,pt!r:]
B Wp,
:

<tdi1 ! irr!yg}1 1, 1 |0n qdi !$isincl* lqi$ft, P.5 q u ru O** n

ihei]n q
x qrr,,,,j,r
a s,,s,i
i r}!F t|
l $lq tsl S i. Lt [ .il {4,, 6 o
l g
mu@u r 1,,
p| p,,o lgog _!i 1,,i( gai m ,
5lg J.H [h,rd $i S, r,,
p
i
:., o i] i
n i i d en i en byece i,, ap]i$ d.^;[q;, i$di g sl"y, l.,,
;t.1 :)il
1UsCr- Hozor Tiirklerinin Korcilerinin byk ks, Krin'
\ 'j{}!/
Kcrcilel*rr;Ewn{rn onhit?i .i,KI::i,n;:;}p|sindn,..,"drt
r"il]
S aqv,j l lnrindedf u; 8lr:k] kl*l ]hgd g[r.:P.Q;
biiffi qayoiriln
:$l[*i( lon*qid^q[qbldunmglrsi9| u# lffi9:lxti.lgrtrSo d, :,
1inlerii, ".l.pi#}l?i
u|ierlnft , j\.s(Lor|.<oprpIdu"ut*iyyqlfu glP;"l
n !s- f

yoruz.
l u,:qdurs eh;:m c"khml@:e
ErtiUoE : : i rt. ; }.i * i
'Ol0!l,]r l *:r
fu k n *Ul stri tro ip,.
ti{ifiJn **,ulavt$ 3i|Sffiif ffirff liid-Hffi repiiunnumLBt, 4d#i
A
f ndo n ,i} z b n e re unW{ij''atl ilfr dfffp
*
i o3 i ;

drir rulon v*eyc ldrleterin idlio ettii gibi Tiirk Ye-

otit 'v- 't?ffiEi, n # Qljilicf fr\ililil tft'a*]iff' i- i l, r, '" j.
"
5itler. x,,., n, c'\)ii',Pe'Tf l' j.,li?;it|l'tiffi ,fit't-fti.$i'
tti.i'i'lve j,tf
1j,.a.t''ip, iJ*"ffi-iiio,ryili ff ,$i*hH]iL"JEtinlt, 'tiii;
',IV'or]jr. de q t m o ci r H, r*o riP'Tfrir l$iP %d,,1{'i,,iiilii'
i !

Iil'c.9i okto n hcz rl cyo n c rI k Rusyos b*-eltri.t+mdetn-yfJ*

yl!pgq ,11rrlp,".,$gqlon,!,,Bgvgly,,ctl|.n
r!(.,lsl,{,,,1,7QQ,
kgtilc r,. 9 r,.9,,!(g,tri nc,,i 7a;,yllp dg,,(1rlp lo,, : d i, !

Krm Hcnl dneminde 1,iksek nemuliygt.,Jy|pn-

7.7
ar huzuruna getirtti. Kara olan Darphane emini Bin
Yemin Aa bu karlamada kavim ve kabilesiyle
Osmanl lkesine gitm elerine izin verilm esini diler.
Katerina bu istee hem kzar, hem zlr. Krm Ka-
saileri, 8 yl her trl hukuk ve imtiyazn dnda b
raklrlar. Karaler, Petersburga bir heyet gndererek
ikyet ve dileklerini bildirirler. 8 Haziran 1789da Ka-
erina, Karaim hakknda kard emirle, Kara mez
hebini ayr b ir din olarak tanr, onlara baz im tiyaz
lar verir. Mlk ve asker nemli mevkilere gemele
r , engel olmaz. Karaler ayrca, bir Mahkeme-i er'-
iyye ve Ruhan Reislie, Krml dier Trklerin (Ak-
m escid)teki Mahkeme-i eriye ve Barnftiklen
gibi bir makama da sahip olurlar.

Muhakkak olan 1944 ylnda Krm Karaleri, Si

biryaya srlmlerdir. Bunu yapan komnist Rus-
Ear olmutur. 1944 ylndaki bu slm, Kara vb. um
m Trklerin srgn ile bu tarih Trk yurdu olan
Krm Trksz bir hale getirilmitir. Szde muhtar
Sovyet Cumhuriyeti ifn edilmi olan bu yurt, 1954
ylnda Ukraynaya ilhak edilmek suretiyle, siyas,
tima varl da sona erdirilmitir.

Komnist Ruslarn Sibiryaya srd Trkler

arasnda Krml Karaim Trkleri de vardr.

Sibiryaya srlen Hazar kalnts Kara Trkle

rinin says 30 bin kadardr. (92)

(92) Prof. Dr. Ahnet Caferolu, Sovyet R usya daresindeki

E sir Milletler, Trk Kltr (D ergisi), Say. 21, Tem,
muz 1964.

78
 18 ZAMANIMIZDA DA KARAM GELENEKLE
R YAHUDLKTEN OK FARKLIDIR

Karaim'in dn deti Yahudilerden ok farkldr.

(93)Cehiz, cehiz tehir gn: ncesaz, rakslar, er
bet ikram, kz evinde ziyafet, erkek tarafndan ss
l bir sepet iinde kz tarafna duvak gnderilmesi,
sepetin iine ekerleme ve ou zaman gm ve
altn paralar konmas, dnden bir gn nce, kz
tarafnn erkek tarafna tatl gndermesi Trkiere
mahsus geleneklerdendir:
Ayn gn Kzlar Gecesi yaplr; bu toplantya
yalnz htnlar itirak eder, ou zaman kz arkada
lar m uhtelif rakslar yaparlar, faka t evlenecek kz on
lar seyir ile yetinir. Erkek tarafnda ise bekrla ve-
d gecesi yaplr ve bu toplant gece yarsna kadar
devam eder. Ertesi gn sabahn erken saatlerinde
kz ve erkek tarafndan yakn akrabadan htnlar to p
luca hamama giderler. Hamamn b ir kesinde bir
taraftan sazlar alnr dier taraftan gelin ykanr.
Yallar trnak ve salarna KINA srerler; gelinin
ise yalnz trnaklarna kna srerler. (Bu det bugn
unutulm utur) Ayn gn hmam dn gveyin gn
derdii bir ko, kzn ayaklar dibinde kurban edilir.
leden sonra kza DUVAK g iyd irilir ve dnn ola
ca olan evine gtrlr. (Kara Trkleri Hasky'de
toplu olarak oturduklar devirde gelin grme ince
saz refakatinde olurdu. Gelin kz baba evinden
karken, akraba ve arkadalar bana pirin, buday,
eker ve ufaklk para atarlar; orada hazr bulunan-

(63) aatay Bedii Avramolu, stanbul Karai Trklerinde

N ian ve Dn detleri, Trk Yurdu, kinci C. Sa,
12. Mart 1961. Sf. 33.

79
lor jrbilhosso genler porolor kg.p,l,j_9_glon evi
bo-
id* h4 ileM bir den
.$ U' +a dfi @ ft fr eS F, v

cQfr l4sT i}itJ l,i/U ib d ci r k ed _

i6usu4ft, r$ i i
J io n

le,", mee oocndon bir dol kopnn stne oslr,

i rc i a ; +c"t'iiT[|*rei,
p u6, h e,*, a uffi ti lr u,,.. t} etv o1
;
aO f tqt ogoR,fl n utn*to in :, /tfl ] nd-i S{W
< u 7n ;

r'or "
,,, "":
gait11;*tz$e itrnfi ttmnJn itose r<orun,,u ntp
"ofo unt*rep. osbr+tl/{,T(d rFT16 gl411 ir(l l
,urrun
-r
su RT ; n,, d,u p5, *o
rci|, \rffi li d*o ne rn i gbt,

nu r*a*n ut o
tl oul rpoxu r, Beffnio t{ fi] Et
u db ",

utEt$p*;ruafli ;tF j
a=fi ugr"pngncsnscil[b iD
|, C n q u o n te S 6c es d,
6vo u t h thnmtg o tp L*,Ldd {
]

i l l
i

m9 n {r g q 1 Qeiz,8g,q,v p h:t)ak te nd * Dg n g,1-,

a
i

" -"-rt,,rog;yi o# l{grlsnDyofl n : rut$$ql$'i, g{ trn gt.g Q fu

u d qq, (ffiiuq tlO ti gt ql$i 1 1
Sqp 1yg h |

BbT tfslq+ Yst s}}.Y,l l Q R pavu,d s tq a ry r,r i

t* *coh fsn d$eut
6mS lryqgPx-lu J n; {dt V gffi,nl,i
xlLi j { - -i qjs,Y$,
J*J t{ ,,
o*nn
Oit{} **, /tqa]lP
*Jp*}gl e,tq: S} w9 iboryd "J iY 1,J

aritfi s$oft ttadohiffi gJir|bpsnetft "&l'f ,]+g,

p.,.dgy {\_,,
*, .o*t* o ur, if a slffit h n F 3 n t ,ig hg
g

*fJ**roJmnhRPqffi ftrgiliini,m.,,q&eh$cgi
gq nd, n * s g f t * lrp r r *} b z, itq r,g,{, A d p 1sf ,

i

g b Se$qy dr,yp#e tsu qn$g n

*-J, huna;
i
i i
llhg [-,f
d; b bn o r bts {q a &f K h 9,: l&fi qr,J ct, * it1
$ e, ,}4

*ffi. u,,y ,; o qra i-$p Jtla og n

y, r phs S q'u .,
{$ i1
.tufdn,h t,lu *haf,: t e* i 9* n ylq r P qi,l ; l
* *,** t-c h l

m,m u ne g r r; ys,k s n nipv tu n n: hi a_ p dt,,,y9Yfl, 5 f 9b

*ryugu * l* b im $pb s iuteff ffi-iqb dSS $l,

i

"u* g*.WX l (iiQn*tr,}ttt' vq Kaffi |Jfr r,.,itrntne,",{}9

gr}rn r. _(*il e,[r,.yfk{f
vmr*H+***E, *ctar", i
q
g,:[ *sB; Eu hd N
lrbltuCI g, h nrrti Hg ffi
r i r; 6
l_ioo
uiy*,puvorr fatvo,i*B: btr igytffi ln Al }idycbt
Helvos). Gecenin ge vcltitlerinde_"geiin_-i]a_ guyey_
i;Enkek;,tzxgifz-t rten t,t,:duvq i
E*n.tu.g*'jg l reri
i B
Y,f
PS|
u n
ic c i,-r, r, ir ,i etsTp, r' r,e ct -,
:} r-:i:
,

80
nt
grm bahii denir. (Esk'den grm bahii bir a l
tn zincirdi) Ertesi gn g>/ey hamama gider, gelinin
hamam tuvaleti evde olur. Yedi gn mddetle len
verilir. Yedinci gn gelin arkadalaryle, erkek ise yal
nz olarak hamama gider. Yedinci gn sonunda ilk
Cumartesi gn erkek cmle cemaatle mahall Ke-
nasaya (Yahudilerde Kneset - Mabed) giderek Ka,
ra usulnce namazn klar. Ayn gnn akam g
vey evinde verilen ziyafette, erkek annesine kymet!
bir hediyeyi annelik hakk olarak takdim eder. (En
makbule geen hediye krk idi. Bugn dahi - Analk
Hakk Samur krk, tekerlemesini Kara ihtiyat iar tek
rar eder dururlar.) Bylece bir hafta sren dn so
na erer.
stanbul Kara Trklerinde boanma pek ender
vukubulan bir olaydr. Ve cemaate ayp telakki edi
lir. Boanmada erkee tannan sz kakk Htuna da
verilmitir.
Bu monografide ksaca tasvirine altmz s
tanbul Kara Trklerinin Nian ve Dn Trenleri
incelenirken, dier Karai Trk topluluklar ile vesair
Trk boylar ile mterek olan hususlarn hangileri
olduklar, Ortaasya Hazar-Kuman ve yerli kltr iz
lemlerinin ve din etkilerin belirlenmesi gene! olarak
Trklerde Nian ve Dn detlerinin mukayeseli in
celenmesi neticesinde ortaya kabilecei kansnda
yz. (94)
stanbulda birka aile tekil eden Karaim T rk
lerinin Mbedleri hlen (Kenesa) Haskydedir. iba
dete devam ediyorlar. brcnice olan kutsal kitaplar
da var. Fakat Yahudilerle iMki ve balantlar yoktur.

(94) Y.K. Sf. 34. (Bu rakslar yapan bekr hatunlar olup
bunlara Boy Kzlar denilirdi.

F: 6 81
 SONU

Btn bunlardan anlalaca zere mesele Art-

hur Koestlerin anladndan ve yazdklarndan ok
deiik ayrntlara ve esaslara sahiptir. Bugn Sov-
yetler Birliinde milyon kadar Yahudi bulunmak
tadr. Dnya Yahudi rgtleri, Siyonistler, bunlarn
bir ksmn srail'e gtrmeye alrken, Yahudi r
kndan olanlara, Mina, Talm ut ve Tanah birlikte
benimseyen Yahudileri nakle ve savunmaya al
maktadrlar. Yoksa Yahudilerin bir kenarda braktk
lar ve aslnda Yahudi saymadklar Karaim'ler, Trk
e konuanlar zerinde hic durmamaktadr. Onlara
hi sahip kmamaktadr. Avrupa Yahudileri, span
ya Yahudileri Sfarad iken, onlar Ekenazidirier. Yani
Karai deildirler, Hazar Trkieriyie hibir ilikileri
yoktur. Ve Trke bilmezler. Kendilerini Karailer gibi
Trk saymazlar. stelik Hazar Trklerinden nce Y a
hudilie benzer baz detleri benimseyenlerden mah
dut bir say dnda Hazar Trkleri Mslmanl be
nimsemilerdir. Dou Avrupa'da, Rusyada kalan Ha
sar Trkleri kalntlar mslmandlar. Bundan baka
bir vakitler (740 - veya 9. yzyl) Yahudiliin baz ki
taplarm benimseyenler yalnz Hazarlardan st kade
mede bir topluluk dnda, Dastandan ufak bir top
luluk, Kumanlardan bir ufak topluluk YahudiliirfTe-
ra ksmn, kendi inan ve geleneklerini de kartrp
birletirerek benimsemilerdi Daha sonra Onuncu
yzyldan itibaren bu topluluklardan byk ksm s
lmiyet! benimsemilerdir. Bu slmiyet'i benimseyen
ler dnda kalanlar ise Trke konuan Karai Trk
lerinden ibaret kalmtr. Yoksa Avrupann Ekenazi
Yahudilerinin Hazarlarla ve dier Trklerle yakn bir
iliki ve balants olduu bugne kadar isbat edile

82
medii gibi, eldeki kaynaklar bunun tam aksine, bun
larn dnyaya yaylm (mesel ngiltere'de 500 bin,
Fransa'da 500 bin, Amerika Birleik Devleterinde 5
milyon v.b.) olup, ayet bunlarn Sam rktan olmad
isbat edilirse Yahudilik dnya lsnde byk bir
sarsnt hatta kntye urard. Halbuki onlar ken
dilerini sam sayarlar, Yahudiliin btn kutsal kitap
larna, edeb geleneine (Tanah, Mina, Talmud, Ha-
gada, Kabala Mistisizmi, Yohudi Felsefesi v.b.) sahip
kmlardr. stelik Tanah (Tevrat dahil) hepsi bra
n dilindedir. Halbuki Karai Trkleri arasnda bir top
luluk Trke bir leheden kutsal kitaba da sahiptir.
Ayrca it srail demez iit, duy Karaim der (ma
Karaim veya ma Karai). Eylece kendilerini Beni s
rail (srail Ogullar)na mensup saymazlar. Halbuki
Avrupa Yahudileri kendilerini Beni srail (srail Oul
larmdan sayarlar ve din tekilta mutlak itaat eder
ler. Hazar, bran dinds mezzin gibi bir anlam
da ise de Yahudilerde rav ve oulu rabim, (roruv =
Ba haham) denilen dini, ruhan tekilt vardr. Ka
rnilerde ise ruhban snf bulunmaz. Karai dininde sr
tutmak bulunmakla beraber, Tanr ile kul arasna
kimsenin girmemesi ekli de benimsenmitir. Yahu
dilikte ise ruhban snf vardr. Din adamlar Yahudi
topiumunu ok sk ekilde denetler ve ona daima
hkimdir, hatta srailde din partisi vardr. Protokolda
Din grevlileri ba roldedir. Kiinin hayatnn her saf
hasnda din adam hkim bir rol oynar. Sonu olarak
Yahudilerle Karailer arasnda ok byk farklar apay
r esaslar vardr.

19 EBU MSLM HORASAN? VE SLMYET:

751 yllarnda aslen Trk olan Ebu Mslim Ho

rasan Trk Ordusu ile batya sarkp Emevile-
83
ri devirerek Abbasi soyunu (Hanedann) ta h
ta kard. Abbasler: (751-1258) Trk komutannn
yardm ve telkiniyle bu yredeki btn Trkler sl
m iyete getiler. Esasen inanlar slmla ok ya
knd. Trkler bylece 3 dnem iinde, 1 - 650-750,
2 - 750-850 ve 3 - 859-950-1050 yllarnda ounlukla
slmiyeti benimsemiler, mslman Trk devletleri
kurmulardr.
Trklerden bilgin ve dnrler, vali ve hakan
lar, dnp, tartp, inceleyerek, kendi inanlarna
uygun, benzer noktalar grerek slmiyete akn akn
gemekteydiler. Zira onlarn Tek Tanr (Bir Tanr)
inanc ve ahlk esaslarndaki benzerlik, yaknlk
T rkleri iyice cezbetmiti, onlar sevgiyle ekmiti,
bu elbette Allahn Trkleri byk ounlukla hidaye-
ta kavuturmasyd. slm bak ve inan asndan
Kuran' bir anlay iinde, onlara hidayeti (Doru yo
la, hak yoluna, daha ak deyile gerek ve mkem
mel dine) nasip etmiti, denilebilir. Biz burada gene
yer yer hangi inantan ve hangi tarihlerde Islmiyeti
benim sediklerini geni corafyay dikkate alarak k
sm ksm belirtmee alacaz. (95)

(95) Ord. Prof. Dr. Zeki Veldi Togan, Umum Trk Tarihine
Giri, st. 1946.
Ylm az ztuna, Trkiye Tarihi, st, 1964, C. 1.
Dr. Tahsin nal, Trkn Sosyo-Ekonomik Tarihi, Mill
tTlk Yay. Evi, Konya 1975.
Dr. Tahsin nal, Islmdan nce Trk Medeniyeti, Ha.
y at Tarih Mec. N isan 1967, Sa. 3.
sm ail Hmi Daniment, Trklk ve Mslmanlk -
Trkler N asl Mslman Oldu?, st. 1950, Okat Yay.
Osman Turan, Trk Cihan Hkim iyeti Mefkuresi st.
.1969. 2 C.
Prof. Dr. Faruk Smer, 10. Asrda Ouz Trklerinin
Hayat, Resimli Tarih Mec. Sa. 27.

84
 20 UYGURLARIN DN DURUMLARI: TRKS
TAN: BUDZM VE MANHEZM :

Uygur Hakanlar Kl Bilge ve Moyun ur, Gk-

Trklerden hakimiyeti ele geirdikleri zaman (Gk-
Tanr) dininden idiler.
Orta-Asya'nn bat alanlarnda M.S. nc yz-
yldanberi M anikeistler dinlerini tantma ve yayma
abas iinde idiler. Trklere ho ve kolay grnmek
iin onlarn det ve treler ini bu dine katmaya, 748
yllar evresinde almlarsa da ve Ik Dini diye
Tanr ve dier inanlarla u la trm a y a uramlarsa
da yaygn bir baar salayamamlard.
717 ylnda Crcan Beyi Sul-Trk msiman o l
mu, bylece Crcan lkesi slmlamt. Emev
Araplarn basks karsnda Trkler savaa g irim i
lerdi. Yedinci ve sekizinci yzyllarda msiman
Araplarla Trklerin temas, grp konumas artt.
Kuteybe, 712-713 yllarnda Buhara i kalesinde bu
lunan Budda tapnan Cami haline getirdi. Kl s o
nucu ve savalar etkisi dnda slm dininin esasla
rn renen Trkler arasnda artk slmiyet byk
bir yaknlkla benimsenmee balamt. Bununla b e
raber bir yandan da Trkler baka dinlerin de tanti-

Prof. Dr. Faruk Smer, Ouzlar, Ankara 1967.

Prof. J. Raonyi, Tarihte Trklk, Ankara j 971.
Prof. Dr. Bahaeddin gel, Trk K ltrnn Gelime
alar,. st. 1971.
Prof. Dr. Bahaeddin gel slmiyetten nce Trk Kl
tr Tarihi, Ankara 1962.
Cahiz, H ilfet Ordusunun Menkbeleri ve Trklerin Fa
ziletleri, Ankara 1967.
Prof. Dr. Liget, Bilinmeyen asya, st. 1970.
(Dier kaynaklar mteakip sayfalarda sunulmaktadr.)

