Autobiografia e Ismail Kadares n vargje

Petraq Kolevica
Petraq Kolevica, 2006

Secili sht skllav i veprs s vet

Kurani (Suretu El Muddeththir)

I njoh dhe i moj talentin dhe cilsit e veanta t krijimtaris letrare, n poezi dhe n proz t
shkrimtarit t mirnjohur Ismail Kadare.
Dihet, se ai sht shkrimtari m prodhimtari letrare m t gjr e m t shumllojshme nga do
shkrimtar tjetr i derisotm.
Madje, ndr gjith shkrimtart shqiptar t kohs s realizmit socialist, sht pranuar nga t tr se,
Kadare, shkroi vepra me cilsi e veanti artistike m t mira. Gjat regjimit komunist n Shqipri, koh
n t ciln Kadare zhvilloi veprimtarin kryesore krijuese letrare, pr merita t tij e pr leverdi t
regjimit, gati t gjitha veprat iu lauruan me mimin e Republiks, u botuan e u ribotuan, veprat e tij t
zgjedhura u botuan n seri prej m se dhjet vllimesh dhe u prkthyen n disa gjuh t huaja t
rndsishme. Kritika duartrokitse ka shkruar artikuj e libra lavdrues pr t. Kshtu, Ismail Kadare,
u b shkrimtari m i njohur n Shqipri dhe jasht vendit, jo pr vlerat artistike q nuk i mungojn
por, sepse diktatori shqiptar ishte shum i interesuar ti amplifikonte vlerate talentit t Kadares dhe
do t dshironte shum m tepr se t gjith idhujtart e djeshm e t sotm t shkrimtarit, t marr s
bashku, q Kadare t njihej n botn perndimore. Kshtu Enver Hoxha fitonte t drejtn t thoshte:
Ja! Dgjo, moj bot! Kjo Shqipri, ku jam un i par, i vetmi vend socialist n bot, fanari ndriues, etj.
ka nxjerr kt shkrimtar t madh e ai m thur laved mua!
Veorit e ksaj fame i pati vn n dukje me koh Rexhep Qosja, i cili thot:
popullarizimi i Kadares sht sa i merituar aq edhe i kurdisur
(R. Qosja, Panteoni i rralluar, Prishtin, 1973, F.237)
Kt e qartson edhe m mir i urti, i drejti e i maturi, i ndjeri I. Zamputi, q thot:
Do t vrej s pari se n qoft se ka pasur fryrje n letrsi tek ne, sigurisht vepra e Kadares
nuk del pa gj. Kjo ka ndodhur pr vlerat e pamohueshme q i njihen atij si mjeshtr i pens
por fryrja rrjedh edhe prej pozits diktatoriale q ai ka ushtruar n letrsin e realizmit socialist,
bashk me shokt e tij.
(I. Zamputi, FISHTA koha, njeriu, vepra., F.100)
N dhjet vitet e fundit, q na plqen ti quajm t demokracis, I. Kadare, me banim n Franc,
vazhdoi t shkruaj por, fatkeqsisht, pa shklqyer me ndonj vepr t mirfillt letrare.
Megjithat, edhe n kt koh, gjithmon pr merita t veta e pr leverdi t t tjerve, nga
presidenti i par i Shqipris postkomuniste, shkrimtarit Ismail Kadare, iu dha titulli i lart Nderi i
Kombit. Pastaj, Franca bujare e bri antar t nj Akademie t saj dhe s fundi, pr t mos mbetur
mbrapa, Bashkit e Tirans dhe t Gjirokastrs i dhan titullin Qytetar nderi.
N kt mnyr, sot, shkrimtari Ismail Kadare sht br zyrtarisht nj nga personalitetet e kulturs
m t vlersuar edh nga ish pushteti demokratik dhe m i propaganduari nga gazetat e ksaj kohe, ku
nuk sht nguruar t quhet dhe Simbol i Kombit.
Madje, vet shkrimtari i shquar, me sa duket, i ndikuar nga atmosferat mirdashse q e rrethojn, n
caste mungese modestie, i ka lejuar vetes t thot:
Shqiptart e kan kuptuar q un prfaqsoj ktu kulturn e tyre, sit thuash nj symbol m
tepr mbi flamurin e Shqipris.
(Aleanca 20 gusht 94)
Nga kaq pak sa tham, kuptohet se kushdo q mund t guxoj t marr prsipr shkrimin e nj analize
kritike t krijimtaris letrare dhe publicistike t shkrimtarit t njohur Ismail Kadare, do ta gjej veten t
rrethuar nga kundrshtar t shumt.
Duke dashur t jem sa m objektiv, n t gjith shkrimin, do t prpiqem t paraqes sa m shum fakte
dhe t bj sa m pak komente, n mnyr q ti l lexuesit t vmendshm e asnjans ti nxjerr vet
prfundimet.
Megjithat e dij se nuk do t jen t pakt ata q smund ta jerrin perden e paragjykimeve e cila u
errson pamjen dhe pasktaj do t m duhet t eci npr nj fush t minuar e nn zjarr t kryqzuar.
Madje, po t prmendja shprehje t dikurshme t t ndjerit Pater Anton Harapi, do t thosha:
parashoh q do t kuptohem keq dhe do t komentohem ndoshta m keq.
sepse, t bsh nj shkrim t till n Shqiprin e sotme do me than me vu vedin shej pushke
mnis s shumkuj e fjalve t gati gjithkuj
Mir, por t mdhenjt tan na msojn t mos heshtim.
Ernest Koliqi shkruan:
Kultura dhe letrsia e nji kombi jan visar i mueshm, jan palc e jets s fisit q duhet t
ruhet i pacnueshm. Kjo m shtyn me ndreq do lajthime, t meta kritike dhe shtrembrime t
s vrtets q sjellin mjegullim e pshtjellim t damshm n historin ton letrare, e cila
prmbledh e rradhit kronologjikisht vlerat shpirtnore t kombit dhe fuqin e tij krijimtare.
(E. Koliqi - Migjeni dhe un, gazeta Tribuna Demokratike, 28 04.95, F. 6)
Dhe Lasgushi thot:
Kur marrim dhe analizojm figura t shquara t historis son, duhet tu vm n dukje t
mirat, por duhet t shohim edhe t metat
Kshtu formohet shpirti i Kombit
Ne, kur vm n dukje kto t meta, nuk kemi qejf t shajm njerin e tjetrin, por duam t
formohet e pastr ndrgjegja e kombit q asnjeri t mos ket iluzion se mund t quhet apo t
vetquhet patriot duke pasur njolla Ktu sduhet t falim
(P. K. - Lasgushi m ka thn, botim i par, F. 61)
N fillim na duket se sht e arsyeshme t rendisim thon njohsit dhe studiuesit m dashamir t
krijimtaris letrare t shkrimtarit Ismail Kadare.
Natyrisht, na duket e drejt q n krye t vem thot ish shoku i ngusht i Kadares, shkrimtari
Neshat Tozaj:
Ktu, nn kt terr, ai (d.m.th. Kadare) diti t krijonte perandorin e vet t fuqishme letrare me
t ciln dha nj kontribut t fuqishm pr demokraci.
(N. Tozaj - Pse flas, F.7)
Pastaj Mojkom Zeqo na tregon:
Prparsin e desidencs artistike t gjithhershme t Kadares duke na mallngjyer me thnien
se Kadare Luftoi shklqyeshm.
(M.Zeqo - Kadareja dhe apeli i kombit, Zri i Rinis, 2.11.91)
Nj poet ish i burgosur i kohs s diktaturs, thot:
Kadareja yn e sulmoi q hert diktaturn, kur ajo ishte n kulmin e fuqis s saj prbindshore,
pa reshtur e pa u lodhur Kadare godiste me shigjetat e artit dhmbshm n thembrn e
Akilit.
(Visar Zhiti - RD, 18.10.92)
Madje, me sa duket, pr kt poeti V. Zhiti nuk nguron t deklaroj:
kam patur fatin t njihem me Ismail Kadaren, e adhuroj at si atdheun.
(Revista Shkrimtari, Nr. 2, 2001)
Nj tjetr mik i ngusht i Kadares shkruan:
Vepra e tij letrare ishte i vetmi opus i mendimit dhe i fryms demokratike n periudhn m t
errt t diktaturs. Ajo na edukoi t gjithve.
dhe m posht:
Kur i lexoja veprat e tij m bhej se n dor nuk kisha libra, po pllaka me gjak t piksur.
