Biologjia 6

Libr pr msuesin

Fiona Baxter
Liz Dilley
 Prmbajtje
Hyrje 5

Kapitulli 1
Ide pr msimdhnie 10
1.1 Zinxhirt ushqimor n nj habitat lokal 13
1.2 Zinxhirt ushqimor fillojn nga bimt 14
1.3 Konsumatort n zinxhirin ushqimor 16
1.4 Zinxhirt ushqimor n habitate t ndryshme 18
1.5 Shpyllzimi 19
1.6 Ndotja e ajrit 21
1.7 Shiu Acid 23
1.8 Gjallesat n rrezik zhdukjeje xx
1.9 Riciklimi 25
1.10 Kujdesuni pr mjedisin tuaj 27
Kontrolloni njohurit 29
Flet pune
1.3 Konsumatort 30
1.5a Uangari, gruaja e gjelbr e Kenias 31
1.5b Shpyllzimi 32
1.6a Ndotja e ajrit I 33
1.6b Ndotja e ajrit II 34
1.7 Efekti i shiut acid n ndrtesat prej guri dhe statujat 35
1.8a Ricikloni kavanozat e qelqit 36
1.8b Prgatisni nj vend pr t grumbulluar mbeturinat 37

Kapitulli 2
Ide pr msimdhnie 42
2.1 Organet e trupit 42
2.2 Zemra 44
2.3 Rrahjet e zemrs dhe pulsi 47
2.4 Mushkrit dhe frymkmbimi 51
2.5 Sistemi i tretjes 53
2.6 far bjn veshkat? 55
2.7 far funksioni kryen truri? 57
Kontrolloni njohurit 60
Flet pune
2.5 Prshtatni organet 62
2.1 Emrtoni organet e trupit 63
2.2 Si e shpjegoi sistemin e qarkullimit t gjakut William Harvey 64
2.3a Krahasoni rrahjet e zemrs 66
2.3b Vizatoni nj grafik t pulsit 68
2.3c Vizatoni nj grafik pr pulsing 69
2.4 Investigimi i frymmarrjes 70
2.5 Investigoni tretjen 72
2.6 Ku mund t marrim lngjet e trupit tone? 73
2.7 Krahaso madhsit e trurit 74
2.8 Aparati riprodhues xx
2.9 Si ndikon ushqimi dhe mnyra e jetess n organizmin ton xx
2.10 Prsritja e sistemeve dhe organeve t trupit 75

Libr msuesi Biologjia 6

3
 Hyrje
Hyrje

Paketa e Biologjis 6 t Kembrixhit sht hartuar n prputhje me kurrikuln e fushs s shkencave

t natyrs dhe programin e lnds prkatse. Librat jan t kndshm, t prshtatshm dhe t leht n
prdorim, si pr nxnsin ashtu edhe pr msuesin. Libri dhe Fletorja nxisin prfshirjen aktive t nxnsit
n prmbajtjen e lnds, si dhe zhvillojn aftsit baz t krkimit shkencor.

Libri i msuesit i klass s 6-t, i siguron nj mbshtetje t gjer msimdhnies s klass s 6-t t
kornizs kurrikulare. Shpesh ai i referohet Librit t nxnsit dhe Fletores s puns t klass s 6-t, duke
ofruar udhzime se si t prfitojm sa m shum nga prdorimi i ktyre burimeve. Gjithashtu ai ofron
edhe nj sr idesh shtes mbi msimdhnien ku ju keni mundsi t zgjidhni mes tyre.

Ky Libr msuesi sht i ndar n tri seksione kryesore:

Metodat e msimdhnies
Kto metoda ju ofrojn nj sr idesh lidhur me mnyrn se si mund t shtjelloni nj tem t caktuar
n klas. Ktu prfshihen ide rreth veprimtarive n klas, ndarjes dhe vlersimit, si dhe propozime pr
materiale TIK (Teknologji Informacioni dhe Komunikimi). Kudo gjenden referenca nga Libri i nxnsit
dhe Fletorja e puns, prfshir ktu edhe shnime udhzuese rreth veprimtarive t propozuara n Librin e
nxnsit.

Flett e Puns
Nj koleksion i gjer fletsh pune, krahas atyre t prfshira n Librin e nxnsit dhe n Fletoren e puns,
ofron nj sr idesh t reja me veprimtari dhe ushtrime, ndrsa nj pjes e fletve t puns kan si qllim
t mbshtes veprimtarit e Librit t nxnsit.

Prgjigjet e pyetjeve
Ktu jan vn n dispozicion prgjigjet e t gjitha pyetjeve t Librit t nxnsit, t ushtrimeve n
Fletoren e puns, si dhe ato t fletve t puns.

Shpresojm q kjo paket tju plqej.

Suksese!

Libr msuesi Biologjia 6

4
 Hyrje

Programi msimor
Q zhvillimi i lnds t jet sa m i leht dhe ju t jeni t sigurt q i gjith plani msimor do t realizohet,
kjo paket sht hartuar n prputhje me kurrikuln e fushs s shkencave t natyrs dhe programin e
lndve prkatse. E megjithat, kjo nuk do t thot q ky sht domosdoshmrisht programi m i mir
pr paraqitjen e materialit. Pr shembull, t gjitha temat e biologjis do t prmblidheshin n nj bllok
t vetm, ndrkoh q ju mund t paraplqeni t ndiqni nj rrug m t balancuar dhe m t larmishme
prmes fushave t ndryshme t shkencs.

Kur planifikoni programin tuaj msimor, sht e kshillueshme q t mendoni edhe pr mnyrn se si
ndrthuren temat e ksaj lnde me ato t lndve t tjera. Gjithashtu duhet t keni parasysh se do t ishte
m mir q disa tema t zhvillohen n nj periudh t caktuar t vitit. Pr shembull, kapitulli 1, Gjallesat
n mjedis, mund t trajtohet m mir n nj periudh kur ka m shum gjasa t ket bim n lulzim, si
dhe zogj e insekte prreth, n mnyr q nxnsit t ken mundsi t studiojn nj mjedis t afrt.

Krkimi shkencor
Krkimi shkencor ka t bj me mnyrn se si lindin hipotezat shkencore, realizohet duke kryer hulumtime
dhe duke vlersuar t dhnat apo prova t tjera q dalin nga kto hulumtime. Hipotezat jan pjes e do
fushe shkencore. Pr kt arsye, seksioni i krkimit shkencor i kornizs kurrikulare nuk prbn nj kapitull
t veant n programet msimore t msiprme. Prkundrazi, krkimi shkencor duhet t jepet n mnyr
t integruar, s bashku me lndt e tjera msimore.

Librat e Biologjis 6 t prkthyera nga origjinali i Kembrixhit jan hartuar pr t mbshtetur kt metod
pune. Duke i lejuar nxnsit q t zhvillojn veprimtarit e Librit t Nxnsit, ju do t prmbushni t
gjitha objektivat e krkimit shkencor n kornizn kurrikulare. Kto veprimtari mund t prforcohen
nga veprimtari t mtejshme t propozuara n metodat e msimdhnies dhe Flett e Puns t ktij Libri
Msuesi, dhe nprmjet ushtrimeve t prqendruara mbi planifikimin e hulumtimeve dhe mbi vlersimin e
t dhnave n Fletoren e Puns.

Ktu do tiu prezantojm m gjersisht me objektivat e krkimit shkencor t renditura n kornizn

kurrikulare t klass s 6-t. Pr do korniz jan paraqitur disa t dhna baz lidhur me nivelin ku nxnsit
priten t arrijn n kt faz. Gjithashtu, jan paraqitur edhe disa shembuj t veant pr veprimtarit e
propozuara n kt seri, t cilt mund t shrbejn pr ti ndihmuar nxnsit t zhvillojn do teknik. N
Librin e Nxnsit ka nj seksion Modele hulumtimi shkencor. Ai prmban disa teknika q duhen msuar
si pjes e veprimtarive t ktyre librave. Ky seksion mund t shrbej pr tu ardhur n ndihm nxnsve
m rast nevoje.

Hipoteza dhe Prova

Mendoni se si shkenctart kan arritur t ndrthurin provat e mbledhura prej vzhgimeve dhe matjeve
me mendimin krijues, pr t paraqitur hipoteza dhe shpjegime t reja n lidhje me nj dukuri t
caktuar
Deri tani nxnsit duhet t ken kuptuar se shkenctart kryejn vzhgime, ngren pyetje dhe zhvillojn
hulumtime, pr t mbledhur prova q tu prgjigjen pyetjeve, dhe pastaj krkojn shpjegime pr provat
e mbledhura. Pra, shkenca sht nj prpjekje e njeriut n krkim t stileve t reja t t menduarit pr t
shpjeguar ato ka vihen re n mnyrn se si funksionon bota.

Mblidhni prova dhe t dhna pr t provuar hipotezat, prfshir edhe parashikimet

N kt klas nxnsit do t kryejn hulumtime pr t vrtetuar nj hipotez ose nj parashikim.
Gjat hulumtimit ata do t mbledhin prova dhe/ose t dhna t cilat do t vrtetojn nse hipoteza apo
parashikimi i tyre ishte i sakt ose jo. Pr shembull, n veprimtarin 1.3, nxnsit do t parashikojn
ndikimin e ushtrimeve mbi rrahjet e pulsit, dhe do t mbledhin prova pr t vrtetuar parashikim e tyre.
Libr msuesi Biologjia 6
5
 Hyrje

Planifikoni punn hulumtuese

Diskutoni se si mund ti vrtetoni hipotezat e parashikimet
Deri n klasn e 6-t, nxnsit do t ken prvoj t mjaftueshme n kryerjen e hulumtimeve pr t qen n
gjendje t planifikojn dhe t hartojn mnyrn e tyre t hulumtimit pr t vrtetuar nj hipotez.
Bni parashikime duke prdorur njohurit dhe arsyetimin shkencor
Shpesh nxnsit kan ide mjaft t qarta lidhur me at ka do t ndodh n nj hulumtim para se ta kryejn
at, t cilat bazohen n njohurit e tyre shkencore. Pyetini ata se far parashikojn se do t ndodh, mbani
shnim parashikimet dhe pastaj, pas hetimit, krahasoni rezultatet me parashikimet e tyre.
Pr shembull, n veprimtarin 1.6, nxnsit do t parashikojn se cila prej siprfaqeve do t mbledh
grimcat m t ndotura, duke u bazuar n at far kan zbuluar rreth shkaktarve t ndotjes s ajrit.
Zgjidhni far provash duhen mbledhur pr t hulumtuar mbi nj shtje, duke siguruar prova t
mjaftueshme
N kt faz nxnsit duhet t zhvillojn aftsin pr t vendosur mbi mnyrn se si do t hulumtojn
mbi nj shtje. Gjat fazs planifikuese ata duhet t mendojn se cilat jan provat q duhen mbledhur t
sigurohen q provat jan t mjaftueshme.
Gjeni faktort e veant n nj situat t caktuar
N kt faz do t zhvillojm konceptin e faktorve, duke u krkuar nxnsve t prcaktojn se cilt jan
faktort e veant n nj situat t caktuar. Pr shembull, n pyetjet e tems 2.3, nxnsit do t gjejn
faktort q ndikojn n rrahjet e pulsit.
Zgjidhni pajisjet q do t prdorni
N klasn e 6-t, nxnsit duhet t jen t aft t zgjedhin far pajisjesh u nevojiten pr t kryer nj
hulumtim. N disa prej veprimtarive ju do tu paraqisni nj sr alternativash dhe ata duhet t zgjedhin se
far u nevojitet.

Siguroni dhe paraqitni provat

Kryeni vzhgimet dhe matjet prkatse duke prdorur sakt aparatura t thjeshta
Nxnsit duhet t sigurojn prova nga vzhgimet dhe matjet e kryera gjat hetimeve praktike, duke
hulumtuar npr libra t moshs tyre, faqet e internetit si dhe nga njerzit. Ata duhet t jen n gjendje
ta realizojn kt duke punuar n grupe t vogla ose individualisht. Kjo prfshin kryerjen e vzhgimeve
pamore, dgjimore dhe t prekshme, si dhe sigurimin e t dhnave nga burime t ndryshme. Nxnsve
mund tu nevojitet mbshtetje ose udhzime n trajtimin e provave, si pr shembull, n przgjedhjen e
informacionit t duhur.
do tem e prdor teknikn e krkimit shkencor deri n njfar mase. Pr kt arsye ajo nuk prmendet
gjithmon n listn e objektivave t secils tem n Librin e Msuesit.
Shembuj t ksaj teknike t krkimit shkencor jan paraqitur n veprimtarin 1.1, ku nxnsve u duhet t
vzhgojn me shum kujdes nj mjedis ku t arrijn t identifikojn bimt dhe kafsht, si dhe mnyrn se
si ato ndrveprojn mes tyre. N Fletn e Puns 1.5a, nxnsit do t kryejn krkime lidhur me mimet
Nobel pr paqen.
Vendosni nse matjet dhe vzhgimet duhen prsritur pr t prftuar t dhna m t besueshme
N kt etap nxnsit msojn se n disa raste na duhet ti ribjm matjet, n mnyr q t sigurohemi
q ato jan t sakta. Pr shembull, n rast se aparaturat matse t tipit termometr nuk prdoren si duhet,
matjet nuk do t jen t sakta. Megjithat, arsyeja kryesore e prsritjes s matjeve sht q t sigurohemi
q ato t jen t besueshme dhe t zbatueshme sa her q prsritet nj hulumtim apo testim. N kt faz
nxnsit duhet t jen n gjendje t vendosin nse kjo sht e nevojshme.

Libr msuesi Biologjia 6

6
 Hyrje
Prdorni tabelat, grafikt shirit ose grafikt me vija pr t paraqitur rezultatet
N kt faz, nxnsit duhet t jen t aft t bjn matje dhe t paraqesin rezultatet numerike ose sasiore
npr tabela ose grafik. Ata duhet t jen n gjendje t prcaktojn se cila sht mnyra m e mir pr t
paraqitur rezultatet e tyre.
Pr shembull, n veprimtarin 1.6, nxnsit do ti shnojn rezultatet e tyre n tabeln e paraqitur n
Fletn e Puns 1.6a, dhe n nj grafik shirit t paraqitur n Fletn e Puns 1.6b.

Analizoni provat dhe bni krahasime

Bni krahasime
Kjo teknik prdoret n shum raste. Pr shembull, n veprimtarin 1.7, nxnsit do t krahasojn nj
bim t ujitur me uj t pastr dhe nj bim t ujitur me uj acid pr t treguar efektin e shiut acid.
Ushtrimi 1.5 u jep nxnsve dhjet prfundime t ndryshme pr ti krahasuar dhe analizuar.
Vlersoni rezultatet e prsritura
Tashm nxnsit duhet t ken kuptuar se sa m shum rezultate t ken, aq m e leht sht ti vlersosh
kto rezultate dhe t dalsh n nj prfundim. Pr shembull, n veprimtarin 2.3, nxnsit do t vlersojn
matjet e prsritura t pulsit t tyre.
Zbuloni rregullsit n rezultate dhe identifikoni ato rezultate q bjn prjashtim nga kto rregullsi
Duke pasur parasysh provat e mbledhura, nxnsit duhet ti konsiderojn ato dhe t idendifikojn nse
ekzistojn rregulla dhe pastaj t sugjerojn nj shpjegim pr rregullin, duke u bazuar n at q kan
msuar deri tani. N kt faz ata duhet gjithashtu t jen n krkim t rezultateve q nuk prshtaten me
rregullin dhe t prpiqen ta shpjegojn at.
Pr shembull, n veprimtarin 2.9, nxnsit do t punojn n grupe pr t br nj rishikim t rezultateve.
Ata do t krahasojn rezultatet e tyre, do t gjejn raportin q i lidh ato dhe do t prpiqen gjithashtu t
shpjegojn do rezultat q nuk i prshtatet sistemit t prgjithshm. N Fletn e Puns 2.3a, nxnsit do t
gjejn nj raport q lidh prmasat e trupit t nj kafshe me numrin e rrahjeve t zemrs s saj. N Fletn
e Puns 2.7, ata do t gjejn raportin midis peshs s trurit dhe peshs trupore n kafsh t ndryshme, dhe
do t identifikojn ato rezultate q nuk i prshtaten ktij sistemi.
Prdorini rezultatet pr t nxjerr prfundime dhe pr t br parashikime t mtejshme
N fund t nj krkimi, nxnsit duhet t interpretojn rezultatet ose t dhnat e tyre dhe t arrijn n nj
prfundim bazuar mbi kto rezultate. Pr shembull, n Fletn e Puns 2.5, nga rezultatet e mara, nxnsit
do t nxjerrin nj prfundim n lidhje me shprbrjen e niseshtes n goj. M pas ata mund t bjn
parashikime t mtejshme duke u bazuar te prfundimet.
Jepni shpjegime pr parashikimet dhe vlersojini ato duke prdorur njohurit dhe arsyetimin shkencor,
dhe komunikojuani kto t tjerve
N disa veprimtari, nxnsve u krkohet t parashikojn rezultate t mundshme dhe tia shpjegojn njri-
tjetrit kto parashikime. M pas ata mund t diskutojn se cili prej parashikimeve sht i sakt, duke u
bazuar n njohurit e tyre shkencore. Nj shembull i ksaj sht dhe veprimtaria 1.6, ku nxnsit do t
mbledhin t dhna rreth ndotjes s ajrit n zonn e tyre. Ata do t parashikojn se cilat vende kan m
tepr gjasa t jen m t ndotura, pr shkak t faktorve si trafiku apo tymi i fabrikave, do t diskutojn
parashikimet dhe m pas prfundimet e tyre me t tjert.

Libr msuesi Biologjia 6

7
 Hyrje
Tregoni nse provat vrtetojn ndonj prej parashikimeve t bra dhe arsyetojeni at
Pasi nxnsit t ken br parashikime, ata do t shohin nse provat e mbledhura i mbshtesin ato.
Gjithashtu, ata mund t jen t aft t shpjegojn se n mnyr provat vrtetojn parashikimet e tyre.
Pr shembull, n Fletn e Puns 2.3a, nxnsit do t bjn disa krkime pr t zbuluar nse jan t sakta
parashikimet e bra n lidhje me rrahjet e zemrs te kafsh t ndryshme. N veprimtarin 1.7, nxnsit do
t parashikojn se nj lule e ujitur me lng limoni ka m shum gjasa t shfaq shenja dmtimesh si ato t
shiut acid sesa nj bim e ujitur me uj. Ata do t tregojn se si provat vrtetojn parashikimet e tyre duke
prshkruar ngjyrn e gjetheve dhe gjendjen e krcellit t do bime.

- Tabela e mposhtme paraqet nj pasqyr t materialeve t vendosura n dispozicion n materialet e

ksaj serie, pr t mbshtetur objektivin e do krkimi shkencor.

Paraqitje e Kornizs Libri i Nxnsit Fletore Pune Libri i Msuesit

Hipoteza dhe prova
Mendoni se si shkenctart kan Veprimtaria Ushtrimi Fleta e Puns
arritur t ndrthurin provat e 1.6, 1.10 1.6, 1.10 1.6, 1.10
mbledhura prej vzhgimeve dhe
matjeve me mendimin krijues,
pr t paraqitur hipoteza dhe
shpjegime t reja n lidhje me nj
dukuri t caktuar.
Mblidhni prova dhe t dhna pr Veprimtaria Fleta e Puns
t provuar hipotezat, prfshir 1.3, 1.5, 1.6 1.3, 1.5, 1.6
edhe parashikimet.
Planifikimi i puns hulumtuese
Diskutoni se si mund ti vrtetoni
hipotezat e parashikimet
Bni parashikime duke prdorur Veprimtaria Ushtrimet Fleta e Puns
njohurit dhe arsyetimin 1.6, 1.7, 1.9 1.6, 1.7, 1.9 1.6, 1.7, 1.9
shkencor.

Zgjidhni far provash duhen Veprimtaria Ushtrimet Fleta e Puns

mbledhur pr t hulumtuar nj 1.6, 1.7, 2.3, 2.4 1.6, 1.7, 2.3, 1.6, 1.7, 2.3, 2.4
shtje, duke u siguruar q 2.4
provat t jen t mjaftueshme.

Gjeni faktort e veant n nj Veprimtaria Ushtrimet Fleta e Puns

situat t caktuar. 1.3, 2,3 1.3, 2,3 1.3, 2,3

Zgjidhni pajisjet q do t Veprimtaria Ushtrimi Fleta e Puns

prdorni. 2.4 2.4 2.3c, 2.4

Libr msuesi Biologjia 6

8
 Hyrje

Siguroni dhe paraqitni provat

Kryeni vzhgimet dhe matjet Veprimtaria Ushtrimi Fleta e Puns
prkatse duke prdorur sakt 2.3, 2.6, 1.1, 1.6, 1.7, 1.1, 2.3, 2.6 1.6, 2.3
aparatura t thjeshta. 1.9
Pyetjet e tems
1.2, 1.6, 1.7
Vendosni nse matjet dhe Veprimtaria Ushtrimi Fleta e Puns
vzhgimet duhen prsritur 1.6, 2.3 1.6, 2.3 1.6, 2.3
pr t prftuar t dhna m t
besueshme.
Prdorni tabelat, grafikt shirit Veprimtarit Flett e Puns
ose grafikt me vija pr t 1.4, 1.6, 1.9 2.3b, 2.3c, 2.6,
paraqitur rezultatet. 1.6a

Analizoni provat dhe bni krahasime

Bni krahasime Veprimtarit 1.6, 1.7, Ushtrime Flett e Puns
1.9, 2.3 1.5 1.6, 1.7, 2.3a, 2.7
Pyetjet e tems
1.4, 1.5
Vlersoni rezultatet e prsritura Veprimtarit Flett e Puns
2.3 2.3
Pyetjet e tems
2.3
Zbuloni rregullsit n rezultate Veprimtarit Ushtrime Flett e Puns
dhe ato rezultate q bjn 1.6, 1.7, 1.9, 2.3, 2.4 2.3, 1.6, 1.7, 1.9 2.3a, 2.4,
prjashtim. Pyetjet e tems
1.3
Prdorini rezultatet pr t nxjerr Veprimtarit Ushtrime Flett e Puns
prfundime dhe br parashikime 1.6, 1.7, 2.3, 2.4 1.6, 1.7, 2.3, 2.4 2.3a, 2.4
t mtejshme.
Jepni shpjegime pr Veprimtarit Ushtrime Flett e Puns
parashikimet dhe vlersojini 1.6, 1.7, 1.9 1.6, 1.7, 1.9 1.6, 1.7, 1.9
ato duke prdorur njohurit
dhe arsyetimin shkencor, dhe
komunikojuani kto t tjerve.

Tregoni nse provat mbshtesin Veprimtarit Fleta e Puns

ndonj prej parashikimeve t 1.6, 1.7, 1.3, 1.9, 1.10, 1.3, 1.6, 1.7, 1.9,
bra dhe arsyetojeni at. 2.3, 2.4 1.10, 2.3, 2.4

Libr msuesi Biologjia 6

9
 Kapitulli 1
Ide pr msimdhnie

Njohuri t mparshme
N temat 1.1 deri 1.4 t ktij kapitulli, do t diskutoni zinxhirt ushqimor brenda nj game
YHQGEDQLPHVKKDELWDWHWsQGU\VKPH1[sQsVLW]EXORMQsVHoGR]LQ[KLUXVKTLPRUOORQPHQMsELPs1s
temn 1.2, do t shpjegoni se kjo ndodh ngaq bimt prodhojn vet ushqimin e tyre. Bimt prodhojn
ushqim nprmjet nj procesi t quajtur fotosintez.

Fotosinteza
4HOL]DWHJMHWKHYHWsWsJMLWKDELPsYHWsJMHOEUDSsUPEDMQsQMsSLJPHQWWsTXDMWXUNORURO.MRVXEVWDQFs
SsUWKLWKHQHUJMLQsHGLHOOLWJMsTsQGLKPRQTHOL]DWHELPsYHWsSURGKRMQsXVKTLP3sUYHoNORUROLWSsUWs
prgatitur ushqimin, bimt kan nevoj pr dyoksidin e karbonit nga ajri dhe pr uj nga toka. T gjitha
gjallesat nxjerrin dyoksid karboni gjat procesit t frymmarrjes. Bimt marrin dyoksidin e karbonit nga ajri
nprmjet gjetheve dhe prthithin uj nprmjet rrnjve. Ato prdorin energjin diellore pr t shndrruar
dyoksidin e karbonit dhe ujin n substanca ushqimore, si: sheqer dhe m pas niseshte. Gjat fotosintezs,
bimt prodhojn edhe oksigjen. Gjallesat (bimt dhe kafsht), kt oksigjen t liruar nga bimt, e prdorin
n procesin e frymmarrjes.

Rrjetet ushqimore
N nj bashksi natyrore, qarkullimi i energjis sht m i ndrlikuari nga gjith qarkullimet e tjera t
treguara prej zinxhirve ushqimor. Nxnsit njihen me konceptin e prodhuesve dhe konsumatorve.M
pas, t gjahtarve dhe t gjahut. Nj rrjet ushqimor sht nj seri zinxhirsh ushqimor t ndrthurur
ndrmjet tyre. Ai tregon nj pamje t sakt t lidhjeve ushqimore n nj ekosistem, sepse nj ose m
shum lloje kafshsh han zakonisht nj lloj t veant specie. N temat 3 dhe 4 t ktij kapitulli, jepen
LOXVWULPHWsUUMHWHYHXVKTLPRUHSRUDWRGRWLVKLKQLYHWsPSsUWsLGHQWLNXDU]LQ[KLUsWXVKTLPRUsEUHQGD
rrjetit ushqimor. N kt faz nuk ju duhet t bni t njohur termin rrjet ushqimor apo t diskutoni me
hollsi rreth qarkullimit t energjis.

Piramidat e energjis
Nj barngrns si lopa prpiqet t kullos n mnyr t vazhdueshme, sepse asaj i duhet t haj nj sasi
t madhe bari pr t marr energjin e nevojshme pr t jetuar. Nj piramid energjie na ndihmon pr t
prcaktuar marrdhniet e energjis me t ushqyerit brenda nj zinxhiri ose rrjeti ushqimor. do shkall e
nj piramide energjie tregon se nj sasi energjie ruhet n organizmin e gjallesave t saj.
Gjithashtu, piramida tregon se kur nj organizm ha nj tjetr n zinxhirin ushqimor,
r, nj pjes Konsumator
t rendit
dit III
e madhe e energjis humbet. Shum nga kjo energji e humbur shkon n mjedisin rrethues
ethues
n trajtn e nxehtsis. Nj futje e vazhdueshme e energjis diellore, e mban procesin
in n
Konsumator
pun t vazhdueshme, ndrsa lartsia e piramids s energjis (dhe rrjedhimisht gjatsia
sia e t rendit II
]LQ[KLUsYHXVKTLPRUsNX]RKHWQJDNMRKXPEMHHHQHUJMLVs.sWXNHPLQMsGLDJUDPWs
PWs Konsumator
piramids s energjis. t rendit I

Prodhues
Si mund ta shihni n diagram, prodhuesit prfaqsojn
biomasn. Ata tregohen n fund t piramids. Organizmat q
zn vend n pjesn tjetr t piramids bjn pjes te nivelet NXEEHTSIA
ushqyese t treguara n do shkall t saj. do nivel ushqyes
prmban mesatarisht vetm 10% t energjis krahasuar me
at n nivelit posht tij, ku energjia e humbur n pjesn m t
madhe transformohet n nxehtsi si tregohet n t djatht.

Libr msuesi, Biologjia 6

10
 Shnimet e msuesit Kapitulli 1

Ngrohja globale
N temn 1.5 ju i njihni nxnsit me ngrohjen globale n kontekstin e shpyllzimit. Ngrohja globale sht
thelbsore n shtjet pr mjedisin, kshtu q ndoshta do tju duhet t keni ca njohuri baz m tepr mbi
kt koncept dhe mbi efektet e mundshme q ka dhe do t ket n vitet n vijim.
Gjat 100 viteve t fundit, temperatura e siprfaqes s Toks sht ngritur mesatarisht me 0,6 grad
&HOVLXV.DVKXPsJMDVDTsNMRWHPSHUDWXUsWsYD]KGRMsWsUULWHWSUD7RNDGRWsQ[HKHWJMLWKPRQsHPs
VKXPs.\SURFHVTXKHWngrohje globale.
Arsyeja kryesore e ngrohjes globale sht ndryshimi i ekuilibrit t gazeve n ajr. Disa gaze (t njohura
VLJD]HVHUUHQGLKPRMQsTsHQHUJMLDHQ[HKWsVLVsTsYMHQQJD'LHOOLWsPRVGDOsMDVKWsDWPRVIHUsV.sWR
gaze quhen gaze serr, sepse serra sht nj shtpi prej xhami ku njerzit mbjellin dhe rrisin n t ngroht
bimt dhe perimet. Xhami lejon kalimin e drits s diellit dhe t nxehtsis por i mban brenda serrs.
Gazet serr kryejn t njjtin funksion si xhami, sepse ato mbajn nxehtsin e liruar nga Toka. Gazet
serr jan metani, dioksidi i azotit dhe m i rndsishmi sht dyoksidi i karbonit. Sa m shum dyoksid
karboni t ket n atmosfer, aq m t larta jan temperaturat, sepse dyoksidi i karbonit sht shum i
PLUsSsUWsPEDMWXUQ[HKWsVLQsHoOLUXDUQJDWRND.MRUULWMHHVDVLVsVsJD]HYHVHUUssVKWsVKNDNWXDUQJD
veprimtaria e njeriut dhe n veanti nga djegia e karburanteve fosile si qymyri, nafta dhe benzina q
krijojn sasi t mdha dyoksidi karboni.
Nivelet e dyoksidit t karbonit (CO2) n atmosfer (400 njsi pr 1 milion n 2013-n) jan m t larta
se kan qen n 20 milion vitet e fundit. N shum vende t bots, emetimi i dyoksidit t karbonit n
sektorin e transporteve po rritet akoma m shum. Transporti z 28% t emetimit total t dyoksidit t
karbonit n bot.
.MRGXNXULQXNQGU\VKRQOHKWsVHSVHVLTHQLHQMHUs]RUHWsJMLWKsQHYHQDQHYRMLWHWHQHUJMLDHOHNWULNHWs
SURGKRMPsPDOOUDGKHPDNLQD.MRGRWsWKRWsVHGRWsYD]KGRMPsWsSsUGRULPNDUEXUDQWHIRVLOHT\P\U
naft dhe benzin) pr ti prodhuar kto gjra. Edhe nse do t ndalonim t prodhonim gaze serr, ka
aq shum prej tyre n atmosfer tashm, saq do t mjaftonin pr t vazhduar procesin e ngrohjes pr t
paktn 50 vite n vijim.
Pasojat e ngrohjes globale pr Tokn

 Vitet m t nxehta jan regjistruar pas vitit 1990. Temperaturat e larta rrisin rrezikun pr djegien e
kullotave dhe t pyjeve. T mbjellat thahen prpara se t korren.
 Temperaturat e larta bjn q t avulloj m shum uj nga oqeanet. E gjith kjo lagshti krijon re m t
dendura dhe shira m t furishme. Rritja e nxehtsis n atmosfer do t shkaktoj ciklone tropikale m
t fuqishme dhe shkatrruese, t cilat sjellin shi shum t rrmbyeshm dhe prmbytje.
 .DSURYDTsWsJMLWKDVKNUHWsWLUDWH7RNsVSR]JMHURKHQ
 do vit, shtresa e akullit t Arktikut bhet m e vogl dhe m e holl.
 1sYLWLQ3DUNX.RPEsWDUL$NXOOLWQs$PHULNsNLVKWHDNXOOQDMD7DQLNDYHWsPWsWLOOD
Shkenctart parashikojn se, deri n vitin 2040, t gjitha akullnajat do t shkrijn.
 N disa pjes t Himalajeve, akullnajat do t zhduken brenda 30 vjetsh.
 HERUsVQsPDOLQ.LOLPDQ[KDURQs$IULNsND
shkrir.
Nxehtsi e
 Gjith ky uj i krijuar nga shkrirjet ka ndikuar n Nxehtsi nga Dielli grumbulluar
n atmosfer
rritjen e nivelit t detit.
 Niveli i prgjithshm i deteve po rritet me 2 deri n
3 mm do vit. Mbi 100 milion njerz q jetojn m
pak se 1 m mbi mesataren aktuale t nivelit t detit
jan n rrezik prmbytjeje.
 Uji i detit po futet ngadal n Deltn e Nilit, vend i
njohur i Egjiptit pr t mbjellat me drith.
 ,VKXMW0DOGLYHSR]KGXNHQ1MHUs]LWNDQsOOXDUWs
largohen nga disa prej tyre.