85
mas ve propagandas karsndaydlar. Belirttiimiz
gibi yedinci yzylda Manihaizm Trk yurduna daha
yaygn olarak gelmiti. ranl Mani (216-276) tarafn
dan, Zerdtlk, Hristiyanlk ve mahall (Yerel) din
lerle (Mitra v.b.) kartrlarak vcuda getirilen bu di
nin mritleri, ran ve Romc yneticileri (hkmetleri)
tarafndan ar bir baskya uraynca, Roma ve ran
dan kaanlar Trkistana sndlar. Buralardaki Trk-
ler, dier din yayclara hogr (tolerans) gsteri
yorlar ve bir taraftan da mill inanlarn srdryor
lard. Manikeistler, Trk dni inancyle, kendi inan
lar arasnda bir iliki kurmaa alarak propagan
dalarnda baarya gitmek istiyorlard.
763 ylnda Uygur Hakan Bk Han (Bg Han)
(96) manihaizmi (manikei-zm)i Uygurlar arasna bir
din olarak al dikkati ekiyor. Biraz daha konuyu
aklamamz gerekiyor. Gk-Trkleri hakim iyetleri a l
tna alan Uygurlarn Hazan Bk Han (Bg Han)
(750-780), 763 ylnda Uygur Trkleri arasna, esasen
O rtaasyann bat blgelerinde nc yzyldanberi
izleri grlen, M anicilii (Manihaizm)i yerletirdi. Do
u T rkistana yerleen U /g u rla r arasnda 840 yln
mteakip, o evrelerde manihaizm, hristiyanlk, bu-
dizm ve Bir Tanrya inan ile balantl eski din yan

(96) Prof, Dr. brahim Kafesorlu, 1. A sya Trk Devletleri:

Hun mparatorluu (Sf. 696.707), 2. Tabga D evleti
(Sf. 708-709), 3. Gk-Trk Hakanlar (Sf. 710-724), 4.
Uygurlar (Sf. 725-728), 5. Krgzlar (Sf. 729), 6. Tr.
g iler (Sf. 730.732), 7. Karluklar (Sf. 733-734), 8. O.
uzlar (Sf. 735-738), Trk Dnyas E l Kitab, Trk
Kltrn Aratrm a Enstits Yay. Ankara 1976. ve
gene bu eserde Abbasler zamannda Trkler (Sf. 792.
793)e bakiniz.

86
yana bulunuyordu. Uygurlar manihaizmi kabul edince
savalklarn ve baz geleneklerini de bozarak hat
ta kaybederek perian oldular.

Nestur Hristiyan m isyonerleri Maver'n-Nehr

slmlar eline getii halda almalarn srdryor
lar ve Nesturi Patrii Tematheus (780-819) da Orta-
asyada hristiyanl yayma gayretiyle, Trk Hakan
n kandrmaa urayor, ona m ektuplar gnderiyor
du. Nihayet Yenisey-Krgzlar, M anihaist Uygurlarn
bakenti Karabaiasaggnu 840 ylnda zaptedince so
nu belli oldu. Bylece Krgzlar, 840 ylnda Uygur
lar M oolistan'dan srerek, Krgz devletini kurar
larken, ou Mani dininde grnen Uygurlar, Dou
Trkistana gmlerdi. Krgzlar arasnda da Mani
dininin yayld grlm ekte ise de, 9-10. yzyllarda
ki kaynaklara gre onlarn bir yandan atalardan ka-
ian dinleri srdrdkleri an'alm aktadr. Bazlarrtla
itibar bir deyile amanc ad taklan veya en doru
adiyle Tanr dninde olan ve 732 de hemen ilk Msiu
man Hazarlar arasnda 740 ylnda ilk iareti g rl
mekle beraber 800 yllarnda Yahudiliin baz kitap
larrna uygun (ToraTevrat) inanc da yaylmaktayd.
Ha?ar Trklerinin topluca Yahudi dini ad altnda g-
rumeleri yanltr. Hazarlardan byk bir kitle ms-
lmand ve daha az sayda da Hristiyan dininden o-
lanlar vard. Ynetici tabaka ise kendilerine mahsus
olmak zere Musevliin Tevrat kitabna bal kalm,
hatt bazlar bran adlarn almlardr. Fakat Hazar
Kaan Yusuf zamannda 965 yllarnda slm iyet bu
ralarda da hemen hemen tamamen kabul edilm itir.
Gnmzde saylar 30-40 bini ancak bulan Musev
liin ancak baz kitaplarna ve kendilerine mahsus
bir ekilde inanan Trklere Karaim veya Karai denil

87
diini, Trke kitaplar da bulunduunu nceki say
falarda etraflca grmtk,
Eski Trk din tarihini blge blge, kavim
kavim ayr ayr grmek ve dikkate almak za
ruridir. Zira burada btn Trklerin trl din etkiler
altnda kaln ayr ayr germek ve belirtm ek ilm bir
yol olur.
Kuzey ynnden gelip Dou Trkistana yerleen
Uygurlar 840 yllarn takiben manihaizme bu lkede
geni imkn salamak istemilerdi. Fakat, bir yan
dan manihaizm, bir yandan Hristiyanlk, bir yandan
buddizm ve te yandan eski Trk atalarnn dni, t
resi (Gk T e n g ri= Y ce r anr) dini yan yana yaa
mlard.

21 HIRSTYAN TRKLER MESELES :

Ortaasya ilerine kadar Hristiyan misyonerleri

etki yapmaa ve inanlarn yaymaa almlardr.
Trkler arasnda Hristiyanlk, dier dinlerden Bu
dizm ve slmlk yannda kendisini gsterm itir. A v
rupa ktasndaki Trkler arasnda hristiyanlatrm a
faaliyeti etkisiz kalmamtr.
1 Bulgarlar, 2 Macarlar, 3 Finler ve Bat
tk denizi kysndaki toplumlar v.b. hristiyanlatrl-
m ve dolaysyle Trklkleri kaybettirilmi ve ayr
ayr millet bilinci iine srklenmilerdir. Zira hristi-
yan devletleri ve onlarn grevli misyonerleri, gemi
in btn izlerini, eserlerini silmiler, imha (yok) et
milerdir.

Avrupa'daki Trk kavimlerinden Hunlar Macaris

tana (Hungaria) kan vermilerdir. Avrupadaki hris
tiyanlamay Trkierin dini torihi seyri iinde ok ?et
olarak grebiliriz.
Onuncu yzylda Rusya da hristiyanlanca Av
rupa toplumlar bylece hrstiyanlam oldu. Tarihin
seyri iinde birok Trk kkl kabileler hristiyanla-
ma felketiyle mill ve tarih bilinlerini ve milli kl
trlerini kaybetmilerdir. Ciddi ve lm bir alma ol
duu takdirde bu Trk kadimleri tekrar Turani rkdan
geldiklerini ve Trkln mill kltryle karde ol
duklarn anlayabilirler. Ayrca slm eitim ve re
tim onlar hidayete kavuurabilir.

lgili zaman bilgisi

559 Hunlar, stanbul (Konstantinopel) nnde
626 A varlar ve Persler Konstantinopel'e hcum
ediyorlar.
679 Bulgarlar T u na'rn gneyine yerleiyorlar.
708 II. Justinien Bulgarlara kar sava baa
ramyor.
755 Bulgarlara sava ilan ediliyor.
762 B ulgarlar Anchalas'ta bozuluyor.
809 Bulgarlar baarl olarak geliiyor.
811 Bizans mparatoru Nicephore Bulgarlara
kar olan savata lyor.
813 Bulgar Han Kurum, (Konstantinopel) n
ne geliyor. Bulgarlarn tehlikesini gryor
lar.
864 Bulgaristan hristiyanotsnlyor. Bylece
Bizans ve dier devletler bir mddet raha
ta eriyorlar.
968 Ruslar Bulgaristana saldryorlar.
989 Ruslar Hristiyan oluyor.
Btn telkin ve baskilara ramen Trkln
kaybetmeyen Hristiyan Trkler dikkate ayandr. Bu

89
konuda Trkln kaybetmemi, dilini ve edebiyat
n srdrm fakat Ortodoks Hristiyan olmu, inan-
iar arasna smiyetten de baz esaslar katm oian
Ouz veya Uz Trklerinin bu tcrihede zerinde
etraflca duru Saaktr. Ortodoks Hristiyan oian Uzlar,
Gagavuzlar dikkat ekici bir durum gsteriyorlar,

22 GAGAVUZLARIN TARHES :
YAADIKLARI YERLER :

Gagavuzlar: B ulgaristanda Romanya (DobrucaV

Moldavya, Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti ile (Komrat,
Keadar-Lunga, Kangaz, Taraba, Vulcanesti v.b. ka
sabalar) Ukrayna, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetinde
yani Ruslar tarafndan igal edilip ilhak edilen, eski
Besarabya, smail ve Zapo^oje blgeleri ile, Balkan
yarmadasnn m uhtelif yerleri ile, gmen suretiyle
geldikleri Trkiyede yaamaktadrlar.
18. yzyl sonu ile 20. yzyl balarnda Besarab-
ya'ya yerletiler.
Baz Gagavuzlar, hangi soydan olduklarn ara
trm lar v Trk olduklarn! anlamlardr. Yalnz o
cuklarnn okuduklar okullarda derslerin, rumencs
veya bulgarca oluu, hatta rusa olarak baslm k i
taplarn etkisinde ve Paoazlarn devaml telkininde
kalmalar onlar yllarca bask altnda tutm utur.
Mihal akr'n romen harfleriyle baslm, T rk
lklerini belirten kitaplar yeterli olamamtr. te
yandan baz Mslman T rkler onlar kendilerinden
saymamlardr. (97)

(97) Y aar N b i (N a y r ), B alk an lar ve Trklk, A nkara

1936, Sf. 62, 63, 64.

90
 Gagavuziar Trktrler. (98) Tahminen 1064 yl
larnda Asya'dan Avrupa'ya gelm ilerdir. Uz-Ouz
Trklerinden bilinir. Peenekler ile ayn meneden-
dirler. V. A. Mokou, onlarn bir Ouz toplumu oldu
unu teyid eder. K. Jirecek, Gagavuzlar Mool ak-
nndan sonra Bulgaristan'a yerlemi olan Kuman
Trklerinin soyundan kabul eder. Bu hususta eitli
grlerin birletii nokta onlarn Trk olduudur.
Bilhassa iftilik, bahecilik ve baclkla gei
nen alkan, zeki ve karakterli Gagavuziar, Balkan
lara gelince O rtodoks Hristiyanln etkisinde kald
lar. Kadnlar hal, bez, kiiim dokurlar. Muhtemelen
Hristiyan Trklerden OsmanlIlarn Avrupaya kn
da bunlarn birou slm iyete getiler.
Gagavuzlarn Orta Asya ve Kazakistandan Be-
sarabyaya gettikleri de ileri srlm ektedir. Bal
kanlarda dank olan Gagavuzlara, S o r g u veya
S u r g u derlerse de asl onlar Gagavuz adn be
nimserler.
18. ve 19. yzyllarda Bulgarlarn basksna da
yanamayarak 1750-1846 yllarnda Tuna rman ge
erek Rusya'ya geldiler, r jn a evresine yerletiler,
(1769-1791). Bir ksm Besarabya'y (1801-1812) yurt
edindiler. Rus Propagandasiyle onlar ruslatrmaya
altlar ve snr muhafzlnda kullandlar. Osman
lI m paratorluu zamannda hristiyanlklar dolaysiy-

le ok sknt ektiler. (99) Dier Hristiyanlara ok

msamaha gsterilm ekteydi.
Prof, Athanas Manoya gre Uz Trkleri Ga-
gauz ad altnda 1036 ylndan itibaren srekli olarak
Dobruca'da, Eski eytya Vhnor'da yaamlar ve hac-

(98) Meydan Larousse, C. 4. S. 903.

<99) Meydan Larousse, C. 4, Sf. 903.

91
ta bir aralk Kavarna ve Balk civarlarnda 1263'ten
1383e kadar 120 yl sren mstakil b ir Devlet kur
mulardr. (100) Bu husustaki eseri Trkeye evril
mitir. (101)
Sylentiye gre Gagavuzlarn bayranda, al ze
min zerine beyaz bir horoz resmi bulunmaktadr.
(102)
Bizans Papazlarnn te kini ile O rtodoks H risti
yan olan Gagavuzlarn, Fenerli Rum veya Bulgar pa
pazlar pelerini brakmamlardr. 18. yzyl sonlarna
kadar Varna, Silistre, Rusuk, Kavarna, Mangalya ve
Balk ehirlerinde kalabalk bir halde grlm ler,
1768-1774 yllarnda Trk-Rus savalarnda Gagavuz
kyleri zarara uramtr. Ruslar, Gagauzlar kandr
maya alm, onlar Tatarlarn boaltt Bucak (Ba-
sarabya)ya gettirm ek (1806-1812) istemi ve bu
nu da olduka baarmtr.

23 GAGAVUZLARIN SOYLARI :

Trkolog Moskof, Gayauzlarn, Trk Kumanla-

rnaan deil de, (Dier baz bilginler Kuman Trkle-
riyle Gagauzlar ilgili gryor) gene Trk olan Ouz
larn soyundan Orta Asya dan, Orhun taraflarndan
geldiklerini, kendilerine Trk ve Karakalpaklar adnn
verildiini ileri sryor.

(100) Mstecip lksal, Dobruca ve Trkler, Sf. 59. A nka,

ra 1966, Trk Kltrn Aratrma Enstits Yay.
(Sf. 58, 59).
(101) Prof. Atatnos . Mansu, Gagavzlar Hristiyan
Trkler, Trkeye geviren M. Trker Acarolu, st.
1939. (nsz: Yaar Nab Nayr)
(102) Y. K Sf. 59.

92
 ek tarihisi Jirecek, Gagauzlar Kuman Trkle
rinin soyundan sayyor, ve Gagauzlar, Rum, Bulgar
veya Rumen saymak tamamen yanltr, diyor.
Rus tarihisi ve Profesr G abulovskiye gre,
Ouz Trkleri, Ural nehrini geerek Volga ve Don
nehirleri arasndaki sahava yerletikten sonra, Rus
la rla ilk temaslarn 985 yinda yapm lardr Rusla
rn m ttefiki olarak Bulgarlarla arpm olan Ouz
Trkleri skin, iyi huylu, hor insanlard. Bu m
e llife gre. Ouzlarn Rusya ilerinden daha douya
gm elerine sebep, Kuman arn bunlarn zerine yap
tklar salgnlar olmutur. Kuman ordular nnde bo
zulan Ouzlar, onlarn errinden kurtulm ak iin 1084
ylnda Tuna'y geerek Bi,?ans topraklarna yerle
milerdir. Ouzlardan b ir k sm Rusyada kalarak H
ristiyan olm ular ve faka t 1224de ikinci bir Tatar sal
gn karsnda bunlar da Tunay geerek Dobruca
da, daha nce gm olan kardelerinin yanna s
nmlar ve bu suretle de hristiyanl da oraya g
trmlerdir. (103)
Gagauzlar zerindeki incelemesinde Sofya ni-
ve rsite sinde profesrlk yapm Mlaaenou da Gaga-
zlar, Kumanlarn ve Ouzlarn soyundan saym akta
dr. Yalnz Bulgaristan Gcgauzlarn ayr b ir kkten
geldii grn phe Ye karlyor ve Gagauzlar
B ulgariara yakn Koman soyundan sayyor.
VarnalI bilgin Jean N ko la u, Varnaya dair ese
rinde gene 10. yzyla doru Gagauzlarn Tunav g e
ip. Dou Avrupa'ya, Karadenizin bat kysnda V ar
na'ya ve Dobruca evresine tebaa olarak deil, h
km ran olarak yerlemi byk Trk rkndan geni
b ir kabile olduunu belirtm itir. nceleri Rumen

(1 0 3 ) B alk an lar ye Trklk, Sf. 91.

93
 Akademisi yelerinden Prof. 1. Nistor, Besarabya'nih
Tarini adl eserinde, nco Dobrucada iken sonra
Besarabya'ya gm olan Gagauzlarn, Peenek-
Kuman- l rk soyuna mensup olduunu ileri sryor.
Hristiyanl kabul eden Gagauzlarn Trkeyi koru
duklarn belirtiyor.
Gene tiesa niversitesi'nin eski Prof, lerinden
B. Grigorovief, 1870 ylndaki bir yazsnda, Gagauz-
larn Kuman Trklerinden olduklarn ve B ulgaris
ta n a 11-12 nci yzyllarda geerek Hristiyanlatk-
larn syiyor. Eski Bulgar bilgini ve bakan PetKo
R. Slaveikof da Gagauziaun, Peeneklerin ve Ku-
manlarn soyundan geldiini zikrediyor. 1931 yln
daki bir makalesinde RomanyalI yazar St. Georkesku
Gagauziar hakkndaki btn lm belgeleri inceledik
ten sonra onlarn Kumanlarn ve Ouzlarn soyun
dan ve saf Trk olduklar fikrine katlyor.
nl Rus tarihisi olan ve Trkiye'de de birok
eserleri evrilen Radlof da, Gagauzlarn Orta Asya
Trklerinden olduklarn, Tatarlarn hcumlarna da
yanamayarak Tuna'nn kar yakasna getiklerini ve
orada bulunan Peenekleri bozguna uratarak yer
lerine yerletiklerini sylyor. Christiice Trken
oder Trkische Christen adndaki eserinde Cari Pe-
ez, Gagauzlarn Trklklerini teyid etmektedir.
Polonyann eski Akademi yelerinden T. Ko
walski Kuzeydou Bulgaristan'da Trkler ve Trk
Dili adl eserinde B ulgaristandaki Trkleri incele
mitir. Bu eserinde Gagauziar ve G acallar (Deli O r
man Mslmanlarndan bir ksmna verilen ad) ile il
gili kuramlar (nazariyeleri) zetlemi ve Gagauzla-
nn kuzeyden gelmi Trkler olduuna katlmtr.
Son olarak, iki Gagauz bilgininin dnceleriyle
bu bahsi tamamlayacaz.

94
 Aslen Gagauz olan Varnal Prof. Atanas Manof,
Gagauzlarn Ouz Trklerinden olduunu btn bel
geleriyle ortaya koymu, aksi iddialarn rkl
n, yanlln kesin ekilde isbat etm itir.
Bir zamaniar Besarabya'da, Kiinav'da yerlemi
olan Gagauz Profesr ve keii dVIiha! akr, ncil'i
ve birok din kitaplar Rus ve Rumen harfleriyle Ga
gauz Trkesine evirmi, uzun zaman ve emek sar-
fiyle toplad materyallerle, bizim de bu yazlarmzda
ok faydalandmz Besarabyal Gagauzlarn stor-
yas (Tarihi) adl eseri 1931 ylnda yaynlam ve
Gagauzlarn Trk olduklarn, Trk kalmalar gerek
tiini yaz ve szle btn hayatnca ispata alm
bir Trk Profesrdr. (104)

24 GAGAUZ ADININ KAYNAI

Bu hususta birok tezler vardr. Kelimenin Ga-

ga ve Uz dye iki kkten geldii ve Uz'un Ouz ve O2
gibi iki kelimeyi karlad ileri srlyor.
Gnmzde kullanlan z kelimesinin Ouz as
lndan kt belirtiliyor. Ouz-bey, Uz-bek, gn
mzde zbek anlamlarn almtr, deniliyor.
Rus tarihisi Radlof, Uz-Ouz kabilelerinden bi
rinin adnn Gaga, Gagu veya Gogu olduunu ve Ga
gauz adnn bu kabileden kt kanaatindedir.
Prof. Manof, Gagauz adnn kkn Ouz Hana
dayandrmakta, Ouz Han'n 24 oluna bltrd
Trklerin 24 kollarndan birisi de Gaga ile ilgili oldu
unu ileri srmektedir. Bylece Gagauz, Gaga ve
Ouzdan kurulu birleik ad denilmektedir.

(104) B alkanlar v e Trklk, Sf. 94, 95.

95
 Radlof, Gaga adnn syleni ekilleri zerinde
durmu ve bunu Gagu ve Gogo eklinde bulmutur.
Gogu-Uz, Gog-Uz demitir.
Bu ad hususunda trl iddialardan birisi de Gk
kelimesinin Gog eklinde sylenii ile Gagauz veya
Gk-Ouzdur.
Trkolog M oskof da, Gag kelimesini Ouz kabi
lesinin almeti olarak grmektedir. (Bender sanca
nda Gagauzlar) adnda eseri vardr.

Yunan tarihisi Demetriyadis, Ouzlarn torun

lar anlamna Gagauz denildiini ileri sryor. Bul
gar arkeolou Balaef, Gagauz adnn, Varna'da Bi
zans dneminde bir Ouz devleti kurmu olan Iz-
zeddin Keykvus adndan saptrld dncesinde
dir. Buna kar Manof, Gagauzlarn (K) harfli keli
meleri, baz Trk lehelerinde olduu gibi (G) eklin
de sylemediklerini bunun doru olmadn ileri
sryor ve zzeddin Keykvus (z)la beraber V arna
ya gelmi olan Seluk Mslmanlarna Gagauz ad!
nn, orada oturan ve bu ismi nceden tayan hris-
tiyan halk tarafndan verilm i olduunu ilve edi
yor. (105) Hatt Sultan Izzeddin'den ok nce de
Bizans ordularnda hizmet gren Trk ktalarna Uz
adnn verildiini ve birok yerlerde Gagauzlarn ken
dilerine sadece Uz veya Uuz dedikleri ortaya ik<-
yor.

Gagauz veya Gagavuz sznn Kara Ouz

sznden geldii ileri srlyor. (106) Uz, (Ouz)
Bu adn Keykvustan ktn ddia eder.
Gagauz Veya Gagavuz sznn Kara Ouz

(105) B alk anlar ve Trklk, Sf. 86, 87.

96
sznden geldii ileri srlyor. (106) Uz, (Ouz)
Trklerinin 10. yzylda hristiyanlaan bir koludur.
Trke konuurlar. Bir ksm Trkiyeye gp ye rle
milerdir. Ortodoks hristiyanl srdrenler olduu
gibi Mslman olanlar da vardr.
Netice olarak u kesindir ki, Gagauz, bir Trk
ad ve Trke kelimedir. Ouz adndan km ola
bilir. Bir ihtimal olarak Gk-Ouz anlam da taya
bilir, denilmektedir.
Ad, kesinlikle aydnlatlmam bile olsa Trklk
leri bilginlerce kesindir.
Gagavuziar, yz ve beden yaplar bakmndan
Anadolu ve Rumeli Trklerine benzeyen sar Islvlar
arasnda esmer olan insanlardr.