(M. Velo - Koh antishenj, F. 202 dhe 233)
M. Velo thot se u edukua nga veprat e I. Kadares por, nuk dim se far educate mund t ket
marr miku i ngusht i shkrimtarit nga ca libra q, - si thot, - i bhej se ishin pllaka me gjak t
piksur.(!)
Autori i parathnies t botimit t veprave t Kadares n Franc, Eric Faye thot:
Kadare sht shkrimtar q godet totalitarizmin n mnyr alegorike. Madje, i nderuari
parathns, nuk nguron ta quaj Kadaren Njerin prej m t parve sulmues t stalinizmit.
(A. Vinca - Drita, 19.02.95)
Nj tjetr flet pr veprat q i kaprcyen recetat dhe nuk u instrumentalizuan ideologjikisht.
Shembull tipik pr kt sht shkrimtari yn i shquar I. Kadare.
(Lazr Stani - RD, 6.09.94)
Nj zonj dashamirse, n nj shkrim ngushllues, i drejtohej Zotit Kadare me fjalt:
Kush nuk e di ktu te ne rolin emancipues t veprs suaj?
(Vera Isaku - RD, 26.10.91)
Dhe s fundi, Zoti M. A. Plantey, me autoritetin dhe kompetencn i Presidentit t Akademis Franceze
t Shkencave Morale dhe Politike, prpara t gjithve i thot Zotit Kadare:
Vendi i shqiponjave ishte ai i diktaturs s fundit marksiste retrograde. Kt ju e keni luftuar.
Vepra juaj e ka luftuar. Vepr trsisht e drejtuar kundr totalitarizmit.
(RD, 3.11.96)
Po t kesh koh e durim t shfletosh disa gazeta, gjen plot shprehje t tjera si kto, por ne po
mjaftohemi t citojm na thot vet Kadare:
Un kam mundur t shkruaj nj letrsi t padeformuar, prgjithsisht normale.
(RD, 16.05.92)
Pr shkrimtart q jetuan n botn komuniste ku, n radh t par, ai nnkupton vetveten, thot:
N nj koh t errt, kur gjithka ishte prishur e degraduar, ata u prpoqn t prgatitin pak
ushqim shpirtror pr bashkkohsit e vet. Nj ushqim t shndetshm.
(RD, 3.11.96)
Dhe tjetr:
Shkrimtart mund t jen n marrveshje me regjimet e tyre, pa u br domosdo lakej e putha-
dor.
(Koha jon, 26.12.93)
Zoti Kadare ska ngurruar t thot edhe kshtu:
Vendimi pr t ln vendin tim sht vazhdim logjik i asaj q kam mbrojtur n veprn time.
(RD, 5.01.91)
Ose edhe kshtu:
Un nuk pretendoj t kem vese meritn e shkrimtarit. Kjo m mjafton pr t thn se un
kam qen n ann e demokracis.
(RD, 10.05.92)
Pasi dgjuam kto deklarata kaq fort vlersuese pr veprn e shkrimtarit Kadare, na duket e arsyeshme
t japim disa pjes nga krijimtaria poetike e tij dhe me ann e tyre, lexuesi i nderuar le t gjykoj vet
nse ky shkrimtar ka qen - si thot - n ann e demokracis, nse ka shkruar nj letrsi t
padeformuar, nse sht br apo jo domosdo lake e puthador i regjimit, dhe nse i dha
bashkkohsit t vet nj ushqim shpirtror t shndetshm. Gjithashtu, lexuesi i nderuar le t
gjykoj vet nse shkrimtari Kadare vrtet e sulmoi - si thon - qysh hert diktaturn dhe n se
vrtet e goditi dhimbshm me shigjetat e artit apo e giciloi me to.
Ktu na duket se vlen t prmendim thot pr t tilla raste shkrimtari i njohur E. Heminguej:
Kur ndonj z e i mistifikon gjrat, vetm e vetm nga q sdo ti thot tro, q t merret
vesh q ai mashtron, duhet t kaloj nj koh m e gjat dhe ndrkoh, shkrimtart e tjer, t
prekur dhe ata nga e njjta nevoj, do t zn ta lvdojn, sepse asisoj mbrojn veten.
(E. Heminguej, Dborat e Kilimanxharos, F. 544)
Po m mir le t hym n tem duke ua ln vendin disa fragmenteve t nxjerra nga krijimtaria e begat
e poetit Kadare; ku del krejt qart, se ai ka pasur formim e besim t ndrgjegjshm prej komunisti
militant q arrin deri n fanatizm dhe se n mnyr t ndrgjegjshme i shrbeu me krijimtarin
e tij partis komuniste, ideologjis s saj dhe veanrisht diktatorit.
Ja disa fragmente:
Bota n dy kampe e ndar
Dhe ti,
Vetm nj je ti,
Por komunizmit i prket ti,
Shekulli im i ri.
(Poezia Shekulli XX, nga libri Shekulli im, F. 87)
Ndrsa n poezin me titull Komunizmi shkruan:
Si dielli q prflak do gj n mngjes
Ashtu ai do gj e ndrit n bot
(Nga libri Shekulli im, F. 5)
Se sa e ndriti komunizmi do gj n bot e pa dhe poeti, megjithat nuk pushoi ti thur lavde.
N poemn e tij t blinduar, poeti Kadare shprthen:
Bubullijn kambanat e revolucioneve
Po dridhet bot e vjetr me padron.
dhe m posht:
Ather do t jet komunizm
Dhe ndoshta ne sdo t jemi
Ne, lulet n kraterin e vullkanit.
S fundi, q shekulli i tij i prkiste komunizmit, poeti na bind kur thur vargjet:
Ahere, kur e kuqe bota
N komunizm do t ndrij tej e mban.
(Nga Poem blindazh, 1962)
Sepse, si thot poeti Kadare:
Komunizmi
Mbi kapitalizmin
ekanin e madh t mbrojtjes kish ngritur ner.
(Nga libri Shekulli im, F. 112)
N pritje q ti, qindvjeari i popujve,
T mbarosh, si fillove, me revolucion.
(Poem e pambaruar pr shekullin)
Poeti, duke pritur q qindvjeari t mbaronte me revolucion, nuk mund t linte pa himnizuar gjeniun
m t madh t revolucionit, prandaj shkroi:
N bot u ngrit me mjekr gjer n ret
Parathnsi m i madh me emrin Marks.
(Te kshtjella e Hamletit, 1991)
Dhe n nj poezi tjetr, shkruan:
Prmes drits komuniste, mbi betonin e digs,
Dridhet mjekra vigane e prjetshme e Marksit.
ose:
Dukej sikur n horizontet shfaqej dridhshm
Marks ii madh me nj mjekr t bardh mjegullash
Q dridheshin leht mbi tok:
Proletar t gjith vendeve bashkohuni
(Shekulli im, F. 107)
Duke patur kujdes q t mos i mbetej qejfi gjeniut tjetr t revolucionit, Leninit, poeti thur poezin
Razliv ku thot:
Pikat e shiut mbi kasolle
Mijra fjal pshprisnin
Pa ditur se n gjum vinin
Njeriun m t madh t kohrave.
Dhe prfundon me vargjet:
Ai sht kudo i prhapur si elementt.
Ai vet u b element i ktij planeti.
(Shekulli im, F. 9)
Mir po, poeti, smund t mjaftohej me kaq pak pr kt njeri t madh, prandaj thur poezin tjetr pr
t:
N vargjet e fletores sime
I rrall sht emri i tij si gur i muar.
dhe vazhdon:
Ilii le t jet
N mes pejsazheve q dua shum.
Mes rrugve, mes fushave t qeta,
Ku zhurmron nj lis, ku rrjedh nj lum.
(Nga poezia Lenini)
Prsri, poetit, i duket se as kto vargje nuk mjaftojn pr Iliin e tij t shtrenjt, prandaj shkruan:
Kurse n gjoks
N metal t distingtivit,
Fytyr e dashur
E Leninit.
(Poezia Buzqeshje mbi bot)
Doemos, nuk ke se si t mos i japsh t drejt Historis s letrsis shqiptare t realizmit socialist q
thot:
Pasqyrim original gjeti figura e Leninit n vjershn Lenini t I. Kadares.
(F.121)
Pastaj, poeti Kadare, kujdes t veant i kushton himnizimit t klasikut tjetr t madh t marksizm-
leninizmit, J. V. STALINIT, bashkkohs i t cilit pati fatin e mir t ishte dhe fatin e keq t prjetonte
vdekjen e babait t madh, por mundi t gjej ngushllim duke thurur dy poezi t gjata himnizuese pr
t:
LAMTUMIRA E FUNDIT