Libr msuesi, Biologjia 6

11
 Kapitulli 1 Shnimet e msuesit

Prmbledhje e kapitullit 1
Tema Numri i orve Lnda e Material nga Material Material
msimore msimit Libri i nxnsit nga Fletorja nga Libri i
e puns msuesit
1.1 1 or Zinxhirt ushqimor Veprimtaria 1.1 Ushtrimi 1.1
Zinxhirt P/K N
ushqimor n
Pyetjet
nj habitat lokal
1, 2, 3, 4
1.2 2 or Bimt jan Veprimtaria 1.2 Ushtrimi 1.2
Zinxhirt Veprimtaria 1.2 M prodhues, sepse H N
ushqimor par prgatisni disa ato e bjn vet
Pyetjet 1, 2, 3
fillojn me fidan. Do tju duhet ushqimin e tyre.
bimt 1 ose 2 jav pr t
marr rezultate.
1.3 1 or Gjahtart jan Pyetjet 1, 2, Ushtrimi 1.3 Flet pune 1.3
Konsumatort konsumator q 3, 4 Pyetje sfide N Gj
n zinxhirt han kafsh t tjera Z
ushqimor (gjahun e tyre).
1.4 2 or Mjedise t ndryshme Pyetjet 1, 2, 3 Ushtrimi 1.4
Zinxhirt prmbajn bim dhe Z Gj
ushqimor kafsh t ndryshme, t
n mjedise t cilat rezultojn n zinxhir
ndryshme t ndryshm ushqimore.
1.5 1 or Shpyllzimi ka Veprimtaria 1.5 Ushtrimi 1.5 Flet pune 1.5a
Shpyllzimi ndikim negativ H Gj Gj Z
n mjedis.
Pyetjet Flet pune 1.5b
1, 2, 3, 4 H N
1.6 2 or Ndotja e ajrit ka Veprimtaria 1.6 Ushtrimi 2.6 Flet pune 1.6a
Ndotja e ajrit ndikim negativ H H
n mjedis dhe n Flet pune 1.6b
Pyetjet
shndetin e njeriut.
1, 2, 3, 4 N H
1.7 2 or Shiu acid dmton Veprimtaria 1.7 Ushtrimi 1.7 Flet pune 1.7
Shiu acid Aktiviteti 1.7 M par bimt, ndrtesat H Gj Gj Z
prgatisni disa fidan. dhe mjedisin.
Pyetjet
Pr rezultatet do tju
duhet 1 - 2 jav.
1, 2, 3, 4 Z
1.8 2 or Shum gjallesa n Pyetjet 1, 2, Ushtrimi 1.8
Gjallesat n bot jan n zhdukje. 3,4,5,6 N H
rrezik zhdukje
Z H
1.9 2 or Riprdorimi dhe Veprimtaria 1.9 Ushtrimi 1.9 Flet pune 1.9a
Riciklimi riciklimi i produkteve H Flet pune 1.9b
ndihmon t kujdesemi
pr mjedisin.
Pyetjet 1, 2, H
3, pyetje sfid
Z
1.10 2 Ne mund t kujdesemi Veprimtaria 1.10 Ushtrimi 1.10
Kujdesuni pr pr mjedisin duke kursyer H
mjedisin tuaj uj dhe energji dhe duke
Pyetjet 1, 2, 3
mos hedhur mbeturina.
Kontrolloni 1 Pyetjet 1 Prforcim
njohurit N 2, 3, 4, 5 i gjuhs
shkencore
Gj
Z Zgjerim Gj Gjuh H Hulumtim N Ndihm
Libr msuesi, Biologjia 6
12

Mjete dhe materiale t nevojshme;
 fara t bimve q rriten shpejt si fasule,
mashurka etj.;
 vazo lulesh;
 dhe;
 etiketa;
 JXUDELPsVKGKHNDIVKsVK
 nj glob;
 GDQsSHPsVK 
 lama xhami;
 xhel petroleum (vazeline);
 shnues (lapsa);
 ngjits;
 thjerr;
 uthull;
 shkums;
 tasa plastik;
 letr kuzhine ose pambuk;
 qese plehrash t shumllojshme;
 tabak i bardh letre;
 lng limoni;
 nj qese t madhe plastike;
 copa ushqimi;
 mbeturina nga kopshti;
 kavanoza qelqi;
 nj lopat;
 lkura frutash dhe perimesh;
 letr mbeturinash;
 nj kuti teneqeje bosh;
 paketim plastik;
 qese plehrash t mdha;
 bllok shnimesh dhe laps;
 doreza gome.
Tema 1.1 Zinxhirt ushqimor
n nj habitat lokal
N kt tem, nxnsit do t njihen me zinxhirt
ushqimor n nj mjedis t njohur pr ta, si
pr shembull: nj kopsht, nj pjes e oborrit t
shkolls apo nj pjes e ndonj parku aty afr.
Objektivat msimor
 T msojm se zinxhirt ushqimor mund
t prdoren pr t prfaqsuar marrdhniet
ushqimore n nj mjedis t caktuar dhe ta
paraqesim kt me tekst dhe diagram.
 T eksplorojm dhe t ndrtojm zinxhirt
ushqimor t nj mjedisi t caktuar.
 T bjm nj sr vrojtimesh q kan lidhje llojet e bimve dhe t kafshve. Prdorni libra
me kt.
Lidhjet me kurrikuln
 N kt tem ju do t prsrisni njohurit e bashkpunoni me nxnsit pr t vendosur se ku
Shnimet e msuesit Kapitulli 1
marra nga nxnsit rreth zinxhirve ushqimor
n klasn e katrt, kapitulli 1, dhe do t
diskutoni rreth tyre.
Ide pr msimdhnien
 Fillojeni msimin duke par far mbajn mend
nxnsit rreth mjediseve (habitateve) (pr t cilat u
fol pr her t fundit n klasn e katrt).
Provoni nj nga lojrat interaktive t
sugjeruara te seksioni Internet dhe TIK.
 9D]KGRQLGKHVKLKQLQsJXUsQHNRSVKWLWWs
perimeve t Bors n faqen 6 t librit t nxnsit.
'LVNXWRQLNDIVKsWGKHELPsWQsNsWsJXUs3DVL
nxnsit t ken marr njohuri mbi ndrveprimin
e bimve dhe t kafshve n nj mjedis t
FDNWXDUPXQGWsLVQLPELPMHGLVHWsWMHUDQs
zonn tuaj q nxnsit mund ti studiojn pr
YHSULPWDULQs.sUNRQLQJDQ[sQsVLWWsEsMQs
sugjerime, si pr shembull: nj kopsht apo nj
park, nj fush apo nj an lumi. Pyetini far
kafshsh dhe bimsh kan par atje. Sigurohuni
q t gjith nxnsit t studiojn nj mjedis t
caktuar. (Nse nxnsit nuk gjejn dot nj vend
t prshtatshm pran zons ku jetojn, gjeni
vet nj mjedis, mundsisht sa m afr shkolls,
ku ata t kryejn veprimtarin e tyre.)
 N veprimtarin 1.1 t Librit t nxnsit ata
duhet t analizojn zinxhirt ushqimor n nj
PMHGLVWs]RQsVNXMHWRMQs.MRSsUIVKLQQMsVsUs
vrojtimesh rreth ksaj shtjeje (aftsi krkuese
shkencore).
 Ushtrimi 1.1 n Fletoren e puns ofron njohuri
t thelluara mbi kt tem.
Shnim mbi veprimtarit praktike.
Sigurohuni q nxnsit t shoqrohen nga
nj i rritur, nse do tu duhet t shkojn
prtej zons s shkolls apo t shtpis.
Veprimtaria 1.1
.MRYHSULPWDULNDWsEsMsPHQMsYL]LWsQsQMs
mjedis n zonn ku jetoni. Nse ka ndonj
mjedis t prshtatshm prreth shkolls, mund
t organizoni atje nj or msimi. Nj mjedis i
prshtatshm mund t jet nj kopsht ose nj zon
ku rriten pem, bar dhe bim t tjera. Zgjidhni vet
QMs]RQsWsFDNWXDUGKHVLJXURKXQLWsLGHQWLNRQL
UHIHUHQFHSsUWsLGHQWLNXDUQGRQMsQJDOORMHWTs
nuk njihni.
Nse nuk ka mjedis t prshtatshm rreth shkolls,
Libr msuesi, Biologjia 6
13
 Kapitulli 1 Shnimet e msuesit
mund ta bjn kt veprimtari. Ndoshta ata kan
nj kopsht n shtpi apo ndonj park afr. Nse
jetoni n nj zon rurale, ata mund t shkojn n
breg t ndonj lumi ose n nj fush kudo ku t
PXQGWsJMHMQsELPsGKHNDIVKsWsJMDOOD.XMWRMLQL
nxnsve se kafsht mund t jen insekte dhe zogj.
Internet dhe TIK
 Faqja e internetit www.sciencekids.co.nz ka
lojra interaktive dhe veprimtari mbi mjediset
e lartprmendura.
Diferencimi
 Nxnsit me arritje m t dobta, mund t
bjn ushtrimin 1.1 n Fletoren e puns.
 Nxnsit me arritje shum t mira do t
VGRKHQPHS\HWMHQJD)OLVQLUUHWK
Vlersimi
 N msimin tjetr, nxnsit mund t ndrrojn
librat pr t par detyrn e njri-tjetrit.
 .\sVKWsQMsXVKWULPLGRELVKsP3sUVsULWLQL
prgjigjet n klas.
Flisni rreth...
0XQGWDOORQLGLVNXWLPLQGXNHS\HWXUQ[sQsVLWVH
far kan ngrn pr mngjes ose pr drek.
Shkruani disa nga asortimentet n tabel. Pyetini
nxnsit se cili nga ushqimet sht prodhuar nga
bimt. Pastaj pyetini se far do t hanin n vend
t ktyre ushqimeve, nse ao nuk do t ndodheshin
tek bimt. M pas vazhdoni t mendoni mbi far
ushqimesh do t hanim, nse nuk do t kishim
bim?
Nxnsit mund t thon se kafsht dhe njerzit do
t hanin vetm kafsh. Por, po t mendojn pak m
thell, do t kuptojn se kafsht do t mbaroheshin
VKSHMW%LPsWMDQsOOLPLLoGR]LQ[KLULXVKTLPRU
sepse ato prdorin energjin e diellit, si do t
shihet m von. Shum nga kafsht han vetm
ELPs.sVKWXSRWsPRVNLVKWHELPsWsJMLWKD
kafsht do t ngordhnin.
Ide pr detyra shtpie
 Ushtrimi 1.1 n Fletoren e puns.
Prgjigjet pr pyetjet e Librit t
Nxnsve
13 Prgjigjet pr kto pyetje varen nga habitati
lokal.
4 misr pula; gjethe vemje;
vemje zog; vemje hardhuc;
Libr msuesi, Biologjia 6
14
Prgjigjet pr ushtrimet e Fletores
s puns
1. nj kopsht
2. pjeshk zog
pjeshk vemje/krimb
 VKNXUUHWUsQGDOLDPE
 VKNXUUHWUsQGDOL blet
bar milingon
3. Pema e pjeshks siguron nj vend ku zogjt t
ndrtojn folet e tyre.
 7UsQGDODWVLJXURMQsSROHQLQWsFLOLQEOHWsWH
shprndajn n shkurre t tjera.
Tema 1.2 Zinxhirt ushqimor
llojn nga bimt
N kt tem do tu msojm nxnsve si dhe pse
bimt jan kryesore pr t gjitha format e jets n
Tok.
Objektivat msimor
 T msojm se zinxhirt ushqimor mund t
prdoren pr t treguar lidhjet ushqimore n
nj mjedis dhe ti tregojm kto me fjal dhe
diagram.
 T njohim dhe t kuptojm termin prodhues.
 7sPsVRMPsTs]LQ[KLUsWXVKTLPRUHOORMQs
me nj bim (prodhuesin), e cila prdor
energjin diellore.
 T sugjerojm dhe t vlersojm shpjegimet
pr parashikimet duke prdorur njohurit
shkencore dhe t kuptojm dhe t
komunikojm kt.
 7sLGHQWLNRMPsSULUMHWWHUH]XOWDWHW
 7sLGHQWLNRMPsIDNWRUsWTsNDQsOLGKMHPHQMs
situat t caktuar.
Ide pr msimdhnien
 Filloni t pyesni nxnsit se far kan ngrn
n 24 ort e fundit. Shkruani nj list n tabel.
Pastaj pyesni nxnsit se cili nga kto ushqime
vjen nga bimt. Nse ka ushqime q vijn nga
kafsht, pyesni nxnsit se far kan ngrn
ato kafsh (p.sh. Pulat han misr). Nxnsit
duhet t shohin se bimt jan baza e jets.
 Pr t theksuar rndsin e bimve si prodhuese,
ju duhet ti tregoni nxnsve far u nevojitet
ELPsYHSsUWsEsUsXVKTLPLQHW\UH.MRsVKWs
nj njohje me fotosintezn, por n kt faz
mos u thelloni n shum detaje. N kt faz,
nxnsit ende nuk kan msuar mbi qelizat n
organizm, kshtu q ju nuk duhet tua thoni
SsUNX]LPLQHWHUPLWDSRWsWKHOORKHQLQsGHWDMH

Gjithsesi, nse nxnsit bjn pyetje, mund
ti referoheni informacionit n f. 50 t ktij
udhzuesi. Nxnsit duhet vetm t kuptojn
far u nevojitet bimve nga mjedisi pr t br
ushqimin e tyre.
 N veprimtarin 1.2, nxnsit punojn n grupe
SsUWsSODQLNXDUGKHSsUWsNU\HUQMsKXOXPWLP
me an t t cilit t tregojn se bimt kan nevoj
pr uj dhe dritn e diellit pr t mbijetuar
dhe pr tu rritur t shndetshme. Prpara se
t bjn kt veprimtari, duke u bazuar n
njohurit e mparshme, nxnsit t shprehin
se far mendojn se u ndodh bimve. M pas
t sugjerojn dhe t vlersojn shpjegimet pr
rezultatet q marrin (aftsi krkuese shkencore).
 M von do t fokusoheni prsri n zinxhirt
ushqimor dhe nxnsit do t shohin modelet
(aftsi krkuese shkencore) n t gjith
zinxhirt ushqimor, ku do zinxhir ushqimor
OORQQJDQMsELPs
 Mbi zinxhirt ushqimor mund t prdorni
lojra interaktive q prmenden n seksionin
,QWHUQHWGKH7,.
 Ushtrimi 1.2, n Fletoren e puns u jep
nxnsve mundsin t zbatojn njohurit
rreth asaj q u duhet bimve pr t prodhuar
ushqimin e tyre, si dhe prsrit far kan
msuar ata deri tani rreth konsumatorve dhe
zinxhirve ushqimor.
Shnime mbi veprimtarit praktike.
Veprimtaria 1.2
do ifti nxnsish ose grupi do tu nevojitet:
 YD]RPHOL]DWsVKsQGHWVKsP
 etiketa pr do vazo.
Do t ishte mir q grupet t ken vetm katr
nxns, por n qoft se klasa juaj sht shum e
madhe do tju duhet t keni m shum. Nxnsit
kan br nj veprimtari t ngjashme me kt n
klasn e katrt. Pr kt arsye ata duhet t jen n
JMHQGMHWDQLWsSODQLNRMQsNsUNLPLQHW\UH
3sUJDWLWQLGDQsWSDUDSUDNLVKW0XQGWsSsUGRUQL
fara q rriten shpejt, si jan fasulet. Prdorni vazo
bimore t vogla plastike ose riprdorni en t tilla
VLYD]RNRVL3sUJDWLWQLGDQsPMDIWXHVKsPQs
PsQ\UsTsVHFLOLJUXSWsNHWsNDWsUGDQs
Nxitini nxnsit t diskutojn n grupet e tyre se si
GRWDEsMQsNsUNLPLQ.sUNRMXQLWsSDUDVKLNRMQsVH
far do t ndodh.
Secili grup duhet t raportoj se far ka br.
.sVKLOORMLQLQsNsWsID]sQsVHNDQsKDUUXDUQGRQMs
Shnimet e msuesit Kapitulli 1
hap t rndsishm.
Jepuni nxnsve etiketat ti ngjisin n vazot e tyre
SsUWsLGHQWLNXDUJUXSLQHW\UH
Fidant duhet t vendosen n nj vend me diell
dhe n nj zon t errt.
'\GDQsWsWMHUsGXKHWWLYHQGRVLQQsQMsYHQG
gjysm t ndriuar nga dielli; njrin prej tyre ta ujitin,
NXUVHWMHWULQMR.sVKLOORMLQLQ[sQsVLWWDPEDMQsWRNsQ
t lagur, por jo t mbingopur me uj.
Vrojtimi duhet t vazhdoj pr t paktn nj jav -
derisa t dallojn ndonj ndryshim n mnyrn si
rriten bimt.
1. Faktort jan: uji n njrin vrojtim dhe rrezet e
diellit n vrojtimin tjetr.
2. Prgjigjja e nxnsit.
3. 1sYURMWLPLQHSDUsOL]LTsQXNXXMLWXWKD
)LOL]LTsXXMLWXUULW.MRQGRGKSsUVKNDNVH
bimt kan nevoj pr uj.
 1sYURMWLPLQHG\WsOL]LTsXODQsQMsYHQGWs
errt, nuk u rrit dhe gjethet u zverdhn. Ndrsa
OL]LTsXODQsUUH]HWHGLHOOLWXUULWGKHJMHWKHW
PEHWsQWsJMHOEUD.MRQGRGKSsUVKNDNVHELPsW
kan nevoj pr rrezet e diellit.
Internet dhe TIK
 N faqen e internetit: www.sheppardsoftware.
com/content/animals/kidscorner/games/
foodchaingame.html gjeni nj loj t bukur
interaktive mbi zinxhirt ushqimor.
 N faqen e internetit: www.ecokids.ca/pub/
eco_info/Temas/frogs/chain_reaction/index.
cfm nxnsit mund t ndrtojn nj zinxhir
ushqimor.
Diferencim
 Nxnsit me arritje t dobta t japin dhe t
shkruajn prgjigje t shkurtra n ushtrimin
1.2 t Fletores s puns.MRGXKHWWsMHWsVL
nj veprimtari mbshtetse dhe ata duhet t
prforcojn at q kan msuar.
 Pr nxnsit me arritje shum t mira, n
Librin e nxnsit, ka pyetje m t vshtira,
t cilat krkojn ndrtime fjalish dhe dhnie
shpjegimesh.
Flisni rreth...
Shpresojm q nxnsit t thon se ne e thithim
oksigjenin. N t kundrt, pyetini:
far gazi thithim ne?
Ata duhet t din se gazi sht oksigjeni.
Libr msuesi, Biologjia 6
15
 Kapitulli 1 Shnimet e msuesit
Pastaj pyetini se cilat jan kafsht e tjera q thithin
oksigjen.
N fakt, t gjitha kafsht kan nevoj pr oksigjen
pr t mbijetuar.
Pyetini nse ata e din prqindjen e oksigjenit n
atmosfer. (20%)
A qndron e njjt kjo prqindje? (Po)
2NVLJMHQLHN]LVWRQVLQMsSsUTLQGMHNVHHJD]UDYH
QsDWPRVIHUs3RUNMRSsUTLQGMHNVHYDUHWQJD
ekuilibri mes asaj q lshohet n atmosfer nga
bimt dhe asaj q merret nga kafsht dhe njerzit
nprmjet frymmarrjes.
Diskutimi mund t prqendrohet te shkmbimi
i dyoksidit t karbonit. Bimt kan nevoj pr
G\RNVLGNDUERQLSsUWsEsUsXVKTLP.DIVKsW
dhe njerzit nxjerrin dyoksid karboni (dyoksidi i
karbonit formohet gjat frymmarrjes).
Keqkuptime t mundshme dhe ide
t gabuara
 Disa nxns mund t mendojn se pr shkak se
njerzit rrisin bim, bimt jan t varura nga
njerzit. N fakt njerzit, dhe t gjitha kafsht
e tjera, jan t varura nga bimt.
Ide pr detyra shtpie
 Ushtrimi 1.2 n Fletoren e puns.
Prgjigjet e pyetjeve t Librit t
nxnsit
1 a nj zog, spinaq, vemje
b bar, dele, njeri
Shihni Shnime mbi veprimtarit praktike pr
prgjigjet e pyetjeve t veprimtaris 1.2.
Prgjigjet e ushtrimeve t Fletores
s puns
1 rrezet e diellit
2 dyoksidi i karbonit nga ajri
3 uj
4 a 3 sht prodhues
b 4 sht konsumator
c 5 sht konsumator
5 pem zebr luan
Libr msuesi, Biologjia 6
16
Tema 1.3 Konsumatort
n zinxhirin ushqimor
N kt tem, nxnsit do t msojn m shum
rreth rolit t konsumatorve n zinxhirt e
ushqimor dhe do t msojn termat "grabitqar"
dhe 'pre'.
Objektivat msimor
 T din se zinxhirt ushqimor mund t
prdoren pr t prfaqsuar marrdhniet e t
ushqyerit n nj vendbanim dhe ti paraqesin
kto n tekste dhe diagrame.
 T din dhe t kuptojn termat prodhues,
konsumator, grabitqar dhe pre.
 T eksplorojn dhe t ndrtojn nj zinxhir
ushqimor n nj habitat t caktuar.
 T bjn nj sr vzhgimesh prkatse.
 7sLGHQWLNRMQsUUHJXOOVLWsQsUH]XOWDWHWH
gjetura nga eksperimenti dhe rezultatet q nuk
prputhen me rregullsit.
Lidhjet me kurrikuln
 .MRWHPsNDOLGKMHPH.DSLWXOOLQWsNODVsV
s katrt. N kt kapitull, nxnsit vzhguan
se bim dhe kafsh t ndryshme kan jetuar n
habitate t ndryshme.
Ide pr msimdhnien
 0EOLGKQLIRWRJUDWsELPsYHGKHWsNDIVKsYH
dhe sillini n klas. N bibliotek, mund t
JMHQLOLEUDPHIRWRJUDWsSsUVKWDWVKPHSsU
habitatet. Pyetni nxnsit cila nga kafsht sht
duke ngrn nj kafsh tjetr dhe cila nga
kafsht sht duke u ngrn. Njihuni me termat
grabitqar dhe pre.
 7DQLVKLNRQLIRWRJUDWsQsLibrin e nxnsit.
.sUNRQLQJDQ[sQsVLWWsLGHQWLNRMQs
grabitqart dhe pren.
 Pr pjesn tjetr t msimit, nxnsit do t
zbatojn kto kushte t reja pr zinxhirt
ushqimor dhe habitatet me t cilt kan
punuar deri m tani. Ata do t bjn nj sr
vzhgimesh t rndsishme n zinxhirt
XVKTLPRUsVLLGHQWLNLPLLSURGKXHVYH
LJUDELWTDUsYHGKHLSUHVsLGHQWLNLPL
i modeleve si prodhuesit q hahen nga
konsumatort e par, t cilt jan pre pr
konsumatort e dyt etj. (aftsi krkuese
shkencore).
 N pyetjet n Librin e nxnsit dhe n
ushtrimin 1.3 n Fletoren e puns, ata zbatojn
njohurit e tyre mbi habitatet e ndryshme dhe
 Shnimet e msuesit Kapitulli 1

do tu prgjigjen pyetjeve pr t prforcuar at Keqkuptime t mundshme dhe ide

q kan msuar. t gabuara
 Flet pune 1.3 shrben si prforcim njohurish
 Nj nga keqkuptimet sht se kafsht n vendet
pr Nxnsit me arritje t dobta.
m t larta n nj zinxhir ushqimor han do gj
 Nxnsit mund t prdorin dhe lojrat q sht m posht tyre n kt zinxhir. N fakt
interaktive t ilustruara n seksionin e Interneti ata han disa, por jo t gjitha kafsht dhe bimt m
dhe TIK. t ulta n zinxhirit ushqimor.
Interneti dhe TIK  .XUWsOORQLWsLVQLSsUJUDELWTDUsWGKHJMDKXQ
nxnsit mund ti harrojn prodhuesit dhe mund
 Faqja e internetit: www.sheppardsoftware. t mendojn se ata nuk jan pjes e ktyre
com/content/animals/kidscorner/games/ zinxhirve ushqimor. sht e rndsishme t
foodchaingame.htm ka informacion n lidhje WKHNVRKHWVHoGR]LQ[KLUXVKTLPRUOORQPHQMs
me zinxhirt ushqimor. prodhues.
 Nxnsit mund t marrin nj zinxhir ushqimor
 Nj tjetr keqkuptim sht se numri i
nga kjo faqe interneti: www.ecokids.ca/pub/ grabitqarve dhe i preve jan thuajse t njjt.
eco_info/Temas/frogs/chain_reaction/index. N fakt numri i preve mund t jet shum m
cfm i madh.
Diferencim Ide pr detyra shtpie
 Fleta e puns 1.3 ndihmon si ushtrim pr
 Ushtrimi 1.3 n Fletoren e puns.
rishikim pr nxnsit q kan nevoj pr m
shum prforcim njohurish.
Prgjigjet e pyetjeve n Librin
 Nxnsit me arritje shum t mira mund ti
nxnsit
SsUJMLJMHQS\HWMHYHVGXHVHQsOLGKMHPHYHQXV
PL]DNDSsVHQQsOLEULQHQ[sQsVLW.\sVKWsQMs 1 Prgjigjet e nxnsit.
shembull i mir pr t ilustruar rastet q bjn 2
Gjahtar Pre
SsUMDVKWLPQJDPRGHOHWH]DNRQVKPH.sWX
mund t provohen aftsit krkuese shkencore: bretkos krimb
LGHQWLNLPLLPRGHOHYHGKHLSsUMDVKWLPHYH gepard gazel
nga modelet.
ari polar fok
Vlersim merimang miz
 N msimin e ardhshm, nxnsit mund t pulbardh hareng (peshk)
ndrrojn librat pr t par detyrat e njri-
tjetrit. Diskutojini prgjigjet n klas. 3 Shembuj:
Bar gazel gepard
Flisni rreth...
plankton hareng pulbardh
Nxitini nxnsit t japin sugjerime. Ata duhet t 4 Modeli i nj zinxhiri ushqimor gjithmon
sugjerojn njerzit dhe mundsisht, mishngrnsit
e mdhenj luant, leopardt, getopardt dhe tigrat.
Pyetini nse kan dgjuar ndonjher pr nj njeri q
ka qen pre e nj luani apo tigri.
3sUJMLJMMDsVKWs3R.MRsVKWsDUV\HMDSVHNsWD
mishngrns t mdhenj i mbajn n kafaze npr Shembuj: saracena (bim mishngrnse),
kopshtet zoologjike. Edhe nse keni rast ti shihni
ato n ndonj rezervat, ju nuk duhet t dilni nga
makina.
.DIVKsWHWMHUDWsPsGKDWsWLOODVLEXDOOLQsWs
vrtet jan barngrns dhe shpesh munden nga
ndonj tuf luansh. Zogjt si shqiponjat dhe
skiftert nuk bien pre e kafshve t tjera. Reptil t
till si krokodilt dhe aligatort gjithashtu nuk bien
pre e kafshve t tjera.
OORQPHQMsELPsSURGKXHV
6Gs
Dionaea muscipula (bim mishngrnse) merr
ushqimin q ka nevoj nga mizat n vend t toks
(t cils i mungojn lndt ushqyese).
drosera (pr shembull, lulevese).
Prgjigjet e ushtrimeve t Fletores
s puns
1 pem akacie dhe kullota
2 antilop (Aepyceros melampus), termit,
babuin, zebra
3 luani, hiena, leopardi
4 ndonj nga:
Libr msuesi, Biologjia 6
17
 Kapitulli 1 Shnimet e msuesit
dru akacie antilop luan
kullota zebr luan
kullota babuin luan
5 kullota zebr hien leopard
Prgjigjet e Flets s puns
Flet Pune 1.3
Bimt jan t vetmet gjallesa q e bjn vet
ushqiminHW\UH.MRsVKWsDUV\HMDSVHDWRMDQs
quajtur prodhuesit.
Bimt e prodhojn ushqimin nga rrezet e diellit,
uji dhe dyoksidi i karbonit. Produkti q nxjerrin si
mbeturin sht oksigjeni, t cilin ato e nxjerrin n
atmosfer.
.DIVKsWMDQskonsumator, sepse ato han bim
GKHNDIVKsWHWMHUD.XUKDPsSHULPHQHSsUGRULP
sheqerin e tyre pr t marr energji.
6KXPsNDIVKsKDQsNDIVKsWHWMHUD.sWRNDIVKs
jan grabitqart dhe kafsht q ata han, jan
preja e tyre. Pr shembull nj luan sht grabitqar
dhe zebra apo antilopa jan preja e tij.
Tema 1.4 Zinxhirt ushqimor
n habitate t ndryshme
N kt tem, nxnsit jan br t vetdijshm
pr shumllojshmrin e habitateve n bot. Ata
mund ti zbatojn njohurit e tyre mbi zinxhirt
ushqimor n habitate t ndryshme.
Objektivat msimor
 T din se zinxhirt ushqimor mund t
prdoren pr t paraqitur marrdhniet e t
ushqyerit n nj habitat dhe ti paraqesin kto
me fjal dhe me diagrame.
 T din dhe t kuptojn termat prodhues,
konsumator, grabitqar dhe pre.
 T eksplorojn dhe t ndrtojn zinxhirt
ushqimor n nj habitat t veant.
 T bjn vzhgime t ndryshme q kan lidhje (Do t ket nj rritje n numrin e kafshve q
me temn.
 T bjn krahasime.
Ide pr msimdhnien
 Futja e ides s habitateve duke u treguar
Q[sQsVYHIRWRJUDQJDKDELWDWHWsQGU\VKPHWs
tilla si shkrettira, pamje nnujore, pamje nga
tundra (Arktik) dhe nj pyll. Pyesni nxnsit
nse mendojn se n t gjitha zonat rriten t
njjtat bim. Pastaj pyetini nse n t gjitha
Libr msuesi, Biologjia 6
18
zonat jetojn t njjtat kafsh.
 Pastaj shikoni n shembujt e habitatit t
Savans dhe habitatit t oqeanit n Librin e
nxnsit. Diskutoni me nxnsit far bimsh ka
n do habitat dhe cilat kafsh han bim dhe
cilat kafsh han kafsh t tjera.
 Nxnsit mund ti prgjigjen vet pyetjeve
nga 1 deri n 3. Ata duhet t bjn nj sr
Ys]KJLPHVKWsUsQGsVLVKPHGXNHSDUsJXUDW
e habitateve t ndryshme (aftsi vzhguese
shkencore) N pyetjen 1, nxnsve u krkohet
t krahasojn habitatet e Savans dhe t oqeanit
(aftsi vzhguese shkencore).
 Ushtrimi 1.4 n Fletoren e puns u ofron
nxnsve mundsin pr t prdorur at q
kan msuar n kt tem dhe ta zbatojn n
nj situat t re.
Internet dhe TIK
 Faqja e internetit: www.sciencekids.co.nz ka
lojra t mira interaktive mbi habitatet.
Diferencim
 Nxnsit me arritje t dobta mund t mos
din kuptimin e krahasimit n pyetjen 1.
 Nxnsit me arritje shum t mira do t
VGRKHQQJDS\HWMHWQsVHNVLRQLQ)OLVQL
rreth...
Flisni rreth...
Filloni t pyesni nxnsit se cilt jan grabitqaret
n Savan. (Luani, gepardi, leopardi, hiena.)
Pastaj pyetini se far gjuajn dhe han kto
kafsh. (Zebr, antilop afrikane, gjiraf, antilop.)
Ju mund t shtoni: Po zogjt? (Shqiponja, huta.)
Shqiponjat han kafsh t vogla dhe zogj. Hutat
ushqehen me kafsh t ngordhura.
Nse ky model ndryshon pr shkak ngordhjes
s t gjith grabitqarve (pr shembull nga nj
smundje), far do t ndodhte me numrin e
zebrave etj?
ushqehen me bim, t tilla si: antilopa, antilopa
afrikane, zebrat dhe gjirafat.)
far han kto kafsh?
3sUJMLJMMDsVKWsEDULQGKHJMHWKHW.MRGRWs
shkaktonte ngrnien e t gjith barit dhe pemve.
Ather, t gjitha kafsht do t ngordhnin nga uria.
Keqkuptime t mundshme dhe ide
t gabuara