Gagavuzlarn Trkln yllarca usanmadan

belirten Prof. Mihal a k r bu yolda Besarabyal Ga-
gauzlar storyas adl Trke bir bror yaynlam
tr. M isafirperver ve cm ert olan, at ok seven Ga-
gauzlar Trk rknn zelliklerini gstermektedir. (107)

Basarabyadan, Gagauzlarm merkezi, kltr ve

ticaret ehri olan 20 bin nfuslu Komrat ehri dik
kati eker.
Sovyet istatistiklerine gre, Rusyada 1950 y
lnda Mslman olarak 21.070.000 Trk gsterilmi
tir. 1970 ylnda ise bu say Mslmanlar 29.845.000
olarak kaydedilmitir. slm dininden baka dinlerde
olan Trk boylar (1970 bildirisi) : Yakutlar 296 bin,
Tuvali ve baka Sibirya Trkleri 276 bin, uvalar
1.694.000, Gagavuzlar 1959 ylnda 124.000, 1970 yln-

(106) H ayat (Ansk.) 2. "basm. C. 2, Gagavuzlar Maddesi.

(107) Balkanlar ve Trklk, Sf. 76.

F: 7 97
da 157 bindir. 1970 ylnda Rusyada yaayan Islm
dndaki Trkler 2.423.000 kii gsterilmitir. (108)

25 GAGAVUZCA :

Trk ivelerinden birisidir. Eski Ouz dilinden

kalma kelimeler vardr. B ulgaristann Kuzeydousun
da Romanyada, Moldavya Sovyet Sosyalist Cumhu
riyetinde ve Ukrayna Sovyet Sosyalist C um huriyetin
de halen konuulmaktadr. Deiik devletler iinde
deiik azlar kullanlr. Gnmzdeki Gagavuzca,
Trke, Kpaka ve Karaimce ile benzer bir durum
arzeder. Halbuki yazlar (alfabeleri) Rusyada olanlar
Rus alfabesi olan Kiril harfleriyle, Romanya'da olan
lar Rumen alfabesiyle yazarlar. 30 Temmuz 1957de
Sovyetlerin emriyle, Gagavuzca iin Rus alfabesi
cebren kabul ettirildi.
Bir Trk bu Gagavuzcay anlar, Gagavuz diline
Rusa, Rumca ve Rumence yabanc baz kelimeler
girmitir. (109)

26 GAGAVUZ NANLARINIM HIRSTYAN-

LARDAN AYRILDII NOKTALAR

Gagavuzlarn baz detleri slma uygundur. Ga-

gavuzlar, Hristiyanlkta kurban kesmek olmad
halde, kurban keser, etlerini fakirlere datrlar. Hat-

(108) Prof. Dr. brahim Yarkm, Sovyet istatistiklerine G.

re R usyada Trkler, Sf. 281, Trk Kltr, Yl: XVI,
Say: 185, Mart 1978.
(109) Meydan Larousse Byk Lgat ve Ansiklopedi,
Gagavuzca, C. 4, Sf. 902-903, st. 1972.
(Trk Ansiklopedisi, C. XVII, Ankara 1969, Sf. 110).
H. E. 111.

98
t gene fa kir ve kimsesizlere zekt ve fitre verirce
sine yardmda bulunur, ba yaparlar. (110) Ayrca
oynadklar m ill oyunda domuzdan nefretlerini belir
ten d o m u z d n oyununu oynarlar. (111)
Gagavuzlarn yinleri iinde Islvca olanlar var
sa da, onlar mslmanlar gibi, Allah, peygamber,
cennet, cehennem, melike, gnah, din szlerini kul
lanmaktadr. (112)
Gagavuzlarn bapapaz ve profesr M ihail a
kr, onlarn dindar, m irlere itaatkr olduklar gibi
namus ve tem izlik hususunda ok titiz olduklarn
sylemektedir.

27 GAGAVUZ KY VE KASABALARI VE
NFUSLARI

Yzlerce Gagavuz, Besarabyadan Dobruca ky

lerine gmlerdir. Onlar, Bulgarlama, Rumenle-
me, hatt Ruslama tehlikesi iindedir.
Besarabya'da 1936 ylndan nceki Gagavuz
kylerinin adlarnn Trkelii ve nfuslar dikkate
ayan ve ibret vericidir.
Komrat (14.000), Baky (6.000), Beelma
(4.000), Begz (4.000), Avdarma (3.000), adr
(9.000), okmeydan (4.000), Kazayak (6.000), Haydar
(3.000), altay (3.000), Kubey (9.000), Konkaz
(10.000), Kryet (4.000), Kurcu (5.000), Satlk Hac
(8.000), Dim itrovka (6.000), emeky (4.000), Der-
mendere (3.000), Yeniky (3.000), Kurbal (2.000),

(110) Balkanlar ve Trklk, Sf. 78.

(111) Y. K Sf. 79.
(112) Dobruca ve Trkler, Sf. 60.

99
Tuluky (3.000), Bulboka (4.000), Kseli (3.000),
Karaaa (3.000), Kayrakh (2.000), Gavaroz (3.000),
Tom ay (4.000), Tabak (3.000), Anadolu (3.000), Kp
ak (6.000), Haan Aspaa (4.000), vb. Bylece 167
bin nfus oluyor ki daha 150 bin kiinin Gagavuz o l
duu biliniyor.
Gagavuz nfusu 300.000 tahm in ediliyor. (113)

28 ENVER PAA'NIN ATA SOYU GAGAVUZ

MUYDU?

Enver Paa'nn baba taraf Gagavuz Trklerin-

dendir. (114)
Vuz veya Uz, Ouz kolundan saylyor.
Hristiyanlk alanna giren Trkler zerine Hris
tiyanlk etki yapt. Mslmanlk alanna giren Trk
ler de slm iyet'le temas ve Onu tanma imknn
buldular. Seluk Trkleri ise iki etki iinde kalm
lard bu yzden birka defa din deitirm e olaylar
olduu ileri srlyor. (115)

Enver Paa adl eserde yle denilm ektedir:

...Gagavuz adnn 'Kara Ouz'dan geldii tah
min edilir. Ama, gene bir tahmin olarak Gagavuzla-
rn, Seluklu devrinde bu blgeye (Tunann Karade
nize akan yerleri) gerek- Keykvus Trkleri de-

(113) Balkanlar ve Trklk, Yaar Nabi, Ankara 1936, 9 f.

80, 81.
(114) evket Sreyya Aydemir, Makedonyadan Ortaasya
ya Enver Paa, I. cilt, (1860.1908), 2. bask, st. 1972,
Sf. ,180.
(115) Cmi Bey Osmanl lkesinde Hristiyan Trkler, st.
1932.

100
nildii, sonra zayf bir ihtim alle bu adn Gaga Uza
dnd ileri srldn grmtk. (116)
Dilleri ve Antropolojik vasflar Trk olan Gaga
vuz lor hakknda Hristiyan Trkler adl kitapta u
bilgi veriliyor:
(Prof. Pittard, Balkan Yarmadasnda A ntropoloji
Aratrmalar) adl kitabnda Gagavuzlara dair b
lmnde (Sf. 393) u bilgiyi verdiini Cmi Bey nak
lediyor: Gagavuzlar, bazlarna gre Kumanlarn,
dierlerine gre Peeneklerin soyu gibi alnmlardr.
Encyclopedia B ritanicann 1910-1911 basmnda ve
Bulgaristan blmnde (Sf. 777) u kayt vardr: (H
ristiyan Trk, zel bir rk olup, Gagavuzlar, Emine
burnundan, Kalikra burnuna kadar sahil memleketle
rinde oturm aktadrlar. Bunlar, Trn asldan olup,
eski Yunanllarn soyundan gelmilerdir) diye ie yan
l olarak (Yunanly) kartrmaktadr. Ad geen in
celemede Biz, bu iki banty da yanl buluyoruz.
simlerine baklnca bunlarn Trk kavimlerinden Uz
(Ouz)lardan (Gk Ouzlar) olduklarna phe yok
tur. (117) demektedir. Enver Paa hakkndaki iddia
udur:
...Enver Paa'nn yedinci atas, Hristiyan Ga-
gavuzlardand. ecere tablosunda, en bata grlen
Abdullah Killi bu soydan, Mslmanla dnen ilk soy
by olarak bilinir. Enver Paa'nn amcas Halil
Paa hatralarnda bu bilgiyi yle belirtm ektedir:
Haan amcamn u szleri hl kulamdadr:
Ceddimiz Krmdan gelm itir. Krm hanlar
nn sarayna teberi ve bilhassa kadn eyas satan
bir yemeniciymi. Bu yakkl delikanl Hristiyan ol-

(116) .S.A., Enver Paa, Sf. 182.

(117) .S.A., Enver Paa, C. I, Sf. 182, 183, Dipnot 4.

101
duu iin, harem dairesinde kimse ondan kamaz
m. Bu srada Krm hannn yaknlarndan bir kz,
ona gnl vermi. Nihayet evlenmelerine karar ve
rilmi. Yemenici delikanl Mslmanl kabul etm i...
...Trke konuan bu Hristiyan, Romanyada ya
ayan ve dini Hristiyan olan Gagavuzlardand.
Bu evlenmeden sonra Ruslar, Krm istil etm i
ler. gal zerine, ceddimiz kars ile beraber, Tuna
azna Kilya ehrine gmler. Ruslarn Romanya
y igalinden sonra da dedelerimizden Kahraman
Aa, Karadenizin Trkiye kylarnda Abana'ya hicret
etmiler. (118) Bylece bu zatn Enver Paann ye
dinci atasnn (baba taraf) bu Gagavuz Trk oldu
u belirtilm ekte ve srayla adlar anlarak eceresi
sunulmaktadr. (119)

29 GAGAVUZ MLL EDEBYATINDAN

RNEKLER

iirleriyle Gagavuzlarn Trkl ve Trk M illi

yetiliine dair rnekler:
Karadeniz akmam dedi
Trk Tunay vermem dedi
Karadeniz bulanr
Trk Tunay geer
ktm baktm kim gelir
Osman Paa bize gelir
Yaasn Osman Paa
Dmanlan datsn daa taa

(118) evket Sreyya Aydemir, H alil Paanm Hatralar,

A kam Gazetesi, Ekim-Kasm 1967.
(119) .S.A., Enver Paa, 2. bask, Sf. 184.

102
 Klnan vurdu taa
Ta atlad batan baa.
anakkale savayle duygulanan bu Trkler on
dan ilham alarak u msralar yazyorlar. anakkale
deki bata gelen dman, ngiliz, Fransz vb. olduu
halde onlar dman olarak yannda bulunduklar
Bulgar alyorlar:
anakkale iinde vurdular beni
Ah genliim yazk ince belime
lmeden mezara koydular beni
Ah genliim yazk ince belime
Etme Bulgarim etme piman olursun.
Ah genliim yazk gzel belime.
Trkl sarslm Bulgaristan'da yaayan Ga-
gavuzlara a it ok eski bir trk hristyan oldukla
r ,ayn O rtodoks mezhebe mensup bulunduklar hal
de Bulgar dmanl karsnda kalyorlar:
Bulgar bizden bugn asker alacak
Alacak da ipka Balkanna yollayacak
Ardmzdan ok analar alayacak.
orbaclar askersiniz dediler,
Varnamz Bulgarlara verdiler.
VarnalIlar askerlii yapamaz,
Bulgara hi de teslim olamaz.
Ve dier bir mni:
Arpa ektim bierim.
Yolum diye geerim.
Ben Bulgari sevemem,
Cezam neyse ekerim ...
1828 ylnda Ruslar tarafndan Varna kuatlnca
u manzume azdan aza gizlice sylenmitir:
Varna'nn etraf deniz
Varna'y sard domuz
Verin tabyalara omuz

103
 Biz VarnalIyz aalar;
mdat Varnaya.
K fir M oskof glle saar
Topumuzdan korkar kaar
Varna bize derdin aar
Biz Varnalyz...
Varnann etraf adr
inde Osmanl yatr,
K fir M oskof bilmez hatr
Biz Varnalyz...
Gemi gemiye atld
inden top atld
Kt geldi Varna satld.
Biz Varnalyz...
Bylece Hristiyan olduu halde her trl pro
paganda ve telkine ramen Trklk bilinci ar ba
syor ve Trk m illiyetilii iinde Hristiyanlardan
kendilerini ayryorlar. Bu g, bu anlay, kendi ken
dine, madd-manev, desteksiz, yalnz, kitapsz, o kul
suz, ksaca mill kltr slm iman ve bilgiyi ora
lara gtrmeden veya onlar getirmeden, onlar mill
kltr ve slm eitim ve retim iinde Trklkle
kaynatrmadan daha ne kadar devam edebilir, ta h
min edemiyoruz.

30 GAGAVUZ EDEBYATI VE FOLKLORU

Gagavuz trkleri, mnileri, oyunlar Trke ve

Trklkle doludur. (120)
Ovadan uan kelebecik,
Kanad benek benek.
Beni yrdan ayran

(120) B alk an lar ve Trklk, Sf. 81-85.

104
 Kalbur satsn hem elek...
Dier bir manzum hikye dikkat ekici bir zd-
ab anlatyor:
Ben bir ksz kuudum
Utum turna ovamdan yapyabanc yerlere
Ah evlerim yksek evlerim,
eri girerim ev deil benim,
Dar karm ky deil benim,
Sofraya otururum, sofra deil benim.
Ah anneciim glerim, sylerim, dil deil benim,
Kapunun nnde serenli bunar
Uar turnalar serene konar.
Ben turnalarla selm ettim ihtiyar babama
htiyar babama ihtiyar anneme,
htiyar anneme kan kardeime,
Babacm ihtiyardr atta duramaz.
Anneciim ihtiyardr kra kamaz,
Kan kardeciim kktr yollar bilmez.
Gagavuzlarn Trklklerini belirten iirleri de d ik
kati ekicidir:
Her Gagauz evld
Dmana gs gerdi
Tabancalar patlad
Dman abuk yenildi.
Hey dman! Kara dman,
T rkt r soyumuz, tem izdir kanmz
Dman karsnda.

**
Eilmez bamz
Giderim giderim
Yolum tkenmez
Bir kye gelirim
Kimse gzkmez

105
 Kapuya vurdum
Kimse iitmez
Bir adam grdm
Dilimi bilmez

* *

Ben kimsesiz kaldm

smimi bilirler
Ne olduumu bilmezler
Ben Trk evld vatansz kaldm

* *

Bana Urum, Bulgar derler

Trklm de hep ekerler (gizlerler)
Vatanm da vardr
Soyum kanm Trktr
Ama bilmezler.

31 GAGAVUZLARDAN PEK AZI TRKYE'YE

G EDEBLMTR

Hamdullah Suphi Tanrver, T.C. Bkre Byk

elisi iken (1931-1944) bu Trk evltlarna Trke
okullar atrm, m ill uura sahip retm enler tayin
ettirm i, stanbul ve Ankara'dan Trke oku! kitap
lar getirterek datmtr.
Gagavuz kadnlarn Krmn Tatar kadnlarndan
kyafet bakmndan ayrmak mmkn deildir. Onla
ra Trke yaz retmek m ill bir grev saylmay ge
rektirir.
Gagavuz genlerinin bazlar Trkiyede orta ve
yksek okul ve niversitelerde okuma imkn elde
etm itir. Basarabya'da yaayan 200.000 Gagavuz
Trkn Ruslatrma pln srdrlrken daha son
raki yneticiler ayn ilgiyi gstermemilerdir.

106
 32 GAGAVUZLARIN SAYISI VE
HALEN YAADIKLARI YERLER

Bir iddiaya gre Basarabyada 100.000i akn

Gagavuz bulunmaktadr. Bu say aslnda 200.000 o l
may gerektiriyor. Btn Gagavuzlarn saylar baz
yerlerde 200.000, baz yerlerde 300.000'e kadar g s
terilmektedir.
Karadeniz kylarndan Basarabya ve Dobruca'-
da, ksmen de B ulgaristanda dank bir halde yaa
maktadrlar. (121) Mezhepleri Ortodoks, Hristiyan
olduklar halde, bulunduklar Hristiyan topumlarla
kaynamam bir Trk kavmi olarak dikkati ekmek
tedir.
Gagavuzlarn M acaristanda bile olduu ileri s
rlmektedir. Belki daha nce veya 1064 de Balkanla
ra geden Ouzlarn Torunlar (Trklerin Din Ta
rihesi) bakmndan da ok nemlidir. M illi kltr ve
slm eitim ve retim ihtiyac ve onlar kendi ba
larna yalnzla terketm em ek nsan, din ve m ill bir
grevdir. Trkln hereye ramen unutmayan
Gagavuzlar zerinde ibretle durulm ak ve dnlmek
gerekiyor.

II. BLM
1 ETL DNLER ARASINDA KALAN
TRKLER VE SLM DNN
LK KABUL EDENLER MESELES

Balangta Buddist Karluklar'n Tala ve

Orta Srderya havzas Argu ve Ouzlarnn, a ve
llag yresinin maniheist Trklerinin slmlyete kar
tutum lar hemen hemen tarafsz idi.

(121) H ayat (Ansiklopedisi), 2. basm, C. 2, Gagauzlar.

107
 Buddizm Korluklar arasnda birok yzyllar orw
larn a ristokrat tabakas arasnda yaylmt. (122)
Bu saydmz dinlerden olmayan halka baz kiiler
iHien-Tsang) dinsiz demekteydi. Bunlarn (aman)
olduu ileri srlmekteydi. (123)
slm dinini ilk kabul edenleri kesinlikle tesbit
etmek gtr. Bir ksm Hazarlarda pek nceden
mslman olmulard, denebilir.
Maniheizmin bir hayli benimsendii a (Ta
kent) Trkleri olduunu Muhammed bn Halaf al-Ka-
gar anlatmaktadr, Yedikent Trkleri k fir damgasy-
le mslmanlar tarafndan anlmaktayd. Sonra Ms
lman olan bu Trkler, Fergana Trkleri ile birlikte,
nceden Hristiyan olmu Kereyitler, Yabakulu (Nay-
man) ve bir ksm iil Trkleriydi.
Bura Han, baz bilginlerce: aman ad ta kl
m Yama ve igil Trklerinin banda 921 ylnda
Horasanda bulunan ranl isyanclar yendi. Bu yz
den Belh'in budist bakan Bermek, Emev Halifesi
Hiam bn Abdlm eliki, amda ziyaret ettii zaman
onun eski dininde kalmasna izin vermiti.
Trk askerleri Emev ve Abbas ordusunda hiz
met ettikleri zamanda bile eski inanlarnda kalm a
larna (Z. V. Togan buna aman (putperest) detleri
demektedir. (Sf. 18) Bu Trklsre slmiyetten nce
ki kutsal kitaplarn muhafaza etme imtiyaz tannd
n (124) belirtm ekte vs bunu yle anlatm aktadr:
Nitekim atalar Budhist-Karluk aslle-rinden olan A f
in hdisesinde bunun b ir rneini gryoruz. Eme-

(124) Y.K. Sf. 18,

(122 Ord. Prof. Dr. A., Zeki Veldi Togan, Kuran ve Trk.
Ier, st. 1971, Kay Yay. Sf. 17.
(123) Y.K. Sf. 17, 18.

108
v ve Abbas ordularndaki Trkler, Hz. Peygamber-
in, kendilerini Allah'n Ordusu olarak stnlkleri
ni tavsif eden hadislerini byk bir zevkle benimse
diler: Bunun meali yleydi: Benim douda Trk
adn verdiim bir Ordum vardr. Kbil meneli olan
byk fakih Ebu Hanife, Horasan ve Mavernnehr-
in Trk ve ran skinlerinin menfaatine baz meru
hususlar tesbit etti. O Trk aristokrasisi arasnda
yaygn baz yiyecekler (mesel at eti gibi) ve iecek
ler (mesel ksrak st ve baldan ikiler)i hell ve
ya mbah olarak iln etti. Ebu Hcnifenin arkadala
r mam Muhammed ve Yusufda, bir kimsenin arap-
a bilmemesi halinde, ibdet argsnda Kuran fars-
ca'da okumasn caiz grmlerdir. Ebu Hanife ken
disi de bir kimse arapa bilse dahi ibdette farsaya
msaade etti. mam mer l-Nesef, bu imamn
itihadn arapa beli ekilde ifade etmitir. Bu i
tihada uygun olarak ilk defa baz kk sreler fars
aya evrildi. (125)
Bilindii zere bir taraftan yer yer Trkler s-
lmiyeti benimserlerken slm dininin byk bilginle
ri de Trkler arasndan kmaktayd. Buhar, Ebu Ha-
nife ve Maturidi v.b. yzlerce slmn byk bilgin
leri Trk soyuna mensuptular. Trklerin slmiyeti
kabul ve yaylmas deta yldrm hzyle olmutu.
Trklerin (Bir Tanr) inanc ve onlarn din yaknlklar
yannda hidayet gnei btn Ortaasyada ve Trkle
rin yaadklar lkelerde Kuran nuruyle parlamt.
Bununla beraber yukarda da grld gibi birtakm
yorumlar, itihatlar, grler slmiyet yayldka b
ydke kendisini gstermekte gecikmemiti.
unu unutmamak gerekir ki, Altay, tken ve

(125) Y.K. Sf. 18, 19.

109
Baykal evreleri yabanc din etkilerinin bilhassa d
nda kalyordu. slmiyetin etki ve bilgisi buralara
o yilarda pek az sokulabilmiti.