Kurora dhe kurora pa mbarim,

Kurora gjith lule, gjith yje;
Dhe syt t prlotur me trishtim
Dhe pamje e rnd zije.

O shok! Pr t fundit her sot,

Baban po prcjell turm e pasosur
Me dhmbje t kulluar e me lot,
Me zemr t plagosur.

Dhe ja tani, mes heshtjes, n eter,

Nj z i njohur, qart po dgjohet.
N emr ton sot, shoku Enver,
Prpara tij betohet.

N gjysm-shtiz flamurt era tund,

Gjmime topash ndihen n hapsir;
I jep Stalinit turma e pafund,
T fundit lamtumir.
Pra, lamtumir mik i madh, baba!
do zemr i thot sot lamtumir.
S bashku me Leninin krah pr krah
Ay ka pr tu shtrir.

Pushon tashti Ay n qetsi,

Por, jo! Ay nuk vdiq! Vazhdon t rroj!
Dhe fjal e tij e urt prsri
Prpara do na oj!

PRANVERA DHE STALINI

Lulet po elin n fushat e blera.
Qielli paloset i kaltr pa fund.
Erdhi pranvera dhe mbl fryn era,
Gjethet e njoma lkund.

Erdhi pranvera! N pyll t bleruar

Buzs s lumit un prap shtis;
Por kt her prse i trishtuar
Vall pranvern sodis?

Avull i kaltr kudo. Pranver.

Toka n fllade prej lulesh po qesh.
Erdhi pranvera por o, kt her,
Ati nuk ndodhet mes nesh.

Tufa me lule, q mbaj un n duar

Vdekjen e tij m kujton prsri.
O, kto lule shikoj i trishtuar
Lule pr bustin e tij.