 Nj nga keqkuptimet sht se kafsht q zn Prgjigjet e ushtrimeve n Fletoren
vend m t lart n nj zinxhir ushqimor han
do gj q sht m posht tyre n zinxhir. N
fakt, ata han disa, por jo t gjitha kafsht dhe
bimt q zn vend m t ult n zinxhirin
ushqimor.
 1JDTsMXOORQLWsLVQLSsUJUDELWTDUsWGKH
gjahun, nxnsit mund t harrojn prodhuesit
dhe mund t mendojn se ata nuk jan
pjes e ktyre zinxhirve ushqimor. sht
e rndsishme t theksohet se do zinxhir
XVKTLPRUOORQPHQMsSURGKXHV
 Nj tjetr keqkuptim q mund t dal sht 4 Zgjidhni nj nga kta shembuj:
se ka m shum barngrns (kafsh q
han vetm bimt) se mishngrns (kafsh
q t han vetm kafsht e tjera), sepse
njerzit mbajn dhe mbarshtojn kafsh
bimngrnsve, t tilla si: lop, dele dhe
GKL.XUGLVNXWRQLKDELWDWHWsWMHUDWsWLOOD
si Savana, duhet t bni t qart se shum
nga barngrnsit jan kafsh t egra dhe
marrdhnien grabitqarpre e shohim vetm
n natyrn e egr.
 Nxnsit shpesh mendojn se modeli i
zinxhirve ushqimor mbetet i njjt n
habitate t ndryshme. Por n do koh ndodhin
ndryshime pr shkak t fatkeqsive natyrore
si zjarri dhe ndrhyrja e njeriut me veprime t
tilla si shpyllzimi.
(Shih temn pasuese).
Ide pr detyra shtpie
 Ushtrimi 1.4 n Fletoren e puns.
Prgjigjet e pyetjeve t Librit t
nxnsit
1 N habitatin e Savans, prodhuesit jan
kullota dhe pemt, kurse n habitatin e oqeanit
prodhuesi sht planktoni.
2 a Antilopa (Antidorcas marsupialis,
Tragelaphus, Taurotragus oryx etj.)
han bar dhe gjethe, gjirafat han gjethe,
antilopat afrikane dhe zebrat han bar.
b Shembuj:
bar zebr luan
gjethe antilop luan
fara bari mi shqiponj
3 a Shembuj:
oktapod peshkaqen
peshk i madh pulbardh
b Shembuj:
sardele peshkaqen/peshk i madh/
pulbardh/njeriu
peshk i vogl peshk i madh njeriu
Shnimet e msuesit Kapitulli 1
e puns
1 a fara dhe bari
b mjegull nga deti
2 Zgjidhni tre nga: milingonat, buburrect,
termitet, larvat e buburrecve.
3 Zgjidhni dy nga kta shembuj.
Milingon e madhe (grabitqar) ha milingona t
vogla (preja), merimanga (grabitqar) ha akrepa
(preja), hardhuca (grabitqar) ha merimanga
(preja), neprka (grabitqar) ha hardhuca
(preja).
bar i that termit merimang
hardhuc
bar i that buburrec merimang
hardhuc
Tema 1.5 Shpyllzimi
N kt tem, nxnsit studiojn shpyllzimin, nj
veprim njerzor q ka efekte negative n mjedis.
Objektivat msimor
 Hulumtoni mbi ndikimet negative dhe pozitive
t njerzve n mjedis, si pr shembull:
n zhdukjen e specieve, n mbrojtjen e
habitateve.
 Hulumtoni mbi mnyrat e ndryshme t kujdesit
pr mjedisin, si pr shembull: riciklimi, ulja e
sasis s mbeturinave, paksimi i konsumit t
energjis etj, duke i nxitur t tjert t kujdesen
pr mjedisin.
 ,GHQWLNLPLLIDNWRUsYHTsNDQsOLGKMHPHQMs
situat t veant.
 Bni krahasime.
 Bni parashikime duke prdorur njohurit
shkencore dhe t kuptuarit.
Kurrikula
 .DQMsOLGKMHNsWXPH*MHRJUDQsNXQ[sQsVLW
msojn rreth pyjeve tropikale ose biome-t
(zona t mdha ekologjike).
Ide pr msimdhnien
 Filloni msimin duke par nj video t
sugjeruar te seksioni Internet dhe TIK, ose nj
t ngjashme.
 Nse keni nj glob, tregojuni nxnsve ku
gjenden pyjet tropikale: n Amazon, Baseni
L%UD]LOLWQsSHOOJXQH.RQJRVQs$IULNsQs
Indonezi dhe Azin Jug-Lindore.
Libr msuesi, Biologjia 6
19
 Kapitulli 1 Shnimet e msuesit
 N veprimtarin 1.5 n Librin e nxnsit,
nxnsit nxiten t mbjellin vet nj pem.
Theksoni se mbjellja e nj peme sht dika
q duhet ta bjn t gjith, jo vetm n zonat e
pyllzuara n mnyr t natyrshme. Flisni pr t
gjitha prparsit e tjera t pemve, prve faktit
q ato thithin dyoksidin e karbonit nga atmosfera
dhe nxjerrin oksigjen. Ato na japin hije, jan
t bukura dhe ofrojn nj habitat pr kafsht,
sidomos pr zogjt.
 Pr tiu prgjigjur pyetjeve n Librin e
nxnsit, ata duhet t prdorin aftsit e
tyre vzhguese shkencore. Pr shembull, n
S\HWMHQDWDGXKHWWsLGHQWLNRMQsIDNWRUsWTs
ndikojn n shpyllzim; n pyetjen 2, ata bjn
nj krahasim dhe n pyetjen 4, ata bjn nj
parashikim bazuar n at q kan msuar mbi
shpyllzimin.
 Flet pune 1.5a ofron nj rast studimor n
lidhje me Uangari Matai, e cila ka marr nj
mim Nobel pr punn e saj n nxitjen e
JUDYHSsUWsPEMHOOsSHPsQs.HQLD
 Flet pune 1.5b sht nj veprimtari pr
t prforcuar dijet ku nxnsit plotsojn
diagramet rrjet n lidhje me shpyllzimin.
 Ushtrimi 1.5 n Fletoren e puns prmban
mendime t ndryshme rreth shpyllzimit.
Nxnsi duhet t vendos nse kto opinione
jan pro apo kundr shpyllzimit.
Shnime mbi veprimtarit praktike
Veprimtaria 1.5
do grupi nxnsish do ti duhet:
 QMsOL]ELPHGUXQRUH far gazi thithin pemt? (Dyoksid karboni)
 QMsYHQGSsUWsPEMHOOsQMsOL]
 pak uj.
Pr kt veprimtari, nuk duhet t kmbngulni q
Q[sQsVLWWDEsMQsSDWMHWsU.MRYDUHWQJDVLWXDWD
HW\UHQDQFLDUHQsVHNDGDQLVKWHQs]RQsQ
tuaj dhe nse nxnsit gjejn ndonj vend pr t
mbjell pem.
Ndoshta mund t organizoni mbjelljen e pemve
n shkolln tuaj.
N shum vende, qeveria sht e gatshme t
GKXURMsGDQsSsUWsQ[LWXUPEMHOOMHQHSHPsYH
Internet dhe TIK
 Nj video e mir n lidhje me shpyllzimin
dhe ruajtjen e pemve e gjeni n faqen e
internetit: www.bbc.co.uk/learningzone/clips/
rainforest-destructionkalimantan-indonesia-
Libr msuesi, Biologjia 6
20
and-costa-rica/3096.html
Diferencim
 Nxnsit me arritje t dobta, mund t ken
nevoj pr ndihm pr pyetjet 1, 3 dhe 4 n
Librin e nxnsit, pr arsye se ato krkojn
fjali t plota dhe njohuri mbi fjalt krahasoj,
shpjegoj dhe t parashikoj.sWLMJUXSLPXQG
ti duhet ndihm me ushtrimin 1.5 n Fletoren
e puns, ku ata kan pr t lexuar mendime t
ndryshme rreth shpyllzimit.
 Nxnsve me arritje t dobta mund tu jepet
Fleta e puns 1.5b, e cila prmban nj ushtrim
pr prforcimin e dijeve.
 Nxnsve me arritje shum t mira mund tu
jepet Fleta e puns 1.5a.
Flisni rreth...
.\GLVNXWLPPXQGWsNHWsQHYRMsSsUQ[LWMHQJD
ana juaj. Bni pyetje t tilla si kto:
Prse shrbejn mushkrit tona?
(Pr frymkmbim.)
far gazi thithim ne nga atmosfera? (Oksigjen)
Cilin gaz nxjerrim me ane t frymnxjerrjes?
(Dyoksidin e karbonit)
Nxitini nxnsit t mendojn mbi mushkrit dhe
funksionin e tyre marrin oksigjen dhe nxjerrin
dyoksidin e karbonit jasht. Pastaj mendoni pr
kmbimin e gazit n nj pyll gjethet nxjerrin
oksigjen dhe thithin dyoksid karboni. Mund t bni
kto pyetje:
far gazi nxjerrin pemt? (Oksigjen)
Kjo sht e njjt si te njerzit dhe te kafsht? (Jo,
sht e kundrta.)
Keqkuptime t mundshme dhe ide
t gabuara
 Nxnsit shpesh mendojn se modeli i
zinxhirve ushqimor n habitate t ndryshme
mbetet i njjt. Por n fakt, gjat gjith kohs
ndodhin ndryshime pr shkak t fatkeqsive
natyrore t tilla si zjarret dhe ndrhyrja
QMHUs]RUH.MRWHPsGXKHWWsVKsUEHMsVLQMs
shembull i mir se si shpyllzimet mund t
shkatrrojn habitatin dhe t gjith zinxhirt e
ushqimit n t.
Ide pr detyra shtpie

 Ushtrimi 1.5 n Fletoren e puns.
Prgjigjet n Librin e nxnsit
1 Njra nga t treja:
Nga atmosfera largohet m pak dyoksid
karboni.
N atmosfer lshohet m pak oksigjen.
Shum lloje pemsh jan n zhdukje.
Habitati i shum kafshve zhduket.
Jan shkatrruar pem q na japin ilae.
2 Prpara shpyllzimit, gjethet e kalbura bien
posht dhe krijojn nj shtres plehu q bn
tokn pjellore. Pas shpyllzimit kjo shtres
nuk ekziston m dhe toka bhet jopjellore.
3 .XUEOLQLPRELOLHWsGRUsVVsG\WsULSsUGRUQL
drurin dhe nuk sht m e nevojshme prerja e
shum pemve t tjera pr mobilie t reja.
4 Do t ket m shum dyoksid karboni dhe m
pak oksigjen n ajr.
Prgjigjet n ushtrimin e Fletores s
puns
N favor t Kundra shpyllzimit
shpyllzimit
fermeri gruaja me dru
projektuesit e qyteteve biologu
marangozi mjeku popullor
sharrxhiu mjeku
burri i vjetr
shkenctari
Prgjigjet pr Flett e puns
Flet pune 1.5a
1 Toka u lirua pr tu mbjell me kafe dhe aj.
2 Toka u tha dhe terreni rrshqiti n lumenj.
3 Ata kan mbjell 40 milion pem. T gjitha
kto pem tani jan duke marr dyoksidin e
karbonit nga ajri.
4 a Norvegjia organizon mimin Nobel
pr Paqen.
b ,QGLYLGsWHIXQGLWTsNDQsWXDUoPLPLQH
paqes prfshijn Liu Xiaobo n vitin 2010,
%DUDFN2EDPDQsYLWLQ.LP'DH
Jung n vitin 2000, Nelson Mandela n
Shnimet e msuesit Kapitulli 1
2 pr t liruar tokn pr ta prdorur pr ndrtim;
3 nga prerjet pr dru pr mobilie;
4 nga prerja e pemve pr dru zjarri;
5 nga pastrimi i toks pr t hapur miniera t
reja;
Ndikimet negative t shpyllzimit:
1 toka bhet jopjellore
2 humbasin habitatet
3 vdesin disa lloje bimsh dhe kafshsh;
4 nuk ka pem, t cilat jan burimet natyrore t
barnave;
5 rritet ngrohja globale.
Tema 1.6 Ndotja e ajrit
N kt tem, nxnsit msojn mbi ndotjen e
ajrit, q sht nj tjetr veprim njerzor me ndikim
negative mbi mjedisin ton.
Objektivat msimor
 Hulumtoni sesi veprimet e njerzve kan
ndikime pozitive dhe negative n mjedis, si
pr shembull, pr zhdukjen e specieve, pr
mbrojtjen e habitateve.
 Bni krahasime.
 Bni parashikime duke prdorur njohurit
shkencore dhe arsyetimin.
 Sugjeroni dhe vlersoni shpjegimet e dhna
pr parashikimet duke prdorur njohurit
shkencore dhe arsyetimin, si dhe mnyrat e
komunikimit t tyre.
 Tregoni nse dhe si mbshteten me prova
parashikimet e bra.
 3sUGRUQLWDEHODGKHJUDNsSsUWsSDUDTLWXU
rezultatet.
Lidhjet me kurrikuln
 .MRWHPsNDOLGKMHPHNDSLWXOOLQWsNODVsV
s katrt, ku nxnsit morn njohuri mbi
substancat e gazta q lirohen n atmosfer.
Ide pr msimdhnie
 Fillojeni msimin duke i pyetur nxnsit se
cfar mendojn pr ajrin n zonn e tyre, sht
i pastr apo jo. Diskutoni se ku ka oxhaqe q
hedhin tym n ajr. Nse jetoni n qytet, mund
ta dalloni leht shtresn e smogut (mjegull dhe
vitin 1993 dhe Mikhail Gorbachev n vitin W\PWsVKNDNWXDUQJDWUDNX)OLVQLVHVLQGLKHQ
1990. nxnsit q marrin frym n ajr t ndotur.
Flet pune 1.5b  Tani shikoni shembujt n Librin e nxnsit .

Arsyet pse ndodh shpyllzimi:  Veprimtaria 2.6 n Librin e nxnsit do ti jap

nxnsit mundsin t mas sasin e grimcave
1 pr t liruar tokn pr ta prdorur pr bujqsi;
t pluhurit n ajr. N kt veprimtari, nxnsit

Libr msuesi, Biologjia 6

21
 Kapitulli 1 Shnimet e msuesit
thon se ku mendojn se ajri sht m i ndotur
dhe japin arsyet pr kt (aftsi hulumtuese
shkencore). Grupe t ndryshme krahasojn
rezultatet e tyre (aftsi hulumtuese shkencore).
M von ata nxjerrin prfundimin nse
rezultatet e tyre mbshtesin parashikimet q
kan br (aftsi hulumtuese shkencore).
 Pr t ruajtur rezultatet e tyre, nxnsit mund
t prdorin gjithashtu tabeln 1.6a n Fletoren
e punsGKHJUDNXQPHNRORQDQsFletoren e
puns 1.6b.
 Ushtrimi 1.6 n Fletoren e puns u ofron nj
ushtrim t mir pr prforcimin e njohurive
pr kt tem. Nxnsit analizojn disa t shnuar. Ndonjher mund t jet e vshtir pr t
dhna n lidhje me ndotjen e ajrit n qytetet e
mdha t bots.
Shnime mbi veprimtarit praktike
Veprimtaria 1.6
Mjetet e nevojshme pr do grup:
 lama qelqi (n qoft se nuk keni lama mund t
prdorni shirita plastike transparente);
 vazelin;
 nj stilolaps shnues;
 shirit ngjits;
 nj lup dore.
Ndani klasn n grupe t vogla. Mundohuni t
prfshini nxns me aftsi t ndryshme n grupe.
Sigurohuni q nxnsit t
shoqrohen nga nj i rritur n
qoft se e kryejn veprimtarin
prtej oborrit t shkolls apo
shtpis s tyre.
Nxnsit duhet t prgatisin lamat e tyre t
qelqit me numra nga 1 deri n 5. T shnojn nj
drejtkndsh 4 1 cm n do lam me lapsa me
ngjyra.
Pastaj nxnsit duhet t vendosin se ku do ti ln
lastrat pr nj jav. Ata duhet t zgjedhin vende ku
nuk ka gjasa q lastrat t lvizin, p.sh. n parvazet
e dritareve apo trungjet e pemve. Nxitini ata
t gjejn vende ku mendojn se ajri do t jet i
ndotur, si dhe vende t tjera ku mendojn se ajri do
WsMHWsLSDVWsU.sWRYHQGHPXQGWsMHQsQsRERUULQ
e shkolls ose n afrsi t shtpive t tyre, apo
diku tjetr pran. Nse pran ka ndonj fabrik,
QGRQMsJXURUHRVHQMsUUXJsPHWUDNDWsKHUsGR
t ket pluhur ose tym q do t lr grimcat e n
lamat e qelqit.
Theksojm se grimcat e pluhurit jan vetm nj
Libr msuesi, Biologjia 6
22
nga llojet e ndotjes, por ky sht lloji i vetm q
do t mbes n lastrat. Me llojet e tjera t ndotjes
s ajrit, si p.sh. gazet, grimcat jan shum t vogla
pr tu numruar.
Ndoshta sht m e leht t ngjissh me shirit
lamat n vendin e caktuar dhe m pas ta lyesh at
me vazelin.
Nxnsit duhet t parashikojn se cila nga lamat
e qelqit do t ket m shum ndotje, dhe t japin
arsyet. Pas nj jave, nxnsit duhet t heqin lamat
dhe duhet t shqyrtojn se ciln me nj lup. Ata
duhet t numrojn grimcat n seciln zon t
numruar grimcat, por nxnsit duhet t bjn nj
vlersim t prgjithshm.
1[sQsVLWGXKHWWsSsUGRULQWDEHOsQGKHJUDNXQ
me shtylla n Fletn e puns 1.6a dhe 1.6b pr t
regjistruar rezultatet.
Diferencim
 Nxnsit me arritje t dobta, apo nxnsit q
kan vshtirsi shprehjeje t trajtojn broshurat
mbi ndotjen e mjedisit n pyetjen 4 n Librin e
nxnsit, sepse mund t vizitojn n vend q t
shkruajn.
 Nxnsit me arritje shum t mira mund ti
SsUJMLJMHQVGsV6XJMHURQLVHVLPXQGWs
paksohet ndotja e ajrit n qytete.
Vlersim
 Vlersimin e nxnsve mund ta bni bazuar
PELHWsSDORVMHQTsNDQsSsUJDWLWXUSsU
ndotjen e mjedisit n pyetjen 4 n Librin
e nxnsit. Nse sht kshtu, ju mund tu
NsUNRQLJUXSHYHWsSsUJDWLVLQQMsHWsSDORVMH
$PHIRWRJUDGKHLQIRUPDFLRQQsOLGKMH
me ndotjen e ujit apo t toks. Prdorni kt
rubrik pr vlersimin:
Nota Prshkrimi i posterit
nga
4-10
810 Bie n sy, me imagjinat, me ngjyra dhe
plot me informacion t vlefshm
67 Bie n sy, me ngjyra dhe me
informacion t vlefshm
5 E prshtatshme, por asgj e veant
Gati e mjaftueshme, nuk mbulon
informacionin e krkuar, pa shum
prpjekje
4 Pak ose aspak informacion dhe prpjekje

Flisni rreth...
Mendoni pr nj stacion energjetik apo pr ndonj
fabrik aty pran, mundsisht q ta njohin edhe
nxnsit.
Pyesni nxnsit nse ka tym qe del nga oxhaqet.
Pyetini se far shkakton tymi (ndotjen e ajrit).
N qoft se jan prdorur lndt djegse fosile  T sugjerojn dhe vlersojn shpjegimet e
qymyri, gazi apo nafta ato do t shkaktojn
ndotjen e ajrit.
Nse vendi juaj ka energji hidroelektrike ose ere,
kjo nuk do t shkaktonte asnj ndotje t ajrit.
Energjia brthamore gjithashtu nuk shkakton
ndotje t ajrit, por mbart probleme t tjera si:
mnyrn e shkatrrimit t lndve djegse t
prdorura.
Ide pr detyra shtpie
 Ushtrimi 1.6 n Fletoren e puns.
Prgjigjet e pyetjeve t Librit t
nxnsit
Shihni shnimet n seksionin e veprimtarive praktike.
Prgjigjet e ushtrimeve n Fletoren
e puns
1 Monoksidit i karbonit, dyoksidi i squfurit dhe
oksidi i azotit.
2 Tymi q del nga automjetet prodhon
monoksidin e karbonit dhe oksidin e azotit.
Fabrikat dhe centralet e energjis i prodhojn
t tri gazet n qoft se ata djegin qymyr ose
naft.
3 Qymyri, kur digjet, liron dyoksid karboni dhe
G\RNVLGVTXIXUL.MRVKNDNWRQQMsVKWUHVsDMUL
t ndotur mbi qytet. Nj numr shum i madh
njerzish udhtojn do dit pr pun nga
njra pjes e qytetit n tjetrn.. Ata prdorin
DXWREXVsWUHQDPDNLQDGKHWDNVL.sWRQGRWLQ
ajrin me monoksid karboni.
Tema 1.7 Shiu Acid
N kt tem, nxnsit do t msojn se si reshjet
mund t bhen acide dhe do t zbulojn ndikimin e
shiut acid n mjedis.
Objektivat msimor
 T hulumtojn sesi veprimet e njerzve kan
ndikime pozitive dhe negative n mjedis, si
Shnimet e msuesit Kapitulli 1
pr shembull, pr zhdukjen e specieve, pr
mbrojtjen e habitateve.
 T bjn parashikime duke prdorur njohurit
shkencore dhe arsyetimin.
 T bjn krahasime.
 7sLGHQWLNRMQsPRGHOLQHUH]XOWDWHYHGKH
rezultatet q bjn prjashtim nga modeli.
dhna pr parashikimet e bra m par duke
prdorur njohurit shkencore dhe arsyetimin.
 T tregojn nse dhe si faktet e mbshtesin do
parashikim t br.
Ide pr msimdhnien
 Filloni msimin me nj demonstrim se si
shiu acid ndikon n gurin glqeror. Do ti
gjeni udhzimet n Shnime mbi veprimtarit
praktike.
 Shum ndrtesa jan ndrtuar nga gur
glqeror ose nga blloqe imentoje q jan br
nga glqeror. Tullat jan prej balte, por llai
mes tyre prmban imento. Pra, me kalimin
e viteve, kur shiu acid bie mbi kto ndrtesa,
siprfaqet e ktyre ndrtesave zhvishen,
grryhen. E njjta gj ndodh me statujat dhe
gurt e varreve t mermerit.
 Nse ka prova t dmit q ka shkaktuar shiu
DFLGQs]RQsQWXDMDWsKHUsPXQGWsLVQLSsU
kt pasi nxnsit ta ken par efektin.
 Nse nuk ka prova t dmit t shiut acid
Qs]RQsQWXDMMXPXQGWsVKLNRQLJXUDWH
objekteve t dmtuara nga shiu acid n Librin
e nxnsit. Shikoni historin e liqenit Lucy
n faqen e internetit n seksionin Internet dhe
7,.
 Mund ti pyesni nxnsit nse mendojn se
shiu acid mund t dmtoj lkurn e tyre nse
bie mbi t. Ata mund t mendojn se lkura
EsKHWPHOXVND6LJXURMLQLQ[sQsVLWVHNMR
nuk ndodh.
 Nxnsit mund t bjn veprimtarin 1.7 n
Librin e nxnsit si nj demonstrim shum
binds mbi dmin q shkakton shiu acid te
bimt. N kt veprimtari ata krahasojn
dy bim (aftsi krkuese shkencore) dhe
parashikojn se far do tu ndodh t dyja
bimve. M pas do t vlersojn provat q do
t mbledhin nga ajo q kan msuar mbi shiun
acid (aftsi krkuese shkencore).
 Ushtrimi 1.7 n Fletoren e puns sht nj
veprimtari pr t kuptuarit n lidhje me efektin
HVKLXWDFLGPELQGsUWHVDW.MRLOHMRQQ[sQsVLW
Libr msuesi, Biologjia 6
23
 Kapitulli 1 Shnimet e msuesit

t zbatojn at q kan msuar n kt tem.  gur glqeror ose shkums.

 Flet pune 1.7. sht nj rast studimor n
lidhje me efektin e shiut acid n disa ndrtesa
WsIDPVKPH.\sVKWsQMsPDWHULDOLGRELVKsP
pr nxnsit me prparim shum t mir.
Shnime mbi veprimtarit praktike
Veprimtaria 1.7
Mjetet e nevojshme pr do grup:
 dy en t cekta plastike ose pjata q kan t
njjtn madhsi;
 letr kuzhine ose pambuk (mjaftueshm pr t
mbuluar pjesn e poshtme t do ene);
 disa fara t tilla si fara sallate, fasule apo
ndonj far tjetr q mbin shpejt;
 lng limoni (rreth 125 ml ose nj gjysm
Tregojuni nxnsve gurin glqeror ose shkumsin.
Ata mund ti shohin duke i prekur me dor.
Pyetini se far mendojn se do t ndodh nse
hidhni uthull n gurin glqeror (aftsi krkuese
shkencore). Pastaj hidhni pak uthull n gurin
glqeror ose n shkums. Ajo do t shkumoj dhe
nj pjes e gurit glqeror ose e shkumsit do t
VKNULMs.MRQGRGKVHSVHXWKXOODsVKWsQMsDFLGL
dobt, si shiu acid.
Internet dhe TIK
 Nxnsit mund t ndjekin historin n lidhje
me liqenin n kt faqe: www.epa.gov/
acidrain/education/site-kids/lucy/1.htm
Diferencim
O[KDQ
Sprkatni me uj dhe vendosni farat mbi letrn e
kuzhins ose mbi pambuk. Lreni pr disa dit q
t mbij. (Mbjelljen e fars mund ta bni edhe disa
dit m prpara, sepse pjesa e veprimtaris q ka t
 Nxnsit me arritje t dobta do t ken nevoj
pr ndihm pr t br krkime pr pyetjen 4
n Librin e nxnsit. Nxnsit t punojn n
ifte ku njri prej nxnsve t jet m i aft.
EsMsPHVKLXQDFLGOORQSDVPELUMHV
Bni nj test t kontrolluar ku t ujitni nj nga ent
me uj ezme dhe t tjert me t njjtn sasi lng
limoni gjat tri ditve.
1 a  MHWKHWGRWsOORMQsWsELHQQsELPsQH
* lart i t kuptuarit.
ujitur me shi acid.
b .sUFHOOLGRWsGREsVRKHWGKHGRWsUHJMHW
n bimn e ujitur me shiun acid.
2 .sWRUH]XOWDWHPEsVKWHVLQSDUDVKLNLPHWHEsUD
sepse, kur shiu acid bie mbi pem, gjethet e saj
bien dhe degt kalben.
3 Bimt marrin lndt ushqyese nga toka. Shiu
acid e shplan tokn nga kto lnd ushqyese.
.MRHGREsVRQELPsQNsVKWXTsJMHWKHWHVDM
OORMQsWsELHQGKHNsUFHOOLUUXGKHW
4 Shiu acid dmton shum objekte, prfshir ktu
ndrtesat, statujat, monumentet dhe makinat.
.LPLNDWHWHJMHWXUDQsVKLXQDFLGPXQGWs
shkaktojn zhveshjen e bojs dhe gurt e
VWDWXMDWGXNHQWsYMHWUDGKHWsGsPWXDUD.MR
ul vlern dhe bukurin e tyre. Acidet kan nj
ndikim shkatrrues n ndrtesat dhe skulpturat
prej mermeri ose prej guri glqeror. Dyoksidi i
squfurit (i cili formon shiun acid) rrit shkalln
e korrozionit t gurit glqeror, shkmbor dhe
PHUPHULW.RUUR]LRQLsVKWsVKSsUEsUMDHQMs
substance.
Demonstrim
Do tju duhen:
 uthull;
Libr msuesi, Biologjia 6
24
 Nxnsit duhet t shkruajn disa prgjigje n
veprimtarin e t kuptuarit n ushtrimin 1.7 n
Fletoren e puns. Ata gjithashtu do t vizatojn
zinxhirt ushqimor.
 Nxnsit me arritje shum t mira mund t
punojn Fletn e puns 1.7, ku krkohet nivel i
Flisni rreth...
Shpjegojuni nxnsve se do t thot punim
JXUL.sWXWHUPLNDWsEsMsPHSXQsQGHNRUDWLYH
n ndrtesa guri, statuja prej guri. Por guri q
vuan m tepr nga shiu acid sht ai glqerori,
PHUPHULQsIRUPsQHWLMPHWDPRUNHLFLOLsVKWs
prdorur shpesh pr statujat dhe monumentet.
Betoni gjithashtu prmban glqere. Demonstrimi
n Shnimet mbi veprimtarit praktike e tregon
efektin e shiut acid mbi gurin.
Keqkuptime t mundshme dhe ide
t gabuara
 Nxnsit shpesh mendojn se modeli i
zinxhirve ushqimor n habitatet e ndryshme
mbetet i njjt. Por ndryshimet ndodhin gjat
gjith kohs pr shkak t fatkeqsive natyrore
VL]MDUULGKHQGsUK\UMDHQMHULXW.MRWHPs
duhet t shrbej si nj shembull i mir pr t
ilustruar se si shiu acid mund t shkatrroj
habitatin dhe t gjith zinxhirt ushqimor n
t.