2 KIRGIZLAR VE DER TRK KABLELER

ARASINDAK DN DURUMDA GELME
VE ETKLERE BAKI:

Trklerin dinlerle ilgili davran ve etkilenii ka

rk bir seyir izliyor. Uygurlar 758 ylnda Krgz lke
sini zaptetmilerse de Krgzlar srekli olarak Uy-
gurlara kar direnmiler, isyandan isyana gem i
lerdir. Esasen tarih boyunca Trk kabilelerini ykan,
sarsan, zaafa uratan i atmalar ile Trk kavim-
leri arasnda birbirleriyfe olan etin arpmalar, hat
ta savalardr. Krgzlar ile Uygurlar da bunun istis
nas olamam lar ve nihayet Krgzlar Uygurlarla olan
m cadelelerini 840 ylnda kendilerine gre baaryla
sonulandrm lar ve Uygurlar M oolistandan s
rp karm lar ve Krgz devletini O rtaasyann do
usunda kurmulardr. Yukarda belirttiimiz gibi Ma-
niheizmi benimsemi olarak grnen Uygurlar, Dou
Trkistana gp yerlemek mecburiyetinde kalm
lard.
Krgzlarn inanlar zerinde biraz daha durm a
mz gerekiyor. Zira onlar, Yce Tanr (Gk-Tengri)ye
ibdet ediyorlard. Yenisey rmann kaynaklar Kr
gzlarn anayurduydu. Esasen Yenisey yaztlarnn
Krgzlara a it olduu sanlyor. Dilleri ve yazlar Uy-
gurlara benzeyen Krgzlar, Yaratan, Yneten, Yaa
tan, hereye kaadir bir Tanrya kurban sunuyorlar
d. Ayrca ruhlarn anlar iin belirli zaman olmayan
trenler dzenliyorlard. Sulara ve aalara, dalara
byk nem veriyorlar, oralarda kurban takdim t

110
 renleri yapyorlard. Gene Krgzlarda, din grevlile
rine kesinlikle aman denilmez ve bu ad kullanlmaz.
Bu kam adna in hiyerogliflerinde (gan) deniliyor
du. Gnmzde Anadoluda Toroslarda yaayan a i
retler arasnda dinle ilgili olarak (Gaman) denildiine
rastlanlmtr.
Krgzlar arasnda 10. yzylda seyahat eden Ebu
Dlef'in henz mslman olmam Krgzlarn (Bir
Tanr)ya ibadet ettiklerini, ibdet arasnda, uyumlu
lhler sylediklerini, ylda defa bayram yaptkla
rn belirtisi dikkati ekicidir. Bu konuda ayr bir k i
tap iinde daha fazla aklama yapmaktayz.
Keza 11. yzyl tarihilerinden Gardiz, Krgz
larn, H intliler gibi llerini yaktklarn ve ate en
temiz eydir, atee den herey temiz olur, ly de
ate, kirlerinden ve gnahlarndan temizler dedii
ni tesbit edebiliyoruz. Halk arasnda bazlarnn inek,
bazlarnn kirpi, bazlarnn saksaana, bazlarnn
ahine ve bazlarnn da aalara kutsallk verii, bir
manev halk detinden ibaret, bu ayn m illete mensup
kiilerin deiik davranlarn ve inanlarn bir ta
pnma eklinde (0,-fagin um- diyor) grmek ve bir
kamn cokuya gelip kendinden geiini, khinlik
ediini bir din eklinde grp belirtm ek yanl bir de
erlendirme ve yarg olur. Bunlar asl dinin btnl
iinde gerekli birer unsur gibi dnmek lm sa
ylmaz.
Krgz beyleri iinden birisinin maniheist oldu
unu, Ramstedt'in Moolistan'n kuzeyinde ele geen
8. yzyln sonlarna a it olduu sanlan bir yaztta:
Ben Krgz oluyum Marna yz er ve mesken ve
rildi ve oullarna Mar gibi olmalar dn ver
diine bakarak onun maniheist olduunu ileri sr
yor. Bilindii zere Sryanice M ar kelimesi Efendi,

111
retmen anlamna geliyor. Gnmzde, hlen s
rail'de (Mar) adlarn nne gelir ve sk s/k kullan
lr: (Mar Yakov, M ar David) gibi, burada Trkedeki
Bay, Bey anlamna kullanlyor.
Krgzlar arasnda -ayet gerekse- bu gibi olay
lar mnferiddir. Krgzlar, btnlyle Mani dinini
benimsememilerdir. in ve slm kaynaklar, 8, 9 ve
10. yzyllardaki slmiyetten nceki Krgzlar, eski
Trk Dinine, eski Trk tresine bal idiler. Tanr
inanc temeldi. Gardiznin 11. yzylda, Kimek-Kp-
aklart, rti rmana tapan ve Su kimeklerin
Tanrs derler hkmleri, yanl deerlendirmelerdir.
Trge ve l Trklerinin yakn bir da Tanr'nn
makam saydklar ve onun adna and itikleri de
eksik ve hatal gzlemlerle yaplan bir genellemedir.
920 yllarnda Hazar denizi ile Ara! gl arasn
da bulunan Ouzlar iin Arap Seyyah bn Fadlan'n
gzlemleri zerinde ayr bir kitapta geni ekilde dur
duumuzdan burada tekrarlamayacaz. Gene bir s
ra gerek Araplk bilinci, gerek Trklerin slmdan n
ceki inanlarn ktleme gayretinden ve duygusal
lktan kendisini kurtaram am akta, ayrca mukayesen
bir Dinler Tarihi bilgisinden yoksun olduundan yan
l gzlem ve deerlendirm eler de yapmaktadr. B
tn yanl ve duygusallklar arasnda, Ouzlarn de
fin (l gmme) trenlerinin, eski Gk Trklerinkine
benzediini gryoruz. Ouzlar da mezar stne
kurgan (hyk) yapyorlar, Balbal dikiyorlar. At, a
datm trenleri yaplyor ve kurbanlarn derileri,
ba, ayak ve kuyruklar birlikte bir aaca aslyor. Bu
rada llere deil, ller namna, onlar adna sevap
kazanmak zere kurban sunuluyor.
bn Fadlann, Bakurt dini hakknda ok sath
(dzeysel) bir yargyle, aa (orman), baz hayvan,

112
k, yaz, yamur, rzgr, su, gece, gndz, lm, ha
yat ve yer gibi varlklar iin ayr ayr birer tanr bu
lunduuna, en byk Tanrnn da gkte yaadna
inanrlard szleriyle, Tanr ile melekler, periler, cin
ler v.b. ayr zelliklerin kartrldn gryoruz. bn
Fadlann, gerek araplk bilinci, gerek baka inan
lar ktleme gayreti, gerek o lkelerin dilini doru
drst bilmeden ve ilerinde yeteri kadar bir gzleme
girimeden verdii hkmlerin (yarglarn) bir ele
tirisine lzum olduunu belirtm ek isteriz. bn Fad-
lann bu hikyeleri, B akurt Trklerinden olan Bilgin
Prof. Abdlkadir nann, sylenilenlerin hakikati ze
rine phelenip yeni bir aratrmaya girimeden kita
bna aln uygun, doru bulamadmz tekrarla
mak isteriz. (126) Zira bn Fadlan (Ruhlar ve M elek
le r i de Tanr gibi grme hatasna dyor. Bir d i
nin gerek unsurlarn doru bir tahlil ve deerlen
dirme ile ortaya koyamyor. slm taassubu yann
da, Arap ovenlii, dilini, lehesini bilmedii yerlerde
dolayl sz toplamas, hikyeler, m itolojileri dinle ka
rtrarak derlemesi, her zaman ilm ve geree uy
gun bir malzeme getirem iyor. Yazk ki Trk kltr
hayatnda bu gibi seyyah ve baz dnrlerin anla
tlar doruluk derecesinden phe edilmeden
srekli surette tekrarlanp, nakledilm ektedir.

Hazarlar, Ouzlar ve Bakurtlara komu bulu

nurlarken, aydn denilen a risto kra t tabakann Yahu
diliin birtakm kitaplarn benimsediklerini daha n
ce grmtk. Gardiz: Hakan ve em irler Yahudi di
ninde .kalanlar Ouz dininde idiler. demektedir.
Arap corafyaclar ise: Hazar ordusunun 10. yzvl-

(126) A. nan, Eski Trk Dini Tarihi (am anlk), Sf. 13.

F: 8 113
da tam am iyle mslman olduunu muhtemelen bun
larn Ouzlar olabileceini de ileri srmektedir.
slm corafyaclar va kit va kit baz Trkleri bud-
dist ve hristiyan olarak da belirtirler. Hatta mazdeiz-
me benzer etkiler pek dar b ir ereve iinde de ge
ici olarak belirm itir. (127) Tokuz-Ouzlarn mani-
heist olduu hakkndaki yarg doruluk kazanyor.
Umumiyetle Maniheizm, buddizm, Yahudilik ve hris-
tiyanlk dnda kalan byk Trk ounluunun (Bir
Tanr) dininin bir sistemi olduunu ya kabul etm i
yorlar, veya anlamyorlar. Onlarn, (Bir Tanr) inanc
ile birlikte dini kavrayarak, bir nev Hanifler olduu
nu itira f ederek, dorulukla, ilme sadakatle etrafyle
belirtm iyorlar. slmiyet dnda kalanlarn ok za
man mrik olarak grp, yle tanmak ve tantm ak
istiyorlar. M rikleri de din bakmndan hep bir ve
ayn sayyorlar. (128)
Artk kesinlikle kabul edilmesi gereken bir nokta
da Trkierin byk ounluunun yerleik olduu
bugnk buluntularla ve seyahatnamelerle ve eldeki
yeni belgeler incelenirse anlalacaktr. Yedisu ve Sr-
derya rmann dou blgesini kaplayan, 9-10. yz
yllardaki Karluk Trklerinin mbetleri olduu kesin
dir. Bu mbedler yanmayan veya yanmaz bir hale ge
tirilen aalardan yaplmtr. Duvarlarnda eski Trk
hakanlarnn resimleri vardr. Hatt evleri de yan
mayan aatan yaplmtr. Bu yn 10. yzyl Arap
seyyah Eb Dulef de belirtm ektedir. Bylece bin yl
dan ok nce Trkierin bir blmnn yerleik oldu
u, aatan evleri bulundu, mbedler yaptklar,
hatta ok daha nceleri belli yerlere Yaztlar, antlar

(117) A. inan, E.T.D.T. Sf. S.

(128) Y.K. Sf. 14.

114
diktikleri onlarn, bir ounun yerleik bir ky ve kent
hayat yaadn gsterm ektedir.
Trklerin dini hakknda M ool istilsndan da
ha sonra bilgiler artmtr. Bu hususta bilhassa Al-
eddin Cveyni .Ermeni Tarihisi Kiragos, Reid-d-
din, Plano Karpini, Rubruk, M arko Polo ve daha b ir
ok dnr, yazar ve seyyahlar Trklerin slmdan
nceki dinleri hakknda bilgi sunmulardr.

11!. BLM
1 TRKLERN SLM DNN BENMSEMES
VE MSLMAN OLARAK TARH
ALANINA IKII

A raplar slmiyetin verdii bilgi, inan, birlik bi

linci (uuru) ve gle birden bire basit kabileler ha
linden karak devlet haline geldiler ve dzenli o r
dular vcuda getirdiler. Bizans' 634 ylnda Yarmuk
sava ile Suriye'den srdler. 635 ylnda ran' nce
Kadisiye, sonra 641 ylnda Nihavend savalarnda
yendiler. Ve nceleri Sasan im paratorunun takibet-
ti i dorultudan Ceyhun kylarna ulaarak Trklerle
karlatlar. Trkler, o tarihlerde ya dank kabile
ler halinde kent kent krallklar halinde, veya Gk
Trk devleti gibi inin tbiiyetinde, aka b ir geri
leme, dknlk halinde idiler. Buna ramen iin iin
yeni bir atlm yeni bir derlenip toplanma giriim leri
seziliyordu.
Araplar arasnda kan i atma ve ekimeler,
sinsi b ir ekilde balamak zereydi. Trklerin M sl
man Arap ordularyle Halife Hz. mer zamannda te
masta bulunduklar! anlalyor. Baz Trk beyleri Hz.
Osman zamannda Mslmanl kabul etmilerdi. Hz.
mer, Hz. Osman ve nihayet Hz. A linin ldrlm esi
olaylar, Ali ile Muaviyenln savalar gibi ve Arabis-
115
ta n a ikilik ve dmanlk tohumlarnn serpilii bu
trl ilerleme ve genilemelere bir mddet engel o l
du. Emevler ynetimine geen Arap devleti, Srak ge
nel Valiliine Hacccn tayin ile (Haccc Zalim adiy
le tarihte n yapan kii) bunun Horasan ve T rkis
ta n a doru bir harekete geme giriim i grld. Bu
maksatla o dnemin nl komutan Kuteybe bin M s
lim 705 tarihinde Emev ordusunun bana getirildi.
(129) nce de belirttiim iz gibi 706 da (H. 87) de Ku
teybe Buhara'ya kar yola kt. Beykente kadar
ilerledi. Bu srada Trkler, tarih boyunca grld
zere, i mcadeleler, iktidar kavgasyle birlikleri bo
zularak zaafa dmlerdi. Kuteybe bu sebeple kolay
bir baar salad. Oradan ayrlnca halk isyan etti.
Kuteybe tekrar Beykenti zaptetti. Trklerden bol ga
nimet ve silh elde etti. Durumun vahametini anla
yan Trkler 707 ylnda Arap saldrlarna kar birle
ik savunma hareketine getiler. Kuteybe 709 ylna
kadar duraklad. Trk beyleri gene i mcadeleye,
birbirleriyle didimee balaynca veya ilerine bir
ayrlk, nifak tohumu ekilince tekrar zaafa uradlar.
Kuteybe, Buharaya gelip ehri kuatt. Az sonra
T rkler iin ar bir bar anlamas yapld. Kuteybe,
Trklerden ar bir hara ald. Buhara ehrindeki Trk
evlerinin yars boaltlarak Araplara verildi. Kuteybe
711 ylnn knda (H. 93) hazrlk yaptktan sonra Se-
m erkanta yola kt. Trklerden 4000 kii insafszca
ldrld. Savalar kanl oluyor, Araplar, slma uy
gun davranmyarak insaf gsterm iyorlar, insanlk ve

(129) Prof. Dr. brahim K afesolu, Trkllerin slm iyete

Girii, Trk Dnyas El Kitab, Trk Kltrn Ara,
trm a Enstits, Ankara 1976, Sf. 791. (Ortaasyada
Trk Arap mcadeleleri iin Trgiler Sf. 730.732).

116
slmlk d hareketlerle dmanl krklyorlard.
Bylece Arap ordularnn saldrlar devam etti. (130)
Biz, burada Trk-Arap savalar zerinde daha
fazla duracak deiliz. Zira bunlar konumuzu amak
tadr. Bu hususta Do. Dr. Hakk Dursun Yldzn s
lmiyet ve Trkler, hakkndaki derin aratrmasnda
gerekli bilgi sunulmutur. Burada sadece Trklerin
slmlamas ilikisine deineceiz. Prof. Abdlkadir
nana da iaret etmek isteriz: Haccac ve onun ku
mandanlarndan Kuteybe bin Mslim el-Bahli'nin
sert ve merhametsiz tedbirleri neticesinde Horasan'
da gven saland. Araplk bilincinin yer ald Ms
lman Arap Ordusu Mvern-Nehre gkdi. Buha
ra ve Semerkand zaptedildi. Kuteybenin muzaffer
slm (Arap) ordusu 713 ylnda (H! 95) Fergana ve
Takent zerine yrd. (131)
Trkler yllarca Araplarla arpmlar, fa ka t on-
ann insaf, merhamet ve bilgi, akl ve iyi rnekle ya
pacaklar etkiler yerine, iddet, dehet, sindirme, ez
me, yama ve ganimet toplama gibi hareketleri ka r
snda kendilerini savunma gayretine girim ilerdi.
Ancak daha sonralar slmiyetin hakikati, onun derin
anlam ve gerekliini anladklar, rendikleri zaman
byk bir yaknlk duymular kendi inanlarna uy
gun olarak Bir Tanr, ruhun lmezlii, hiret ve Tan-
rya kurban sunma, cihat ve ahlki esaslar gibi nok
talar grp anlaynca slmla byk bir sevgi duy
mulard.

(130) Do. Dr. Hakk Dursun Yldz, slm iyet ve Trkler,

st. 1976, Sf; 13, 20. (Tafoeri II. Cilt ve Gibb, Orta A s
ya, 30 v.b.)
(131) Prof. Abdlkadir inan, Kurn- Kerfmin Trke Ter.
cemeleri zerinde Bir nceleme, Diyanet leri Ba.
kanl Yay. Ankara 1961, Sf. 5.

117
 Trk-Arap savalar, vakit vakit Arap istil la r
na ramen, Prof. brahim Kafesolundan nakledece
imiz u szler bu ilerin nasl gelimekte olduunu
gsterm ektedir: Halife El-Memn'un husus ktp
hanesinde memur olan bir Trk yle dem itir: ran
lIlar ve Rumlar lkelerini bakalarna kaptrp kendi
yurtlarnda esir olurlar, T rkler memleketlerini hi
kimseye vermi deillerdir (132)
Arap-slm tarihinin 749-900 yllar Abbaslerin
egemenliinde ve Trklerin bu ynetimde grev a li
siyle, etki ve nfuzunun yayld bir dnemdir. B il
hassa refah ve ou yllar bar iinde gem itir. A b
bas Halifesi M u'tasm n (833-842) Trkleri msl-
man Arap ordularna katarak onlara yksek mevkiler
verdiini gryoruz. te yandan, o zam anlar hk
met merkezinin Badat'tan Dicle'nin sol kysndaki
Sam arra'ya geii (836) halifelik dzenini sarst. Fa
kat Trkler bu grevlerde gittike glendiler. Bir
ara Halife M tevekkilin dn sebeplerle idamlara g i
rimesi, hnedana sadk tb rklar incitti. M tevek
k ilin olu, Trklerle anlap, babas olan Halifeyi de
virdi ve onu, olu ldrtt (861). Artk bundan sonra
gelen Abbas halifeleri Trklerin egemenliinde gibiy
di. M uktedir'in 932 ylnda ldrlmesinden sonra,
Abbasler zayfladlar ve Trk askerlerinin istedikleri
ni halife yapmas gibi neticeler sonunda Trk komu
tanlar arasnda mevki mcadelesi balad.
900-1000 yllar arasnda, kk hanedanlar ku
rulmutur. Bu dneme ran rnesans a denir. Ab
bas halifeliinin gcn kaybettii, artk kk
prensliklerin kurulduu ve uzak yerlerdeki illerin ba
mszlklarn iln ettikleri bir dnemdir.

(132) Prof. brahim Kafesolu, Ad Geen Eser, Sf. 791.

118
 Gazneli Trk Devletinin kurucusu Mahmudu
Gaznev (Mahmud Gazrev) 967-1030 yllar arasnda
kudretli varln gsterm iti. Hindistan seferlerine
1005de balayarak 12 sefer yapmtr. Gaznede ca
m iler yapm, okul ve kitaplklar amtr. Gazneyi
islm ilim lerin merkezi yapan O'dur.
Do. Dr. Hakk Dursun Yldzn u szleri slm
lamay zetlemektedir: Trkler, slmiyetle daha
ilk fetih srasnda temasa gemelerine remen, an
cak asr kadar sonra 10. asrn ortalarnda byk
kitleler halinde bu dini kabul etm iler ve ksa zaman
sonra slm dini Trklerin m ill dini hline gelmitir.
Bu asrlk uzun tarih devrenin ilk yarsnda T rk
ler ile Mslmanlar (Araplar) arasnda etin m ca
deleler cereyan etmi ve bu sebepie slm iyet T rk
ler arasnda yaylma imkn bulamamtr. Abbas
Hanedmmn iktidara gelmesiyle slm devleti bnye
sinde meydana gelen deiiklikler sebebiyle mcade
leler hemen hemen sona ermi ve Trkler slm dev
leti hizmetine girerek faaliyet gstermee balam
lardr.
Abbas devleti ve hilfeti ranlIlar, Sogdlar ve
Trklerin omuzlarnda ykselmitir. (133)
Moollarn Asya'da glendii dnemde (aman-
lkla) ilgili baz davranlar yeniden canlanmakla be
raber, slm dini de gittike gelime yolundayd. Bir
taraftan da slmiyet, Hristiyanlk ve budizm arasn
da bir mcadele devam ediyordu. Trkler phesiz

(133) Do. Dr. Hakk Dursun Yldz, slm iyet ve Trkler,

st. niv. Edebiyat Fak. Yay. st. 1976, n s z XU.
(Em evler Devri: Emev Hanedannn lk Yllarnda
Trk-Arap Mcadelesi) Sf. 10-13. (Kuteybe b. Ms
lim in Fetihleri) Sf. 13.

119
 slmiyetle ilk iliki ve onu tandklar, bildikleri an
dan itibaren msiman olmaya balamlard. 9. yz
ylda dier din ve inanlardan daha fazla slmiyet
etkiye balad. 920-921 yllarnda Alevler, Horasan ve
evresini igal etm ilerdi. Dou Trkistan'da Alev
ler, Takent taraflarnda Maniheizm, B ulgarlar ara
snda da Hazar Musevleri (Karailer) ve Hristiyanlar
propaganda yapmaktaydlar. 921 ylnda Alev Ordusu
Horasan'n ba ehiri Niaburu igal edince, buna
kar Karahanllardan Bura Han kar koydu ve Ale
v ordularn yendi, bozguna uratt. Satuk Bura
Han slmiyeti benimsedi. 10. yzylda (940) Karahan-
llar devletinde resm din slmiyet olmutu. Ayn
ylda Volga evresindeki Bulgar Hanl msiman
oldu.
Yalnz, Yedisu eyletinde bir Nesturi, Hristiyan
cemaati kalmt. Timur zamannda bu cemaat de ta
mamen ortadan kalkt. Gene Timur dneminde Tr
kistan'n kuzeyindeki Buddizm kalntlar da tamamen
silindi.