Shpesh nga Kremlini Ay kish kundruar

Pranvern e bukur me lule e blerim.
Hapur dritarja. ibuku n duar
Nxirrte nj dridhz tym.

T ardhmen mendonte si diell t qart

Q nga Uralet e gjer n Ballkan;
Stepa t blera nn diellin e art,
Planin e madh Stalinian.

Dhe nga dritarja e gjr e ndritur,

Ku n mendime kish rn Ay,
Ndoshta Ilii q andej ka ththitur
Ajrin e majit t ri.

Mjegulla fushs noton dalngadal,

Erdhi pranvera, na erdh prsri,
Por n dritare tashti nuk ka dal
Prap i menduar Ay.

O shoku Stalin, a sht e vrtet

Q pranvern se ndjeni Ju m? -
Krahas Iliit i shtrir, i qet,
Duket Ay sikur fl.

Por parvern me drita dhe yje

T komunizmit kish njohur Ay,
Kopshtet, uzinat dhe brezat me pyje,
Mbjellur nga dora e tij.

Flasin pr t n do koh e pranver

Lulet q elin me gaz pasktaj,
Doni i qet dhe Vollga e gjr,
Dritat n brigjet e saj.

Vendesh t mija ku flladi prher

Endet mbi detin e kaltr jugor,
Flet pr Stalinin do lule pranvere
Flet do agim pranveror.

Erdhi pranvera dhe prap n mendime

Buzs s lumit shtis n agim.
Erdhi pranvera dhe zemra ime
Mbushur srish frymzim.

Fry prmbi fushat me lule, o er;

Kngt e mija i merr ti n gji;
Kng t reja n do parver
Stalin do thur un pr Ty! *

Pasi i lexuat kto poezi ska sesi t mos qeshni me Zotrin Erik Faye q si e pat, e quan Kadaren
njrin prej t parve sulmues t stalinizmit.
Megjithat, vetkuptohet, q poeti Kadare kujdesin m t madh doemos q do tia kushtonte himnizimit
t diktatorit t Shqipris, Enver Hoxhs. Figura e tij e frymzon pa mas poetin dhe thur vargjet:
U hartua Thirrja
Themeluesi i partis zgjati dorn pr firm
Ajo sisht firm
Ajo ishte vettim
N qiell t revolucionit me re e suferin.

Duke nnshkruar dokumentin e par

Shoku Enver Hoxha nnshkroi
stuhin.
Se far stuhie nnshkroi ai, e provoi populli n kurriz t vet pr pesdhjet vjet!
Megjithat, poeti Kadare vazhdon:
Dhe firm e tij her pas her
Kshtu do t shfaqej:
e kuqe dhe e shpejt
duke ndriuar
qiellin pus dhe ret.
Kjo firm do shfaqej n vitet q do t vinin
Kohrat duke sqaruar,
situatat duke kapur.
Ajo do t shkrepte gjithmon perpara bubullimave,
Nga thirrja e par
gjer tek letra e hapur.
(Shqiponjat fluturojn lart, 1966)
Kadare tani mundohet m kot t bind botn me fjalt q na i paskshin pas pas thn shokt e vet se
gjoja nuk kishte shkruar sa duhej pr ta lavdruar E. Hoxhn. Njri prej atyre shokve madje na i
paska pas thn:
Prmendja e tij (d.m.th. e E. Hoxhs) n poem sht e pamjaftueshme. Vetm disa rrjeshta dhe
ato jo drejt pr t, por pr nnshkrimin e tij. sht shum pak
(I. Kadare, Pesha e Kryqit, F. 31)

Meqense kto vargje ishin shum pak, pr t lartsuar edhe m tej figurn e diktatorit, poeti Kadare
na mallngjen me vargje t till preks e mallngjyes pr Komandantin q po na thinjej duke u cfilitur
pr Shqiprin e pr pastrtin e marksizm-leninizmit:
Shoku Enver Hoxha mbshtetur te dritarja
Vshtronte pejsazhin e gjer mbi dhe.

Enver Hoxha vshtronte zymtin e maleve

Ai nuk i hiqte syt prej maleve t zbardhur
Dhe nuk mendonte se n flokt e tij
Gjithashtu ishin shtuar thinjat.
Smendonte
Se mallet e lart
Thinjen kshtu npr stuhi.
(Nga poema Vitet gjashtdhjet)
Pastaj na udit me kta vargje t frymzuar:
Kur midis qiellit t ksaj vjeshte
Fjalt e Enver Hoxhs ndeshin,
Bubullimat mnjanohen me nderim!
Ktu besoj se sht me vend t citoj Zotin Jorgo Bulo, q thot:
Principialiteti marksist-leninist, besnikria ndaj interesave t vendit e t revolucionit, kuraroja
revolucionare, kto jan virtytet me t cilat Partia prballoi tradhtin revizioniste.
Pikrisht kto virtytet partis dhe t udhheqsit t saj, shokut Enver Hoxha, mishron poeti
n poemn Vitet gjashtdhjet.
(I. Kadare - Vepra letrare, Vll.I, F.19)
Pas himnizimit t ktyre figurave t mdha t revolucionit t proletarve,vetkuptohet q poeti Kadare,
kujdes t veant do ti kushtonte ngritjes sa m lart me art, Partis s tij, prandaj thuri pr t plot
poezi t frymzuara, t cilat kini rastin fatlum ti lexoni m posht.
PARTIA IME
At, q dot sma jepte kush,
Partia ime, ti ma dhe.
Njarmat shoksh sup m sup
M madhshtoren prmbi dhe.

Me mijra zemra q jan lidhur

Si en komunikuese varg
N dejt e mi me an t tyre
Se rrjedh ky gjaku yt i madh.

Dhe ja, po ndjej si gjaku yt

Me puls t njjt rreh n damar
Q nga mi thjeshti komunist
E gjer te sekretar i par.

T vjetrit shpesh hyjnit i kan

Me shum flatra, sy e vesh;
Un qesh me perndit indiane
Me perndit greke qesh.

Me system zemrash lidhur bashk

Q ti, Partia jon, na dhe
Mi thjeshti komunist n radh
Ngrihet mbi qindra Promete.

Se ska m mrekulli t madhe

Q n komun kshtu t jesh;
Q n trup tend gzim e halle
T mijra shokve t kesh.