Ide pr detyra shtpie
 Ushtrimi 1.7 n Fletoren e puns.
Prgjigjet e pyetjeve t Librit t
nxnsit
Shihni seksionin Shnime mbi veprimtarit praktike.
Prgjigjet e ushtrimeve n Fletoren
e puns
1 Shiu acid sht uj shiu me dyoksid squfuri
ose oksid azoti t tretur n t, t cilat formojn
nj acid t dobt.
2 Vezt bretkos jan dmtuar nga acidi dhe nuk
elin m bretkosa.
3 bim karkalec peshk afk
4 .DUNDOHFDWHGHWLWGRWsQJRUGKLQNsVKWXTsQXN
do t ket ushqim pr peshqit ose afkat.
Prgjigjet pr Flett e puns
Flet pune 1.7
1 Shiu acid sht uj shiu me dyoksid squfuri ose
oksid azoti t tretur n t.
2 Acidi vepron mbi gurin dhe e grryen at.
3 T ulim ndotjen e ajrit, sidomos nga qymyri q
prdoret pr djegie n stacionet e energjis dhe
n fabrika.
T prdorim energjin diellore dhe at t ers t
cilat nuk e ndotin mjedisin.
 7sXOLPWUDNXQGXNHQ[LWXUSsUGRULPLQH
transportit publik.
Tema 1.8 Gjallesat n rrezik
zhdukjeje
N kt tem nxnsit do t msojn si dhe pse Veprimtari praktike
shum gjallesa bimore dhe shtazore jan n rrezik
zhdukjeje.
Objektivat msimore:
 T msojn m shum rreth habitateve t
gjallesave.
 T njihen me kushtet e favorshme dhe jo t
favorshme pr jetn e gjallesave bimore e
shtazore.
 T shpjegojn si ndikojn kto kushte n jetn
e gjallesave.
 T kujdesen pr gjallesat bimore e shtazore.
Shnimet e msuesit Kapitulli 1
 T msojn se disa lloje gjallesash bimore e
shtazore po vijn duke u paksuar n numr.
 T shpjegojn shkaqet q ndikojn n
paksimin apo rrezikun pr zhdukje t ktyre
gjallesave.
 T mbrojn gjallesat q jan cilsuar si
gjallesa n rrezik zhdukjeje.
Ide pr msimdhnie
Pyesni nxnsit pr lloje gjallesash bimore e
shtazore q ata njohin. Shkruani nj list n tabel.
Pyesni nxnsit se cilat nga kto gjallesa i shohim
m pak n natyr.
Tregojuni nxnsve foto t gjallesave bimore e
shtazore t cilat jan n rrezik zhdukjeje. Prdorni
librin e kuq pr t marr informacion.
Bni pyetje rreth gjallesave bimore e shtazore q
jan n rrezik zhdukjeje n vendin ton. Merrni
informacion nga interneti pr gjallesa q jan n
rrezik zhdukjeje n bot.
Renditini ato n tabel n dy grupe: 1. n Shqipri;
2. n bot. Pastaj secilin grup ndajeni n dy
nngrupe a) bim, b) kafsh.
Gjallesat n rrezik zhdukjeje
N Shqipri N bot
bim kafsh bim kafsh
Renditni faktort q ndikojn n zhdukjen e
gjallesave n nj habitat.
Hetoni nj afishe pr mbrojtjen e gjallesave nga
gjuetia e paligjshme.
Prdorni internetin pr t marr informacion mbi
shoqatat e kujdesit pr gjallesat dhe mjedisin.
Informohuni mbi gjallesat shtazore t rrugs, si
p.sh., qent. Numrojini ato n nj zon banimi
t zgjedhur prej jush. Merrni informacion nga
banort pr kujdesin ndaj tyre. Sensibilizoni
shoqatat e kujdesit pr kafsht dhe mjedisin n
Shqipri, duke iu drguar nj letr ku shkruani pr
gjendjen e kafshve t rrugs.
Diferencim
Nxnsit me arritje t dobta t zhvillojn
veprimtari m praktike.
Nxnsit me arritje shum t mira t kryejn
krkime shkencore mbi shoqatat apo organet e
Libr msuesi, Biologjia 6
25
 Kapitulli 1 Shnimet e msuesit
kujdesit pr ambientin dhe kafsht. Ata shpjegojn
pse sht e nevojshme mbrojtja e llojeve n rrezik
zhdukjeje.
Fletorja e puns
Plotsoni krkesat e ushtrimeve n fletoren e
puns.
Fjalt kye
Gjallesa n rrezik zhdukjeje.
Flisni rreth...
Shpresojm q nxnsit t ken informacionin
e nevojshm pr t diskutuar rreth masave q
duhet t merren q gjallesat t mos shkojn drejt
zhdukjes.
Ide pr detyr shtpie
Hartimi i nj fletpalosjeje me figura gjallesash
nga libri i kuq.
Vlersimi
Nxnsit shohin dhe vlersojn punimet e njri-
tjetrit.
Tema 1.9 Riciklimi
N kt tem, nxnsit do t shohin se si mund t
kujdesen pr mjedisin.
Objektivat msimor
 Shqyrtoni mnyrat e kujdesit pr mjedisin, pr
shembull, riciklimin, paksimin e mbeturinave,
paksimin e konsumit t energjis, nxitja e t
tjerve q t kujdesen pr mjedisin.
 Bni nj sr vzhgimesh prkatse.
 Bni parashikime duke prdorur njohurit
shkencore dhe arsyetimin.
Lidhjet me kurrikuln
 N kapitullin e 2 t klass s katrt trajtohet
riciklimi.
Ide pr msimdhnien
 Filloni msimin duke zbrazur disa mbeturina
QsQMsHWsJD]HWH7UHJRQLoGRQMsUsQSUHMW\UH
dhe pyetini nxnsit nse ata mund t ulin
Libr msuesi, Biologjia 6
26
prdorimin e atij sendi, ta riprdorin ose ta
riciklojn at. Merrni objekte si: letr, karton,
qese plastike, shishe plastike, kavanoz qelqi,
knae, lkura perimesh. (Pr m shum ide
shikoni n faqet e internetit t sugjeruara n
seksionin Internet dhe TIK.)
 Pyesni nxnsit se ku i hedhin plehrat familjet
n komunitetin e tyre. A keni ndonj skem
riciklimi? Nse sht kshtu, far materialesh
riciklojn?
 Flisni pr vendet e grumbullimit t plehrave
n zonn tuaj dhe far problemesh mund t
shkaktojn.
 )OLVQLSsU4\WHWLQH3OHKUDYHQs.DMUR
Egjipt, ku midis 50 000 dhe 70 000 njerz
WRMQsMHWHVsQHW\UHQJDULFLNOLPL$WD
mbledhin der m der mbeturinat nga banort
H.DMURVJDWLIDODV3DVWDMULFLNORMQsJDWL
t asaj q mbledhin.
 1sNsWsSLNsQ[sQsVLWPXQGWsEsMQsHWsW
e puns 1.9b. Veprimtaria sht projektuar
pr t demonstruar problemin e vendosjes
s lndve biologjikisht t patretshme n
nj vend grumbullimi plehrash. Materiale
si plastika dhe knaet mbeten n vendin e
grumbullimit t plehrave pr nj koh shum
WsJMDWs.MRYHSULPWDULSsUGRUDIWsVLWs
e krkimit shkencor te nxnsit: t bjn
nj sr vzhgimesh t rndsishme dhe t
bjn parashikime duke prdorur njohurit
shkencore dhe arsyetimin.) Flisni pr
mnyrat e riprdorimit t sendeve. Shikoni
JXUDWGKHVXJMHULPHWQsLibrin e nxnsit.
Te Flet pune 1.9a ka disa sugjerime t
kndshme pr riprdorimin e kavanozave.
 M pas krkoni nga nxnsit t kryejn
veprimtarin 1.9 n Librin e nxnsit. Mund
t bni nj demonstrim n klas pr t nxitur
Q[sQsVLWWsEsMQsWsQMsMWsQJMsQsVKWsSL.MR
veprimtari dhe pyetjet n librin e nxnsit
nxjerrin n pah aftsit vzhguese shkencore
tek ata. Bni nj sr vzhgimesh prkatse
dhe bni edhe parashikime duke prdorur
njohurit shkencore dhe arsyetimin.
 N ushtrimin 1.9 n Fletoren e puns, nxnsit
GXKHWWsLGHQWLNRMQsoGRVHQGWsSOHKUDYHGKH
t bjn nj list se si mund ta riprdorin apo
ta riciklojn at.
Shnime mbi veprimtarit praktike
Mjetet e nevojshme:
 nj qese e madhe plastike;
 mbeturinat e ushqimit (mos prdorni
mbeturina t ushqimit t gatuar ose mbeturina

t cilat jan peshk ose mish);
 mbeturina nga kopshti.
Ne sugjerojm q ta bni kt veprimtari si nj
demonstrim.
Mblidhni mbeturina kuzhine si: lkura perimesh,
lkurat e frutave dhe lvozhga vezsh nga kuzhina
e shkolls apo t sjella nga shtpia. Mos prdorni
mbeturina t ushqimit t gatuar ose mbeturina, t
cilat jan peshk ose mish. Mblidhni barin e prer,
gjethet dhe barrat e kqija nga shkolla apo n
shtpi. Ju duhet vetm nj sasi e mjaftueshme pr
t mbushur gjysmn e nj qeseje ose nj kove t
madhe plastike.
Pasi ti keni sprkatur me uj mbeturinat, lidheni
qesen ose mbulojeni kovn me nj kapak. Lreni
jasht qesen n vend t ngroht pr disa jav.
(Sa m i ngroht t jet moti, aq m shpejt do t
formohet plehu.)
Tregojani nxnsve plehun e krijuar. Shpresojm
se kjo do ti nxis nxnsit pr tu treguar
familjeve t tyre se si bhet plehu.
Flet pune 1.9b
Do tju duhet:
 nj lopat;
 lkura frutash dhe perimesh;
 letr;
 knae pijesh;
 paketim plastik.
Grmoni dy gropa n tok. do grop duhet t jet
rreth 50 cm e thell. Zgjidhni nj vend ku mund t
jeni i sigurt se askush nuk do tua zbuloj gropat.
Vendosni lkurat e frutave, perimeve dhe letrn
n njrn grop. Vendos nj knae dhe paketimin
plastik n gropn tjetr. Mbulojini gropat me dhe.
Lrini aty pr dy jav. Pas dy javsh zbulojini
gropat dhe shihni se far ka ndodhur me
mbeturinat. Mbulojini prsri dhe kt her lrini
aty pr dy muaj. Pas dy muajsh, shihni se far ka
ndodhur me to.
Internet dhe TIK
 Ju do t gjeni ide pr veprimtari interaktive
me Tre R (reduktim, riprdorim, riciklim)
n kto faqe n internet: www.sciencekids.
co.nz, www.recyclezone.org.uk dhe www.
kidsbegreen.org
 Do t gjeni ide pr msuesit n kto faqe
interneti: www.kidszone.ws dhe www.pbskids.
org
Shnimet e msuesit Kapitulli 1
Diferencim
 N kt tem t gjith nxnsit duhet t jen
n gjendje t prgjigjen. Ajo ka t bj m
koncepte t njohura dhe t gjith duhet t jen
n gjendje t marrin pjes n diskutime.
 Pr nxnsit me prparim shum t mir mund
WsEsQLS\HWMHVGXHVHVLQMsYHSULPWDULVKWHVs
Vlersim
 Ngjitni n murin e klass postera q jan br
QJDYHWsQ[sQsVLW.sUNRMXQLQ[sQsVYHWs
vlersojn posterat pr:
 se sa bien ne sy;
 a kuptohet mesazhi n mnyr t qart nga
t gjith;
 .\sVKWsQMsXVKWULPLGRELVKsPSsU
vlersimin e njri-tjetrit.
Flisni rreth...
Nxnsit duhet t ken shum ide, duke u bazuar
n at q keni diskutuar mbi kt tem si dhe ide t
tyre. Shkruani n tabel nj list me sugjerimet e
t gjithve.
Vini re veprime t pasakta, t tilla si vendosja
e qeseve plastike n przierjet e plehrave dhe
mosheqja e tapave metalike nga shishet para
vendosjes s tyre n koshin e riciklimit t qelqit.
Ide pr detyra shtpie
 Ushtrimi 1.9 n Fletoren e puns
 Nxnsve mund tu duhet koh pr detyrat e
shtpis n mnyr q t kompletojn posterin
e tyre pr pyetjen 4 n Librin e nxnsit.
Prgjigjet e pyetjeve t Librit t
nxnsit
1 Prdorni m pak letr duke vizatuar ose duke
shkruar n t dyja ant e faqes; prdorni letrn
e shkruar nga njra an si letr pr skica apo
vizatime.
2 Riprdorni ent plastike pr ruajtjen e
ushqimeve t mbetura ose pr t vendosur
lapsa, gozhd, apo sende q shrbejn pr t
qepur.
3 Przierja e plehrave do t siguroj lnd
ushqyese pr bimt dhe ato do t rriten m
shpejt dhe m t shndetshme.
4 Prgjigjja e nxnsit.
Libr msuesi, Biologjia 6
27
 Kapitulli 1 Shnimet e msuesit
6Gs
Prgjigjja e nxnsit.
Prgjigjet e ushtrimit t Fletores s
puns
Shembull:
Lloji i Si mund ta riciklojm
mbeturinave
shishe qelqi Mund ta prdorim prsri.
ojeni te grumbullimi / riciklojeni.
gazeta Prdoreni pr t mbshtjell
dika.
ojeni te pika e grumbullimit t
letrs.
knae pijesh Prdoreni pr t vendosur
penelat.
ojeni te pika e grumbullimit.
mbeturinat Vendosini n przierjen e
e mollve plehrave pr t krijuar plehun.
dhe lkurat e
perimeve
en plastike Lajeni dhe prdoreni pr t
ruajtur sende t tjera.
ojeni te kopshti apo erdhja m
e afrt q ta prdorin fmijt.
ojeni te pika e grumbullimit.
qese plastike Lajini dhe prdorini prsri.
revista Jepjani dikujt tjetr ti lexoj.
ojini n spitalin apo n klinikn
m t afrt ti lexojn t tjert.
kuti kartoni Prdoreni prsri.
ojeni pr riciklim.
kuti Prdoreni pr t vn penelat e
konservash pikturs.
ojeni pr riciklim.
Tema 1.10 Kujdesuni pr
mjedisin tuaj
N kt tem, nxnsit njihen me mnyrat se
si mund t kursejn ujin dhe energjin si dhe t
gjejn se lloj mbetjesh hedhin njerzit n tok.
Objektivat msimor
 Gjeni disa mnyra t kujdesit pr mjedisin,
si pr shembull: riciklimin, paksimin e
mbeturinave, uljen e konsumit t energjis,
PRVKHGKMHQHPEHWXULQDYH.sVKWXLQ[LVLP
edhe t tjert t kujdesen pr mjedisin.
 Bni parashikime duke prdorur njohurit
shkencore dhe arsyetimin.
 3sUGRUQLQMsWDEHOsGKHQMsJUDNPHVKW\OOD
pr t regjistruar rezultatet.
 Bni krahasime.
 ,GHQWLNRQLPRGHOHWQsUH]XOWDWHGKHYLQLUH
rezultatet q bjn prjashtim nga modeli.
 Tregoni nse dhe si kto rezultate mbshtesin
parashikimet e bra.
Lidhjet me kurrikuln
 N temat 1.6 dhe 1.9 ku jan diskutuar
mbeturinat.
Ide pr msimdhnien
 Shpjegojuni nxnsve se sasia e ujit t freskt
n Tok mbetet e njjt. Por nga ana tjetr
popullsia jon rritet gjat gjith kohs, kshtu
q ne duhet t mos e shprdorojm ujin.
 Ne prodhojm energji elektrike duke prdorur
burime t vlefshme. Prsri ne duhet ta
prdorim at me menuri. Shikoni n shembujt
e treguar n Librin e nxnsit se si mund ta
kursejm energjin.
 T gjith nxnsit jan n dijeni t problemit
t mbeturinave. Diskutoni nse ky problem
qndron edhe pr zonn tuaj.
 Duke rishikuar veprimtarin 1.10 n Librin e
nxnsit gjeni se far lloj mbeturinash ln
njerzit. Pr kt veprimtari do tju duhet nj
or msimi. Nse zona q do t zgjidhni pr
t br kt veprimtari sht larg nga shkolla
juaj, mund tju duhet m shum koh. N kt
veprimtari nxnsit prdorin nj sr aftsish
krkuese shkencore: parashikojn se lloj
mbeturinash do t gjejn bazuar n at q kan
msuar, krahasojn rezultatet e grupeve t
QGU\VKPHLGHQWLNRMQsPRGHOHWHUH]XOWDWHYH
dhe ato q bjn prjashtim nga modelet
dhe tregojn nse provat e grumbulluara

Libr msuesi, Biologjia 6

28
 Shnimet e msuesit Kapitulli 1

mbshtesin parashikimet e tyre apo jo.
 Ushtrimi 1.10 n Fletoren e puns u jep
nxnsve nj mundsi t kuptojn se si e kan
prdorur mjedisin e tyre javn e kaluar.
Shnime mbi veprimtarit praktike
Veprimtaria 1.10
Prgjigjet pr pyetjet do t jepen nga vet nxnsit.
Internet dhe TIK
 .sUNRQLPsVKXPsLGHVHVLPXQGWsNXUVHMPs
ujin dhe energjin elektrike n kto faqe
interneti: www.wateruseitwisely.com dhe www.
gracelinks.org, www.energyquest.ca.gov

Mjetet e nevojshme pr do dy nxns ose pr grupet: r
www.tvakids.com/electricity prmban

 nj qese e madhe plehrash;
 bllok shnimesh dhe laps;
 doreza gome.
Nxnsit duhet t veshin doreza
gome kur t mbledhin mbeturinat.
Kujdes nga sende qelqi t thyera.
Mos lejoni nxnsit t prekin shiringa
apo gjilpra t hedhura. Nxnsit
duhet t shoqrohen nga nj i rritur
apo vlla ose motr e madhe.
Ju duhet t zgjidhni nj zon me sasi t
mjaftueshme mbeturinash dhe nj vend t sigurt
pr nxnsit.
Nse jetoni pran detit apo nj lumi shkoni n
plazh ose te bregu i lumit. Zgjidhni nj dit kur
mbeturinat kan dal n breg. Shum mbeturina do
t jen plastike (e cila sht material q nuk tretet
n mnyr biologjike dhe si rrjedhim nuk kalbet
dhe nuk tretet me kalimin e kohs). Ju mund t
prmendni prsri rrezikun e mbytjes s kafshve
nga kto mbeturina.
Para se t largoheni pr t pastruar, krkoni nga
nxnsit t prgatisin nj tabel n bllokun e tyre
t shnimeve ku t vendosin nga nj kolon pr
dolloj mbeturine: plastike, letre, metali, qelqi,
druri, ushqim dhe atyre t kopshtit.
informacion enkas pr fmijt.
Diferencim
 Nxnsit me aftsi t ndryshme duhet t jen
n gjendje t prgjigjen n kt tem. Ajo ka
t bj m koncepte t njohura dhe t gjith
duhet t jen n gjendje t marrin pjes n
diskutime.
 Nxnsit e talentuar n art dhe vizatim do t
knaqen duke br postera (Pyetja 3).
 1sNsWsID]sQ[sQsVLWNDQsEsUsVKXPsJUDNs
me shtylla kshtu q ata duhet t jen n
gjendje t regjistrojn rezultatet prfundimtare
t tyre n kt mnyr. Nse kan nevoj pr
ndihm me zgjedhjen e shkalls, tregojuni
atyre t shohin numrin m t vogl dhe numrin
m t madh t artikujve dhe t vendosin se
sa centimetra duhet t prfaqsojn 5 artikuj
mbeturinash.
Vlersimi
 1[sQsVLWPXQGWsYOHUsVRMQsJUDNsWHQMsUL
tjetrit. Ata mund t shkmbejn librat dhe t
YOHUsVRMQsJUDNsWHQMsULWMHWULWVLYLMRQ
Pikt
1 A sht shkalla e 1
prshtatshme pr
numrin i artikujve?

3DUDVHWsOORMQsNsUNRQLQJDQ[sQsVLWWs 2 A sht gjatsia e 1 pik pr

parashikojn se cilin lloj mbeturinash do t hasin secils shtyll e vizatuar do shtyll
me saktsi?
m shpesh. Mbani shnime pr kt.
3 A sht etiketuar mir 1 pik pr
Nxnsit mund ta bjn me radh mbledhjen e do shtyll? do shtyll
mbeturinave dhe t regjistrojn llojin e tyre n
HWRUH3sUWsUHJMLVWUXDUDWDGXKHWWsEsMQsQMs 4 A ka gjersi t njjt 1
QsNRORQsQHFDNWXDUQsHWRUH1sIXQGDWDGRWs do shtyll?
mbledhin shumn e pr do tip mbeturine. 5 A sht i prshtatshm 2
titulli i grafikut?
Pastrimi duhet t zgjas rreth 30 min. Pastaj
mblidhni t gjitha qeset e zeza n nj pik Gjithsej:
grumbullimi nga ku mund t hiqen.
Flisni rreth...
.XUWsNWKHKHQLQsNODVsQ[sQsVLWPXQGWsEsMQs
QMsJUDNPHVKW\OODSsUWsUHJMLVWUXDUUH]XOWDWHWH Bjuni nxnsve pyetje si kto pr t nxitur
tyre. diskutimin:

Libr msuesi, Biologjia 6

29
 Kapitulli 1 Shnimet e msuesit
A ka ndonj problem me mbeturinat e hedhura afr
shkolls, shtpis suaj ose n qytetin ton?
Ku shfaqen m shum mbeturinat? (Pr shembull:
afr restoranteve apo dyqaneve t ushqimeve t
shpejta?)
A mendoni se ka mjaftueshm kosha pr
mbeturina?
A mendoni se duhet t marrim qese plastike n
supermarket apo sht m mir t mbajm me vete
antat tona t blerjeve?
Nxnsit do t dalin me disa ide praktike t tilla
si vendosja e koshave t mbeturinave n vende ku
njerzit han apo blejn ushqim. Por shpresojm
se ata do t vn re edhe nevojn pr edukimin e
t gjith njerzve pr t mos hedhur mbeturina dhe
pr t mbajtur mjedisin e pastr.
Ide pr detyra shtpie
 Ushtrimi 1.10 n Fletoren e puns.
Prgjigjet e pyetjeve t Librit t
nxnsit
Shihni seksionin Shnime mbi veprimtarit praktike.
Prgjigjet e ushtrimeve n Fletoren
e puns
Nxnsit duhet t plotsojn tabeln n mnyr t Prgjigjet pr ushtrimin e Fletores
ndrgjegjshme. Shum nga ata mund ti prgjigjen
me Po do pyetjeje. Qllimi i ushtrimit sht t
theksoj se ne t gjith marrim pjes n ndotjen e
mjedisit, madje edhe pa e kuptuar.
Ju mund t diskutoni prgjigjet e tyre n pyetjet
2 dhe 3 n klas n mnyr q t mblidhni sa m
shum prgjigje t jet e mundur.
Kontrolloni njohurit
Objektivat msimor
 Rishikimi i njohurive t marra n kt kapitull.
Ide pr msimdhnien
 .sUNRQLQJDQ[sQsVLWWLSsUJMLJMHQS\HWMHYHQs
IDTHWTsDVLQPEL.RQWUROORQLQMRKXULWsWH
Libri i nxnsit (faqe 26-27) dhe Prforcim i
gjuhs shkencore, n faqen 19 t Fletores s
puns.
Libr msuesi, Biologjia 6
30
Prgjigjet n Librin e nxnsit
1 A3, B1, C4, D5, E2
2 a bar antilop afrikane luan
b plankton peshk pulbardh
c fara buburrec hardhuc skifter
d plankton peshk i vogl peshkaqen
balen
3 Tre prej:
luan (grabitqar) dhe antilop afrikane (pre)
gjeraqin (grabitqar) dhe hardhuca (pre)
pulbardh (grabitqar) dhe peshku (pre)
peshkaqen (grabitqar) dhe peshk i vogl (pre)
Fok (grabitqar) dhe peshkaqen (pre)
4 a Dyoksidi i karbonit sht nj gaz serr q
shkakton ngrohjen globale. Pemt marrin
dyoksidin e karbonit nga atmosfera dhe
kshtu ndihmojn n zvoglimin e sasis s
dyoksidit t karbonit n ajr.
b Vezt e bretkoss jan dmtuar nga
shiu acid kshtu bretkosat e vogla nuk
jan elur.
5 Paketim ushqimor prej alumini: riprdoreni pr
t gatuar dika ose drgojeni pr riciklim.
 .DYDQR]THOTLULSsUGRUHQLSsUWsUXDMWXU
dika ose drgojeni pr riciklim.
En plastike: riprdoreni pr t ruajtur dika
ose drgojeni pr riciklim.
 .XWLNDUWRQLULSsUGRUHQLSsUWsUXDMWXUGLoND
ose drgojeni pr riciklim.
s puns
Prforcim i gjuhs shkencore
1 Dielli, prodhues, konsumator.
2 Nj grabitqar sht nj kafsh q ha nj kafsh
tjetr, e cila quhet pre.
3 Ndotja e ajrit: astma, bronkit, pamje jo e qart,
shi acid.
Shpyllzimi: m pak lloje pemsh, kafsht
humbasin habitatin e tyre, ngrohja globale,
tharje e toks.
Ruajtja e mjedisit: riciklimi, riprdorimi, t
bjm przierje plehrash, t prdorim apo
konsumojm m pak.
Flet pune 1.3

Konsumatort
Emri: Data:

Plotsoni kto fjali me fjalt e sakta. Zgjidhni fjalt e duhura t qarkuara me posht.

konsumator dyoksid energji ushqim luan oksigjen

gjahtar pre prodhues uj antilop afrikane

Bimt jan t vetmet gjallesa q prodhojn e tyre. Kjo sht arsyeja pse ato

quhen .

Bimt e prodhojn ushqimin duke prdorur energjin nga rrezet e diellit, dhe e

karbonit. Ato nxjerrin i cili kthehet n atmosfer.

Kafsht jan sepse ato han bim dhe kafsh t tjera. Kur ham perime, ne

prdorim sheqernat e tyre pr t marr .

Shum kafsh han kafsh t tjera. Kto kafsh jan ndrsa kafsht q han

ato jan e tyre. Pr shembull sht nj gjahtar dhe zebrat

dhe jan preja e tyre.

Libr msuesi, Biologjia 6

31
 Flet pune 1.5a

Uangari, gruaja e gjelbr e Kenias

Emri: Data:

Uangari Matai ka lindur n fshat. Dikur, kur ajo ishte e vogl, toka n fshat ishte pjellore dhe
uji i burimeve ishte i kthjellt. Kur mbaroi shkolln, lloi punn si pedagoge n Universitetin e
Nairobit. Pas disa vitesh u kthye n shtpin e fshatit dhe pa q lumenjt ishin mbushur me rr
dhe balt q kishte ardhur nga toka. Kjo kishte ndodhur pr shkak t shpyllzimit. Pr shum
vite pyjet ishin prer pr t marr dru pr mobilie. Pemt mbajn tokn dhe e bjn at pjellore.
Shpyllzimi bn q toka t thahet dhe dheu t rrshqas n lumenj.

Grat n fshatrat prreth duhet t ecnin m gjat dhe m larg pr t marr dru pr zjarr. Uangari
Matai lloi Lvizjen e Brezit t Gjelbr. Ajo bri t mundur qe grat npr fshatra t paguheshin
pr mbjelljen e pemve. Deri sot, grat kan mbjell 40 milion pem n Kenia. Ato kan
kontribuuar pr t krijuar nj mjedis m t mir pr fmijt dhe pr niprit e mbesat e tyre. Ato
kan ndihmuar gjithashtu pr t ndaluar ngrohjen globale.

N vitin 2004 Uangari toi mimin Nobel pr paqen pr kontributin e saj pr mjedisin.

1 Pse u b shpyllzimi n Kenia?

2 far efekti negativ kishte shpyllzimi pr tokn n Kenia?

3 Shpjegoni se si grat e fshatrave n Kenia ndihmuan pr t ndaluar ngrohjen globale.

4 Gjej m shum rreth mimit Nobel pr paqen.

a Cili vend e organizon at?

b Kush tjetr ka tuar mimin Nobel pr paqen vitet e fundit?

Libr msuesi, Biologjia 6

32
Flet pune 1.5b

Shpyllzimi
Emri: Data:

Prsritni at q keni msuar mbi shpyllzimin duke plotsuar diagramet e mposhtme.

2.

1.

3.
Arsyet pse ndodh
shpyllzimi:

1. Pastrimi i toks
pr miniera.
4.
1. Toka bhet
jopjellore.

5.

2.
Ndikimet negative
t shpyllzimit:

4.

3.

Libr msuesi, Biologjia 6

33
 Flet pune 1.6a

Ndotja e ajrit I
Emri: Data:

Prdorni kt tabel pr t regjistruar t dhnat tuaja mbi ndotjen e ajrit nga veprimtaria 1.6.

Numri i grimcave t ndotjes n lam Vendi ku ishin vendosur lamat

Libr msuesi, Biologjia 6

34
Flet pune 1.6b

Ndotja e ajrit II
Emri: Data:

Prdorni kt grak pr t regjistruar t dhnat tuaja mbi ndotjen e ajrit nga veprimtaria 1.6.

Vendosni nj titull pr grakun.

Libr msuesi, Biologjia 6

35
 Flet pune 1.7

Efekti i shiut acid n ndrtesat prej guri dhe statujat

Emri: Data:

Shum ndrtesa prej guri dhe statuja jan

br me gur glqeror ose shkmbor. T dy kta
gur mund t shprbhen nga acidi. Shiu acid
grryen siprfaqen e gurit. N 50 vitet e fundit,
shiu acid ka br te statujat e lashta dhe te
ndrtesat n Athin, Greqi, m shum dme
sesa gjith dmet e 2500 viteve t mparshme.
Nse ndotsit me prmbajtje squfur bien n
siprfaqe t ktyre gurve, ata veprojn me
mineralet n to dhe formojn nj substanc n
trajt pluhuri, e cila mund t shplahet nga
shiu. Ndrtesa t famshme si Statuja e Liris n
Nju-Jork, Taj Mahal n Indi dhe Katedralja e
Shn Palit n Londr jan dmtuar nga kjo lloj
ndotjeje e ajrit. Taj Mahal tregohet n foto.

Shiu acid mund t dmtoj dritaret e qelqit t lyera me boj q gjenden n kisha, linjat
hekurudhore dhe urat e elikut. Shiu acid i grryen ato ngadal. Materialet e ndrtimit
thrrmohen, metalet grryhen, ngjyra e bojs prishet, lkura dobsohet dhe siprfaqja e qelqit
vishet me nj shtres glqerore.

1 far sht shiu acid?

2 far ndikimi ka shiu acid n ndrtesat prej guri shkmbor apo glqeror?

3 Si mund t parandalohen dmet nga shiu acid?

Libr msuesi, Biologjia 6

36
Flet pune 1.8a

Ricikloni kavanozat e qelqit

Emri: Data:

Kjo sht nj veprimtari praktike.

Mjetet e nevojshme:
Kavanoza qelqi

Uthull Karbonat Bulza gazi t dyoksidit

natriumi t karbonit

Prdorni kto ide pr t riprdorur kavanozat e qelqit.

Ju mund ti dhuroni ato te shokt apo te familjart tuaj.

Ndoshta mund t gjeni mnyra t tjera pr ti riprdorur kavanozat e qelqit.

Libr msuesi, Biologjia 6

37
 Flet pune 1.8b

Prgatisni nj vend pr t grumbulluar mbeturinat

Emri: Data:

Kjo sht nj veprimtari praktike.

Mjetet e nevojshme:
Ne duhet ti hedhim mbeturinat n nj vend t caktuar. Ky duhet lopat
t jet nj vend afr fshatit ose qytetit ku kamiont ti marrin ato lvore frutash dhe
dhe ti ojn n vendet e grumbullimit. Vendet e grumbullimit perimesh
t mbeturinave jan problematike, sepse ato bhen shkak pr letr
knae pijesh
ndotjen. Ajri mban er t rnd dhe mund t ket rrjedhje t
qese plastike.
helmeve n tok. Gjithashtu, shum gjra q kemi hedhur n
kazan, si p.sh. plastika, nuk shprbhen pr shum vite.

Nse do t riciklonim m shum, ne do t drgonim nj sasi m t vogl mbeturinash n vendin e

grumbullimit.

Pr t shpjeguar pse vendi i grumbullimit t mbeturinave nuk sht mnyr e mir pr

asnjansimin e mbeturinave, grmoni dy gropa n tok, seciln rreth 50 cm t thell.

Vendosni fruta, lkura perimesh dhe letr n njrn nga gropat.

Vendosni nj kanoe dhe paketime plastike n gropn tjetr.

Mbulojini gropat me dhe dhe lrini pr dy jav. Pastaj zbuloni gropat dhe shikoni far ka
ndodhur me mbeturinat.