2 TRKLERN MSLMANLII KABUL ET

MELERNN SEBEPLER:

M. aatay Uluay, (lk Mslman Trk Devlet

leri) adl eserinde Trklerin mill dini olarak (Sa
manlk) diyor. amanlk diye Trklerin mill bir dinle
ri olmadn nceden hatrlattktan sonra konuya d
nebiliriz: Trklerin nemli ksm m ill dinleri olan
amanizmi brakmlar, Mani, Buda, Nestur ve Muse
vlik gibi din ve mezheplere girmilerdir diyor ve
Mani ve Buda dinlerinin Trklerin yaratlna uyma
dn, onlarn askerlik, kahramanlk ve cihangirlikle

120
rini kaybettirdiklerini, halbuki slm iyetin gereki
ve sava bir din olduunu belirtiyor ve Mslman
lkta da Trklerde olduu gibi Tek Tanr vard. s
zyle slm iyete bu bakmdan da uygun olduunu
sylyor ve keza Msimanlar da T rkler gibi l
lerine kurban kesiyorlard diyor ve Trklerin incele
yerek ve Mslmanl stn grerek kabul e ttikle ri
ni anlatyor.
840 ylnda Krgzlar'n, Uygurlar, K orluklar ve
Ouzlar zerine saldrmas, onlar yenerek eski ana
yurtlarndan kovmalar Trk Tarihinde bir dnm nok
tas oldu. Karahanliar Dou Trkistana, Ouzlar S-
rderya ve Hazar Denizi arasna yerletiler. Bu vesi
leyle Trkler, slmlar daha iyi incelemek frsatn
buldular. (134) diyerek unlar lve etm ektedir:
Emeviler zamanndaki kanl atm alardan sonra iki
m illet birbirini daha iyi renmee alt. A raplarla
sava ve bar zamanlarnda ilikile r ve Trklerin
medeniyet ve cesaretlerinin anlalmas ile, Abbas-
lerin onlar devlet hizmetinde ve orduda grevlendir
melerine temas diyor ve zellikle Halife Mu'tasm
(833-842) ok b e e n d i i ve gvendii Trklerden b i r
hassa ordusu k u r d u . (135)
Trklerle glenen slm ordusu 20 senedir bin
lerce insan ldren Babeki yok ettii gibi Anadolu
ilerine kadar ilerleyerek Bizans m paratoruna iyi bir
ders verdi. Bylece artk Arap yazar ve airleri
Trkleri ven manzumeler, yazlar yazyorlar.

Trklerin gc 9. yzylda slm dnyasnda a rt

tndan Arap ordularnn bakomutanl (Emir l-

(134) M. aatay Uluay, tik Mslman Trk Devletleri,

M. Et. B. Yay., st. 1977, III. bask, Sf. 109.
(135) Y .A .G .E ., S f. 110,

121
 mera) Trklerin eline geti. Fakat baz Abbas hali
feleri bunu kskanarak baz komutanlar haksz yere
ldrttler.
Karahanllar, Maverannehir ve Horasan ele
geirme srasnda slm iyeti iyice tanyp benimse-
fnilerdi.
10. yzylda slm Dinine kar ran i m illiyet
ileri zengin ran m aliyecileri ve ran Zerdtlerinin
desteiyle bir hareket dzenlenmiti. Orann Alevle-
ri 920 ylnda Horasann birok ehirlerini ele geir
milerdi. Zerdtler gibi K-armetler de (Sahip-uz-
Zam an)n ortaya kacan sanyorlard. Karamet-
ler olay Abbasler'in yalnz i ilerine deil d ile
rine de etki yapmak eilim ini gsteriyordu. nk
bunlar Abbaslerin ellerinde bulunan yerleri alacakla
rn ileri sryorlar, bylece hilfeti ve saltanat k
knden sarsyorlard. Hazarlar ile Uygur Trkleri de
Samanouilartm tehdit ediyorlard.
Horasandaki Alev ayaklanmas g ittike by
yordu. zerlerine gnderilen Samanoullar ordular
yeniliyordu. Bu durum karsnda halife bu ayaklan
may bastrmasn Satuk Bura Handan rica etti.
Bura Han, Alevlerden Horasan temizledi. Halife,
Bura Han gibi Ouz reislerine, Hazar hkmdarna
ela eliler, hediyeler, m ektuplar gndererek onlar s
lmla girmeye ard. Halifenin istekleri Trkler
tarafndan iyi karland ve X. yzylda Trkler slm
l toptan kabul ettiler. (136)
T rkler fi ve Hanef gibi mezheplerden ken
dilerine en uygun olan da aratrdlar.
X. yzylda Trklerin toptan slml benimse
yenleri Karahanllar ve Ouzlard. Ouzlar 100 yl

(136) Y .K ., S f. 112.

122
kadar sonra Horasan'da Byk Seluklu Devletini
kurmu oldular.
lk kurulan Mslman Trk devletleri Tolunlu-
lar, hitler, Karahanllar, Gazneliler, Eyybler, Trk
M em lkleri ve Byk Seluklulardr. Bunlar Anadolu
Seluklular, Anadolu Beylikleri, OsmanlIlar ve Mern-
lkler (137) takip etti.

LK MSLMAN TRK DEVLETLER

lk byk Mslman Trk devletini kuran Kara-

hanllar (840-1212), k gl evresi, sonra Dou
Trkistan'a yerletiler. nce merkez Balasagun, son
ra Kagar oldu. Saman devletini yknca Maveran-
n ehire yerletiklerinden Semerkant merkez oldu.
Bylece Bat ve Dou Trkistan kaplad.
Karahanllar 999 da Samanoullar devletini yk
tlar. Yusuf Has Hacip 1070 ylnda Kutadgu-Bilig
adl manzum eserini yazd.
Kagarl (Prens) Mahmut, Dvan- Lgat-it-
Trk 1074 ylnda tamamlad.

GAZNELLER (962-1187?)
A fganistanda kurulmutur.
BYK SELUKLULAR (1040-1157)
HAREZMAHLAR (1098-1221) veya (1077-1231)

MISIR ve SURYE'DE KURULAN LK MSLMAN

TRK DEVLETLER:

1 Tolunlular (868-905)
2 hitler (Akitler) (935-969)

(1 3 7 ) Y.K., S f. 113.

123
 3 Eyybler (1174-1250)
4 Memikier - Klemenler (1250-1517)

a Bahr M emikier (Trk Memlukleri)

(1250-1382)
b Burc Memlukleri (erkez Memlkle-
ri) (1328-1517)

ANADOLU SELUKLULAR! (1077-1308)

ANADOLUDA KURULAN BEYLKLER

1 Mengckler (1071 veya 1072-?)

2 Saltuklular (1080-1201)
3 Danimentliier (1085-1178)

ANADOLU BEYLKLER (1308-1515) vb. hep ms-

lman toplumlar tekil etmilerdir.

TARHN K BYK DNM NOKTASI

Trklerin slmiyeti benimsemesi ve bu yoda

mcadelesi tarihin byk dnm noktasdr. Bunun
ilki Trklerin topluca slm iyeti benimsemesi ve
kincisi Anadolu kaplarn ardna kadar Mslman
Trk ordularna aan A lparslann 26 Austos 1071
Cuma gn sava ve sonrasdr. Bizans imparatoru
Romanos Diogenis (Romen Diyojen), General Nike-
fo r Basilas ve dier Bizans generalleri esir olmu ve
Trk gc, slm imannn kudreti, alma, azim ve
cesaretiyle ezilmilerdi. Bu M alazgirt zaferi, Trk ta
rihi iin olduu kadar slm tarihi iin de tarihin b
yk dnm noktasn belirtir. Bu mill ve slm b

124
yk zaferdir. Bu hususta burada bu olaya bilhassa
iaret etmek isteriz. (138)

3 TRKLERN SLM OLULARININ

SONUCU:

zetleyecek olursak, Trkler phesiz slmiyet-

le ilk bilgi edindikleri, onu iyice tandklar andan iti
baren ferden de olsa mslman olmaya balam lar
d. 9. yzylda slm dini daha fazla etkiye balam
t. 920-21 ylnda Alevlerin Horasan ve evresini i
gal ettiklerini, dolaysyle Alev etkilerini gryoruz.
920-960 yllar arasnda byk Trk kitleleri ehli s n
nete uygun olarak simiyeti kabul etmilerdi. Dou
T rkistanda Alevler, Takent taraflarnda Manihe-
izm, Bulgarlar arasnda da, Hazar Musevleri hristi-
yanlar propaganda yapmlard. Alev ordusunun Ho
rasann baehri Niabur'u zaptetmesi zerine, Ka-
rahanllardan Bura Han kar koyarak onlar byk
bir bozguna uratt. Tarihte bu ve Satuk Bura Han
n simiyeti benimsemesi ok nemli bir olay olarak

(138) Prof. Fuat Kprl, Prof. Dr. Osman Turan, Prof. Dr.
Mehmet A ltay Kymen, Prof. Dr. brahim Kafesolu
ve Prof. Dr. Ali Sevin vb.. Seluklular hakknda nl
eserler yazmlardr.
Prof. Dr. Osman Turan, Trkler Anadoluda, st. 1973,
Bilhassa (Sf. 22-27, 30-35).
Dr. Tahsin nal, 1071 ve Alparslan, st. 1976.
M. aatay Uluay, lk Mslman Trk Devletleri,
st. 1977, 3. bsk. Sf. 151-163 vb..
Mehmet eker, Fetihlerle Anadolunun Trklemsi" ve
slmlamas, st. 1973 tken Yay. Bilhassa Sf.
22-45 vb..

125
yer almtr. Buddizm, Maniheizm, Yahudilik ve Hris
tiyanlk ancak 920 ylma kadar ve bilhassa ancak 200
yl kadar daha etki yapmaya almt.

slmiyet Urallar ve Sibirya evresine 940-950

yllarnda yerleti. Trk Tarihinde ok nemli ve de
erli bir olay olarak 10. yzylda Trk M illetinin (Bu
dununun) enaz % 80'i slm dinini kabul etm ilerdi.
12. yzylda O rtaasyada hakim olan din, slm iyet
olmutur. Hazar Trklerinin de byk bir ounluu
mslman olmulard. Onlardan Kara i veya Karaim
denilen saylar ok fazla olmayan bir ksm kalm
t. Hazar Trklerini, Yahudilikte daha dorusu Yahu
diliin birok esaslarn kabul etm ediklerinden, Ya
hudilik dnda tutulduklarndan Kara i veya Karaim
denilenler hari Yahudi saymak ve Yahudi cem aati
iinde grmek yanltr. srail onlar Yahudi cem aati
iinde grmez. Habeistan (Falalar) veya vaktiyle
irken Arap olan Yemen Yahudileri gibi bir durum ar-
zederler.
Trklerin slmiyete geiiyle, tek bir din btn
Trk lkelerini kaplam ve evre lkeleri de e tkile
mitir. inlilerden milyonlarca kii mslman olmu
(dngenler) veya Hindistan, hatta Endonezya ve Ca
va v.b. alanlara kadar slm dini yaylmt.

Trk m ill kltr yannda slm dininin byk

nemi ve etkisi ile T rkler mtecanis, birliki bir m il
let haline gelmekte gecikmediler. Tarih boyunca
Trkler kendi ilerindeki mcadele ve atmalar or
tadan kaldrdka, birlik ve beraberliklerini saladk
a gleri de ok artmtr, lkeleri ykselm itir.
Ouz Trklerinin Knk boyundan Seluklular 1 i-
13. yzyllarda Orta ve Yakn Asyaya hakim oldular.

126
(139) Trk im paratorluklar dnem 1000-1220 yllar
arasnda Mslman Trk im paratorluklarnn banda
Gazneliler v.b. S eluklular ve Harzemahlar bunlara
ancak birka rnek tekil ederler.
Acaba kalnt din ve inanlardan hangilerini zik
redebiliriz? slm dini Asya'da hemen hemen hristi-
yanl yendi ve hakim oldu. Budizm M oolistan'da
ve Asyann gney batsnda yerleti. Bir amann,
dorusu bir kamn ynettii din trenlerle ilgili. Tan
r ile ilgili trenlerin yer ald deimeler de gsteren
kalntlar Altay dalar (Altay-Sayan) ve Sibirya o r
manlar blgesinde Yakut Trkleri arasnda yaay
n srdrd.
Moollarn Asyada yaylma ve stil dnemleri,
manev ve kltrel bakmdan baz inan kalntlar:
getirm itir. Bilhassa amanc olan baz Mool inan
larnn, yerli halk inanlarn canlandrma izleri vakii
vakit grlm tr. Mool istilsnn etkilerinin tesbit
ve deerlendirilmesi ayr bir konudur. Burada sadece
Mool amanizminin kalnt ve etkilerinin, gem ite
ki kalntlar hatrlatmas, faka t onlarn kkleip tu tu
namadklarn da gzden uzak tutm amak gerekecei
tabiidir.
Prof. Dr. brahim Kafesolu bizi teyid eden u
dnceyi bir gerein anlatl olarak ortaya koy
mutur:
...Uzak-Doudan Avrupa ortalarna kadar b
tn bozkrlar blgesinde 1200 yl hkm sOrm ve
birok siyas, sosyal ve etnik izler brakm olan Trk
topluluklar slm devirde de ve bu defa, hkim zm-

(139) M. Aziz A hm etr Siyas Tarihi ve M esseseleriyle D el.

hi Trk mparatorluu (1206-1290), 1001 Temel Eser,
Sf. 79-87.

127
reler sfatyle tarih arlklarn koyduklar eitli
M slman lkelerde byk im paratorluklar (Kara-
Hanllar, Gazneli'ler, Seluklu'lar, Harzemahlar,
Hind-Trk m paratorluu) veya devletler (Irak, S uri
ye, Kirman, Anadolu Seluklular, Tolunlular, Ihd-
liler, Msr Trk Devleti, Delhi Trk Sultanl Tim ur-
lular, Kara-Koyunlu, Ak-Koyunlu'lar), Atu beylikler
(Salgurlu'lar, l-Denizli'ler, B riler, Zengliler, Be-
T einliler) ve beylikler (Artuklu, Danimend'li, Men-
gckl, Saltuklu, nall, A hlat ahlan, zmir, Efes)
kurarak slm dnyasnn mukadderatna hakim o l
mular ve OsmanlIlarla birlikte mtala edildii ta k
dirde, Orta Asya, Yakn Dou ve Dou Avrupa'nn son
1000 yllk tarihine yn vermilerdir. (140)
mkn nisbetinde zaman bilgisi srasyle zetle
yecek olursak. Cengiz (ingiz Han) zamannda M o
gollar ve ona katlan Kuzeyli Trkler, Eski Trk inan
c iindeydiler. Kuzey ormanlarnda yerlemi olan
Uryanktlar, Gk-Trk yaztlarnda belirtilen Kur-
kan larn torunlar ve bugnk Urenha ve Yakut T rk
lerinin atalar saylmaktadr. (141)

4 12. VE 14. YZYILLARDA DURUM:

Bilhassa 12., 13. yzyllarda Hristiyanlk M oo

lis ta n a kadar gelmise de dzeyde (Sath) kalm,
toplum a malolamamtr.
Orta Asya ve Volga blgesi mslmanlar ara
snda bile Mool istilsnn, eski Trk dinini yeniden

(14) Prof. Dr. brahim Kafes olu, XV. lk Trk . sl m Si

yas Teekklleri, Trk Dnyas El Kitab, Ankara
1976, Sf. 791.
(141) A. nan. E.T.D.T. Sf. 14.

*?28
glendirdiini ve slmiyetle eski din inan ve t re
lerin kaynatrlp, azlatrldn gsterm ektedir. Zer-
dtlk, Maniheizm (maniheizm) nfuzunu tamamen
yitirm itir. Yalnz Budizm ve Hristiyanlk, buralarda
b ir mddet karlkl mcadele etm ilerse de, ran
ve O rtaasyaya 14. yzylda slm dini btn grke
miyle (ihtiamyle) hakim (egemen) olmutur. Bu b l
gelerde bilhassa Hristiyanlk etkisiz kalmtr.
T rkler kendi istekleri ve arzular ile, slm ak
lama ile Allah'n Hidayetine nail olmulardr. Zorla,
bask ile slm dinine girm em ilerdir. Mslman Arap
ordular Asya ilerindeki savalarda ok zamon Trk-
lere yenik dmlerdir. Bu savalara a it belgeler ve
Emev Araplarn ok sert ve hain davranlar bunu
gsterm ektedir. (142)
Trklerin slm oluu ve onu hibir dinde g rl
meyecek ekilde benimsemeleri ve o yolda mal ve
canlar bahasna bu uurda m cadeleleri tarih te bas
ka bir millete kolay kolay nasip olm ayacak derecede
ycedir. Onlarn Din, ahlk yaplar, Araplarn
Cahiliye dnemlerinden ok farkl olarak, Trklerin
ahlk, tima, nsan hayatnn yksek bir deere sa
hip oluu yannda, manev inanlar (Tek Tanr man,
ruhun lmezlii ve ahiret inanc, meleklere ve cinlere
inan, ksaca slma benzer tem elleri), z, sz,
davran ahlk slma uyun olmas, 'kadnlarn iffet,
hava e ereflerine sayg v.b. zellikleri, birok hu
susta slama 'benzer ynleri, dier bir deyile deta
Haniflerden oluudur. Kamlarla, slm erenleri, dervi-

(142) H.A.R. Gibb, Orta A syada Arap Ftuhat, ngilizce

den Trkeye eviren: M. Hakk, st. 1930. Trkiyat
Enst. Yay.
Prof. Barhold, Orta A sya Trk Tarihi v.b.

F: 9 129
leri arasnda benzerlik bulunuudur. Tarih boyunca
bu derece simiyete ballkta ve samim bir takva
da stnlk ve bu yolda ok byk gnll fedakr
lk ve o yolda hizmet grevini ifa eden bir kavmin
ndir olduunu belirtmek hakikati ifade ve drstlk,
kadirinaslk olur. Bir Hill Uruna Yarab Ne G
neler Batyor diyen air anakkale ve stikll mar
larnda bunu manzum olarak belirtm itir.
Osman Turann (Seluklular ve slmiyet) cdl ese
rinden, itirak ettiim iz grlerini buraya nakledere*
hatrasn da anm oluyoruz:
Mool stilsnn btn slm dnyasyle b irlik
te Trkiyeyi de sarstna iaret ettikten vSonra u
aklamay yapyor:
Beyliklerin kurulduu zamanda ise ne dahil in
kiaf ne de slm dnyasnn vaziyeti salam bir ze
min hazrlamaa kfi geldi. Bundan dolay Osmanl
Trklerinin siyas hamlesi ilim ve fik ir bakmndan
beslenecek bir kaynak bulamad; hukuk, siyas, ti
ma, idar en yksek nizm, eitli sanatlarda ve hu
susiyle mimrde im paratorluk azameti ile muvazi ih
tiaml eserler verdi ise de gittike kuvvetlenen Av
rupa karsnda da bu zayflk daha kuvvetle hissedil
di. Nihayet Avrupa medeniyetinin ar basan stn
l slm kavim lerini ve bata Trkleri artk yeni bir
medeniyeti kabule icbar etti. (143) Burada Prof. Os
man Turan, Avrupa daha geni ifadesiyle biraz son
ra ada medeniyeti vcuda getiren lim ve Teknik,
yeni icatlar ve yeni let kullanm alar, yeni ve verimli
rgtlenme (organizasyon) tekilt ve tima geli
meyi hzlandran messeseler (kurumlar) kurmak, il-

(143) Prof. Dr. Osman Turan, Seluklular ve slmiyet, Tu.

ran N eriyat Yurdu, tst. 1971, Sf. 29.

130
 'n inceleme ve aratrm alarda mesafe alna iaret
etmek ve eklemek isteriz. Bu arada unu da ilve
edebiliriz ki slm bilgi ve inanc, ahlk davranlar
daki zaaf, bilgisizlik, sam im iyetsizlik, karclk, m il
l hedeflerden sap ve ykc, blc ve geriletici ki
i ve gizli-ak, sinsi kurulularn faaliyetini, trl
ihanetleri de dikkatten uzak tutm am ak gerektiine ka
niiz. Trk ynetim inin Trkten gayr ellere geii ve
slmiyetin ve Trkln hedeflerinden saptrln
da ilve etmek isteriz. (144)
Osman Turan, daha yukarda naklettiim iz g r
ne yle devam ediyor: Halbuki 14. ve hatta 17.
asrlarda Trkiye'ye gelmi olan AvrupalI seyyahlar
im paratorluun azametini yaratan messeselerin
salamlna, Trklerin ahlk meziyetlerine, memle
ketin meden ve tima tekml ve tekiltna kar
m ttefikan hayranlklarn ifade etmilerdi. Esasen
bu asrlarda Trkler har bakmdan AvrupalIlara s
tn olduklarna inanyorlard.
Bu mevzua dair yazdklarmz bir iki cmle ile
hlsa edersek:
1 Trklerin slm dnyasnn mukadderat
zerinde byk bir mil olmalar gebe unsurun s
lmlamasnn ve binaenaleyh Seluk istilsnn bir
neticesidir.
2 Bu slmlama slm medeniyetinin stn
l ile slm dini esaslarnn Trklerin inam ve m i
zalarna uygun gelmesi gibi iki balca milin tesi
rinde vukubulmutur.
3 slmiyeti kurmak erefi Araplara Git ise de
onu yaatmak ve Araplar nisbetinde yaymak erefi

(144) Prof. Dr. Hikm et Tanyu, Tarih Boyunca Y ahudiler ve

Trkler, st. 1976, 2. cilt.