T ngjitet nga puntori i vjetr

Te burri i shtetit nj merak,
Ose t zbres nga burri i shtetit
Qederi i madh te bujku plak.

Dhe mua gjumi mos m marr

Pr farn q n fush smbin
Pr librin tim t keq fshatari
T kthehet njzet her n brinj.

T ndiesh, Parti, si gjaku yt

Me puls t njjt rreh n damar
Q nga mi thjeshti komunist
E gjer te sekretar i par.

Un qesh me perndit indiane,

Me perndit greke qesh.
Me ty un jam i lart si mallet
Pa ty, n ast si gogla vdes.
Me ty dhe dhmbja m e thekshme
Ka vler m shum se nj gzim.
Me ty do tisha i pavdekshm
Dhe sikur tisha anonim.
Poeti militant Kadare e ndien q edhe kjo poezi sht tepr pak pr partin mm, prandaj i kushton
dhe vargje t tjera, si p.sh.:
Do t bhet drit.
ssht bibla q flet,
sht PARTIA.
ose
Se ka nj forc t madhe
Sot Shqipria
Qu shtohet maleve, stuhive, krenarive
T saj,
Forca e re,
PARTIA.
(Nga poema S lindm ne princa dhe Shnime pr brezin tim,nga libri Shekulli im, F. 69)
ose
PARTIA ishte periskopi
Si gjeni deti
PARTIA dallon e para
Errat q frin,
Dallon stuhin,
Zbulon tradhtin.
(Po aty)
Partis s tij, n 25 vjetorin e saj, i a kushton Kadare edhe poemn tjetr bujmadhe Shqiponjat
fluturojn lart, t ciln e fillon me kto vargje:
Kjo kng pr ty
N t njzetepestn vjesht,
Si trndafil i kuq mbi tytn e pushks,
Duke shkruar pr ty,
Do t doja q rreshtat
Tu ngjajnin pozicioneve, istikameve t fushs.
Dhe vazhdon:
Komunistt vendosn
Themelimin.
Koha thirri n sken
PARTIN.
Pastaj, me emfazn e tij karakteristike poetike, i a thot:
Ku ti krkoj rrnjt e tua, PARTI?
Si nj rrap madhshtor mbi kt vend t lart
Ke mbir ndan udhs ku shkojn shtrgatat.
Por ka dhe m:
Ditt tona qen t gjitha t lavdishme
Ditt tona
Kshtu do t marshonin
Me PARTIN, pa u ndalur,
Drejt horizontesh t ndritur.
Ka dhe m:
Nj PARTI e re n kt bot t lasht.
Emir i saj do t ngjitej
Lart e m lart,
Si shqiponja q ngrihet mes shigjetave t gjahtarve.
Dhe m, dhe m:
Karvani i gjat i maleve priste
Ta printe prpara nj udhheqs.
Priste Shqipria
PARTIN Komuniste.
Doni m pr PARTIN?
Kto q ka shkruar pr partin e tij, poeti Kadare tani i mohon dhe mundohet ti mbush mendjen
bots duke thn:
Nuk mendoj se poezit q i kushtoheshin Partis duhen marr seriozisht.
Sepse kjo, sipas Zotit Kadare, na pasksh qen hi m shum se
 nj lloj formule mirsjelljeje.
(I. Kadare - Koh barbare, F. 14)
Dhe justifikimet e tij vazhdojn:
Isha tridhjet vje dhe duke mos llogaritur ca reportazhe e ca vjersha t kohs s adoleshencs,
e kisha prmendur partin vetm nj her, n nj vepr serioze, n poemn Prse mendohen
kto male.
I vetmi varg q ke atje pr t (d.m.th. pr Partin) sht pothuaj neutral, m kujtoi njri nga
shokt: Priste Shqipria Partin Komuniste.
(Pesha e kryqit, F. 30)
Kush ishte ky shok q krkonte m shum pr partin? Shoku Ramiz? Mos ishte dhe ndonj shoqe?
Mirpo Historia e letrsis s realizmit socialist n Shqipri sht e knaqur fort me poemn
neutrale t Kadares dhe shkruan:
Duke evokuar ditn e lavdishme kur lindi Partia, poeti u jep udh ndjenjave e mendimeve t tij,
ka i bn vargjet t tingllojn si nj ditiramb kushtuar Partis.
Tani le t paraqesim pjes t tjer t rndsishme nga krijimtaria poetike e Kadares, ku himnizon
marrzit e bmave dhe t propagands pr konsum t brendshm t Partis e t Diktatorit.
Idhujtart e Kadares, sado t na tregojn Prparsin e disidencs artistike t gjithhershme t
tij, sado t thrrasin se veprat e tij nuk u instrumentalizuan ideologjikisht, dhe se u edukuan
prej tyre, shmbujt q do t japim, flasin ndryshe. Ata vetm paturpsisht mund t quhen Ushqim
shpirtror i shndetshm pr bashkkohsit e vet. Kt krijimtari t Kadares m duket se un e
kam prshkruar saktsisht me katr vargjet e mposhtm:
At q Hoxha e thosh n proz
E kthente Kadare n poezi,
Ku jetn boz e bnte roz,
Kur ajo shkonte zi e m zi.
Po le t flasim edhe m konkretisht. A nuk thoshin Partia dhe Diktatori se Shqipria ishte Feneri
ndriues i vetm n bot q shklqente duke ruajtur pastrtin e marksizm-leninizmit?
Nga ky akt madhor i pashembullt poetin militant e kap frymzimi dhe shkruan:
Vendi im rri n continent
Fener midis dallgsh, rrokopujave.
(Nga poezia Koha n bot)
***
Feneri i komunizmit n Evrop s u shua.
***
Ne qendruam n mbrojtje t revolucioneve
T pamposhtur, heroik, madhshtor
Qysh tani kemi hyr n lavdin proletare.
***
Ne anim m tutje
Midis Shills imperialiste
Dhe Haribds revizioniste.
(Poema Vitet gjashtdhjet)
Pr hir t ksaj lavdie t shtir, Kadare s nguron t bhet qesharak, duke shkruar:
N qoft se krevatet i kemi pasur t zakonshm,
Varret do ti kemi madhshtor.
(Poem Blindazh)
Po le t shkojm m tutje.
A e dha Partia orientimin pr luftn kundr fes?
Ather, flak pr flak, poeti militant, Kadare, shkruan:
T shurdhuan vesht
Priftrinjt dhe Hoxhallart
Dhe bekonin gjakmarrjet
Minaret dhe kambanaret.
***
thoshin kambanat,
murmuritnin priftrit
N latinisht
Kishave t larta?
Logjika latine me fraza t gjata
Prpiqej t prkulte pushkn e gjat.
***
N qelit e qeta t manastireve t froht
Bnin studime pr sufikset priftrinjt.
***
Amin!
Priftrit dhe ca poet n gjum t vinin
Pr lavdin abstrakte gjenealogjike ulurinin.
(Prse mendohen kto male)
***
Njerz me veladone t zez,
T zez si errsira kozmike
Ulurin:
Mos ngrini dorn kundr qiellit.
T luftosh me qiellin, mkat!
Por turmat i mbytn njerzit me veladona
Dhe poett rebel i shqyen me thonj.
(Shekulli im, F. 114)
Poeti Kadare q e njeh mir historin i letrsis, se ka br shkoll pr kt, nuk dim prse bn sikur e
ka harruar, se n ato qeli t ftohta t malsis, ku e kalonin jetn e tyre t thjesht priftrinjt katolik,
u mbajt ngroht, u ruajt e u zhvillua gjuha shqipe e u shkruan me durim e prkushtim thesart e saj
m t muar t sjella goj m goj nga thellsia e shekujve.
T gjitha kto i harron ky poet rebel dhe bashk me turmat sulet ti shqyej me thonj njerzit me
veladona.
Vrerin e tij kundr fes Kadare fillon ta derdh q n poezit e viteve t rinis s tij t hershme, si p.sh.
te poezia N kish ku ndr t tjera, shkruan:
nj vajz vshtroj, q me frik
sheh flakn e qirinjve,
T flaks inkuzitore miniatura.
(Shekulli im, 1961, F. 38)
Kadare knaqet, kur shkruan:
Do t ngrihet nj qytet i ri
Pa kisha e muze me antika
Qytet i ri
Pa kish e kambanore plak
Prift sdo t ket
Sdo t bjer kambana.
(Endrr industriale, n Vepra letrare, vell. 2, F. 202)
Ndrsa n nj poezi tjetr Kadare shprthen:
Hap nj els: godit fanatizmin n brinj
Hap nji tjetr: bjeri fes, (u trullos!).
(Kto dit dhjetori, n Vepra letrare, vell. 2, F. 202)
Le t vazhdojm t shohim krijimtarin e ktij poeti rebel:
E kemi vshtir ti kujtojm marrzit e kohs komuniste q lam pas, por na duhet domosdo ti
rikujtojm pr t kuptuar m mir lidhjen e krijimtaris poetike t Kadares me marrzit e asaj kohe.
Ja, p.sh.:
A e krkonte Partia t gjith popullin ushtar?
Poetin Kadare, besnik t partis, e kap frymzimi i pamas dhe thur poezi t tilla:
Ja Shqipria:
Nj lndin e qeshur, shklqejn bajonetat
Dhe q n bark t nns, fmia,
Si ushtar sht radhitur n reshta.
(N festn e brigads)
***
Alarmi prap, ja, gjmon
Dhe horizonti sht me re.
Nga lufta vijm, n luftra shkojm
Dhe tjetr fat skrkojm ne.
(Knga e ushtarit t vjetr)
Brezi kufitar q e mbylli popullin shqiptar n burg dhe e izoloi nga gjith bota, e frymzon poetin e
partis, Kadare, dhe shkruan:
N barkun tnd fisnik e t gjr
N vend t farve t bimve
Mina t ftohta vun xhenjert.
(Toka kufitare, n Vepra letrare, Vell. 2 F. 131)
Dhe m posht, kt tok kufitare, kt mur burgu kombtar me tela me gjemba e mina, Kadare na e
quan mbrojtje. Ja:
Brez i kufirit,
Rrip toke i ngushte
Je thirrur pr t mbrojtur tokat e tjera.
(Toka kufitare)
Poetin e frymzon edhe qeni i sigurimsave t brezit kufitar dhe i thur poezi:
Merr frym shpejt.
Me sy nervoz
Vshtron prqark
Dhe ujqit vet, po tu dilte prpara,
Do ti hapnin udhn kafshs ushtarake.
(Qeni i kufirit, n Shekulli im, F. 6)
Po poeti smund t ndalej me kaq. A nuk thoshte Hoxha dhe Partia se imperializmi shpif kundr
Shqipris socialiste? Ather poeti frymzohet dhe shkruan vargje lapidare si kto:
Pr Shqiprin ton
Shpifje, Shpifje, Shpifje.
(Poezia Antena)
A nuk thoshte xhaxhi n do fjalim se Shqipria isht e rrethuar nga armiq t jashtm e t brendshm?
Si t mos frymzohej poeti Kadare nga kto fjal? Atij i shprthen frymzimi dhe shkruan kt poezi:
ARMIQT
Si sna u ndan - armiqt.
T neveritshmit, barbart - armiqt.
Agresort, t dobtit - armiqt.
T pabest, provokonjsit - armiqt.
Shekullort, t mundurit - armiqt
Edhe njher ti goditim -
ARMIQT.
(Shekulli im, F. 8)
Pa shih sa shum armiq! Ata, - thoshte partia, - duhen demaskuar e luftuar prandaj, poeti Kadare,
sresht e shesht, por shkruan:
Armiqt prreth
Harqe triumfi na ngren
Q ne nn to t kalojm
Ata ndrrojn
Me shekuj ndrrojn
Kadare nuk trmbet. Ai nxjerr gjoksin dhe u hakrrohet armiqve me kto vargje:
Armiku kndej skalon.
Nj penges t madhe do ngrem.
Me arm, bajoneta, kng,
Tela hekuri, nerva, ndrra,
Pleksur
Nj t madhe, t tmerrshme penges.