Mbulojini prsri mbeturinat me dhe dhe lrini aty pr dy muaj. far ka ndodhur me mbeturinat
pas dy muajsh?

Libr msuesi, Biologjia 6

38
 Kapitulli 2
Ide pr msimdhnie
Njohuri t prgjithshme
Trupi i njeriut prbhet nga nj numr sistemesh, q punojn s bashku n mnyr q ne t mbijetojm. N
WsQMsMWsQNRKsVLVWHPHWHQGU\VKPHWsWUXSLWSXQRMQsVsEDVKNXGXNHNU\HUSXQsVSHFLNH.sWRVLVWHPH
t ndryshme t trupit varen nga njri-tjetri. Sistemi skeletoro-muskulor prbhet nga nj skelet kockash me
muskuj t bashkangjitur me to. Ai mban trupin dhe lejon lvizjen. Sistemi i qarkullimit t gjakut prbhet prej
zemrs dhe prej enve t gjakut, t cilat sigurojn q t gjitha pjest e trupit t marrin ushqim dhe oksigjen dhe
q mbetjet t dalin nga organet e trupit dhe indet. N sistemin e tretjes, organet shprbjn molekulat e ushqimit
n molekula t vogla n mnyr q t prthithen nga sistemi i qarkullimit t gjakut. Sistemi i frymshkmbimit
sht i prbr nga organe q furnizojn qelizat e trupit me oksigjen dhe nxjerrin dyoksid karboni. N sistemin
nervor, truri dhe nervat drgojn dhe marrin mesazhe nga organet e trupit. Mesazhet na lejojn t rregullojm
veprimet e trupit dhe proceset. N sistemin ekskretues, veshkat nxjerrin papastrtit dhe kontrollojn
prqendrimin e ujit dhe t kriprave n gjak. Mbeturinat dalin nprmjet urins. N sistemin riprodhues,
organet prodhojn spermn te meshkujt dhe vezt te femra. Sperma dhe vezt bashkohen gjat fekondimit.
T vegjlit zhvillohen nga veza e fekonduar. Sistemi endokrin prbhet nga gjndra q prodhojn kimikate t
TXDMWXUDKRUPRQH.sWRQGRGKHQQsJMDNSsUWsNRQWUROOXDUSURFHVHWHFDNWXDUDWsWUXSLW
.\NDSLWXOOSsUTHQGURKHWQsVLVWHPLQHTDUNXOOLPLWWsJMDNXWWsWUHWMHVVsXVKTLPLWWsIU\PsVKNsPELPLWWs
nxjerrjes s papastrtive dhe n sistemin nervor.

Sistemi i qarkullimit t gjakut

Funksioni kryesor sht t transportoj substanca si oksigjeni, ushqimi dhe mbeturinat.
Sistemi i qarkullimit t gjakut te njerzit prbhet nga tri pjes kryesore: (1) lng (gjaku) q transporton
substanca n trup; (2) ent e gjakut q transportojn gjakun; dhe (3) zemra q pompon gjakun npr trup.
Zemra prhap gjakun npr trup nprmjet enve t gjakut. Ekzistojn tri lloje ensh gjaku: arteriet,
kapilart dhe venat. Arteriet shprndajn gjakun nga zemra drejt pjess tjetr t trupit. Arteriet kan nj
PXUWsWUDVKsPXVNXMVKWsFLODWNRQWUDNWRKHQGKHVKW\MQsJMDNXQSsUWHM.MRPXQGWsQGLKHWVLQMsSXOV
0HSsUMDVKWLPWsDUWHULHVSXOPRQDUHDUWHULHWWUDQVSRUWRMQsJMDNWsRNVLJMHQXDU.DSLODUsWMDQsQMsUUMHW
HQsVKWsYRJODJMDNXTsOLGKLQDUWHULHWGKHYHQDW.DSLODUsWoOLURMQsRNVLJMHQWUHVLQPROHNXODWXVKTLPRUH
n qeliza dhe nxjerrin mbeturina t tilla si dyoksidi i karbonit nga qelizat. Ata kan mure t holla. Venat
transportojn gjakun n zemr. Disa vena kan valvula pr t ndaluar gjakun t kthehet prapa. Venat jan
m t gjera se arteriet dhe kan mure t holla. Ata mbajn gjak t paoksigjenuar, me prjashtim t venave
pulmonare.

=HPUDGKHTDUNXOOLPLLG\VKWs
=HPUDsVKWsQMsRUJDQPHG\SRPSDWsYHoDQWDWsFLODWTsQGURMQsWsEDVKNXDUD1MsUDSRPSsoRQJMDNXQ
n mushkri. N mushkri, oksigjeni shprndahet n gjak nprmjet kapilarve me mure t holla dhe
dyoksidi i karbonit del nga gjaku. Gjaku i pasuruar me oksigjen pompohet nga mushkrit dhe shkon n
ann e majt t zemrs. Pompa tjetr merr gjakun me oksigjen q erdhi nga mushkrit n zemr dhe,
nprmjet arterieve, e pompon me presion n pjes t tjera t trupit.
6KsQLP. T gjitha arteriet transportojn gjak t oksigjenuar n organet e trupit me prjashtim t arteries
pulmonare. Arteria polmonare mbart gjakun e papastr nga zemra n mushkri dhe aty e pasuron me
oksigjen.
6LVWHPLPHG\SRPSDTXKHWTDUNXOOLPLG\VKWs*MDNXSDRNVLJMHQNWKHKHWQsDQsQHGMDWKWsWs]HPUsV
ndrkoh gjaku me oksigjen hyn dhe del nga ana e majt e zemrs.
1sSMHVsQWMHWsUWsWUXSLWTHOL]DWWKLWKLQRNVLJMHQGKHXVKTLPQJDJMDNXGXNHoOLUXDUQsJMDNG\RNVLG

Libr msuesi, Biologjia 6

39
 Kapitulli 2 Shnimet e msuesit

karboni dhe mbeturina t tjera. N mushkri, gjaku thith oksigjen

Mushkrit
GKHoOLURQG\RNVLGNDUERQL
pak 02
QARKULLIMI I
5UDKMHWH]HPUsVGKHSXOVL shum C02 MUSHKRIVE
Zemra e njeriut t rritur rreh rreth 70 her n minut. Numri i
rrahjeve mund t jet m i lart ose m i ult se kjo shifr n varsi
t faktorve si, mosha e njeriut dhe sa aktiv sht ai. Nse ndihemi
t shqetsuar apo t friksuar, zemra jon rreh m shpejt. do her
q na rreh zemra, muskujt e saj kontraktohen dhe lshohen.
pak 02
Pulsi sht kontraktimi dhe lshimi i arteries q ndodh sa her shum C02
TsUUHK]HPUD3XOVLsVKWsLQGU\VKsPQJDUUDKMHWH]HPUsV.XU
barkushja kontraktohet, gjaku sht i detyruar t shkoj n arterie.
QARKULLIMI I
.MRLEsQDUWHULHWWs]JMHURKHQSDNSDVLJMDNXsVKWsVKW\UsPHIRUFs GJAKUT
n to. Muret elastike t arterieve kontraktohen deri n momentin e
QMsWMHWsUUUDKMHMH]HPUHTsVKW\QPsVKXPsJMDNQsWR.XUPDVQL Trupi
pulsin, ndieni zgjerimin n muret e arterieve, dhe m pas tkurrjen e
W\UH.MRQGRGKQMsKHUsQsoGRUUDKMH]HPUH9HQGLPsLOHKWsSsU
WsQGLHUSXOVLQsVKWsWHN\oL1HPXQGWsSsUGRULPVLWUHJXHVSXOVLQHQMsQMHULXSsUWsNXSWXDUSsUJDWLWMHQ
HWLM]LNH6DPsLXOsWWsMHWsSXOVLJMDWsSXVKLPLWGKHSDVXVKWULPHYH]LNHDTPsPLUssVKWsLSsUJDWLWXU
]LNLVKWSRUYOHUDHSXOVLWQXNGXKHWWsMHWsPsHXOsWVHQRUPD

Sistemi i tretjes
Ne kemi nevoj t ham ushqim dhe t marrim lndt e duhura ushqyese n mnyr q t furnizojm
trupin me lndn e par t nevojshme dhe me energji. Puna e sistemit t tretjes sht t prthith lndt
ushqyese nga ushqimi. N sistemin e tretjes, ushqimi kthehet n molekula t vogla, por t mjaftueshme
pr tu prthithur lehtsisht dhe pastaj nga sistemi i tretjes kalojn n gjak. Lndt ushqyese treten n gjak
dhe transportohen nprmjet venave n t gjitha pjest e trupit.
Proceset kryesore q i ndodhin ushqimit n sistemin e tretjes jan: (1) glltitja marrja e ushqimit n trup
nprmjet gojs; (2) tretja ndarja e molekulave t mdha t ushqimit n molekula t vogla t tretshme
q transportohen nprmjet gjakut; (3) prthithja lvizja e molekulave t ushqimit t tretur prmes murit
t sistemit t tretjes dhe m pas n gjak; dhe (4) jashtqitja nxjerrja jasht e ushqimit q nuk tretet n
formn e fekaleve.
6LVWHPLLWUHWMHVRVHNDQDOLXVKTLPRUsVKWsQMsWXEPHQMsGUHMWLPWsYHWsPTsNDORQQsSsUWUXS$LOORQ
n goj dhe prfundon n anus. Ai sht rreth nnt metra i gjat dhe prbhet nga pjes t ndryshme,
duke prfshir gojn, ezofagun, stomakun, zorrn e holl dhe zorrn e trash.

7UHWMD
Tretja sht nj proces ku molekulat e mdha ushqimore t patretshme shprbhen n molekula t thjeshta
t tretshme. Pas tretjes, molekulat e vogla t tretshme prthithen nprmjet murit t zorrve dhe n gjak.
.DG\OORMHWUHWMHMHWUHWMHPHNDQLNHGKHWUHWMHNLPLNH
7UHWMHPHNDQLNHsVKWsQGDUMD]LNHHXVKTLPLWQs
copa t vogla. Ajo prfshin kafshimin, bluarjen dhe pr
pr
SsUW\SMHQHXVKTLPLW$MROORQQsJRMsNXGKsPEsW pr pr
kafshojn dhe bluajn ushqimin e lagur dhe e kthejn
n form pureje. Dhmbt prers prdoren pr t
prer dhe pr t kafshuar, dhmbt e qenit kafshojn
ushqimin dhe dhmballt prdoren pr t shtypur dhe
m - molar
pr t bluar ushqimin. pr - premolar
Tretja mekanike sht edhe veprimi prziers i kanalit
ushqimor. N stomak, muskujt e stomakut bjn lvizje
przierse. Ata prziejn lngjet e stomakut me ushqimin pr t prodhuar nj przierje si pure.

Libr msuesi, Biologjia 6

40
 Shnimet e msuesit Kapitulli 2

Tretja kimike sht ndarja e lidhjeve kimike n molekulat e ushqimit pr t prodhuar molekula t vogla. N
kt proces prfshihen enzimat. Enzimat jan substanca kimike q ndajn molekulat e mdha ushqimore n
DWRPsWsYRJOD(Q]LPDWHQGU\VKPHYHSURMQsQsPROHNXODWsQGU\VKPHXVKTLPRUH7UHWMDNLPLNHOORQQs
JRMsNXHQ]LPDWHSsVKW\PsVOORMQsWsWK\HMQsOLGKMHWNLPLNHQsXVKTLP

Aparati i frymshkmbimit
.\DSDUDWSsUEsKHWQJDKXQGDGKHJRMDWUDNHDWXELLDMULWGKHNRUULGRUHWsWMHUDDMURUHEURQNHW
mushkrit dhe muskujt e diafragms.
.\DSDUDWIXUQL]RQPHRNVLJMHQWsJMLWKDTHOL]DWGKHQ[MHUUG\RNVLGLQHNDUERQLW2NVLJMHQLJMHQGHWQs
JMDNGKHQsPXVKNsUL2NVLJMHQLWUDQVSRUWRKHWQJDJMDNXWHWsJMLWKDTHOL]DWHWUXSLWNXSsUGRUHWSsU
IU\PsVKNsPELPLQTHOL]RUSsUoOLULPLQHHQHUJMLVsQJDPROHNXODWsWKMHVKWDWsXVKTLPLWVLSVKQJD
glukoza. Nga shprbrja e glukozs prftohet dyoksidi i karbonit. Ai del nga qelizat e trupit me an t
gjakut, i cili kalon m pas n mushkri dhe n fund del jasht nprmjet frymnxjerrjes.
)U\PsVKNsPELPLsVKWsOsYL]MDHDMULWEUHQGDGKHMDVKWsPXVKNsULYH.XUPDUULPIU\PsTXKHW
IU\PsPDUUMH.XUHQ[MHUULPIU\PsQMDVKWsTXKHWIU\PsQ[MHUUMH0XVKNsULWsJMHQGHQEUHQGDJMRNVLWWs
rrethuara dhe t mbrojtura nga brinjt. Muskujt ndrmjet brinjve dhe nj shtres muskujsh nn mushkri,
q quhet diafragm, vn n pun mushkrit.
Frymmarrja bhet si vijon: (1) muskujt mes brinjve kontraktohen dhe ngren brinjt lart dhe jasht; (2)
muskujt e diafragms kontraktohen dhe marrin form t shesht; (3) volumi i gjoksit rritet; (4) presioni n
gjoks ulet; dhe (5) thithim ajr n mushkri.
Frymshkmbimi bhet si vijon: (1) muskujt ndrmjet Kafazi i
kraharorit
Kafazi i
kraharorit
brinjve lshohen dhe brinjt ulen posht dhe nga brenda; (2) zgjerohet,
kurse muskujt
Merr
frym
ngushtohet,
kurse muskujt
Nxjerr
frym
kontraktohen lshohen
muskujt e diafragms lshohen dhe diafragma fryhet prpara;
(3) volumi i gjoks ulet; (4) presioni n gjoks rritet; dhe (5)
ajri del nga mushkrit.
Mushkrit Mushkrit
Frymshkmbimi kontrollohet nga sistemi nervor. Ai
prshpejtohet automatikisht kur trupi ka nevoj pr m Diafragma Diafragma

shum oksigjen ose ka nevoj pr t nxjerr jasht m

shum dyoksid karboni, si pr shembull gjat ushtrimeve
]LNH6KNDOODQRUPDOHHIU\PsVKNsPELPLWWHWsUULWXULW
FRYMMARRJA FRYMNXJERRJA
sht midis 12 dhe 16 frymmarrje dhe frymnxjerrje n Diafragma Diafragma
kontraktohet lshohet
minut. Ndrkoh ajo sht m e lart te fmijt. Palestra
rrit efektshmrin e frymshkmbimit. Si rezultat, shkalla e
frymshkmbimit t njerzve t strvitur, n krahasim me at t njerzve t pastrvitur, rritet m pak gjat
ushtrimeve.

Sistemi jashtqitjes (sistemi ekskretues)

Trupat tan, si rezultat i proceseve t trupit, prodhojn shum
SURGXNWHPEHWXULQDVK.sWRPEHWXULQDGXKHWWsGDOLQQJDRUJDQHW
tona, sepse ato mund t jen t dmshme. Nxjerrja e mbeturinave
Veshka
q formohen gjat proceseve t trupit, quhet jashtqitje. Sistemi
i jashtqitjes largon mbeturinat nga gjaku dhe rregullon lngjet e
trupit.
Prbrsit kryesor t sistemit t jashtqitjes prfshijn veshkat,
IVKLNs]sQGKHXUHWUsQ9HVKNDWOWURMQsPEHWXULQDWHGsPVKPHQJD
Fshikza
gjaku dhe formojn urinn. Uretra transporton urinn nga veshkat
n fshikz. Fshikza mban urinn derisa ajo del jasht.
Diagrami tregon sistemin e jashtqitjes te nj femr.
Uretra
Funksioni i sistemit t jashtqitjes sht q t mbledh gjakun
q prmban substanca t panevojshme t tilla si ure, kripra t

Libr msuesi, Biologjia 6

41
 Kapitulli 2 Shnimet e msuesit

SDGsVKLUXDUDGKHXMLQHWHSsUWSsUWDOWUXDUDWsQsPsQ\UsTsPEHWMHWWsGDOLQQJDRUJDQL]PL6XEVWDQFDWs
dobishme, t tilla si glukoza, kthehen prsri n gjak.

Sistemi nervor
Prbrsit kryesor prfshijn: trurin, q prpunon dhe analizon informacionin; palca kurrizore, e cila
sht lidhja kryesore e komunikimit mes trurit dhe pjess tjetr t trupit; nervat, t cilat jan qelizat q
transmetojn mesazhe n formn e impulseve elektrike; receptort ose shqisat e t ndierit q reagojn
QGDMVWLPXMYHQJDPMHGLVL2UJDQHWVKTLVRUHMDQsYHVKsWTsUHDJRMQsQGDM]KXUPsVKXQGDHFLODUHDJRQ
ndaj errave; syt, q reagojn ndaj drits; lkura, e cila i prgjigjet t prekurit; gjuha, q reagon ndaj
shijes.
.MRWHPsVKT\UWRQWUXULQ7ULSMHVsWNU\HVRUHWsWLMMDQscerebrum /truri - kjo sht struktura m e
madhe e trurit t njerzve dhe z rreth dy t tretat e mass s trurit. Ai sht i ndar n dy an, hemisfera
HPDMWsGKHHGMDWKWsWsFLODWQGDKHQQJDQMsEUD]GsHWKHOOsGXNHOOXDUQJDSMHVDHSUDSPHHNRNsV
deri te balli. Truri kontrollon shumicn e funksioneve t trupit ton, duke prfshir shqisat, aftsit
motorike t trupit, arsyetimin dhe gjuhn; (2) truri i
vogl kjo pjes prbhet nga dy grumbuj indesh n
formn e nj thele pjeshke t vendosura n pjesn e
siprme t krcellit t trurit. Ai sht prgjegjs pr t
Truri
bashkrenduar lvizjet dhe pr t mbajtur ekuilibrin. Truri i vogl
Truri i vogl sht i prfshir gjithashtu n disa rrug
t t msuarit; dhe (3) krcelli i trurit apo palca e
gjat kjo pjes e trurit lidhet me palcn kurrizore.
.RQWUROOHWHIXQNVLRQLPLWWsWUXULWMDQsWKHOEsVRUHSsU
mbijetesn e t gjitha kafshve, p.sh. rrahjet e zemrs, Palca e gjat
frymmarrja, tretja dhe gjumi.

Prmbledhja e kapitullit
Tema Numri i Prmbledhja Burimet Burimet n Flett e puns
msimeve e prmbajtjes n Librin e Fletoren e
s msimit nxnsit puns
2.1 1 Organet kryesore t Veprimtaria 2.1 Ushtrimi 2.1 Flet pune 2.1
Organet e trupit jan: zemra, Pyetja 1, 2, 3, N
trupit stomaku, zorrt, 4, 5
mushkrit,
veshkat dhe truri.
2.2 1 Zemra pompon gjakun, Pyetja 1, 2, 3 Ushtrimi 2.2 Flet pune 2.2
Zemra q transporton ushqim
dhe oksigjen n t gjitha
pjest e trupit.
2.3 2 Rrahjet e zemrs krijojn Veprimtaria 2.3 Ushtrimi 2.3 Flet pune 2.3A
Rrahjet e pulsin, i cili rritet gjat H H N H Z
zemrs dhe aktivitetit fizik.
Pyetja 1, 2, 3, 4 Flet pune 2.3B
pulsi
H H N
Flet pune 2.3C
H Z
2.4 2 Mushkrit thithin Veprimtaria 2.4 Ushtrimi 2.4 Flet pune 2.4
Mushkrit oksigjen dhe nxjerrin H H
dhe dyoksid karboni. Pyetja 1, 2, 3, 4
frymmarrja

Libr msuesi, Biologjia 6

42
 Shnimet e msuesit Kapitulli 2

2.5 Sistemi 2 Ushqimi coptohet n Pyetja 1, 2, 3, Ushtrimi 2.5 Flet pune 2.5
trets grimca shum t vogla 4, 5 Burimi i faqes
gjat procesit t tretjes 2.5
n stomak dhe n zorr.
Ushqimi i patretur del
nga trupi si mbeturin.
2.6 Si 1 Veshkat nxjerrin Veprimtaria 2.6 Ushtrimi 2.6 Flet pune 2.6
funksionojn jasht trupit lndt e Pyetja 1, 2, 3, 4 Gj N
veshkat ? panevojshme.
2.7 1 Truri kontrollon t gjitha Pyetja 1, 2, 3 Ushtrimi 2.7 Flet pune 2.7
Si funksionet e trupit. Pyetja sfid
Shnim: Nj H
funksionon
truri?
dit para Z
msimit,
duhet t
prgatisni
trshrn.
Kontrolloni 1 Pyetja 1 Prforcim Flet pune 2.8,
njohurit Gj i gjuhs 2.9
shkencore
2, 3 Gj ,
5, 6 Gj

Z Zgjerim Gj Gjuha H Hulumtim N Ndihm

Mjetet e nevojshme
 HWsJD]HWH  pikatore;
 letr t bardh;  niseshte misri;
 stilolapsa pr t ngjyrosur;  nj cilindr mats;
 lapsa;  uj;
 zamk;  fasule;
 grshr;  bollgur;
 kartoni i brendshm i letrs s kuzhins ose i  qese plastike me zinxhir;
letrs higjienike ose nj got plastike t prer  diagrame t thjeshta t trurit t njeriut;
n fund;  PRGHOHDVKHDSRIRWRWsVLVWHPLWWsWUXSLWWs
 nj shishe plastike t mbushur me uj dhe me njeriut.
gryk t ngusht;
 shkums;
Tema 2.1 Organet e trupit
 katr en bosh;
 sfera qelqi ose tullumbace t kuqe dhe blu; 1sNsWsWHPsNRQFHSWLN\osVKWsIXQNVLRQLPLL
 nj or me akrepa sekondash; organeve t trupit si nj sistem m vete pr t kryer
 copa letre; DWRIXQNVLRQHTsQDPEDMQsJMDOOs2UJDQHWMDQs
 nj stetoskop (nse sht e mundur); vendosur n pozicione t caktuara brenda trupit.
 en t mdha (pr uj);
Objektivat msimor
 nj shiring thithse;
 nj tullumbace t gjat; Nxnsit:
 tullumbace;
 T prdorin emrat shkencor pr organet
 nj top penjsh;
kryesore t sistemeve t trupit.
 karton;
 7sLGHQWLNRMQsSR]LFLRQHWHRUJDQHYH
 shishe plastike;
kryesore n trup.
 pipza;
 qese plastike ose letre;
Lidhjet midis kurrikulave
 buk;
 jod; N klasn e 4-rt, nxnsit msuan se truri, zemra
 SMDWsO[KDQL dhe mushkrit jan t mbrojtura nga skeleti.

Libr msuesi, Biologjia 6

43
 Kapitulli 2 Shnimet e msuesit

Ide pr msimdhnien rithithjen e ujit nga ushqimi i patretur, t cilit i

jan marr m par vlerat ushqimore. Mbetjet
N kt tem, nxnsit do t msojn m shum e ushqimit t patretur dalin jasht nprmjet
pr organet e trupit, nprmjet prdorimit t anusit; YHVKNDW organe q mbajn ekuilibrin
diagrameve dhe veprimtarive, t cilat do ti e duhur t ujit dhe t krips dhe rregullojn
ndihmojn ata q t kuptojn m mir strukturn e DFLGLWHWLQHJMDNXW$WROWURMQsJMDNXQQJD
organeve dhe funksionin e tyre. Gjithashtu, ata do mbeturinat metabolike, t cilat dalin jasht
t msojn emrat shkencor t organeve t trupit. organizmit n formn e urins.
 Filloni msimin duke u thn nxnsve t klass  N fund t msimin, nxnsit tu prgjigjen
q ta mendojn trupin e njeriut sikur t ishte nj pyetjeve 1-4 n Librin e nxnsit. Ushtrimi
T\WHW3\HWLQLDWDVHoIDUsJMsUDVKLGXKHQQMs 1.1 n Fletoren e puns sht nj veprimtari e
qyteti q t funksionoj. Qyteti ka nevoj pr dobishme pr msimin.
gjra si: furnizimi me energji, sistem transporti,
sistem pr heqjen e mbeturinave dhe sistem Shnime pr veprimtarit praktike
t furnizimit me uj. Qyteti ka nevoj pr nj
forc policore pr t mbrojtur at dhe qytetart. 9HSULPWDULD
Nj qytet ka nevoj pr nj kryetar dhe pr 0MHWHWHQHYRMVKPHSsUoGRJUXS
qeverisjen lokale pr t marr vendime dhe
pr t menaxhuar veprimtarit e tij. Zhvilloni
 tabak i madh letre t bardh;

nj or msimore duke hedhur iden e duke

 letr A4 e bardh;

diskutuar me nxnsit se cilat organe t trupit

 lapsa me ngjyra;

dhe cilat sisteme mund ti kryejn kto pun n

 lapsa;

trupin ton. Shkruani idet e tyre n drrasn

 ngjits;

e zez. Pyesni nxnsit se ku mendojn se

 grshr.

sVKWsLYHQGRVXUVHFLOLSUHMRUJDQHYHGKHoIDUs Nxnsit duhet t punojn n grupe prej 4 deri n

IXQNVLRQLNU\HQ.U\HQLYHSULPWDULQs
bashk me ata.
 M pas, pyetini nxnsit mbi funksionin e
secilit prej organeve. Ata mund t din shum
pak. Tregojuni se funksionet e organeve t
mdha n trup jan: WUXUL pjesa e trupit q
mendon, arsyeton dhe kontrollon t gjitha
funksionet e trupit; ]HPUD organi i qarkullimit
t gjakut, q pompon gjak duke transportuar
ushqim dhe oksigjen pr t gjitha pjest e
trupit (gjaku gjithashtu nxjerr mbeturinat nga
organet); PXVKNsULWs dy sfungjer, organe
q ndodhen n gjoks q mbushin trupin me
oksigjen dhe nxjerrin dyoksidin e karbonit;
PsOoLD nj organ i madh, i kuq n kafe
q gjendet n pjesn e siprme t djatht t shtrihet mbi tabakun e letrs dhe nj nxns tjetr t
zgavrs s barkut, q ruan energji dhe shprbn
substanca t dmshme n trup. Ajo luan rol n
tretje duke sekretuar lngje q ndihmojn n
shprbrjen e yndyrave. Gjithashtu, ndihmon n
formimin e disa proteinave t caktuara t gjakut
dhe n shprbrjen e karbohidrateve, yndyrave
dhe proteinave; VWRPDNX stomaku (pjesa e
zgjeruar) sht i vendosur n pjesn kurrizore
mes ezofagut dhe zorrs s holl. Stomaku
OORQWUHWMHQHSURWHLQDYHGKHSsU]LHQXVKTLPLQ
e prtypur dhe t glltitur me lngun trets;
]RUUDHKROOs pjes e sistemit t tretjes, ku
bhet procesi i tretjes s proteinave, yndyrave
dhe karbohidrateve. sht nj vend ku ushqimet
prthithen nga gjaku; ]RUUDHWUDVKs bn
5 vet.
Grupet duhet t prbhen vetm me vajza ose me
GMHPQsPsQ\UsTsWsVKPDQJLPosVKWMHWTsNDQs
t bjn me marrdhniet gjinore n kultura t
ndryshme dhe t respektojm ndjenjat individuale
t nxnsve.
3sUQ[sQsVLWGRWsMHWsLGRELVKsPQMsDVKHH
madhe e trupit t njeriut q t shohin madhsin e
prafrt dhe pozicionet e organeve t ndryshme n
trup.
Ngjisni tabakt e bardh s bashku pr t formuar
QMsHWsWsPDGKHWsPMDIWXHVKPHSsUPDGKsVLQs
e siprme t trupit. Secili grup duhet t zgjedh
nj nxns si model pr trupin. Vreni nxnsin t
vizatoj trupin e tij n letr.
do grup t prdor letr t bardh pr t shkruar
etiketa me ngjyra me emrtimet e organeve.
Nxnsit presin format e organeve kryesore n
madhsin reale. Nse koha sht e shkurtr, mund
ti prgatisni paraprakisht kto etiketa. Nxnsit
duhet t ngjisin organet n vendin e duhur n
WUXSLQSUHMOHWUHGXNHLXUHIHUXDUDVKHVVsWUXSLW
t njeriut apo fotos s trupit nga Libri i nxnsit.
Internet dhe TIK
 Faqja e internetit: http://www.kidsbiology.
com/human_biology/index.php jep shpjegimet

Libr msuesi, Biologjia 6

44
 Shnimet e msuesit Kapitulli 2

interaktive se si funksionojn sistemet e

ndryshme t trupit.

Diferencimi
 Nxnsit me arritje m t dobta mund t
Zemra
prforcojn njohurit pr emrat dhe pozicionet Truri

e organeve t trupit, duke plotsuar ushtrimin

2.1 n Fletoren e puns.
 Nxnsit me arritjet m t larta mund t bjn
krkime pr t msuar m tepr n lidhje me Mushkrit Veshkat
funksionet dhe pozicionet e organeve t tjera
n trupin e njeriut, t tilla si: pankreasi, tmthi,
fshikza e urins.

Flisni rreth...
Zorrt
Stomaku
Nxnsit duhet t jen n gjendje t kujtojn nga
klasa 5 se skeleti sht i rndsishm n mbrojtjen
HRUJDQHYHMHWsVRUHWsWUXSLW.sUNRMXQLDW\UH Prgjigjet e Flets s puns
t mendojn pr rolin e skeletit n mbrojtjen e
organeve jetsore t trupit. Ata duhet t din se )OHWsSXQH
kafka e mbron trurin dhe brinjt mbrojn zemrn
dhe mushkrit.
Tema 2.2 Zemra
Ide pr detyra shtpie
 Flet pune 2.1. Diskutoni prgjigjet n klas Truri
dhe lejojini nxnsit t kontrollojn punn e
tyre me qllim vetvlersimin.

Prgjigjet e pyetjeve
n Librin e nxnsit
 truri
 zemra, mushkrit Zemra
Mushkrit
3 mushkrit, veshkat
4 stomaku, zorrt, veshkat
5 Prgjigjet do t varen nga njohurit e nxnsit. Stomaku
Prgjigjet e sakta jan:
truri kontrollon funksionimin e trupit dhe Veshkat

QDOHMRQWsPHQGRMPsWsDVLPGKHWsNHPL
ndjenja; Zorrt
mushkrit realizojn frymshkmbimin;
zemra qarkullimin e gjakut;
veshkat sekretimin;
stomaku dhe zorrt tretjen.
Prgjigjet e ushtrimeve
n Fletoren e puns N kt tem, koncepti kryesor sht funksionimi
i zemrs, nj muskul q gjendet n gjoks dhe
q shprndan gjakun n t gjitha pjest e trupit
nprmjet enve t gjakut. Gjaku furnizon trupin
me ushqim dhe oksigjen dhe mbledh mbeturinat
nga qelizat e trupit. Zemra, ent e gjakut dhe gjaku
prbjn sistemin e qarkullimit t gjakut.