131
Trklere a ittir. TCrkler olmasa idi slmiyet 10., 11.
asrdan sonra i ve d tehlikeler dolaysiyle .akbe
ti mekk (gelecei kukulu). Hal taarruzlariyle y
klmaa mahkm olurdu.
4 Trkler, slm medeniyetinin kuruluunda
Araplar ve ranlIlarla b irlikte altlarsa da, trl
m illerin tesiriyle, bu medeniyet erevesi ierisinde
Araplara ve ranlIlara nazaran slm Trk kltr ih
male urad ve onlar nisbetnde geliemedi.
5 Trk tarihinin en mhim devresi slm me
deniyeti ierisinde yaratlm ve OsmanlIlar en son
ve byk azameti tem sil etmitir. (145)

(145) Prof. Dr. Osman Turan, Seluklular ve slm iyet, st,

1971, Sf. 30.
W. Barthold, stiar- Islm Tarihi, ev: M, H .'H a .
lid, st. 1343. Yeni neri: Haan Gndzler, st. 1971,
Aka; Yay.
W. Barthold, Islm Medeniyeti Tarihi, ev.: Fuad
Kprl,'Ankara 1963.
Belzur, Futuhul-Buldan ev: Z. K. Uran, st.
1955-56.
L. Caetani, slm Tarihi, ev. Hseyin Cahid, st,
1924.27.
N eet aatay, Islmiyetin Y ayl Srasnda
Komu Devletlerin Durumu, ilh. Fak. Dergisi, X. Yl
1962, Ankara 1963.
N eet aatay, 100 Soruda Islm Tarihi, st. 1972.
Ahmet Cevdet Paa, Ksasa Enbiya Ve Tarih-i H.
lfa, Haz. Mahir z , st. 1972. (E ski yazlarla st.
1331) 5. C.
Dozy, Tarih-i slm iyet, ev. A. Cevdet (Karlda),
1909.
Wil, Durant, Islm Medeniyeti, ev. Orhan Baha,
Tercman 1001 Temel Eser.
Mahmud Esad, Tarih-i Din-i Islm, tst. 1326-27. la.
lm Tarihi, (Bugnk dile ev. Sadi Irmak, st. 1965,
2. Cilt.)

132
 IV. BLM

DN VE MEDENYET:
Din ve ilim, teknik, lm zihniyet ve organizasyo
nu, ilgili kurum lan kaplayan medeniyet arasnda na
sl bir balant bulunduu tedenberi tartlm ak is
tenilen bir konudur. Bilhassa slm dinini ktlemek
iin ona srekli iftira kampanyalarn plnl ve prog
raml bir ekilde dzenleyen batl mteassp hris-
tiyanlar ve Yahudiler, ayrca hristiyan misyoner r
gtleri trl szler ve yazlarla Trk m illetini veya s
lm toplumlarn yanltm lar ve aydn denilen ta h sil
li kiileri kendi hesaplarna let ederek kullanm lar
dr.

Corci Zeydan, slm Medeniyeti Tarihi. ev. Zeki

Meamiz, st. 1971. Doan Gne Yay.
J. Wellhausen, Arap Devleti ve Sukutu, ev. Fik.
ret Iltan, st. 1960.
Suphi Paa, Hakaik'l Kelm Fi Tarih el slm,
st. 1297.
Sheyli (Ahmed bin Hemdem), (Nevdr.i Shey-
li), Trk slm Tarihinden, Hazrlayan: emsettin
Kutlu, 2. Cilt, Ter. 1001 Temel Eser.
Jean Sauvaget, slm Dnyas Ksa Kronoloisi,
ev. S. K. Yetkin F. R. Unat, Ankara 1963, (Geni,
letilm i 2. basm)
sm ail Hami Danimend, zahl slm Tarihi Kro
noloisi, st. 1960, I. Cilt.
Ergrun Gze, M ukayeseli slm Tarihi Kronoloisi,
st. 1971.
H. Gazi Yurdaydn, Islm Tarihi Dersleri, lah.
Fak. Yay. Bilhassa Sf. 52-60. Karahanllar (960-1212),
Gazneliler (963-1187), Byk Seluklular (1040-1157)
Bahriye ok, slm Tarihi, Emevler.Abbasler,
Ankara 1968, lh. Fak. Yay.
A li Mazaher, Ortaada Mslmanlarn -Yaay
lar, ev. Bahriye tJok, st. 1972.
Akdes N im et Kurat, Kutayba b. Mslimin Hava-
133
 Din ve medeniyet konusunda ok etrafl ve derin
bir muhakemeye giriilecek olursa, ilim ve teknie
ilm zihniyete ve ynteme, aratrm a kurumlarna, r
gtlenm e ve yeni ada messeselere, zamana ve
uzmanla v.b. nem veren toplumiarn tarih boyunca
ilerlem e esaslarndan birisini elde ettikleri grlr.
Birka bin yl nceki eski Trkler, Msrllar, Srrer-
ler, Hindistanllar, in v.b. bu m edeniyet eserleri v
cuda getirenlere rnektir.
Zamanmzda gnee tapan, dalara, aalara
V.b. tapnrcasna bal bulunan ve varlklarda ruh bu
lunduuna inanan Japonlar, Japon medeniyetini v
cuda getirerek dikkati ekm ilerdir. Keza Hristiyan
Amerika B. D. ve Kanada, Avrupa lkeleri hatta sra
il'in ilim ve teknik, iktisat, organizasyon yeni kurum
lar ortaya karmada, ica t ve bulular iin almalar
yapmada, ksaca medeniyet sahasnda gelimi ve

rizm ve Semerkard Zapt, Dil ve Ta. Corafya Fak.

Dergisi, C. VI. Sa. 5, Ankara 1948, Sf. 387-425.
Bahaeddin gel, Orta A sya Trk Tarihi Hakknda
Baz Yeni Aratrmalarn Tenkidi, Dil ve T. C. Fak.
Der. C. XVII, Ankara 1959.
Bahaeddin gel, Trk Kltrnn Gelime a.
lar, st. 1971.
Aydn Sayl, Seluklulardan Evvel Ortaarkta
Trkler, Belleten 37, 1P46, Sf. 97-131.
Ramazan een, E ski Araplara Gre Trkler, Tr
kiyat Mec. C. XV, 1969, Sf. 11-36.
Z. V. Togan, Umumi Trk Tarihine Giri, st. 1970,
C. 1.
Paul W ittek, Trkentum und slam I, Archiv fr
Sozialwissenschaft und Sozialpolitik, B. L.IX, 3, 1928,
S. 489-525.
Mkrimin Halil Yinan, Osman Turan ve Mehmet
A ltay Kymenin v.b. Seluk Tarihleri zerindeki
eserleri...

134
 daha da gelimekte olduklar grlr. Hatta hi e
kinmeden hakikati sylemek gerekir ki, nasl ve han
gi elemanlar ve etkiierle olursa olsun Kom nist Sev
yetler ve Kzl inin de ilim, teknik, iktisat, organizas
yon (rgtlenme), ilm aratrm a ve ilgili kurumlan
kurma, salk artlarn ve imknlarn gelitirm e ba
kmndan srekli bir ilerleme abas iinde bulunduk
lar grlr; bunlar dinsizlik ve hatta byk b ir sapk
lk iinde Allah dmanln yapan toplum lardr. p
hesiz onlar insan hak ve hrriyetlerinden, kinne g
r ve manev lemin varlndan habersiz, haya
tn, ruhun, nsan ahlk ve faziletin yoksunu to p lu k
lardr, bunlar ayr bir konudur. Burada sadece ele
almak istediim iz lim ve Teknik, rgtlenme gibi
noktalardr.
Halbuki slm dini muhteva bakmndon en s
tn ve en ileri bir din olup, ilim (Allahn ilk huyrui:
- Cehalet zamannda bile - OKU! olmutur.) ve teknik,
iktisat, dayanma bakmndan dierleriyle rrukayeso
edilemeyecek kadar yksek b ir yap, ileri bir mahiyet
arzeder. slm dini medeniyete engeldir sz ta
mamen gerekten mahrum, yalan veya bilgisizce sy
lenmi, veya maksatl bir hareketten ibarettir. lin
Cinde bile olsa gidip al sz ve Bilenle bilmeyen
ler bir olur mu yet meali sadece iki rnektir. Zira O,
ilmi, en yeni teknii, ktisad ilerlemeyi, yanjm lam a
ve dayanmay emreder. Buna ramen gnmzde
slm m illetlerinin bu alanlarda yeteri derecede ilerle
mi, ilim, teknik, aratrm a kurum lan, rgtlenm e ve
yeni icad ve bululara imkn salanamam ayrca
uzmanla, almaya yer vermemi, zaman g erekti
i kadar deerlendirememi olmasna dikkot etmek
gerekir. phesiz slm m illetlerindeki, iten boz^
cu, ykc eitli e tkile r ve rgtlerin faa liyetin i c
unutmamak gerekir.
135
 slm iyetin derin ve engin kinat gr.-; ve a n
lay, insann ve kinatn yaratl ve anlamnn ak
lanmas ve dayanma, yardmlama, ahlk ve erdem
lik (fazilet) ynnden deerli mevkii aikrdr. B il
hassa Allah inancndaki ycelik her dinden stn
dr. Geri kal, slmiyetin em irlerini, buyruklarn
anlamama bilmeme, uygulamama gibi sebeplerle ak
lanabilirse de, sonuta madde madde arzettiimi-t
hususlarn, tima, ktisad, mill, siyas esaslarn b
tn slm alemince benimsenmesi ve ibirliine daya
nan dayanma ile, bu m illetlerin herbakmdan mede
niyetin n saflarna gemesi mmkndr, hatta mu
hakkaktr, diyebiliriz.

SONU:

u hakikat unutulmamaldr, Trkler slm dn

da, (budizm, maniheizm, zerdtlk, musevilik, (Ka
raim), H ristiyanlk... gibi) dine girm i olsalar da o
unluk Gk-Tanrt (Gk-Tenri - Gk-Tengri) veya (Bir
Tanr) inancn ve ona bal esaslar korumu, devam
ettirm ilerdir. H atta slm dinini benimsedikleri za
manda bile Allah ve Tanr kelimelerini de yzyl la r-
danberi b irlikte kullanm lardr: (Tanr m isafiri, bir
Tanr kulu, Tanr Buyruu... gibi)
slm dndaki baz dinlere geildii zamanlarda
halkn b ir ksm benimsese bile onun birlie ve m ill
kltre zarar verdiini, treyi bozduunu, i atm a
lara, huzursuzluklara yol atn da gryoruz. B il
hassa buddizm, Trk yapsna hi uygun .jelmemi-
tir. Bu inan. sava ruhunu, mcadele gcn sn
drm, pasifizme yol am, uyuuk, dilenci gibi bir
hayat srmek, e t yememek, hayvan ldrm em ek gibi
davranlar Trk hayatna uygun dmemitir. Gk-

136
 Im k Hakan Bilge Kaan'n bir buddist tapra yap-
11111 mk isteine, onun veziri olan Tonyukuk kar dur-
mu, bunun Trklerin kendi dinlerine aykr olduu
nu, bu dini benimsemenin Trklere felket getirece
ini sylemesi dikkati ekm itir. Bir ksm Trklerin
kabul ettikleri dinlerle birlikte mill kltrlerini, tre
lerini, benliklerini kaybettikleri zamanlar da olmu
tur. Macar ve Bulgarlarn, hristiyanlamasyle, bir
ksm Hazar Trklerinin -doru olmayan bir ifadeyle
yahudilemesi- veya Karai ad iinde kalmalarn r
nek olarak gsterebiliriz. slmiyet Trklerin manev
inanlar ve treleriyle bir hayli yaknlk gsterir-
Trkler manen daha ok glenmilerdir. Trkler
bu cihanmul gerek din iinde m iil varlklarn,
benliklerini srdrmler, hatta btnleme yolunda
mesafeler almlardr. Bu arada ou hanef olar.
Trkler arasnda iiliin, alevliin yaylm olmas
ikilii ve arada sert bir mcadeleyi de ortaya kar
m ve Trk dmanlar bu mezhep atmalarn k
rkleyerek, ayn milleti birbiriyle krdrp zaafa urat
ma yolunda bazan baar da elde etmilerdir.
Aslnda slmiyet mill benliklerin, mill kltrle
rin, dillerin korunmasn tabi grmtr. slm dni
mill kltre, mill tarihe ve dolaysyle slm imn
n koruyan milliyetilie asla kar deildir. Bunlar
ayetler ve hadslerle sabittir. (146) Bununla beraber

(146) Hikmet Tan yu, Dn Bilgiler Klavuzu, nsan ve Mil

let, Diyanet leri B. Y. Ankara 1973, Sf. 3-25.
Zekeriya Beyaz, slm a Gre Milliyetilik, st. 1973,
z . Yay. (2. Basma da yapld)
Zekeriya Beyaz, Trklk Kanmz, slm Canmz,
st. 1977, zlem Yay.
Ziya Gkalp, Trklemek, slmlamak, Muasrla,
mak, (M illiyet ve slm iyet bahsi). (Ziya Gkalp.

137
bu hususta da yanl anlama, yanl yorumlama ve
trl maksatl yabanc kkrtmalar ve baz Arap et
kileriyle fazla olmasa da araplamalar da Irak'ta, Hi
cazda ve Msrda, Tunus'ta v.b. olmutur. Araplarla
evlenmeler suretiyle Trk benliinin eritilmesi eklin
de grlmtr.

in eserlerinde aradan yllar gem i . lm 1924 .

olmas ve ilimizdeki yeni gelim e ve bulular dola
ysyla ve uzmanlk sahalarnn daha derinlemesi
sebebiyle elbette eksikler, hatalar, yanllar bulu,
nabilir. Bunlar lm bir zihniyet iinde eletirilebi.
lir, dzeltilebilir. Ayrca onun kendisine mahsus
baz dilekleri de elbette tartlabilir. Yalnz gr,
len belli bir zellii udur ki, o ahlk ve dni, ve
Trk milliyetiliini en yksek mevkide grm ve
onu stn tanmtr. Islm dnini birok yetler
zikrederek vm, ona olan iman ve saygsn her
zaman belirtmitir. Onun slamc ve Trk milliyet,
ilii ak ve kesindir. Ayr.ca Trkiyede Tanzima.
t lm olarak eletirmi, Darvinizmi, Froydizmi,
Hmanizmi, Materyalizmi, komnizmi, sosyalizmi,
kozmopolitlii, enternasyonalizmi iddetle yermi
tir. Kapitalizm yerine mill iktisad ve toplumcu
daha doru bir deyile milleti bir gr ortaya
koymutur. Btn bu fikirler, inanlar Masonlua
da kardr. Zira Masonluk, bunlarn birlikte be
nimsenmesine kardr. Ziya Gkalpa belgesiz ka.
ntsz iftiralar savuranlar, Trkln, Trk ta
rihi ve mill kltr onlarm benimsemedikleri tem el
lerden birkadr. Bugne kadar komnistlerin, hat
ta masonlarn ona saldrmalar, ona kar yalanlar,
la dolu szleri mevcuttu. Buna son zamanlarda ye
ni iftiraclar da katld. Onun hi bir eserini lm
eletiriye tbi tutmadan damgalarla saldrmak ve
hi okumadklar anlalan makalelerini grmezlie
gelmek ve iftiralarn bylece srdrmek istem ek
tedirler. Ahlk ve karakter rnei olan, slm iyete
hizmeti benimsemi bulunan Ziya Gkalpm btn

138
 Trkiye'li baz kiilerin, Trkl ve T k m illi
yetiliini inkr da sapk bir anlayn olduu kadar,
bilgisizliin hatta gaflet veya ihanetin de belirtisi ola
rak grlebilir.

Mslman toplum lar birer m illet halindedir. Hepsi

mill bir kltr ve mill, assker, sisyas hedefler, mill
uur, m ill iktisat, m ill lk iindedir. Bunlar grm ez
likten gelmek, mill devlet ve m illete dayal bir tima
nizam da koruyan mslman ounluun gereini
inkr etmek ne demektir? T rkler tam slm inan ve
bilgi iinde, mili varlklarn da korumaldr. Bu bakm
dan slmlamak, slm dinine btn varlyle bala
n ve Trkle, mill 'kltre dn, kendi mill yap
sn inkr etmemek gerekir. Bugn byk ounluu
mahkm, mazlum ve esir Trklk leminin dertleri,
meseleleri ile kim uram aktadr? Bunu kendisins

eserleri artk ortada iken iftira saldrlaryle yp

ratmak bu memlekete ne kazandracaktr, dnl
mesi gerekir, 1924 ylnda lm olan mdafaasz
bir mslman Trke hertrl nsaftan uzak saldr
mak ibretle dnlmelidir.
Kemal Edip Krkolu, Din Ve Milliyet, Diyanet
. Yay.
Milliyeti Trkiyeye Doru, (10-11 Mays 1969 da
yaplan Milliyeiler lm Seminerinde Varlan Neti,
eler), (Trk M illiyetilii Ve slm iyet), Sf. 189-
195, st. 1969.
Hikmet Tanyu, Ziya Gkalp ve Trk M illiyetilii
st. 1962.
Mehmet Doan (Kayseri M illetvekili), Kuran Gl
gesinde Ve Taril nnde Trk, st. 1978, l k :nci
Bask, Trk Kltr Yay.
Ziya Gkalp, Kzlelraa, Hazrlayan ve notlarla
aklayan: Hikmet Tanyu, Kltr Bakanl Yay.
Ankara 1976.

139
kim dav edinm itir? Tarih boyunca Trklk olgusu
nun ihmali ve slm esaslarda samimiyet ve halis o l
maktan, takvada nelmekten uzaklamak b j memle
kete ok eyler kaybettirm itir ve hlen de kaybettir
mektedir. (147)

Mslman aznlklarn Trklerle kz almalar, kz

vermeler yannda, ok nemli mevkilere koyu msl-
man grnerek trmanma ve kendi soyda'arn ie
yerletirme, onlar hesabna alm alar da Trk ta ri
hinde byk bir toplam tekil etmektedir. Baka d in
den olan Rumlar, Ermeniler de nemli mevkilere ge
tirilm i, hatta i bununla da kalmam Trk edebiyat,
Trk dili de etkilenmi, Trke tamamen ihmal edil
mi, Farsa ve Arapa ok nemli bir mevki alm
tr. Gnmzde de ngilizce bata Trk kltrne za
rar verme, Trk m illiyetini tketm e yolunda Trkiye
de kltr emperyalizmi gelitirilm ekte, yabanc dille
niversiteler, faklteler Trkiye'de gittike yaygnla
maktadr. Zihniyet ve davran kozm opolit ve bozulma
devrinin ayndr. Bir tp kitab, hatta m uhtelif ilm
eserler ngilizce, Franszca, Almancann hakimiyeti
altna s o k u lm u tu r. te b ir vakitler de A r a p a ve
Farsa ayn durumda idi. Araplara (Kavrri Necibi
Arap) denilecek kadar Arap rklna uygun bir d
nce de va kit va kit grlm, Trke ihma! edildi/
gibi, devletin nemli mevkileri Trk soyundan olm a
yan, mslman grnen devirmelerin ellerine ge
miti. (148) Onlar, sinsi ekilde rgtlenm iler, kendi

(147) Avuk. Orhan zgedik, Trklk, Mslmanlk, Politi

ka, Komnizmle Mcadele, zmir, Sf. 16-26.
(148) Akpaa-zde, Tevrih-i Al-i Osman, H. 1232, st. M at.
baa-i Amire.

140
rk, mill benliklerini korumular, kendi karlarna,
geni dnyev menfaatlere sapmlardr. ocuklarn,
hemehrilerini, soydalarn mevki, mal, mik sahibi
yapmlardr. Mmin mminin kardeidir. Ve slm
kardelii gibi esaslar szde braklm, Trkler ve
Trk kltr aleyhine bir durum hasl olmutur. Trk
ad ve Trkler yakn zamanlara kadar hakaret ve
alay konusu olarak kmsenerek kullan-lm, kaba
lk, ilkel bir kyllk, cahillik ifadesi olarak kozm o
polit kltr ve i hayatnda yer almtr. Eski szlk
ler (Byk Trk Lgati, bunlardan rnekler sunm ak
tadr) ve yakn yzyllarn tarih kitaplar bu hazin r
nekleri ihtiva etmektedir. Bunlar grmezlikten gel-

Ahmed Cevdet (P aa), Tari'h.i Cevdet, H. 1292, st.

o. i-n.
Zeleriya Beyaz, slama Gre Milliyetilik, st. 1973,
z. Yay.
smail Hami Danimend, izahl Osmanl Tarihi Kro
nolojisi, Trkiye Yay. st. 1947, C. 1, 2, 4.
sm ail Hami Danimend, Trklk Meseleleri, st
1966.
Naima, Tarih-i Naima, M. E. B. Y.
brahim Peevi, Tarih-i Peeyi, st. 1283, Matbaa.i
Amire, 2 C.
Ahrssd Rasim, Osmanl Tarihi, st. 1968. M. E;.
B. Y.
Tahsin nal, Trk Siyas Tarihi, .1700-1958, st.
1974. Kutlu- Yay.
Tahsin nal, Trkn Sosyo Ekonomik Tarihi, Kon
ya 1975. Mili! lk Yay.
Hikmet Tan yu, Tarih Boyunca Trkler ve, Yahudi-
ler, st. 1976-77, 2 Cilt.
Hseyin Namk Orkun, Trk Tarihi, 4 C.
sm ail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi st. 1947,
1951. n-IV. C.
Ylmaz ztuna, Trkiye Tarihi, st. 1963. 12 Cilt.

141
mek ilm hakikati inkr etmek olur. Buna ramen
Trk manev hayat ve ahlk o hakir grld za
manlarda bile slmiyetin verdii gle, faziler (er-
demlik) haline ykselmi, Avrupa ilerinde zaferden
zafere komu, byk devletin fedakr ga:<* ve e
hitlerini erefle temsil etmi, tarihte atsz olarak nam
brakmtr. (149) Ad OsmanlIya kmakla beraber
Trklerin hakimiyeti altndaki lkelerde Trkler, 20,
yzylda bir rnei grlemeyecek derecede insanci
efkatli ve adaletli davranlaryla dinlere ve aznlk-

(149) Mehmet Doann ad nce geen eseri.

smail Hami Danimend, Trk Irk Niin Msl
man Olmutur? (Trklk ve Mslmanlk, st
1950 Okat Yay. (Mill lk Yay. 2. Basm ) Sf. 39.46
Ylmaz ztuna. Trkiye Tarihi, C. 1. Sf. 206, 209,
210, 211 v.b.
sm ail Hami Danimend, Y. K. (Trk Irknda ih
tida Sebepleri) Sf. 46.
Tahsin nal, Toprak Dergisi Sa. 69.
Habip zkaplan, Ocak Dergisi Sa. 3 teki yazlar.
Ziya Gkalp, Trk Medeniyeti Tarihi, Hazrlayan
lar: sm ail Aka . Kzm Yaar Kopraman, st. 1976,
Kltr Bak. Yay. (ilk Basm 1341)
Ziya Gkalp, Trk Tresi, H az; Hikmet Dizdaro-
lu, st. 1976. Kltr Bak. Yay.
Abdlkadir nan, Tarihte Ve Bugnk amanizm,
Ankara 1972 (1. B. 1954)
A. nan, Gktrkler a Medeniyeti, Hayat Tarih
Mec. Eyll 1968, Sa. 8.
Emel Esin, Gktrkler Ecdad, Trk Kltr Dergisi
Sa. 100.
Oktay Aslanapa, slm Medeniyetinin Domas v e
Gelimesinde Trkleri Rol, Trk Kltr Dr. Sa. 17
Gibb, Ortaasyada Arap Ftuhat, st. 1928.
Sadri Maksud Arsal, Trk Tarihi Ve Hukuku, st.
1947,
Franz Altheim, Trkler ve slmiyet, Ist. 1952.