Prapa armik!
Na njeh?
Jemi ne
Ne
Rrypi i mezit
Rryp vezmesh
I shekullit lufttar.
(Shekulli im, F. 72, 74)
A nuk lvdohej Komandanti yn legjendar se kish arm e raketa kundr imperializmit? Ather
Kadare s prmbahet, e kap frymzimi patriotik dhe thur kt poezi:
Po mos harro, o kapital i dhjamur,
Se dhe ne
I kemi llogaritur largsit e kryeqyteteve tuaj.
(ndrr industriale n Shekulli im, F. 93)
Pa, pa, pa si dridhej Pentagoni nga kto vargje!
A nuk tha shoku Enver: Tu qepemi kodrave e maleve, ti bjm ato pjellore si edhe fushat.?
Kur dgjoi kto fjal, ku mbahej poeti? Kadaren e ndezi frymzimi dhe na shkroi:
Tani prap u qepemi maleve.
Ja, po ngjitemi sot n rreshta:
Djem e vajza, brezare e fusha,
Copra pyjesh e copra vreshtash.
(Motive me diell, n Vepra letrare, vell. 1, F. 233)
Kadare nuk mund t linte pa ngritur n art vigjilencn ndaj armiqve q si thosh Partia dhe shoku
Enver paraqiten t maskuar si Kali i Trojs, prandaj i mobilizon masat e popullit me vargje t till:
N gjum, prbindsh, dot ske pr t na gjetur.
Vini veshin! Vini veshin! Kali i Trojs.
(Kali i Trojs, n Motive me diell, 1968)
Kadare, mundohej t ngrinte n art ideologjin komuniste t partis s tij dhe frazat delirante t
diktatorit. Nuk besoj se ka nevoj pr argumenta m shum se shembujt e mposhtm:
Kapitali
Duke parandjer nett e fundit tagonis
Me vete botn e tr deshte ta zvarris
N nj kaos gjaku e ulurimash tragjike
Kapitalistt me syt e akardisur nga tmerri,
Dridheshin prpara bots s revoltuar.
(Shekulli im, F. 112)
Poeti Kadare e prbuz me neveri e urrejtje perndimin dhe shkruan:
Pshtyj mbi sensacionet e prtej detit
Mbi yjt e superyjt e gjith jan.
(Lulemollt)
***
Ja dhe Perndimi,
Bota kapitaliste