Libr msuesi, Biologjia 6

45
 Kapitulli 2 Shnimet e msuesit
Objektivat msimor
Nxnsit:
 T prdorin emrat shkencor pr organet
kryesore t sistemeve t trupit.
 7sLGHQWLNRjn vendndodhjet e organeve
kryesore n trup.
 T prshkruajn funksionet themelore t
organeve kryesore t trupit.
 T shpjegojn pse funksionet e organeve
kryesore jan thelbsore.
 T shohin se si shkenctart kan kombinuar
provat e marra nga vzhgimi e nga matjet
me mendimin krijues pr t gjetur ide dhe
shpjegime t reja pr dukurin.
Lidhjet midis kurrikulave
 N klasn e 4-rt, nxnsit msuan se muskujt
punojn me kontraktim dhe lshim. Zemra
sht muskul, q kontraktohet dhe lshohet.
Ide pr msimdhnien
 Filloni msimin duke i krkuar klass t
YL]DWRMs]HPUsQDVKWXVLoHPHQGRMQs$GXNHW
si zemrat q shohim n kartolina urimi? far
bn zemra? A sht prgjegjse pr ndjenjat e
dashuris?
 3DVWDMVKIDTQLSsUSDUDNODVsVQMsDVKHRVH
video q tregon strukturn e jashtme t zemrs.
Tregojuni nxnsve ku ndodhet zemra e
tyre dhe t shohin se sa e madhe sht duke
mbledhur grushtin.
 1[sQsVLWWsSXQRMQsQsoLIWHWsQMsMWDJMLQRUH
dhe t vn tubin e kartonit t letrs se
kuzhins (letrs higjienike a nj got plastike
me fund t prer) n gjoksin e shokut/shoqes
s tyre dhe t dgjojn. Ta lvizin tubin rreth e
UURWXOOGHULVDWsGsJMRMQsGLoND3\HWQLQ[sQsVLW
VHoIDUsGsJMRMQsGKHQJDPHQGRMQsVHYMHQ
tingulli. Tingujt jan rrahjet e zemrs.
 Nxnsit duhet t kuptojn se zemra sht nj
muskul q pompon gjakun npr trup, nprmjet
nj sistemi q quhet sistemi i qarkullimit t
gjakut. Flisni pr punn q bn zemra dhe se si
e bn. Zemra punon si nj pomp pr t shtyr
gjakun n t gjith trupin. Theksoni se gjaku
lviz n tubat e quajtur en gjaku: arteriet,
venat dhe kapilart. Shpjegoni pse gjaku duhet t
pompohet n t gjith trupin pr t transportuar
materialet si oksigjeni dhe ushqimet pr t cilat
ka nevoj trupi, si dhe pr t nxjerr mbeturinat
nga organizmi nprmjet organeve t tjera si
mushkrit dhe veshkat.
 Bni nj model t thjesht me nj shishe
Libr msuesi, Biologjia 6
46
plastike t mbushur me uj dhe shtrydheni pr
t simuluar veprimin e pompimit t zemrs.
Mund t prdorni edhe nj shishe me uj q ka
nj gryk t ngusht pr t krijuar presionin n
shtyrjen e ujit prmes nj hapjeje t ngusht.
Nxnsit do t vzhgojn se si shtyhet uji me
presion. Shpjegoni se nga shtypja e shishes ju
ushtroni presion mbi ujin, gj q e shtyn at
t dal nga shishja. Zemra punon n t njjtn
mnyr.
 6KSMHJRQLVH]HPUDsVKWsQMsJUXSLPLYHoDQWs
muskujsh q kontraktohen dhe lshohen
vazhdimisht. Ajo pompon gjakun n mushkri
pr t marr oksigjenin, kthen gjakun n zemr
dhe pastaj e pompon at n pjesn tjetr t
trupit nprmjet arterieve.
 Gjaku q kthehet n zemr nga organet e trupit
sht pa oksigjen (me prjashtim t gjakut q
vjen nga mushkrit) dhe prmban dyoksid
karboni. Diskutoni se si sht trajtuar zemra dhe
qarkullimi i gjakut. N lashtsi, grekt besonin q
mushkrit e pomponin gjakun te organet e tjera
t trupit dhe se gjaku prdorej derisa qarkullonte
QsWsJMLWKsWUXSLQQGsUNRKsTsPsOoLDSURGKRQWH
JMDNWsULoGRKHUs6KSMHJRQLTsQHHGLPsVH
kto jan t pasakta pr shkak se shkenctart
tashm e kan studiuar trupin e njeriut. Vrini
nxnsit t lexojn punn e Uilliam Harvejit
(William Harvey) dhe t bjn ushtrimet n
Fletoren e puns 2.2.
 Diskutoni funksionet e zemrs dhe pse njeriu
vdes kur zemra ndalon s rrahuri. Ju mund t
LVQLSsUVsPXQGMHWGKHSsUNXVKWHWPMHNsVRUH
q ndikojn n zemr. Shihni seksionin
Internet dhe TIK.
 Prsrisni msimin duke vn nxnsit tu
prgjigjen pyetjeve 1-3 n Librin e nxnsit.
Internet dhe TIK
 Faqja e Internetit: http://www.t.edu/
learn/heart/index.html sht burim i mir
informacioni pr msuesit.
 Faqja e Internetit: http://www.bbc.co.uk/
schools/ gcsebitesize/ pe/appliedanatomy/0_
anatomy_circulatorysys_rev1.shtml sht burim
informacioni pr msuesit pr t msuar m tepr
mbi zemrn dhe sistemin e qarkullimit t gjakut.
Aty do t gjejn edhe nj video mbi kt tem
me qllim q tua bjn msimin nxnsve edhe
m t kuptueshm.
 N faqen e Internetit: http://www.bbc.co.uk/
schools/gcsebitesize/science/21c/keeping_
healthy/heartdiseaserev4.shtml do t gjeni nj
video mbi rrahjet e zemrs.

Vlersimi
 A munden nxnsit t thon pjest e sistemit t
qarkullimit t gjakut dhe funksionet e tyre?
 A munden nxnsit t shpjegojn pse gjaku
duhet t pompohet n mushkri para se t
shkoj n pjest e tjera t trupit?
Diferencimi
 Nxnsit me arritje t dobta mund t prpiqen
t kuptojn rrugn q prshkon gjaku n trup.
Prdorni nj diagram t thjesht skematik, si
shembulli i dhn ktu, pr t shpjeguar se
gjaku rrjedh nprmjet dy qarqeve n trup n
mushkri, t cilat thithin oksigjen dhe nxjerrin
jasht dyoksidin e karbonit dhe n pjesn
tjetr t trupit pr tu furnizuar me ushqim dhe
oksigjen dhe pr t marr me vete dyoksidin e
karbonit.
 Nj mnyr m vizuale dhe interaktive pr
t treguar rrugn e gjakut n trup sht ajo e
vizatimit t paraqitur m posht n letr ose
edhe me shkums n dysheme. Vizatimi t
jet i madh sa duhet n mnyr q nxnsit t
ecin mbi t. Vendosni nj en me sfera qelqi,
t kuqe ose tullumbace dhe nj en bosh nga
ana etiketuar mushkrit. Vendosni nj en Flisni rreth...
me sfera qelqi, blu ose tullumbace dhe nj en
bosh nga ana emrtuar pjesa tjetr e trupit.
Topat e kuq prfaqsojn gjakun e oksigjenuar
dhe topat blu prfaqsojn dyoksidin e
karbonit. Nxnsit t luajn rolin e gjakut.
7LPDUULQVIHUDWHNXTHHWLoRMQsWH]HPUD
PsSDVWsOsYL]LQVKSHMWSsUWLoXDUQsSMHVsQ
tjetr t trupit. N enn boshe q prfaqson pompon te pjest e tjera t trupit.
pjesn tjetr t trupit ln sferat e kuqe dhe
PDUULQVIHUDWEOXWsFLODWLVKSLHQQsOOLPQs
zemr dhe pastaj n mushkri. N enn boshe
q prfaqson mushkrit ata ln sferat  Ushtrimi 2.2 n Fletoren e puns.
blu dhe marrin m shum sfera t kuqe pr
WLVKSsQsQsSMHVsQWMHWsUWsWUXSLW.sWRHQs
mund t emrtohen oksigjen (sferat e kuqe)
dhe dyoksid karboni (sferat blu).
Pjesa tjetr Mushkrit
e trupit
Ana e djatht Ana e majt
e zemrs e zemrs
Shnimet e msuesit Kapitulli 2
 Nxnsit me rezultate m t larta mund t
GLVNXWRMQsQsSsUPMHWS\HWMHYHVGXHVHGKH
t bjn krkime pr t gjetur prgjigje. Ata
mund t shikojn n kto faqe interneti: www.
medikidz.com/medipedia/heart-attack; www.
encyclopedia.kids.net.au/page/he/Heart_
attack; www.kidshealth.org/kid/grownup/
conditions/heart_disease.html..XUQGsUSULWHW
furnizimi i gjakut n muskujt e zemrs ndodh
LQIDUNW.MRGRWsWKRWsVHPXVNXMWQXNNDQs
marr oksigjen t mjaftueshm n mnyr q
zemra t punoj si duhet.
Keqkuptime t mundshme
dhe ide t gabuara
 Nj keqinterpretim i zakonshm sht se gjaku
QsYHQDsVKWsEOX.MRQGRGKSsUVKNDNWs
faktit se n diagramin e sistemit t qarkullimit
venat shnohen me blu dhe arteriet me t
kuqe. Gjaku venoz sht i kuq, por e kuqe m
e errt se gjaku arterial pasi venat prmbajn
dyoksid karboni, i cili sht m i errt n
ngjyr sesa gjaku me oksigjen. Prjashtim bn
vena pulmonare, e cila transporton gjakun me
oksigjen n zemr.
3\HVQLQ[sQsVLWVHoIDUsPHQGRMQsUUHWK
qarkullimit t gjakut. Ata mund t ken par
programe n TV, ku mjekt ose studentt e
mjeksis ndiejn pulsin e pacientit pr t par
nse sht akoma gjall. Msoji t gjejn pulsin
HW\UHGXNHQGLHUN\oLQDSRTDIsQ6KSMHJRQLVH
pulsi shkaktohet nga presioni i gjakut kur zemra e
Ide pr detyra shtpie
Diskutoni prgjigjet n klas dhe nxitini
nxnsit t korrigjojn detyrn e tyre pr arsye
vetvlersuese.
Prgjigjet e pyetjeve
n Librin e nxnsit
 D Ai pompon gjak prgjat trupit tnd.
b Pr t pajisur t gjitha pjest e trupit me
ushqim dhe oksigjen t transportuar n
gjak dhe pr t larguar mbetjet nga pjes t
ndryshme t trupit.
 Muskujt e zemrs kontraktohen/tkurren kur ajo
pompon gjak.
3 Pr t marr oksigjenin, i cili m pas
transportohet n gjak n pjest e tjera t trupit.
Libr msuesi, Biologjia 6
47
 Kapitulli 2 Shnimet e msuesit
6GD
Nj atak kardiak ndodh kur vet muskuli nuk merr
mjaftueshm oksigjen dhe ushqim dhe ndalon s
UUDKXULRVHQXNUUHKVLoGXKHW6KNDNWRKHWQJD
bllokimi i enve t gjakut, q furnizojn me gjak
muskulin e zemrs. Me bllokimin e tyre, oksigjeni
dhe ushqimi q ndodhen n gjak nuk arrijn dot
deri n zemr.
Prgjigjet e ushtrimeve
n Fletoren e puns
 D sistemi qarkullues
b gjaku
ent e gjakut
 D Zemra pompon JMDNXQ n trup.
b Ana e majt e zemrs pompon JMDNXQ
q prmban RNVLJMHQ.
c Ana e djatht pompon gjak pa RNVLJMHQ
drejt PXVKNsULYH.
d Gjaku ndodhet n HQsWHJMDNXW.
e *MDNXoRQXVKTLP dhe RNVLJMHQ te t
gjitha pjest e trupit dhe ODUJRQPEHWMHW.
Prgjigjet e Fletores s puns
)OHWRUHSXQH
 Ata mendonin se mushkrit qarkullonin
gjakun prgjat trupit; trupi prdorte
gjakun pr energji kur ai rridhte n t gjitha
organet e ndryshme; detyra e zemrs ishte t
kontrollonte ndjenjat tona.
 Ai vzhgoi pompat e ujit n Londr.
3 a Ai studioi zemrn dhe ent e gjakut dhe
bri eksperimente.
b Pr t siguruar q vzhgimet dhe rezultatet
e tij ishin t besueshme dhe t sakta.
4 a Ai vzhgoi se n nj or, zemra pompon
m shum gjak se masa jon trupore.
b Zemra punon nga tkurrjet e muskujve, t
cilt bjn t mundur pompimin e gjakut
tek organet trupore. Gjaku largohet nga
zemra nprmjet arterieve dhe kthehet te
zemra nprmjet venave. Gazet hyjn dhe
dalin nga gjaku n mushkri.
Tema 2.3 Rrahjet e zemrs
dhe pulsi
.RQFHSWLN\oL]EXOXDUQsNsWsWHPssVKWsUUDKMD
e zemrs kjo krijon pulsin, t cilin mund ta
QGMHMPsQsN\oHWHGXDUYHRVHWHTDID5UDKMHWH
pulsit prshpejtohen kur zemra rreh m shpejt, pr
shembull, gjat ushtrimeve.
Libr msuesi, Biologjia 6
48
Objektivat msimor
Nxnsit:
 T zbulojn faktort t cilt kan t bjn me
QMsVLVWHPWsYHoDQWs
 T jen n gjendje t vendosin kur vzhgimet
dhe matjet duhet t prsriten pr t marr t
dhna m t besueshme.
 T vlersojn rezultatet e prsritura.
 7sSsUGRULQWDEHODJUDNsPHVKW\OODGKH
linear pr t paraqitur rezultatet.
 T bjn krahasime.
 7sLGHQWLNRMQsUUHJXOOVLWsQsUH]XOWDWHGKH
rezultatet q nuk prputhen me kto rregullsi.
 7sLGHQWLNRMQsIDNWRUsWQGLNXHVQsQMsVLWXDWs
WsYHoDQWs
 7sPEOHGKLQSURYDGKHWsGKsQDSsUWsYHULNXDU
idet duke prfshir edhe parashikimet.
 T bjn parashikime duke prdorur njohurit
dhe t kuptuarit shkencor.
 T zgjedhin ciln pajisje t prdorin.
 T bjn nj sr vzhgimesh dhe matjesh t
rndsishme duke prdorur si duhet aparaturat
e thjeshta.
 T prdorin rezultatet pr t nxjerr
prfundime dhe pr t br parashikime t
mtejshme.
 T tregojn nse dhe si e mbshtesin provat
oGRSDUDVKLNLPWsEsUs
Lidhjet midis kurrikulave
 Nxnsit vizatojn diagram me shtylla n
Fletn e punsEJUDNsWQsFletn e puns
1.3c dhe gjejn mesataren n ushtrimin 1.3, t
cilat jan t lidhura t gjitha me Matematikn.
Ide pr msimdhnien
 Filloni msimin duke u shprndar nxnsve
nga nj cop letr. Ta mbledhin n formn e
nj topi dhe ta mbajn n dor. Shikoni orn
dhe numroni deri n 90 brenda nj minute.
0XQGWDSURYRQLYHWsVLOOLPSsUWXVLJXUXDU
se mund t numroni 90 t rrahura pr 1
minut. Nxnsit ta shtypin vazhdimisht topin
prej letre sa her q thuhet nj numr, p.sh., 1,
.MRWUHJRQVHVDHIRUWssVKWs]HPUD
dhe si punon ajo.
 Nse sht e mundur, sillni n klas nj
stetoskop me qllim q nxnsit t dgjojn
rrahjet e zemrs s tyre. Stetoskopin mund
ta gjeni ose ta merrni hua n nj klinik t
zons ose t ftoni nj mjek a nj infermiere
n shkolln tuaj pr tu treguar nxnsve

prdorimin e stetoskopit.
 Mund t prdorni nj model pr t demonstruar
zgjerimin dhe ngushtimin e enve t gjakut,
ndrsa gjaku pompohet prmes tyre. Ju
nevojiten nj en e madhe uji, nj shiring me
pomp dhe nj tullumbace e gjat. Zgjidhni nj
nxns q tju ndihmoj. Mbushni pompn me
uj dhe n grykn e saj vendosni tullumbacen.
Jepjani nxnsit t mbaj tullumbacen. Shtypni
dhe lshoni pompn lehtsisht me qllim q
tullumbacja t mbushet me uj. Ndrkoh q
pompa shtyn ujin dhe pastaj ndalon, nxnsi do
t ndiej zgjerimin dhe tkurrjen e tullumbaces.
N kt form, zgjerohen dhe ngushtohen ent e
gjakut ndrsa zemra rreh.
 Tregojuni nxnsve ku duhet ta gjejn pulsin
Shnimet e msuesit Kapitulli 2
u jep nxnsve mundsin t dallojn vlerat
normale n tabeln e rezultateve. Duke njohur
rezultatet n tabel, ata mund t gjejn t dhna
TsQXNLSsUVKWDWHQYOHUDYHQRUPDOH.XUWs
diskutoni prgjigjen e ktij ushtrimi, duhet t
theksoni iden e kontrollit dhe t prsritjes s
matjeve pr t qen t sigurt se nuk sht br
ndonj gabim gjat marrjes dhe regjistrimit t t
GKsQDYH.MRsVKWsHUsQGsVLVKPHSsUUH]XOWDWHW
q nuk i prshtaten modelit.
 (N kt rast model quhet nj numr mesatar
q tregon normn e rrahjeve t pulsit. Matjet
e prsritura t rrahjeve t pulsit mund t jen
brenda apo jasht norme.)
Shnime pr veprimtarit praktike
QsTDIsGKHQsN\oLQHGRUsV0sSDVYsULQL
t bjn veprimtarin 2.3 ku ata do t mbledhin 9HSULPWDULD
t dhna duke matur shpejtsin e pulsit t 0MHWHWHQHYRMVKPHSsUoGRJUXS
tyre. Ata duhet ti prsrisin matjet. M pas do
ti vlersojn rezultatet e prsritura dhe duhet
 Nj or me sekonda ose kronometr.
Nxnsit duhet t punojn n grupe me 4 ose 5 vet.
t vrejn se shpejtsia e pulsit ndryshon, nuk
sht njsoj n t gjitha matjet. N qoft se Tregojini klass si t gjejn pulsin e tyre. Masni
ju lejon koha, le ta masin shpejtsin e pulsit dhe regjistroni shpejtsin e pulsit tuaj n tabel.
t tyre disa her pr t nxjerr nj shpejtsi Pastaj masni pulsin e nj nxnsi vullnetar dhe
mesatare t pulsit. regjistrojeni at.
 N msimin tjetr, nxnsit mund tu
Tregoni q shpejtsia e pulsit nuk sht e njjt.
prgjigjen pyetjeve 1-4 n Librin e nxnsit ku
Faktor t ndryshm ndikojn n shpejtsin
DWDGRWsLGHQWLNRMQsIDNWRUsWTsQGLNRMQsQs
e pulsit. Mosha sht nj prej tyre. N gjendje
VKSHMWsVLQsHSXOVLWSVKXVKWULPL]LN$WD
qetsie, fmijt e kan shpejtsin e pulsit m t
GRWsYHULNRMQsSDUDVKLNLPHWHW\UHGKHGRWs
madhe sesa t rriturit. Gjithashtu ka nj variacion
mbledhin t dhna duke matur shpejtsin e
normal mes individve t ndryshm t s njjts
SXOVLWSDUDGKHSDVXVKWULPLW5H]XOWDWHWGXKHW
mosh, t ciln nxnsit do ta shohin kur t masin
WsUHJMLVWURKHQQsQMsWDEHOsDSRQsQMsJUDN
shpejtsit e pulseve t tyre.
me shtylla. Nxnsit do t prdorin t dhnat
pr t vendosur nse parashikimet e tyre jan Pr t treguar se si mund t ndryshoj pulsi,
t sakta dhe do t nxjerrin prfundime. udhzojini nxnsit t masin shpejtsin e
 Nxnsit mund t plotsojn Fleta e puns pulsit t tyre n momente t ndryshme t dits
dhe t raportojn rezultatet ditn tjetr. Mund
2.3a ose 2.3b n varsi t aftsive t tyre. Fleta
e puns 2.3a i lejon nxnsit t zhvillojn WsLGHQWLNRMQsQGRQMsPRGHO"3sUVKHPEXOO
njohurit e tyre shkencore pr t br krahasime shpejtsia e pulsit mund t jet e ult prpara se t
t numrit t rrahjeve t zemrs te kafsh t shkohet n shtrat, n qoft se nxnsit kan qen t
ndryshme. Ata do t zhvillojn njohurit qet gjat mbrmjes.
duke krkuar pr nj rregullsi n rezultatet
Gjithashtu mund t krkoni nga nxnsit t masin
e prftuara, do t prdorin rezultatet pr t
shpejtsin e pulsit t tyre para dhe pas ushtrimit
prftuar nj prfundim duke br parashikime
]LNGKHWLNUDKDVRMQsDWR.sWRPDWMHMDSLQQMs
pr shpejtsin e rrahjeve t zemrs n kafsht
shembull m shum pr t treguar si ndikojn
e tjera.
faktort n shpejtsin e pulsit. Ata mund t bjn
 N Fleta e puns 2.3b dhe 2.3c, nxnsit XVKWULPH]LNHQsNODVsSsUVKHPEXOOYUDSQs
do t prezantojn rezultatet n formn e nj vend pr nj minut. Pastaj t ndalin vrapin dhe t
JUDNXGKHGRWsSsUGRULQUH]XOWDWHWHGKsQD masin shpejtsin e pulsit t tyre.
pr t nxjerr prfundime dhe pr t br
parashikime. 5H]XOWDWHWGXKHWWsUHJMLVWURKHQQsQMsWDEHOsVL
kjo:
 Ushtrimi 2.3 sht kshilluar si detyr shtpie.
.\XVKWULPWUHJRQQMRKXULWsVKNHQFRUHGKH

Libr msuesi, Biologjia 6

49
 Kapitulli 2 Shnimet e msuesit
Shpejtsia e pulsit Shpejtsia e pulsit
para ushtrimit pas ushtrimit
Prgjigjet do t jen t ndryshme. Shpejtsia
normale e pulsit te fmijt sht rreth 90 rrahje pr
minut.
Numri i rrahjeve t matura me siguri do t
ndryshoj disi kur pulsi t matet srish.
N tabelat e tyre, nxnsit duhet t regjistrojn
shpejtsin e pulsit t pjestarve t grupit.
Internet dhe TIK
 http://www.fi.edu/learn/heart/index.html sht
nj adres e mir pr informimin e msuesve.
 http://www.mplsheart.org/kids sht nj
faqe interneti bashkvepruese pr fmijt n
lidhje me zemrn dhe mnyrn e t jetuarit
shndetshm.
 http://www.bbc.co.uk/schools/gesebitessize/
pe/appliendanatomy/0_anatomy_
circulatorysys_rev1.shtml jep nj informacion
shtes pr msuesit n lidhje me zemrn dhe
sistemin e qarkullimit t gjakut. Ajo gjithashtu
prfshin nj skem t qarkullimit t gjakut te
nj kafsh, e cila mund tu tregohet nxnsve.
 http://www.bbc.co.uk/chool/gcsebitesize/
science/21c/keeping_healthy/
heartdiseaserev4.shtml ka nj skem pr
rrahjet e zemrs te nj kafsh.
Vlersimi
 .MRWHPsMHSPXQGsVLQsSsUWsYOHUsVXDU
JUDNsWGKHGLDJUDPHWOLQHDUH
 -XPXQGWLYOHUsVRQLJUDNsWHVWXGHQWsYHQJD
Fleta e puns 2.3c duke prdorur kto kritere:
$sVKWsQGsUWXDUJUDNXDVKWXVLGXKHW"
$sVKWsoGRHGKsQsHQGLNXDUQJDQMsSLNsH
GXNVKPHSRUMRVKXPsHPDGKH"
$MDQsSLNDWHWsGKsQDYHWsYHQGRVXUDVLGXKHW"
$MDQsSLNDWHWsGKsQDYHWsOLGKXUDVLGXKHW"
$SDUDTHWJUDNXWsGKsQDWHPEOHGKXUD"
 Ju duhet t analizoni diagramet me shtylla q
kan vizatuar nxnsit n Fletn e puns 2.3b
duke prdorur kto kritere:
$sVKWsQGsUWXDUJUDNXDVKWXVLGXKHW"
$MDQsYHQGRVXUVKW\OODWQsPsQ\UsNRUUHNWHGKH
DsVKWsHYHQGRVXUQsEDVKNsVLQsH[HYH"
$MDQsVKW\OODWQsODUWsVLQsHGXKXU"
$sVKWsYL]DWXDUGLDJUDPLGXNHSsUGRUXU
YL]RUH"
Libr msuesi, Biologjia 6
50
Diferencimi
 Nxnsit me arritje t dobta mund t prdorin
Fletn e puns 2.3b pr tu praktikuar
n vizatimin e diagrameve me shtylla.
Caktoni nxns me arritje m t larta q tua
shpjegojn atyre.
 Ushtrimi 2.3 ndihmon pr t kontrolluar
njohurit mbi shpejtsin e pulsit dhe sht i
dobishm pr nxnsit q kuptojn m pak.
 Nxnsit q kuptojn m shum mund t
prfundojn Fletn e puns 2.3a dhe 2.3c.
Keqkuptime t mundshme
dhe ide t gabuara
 Nj keqkuptim i shpesht sht se pulsi
GKHUUDKMHWH]HPUsVMDQsWsQMsMWD5UDKMHW
e zemrs jan tkurrje t muskulit t zemrs
ndrkoh q ajo pompon gjakun. Pulsi sht
vala e shkaktuar nga presioni i gjakut ndrkoh
q ai sht pompuar nga zemra.
Flisni rreth...
Pyesni nxnsit rreth shpejtsis normale t
pulsit dhe pse rreh zemra. Ata duhet t arrijn
n prfundimin se kur kemi shpejtsi t ult t
rrahjeve t pulsit nnkuptojm se zemra nuk po
punon mir. Zemra pompon gjakun, i cili merr
me vete ushqimin dhe oksigjenin, q duhen
pr t kryer funksionet. N qoft se zemra rreh
shum ngadal, shum pak oksigjen dhe ushqim
pompohen npr trup, kshtu q gjith proceset
HWUXSLWQJDGDOsVRKHQ.MRJMsPXQGWsMHWsH
rrezikshme pr jetn.
Ide pr detyra shtpie
 Nxnsit me arritje m t ulta, si detyr
shtpie mund t prfundojn ushtrimin 2.3 n
Fletoren e Puns.
 Nxnsit me nivel t lart arritjesh mund t
prfundojn Fletn e puns 2.3c si detyr
shtpie.
Prgjigjet e pyetjeve
n Librin e nxnsit
 5UDKMHWH]HPUsVMDQsWNXUUMHWsPXVNXOLWWs
zemrs. Pulsi sht presion i shkaktuar nga
presioni i gjakut ndrkoh q ai pompohet nga
zemra.
 Jo.
3 a Jo.
b Shpejtsia e pulsit ndryshon ngadal gjith
kohs. Ajo ndikohet nga aktiviteti dhe
 Shnimet e msuesit Kapitulli 2

nga ankthi. Nxnsit mund t mos e ken JMDWsNsVDMJMHQGMHMH.sVKWXTs]HPUDQXNND

matur pulsin si duhet. nevoj t rrah shpejt.
c Nxirrni shpejtsin mesatare t pulsit duke
mbledhur t gjitha matjet dhe pjestojeni )OHWDHSXQsVE
totalin me numrin e matjeve t bra.
 Nj kronometr ose or me sekonda
4 Faktort e sugjeruar mund t prfshijn:

DNWLYLWHWLQ]LNDQNWKLQNRKsQNXUsVKWsEsUs
matja, smundje ose ethet, moshn etj.