142
 lara hak ve hukuk tanmada tek rnek olmutur. Bu
gn onun hkim olduu topraklar stnde en az 36
devlet, kendi inanlar ve m ill kltrleri, dinleri i in
de trem i bulunmaktadr. stelik Trklere kar nan
krlk ve kinle doludurlar.
Trk m illeti Allahn hidayet yolunu gsterdii s
lm diniyle btnleir, kelimenin tam anlamyle s
lmlar ve hainlere, inkrciara, gafillere ramen
mili kltr ve m ill tarihini, Trk dilini, m ill benlii
ni ve mill lksn de koruyarak alrsa gene Dn-
ya'da hatr ve varl saylan mutlu b ir devlet olm ak
ta ileri gider, ada medeniyetin nne geebilir.
Trklerin dn tarihesini bylece zet olarak
grdkten sonra szlerimizi, yeni Trkiye'nin nasl
bir dorultuda yksek bir medeniyet ufkuna doru,
inanllk, huzur ve m utluluk iinde ilerleyebileceine
getirmek istiyoruz:
1 Hereyden nce Trkiye'de sayi, can ve
mal gvenliini salamak ve huzuru temin etmek ge
rekir. 2 slmiyet ve slm ahlktan alaca ruh
ve dinamizmle, slmi eitim ve retim le gelierek
mill hedef dorultusunda ilerlemek arttr. 3 Ha
kik retim ve eitim in varlyle, kltre, m ill gele
neklere dayal Trk m illiyetiliinden gcn alarak,
mill uur (bilin) ve m ill tarih, mill dil benimseyii
ne ve bilincine sahip bir yapyle m ill hedef dorul
tusunda ilerlem ek zaruridir. 4 ada ilim ve en
son teknik temele dayal, lm inceleme ve aratrc
l gelitiren, ilim ve teknik retim ini yurt dzeyine
yaymak bir mecburiyet olmaldr. 5 Kapitalizmin
ve komnizmin dnda, m ill ekonomiye ve m illet ik
tisadna dayal, smrye, soyguna ve vurguna yer
vermeyen, beynelmilel sermaye ahtapotunun ve r
gtlerinin ak ve bal bir pazar haline getirem eye

143
cei, ok uluslu irketlerin smrsmiyecei m il
l geiir datmn haka dzenleyen, itim i
adleti salamay esas tanyan, aznln fe rd iye tili
ini ve smrsn ortadan kaldran, ahsiyeti,
haysiyeti, ve insan hak ve hrriyetlerini kt ze
rinden ve bo szden kararak ktisad imknlarla
kullanlr ve yaanlr bir hle getiren, verime dayal
ve emei hakllkla deerlendiren bir m illeti iktisadi
anlayla gerekleebilir. Ayrca namuslu bir uygu
lama ile, ktisad m illiyetilik esaslarna uygun m ille
ti bir btn, bir aile olarak tanyan, m illeti anlamda
toplum cu bir temeli yaygnlatrmakla, mili? ithalt,
m ill ihracat ve m ill ticaretle birlikte, ar sanayii
kurm akla salam tem eiler vcuda getirilm i olur.
i fabrikaya ortak, topran kylnn mlk olmas
b ir hedeftir. 6 Trk m illetinin gerek iradesine da
yanan, m ill partili ve hr seimli, Trk devletinin ve
m illetinin bekasn, btnln benimsemi, gerek,
disiplinli, mill demokrasi rejimi ile mill devlet ve
gl iktid a r anlayna sarlmakla ileri bir rejime sa
hip olunabilir. 7 En verim li organizasyon (Teki
ltlanm a) uur ve iini benimsemekle, 8 En verimli
messeseleri (Kurumlan), m illet karna ve gelim e
sine uygun m ill hukuk nizamna bal kurum lan i
letmekle, 9 Sistemli, programl ve plnl bir al
may alkanlk ve zevk haline getirmekle, 10 M illi
sava sanayiini kurmu, askeri, ktisad, mai, k lt
rel, siyas ynden tam bamsz lkc, m illiyeti bir
Trkiye hedefine gre ilerlemekle, 11 Kyly, i
iyi, memuru, esnaf ksaca btn halk, btn m ille
ti bir karde bir btn olarak tanyarak, ar sanayie
byk nem vererek, yeralt ve yerst servetlerini
en ksa zamanda ve en verim li ekilde ileterek,
12 Trkiyedeki Hristiyan ve Yahudi aznlklar ara

144
snda Islmiyeti yaymak, tantm ak zere rgtler ku
rulmaldr. Trke ve ilgili dille faaliyete jeilmes
birok ynden faydal olacaktr. Bu yayn iinde Ya
hudilik ve Hristiyanln tutarsz, yanl ve elimeli
vnleri onlara da tantlmaldr. Ayrca Avrupa ve
Amerika B. D. bata olmak zere slmiyeti tantma
ve yaymak zere bir almaya giriilm elidir.
Bilhassa hristiyanlatrlan, slmiyetin ne oldu
unu bilemeyen, iftira ve yalanlara kaplarak srk
lenenler uyandrlmaldr. Onlarn slmlatrmak ve
Hristiyan Trklerin Turan soydan ve tarihten geldik
lerini bildirm ek zere srekli alm alar yaplmaldr.
Ayrca Kara Trkieri de slm dinine kazandrl
mak zere, 1 slm dni hakknda umum bilgiler,
iftiralara karlklar, 2 slm ilm ihali, 3 Kuran
evirme ve Ksa Yorumu yaplm kitaplar, 4 s
lm Tarihi, 5 Trk Tarihi... -gibi kitaplar ak bir
anlay iinde hazrlanmal ve yaylmaldr.
Hristiyan lemine ve dier dinlere kar slm
kltr ve man tantm ak zere o dillerde yazlm
eserlerle geni ekilde propaganda faaliyetine geil
dii zaman, hal bat zihniyeti byk bir etki altnda
kalacaktr. Yalnz bunun iin gereken resm veya zel
rgtler kurulmaldr. rnek insanlarn grev alaca
bu alm alar yabanc diller zerinde olmal, bu din
lerle slm iyet mukayeseli b ir ekilde anlatlmaldr.
Btn bu yaynlar lm usullerle, yntem lerle yaplm a
l, nezaket, yumuaklk iinde incitilm eden kar d in
lerin yanl, tutarsz, elimeli ynleri, yerleri gste
rilm elidir. 13 Trk m illiyetiliine, tarihine, Trk
milletine gerekten hizmet etmi olanlar sayg iinde
tantlmal, m ill lk ve m ill siyasetin dmanlarna
kar eserler ortaya konulmaldr. 14 Geni bir m il
l kitaplk Trkiyenin ve Trklerin bulunduu heryer-

F: 10 145
de kurulmaldr. 15 Trkle, slmla kar olan
zararl kitaplar, ideolojiler eletirileriyle birlikte ya
ynlanmaldr. Kitap ve fikir savandan zaferle k
mak iin gereken her kltr, konferans, tiyatro, sine
ma ve edebiyat sahasnda srekli eserler ver ilmelidir.
iir, hikye, roman, piyes ve senaryolarn yeterli bir
seviyeye ykseltilmesi zarurdir. 16 Vergi adaleti
ve deme kolayl ve denetimi salanmaldr. 17
Hukukun eitlik hak ilkesi tam anlamyla gerekleti-
rilmelidir. Adalet hzlandrlmaldr. 18 slm mil
letleri Ortak Pazarnn kurulmasna allmal, dn,
ktisad, mal, kltrel, teknik, lm, siyas, askeri da
yanma ile daha fazla birbirlerine yaklama imknla
r aratrlmaldr. Fakat bu yaknlamada, millet va
kas, mill kltr v.b. asla ihmal edilmemelidir. 19
Trk ve slm sentezi bir gerek olgu olarak hidayet
yolunda engelleri amal, btn yurt ii ve yurt d
lkelerde mill dernekler ve rgtler kurulmal veya
glendirilmeiidir. Trkiyeyi her ynden tantma faa
liyeti cidd olarak ele alnmaldr. 20 Dnya pazar
larna, zira, sna v.b. maln satacak mill rgtler
kurulmaldr. 21 Tek millet, tek bayrak, tek din, ve
tek mill devlet esaslar ve tek mill kltr anlay,
mill siyaset ve mill lkyle kaynatrlmaldr. Trk-
ler cihanmul mill bir devlet anlay ve vekar iin
de olabilmelidir.
Trk devleti, manna, lksne, anna, rkna
ve tarihine lyk bir millet olarak tekrar medeniyet,
erdemlk ve iyilik, yardmclk yolunda yeniden bir g
ne gibi domaldr. Gemi byleydi, tarih byleydi,
gelecek de byle olacaktr.

31 Ocak 1978 Ankara

Prof. Dr. Hikmet TANYU

146
 D I Z t N
Abbasi(ler) 44, 50, 84, 118,
122
Abbasiler Zamannda Trk-
ler (Trk Dnya El Ki.
tab) 86
Abdullah Cevdet (Karlda)
132
Abdullah Killi 101
Abdurrahman 31
Abdurrahman al-Khulam 47
Abdurrahman bni Rabiya 48
Acaroiu, Trker 92
Aina 40
A fin 108
A hlat ahlar 128
Ahmed Rasim 141
k Helva 80
Ak Hun mparatorluu 16
Akkoyunlular 128
Akmescid 78
A kam Gazetesi 102
A kitler 123
Alevler 120, 122
A li Hz. 115
Ali Mazahar 133
(*) Kitap ve makale adlar siyah yazlmtr.
I Allah 38, 54, 56, 72
Allahm Olu 38, 56
Alm anya 26
Alparslan 124
Alparslan 124
Alpay S. 17
A ltay da 28, 127
A ltay(llar) 9, 12, 15, 19, 25,
109
Altay-Sayan 127
A ltay aman l 12
Amerika Birleik Devletleri
83
Anadolu 97, 11.1, 124
Anadolu Beylikleri 123, 124
Anadolu Seluklular 123,
124, 128
Anan Ben David (Davud) 53,
74, 75, 76
Angara 22
A nkara ve evresinde Adak
ve Adak Yerleri 26
Ankori, zwi 36
Aral Gl 112
Arabistan 37, 52
147
A rafat da 28 Balasagun 123
Arap (lar) 8, 30, 31, 32, 33, Balbal 112
37, 38, 39, 41, 42, 44, 48, Balk 92
49, 51, 58, 62, 85, ,114, 116, Balener 48
121 Balkanlar 91
Arap Devleti ve Sukutu 183 Balkanlar ve Trklk 90, 93
Araplar ve Hazarlar 39 Balkan Yarmadasnda A nt
Archv fr Sozialwissenschaft ropolojik Aratrmalar
uml sozialpolitika 134 101
Ardahil 49 Baltatiym ez 80
Argu 107 Battk Denizi 88
Aran 44 Barthold W. 42, 46, 69, 129,
Arpaclar Camii 67 132
Asterhan 39, 48, 70 Baschmakoff, Alexandr 80
A st Tarhan 50 Basil 55
A svatoslof 45 Baky 99
A sya 33, 53, 91, 119, 127 Bakurt (Trkler) 69, 112,
Atabeylikler 128 113
A talar (klt) 19, 20, 28, 30 Bat Hun mparatorluu 16
A talay, S. 52 B at Trkistan 31, 32, .123
A te 19, 28 Ba-Teinliler 128
A te Perest 30 el-Bekri 60
A t meydan 51 Belzur 132
A var mparatorluu 16 Belk 108
Avarlar 89 Belleten 42, 134
Avramolu, aatay Bedii Bender 96
54, 79 Beni-srail 57-83
Avdarma 99 Beni Mukarra 75
Avrupa 8, 26, 33, 53, 88, 91, Benyamin 44
127 Bermek 108
Avrupa Hun mparatorluu Bertholet Alfred 54
16 Besarahya 90, 92, 93, 94,, 95,
Avrupal Yahudiler 37, 68, 99, 107
82, 83 Besarabyal Gagavuzlarn is.
Aydemir evket Sreyya 100, loryas (tarihi) 95, 97
102 Besarabyanm Tarihi 94
Azarbeycan 50 Beelma 99
A ziz Ahmet 127 Begz 99
Babek 121 Beyaz, Zekeriya 137, 141
B aa Tulrhan 32 Beykent 31, 116
Badat 45, 76, 118 Bey t ha-Mikda 75
Baha zhan 132 Bilge Hakan (Kaan) 31, 137
Bahr Memlkler 124 Bilge Han 22, 29
Balanef 96 Bilinmeyen Iasya 85

148
Bin yemin 78 Cermen 42
Binyetmibir ve Alparslan Cevdet Ahm et P aa 132, 141
135 Ceyhun 32, 115
Bir Tanr (Tenri) 19, 22, 59, Christliche Trken oder Tr
84, 86, 109, 114, 117 kische Christen 94
Biset Mesih 72 Constantimes Kopranymus 43
Bizans 8, 43, 44, 45, 4-8, 51, 55, Corci Zeydan 133
67, 89, 93, 115, 121 Ccenler 23, 24
Bizans mparatorieleri 52 Crcan 85
Bizans mparatorluu Tarihi Cveyni 115
51 adr 99
Boy kzlar 81 aatay, N eet 132
Bk Han 86 akr, Mihal 90, 95, 97, 99
Briler 128 anakkale 130
Braun, P.A. 69 enu Yabgu 31
Bucak 92 erkez Memlkleri 124
Budaclk 22 iek 43
Budda (dini) 17, 22, 120 iil Trkleri 108
Budizm 22, 23, 29, 108, 114, iftkale 80
126, 127 in F elsefesi 13
Budun inli 27 ingiz Han 128
Bura Han 108, 120, 122 in(liler) 32, 126
Buhara 31, 85, 116 in Mitolojisi 13
Bulan 44, 55 inin imal Komular 27
Bulgaristan 89, 90, 93, 94, 98, okmeydan 99
107 orak, 13ck s 33, 56
B ulgar(lar) 48, 88, 89, 93, D astan 48, 49
120, 137 Daniment, sm ail Hmi 16,
Bulgar Trkleri 43, 47 84, 133, 141
Burc Memlkler 124 Dnimentler 124
el.Burc Sresi 38 Darvinizm 138
Bury 61 David, M. A. Ben 72
Bg Han 86 Davud el-Fr 76
Byk Hn mparatorluu 16 Degnignes, Joseph 17, 18
Byk Seluklular 123, 133 Delhi Trk Sultanl 128
Biiyk Trk Tarihi 17 Dem etriyadis 96
Cactani, L. 132 Denyard 73
Caferolu, Ahmet 78 Deliosman 94
Cahz 85 Derbent 48
Cahiliye 129 Dicle 118
Cm B ey 103 Diehl, Charles 51, 52
Ceddi l 19, 28 Din Fenomenolojisi 7, 8
Cenab hak 54 Din Bilgiler Klavuzu, nsan
Cengiz Han 128 ve Millet J37

149
Din Folklor 10 Eski Araplara gre Ttirkler
Dinler Tarihi Aratrmalar 134
38 E ski Trk Din Tarihi (a_
Dinler Tarihi Bakmndan m anlk) 10, 31, 23, 27, 113
Trkiyenin Durumu 38 Ester 64
Din ve M illiyet 139 Ekenazi 82
Divan-! JLiigat-it.Trk 133 E til 39, 42, 45, 48, 49
Diyarbakr 49 Etudes d. Ethnographie de
Dobruca 90, 93, 94 99, 107 sociologie el . d. Ethnog-
Dobruca ve Trkler 92 raplie 80
Doan, Mehmet 139 Evamir-i Aere 72
Dou Avrupa 33, 39, 82, 93, Evharistiya 26
128 Eyynhiler 123, 124
Dou Cemaati 76 F alalar 36, 62, 126
Dou Trkistan 32, 87, 88/ F as 70
120, 121, .123 Fayda, M ustafa 37, 38
Don Nehri 93 F azl bn Yahya Bersmek 44
Bozy 132 Fenerli Rum 92
Dunlof, D. M. 36 Fergam a 31, 10, 117
Durant, Will, 132 Fetihlerle Anadolunun Trk,
Duy Karaim 83 lenesi ve slmlamas
Eberhard 20, 27, 28 135
Ebu Dulof 114 F eti 26
Ebu Hanife mam-Azam 75, F ilistin 63, 75
109 Finler 88
Ebu Mslm Horasan 83 Fransa 83
Ecdat 20 Froydirm 138
Eine Kin Hakan 32 Futhul.Buldan 132
Edil 39 Gabalovski 83
Edil Bulgarlar 46 Gacallar 94
Edirne 67 Gagauz ad 95-96
Efes 128 G-agauzlar 107
Eiren 43 Gagavuzca 98
Em eviler 46, 47, 83, 116, 121 Gagavuz Edebiyat ve Folk
Eminn 67 loru 104
Emir l-rnera 121 Gagavuz nanlar 98
Encyclopedia Britaniea lt>l Gagavuzlar 90, 91, 92, 93, 94,
Endonezya 126 5, 97, 99, 100, 101, 106,
Endls 42 107
Enver Paa 100, 101 Gagavuzlar _ Hristiyan Trk-
Eren 25 ler 93
Ermenistan 4fi Gagavuz Mill Edebiyat 102
Ermeniye 44, 50 Gagavuz Trkleri 15
Esatir 8 Galata 67