Eci mbi perndimin

Slexoj reklamat e ndezura
Por tymrat e fabrikave

Lexoj tymrat e ngrysur

Q ngrihen lart t ashpr
Si paragraf vigan
T luftrave t klasave.
(Perndimi)
Kapitalizmin Kadare e demaskon paq n kt pjes t poezis Buzqeshja mbi bot, ku thot:
Vendet navion i kemi prbri
Un dhe nj kapitalist plot dhjam.
Stuardesat
Drekn na solln t dyve
N duar pirun e thik na dhan.

Tani qytetet atje posht duken si pjatanca

Q plot ndrtesa, stacione, muze Brenda mbajn.
Ai mori pirunin
Dhe mua mu duk se
Si torta
Ndrtesat, stacionet, muzet,
Bhet gati ti haj.

Zhytur n kolltuk
Ham drek ne t dy
Vrtitet mbi bot piruni i tij.
(Vepra letrare, vll. 2, F. 120)
Por drmn m t madhe Perndimit, poeti i revoltuar revolucionar Kadare, i a jep me shkrimin e tij
NJ BOT N RNIE, (1970), (Vepra letrare, vell. 12, F. 271-294), kun a prshkruan SHBA-n e par
me syt e tij t verbuar nga ideologjia komuniste e Enver Hoxhs:
Reklama. Kudo reklama. Ethe paresh. Ajo shfaqet n do qoshe, n do udhkryq, n do
vitrin. E zhveshur, e paprmbajtur
Rrugt vende-vende jan t ndriuara jasht mase Ndrion dollari. Ai sht edhe dielli edhe
hna.
Pas zjarrmis s dollarit ndihet atmosfera e pasiguris. N kt klim t akullt jetojn prej
vitesh njujorkezt.
N kto gratacile t bukura luhet me fatin e miliona punonjsve t Ameriks.
Uoll-Striti sht nj rrug e ngusht dhe jo shum e gjat Ktu lindin pr her t par
konturet e fatkeqsive dhe t agresioneve t ardhshme Kjo rrug e shtrmbt, e ngusht,
helmon gzimin e mijra rrugve e bulevardeve t bots.
Ndrtesat e bankave jan t ngjeshura njera pas tjetrs, si mur i prbashkt Ky sht muri i
borgjezis. Barrikada e saj e prbashkt.
 Pas pasuris borgjezia krkon pushtet dhe pas pushtetit krkon lavdi. Nj shekull m par
Marksi e ka parashikuar edhe kt.
Shoqria e smur amerikane e tregon veten e saj sidomos natn Broduej sht nj lloj
ekspozite e Nju-Jorkut. Ktu lluksi dhe mizerja, bukuria dhe turpi, brutaliteti dhe protesta,
menuria dhe degjenerimi, t ndriuara n mnyr t ethshme, rrin pran e pran
Kur bie nata, Broduej shfaqet lakuriq me gjith vulgaritetin e vet, i babzitur, i paturpshm
N Broduej, n sfondin e shklqimit t mendur, mjerimi dhe degjenerimi shfaqen lakuriq.
SHBA jan br vendi klasik i shantazheve dhe vrasjeve politike. Prgatitja e atentateve ka
arritur ktu perfeksionimin m t lart.
Ja dhe kulmi i ktij shkrimi:
Statuja e liris sht monumenti q borgjezia i ka ngritur liris s saj, liris pr t sunduar.
Ja dhe nj aspekt tjetr i Ameriks, pr t cilin flet Kadare n kt shkrim:
Ka disa muaj q n ekranet mund t shikosh gjra m t shthurura q mund t sajoj
imagjinata m e smur e maniakve seksual
Ky mit sht nj nga shfaqjet e shkallzimit t degjenerimit t shoqris s smur amerikane
Asnjher dhe asgjkundi nuk mund t jet poshtruar femra n kt mnyr.
Ndrsa lexoja kto e t tjera t zeza t Ameriks t prshkruara nga Kadare, m kujtohej Klubi i
Selanikut i ajupit, ku thot:
Tu thaft goja more beu (komunisti) yn! Po si sthe nj fjal t mir, more beu (komunisti)
yn!
Megjithat, Zoti Kadare, si shkrimtar i shquar q sh i di se, pas pjesve tragjike duhet edhe dika
komike prandaj, q t shkulemi s qeshuri, ja na shkruan:
Rinia amerikane sht n krkim t vazhdueshm. Ajo krkon rrugt e protests. Dyqanet e
letrsis politike jan t mbushura dit e nat plot me t rinj Ata krkojn librat e Leninit,
Marksit, Stalinit e Guevars. Por sidoqoft, autori q krkonin mbi t gjith sht Lenini!
Aman, Ismail, po veprat e shokut Enver nuk i krkonin?
Le t vazhdojm tani m tej me krijimtarin poetik poetike t poetit Kadare:
Pr ti br jehon lufts s klasave, instrumentit m gjakatar e m t prdorur nga diktatura e Enver
Hoxhs n Shqipri, Kadare shkroi nj poezi t till:
KLASAVE T PRMBYSURA
duke buzqeshur un shpesh ju kam par.
Por ve kur kam shkruar dika q veanrisht ju ka prekur,
Mes zmaltit t dhmbve tuaj ka ndritur territory i bardh.
(Terrori i bardh)
Ja dhe nj poezi tjetr e Kadares n kt frym:
Kujtoni, o nipa, pr jet!...
Ata q me gjak
Vaditn zabele dhe pyje,
At q me thik armiku kulak
E priti nj nat pa yje.
(Sekretari)
Dhe sot, zoti Kadare, gjen guxim t thot kto fjal:
Kurr nuk kam shkruar as nj rresht pr luftn e klasave.
(Shih Koha jon, 24.08.94)
Por, pr fat t keq t poetit Kadare, nj ish miku i tij i dikurshm, sot thot:
nj shkrimtar si Ismail Kadareja q ka ushqyer me veprat e tij urrejtjen dhe prmimin ndaj
armikut t klass.
(Pre Zogaj, Renia e zgjedhjeve, F. 126)
Meqense poett q e kishin vn emrin e tyre n letrsin shqipe, nuk thurnin mbrokulla sit tiat,
poeti Kadare u hakrrohet:
Hapeni udhn, poet t poezis s deklasuar!...
Hiquni nga udha, poet bimor!...
Hapni rrugn, fanatik t artit!...
Hiquni udhve, poetuc t mjer!...
(Shekulli im, F. 52)
Prit, se ka dhe m:
Dhe n qlloft t vin t tjer
Nga fisi i demoduar i poetve
Me soneta t demoduara nn sqetulla
Do t hutohen