Prgjigjet e ushtrimeve
n Fletoren e puns

Rrahjet e pulsit n minut

 5UDKMHSsUPLQXWs
 93 rrahje pr minut. Mblidhni gjith
shpejtsit e pulseve dhe pjestojini me totalin
e numrit t njerzve n grup.
3 a Shumica e kan shpejtsin e pulsit rreth
90 rrahje n minut.
b Pulsi i Emit ishte 110 rrahje pr minut.
Beni Emi Linda Sandri
Shpejtsia e pulsit t saj ishte e lart, sepse
Emrat
sht matur gjat kohs q ajo po bnte
XVKWULPH]LNH 3 a Ushtrimet bjn q t rritet shpejtsia e
c Masni shpejtsin e pulsit t njrit prej jush pulsit.
n kohn kur jeni duke br ushtrime ose b Shpejtsia e pulsit do t rritet.
PDVQLVKSHMWsVLQsHSXOVLWWsoGRSMHVsWDULWs
grupit gjat ushtrimeve. )OHWDHSXQsVF

Prgjigjet e Fletores s puns
)OHWDHSXQsVD
Rrahjet e pulsit n minut

 D Zogu zukats

b balena blu
 D balena blu
b zogu zukats
3 a balena blu
elefanti
njeriu
macja
miu
zogu zukats Koha n minut
b N krahasim me kafsht q kan trup t
madh, te kafsht q kan trup t vogl  6KLNRQLYLMsQQsJUDNVKSHMWsVLDHSXOVLW
rrahjet e zemrs jan m t shpeshta. duhet t jet e ult.
4 a .
 DIVKsWHPsGKDLNDQsPsWsXOsWD 3 Me 70 rrahje n minut.
rrahjet e zemrs sesa kafsht e vogla, apo 4 .XUEsMPsXVKWULPHPXVNXMWHWUXSLWGXDQPs
prfundime t tilla. shum ushqim dhe oksigjen. Zemra duhet t
b .DOLUUDKMHPLQ pompoj m shpejt pr ti furnizuar ata, kshtu
miu hundgjat 600 rrahje/min; q zemra rreh m shpejt dhe shpejtsia e pulsit
c Po/jo sipas parashikimit. rritet.
6GD
Gjat kohs q nuk kryhet aktivitet, proceset e
trupit t lakuriqve t nats ngadalsohen shum.
Atyre u nevojitet shum pak ushqim dhe oksigjen

Libr msuesi, Biologjia 6

51
 Kapitulli 2 Shnimet e msuesit
Tema 2.4 Mushkrit dhe
frymshkmbimi
.RQFHSWLN\oQsNsWsWHPssVKWsDLTsWUHJRQVH
mushkrit jan organe, t cilat i prdorim pr t
thithur ajrin q prmban oksigjen pr trupin dhe
pr t nxjerr dyoksidin e karbonit jasht trupit.
Objektivat msimor
Nxnsit:
 T prdorin emra shkencor pr disa organe
kryesore t sistemeve t trupit.
 T prcaktojn pozicionin e organeve kryesore
n trupin t njeriut.
 T prshkruajn funksionet themelore t
organeve kryesore t trupit.
 T bjn parashikime duke prdorur njohurit
dhe t kuptuarit shkencor.
 7sSsUGRULQWDEHODJUDNsPHVKW\OODGKH
linear pr t paraqitur rezultatet.
 7sLGHQWLNRMQsIDNWRUsWQGLNXHVQsQMsVLWXDWs
t caktuar.
 T bjn nj sr vzhgimesh dhe matjesh t
rndsishme duke prdorur si duhet aparaturat
e thjeshta.
 T prdorin rezultatet pr t nxjerr
prfundime dhe pr t br parashikime.
Ide pr msimdhnien
 .sUNRQLQJDQ[sQsVLWWsPHQGRMQsGLoNDTs
ata e bjn 20 her n minut n mnyr t
pavullnetshme. Ata marrin frym 15-20 her
oGRPLQXWs3\HVQLVHFLOLQRUJDQSsUGRULQSsU
t marr e pr t nxjerr frymn.
 Nxnsit t bjn ushtrimin 2.4. Tregojini klass
si ti vendosin duart: gishtat e mdhenj n brinjt
e pasme. Ata duhet t marrin dhe t nxjerrin
frym normalisht, pastaj m thell dhe t ndiejn
ndryshimin. Brinjt shtypen m shum n
frymmarrjen e thell duke qen se mushkrit
zgjerohen m shum dhe mbushen me ajr.
 3sUGRUQLQMsDVKHPRGHODSRYLGHRWsDSDUDWLW
t frymshkmbimit pr t par rrugn q
ndjek ajri n trup. Shpjegoni se kur merrni
frym prmes hunds dhe gojs, ajri kalon
prapa fytit ton. Ai kalon prmes laringut n
trake. Trakeja sht e ndar n dy tuba ku
kalon ajri. Njra shkon n mushkrin e majt,
tjetra te e djathta.
 Pyesni pse kemi nevoj t marrim dhe t
nxjerrim frym, si dhe shpjegoni qllimin e
frymmarrjes dhe frymnxjerrjes.
 Tregojuni nxnsve se mushkria e nj t rrituri
Libr msuesi, Biologjia 6
52
sht afrsisht sa prmasa e nj fushe futbolli.
.XUPXVKNsULWsMDQsWsVKsQGHWVKPHMDQsSDND
shum si sfungjer dhe kan ngjyr roz n gri.
.XUPXVKNsULWsGsPWRKHQQJDGXKDQLGXNHQ
gri me njolla t zeza n t.
 Astma sht nj smundje shum e shpesht
te fmijt dhe prek mushkrit. Ajo ngushton
tubat e aparatit t frymshkmbimit, duke e
YsVKWLUsVXDUDWs.RKsWHIXQGLWVKXPsIsPLMs
vuajn nga kjo smundje dhe duhet t prdorin
DSDUDWHWsSRVDoPHSsUWsKDSXUUUXJsWHDMULW
dhe pr t lehtsuar frymshkmbimin.
 Prfundoni msimin duke i vn nxnsit n
pun pr tiu prgjigjur pyetjeve 1-4 n Librin
e nxnsit. N pyetjen 4, nxnsit duhet t jen
t aft t prdorin njohurit dhe prvojn e
W\UHSsUWsNXSWXDUVHXVKWULPL]LNsVKWsQMs
faktor i rndsishm q ndikon n shpejtsin
HIU\PsVKNsPELPLW.MRDIWsVLVKNHQFRUHsVKWs
gjithashtu n Fletn e puns 2.4 ku nxnsit
pyeten pr t sugjeruar nj faktor tjetr q
ndikon n shpejtsin e frymshkmbimit. N
msimin tjetr, nxnsit mund t plotsojn
Fletn e puns 2.4.
Shnime pr veprimtarit praktike
9HSULPWDULD
0MHWLLQHYRMVKsPSsUoGRQ[sQsV
 nj tullumbace.
Nxnsit duhet t punojn individualisht.
.\XVKWULPQXNPXQGWsEsKHWQsEDQNDWHQ[sQsVYH
Ata duhet t ngrihen n kmb, t vendosin duart
n kafazin e kraharorit t marrin e t nxjerrin frym.
-XPXQGWXDWUHJRQLSDUDNODVsVVHoIDUsGXKHWWs
bjn. Pr shndetin dhe higjienn e tyre, nuk sht e
kshillueshme q nxnsit t shkmbejn tullumbacet
me njri-tjetrin.
N qoft se nuk mund t sigurohet nj tullumbace
SsUoGRQ[sQsVDWDPXQGWsSsUGRULQQsYHQGWsVDM
QMsTHVHWsYRJsOSODVWLNH.sVKWXGXKHWWXWUHJRQL
si fryhet nj tullumbace apo nj qese plastike.
)OHWsSXQH
Secilit grup do ti duhet:
 nj or me sekonda.
Nxnsit duhet t punojn n grupe.
Nxnsit mund t numrojn numrin e
frymmarrjeve dhe frymnxjerrjeve pr minut
duke vzhguar ngritjen dhe uljen e kraharorit t
shokut/shoqes s grupit. Nj mnyr tjetr pr ta
br kt sht duke vendosur dorn n brinjn
 Shnimet e msuesit Kapitulli 2

e shokut/shoqes dhe duke ndier lvizjet. ifti Keqkuptime t mundshme

GXKHWWsMHWsLVsQMsMWsVJMLQL.XMWRMLQLQ[sQsVLW
q shpejtsia e rrahjeve t zemrs nuk mund t
kontrollohet, kurse shpejtsia e frymshkmbimit
po. Mirpo kjo mund t ndikoj n rezultate,
sepse kur dikujt i thuhet t marr e t nxjerr
frym natyrshm, aq m pak natyral bhet
frymshkmbimi i tij.
Mund t jet interesant krahasimi i rezultateve t
grupeve n fund t msimit pr t par ndryshimet.
Ju mund t diskutoni se si ndikojn n shpejtsin
e frymshkmbimit faktori i moshs, i gjinis dhe i
JMHQGMHV]LNH
Internet dhe TIK
 http://www.neok12.com/Respiratory-System.
htm t lidh me lojrat, diagramet e aparatit t
frymshkmbimit dhe videot e animuara pr
frymshkmbimin, t cilat mund ti sillni n klas.
 http://www.ehow.com/info_8171953_
respiratory-system-activity-kids.html ka ide
pr veprimtarit shtes q jan t lidhura me
mushkrin dhe frymshkmbimin, t ciln
mund ta bni n klas.
 http://www.coolfacts.in/respiratory-system-
facts-for-kids/ ka fakte interesante rreth
aparatit t frymshkmbimit.
 http://kidshealth.org/kid/htbw/RSmovie.
html ka nj video t animuar pr aparatin e
frymshkmbimit.
 http://teachhealthk-12.uthscsa.edu/
studentresources/AnatomyofBreathing3.
swf sht video e animuar pr aparatin e
frymshkmbimit.
Vlersimi
 $MDQsQ[sQsVLWWsDIWsTsWsVKSMHJRMQsoIDUs
ndodh me mushkrit kur thithim dhe kur
nxjerrim ajr dhe pse? Ju mund tu krkoni
nxnsve q t ndrtojn nj tabel krahasuese
pr kto dy procese.
dhe ide t gabuara
 Msuesit zakonisht prdorin nj tullumbace
pr t demonstruar se si zgjerohen ose
]YRJsORKHQPXVKNsULWs.MRSUDNWLNsPXQGWL
udhheq nxnsit t mendojn se mushkrit
jan organe boshe q mbushen me ajr kur
hapen dhe zbrazen kur mbyllen. Mushkrit
nuk jan boshe, por jan si sfungjer i prbr
nga nj numr i madh qesesh t vogla ajri.
Flisni rreth...
Diskutoni n klas pr ajrin q thithim. Ai
prbhet jo vetm nga oksigjeni, por edhe nga
przierje gazesh t tjera. Edhe zhytsit nnujor
kan bombola ajri q prmbajn przierje gazesh
me t njjtat proporcione si edhe ajri i atmosfers
son. Ajrin q nxjerrin nga mushkrit e lshojn
n uj.
Ide pr detyra shtpie
 Ushtrimi 2.4 n Fletoren e puns. Diskutoni
prgjigjet n klas dhe lejojini nxnsit
t kontrollojn punn e tyre me qllim
vetvlersimin.
Prgjigjet e pyetjeve
n Librin e nxnsit
 .UDKDURUL]PDGKRKHWNXUPXVKNsULDPEXVKHW
me ajr.
 .UDKDURUL]YRJsORKHWNXUQJDPXVKNsULDGHO
ajr.
3 Ajri largohet nga trupi kur nxjerrim frym. Ajri
mbush balonn dhe balona fryhet.
4 .XUEsMPsXVKWULPH]LNHWUXSL\QsNDQHYRMs
pr oksigjen dhe ne marrim dhe nxjerrim frym
m shpejt pr t marr m shum oksigjen.

Diferencimi
 Nxnsit me nivel t ult t njohurive mund ta
NHQsWsYsVKWLUsWsYL]DWRMQsVKW\OODWQsJUDN
Pr kt arsye, vendosini ata t punojn me
dik m t aft n mnyr q ti ndihmoj n
YL]DWLPLQHJUDNsYHQsFletn e puns 2.4.
 Nxnsit me nivel t lart njohurish mund
ti prgjigjen ksaj pyetjeje: 3VHPXVKNsULWs
MDQsWsYHWPHWSMHVsWsWUXSLWTsSOXVNRMQs"
Prgjigjja sht sepse ato jan t prbra nga
qese ajri.

Libr msuesi, Biologjia 6

53
 Kapitulli 2 Shnimet e msuesit

Prgjigjet e ushtrimeve shtohej. Ju keni nevoj pr m tepr oksigjen

n Fletoren e puns NXUXVKWURKHQL]LNLVKWNsVKWXTsGXKHWWs
bni frymmarrje dhe frymnxjerrje m t
 shpeshta e m t thella. N kt mnyr, ju lini
t hyj m shum oksigjen n trupin tuaj.
7 a Sa i dobt sht nj person.
b Nse je i dobt, niveli i frymmarrjes nuk
GRWsUULWHWDTVKXPsJMDWsXVKWULPHYH]LNH
VDPXQGWLUULWHWQMsSHUVRQLQRUPDO.MR
ndodh, sepse te njerzit e dobt zemra sht
Fyti
m e efektshme n pompimin e gjakut q
Mushkria PEDQRNVLJMHQGKHTsHoRQQsPXVNXMJMDWs
XVKWULPHYH.sVKWXTsSsUWsSDVXUPsVKXPs
oksigjen n muskuj, duhen br frymmarrje
m t shpeshta.

Tema 2.5 Sistemi i tretjes

.RQFHSWLN\oLWUDMWXDUQsNsWsWHPssVKWsVH
Diafragma
ushqimi duhet t tretet q t prdoret nga trupi.
Stomaku dhe zorrt jan t nevojshme si organe
 hunda fyti mushkrit gjaku SsUWHMoLPLQHXVKTLPLWJMDWsWUHWMHVGKHSsU
largimin e lndve ushqimore t patretura.
Prgjigjet e Fletores s puns
Objektivat msimor
)OHWDHSXQsV Nxnsit:
sht nj tabel e rasteve t mundshme.  T prdorin emra shkencor pr disa organe
kryesore t sistemeve t trupit.
Koha n Shkalla e  T prcaktojn pozicionin e organeve kryesore
minuta frymshkmbimit n trupin e njeriut.
IU\PsVKNsPELP/minut  T prshkruajn funksionet themelore t
organeve kryesore t trupit.
Fillimi: 0 15
 T bjn nj sr vzhgimesh dhe matjesh t
2 20 rndsishme duke prdorur si duhet aparaturat
e thjeshta.
4 30
6 45
 T prdorin rezultatet pr t nxjerr
prfundime dhe pr t br parashikime t
mtejshme.
4
 T bjn parashikime duke prdorur njohurit
dhe t kuptuarit shkencor.
Shkalla e frymmarrjes


frymkmbim/minut

7sLGHQWLNRMQsIDNWRUsWQGLNXHVQsVLWXDWDWs
caktuara.

Ide pr msimdhnien
 3\HWQLNODVsQVHoIDUsNDQsQJUsQsVRWDSR
mbrmjen e kaluar. Pse na duhet t ham?
.XMWRMXQLQ[sQsVYHTsWUXSL\QsNDQHYRMs
pr ushqim q t marr energji dhe q t rritet
i fort e i shndetshm. Por, si e kthejm
Koha n minuta ushqimin n energji?
 Tregojini klass se tretja sht procesi i kthimit
5 a 3DUDVHXVKWULPLWsOORMs t ushqimit n nj form q trupi ta prdor
b Pas gjasht minutash. pr energji. Shpjegojini nxnsve se procesi i
6 8VKWULPL]LNEsULTsQXPULLIU\PsPDUUMHYHWs WUHWMHVOORQTsSDUDVHWsOORMQsWsKDPs1s
goj prodhohet pshtym. Prtypja copton

Libr msuesi, Biologjia 6

54

ushqimin, ndrkoh q pshtyma e zbut at n
mnyr q t prtypet. Pasi prtypet, ajo kalon
nga goja, n fyt e m pas n ezofag. Pastaj hyn
n stomak.
 .XMWRMLQLQ[sQsVYHTsRUJDQLsVKWsQMsSMHVsH
trupit q kryen nj funksion t caktuar. Puna
e stomakut sht t lokalizoj ushqimin e
WUHWXUGKHWDoRMsPsWHM0XVNXMWQGLKPRMQs
n djegien dhe przierjen e ushqimit, kurse
lngjet e tretjes e shprbjn ushqimin n nj
przierje t lngshme.
 Nxisni nxnsit t prekin stomakun e tyre
pas ngrnies dhe ta ndiejn at duke punuar.
2VHQGRVKWDDWDPXQGWsYHQGRVLQYHVKLQ
te stomaku i shokut/shoqes s tyre dhe ta
GsJMRMQsQGsUVDSXQRQ.XMGHVXQLTsQ[sQsVLW
t punojn n grupe t s njjts gjini. Mund t
prdorin edhe tub pr t dgjuar tingullin.
 Pasi ushqimi shprbhet n stomak, ai kalon
n zorrn e holl. Zorra e holl sht nj tub i
gjat rreth 7 m tek t rriturit. Mund t prdorni
nj top litari pr ta demonstruar at. Ajo
sht e rrudhosur q t na prshtatet n trup.
Ushqimi shtyhet prgjat zorrs s holl dhe
ushqimi thrrmohet derisa t mund t kaloj n
gjak.
 Gjithashtu, mund ti msoni nxnsit t
punojn n grup pr nj model t sistemit
trets duke prdorur materiale si shishe
plastike, qese plastike ose letre pr t paraqitur
pjes t ndryshme.
 Flisni rreth ushqimit t shndetshm. Shpjegoni
TsXVKTLPLsVKWsLSDVXUQsEUDVLIUXWDW
perimet dhe gjith gramoret q e bjn m
t leht ushqimin t kaloj dhe t pastroj
sistemin trets. Uji prdoret pr t prodhuar
lngje t tretjes, kshtu q duhet t pim uj
kur jemi t etur dhe jo pije t mbla apo lngje.
Ushtrimet e rregullta ndihmojn q ushqimet
t ecin gjat sistemit trets dhe t stimulojn
muskujt. Nxisni nxnsit t bhen m t
YHWsGLMVKsPSsUDWRoNDKDQsGKHSLQsGKHWs
bjn zgjedhje t shndetshme.
 N msim, pyesni nxnsit pr pyetjet 1-5
para se t plotsoni Fletoren e puns 2.5.
.\sVKWsQMsKXOXPWLPQsWsFLOsQQ[sQsVLW
do t vzhgojn duke prdorur aparatura q
provojn pranin e niseshtes n buk. Nga
prsritja e provs, mund t vzhgoni se si
prdorimi i niseshtes n buk ndryshon shijen
e saj n goj. Ata prdorin rezultatet pr t dal
n prfundimin se niseshteja tretet n goj.
Shnime pr veprimtarit praktike
Shnimet e msuesit Kapitulli 2
)OHWRUHSXQH
0MHWHWHQHYRMVKPHSsUoGRJUXS
 Buk pjat
 jod pip
Nxnsit duhet t sigurohen mos ta
hedhin jodin n veshje. Gjithashtu,
nuk duhet ta provojn ose ta prtypin
jodin, sepse sht i rrezikshm.
Nxnsit nuk duhet t konsumojn
asgj nga prgatesat.
Nxnsit duhet t punojn n grupe me 4 ose 5 vet.
Demonstroni provn e niseshtes n klas. Prdorni
ndonj burim niseshteje si p.sh. niseshte misri.
Internet dhe TIK
 http://www.instructorweb.com/lesson/
digestivesystem.asp ka plan msimor pr
tretjen.
 http://www.lessonplanet.com/search?keyw
ords=digestive+system+activities ka numr
planesh msimore pr sistemin trets, por
duhet t regjistroheni n kt faqe.
 http://www.kidshealth.org/misc/movie/
bodybasics/digestive_system.html sht
nj faqe interneti ndrvepruese ku nxnsit
msojn t gjitha pjest e sistemit trets.
Vlersimi
 A munden nxnsit t plotsojn pjest e
trupit me sistemin trets dhe funksionet e
tyre? Mund t prdorni Fletn e puns 2.5
pr t br nj komplet me letra me piktura t
pjesve t sistemit trets. Nj komplet letrash
me emrat e organeve dhe nj komplet tjetr me
IXQNVLRQHWHoGRSMHVH3sUIVKLQLGLVDRUJDQH
jo t sakta gjithashtu. Jepjani skedat grupeve
q t gjejn emrat dhe ti lidhin me fotot dhe
funksionet.
Diferencimi
 Nxnsit me arritje t ulta mund t ken
nevoj pr ndihm n gjetjen e rrugve t
ushqimit n sistemin trets. Ata mund t
prdorin akronime: GEST goj, ezofag,
stomak, zorr.
 Nxnsit me arritje t larta mund t bjn
disa rikrkime pr t gjetur pozicionin dhe
funksionin e organeve t tjera q nevojiten pr
WUHWMHQVLPsOoLDGKHSDQNUHDVL
Libr msuesi, Biologjia 6
55
 Kapitulli 2 Shnimet e msuesit

Keqkuptime t mundshme  D
dhe ide t gabuara Pjest Funksionet
Ezofagu A. on ushqimin n
 Disa nxns mund t ngatrrojn ezofagun me
stomak
skrfyellin. Skrfyelli lidhet me mushkrit,
Stomaku B. przien ushqimin
por ezofagu lidhet me stomakun.
me lngjet e tretjes
Flisni rreth... Goja C. prtyp ushqimin
dhe fillon tretjen
Nxnsit mund t ken motra ose vllezr m Zorra D. e kthen ushqimin n
t vegjl q ende han ushqim t leht. Pyetini pjes shum t vogla
ata pse mund t han ushqime q nuk jan t
lehta, si moll, karota etj., t cilat fmijt e vegjl b C, A, B, D jan forma e duhur.
nuk i han dot. Ata duhet t jen n gjendje t
shpjegojn se bebet nuk kan dhmb pr t Prgjigjet e Fletores s puns
prtypur ushqime t forta, kshtu q han vetm
ushqim t leht. )OHWRUHSXQH
 D Jodi ndryshon ngjyrn nga blu n t zez.
Ide pr detyra shtpie b Buka ka niseshte.
 %XNDOORQWsNHWsVKLMHWsPLUs
 Ushtrimi 2.5 n Fletoren e Puns.
3 a Jodi nuk ndryshon ngjyr.
Prgjigjet e pyetjeve b Nuk ka niseshte n buk.
c Niseshteja n buk sht tretur n goj.
n Librin e nxnsit
 Pr t rritur dhe pr t pasur energji pr t
punuar vazhdimisht. Tema 2.6 far bjn veshkat?
 Ushqimi duhet t tretet q t prdoret nga .RQFHSWLN\oQsNsWsPsVLPMDQsTsYHVKNDWMDQs
trupi. organe q nxjerrin jasht produktet nga trupi.
3 Stomaku przien ushqimin e bluar nga goja me
lngjet e tretjes. Objektivat msimor
4 Ushqimi tretet m tej n pjes m t vogla, t Nxnsit:
cilat treten n gjak. Ushqimi i patretur largohet
nga trupi.
 T prdorin emra shkencor pr disa organe
kryesore t sistemeve t trupit.
5 Ajo mbahet n gjak.
 T prcaktojn pozicionin e organeve kryesore
n trupin e njeriut.
Prgjigjet e ushtrimeve
n Fletoren e puns  T prshkruajn funksionet themelore t
organeve kryesore t trupit.
  T shpjegojn pse jan jetike kto funksione.
 T bjn nj sr vzhgimesh dhe matjesh t
rndsishme duke prdorur si duhet aparaturat
e thjeshta.
Goja
 T mbledhin prova dhe t dhna pr
WsYHULNXDULGHWsGXNHSsUIVKLUsHGKH
parashikimet.
Fyti
 T prdorin tabela pr t paraqitur rezultatet.

Ide pr msimdhnien

Stomaku
 Tregojuni nxnsve q trupi prodhon lnd t
SDQHYRMVKPH.sWROsQGsMDQsWsUUH]LNVKPH
pr tu mbajtur n trup, prandaj duhen larguar.
9HVKNDWODUJRMQsNsWROsQGsQJDWUXSL.MRTXKHW
jashtqitje.
Zorrt
 Veshkat ndodhen n pjesn e pasme t trupit,
rreth belit. Demonstrojini klass ku ndodhen

Libr msuesi, Biologjia 6

56
 Shnimet e msuesit Kapitulli 2

veshkat. Nse ndonj nxns sht mbipesh cilindri mats sht i vogl dhe nuk e mban t gjith
dhe e ka t vshtir t prek brinjt, duhet t sasin e ujit, nxnsit mund ta derdhin n nj en
ushtroj presion derisa ti ndiej.
 )OLVQLSsUYsOOLPLQHXMLWQsYHVKND5UHWK
OOsQJMHNDORMQsQsYHVKNDoGRGLWs3RWKXDMVHL
njjti vllim uji q mund t mbush nj vask.
Nga gjith kjo sasi uji q kalon npr to,
prodhohet vetm 1 litr urin n dit.
 3RUoIDUsQGRGKPHSMHVsQWMHWsUWsXMLW"
Shpjegoni se ne nuk kemi 200 l uj n trup. Ne
kemi rreth 5 litra gjak q kalon n veshka rreth
KHUsQsGLWsQsPsQ\UsTsWsOWURKHWGKHWs
nxjerr jasht trupit produktet e panevojshme.
N t njjtn mnyr, trupi nxjerr jasht edhe  www.webmd.com/a-to-zguides/
ujin e teprt.
 M pas, nxnsit t kryejn veprimtarin 2.6.
Aty duhet t parashikojn ose t hamendsojn
VHoVDVLXMLsVKWsUHDOLVKWQMsOLWsUGKHWs
provojn parashikimet e tyre.
 )OLVQLSsUoIDUsQDQHYRMLWHWXML6KXPsQJD
proceset e trupit ton, p.sh. tretja, ka nevoj
pr uj dhe nse nuk pim sa duhet, trupi yn
nuk funksionon mir. Gjithashtu, e prdorim
ujin pr t nxjerr jasht trupit produktet e
panevojshme ky sht edhe funksioni i
veshkave. Nxnsit duhet t msojn se njeriu
mund t jetoj pa ngrn asgj prreth dy jav,
por pa pir uj apo lngje t tjera, nuk mund t
jetojm m tepr se dy dit.
 Udhzojini nxnsit t kryejn veprimtarin
2.6. Aty duhet t rendisin lngjet q pin gjat
dits dhe t mendojn a pin uj mjaftueshm  Nxnsit me prparim shum t mir mund t
DSRMR.MRPXQGWsVKsUEHMsHGKHVLGHW\Us
shtpie.
 Diskutoni problemet shndetsore dhe
smundjet nga mosfunksionimi i veshks.
Shihni ,QWHUQHWDSRVHNVLRQLQ7,.0sSDV
nxnsit ti prgjigjen pyetjeve 1-4.
Shnime pr veprimtarit praktike
tjetr. Ata duhet t vazhdojn ta bjn kt dhe t
regjistrojn vllimin sa her q masin ujin. Vllimi i
prgjithshm sht shuma e matjeve t ndryshme.
Vlersimi
 Diskutoni prgjigjet e pyetjeve 1-4 n klas dhe
nxitini nxnsit t shohin punn e njri-tjetrit me
qllim q t vlersojne shokt/shoqet.
Internet dhe TIK
functionkidneys jep nj pasqyr t mir
mbi funksionin normal t veshkave si
dhe prshkruan lloje t ndryshme t
PRVIXQNVLRQLPLWWsW\UH.MRIDTHsVKWsPsH
prshtatshme pr msuesit sesa pr nxnsit.
 http://www.bbc.co.uk/learningzone/clips/njeriut-
veshkave-funksion/4182.html shpjegon se si
OURKHWJMDNXQJDYHVKNDW.MRIDTHRIURQLGH
mbi prdorimin e videoklipit n klas.
 www.nhs.uk/video/pages/Kidneydiseasedialysis.
aspx ka nj video t dobishme pr msuesit q
tregon dializn veshkave.
Diferencimi
 Ushtrimi 2.6 do t ndihmoj nxnsit me
prparim t dobt, t cilt kan vshtirsi me
termat e reja ne kt tem.
bjn krkime dhe t gjejn se si funksionon
makineria e dializs. Ata gjithashtu mund t
bjn nj model t sistemit sekretues duke
prdorur fasule pr veshkat, nj lidhse pr
kanalet urinare dhe nj tullumbace t vogl
pr fshikzn. Pr t br kt, atyre do tu
duhet t shikojn foto apo modele t sistemit
sekretues.

9HSULPWDULD Keqkuptime t mundshme

0MHWHWHQHYRMVKPHSsUoGRJUXS dhe ide t gabuara
 nj en t madhe;  Nxnsit mund t mendojn se uji n urin
 nj cilindr mats ose en matse; vjen direkt nga uji q pijm dhe jo nga gjaku.
 uj. Shpjegoni se uji thithet nga sistemi i tretjes
Nxnsit duhet t punojn n grupe me nga katr dhe kalon n gjak. Gjaku kalon npr veshka,
ose pes vet. ku kto prthithin ujin nga gjaku dhe formojn
urinn.
Mund t prdorni en t tilla si kuti akulloreje
plastik me mas dy litra ose tasa t vegjl plastike. Flisni rreth...
Nxnsit duhet t hedhin nj litr uj t llogaritur 3\HWLQLQ[sQsVLWVHoIDUsQGRGKNXUNDQsVKXPs
me prafrsi n en. M pas ata duhet ta hedhin ujin vap. Shkruani idet e tyre n tabel. Me shum
n cilindrin mats dhe t regjistrojn vllimin. Nse gjasa, nj nga idet do t jet se ata djersiten.

Libr msuesi, Biologjia 6

57
 Kapitulli 2 Shnimet e msuesit
.sUNRQLSUHMW\UHWsVKSMHJRMQsQJDVHSsUEsKHW
djersa. Ata duhet t thon uj (ose kryesisht uj).
Pastaj shtroni pyetjen: Nse trupi yn mban
nj sasi t caktuar uji dhe nj pjes t tij ne e
humbasim prmes djersitjes, sa lngje mbeten n
trupin ton pr t formuar urinn? Nxnsit duhet
t jen n gjendje t arrijn n prfundimin se, n
mot t nxeht, ne humbim m shum uj prmes
GMHUVLWMHVVHVDQsPRWWsIWRKWs.sVKWXTsQsWUXS
mbetet m pak uj pr tu shndrruar n urin.
Ide pr detyra shtpie
 Flet pune 2.6.
Prgjigjet e pyetjeve
n Librin e nxnsit
 Veshkat gjenden n pjesn e pasme t trupit,
posht brinjve.
 Afrsisht n madhsi t ngjashme me nj
mouse kompjuteri.
3 a Jashtqitje
b 9HVKNDWOWURMQsJMDNXQSsUWsSDVWUXDU
mbeturinat. Ato i nxjerrin mbeturinat n
formn e urins.
4 Hiqet nj veshk (nse tjetra sht duke punuar
si duhet), vendoset n nj makin dialize,
bhet nj transplant i veshkave.
Prgjigjet e ushtrimeve
n Fletoren e puns
Veshkat jan organe n IRUPsQHG\IDVXOHYH.
Funksioni i tyre kryesor sht VHNUHWLPL.
Ato OWURMQs gjakun pr ta pastruar at nga
PEHWXULQDW. Ato gjithashtu ndihmojn pr t
kontrolluar sasin e XMLW n trup. Mbeturinat nga
veshkat largohen nga trupi n trajt t lngshme,
si XULQs. Ne duhet t pijm XMsPMDIWXHVKsPoGR
dit pr t mbajtur veshkat t shndetshme. Veshkat
QXNPXQGWsSXQRMQsVLoGXKHWQsTRIWsVHNHPL
VsPXQGMH t veshkave. Disa njerz kan nevoj pr
QMsPDNLQsWsYHoDQWsWsTXDMWXUPDNLQsGLDOL]H e
cila kryen punn e veshkave.
Prgjigjet e Fletores s puns
)OHWsSXQH
 D Lista do t jet personale dhe do t
varet nga dieta dhe niveli i prditshm i
aktivitetit t nxnsve.
b Shumica e ushqimeve t buta prmbajn
uj, si p.sh.: frutat, perimet, orizi dhe
makaronat e gatuara, mishi, peshku.
 D veshkat
b Shumica nxnsve normalisht pijn m
Libr msuesi, Biologjia 6
58
shum se nj litr lng (uj apo lngje t
tjera) n dit.
c Prdoren nga trupi.
Tema 2.7 far funksioni
kryen truri?
 .MRWHPsNDWsEsMsPHIXQNVLRQHWHWUXULW
Nxnsit do t msojn rreth mnyrave t
ndryshme me t cilat truri kontrollon t gjitha
funksionet n trup. Gjithmon nxnsit n kt
mosh jan t interesuar rreth trurit t tyre dhe
se si funksionon ai. Truri pr ta sht paraqet
QMsLQWHUHVWsYHoDQWs
Objektivat msimor
Nxnsit:
 T prdorin emra shkencor pr disa organe
kryesore t sistemeve t trupit.
 T prcaktojn pozicionin e organeve kryesore
n trupin e njeriut.
 T prshkruajn funksionet themelore t
organeve kryesore t trupit.
 T shpjegojn pse jan jetike kto funksione.
 7sLGHQWLNRMQsUUHJXOOVLWsQsUH]XOWDWHGKH
rezultatet q nuk prputhem me kto rregullsi.
Lidhjet midis kurrikulave
 N Fazn 4, nxnsit kuptojn se truri sht i
mbrojtur nga kafka. Ata prsrisin njohurit e
tyre n kt tem.
Ide pr msimdhnien
 Nj dit para msimit, gatuani pak bollgur ose
trshr dhe vendosni n tre ose katr qese
plastike t mbyllura. Qulli i trshrs duhet t
jet i ftoht dhe gati para se ta sillni n klas.
 Filloni msimin duke i treguar dhe shprndar
oGRQ[sQsVLQsNODVsTHVHWPHWsUVKsUs
6LJXURKXQLTsTHVHWWsMHQsWsPE\OOXUDVLo
duhet.
 .sUNRMLQLNODVsVWsSsUVKNUXDMQsQGMHVLQsHWs
prekurit t qeseve me trshr. Tregojuni q
DWRSsUPEDMQsWsUVKsUs0sSDVS\HWLQLVHoIDUs
organi mund t perfaqsoj qulli i trshrs.
 Shpjegoni se truri yn ndihet dhe duket ashtu
si qulli gri i trshrs. Ai sht shum i but
GKHPXQGWsVKW\SHWOHKWs.MRsVKWsDUV\HMD
pse truri sht i mbrojtur brenda kafks. N
NsWsSLNsMXPXQGWsDVQLSsUOsQGLPHWHWUXULW
Shpjegoni se ndryshe nga pjes t tjera t trupit,
t tilla si kockat, truri nuk sht gjithmon n
JMHQGMHWsYHWsULSDURKHWYHoDQsULVKWQsTRIWsVH

lndimi sht serioz.
 .sUNRQLQJDQ[sQsVLWWsPEOHGKLQGXDUJUXVKW
dhe ti bashkojn. do grusht prfaqson nj
hemisfer ose gjysmn e trurit. Madhsia e dy
grushteve s bashku ka t njjtn madhsi sa
truri njerzor. Theksoni se madhsia e trurit te
njerzit nuk sht e lidhur me inteligjencn.
 Shpjegoni se ana e majt e trurit kontrollon
ann e djatht t trupit dhe anasjelltas. Mund
t diskutoni edhe pr lobin e majt dominant
ose pr lobin e djatht dominant. Njerzit,
te t cilt dominon lobi i majt, priren t
prdorin dorn e djatht dhe instiktivisht, kur
ecin, hedhin kmbn e djatht t parn. Por
kjo mund t mos jet e vrtet pr t gjith
njerzit. Nga ana tjetr, ka njerz te t cilt
dominon lobi i djatht, ata priren t prdorin
m tepr ann e majt t trupit. Ana e majt
e trurit sht prgjegjse pr arsyetimin,
logjikn, gjuhn dhe aftsin me shifrat.
 Ana e djatht e trurit sht prgjegjse pr
idet krijuese dhe pr imagjinatn, si dhe pr
njohjen e artit dhe t muziks.
 Pyesni nxnsit, nse ata mendojn se kan
dominant lobn e majt apo t djatht (shih
seksionin Internet dhe TIK pr nj quiz q ata
mund t bjn pr ta gjetur).
 Nse sht e mundur, tregojini klass nj
PRGHODSRJXUsWsWUXULW7UHJRMLQLG\
hemisferat, tri rajonet kryesore t trurit, si dhe
shpjegoni funksionet e tyre. Cerebrum sht
pjesa m e madhe e trurit, ajo ka shum rrudha
dhe kontrollon t menduarit ton, shqisat,
kujtesn dhe gjuhn. Cerebellum gjendet
SUDSDGKHSRVKWsFHUHEUXPLW.MRSMHVs
kontrollon lvizjen, ekuilibrin dhe sjelljen.
4HQGUDHWUXULW gjendet n bazn e trurit,
dhe zgjatet posht. Ajo lidh trurin me palcn
kurrizore dhe kontrollon funksionet jetsore
t tilla si frymmarrjen, rrahjet e zemrs,
temperaturn e trupit dhe tretjen.
 Pasi t keni diskutuar funksionet e pjesve
t ndryshme t trurit, krkoni nga nxnsit
prgjigjen e pyetjeve 1-3 n Librin e nxnsit.
 Vini n dukje se ne kemi shum rrudha n
trurin ton. Sa m shum rrudha ka truri,
aq m shum informacion mund t ruaj.
Demonstroni kt ide duke i dhn nxnsve
nj cop gazet dhe nj letr katrore n
PDGKsVLQsHQMsNXWLH&'.sUNRQLQJDDWDWs
mundohen te fusin t gjith pjesn e gazets
n katrorin e vogl t letrs. Ata duhet ta
palosin ose ta mbledhin gazetn. Tregojuni
atyre q nga palosja ose zhubrosja e letrs
ata mund t fusin t gjitha fjalt e faqes s
Shnimet e msuesit Kapitulli 2
gazets n copn e vogl t letrs. N t
njjtn mnyr, truri sht n gjendje t nxr
shum informacione n nj hapsir t vogl.
 Tregojini nxnsve se truri i kafshve ka po
tri pjes kryesore ashtu si truri i njeriut. Truri
i kafshve sht m i madh ose m i vogl se
i yni n varsi t madhsis s kafshs. N
kt faz nxnsit mund t punojn me Flet
pune 2.7, e cila krahason madhsin e trurit t
kafshve t ndryshme.
 N fund t ksaj teme, nxnsit t plotsojn
Fletn e puns 2.8, e cila prmbledh dhe lidh
funksionet e ndryshme t organeve dhe sistemet
e trupit q u studiuan n kt kapitull.
Internet dhe TIK
 http://www.cyh.com/HealthTopics/
HealthTopicDetailsKids.
aspx?P=335&np=152&id=1528 ka nj
prmbledhje pr nxnsit mbi strukturn e
trurit dhe funksionet e tij.
 http://www.sciencekids.co.nz/sciencefacts/
humanbody / brain.html ka nj prmbledhje t
dobishme mbi strukturn dhe funksionet e trurit
dhe kushtet mjeksore q ndikojn n t.
 www.ehow.com/info_7902867_human-
brainkids.html jep nj prmbledhje pr msuesit
mbi strukturn dhe funksionet e trurit.
 http://kidshealth.org/parent/general/
body_Bazat/brain_nervous_system.html#a_
Things_That_Can_Go_Wrong_With_the_Brain
ka informacion n lidhje me smundjet dhe
oUUHJXOOLPHWTsQGLNRMQsQsWUXVLGKHOLGKMHWs
tjer me informacion pr nxnsit m t vegjl.
 http://homeworktips.about.com/library/
brainquiz / bl_leftrightbrain_quiz.htm ka nj
pyetsor zbavits pr nxnsit ku ata mund t
gjejn nse kan dominante ann e djatht ose
t majt t trurit.
Vlersimi
Shprndani diagrame t thjeshta lineare t trurit t
QMHULXW.sUNRQLQJDQ[sQsVLWWsHPsUWRMQsSMHVsW
kryesore. Shkruani emrat e pjesve n tabel. Ata
mund ti ngjyrosin si m posht: Cerebrum e
verdh; Cerebellum e kuqe; Qendra e trurit - blu.
A mund t thon nxnsit dy funksione pr seciln
SMHVs"$WDGXKHWWsVKNUXDMQsIXQNVLRQHWSUDQsoGR
pjese t trurit.
Diferencimi
 Nxnsit me prparim t dobt mund t mos
vn re n Fletn e puns 1.7 se pesha e
trurit sht dhn n gram dhe jo kilogram
Libr msuesi, Biologjia 6
59
 Kapitulli 2 Shnimet e msuesit