150
 Galata Karaileri 67
Galiya 70
Gardiz 111, 112, 113
Gazneliler 123, 127, 128, 133
Gazneli Trk Devleti 119
Georkesku, St. 94
Getto 66
Gibb. H.A.R. 32, 129
Glasenapp, Helmuth von 54
G ol(lar) 50, 69
Gk-AIp, TUrkolu 15, 16
Gkalp, Ziya 9, 11, 22( 57, 58,
137, 138, 139
Gk-Ouz 97, 101
Gk-Tanr (Tengri) 12, 16,
17, 19, 20, 22, 28, 30, 41,
85, 88, 110, 135
Gk-Trk ad 15
Gk-Trk Hakanlar 86
Gk.Trk mparatorluu 16
Gk-Trk (ler) 15, 22, 24, 26,
29, 30, 40, 85
Gk-Trk (Orlun) Yaztlar
22, 29, 128
Gk-Ulu 21
OH!>, Krjfi 133
GruPtz, H. 5.'!
liiigoroviof, 1!. 94
Grigoriyef V. 6.9
Gusul abdesti 23
Gltekin 31
Gney Arabistan 37
Gney R usya 47
Gney ve Gney Bat Cemaa
ti 76
Grcistan 49
Grgen 46
Habe (slm ) 37, 38, 126
Habeistan Yahu dileri 36
Haccac 31, 116, 117
Ha 25
Haada 62, 83
Hakaik l-Kelm Fi Tarih
el-lslm 133
Hakk, M. 129
Halil Paa 101
Halil P aann Hatralar 102
Haman, Zalim 64
H an if(lik )(ler) 18, 114
Harruka 44
Harzemahlar 123, 127, 128
Har sinay 28
Harun 44
Harunur-Red 44
H asky 34, 67, 71, 79, 81
Havarizmler 45
Havra 35
H ayat Ansiklopedisi 107
(H ayat) Tarih Mecmuas 52,
84
Hazam 80
Hazaram-itil 56
Hazar denizi 33, 121
Hazar Hakanlar 44
Hazar Helvas 80
Hazar tmparatorlu 17, 33
H a z a r)a r .K, 43, 118
H:z;lar 33, 39, 40, 41, 42,
43, 44, 45, 46, 47, 48, 4
50, f>1, 52, 55, 58* 59, 6o
7, 09, 70
Hazar Leon IV 51
Hazar Muscvileri 120
Hazar ehri 49
Hazar Trkleri 15, 33, 34, 36,
38, 45, 48, 49, 53, 54, 55,
57, 59, 66, 74, 82, 87, 126,
137
Hazar Trklerinde Yahudilik
ve Karaim nanc zerin
de Bir Aratrm a 35
Hazar Yahudileri 36
Heraklius 55
Herat 22
Hristiyan Araplar 38
Hristiyanlatirm a 56
H ristiyan(lk) 7, 22, 23, 25,
28, 30, 37, 52, 57, 58, 59,
151
 60, 64, 86, 88, 114, 126,
129
Hilfet Ordusunun Menkbe
leri ve Trklerin F azilet
leri 85
Himya Yahudileri 37
Hindistan 119, 126
Hint-Tibet Budizmi ,13
Hint-Trk imparatorluu 128
Hipodrom 51
Hira da 28
History of the Jew s 53
the History of the Jewish
Khazars 36
Hiam b. Abdlmeiik 108
Hitler (Alm anyasi) 34, 77
Hien-Tsang 108
Hiya Sllesi 18
Hizkiya 44
Horasan 32, 83, 108, 109, 116,
120, 122, 123
Hmanizm 138
Hungaria 88
Hun mparatorluu 86
Hunlar ,17, 19, 20, 89
Hunlarin, Tiirklerin, M ool,
larm ve Daha sair Tatar,
lawn Umumi Tarihi 17
Hseyin Cahid 132
Hyacenth (Biurin) 20, 27, 28
Irak (Seluklular) 128
Isfehan 76
Ik Gl 123
Iltan, Fikret 133
Ik Din 85
bn Fadlan 112, 113
Ibn Hiam 37
brahim Hz. 18, 62, 63
bran 33, 58
bran Dili 69
hitler 123
lahiyat F akltesi Dergisi
132
l-Denizliler 128
152
lk Mslman Trk Devletle
ri 120, 121, 125
tik Trk-lslm Siyas Teek
klleri 128
m 53
Inall 128
nan, Abdlkadir 9, 10, 11, 12,
20, 23, 24, 27, 28, 29, 38,
39, 113, 117, 128
nan, Yaar 10
Irandlar) 64, 76, 86, 115,
118, 122
Is (Hz.) (Merjiem olu) 23,
25, 26, 60
shak 44
tshak sfahan 76
slam a gre M illiyetilik 137,
141
slm Ansiklopedisi 38, 43
Islmdan nce Trk Medeni.
yeti 84
Islm Dini 7, 59
slm Dnyas ve Ksa Kro
nolojisi 133
slm Medeniyeti 132
slm Medeniyeti Tarihi 132,
133
slm Tarihi 132
slm Tarihi Dersleri 133
slm Tarihi, Emeviler, Ab-
basiler 133
slm ve Yahudi Mezhebleri
74
slm iyet 46, 47, 75, 83, 91
slm iyet ve Trkler 117
Islm iyetin Gney Arabistan
da Yayl 37
Islmiyetin yayl srasnda
Komu Devletlerin Du
rumu 132
Islm iyetten nce Trk Kl
tr Tarihi 15, 85
slm lktan nee Trklerde
Tek Tanr nanc zerin.
 de Bir Aratrma 10, 11, 54, 57, 68, 69, 70, 71, 73,
17 74, 75, 76, 77, 78, 80, 82,
srail (Oullar) 34, 63, 66, 87, 137
74 Karailerin inanc 71
stanbul 34, 48, 51, 89 Karai Mabedi 75, 76
stanbul Karai Trklerinde Karaim Gelenekleri 79, 80, 81
N ian ve In Atletle, Karai Mitolojisi 70
r 54, 67, 79, 81 Karaim (Trkleri) .34, 36, 40,
itil 39 52, 53, 57, 62, 68, 69, 74,
zahl slm Tarihi Kronolo 79, 81, 82. 87, 136
jisi 133 Karaites in Byzanims (the
zahl Osmanl Tarihi Krono Form ativeyears 970-1100)
lojisi 14 36
zmir 128 Karakalpaklar 92
zzeddin, Sultan 96 Karakoyunlu(lar) 128
.1irecek, K. 91, 93 Karaky 67
.losiph 44, 4.r> Kara Ouz 96
. I . .111; 111 2.'>
K ara(im ) Trkleri 54, 55
. r 11 .st t t i n .r i r.r.
Karay Tiirkleri Hakknda Bir
.1 l i i s '111 Bibliyografya Denemesi
K a lrla M i s i n i/.l M.'!
51
K n ln a m a lla r 21
Kai'ul Ata. 70
Kadisiye 115 Krlukl lar) Trkleri 32, 86,
Kaiesolu, brahim I>, Kt>, 107, 114, 121
116, 118, 125, 127, 128 Kurmutiler 122
Kafkas dalar 48, 50 Karfii, Plano 47, 115
Kafkaslar 33, 50, 67 Kaga- 123
Kahraman. A a 102 Katerine, arie 77, 78
Kala 80 Katlama 80
K am (lk) 21, 27 Kavarna 92
Kamgaz 90 Kazakistan 91
Kanada 134 Kazaklar 77
Kantakuzinus 52 Kazan Tatarlar 69
Kao-i-ene 32 Kefe 67
Karaauga 100 Kendar-Lunga 90
Karabalgarun 87 K enesa(e) 34, 35, 42, 72,' 73,
Karadeniz 33. 93, 100 81
Karahanllar 121, 122, 123, Kereyitler 108
128, 133 Keykavus 06
Karai ad 74 Kpaklar 45, 46
Karai Cemaati 76 Kpak Trkesi 58
Karai Haham 35 KraUar ve Yollar 60
Karai.Karim 54 Krgzlar 86, 87, 110, 111, 112,
Karai (ler) 34, 36, 40, 52, 53, 121

153
Krm 34, 39, 45, 50, 55, 67, eemeleri zerinde bir in
76, 77, 80, 101, 102 celeme 117
Krm Halklarnm Tarihi 73 Kurat, Aikcles N im et 133
Krm Karaileri 44, 69, 70, 73., Kurbal 99
75 Kurban (yini) 26, 27, 28, 121
Krm Karaileri 77, 78 Kurgan 112
Krzolu, Fahrettin 57, 58 Kurkanlar 128
Kss- Enbiya ve Tarihi H- Kurum 89
lefa 132 Kutadgu_Bilig 123
Kzl in 135 Kutayba b. Mslim Havarizn
K zl-elm a 11, 22, 139 ve Semerkant zapt 133
Kiragos 115 Kuteybe (b. Mslim) el-B-
Kirman (Seluklular) 128 hirli 116, 117
Kiinav 95 Kutlu, em settin 133
Kitab-i Hamse 69 Kutluay, Yaar 74
KitaJb-i Mukaddes 34, 35 Kutsal Ruh 38, 56
Kitab- Mukaddes Evltlar Kuzeydou Bulgaristanda
75 Trkler ve Trk Dili 94
Kmoska, Michael 39 Kuzeyli Trkler 128
Koestler, Arthur 15, 33, 35, Kuzgun, aban 35
36, 38, 52, 53, 56, 57, 58 Koet, Oktay 33
59, 61, 62, 64, 6 66, 68, Kl Bilge 85
77, 82 Krkolu, Kemal Edip 139
Komrat 90, 97, 99 Laotse 22, 29
Konstantin 51 Lee 43
Konstantinopos 48, 89 Leo(n) III 51, 55, 56
Konstantiniye 67 Leo(n) IV 51, 55
Kowalski T. 94 Layo, Ligeti 85
Kk-Tenri 12, 13 Likro 53
Klemenler 124 Macaristan 34, 88, 107
Kprl, Cemal 39 M acar(lar) Trkleri 48, 88,
Kprl, Fuat 125, 132 137
Krsi Csoma.Archivun 39
Maddecilik 8
Kseli 100 Malmud Esad 132
Kymen, Mehmet A ltay 125, Mahkum Gaznev 119
134 Mahmud Kagarh 123
Kuban Kazaklar 70 Makabe isyan 64
Kuds 44, 71, 72, 76 Makaleler ve ncelemeler 39
Kumanlar 47, 67, 92, 93, 94 Makdonyadan Ortaasyaya
Kumanya 67 Enver P aa 100, 191, 102
Kur Glgesinde ve Tarih Malazgirt 124
nnde Trk 139 Malta Konferanslar 57
Kurn-i Kerm 38 Mangalya 92
Krn- Kermin Trke ter. Mani (dini) 86, 87, 112, 120

154
Maniheizm 17, 86, 114, 320, Mordahya _64
126, 129 Moikof, A.A. 91, 92, 96
Manikeistler 85, 86 Motun Han 18
Man of, Athanos 91, 95 Moyun ur 85
Mansel, Arif Mfid 51 Muaviye 115
Mansu, Atatnosi, 92 Muhammed Hz. 37, 46, 75
alJVIansur Ebu Cafer 75 Muhammed tbn H alaf al-Ka.
Mar 111, 112 gar 108
Marko Polo 115 Muhammed, mam 109
Maskot 26 Muhelb b. bn-i Ebu Sufra 31
Masonluk 138 Mukayeseli Dinler Tarihi 8
Materyalizm 8, 138 M ukayeseli slm Tarihi Kro
Mavera unNehr 87, 109, 117, nolojisi 133
122, 123 Mukayeseli Mitoloji 8
Mecslik 38 Mutasn, Halife 118, 121
Medine 71 Muktedir Halife 42, 118
Mehdi, Halife 77 Musa dini 58
Mehmet Arif 69 Musa (m ran olu) Hz. 60,
Mehmet, Fatih 48 61, 72
Mekke 71 Musevilik 42, 57, 5S, 87, 120
Memlkler 123 Musevi . Mrkler 58, 74
el-Memun, Halife 46, 118 Muska 26
Menae 44 Musul 49
Mengckler 124 Mslim b Said 31
Merv 22 Mslmanlk 17, 52, 57, 60,
Mervan, Halife 47 61
Mf>rvan bn Muhammed 49, Mtevekkil Halife 118
50 N aim a 141
Mescid.i A ks 72, 75 N am az 23
Mesih'in dirilii 72 (N ayr) Yaar Nabi 90, 92
Mesfdi 42, 56 Naym an 108
Mete 18 N azi Alm anyas 33, 34, 68
Meydan Larousse 91, 98 Necip Asm 69
Msr 64, 76, 123 Necran 38
Mihrap 26 Nesturi 87, 120
M illetlera ras T rk o lo ji Kon. Nevadir-i Sheyl 133
firesi 10 Nicephore 89
Mtna :M. r>:;, 72, 74, 82, 83 Nikefor Baslas 124
Mitoloji 7, H lie N iehtclristlichen Religio.
Mitra .!(> nen 54
Mladenon 93 Nihavend 76, 115
Moolistan 87, 111, 127 N isi 44
Moollar 25, 47, 11.9, 127, 128 Nisto-, . 94
Moldavya 90, 98 Niabur 120

155
 Normanlar 46 91, 92
Nolle, Wilfrid 54 Oru 24, 29
Nuh (Peygam ber) 17 Osman 115
Nuh bn-i Sabit ul-Esedi 47 OsmanlIlar 91, 123, 128
Obi 22 Osmanl Tarihi 69, 141
Ocak (Kutsall) 19, 28 Osmanl lkesinde Hristiyar
Odesa niversitesi 94 Trkler 100
Ouz Han 18 gel, Bahaeddin 11, 15, 38,
Ouzlar 85 85, 133
Ouz(lar) 23, 45, 46, 86, 93, mer, Hz. 115
94, 95, 107, 113, 114, 121, tke 109
122, 126 zgedik, Orhan 140
On Emir 72 ztuna, Ylmaz 32, 39, 41, 43,,.
Ongon 19 25 45, 48, 55, 84, 141
Onunc Asrda Ouz Trkle Paris 34
rinin H ayat 84 Pazrk yaylas 15
Onncii Kabile . Hazar im Peenekler 45, 47, 91, 94, 101
paratorluu ve Miras Peev, brahim 141
33, 34, 56, 62, 66 Peen, Cari 94 '
Orhan Bey 52 Perhiz 29
Orhun 92 Persler 89
Orhun Yaztlar 22, 29 Pittard 101
Orkun, Hseyin Namk 16, Poliak, Abraham 66
5] 141 Polonya 34, 77, 94
Orta-Asya 19, 22, 26, 85, 91, Priee, M. Philps 52
92, 94, 126, 128, 129 Proto.M oollar 20
Orta A syada Arap Ftuhat Purim 64
32, 139 P u t ( kelim esi ^ 19, 25
Orta A syada Trk Arap m Putperesti lik) 38, 110
cadeleleri iin Trgiler Rabbl-Almen 57, 58
116, 119 Rahim 83
Orta A sya Trk Tarihi H ak. Radlof 94, 95, 96
knda Baz Yeni Aratr Ramla 35
malarn Tenkidi. 134 Raritstedt 111
Orta A sya Trk Tarihi Hak Rasonyi, J. 85
knda Dersler 42, 46, 69, Raruv 83
129 R av 83
Ortaavrupa 67 Remle 35
Ortaada Mslmanlarn Kesimli Tarih Mecmuas 84
yaaylar 133 Reid-d-din 115
Ortaalarn Balarnda Av Roma 63, 86
rupa ve Trkler 42 Roma kilisesi 59
Ortadou 52 Romanos Diogenos 56, 124
Ortodoks Hristiyanl 56, Romanya 90, 98, 120

156
 Rubruk 115
Ruhban snf 83
Rum (lar) 93, 118
.Rumeli 97
Rumen 93
.Rumen Akademisi 93
.Runciman, Hon S. 42
Rusuk 92
R us mparatorluu 70
-Rus(lar) 8, 42, 46, 48, 89, 92,
93
R usya 34, 77, 82, 89, 97, 98
Sbilik 38
Sabra 66
Sabulan 44
Sahib-z.Zarnan 122
Salgurlu,lar 128
Saltuklar 124, 328
.Samanoullar 122, 123
Sam arra 118
-Sami rk 68, 74
Samuel Marib 76
Sara 62
S asani(ler) 43, 45, 115
Saray ehri 44
S atu k Bura Han 120, 122
S auvaget, Jean 133
S ayan (A ltay) 127
Sayl, Aydn 134
Seluklulardan Evvel Orta-
arkta Trkler 134
Seluklular ve slm iyet 130,
132
Seluk (lular) Trkleri 100,
126, 127, 128
Sem erkant .22, 31, 117, 123
Sevim, Ali 125
S evr 31
Sfarad 82
Srdreya 107, 121
Sibirya 22, 78, 97, 126, 127
Sibirya amanlar 21
S ilistre 92
Sinan elebi 76
Siyas Tarih ve Miiessesele-
ryle Delhi Trk mpara
torluu (1206.1290) 127
Siyenpi sllesi 20
Slav 42
Slaveikof, Petko R. 94
Sofya niversitesi 93
Sogdlar 119
Sorgu 91
Sovyet statistiklerine. Gre
Ksyala Trkler 98
Sovyet Rusya daresindeki
Esir Milletler 78
Soyut-Uranhalar 25
Su Kltl 23 '.
Sul-Trk 85
Sulu Hakan 31, 32
Suphi Paa 133
Surgu 91
Suriye 115, 123
Suriye (Seluklular) 128
Shidey Noyan 45
Sheyl, Ahmed bin Hem-
dem 133
Smer, Faruk 84, 85
Snorler 134
Snnet etme 59
ahin Giray 77
am 76, 108
aman 13, 21, 52
aman 108
amanizm 12, 52
am anlk 10, 12, 21, 23, 24,
120
apalolu, Sreyya 44, 69,
70, 73, 75, 77
a. 107, 108
eker, Mehmed 125
Seria Nehri 23
een, Ramazan 134
eytya Minr 91
ii 122
ma Karai 54, 73, 83
mo Ysrael (srail) Adanay
157
 eleheynu, Adanay ahat 121
54, 73 Tel-Aviv niversitesi 66
e-heda Himyeriyyun el.A- Tengri(lik) 20, 21, 22, 24, 25,
rab fil-Veskik is-Sury- 28
niyye 38 Tenri 20, 22, 24, 25, 28, 30
Taberi 32, 37, 117 Teodora 51, 52
Tabga Devleti 86 Tevrat 34, 40, 41, 44, 47, 53,
Tala 32, 107 55, 60, 61, 65, 69^ 71, 72,
Taliman 26 74, 75, 83. 87
Talmud 34, 41, 53, 62, 72, 74, Theodora 43
75, 82, 83 Theodora, m peratorice de
Tamtarka beylii 42 Byzance 51
Tana 25 Tlsm 26
Tanal 62, 65, 82, 83 Tibet Budizmi 13
Tannda 28 Timur 120
Tanrlarn sretleri 26 Timurlular 128
Tanrnn setii halk 65, 66 Tiyanan 28
Tanr(lk) 20, 21, 22, 24, 25. Toba Han 22, 29, 30
26, 136 Toba Sllesi 20, 21, 22, 23,
Tan yu, Hikm et 21, 22, 26, 29, 24, 29
34, 53, 131, 137, 139, 141 Togan, Zeki Velid 32, 38, 40,
Tanzimatlk 138 42, 43, 44, 46, 47, 55, 84,
Taoculuk 22 108, 134
Taoizm 17, 22 Tokuz-Ouzlar 114
Taraba 90 Tokenlular 123
Tarhan 49 Tonyukuk 22, 137
Tarih Boyunca Yitimdiler ve Tora 33, 34, 40, 41, 53, 62,
Tiirkler 34, 53, 61, 66, 87
131, 141 Tre (Dergisi) 15, 16, 22, 29
Tarih . Corafya Fakltesi Ts 25
Dergisi 183 Tz 19, 25, 29
Tarih-i Cevdet 141 Tuluky 100
Tarih-i Din-i slm 132 Tukya 15
T arihi slm iyet 132 Tulu Hakan 31
Tarih-i Naima 141 Tuna 89, 91, 93, 94, 100
Tarih i l eevi 141 Turan, Osman 84, 125, 130,
Tarihte Trklk 85 132, 134
Tarihte ve Bugn amanizm Tmer, Gnay 10
27, 28 Trk ad 15, 16
Takent 108, 120 Trk Ansiklopedisi 98
Tatarca 69 Trk Cihan Hakim iyeti Mef.
Tatar(lar) 92, 93, 94 kresi 84
Tayga Ormanlar 22 Trke 69, 83, 88
Tek Tanr 13, 18, 40, 41, 84, Trk Dnyas El Kitab 86,
 116, 128 Trk Sziinn A sl 16
Trkentum und slam 134 Trk Sznn A sl ve Anla
Trk Folkloru Aratrmala m 16
r Y ll 21 Trk Siyas Tarihi 141
Trkistan 31, 32, 86, 116 Trk Tarihi 55, 141
Trki,ler 31, 86 Trk Tarihinin Danklktan
Trkiyat Mecmuas 39, 134 Kurtarmak iin 16
Trkiye 9, 11, 23, 26, 33, 34, Trk Tresi 9
35, 94, 97, 106, 138 Trk Yahudlleri 77
Trkiye Tarihi 33, 39, 41, 43, Trk Yl 4 , (3, 70
45, 48, 55, 84, 96, 141 Trk Yurdu 54, 79
Trk Kltr Aratrmalar Trkolu, Gkalp 15, 16
54 Ubaea 44
Trk Kltr (Dergisi) 78, Ugan, Z. V. 132
98 U ur 26
Trk Kltrnn Gelime Uhut 37
alar 85, 134 Ukrayna 48, 90
Trk(le) 18, 30 Ulu Cami 42
Trkler Anadoluda 125 Uluay, M. aatay 120, 121,
Trkler Arasnda Yahudilik 125
33 U lu A ta 70
Trklerde A ala lgili nan U lu Hakan 31
lar 21, 28 Umum F elsefe Tarihi 65
Trklerde Su Iilt 23 Umum Trk Tarihine Giri
Trklerde Tala lgili nan 32, 38, 40, 44, 46, 47, 55,
lar 26 84, 134
Ttirklertn slmiyet Girii Unat, Faik Reit 133
116 Ural . A ltay Kk 68
Trklemek, slmlamak, Ur allar 126
Muasrlanmak 137 Ural Nehri 93
Trklk Kanmz, slm Ca Uranhalar (Soyut) 25, 128
nmz 137 Uryanktlar 128
Trklk, Mslmanlk, Poli U ygur Devleti 17
tika, Komnizmle Mca U ygur Trkleri 32, 85, 86, 87,
dele 140 110, 121, 122
Trklk Meseleleri 141 U z (Ouz) Trkleri 91, 95,
Trklk ve Mslmanlk - 100
Trkler N asl Mslman Uzak-Dou 127
Oldu? 84 Uzunarl, smail Hakla
Trk Medeniyeti Tarihi 9 141
Trk Memlkleri 123, 124 Uok, Bahriye 133
Trk Mitolojisi 11, 38 lksal, Mstecip 92
Trk Sosyo . Ekonomik Tari. nal, Tahsin 32, 84, 125, 141
hi 32, 84, 141 fJnlhzrc, Faruk 16

159
V aftiz 23, 56
V akflar D ergisi 54
Varna 92, 93, 96
Vasiliev, A.A. 51
V olga 49, 93, 128
Vu-Hunlar* 20
Vulcanesti 90
Vuz 100
Wellhausen, J. 133
W ittek, Paul 134
Wrterbuch der Religionen 54
Wrterbuch der Religionen .
D ie Glaubenslehren der
Vlker 54
Yabakulu 108
Y afes 18
Yam a Trkleri 32, 108
Yahudi bayramlar 64
Yahudi Dini 7, 33, 58, 60, 64
Yahudi dmanl 55
Yahudi F elsefesi 65, 83
Yahudi gelecei 65
Yahudi Hazarlar 56
Yahudi Hazarlarn Tarihi 36,
37, 42
Yahudilik(ler) 3, 14, 28, 33,
34, 37, 41, 44, 46, 52, 53,
54, 55, 56, 57, 58, 59, 60,
62, 63, 70, 74, 87, 114, 12 Gengili,ler 128
Yahudi Sosyolojisi 65
Yahya Peygam ber 23
Yakn A sya 126
Y akm Dou 128
Yakub 37
Yakup (Peygam ber) 62
Yakup Salis 38
Yakut 9, 19, 25, 127, 128
160
Yakut Samanl 12
Yarkm, brahim 98
Yazansoy, Cenap 52
Yedikent, Trkn 108
Yedisu 120
Yehova 59
Yemen 37, 38
Yemen Yahudileri 36, 37, 126
Yenisey . Krgzlar 87, 110
Yetkin, Suut Kemal 133
Yezid bn Usuydus.Slem
44
Yezus Kristus 26
Yldz, Hakk Dursun 117,
119
Yidi 68
Yinan, Mrimin Halil ,134
Yuhanna 23
Yurdaydn, Hseyin Gazi 133
Yusuf 4.4, 45, 87
Yusuf Has Hacip 123
Yusuf m am 109
Yusuf, Kaan 40
Yce Tanr 88, 110
Yiiz Soruda slm Tarihi 132
Zalim Haman 64-
Zebur 73
Zeki Maamiz, 133
Zerdzti(lik) 13, 22, 86, 122,
129
Ziya Gkalp ve Trk Milliyet.
('ilii 139
Zeytin Da 28
Ziyad Bin Salih 32
Z-Nuvas 37
Tun.IrL t n,I rv

TAniusi