VLSHVKDHWUXSLW.MRPXQGWsQGLKPRMs Prgjigjet e pyetjeve

nxnsit t bjn krahasimet e tyre n qoft n Librin e nxnsit
se ata konvertojn n tabel peshn e trurit n
kilogram si vijon:  D Truri sht i mbrojtur n brendsi t
kafks.
Kafsha Pesha e Pesha e b sht shum e rndsishme q truri t jet
trupit n kg trurit n kg LPEURMWXUVHSVHDLNRQWUROORQoGRJMsTs
njeriu 60 1.4 bjm. N qoft se ai dmtohet, trupi dhe
delfini 160 1.7 organet tona nuk mund t funksionojn
macja 3 0.030 DVKWXVLoGXKHW
 D Truri drgon dhe merr mesazhe me an t
kanguri 35 0.056
nervave n pjest e tjera t trupit.
elefanti 4500 6.0 b Trupi duhet t reagoj shpejt pr tju
rakun 4 0.039 PEDMWXUWsVLJXUWWsVKsQGHWVKsP.XU
bufi 0.7 0.0025 kaloni rrugn e makinave, truri n kt rast
babuini 30 0.140
ju bn t lvizni shpejt.
3 Truri ju lejon t lvizni pr t kapur telefonin
dhe t zgjidhni numrin; ju lejon t shihni
 Nxnsit me prparim shum t mir duhet ti
VHoIDUsSREsQLMXOHMRQWsGsJMRQL]LOHQH
SsUJMLJMHQS\HWMHVVGsQsLibrin e nxnsit
dhe n Fletn e puns 2.7. telefonit dhe zrin e mikut tuaj; ju lejon t
LVQLPHPLNXQWXDM
Keqkuptime t mundshme 6Gs
dhe ide t gabuara Tronditja ndodh kur njeriu pson ndonj dmtim
t vogl n tru, gj q e l pa ndjenja ose e bn t
 Nj nga gabimet m t zakonshme q bhet
ndihet keq dhe shoqrohet me dhembje t forta koke
sht ideja se nj tru i madh do t thot
LQWHOLJMHQFsPsHODUWs.MRQXNsVKWsHYsUWHWs pr nj koh t shkurtr. Zakonisht, shkaktohet nga
U gjet pr shembull, q truri i Albert Einstein goditjet e forta n kok.
ishte pak m i vogl se mesatarja trurit t
njeriut mashkull dhe ne e dim mir, se ai ishte Prgjigjet e ushtrimeve
nj gjeni! Truri i Neandertalve ishte m i n Fletoren e puns
madh se truri i njeriut modern dhe niveli yn i
 D sistemi nervor
inteligjencs sht shum m e lart sesa i tyre.
b nervat
Flisni rreth...  Shembuj:
Frymmarrje
Pyesni klasn nse ata kan par ndonjher nj 5UDKMH]HPUH
ndrr. Nga vijn ndrrat? Ata duhet t thon se 3 a 1
truri i tyre i bn ata t ndrrojn. Nxitini nxnsit b 2
t mendojn pr funksionet e tjera t kontrolluara c 1
nga truri. Truri kontrollon rrahjet e zemrs dhe d 1
frymshkmbimin, t cilat vazhdojn edhe ndrkoh e 3
q ne jemi n gjum. Ne lvizim n gjum. Disa 4 Truri nuk mund t vetriparohet veten n qoft
QMHUs]DVLQDSRHGKHHFLQQsJMXPs se ai dmtohet rnd. Nse dmtohet pjesa e
trurit q kontrollon aftsin e t folurit, personi
Ide pr detyra shtpie QXNGRWsMHWsPsQsJMHQGMHWsDVs

 Ushtrimi 2.7 n Fletoren e puns. Diskutoni

prgjigjet n klas dhe lejojini nxnsit t
shikojn punn e njri-tjetrit pr t br
vlersimin e shokve/shoqeve.

Libr msuesi, Biologjia 6

60
 Shnimet e msuesit Kapitulli 2

Prgjigjet e Fletores s puns Ide pr msimdhnie

3\HVQLQ[sQsVLWVHoIDUsGLQsDWDUUHWKULSURGKLPLW
'HW\UD t njeriut. Pyetini ata gjithashtu pr mnyrn e
GKH riprodhimit t gjallesave bimore e shtazore.
Shpjegoni dallimet midis dy sekseve (femr,
Kafsht sipas Kafsht sipas mashkull) n ndrtimin dhe funksionin e organeve
peshs trupore peshs s trurit t riprodhimit.
elefanti elefanti Msojuni atyre ta vlersojn riprodhimin si proces
t vazhdimsis s jets.
delfini delfini Tregoni n klas mnyra t riprodhimit natyral dhe
njeriu njeriu artificial t bimve dhe t kafshve.
3\HWLQLVHoIDUsGLQsSsUIHNRQGLPLQWHNQMHULX
kanguri babuini
Tregoni foto t ndarjes s zigats n 2 qeliza dhe
babuini kanguri m pas n 4 ...
rakun rakun 3\HWQLQ[sQsVLWVHoIDUsGLQsUUHWKNULMLPLWWsEHEHV
q nga embrioni deri n lindje.
mace mace Shnoni n drras disa faza t zhvillimit
bufi bufi embrional.
Tregoni ku qndron fetusi, si duket ai, si ndryshon
3 a Sa m e madhe pesha trupore, aq m e gjat muajve t shtatzanis.
madhe sht pesha e trurit / Pesha e trurit Tregoni foto t marra nga interneti q tregojn
rritet me rritjen e peshs trupore. fazat e zhvillimit t bebes gjat 9 muajve.
b Babuini. Prcaktoni me kujdes ndryshimet gjat muajve.
4 Njeriu - pjestoni peshn trupore me peshn e Vini nxnsit t vizatojn fazat e zhvillimit
trurit. Prgjigja: m e vogl sht, kafsha e cila embrional.
e ka trurin m t madh pr peshn e saj trupore. Shpjegoni q lindja mund t jet natyrore ose
artificiale (nxits apo operacion).
2.8 Aparati riprodhues
Diferencim
N kt tem nxnsit do t msojn si riprodhohet Nxnsit me arritje t dobta mund t vizatojn
nj qenie njerzore. fazat e zhvillimit embrional. Ata duhet t kuptojn
TsoGRTHQLHQMHUs]RUHHNDILOOHVsQQJDQMsTHOL]s
Objektiva msimor. e vetme (zigota) q rrjedh nga fekondimi i vezs
me spermatozoidin.
 T kuptojn dallimet midis dy sekseve te
Nxnsit me arritje t larta mund t sjellin
njeriut.
informacion nga interneti mbi fazat e zhvillimit t
 T msojn si emrtohen aparatet riprodhues bebes gjat 9 muajve.
te femra dhe te mashkulli.
Fletore e puns
 T renditin pjes t rndsishme t aparatit
Plotsoni krkesat e ushtrimeve n fletoren e
riprodhues femror dhe mashkullor.
puns.
 T shpjegojn funksionet e tyre.
Flisni rreth...
 T shpjegojn termat vez, spermatozoid,
.sUNRMXQLQ[sQsVYHWsEsMQsGDOOLPLQPLGLV
zigot, fekondim, zhvillim embrional, fetus.
nj zigote dhe nj gameti, bazuar n numrin e
 7sVKSMHJRMQsoIDUsIRUPRKHWQJDIHNRQGLPL kromozomeve.

 7sPsVRMQsoIDUsQGRGKSDVIHNRQGLPLW

 T kuptojn si kthehet embrioni n fetus dhe

m pas fetusi n qenie njerzore.

 T msojn se koha e qndrimit t bebes n

barkun e nns zgjat (afrsisht) 9 muaj.

Libr msuesi, Biologjia 6

61
 Kapitulli 2 Shnimet e msuesit
2.9 Si ndikon ushqimi
dhe mnyra e jetess n
organizmin ton
N kt tem nxnsit duhet t msojn t Bni nj afishe dhe vendoseni n kndin e klass.\
kujdesen pr veten. Pr t pasur nj organizm t
shndosh duhet t ndrthurin mir raportet midis
ushqimit, msimit, kohs s lir dhe gjumit.
Objektivat msimore
Nxnsit duhet:
 T msojn se pr t pasur nj trup t
shndetshm duhet t ushqehen shndetshm.
 T prdorin ushqime t shumllojshme me
baz bimore.
 T mos prdorin pije t gazuara, ushqime t
thata t gatuara me margarin, patatina etj.
 T kuptojn q gjumi sht mjaft i
rndsishm pr riprtritjen e forcave n
organizm.
 T mos trhiqen nga njerz q prdorin droga
dhe alkool.
 T ndrgjegjsohen pr t pasur nj jet t
organizuar dhe t vetkontrolluar.
Ide pr msimdhnie
)LOORQLPsVLPLQGXNHLS\HWXUQ[sQsVLWVHoIDUs
han n mngjes dhe gjat dits.
Diskutoni me ta pr llojet e ushqimeve, vlerat
XVKT\HVH.XJMHQGHQNsWRYOHUDTsWsPXQGWL
marrim n ushqimin ton.
Bni n drras nj tabel me dy kolona
Ushqime t shndetshme Ushqime t
pashndetshme
5HQGLWLQLDW\GLVDOORMHXVKTLPHVKED]XDUQsYOHUDW
e tyre pr organizmin ton.
Theksoni se nj ushqim i shndetshm e mban
trupin t shndetshm.
Bni nj fletpalosje me figura ushqimesh t
shndetshme.
Vini nxnsit t nxjerrin material nga interneti.
Diskutoni me nxnsit pr lodhjen q ndiejn gjat
nj dite t ngarkuar.
Pyetini ata se si mund ti marrin forcat.
+DUWRQLQsGsUUDVsQMsVNHPsXVKTLPSXQs
Diskutoni me nxnsit pr drogn, duhanin dhe
alkoolin.
3\HWLQLQsVHGLQsGLoNDUUHWKQGLNLPHYHQHJDWLYH
t tyre.
Nxirrni materiale nga interneti pr pasojat q
shkakton droga, duhani apo alkooli. si dhe
mundsi t rikthimit t tyre n jetn normale.
Diskutim
Nxnsit me arritje t dobta mund ti renditin
ushqimet sipas dy grupeve.
Nxnsit me arritje shum t mir krkojn n
internet njohuri shtes mbi ushqimet, drogn,
duhanin dhe alkoolin.
Ata prgatitin nj projekt t vogl dhe e
prezantojn n klas.
Flisni rreth...
Nxnsit duhet t diskutojn rreth mnyrave q
prdorin mjekt pr t ndihmuar njerzit e droguar
apo t alkoolizuar.
Kontrolloni njohurit
Objektivat msimor
Nxnsit:
 T rishikojn msimet pr kt kapitull.
Ide pr msimdhnien
 Nxnsit tu prgjigjen pyetjeve t seksionit
.RQWUROORQLQMRKXULWsQsLibrin e nxnsit.
 Fleta e puns 2.8 ju jep mundsin t rishikoni
organet dhe sistemet kryesore t trupit t
njeriut q shqyrtuat n kt kapitull.
Prgjigjet e pyetjeve
n Librin e nxnsit
 .RPELQLPHWMDQsVLPsSRVKWs
zemra qarkullimi
stomakut dhe zorrt tretja
mushkrit frymmarrja
veshkat sekretim
Truri kontrolli
 D I pasakt - zemra pompon gjakun npr
trupin e njeriut.
b E sakt
c ,SDVDNWs5UDKMHWHSXOVLWMXWUHJRMQsVH
PsVLPORGKMHNRKsHOLUsSXVKLPJMXPs
sa shpejt zemra juaj po rreh.
'LVNXWRQLSsUoGRGHWDMWsNsVDMVNHPH

Libr msuesi, Biologjia 6

62

d E sakt.
e I pasakt - gjaku mbledh oksigjenin n
mushkri.
3 a Ushqimi kalon posht ezofagut n stomak.
b N ]RUUs, ushqimi coptohet n grimca
shum t vogla.
c N VWRPDNushqimi przihet me lngje
tretse, t cilat ndihmojn n tretjen e
ushqimit.
d Ushqimi i patretur nxirret nga trupi
nprmjet fundit t ]RUUsYH.
e Ushqimit prtypet n JRMs.
4 Sekuencat korrekte jan: e, a, c, b, d.
5 a A mushkrit; B truri; C veshkat.
b 2UJDQL&YHVKNDW
c Urina
Shnimet e msuesit Kapitulli 2
Mushkrit dhe ODULQJX jan pjes e aparatit t
IU\PsVKNsPELPLW. Ato sjellin RNVLJMHQ n trupin
tuaj dhe nxjerrin GLRNVLG NDUERQL n ajr.
Zemra sht pjes e sistemit t TDUNXOOLPLW, i
cili transporton JMDNXQ q prmban ushqim dhe
RNVLJMHQ n t gjitha pjest e trupit t njeriut.
Gjaku transportohet nprmjet HQsYHWsJMDNXW.
Stomaku sht pjes e sistemit t WUHWMHV, i cili
sht prgjegjs pr zbrthimin e XVKTLPLW n
mnyr q trupi ta prdor at. Pjest e tjera t
ktij sistemi jan JRMD, H]RIDJX dhe ]RUUsW.
Veshkat jan pjes e sistemit WsMDVKWsTLWMHV, i cili
sht prgjegjs pr nxjerrjen e PEHWXULQDYH nga
trupi i njeriut.
d 2UJDQL%WUXUL
Truri dhe QHUYDW formojn sistemin QHUYRU, i cili
e Ajo kontrollon frymshkmbimin.
kontrollon IU\PsVKNsPELPLQ, UUDKMHW e ]HPUsV,
f Ju merrni frym m shpejt.
lvizjen e muskujve dhe shqisat e njeriut.
g Me brinj.
h Deri n kafk.
6 a Dioksidi i karbonit.
b 2NVLJMHQL

Prgjigjet e ushtrimeve
n Fletoren e puns
3sUIRUFLPLLJMXKsVVKNHQFRUH
2UJDQHW brenda trupit ton bjn pun t
ndryshme pr t na mbajtur gjall dhe t
shndetshm.
(QsWHJMDNXWoRMQsJMDNXQQJD]HPUDQsPXVKNsUL
nga zemra npr trup dhe e kthejn gjakun prsri
Qs]HPsU.\SURFHVTXKHWqarkullim.
Zemra, ent e gjakut dhe gjaku formojn sistemin
e TDUNXOOLPLWWsJMDNXW.
3XOVL tregon se sa shpejt rreh zemra e njeriut.
Goja, stomaku dhe zorrt shrbejn pr t kryer
procesin e WUHWMHV.
Ne marrim dhe nxjerrim ajr nga trupi yn
nprmjet procesit t IU\PsVKNsPELPLW.
Ajri lviz nga hunda, posht n ODULQJ dhe n
PXVKNsUL.
Funksioni kryesor i veshkave sht MDVKWsTLWMDH
PEHWMHYHWsWUXSLW.
Ato prodhojn nj lng t quajtur XULQs.
Gjendja jo e mir shndetsore q ndalon organet
WRQDWsSXQRMQsVLoGXKHWTXKHWVsPXQGMH.
Truri sht pjes e VLVWHPLWQHUYRU. Ai NRQWUROORQ
t gjitha funksionet e trupit ton.
Prgjigjet e Fletores s puns
'HW\UD
2UJDQHWHWUXSLWSXQRMQsVsEDVKNXSsUWsIRUPXDU
VLVWHPLQ e organeve.

Libr msuesi, Biologjia 6

63
 Flet pr veprimtari 2.5

Prshtatni organet

transporton ushqim n shtyn ushqimin

prtyp ushqimin
organet e trupit pr n stomak

przien ushqimin me lngje shprben ushqimin n pjes

largon mbeturinat
tretse shum t vogla

Libr msuesi, Biologjia 6

64
Flet pune 2.1

Emrtoni organet e trupit

Emri: Data:

Etiketoni organet e trupit t vizatuara. Pr tju ndihmuar, prdorni fjalt n kuadratin m posht.

truri zemra zorrt veshkat mlia mushkrit stomaku

Libr msuesi, Biologjia 6

65
 Flet pune 2.2

Sistemi i qarkullimit t gjakut sipas Uilliam Harvejit (William

Harvey)
Emri: Data:

Lexoni mbi vzhgimet e Uilliam Harvejit dhe eksperiment q e udhhoqn at pr t kuptuar dhe
pr t shpjeguar se si funksionon sistemi i qarkullimit t gjakut.

Uilliam Harvej ishte nj mjek anglez, i cili jetoi 400 vjet m par. N at koh, mjekt dhe
shkenctart mendonin se mushkrit lviznin gjakun npr trupin e njeriut dhe se trupi e
prdorte gjakun pr energji pasi qarkullonte n organe t ndryshme. Gjithashtu, ata mendonin
se zemra kontrollonte ndjenjat tona. Harvej vzhgoi pompat e ujit n Londr, t cilat i dhan
iden se zemra qarkullon gjakun rreth trupit. Ai studioi zemrn dhe ent e gjakut dhe bri
eksperimentet lidhur me to. Ai ishte shum i prkushtuar n punn e tij dhe kaloi shum or duke
prsritur eksperimentet dhe duke shkruar do hollsi. Ai studioi punimet e parardhsve, q do ta
ndihmonin pr t krijuar nj ide t vetn.

Rezultatet e Harvejit treguan se zemra punon duke tkurrur muskujt pr t pompuar gjakun npr
organet e trupit nprmjet arterieve dhe kthehet n zemr nprmjet venave. Ai vrejti se, n nj
or, zemra pompon gjak m shum se pesha e trupit. Nga kjo rezultoi se gjaku nuk harxhohet nga
organet e trupit. Harvej shpjegoi se si gjaku rrjedh n nj drejtim n t gjith trupin dhe se gazet
hyjn dhe dalin nga gjaku vetm n mushkri.

Puna e Uilliam Harvejit u admirua aq shum, sa ai u przgjodh zikan i Mbretit arls I, i cili pati
nj interes t madh pr punn e tij n lidhje me sistemin e qarkullimit t gjakut.

1 Cilat kan qen teorit e pasakta t mjekve dhe shkenctarve n lidhje me sistemin e
qarkullimit t gjakut, 400 vjet m par?

2 far vzhgimi bri Uilliam Harvej pr mnyrn se si funksionon zemra?

Libr msuesi, Biologjia 6

66
3 a far vzhgimesh bri Harvej pr t kuptuar se si punon sistemi i qarkullimit t gjakut?

b Pse i prsriti eksperimentet e tij?

4 a Si e vrtetoi Harvej se trupi nuk prdor gjakun q shkon tek organet?

b Renditni tri zbulime t tjera q bri Uilliam Harvej n lidhje me sistemin e qarkullimit t gjakut.

Libr msuesi, Biologjia 6

67
 Flet pune 2.3a

Krahasoni rrahjet e zemrs

Emri: Data:

Disa kafsh
kan rrahje
zemre m t
shpejta se t
tjerat.
Tabela tregon
disa prej tyre.

Kafsha Rrahje pr minute

Njeriu 70
Elefanti 30
Miu 500
Balena blu 10
Macja 150
Zogu 1300

1 a Cila kafsh ka rrahjet m t shpeshta?

b Cila kafsh ka rrahjet m t ngadalta?

2 a Cila kafsh sht m e madhe?

b Cila kafsh sht m e vogl?

3 a Rendit kafsht e tabels sipas shpejtsis s rrahjeve t zemrs. Filloni me rrahjet m t ngadalta.

b far rregullsie apo ndyshimi dalloni n rezultate?

Libr msuesi, Biologjia 6

68
4 a Shkruani prfundimet n lidhje me rrahjet e zemrs s kafshve sipas rezultateve m lart.

b Parashikoni rrahjet e:

Kalit miut hundgjat

c Bni krkime nse parashikimet tuaja jan t vrteta apo jo. A e mbshtesin faktet
parashikimin tuaj? Klikoni n internet.

Sda:
Kur lakuriqi i nats bie n gjum t gjat (letargji), rrahjet mesatare t zemrs bien n rreth 20
rrahje n minut. Pse ndodh kshtu?

Libr msuesi, Biologjia 6

69
 Flet pune 2.3b

Vizatoni nj grak t pulsit

Emri: Data:

Olsi dhe Eraldi matn shkalln e pulsit t disa prej miqve t tyre para dhe pas ushtrimit pr tre
minuta. Kto jan rezultatet e tyre.

Emri Pulsi para ushtrimeve Pulsi pas ushtrimeve

Olsi 91 120
Eraldi 88 122
Arjani 90 128
Genci 89 125

1 far pajisjeje prdorn ata pr t matur pulsin?

2 Vizatoni dhe shnoni n nj grak

pulset e matura.

3 a Prdorni rezultatet pr t nxjerr prfundimet.

b Parashikoni se far do t ndodh me pulsin n qoft se shokt tuaj do t ushtrohen

zikisht pr koh m t gjat.

Libr msuesi, Biologjia 6

70
Flet pune 2.3c

Vizatoni nj grak pr rrahjet e pulsit

Emri: Data:

Arbeni studioi ndikimin e ushtrimeve zike n numrin e rrahjeve t pulsit t tij.

Koha n minuta Numri i rrahjeve

0 70
5 80
10 90
15 100
20 120
25 140

1 Vizatoni nj grak pr t
paraqitur kto rezultate.

2 Parashikoni numrin e rrahjeve t pulsit pes minuta pas mbarimit t ushtrimeve zike. Prdorni
grakun pr t treguar parashikimin tuaj.

3 Me sa rrahje sht rritur pulsi i Arbenit n minutn e 25?

4 Shpjegoni pse rritet numri i rrahjeve t pulsit kur bjm m shum ushtrime zike.

Libr msuesi, Biologjia 6

71
 Flet pune 2.4

Hetim pr shpejtsin e frymshkmbimit

Emri: Data:

Kjo detyr prfshin nj hetim praktik.

Mjetet q nevojiten
Norma mesatare e frymmarrjes dhe frymnxjerrjes sht rreth nj or me akrepa
gjashtmbdhjet her n minut. far ndodh kur bjm sekondash ose
ushtrime zike? kronometr

1 Numroni frymmarrjet tuaja pr minut, kur jeni n qetsi. Regjistrojini n tabel.

Koha Frymmarrje
n minuta pr minut
Fillim: 0

2 Vraponi n vend pr dy minuta dhe pastaj ndaloni. Numroni dhe regjistroni numrin e
frymshkmbimeve n nj minut.

3 Prisni dy minuta, matni dhe regjistroni numrin e frymshkmbimeve prsri. Prsriteni pas dy
minutash.

4 Vizatoni nj grak t
frymshkmbimit suaj.

Libr msuesi, Biologjia 6

72
5 a Kur ishte m i ult numri i frymshkmbimeve?

b Kur ishte m i lart numri i frymshkmbimeve?

6 Si kan ndikuar ushtrimet zike n shpejtsin e frymshkmbimit (t gazeve) n trupin tuaj?

Sugjeroni nj arsye pr kt.

7 a Sugjeroni faktor t tjetr q mund t ndikojn n shpejtsin e frymshkmbimit (t

gazeve) te nj person;
Mendoni pr atlett dhe lojtart sportive.

b Parashikoni se si ky faktor ndikon n shpejtsin e frymmarrjes dhe pse.

8 Prmendni emrin e nj sistemi tjetr t trupit, i cili ndikohet nga ushtrimet zike.

Libr msuesi, Biologjia 6

73
 Flet pune 2.5

Hetoni tretjen
Emri: Data:

Kjo detyr prfshin nj hetim praktik.

Mjetet q nevojiten
Disa ushqime si buka dhe orizi prmbajn nj substanc t buk
quajtur niseshte. Me an t jodit, ne mund t dallojm nse jod
nj ushqim prmban ose jo niseshte. Niseshteja e bn jodin t d\ pjata l[hani
pikatore (tubth)
ndryshoj ngjyrn nga e verdh n kafe n blu/violet.

1 Vendosni nj cop t vogl buke n pjatn e lxhanit dhe shtoni tretsir jodi.

a far vini re?

b far i ndodh buks?

2 Fusni nj cop t vogl buke n goj dhe prtypeni pa e glltitur pr tri minuta.

a A ndryshon shija e buks? Nse po, si ndryshon?

3 Merrni bukn nga goja juaj, vendoseni n pjatn tjetr t lxhanit dhe shtoni tretsir jodi.

a far vini re?

b far i ndodh buks?

c Si mendoni, far ka psuar buka n gojn tuaj?

Libr msuesi, Biologjia 6

74
Flet pune 2.6

Ku gjenden lngjet e trupit ton?

Emri: Data:

1 a Bni nj list t t gjitha lngjeve q pini n nj periudh 24-orshe. Renditni m posht

sasin e lngut q pini.

Lngu Numri i gotave t pira

b A hani ushqime q prmbajn lngje? Nse po, jepni tre shembuj.

2 Trupi juaj prodhon rreth nj litr urin n dit.

a Cilat organe prodhojn urinn?

b A mendoni se pini m shum se nj litr lngje n dit?

c far mendoni se ndodh me pjesn tjetr t lngjeve?

Libr msuesi, Biologjia 6

75
 Flet pune 2.7

Krahasoni madhsit e trurit

Emri: Data:

Tabela m posht tregon peshat e trupit t kafshve dhe peshat e trurit t tyre.

Kafsha Pesha trupore n kg Pesha e trurit n g

Njeriu 60 1400
Delfini 160 1700
Macja 3 30
Kanguri 35 56
Elefanti 4500 6000
Bufi 0.7 2.5
Babuini 30 140

1 Renditni kafsht n tabeln e mposhtme sipas peshs trupore. Filloni me kafsht m t rnda.

2 Tani renditni kafsht sipas peshs s trurit. Filloni me peshn e trurit m t rnd.

Kafsht sipas peshs trupore Kafsht sipas peshs s trurit

3 Krahasoni listat tuaja.

a Identikoni rregullsin bazuar n rezultate.

b Cili rezultat nuk duket se prshtatet me rregullsin?

Sda:
Cila kafsh ka trurin m t madh pr peshn e saj trupore? Si e gjett kt?

Libr msuesi, Biologjia 6

76
Flet pune 2.8

Prmbledhje e njohurive mbi organet dhe sistemet e trupit

Emri: Data:

Plotsoni fjalit duke zgjedhur nj prej fjalve n kuadratin m posht. Fjalt e dhna mund ti
prdorni m shum se nj her.

gjaku, ent e gjakut, frymmarrje, dyoksid karboni, qarkullim, tretje, sistemi i jashtqitjes,
ushqim, ezofag, rrahje zemre, zorrt, goj, nervat,
nervor, oksigjen, sistemet, mbeturina, trakeja

Organet e trupit punojn s bashku pr t formuar _____________.

Mushkrit dhe jan pjes e sistemit q sjellin

n trup dhe lirojn n ajr.

Zemra sht pjes e sistemit _______________________, i cili pompon q prmban

ushqim dhe n t gjitha pjest e trupit. Gjaku transportohet npermjet

Stomaku sht pjes e sistemit , i cili sht prgjegjs pr zbrthimin

______________________________ n mnyr q trupi ta prdor at. Pjest e tjera t ktij sistemi jan

, dhe .

Veshkat jan pjes e sistemit ____________________________. Ato jan prgjegjse pr nxjerrjen e

nga trupi.

Truri dhe ____________________ formojn ____________________, i cili kontrollon ,

, lvizjen e muskujve dhe shqisat.

Libr msuesi, Biologjia 6

77