Por do t vim dhe ne

Poett e realizmit socialist.
(ndrr industriale, n Shekulli im, F. 94)
Erdhn vrtet poett e realizmit socialist me n krye Kadaren dhe bn kryeveprat q bn sepse, - si
thot vet poeti Kadare:
Metoda jon e realizmit socialist edhe n shtjet e mjeshtris e t forms i hap horizonte t
pakufishme shkrimtarit.
(Nntori, Nr. 9/1979)
ose:
Letrsia jon e sotme sht nga m t emancipuarat n kt rajon t Evrops.
(Nntori, Nr. 1/90, F. 56, 67)
ose, pak muaj prpara aktit t tij madhor t disidencs, me ikjen n Franc, Kadare shkruante:
Ka gati gjysm shekulli q populli shqiptar ushqehet me letrsin socialiste shqiptare. NEVOJA
e tij pr t sht e madhe Kjo NEVOJ e nnvizon prgjegjsin ton prpara socializmit pr t
cilin kemi dyzet e pes vjet q punojm e luftojm papushim.
(Letrsia e sotme dhe koha e sotme, Nntori Nr. 1/90, F. 56, 57)
Dhe, si thot Fjalori enciklopedik Shqiptar -Kadare u b nj nga prfaqsuesit m t shquar t
letrsis shqiptare t realizmit socialist.
(F. 440)
Po Pjetr Arbnori, vete n Itali dhe bn deklarata q smund ti besoj askush n Shqipri dhe q
vshtir se mund t gnjehet ndokush n bot. Ja thot Pjetri:
Ismail Kadare, duke mos e duruar realizmin socialist, u arratis duke i dhn nj goditje
regjimit.
(Fjal e mbajtur n Universitetin La Sapienza, n Rom, RD, 1.12.96)
Daleni Zoti Arbnori! Mos u nxitoni, se Zoti Kadare, disa muaj para se t arratisej n Franc, ka
shkruar:
realizmi socialist sht periudha e fundit dhe kulmore e letrave shqipe
(Nntori 1-1990, F. 56)
Ai (Kadare) jo vetm e duronte po e lvdonte Realizmin socialist, kur shkruante:
Armiqt e artit revolucionar jan t shumt e t vjetr, dinak e t palodhshm. Fakti q
armata e tyre me prmasa t mdha sht e angazhuar dit e nat n prleshje mbinjerzore pr
t shkatrruar letrsin dhe artin e komunizmit, tregon barrikad serioze sht ky art n
radht e barrikadave t tjera t proletariatit.
(Nntori, Nr. 8, 1973, F. 19)
Shijoni dhe kulmin e ktyre deklaratave revolucionare:
arti yn art i bots s re dhe s ii till ai ka nj forc t pamposhtme. (po aty, F. 19)
U kujtojm Zotit Arbnori dhe atyre q bjn asi soj deklaratash se, ky eksponent i realizmit socialist
mundohej t entusiazmonte e t mobilizonte kllasn puntore me poezi t tilla:
Prpara!
N t katr horizontet digjet flamuri i kuq,
Era e lindjes zotron mbi ern e perndimit.
Njqind partit komuniste
Revolucionojn orbitat
Dhe prap drejt agimit sulet rruzullimi.
(Shekulli im, F. 11)
Deri ktu, t nderuar lexues, kemi par nja 17 fragmente poezish nga libri Shekulli im dhe, natyrisht,
ju kujtohen se ishin, por zoti Kadare sot ka sy e faqe t thot:
Libri me vjersha e poema Shekulli im ishte ndr librat m t lir e m skandaloz t kohs jo
vetm n Shqipri, por ndoshta n krejt perandorin komuniste.
(Pesha e kryqit, F. 23)
Me kt rast le t lexojm nj tjetr poezi Skandaloze nga poeti Kadare:
Prpara,
Spyesnim pr lodhje, pr turne,
Djersa mbi kngt na binte n dhjetor.
N bulevardin e madh
Kish drit gjer von Komiteti Qendror.
(Vitet Gjashtdhjet)
Por, pa dyshim, kryevepra e ktyre lloj poezive t Kadares sht ajo q mundi t na dhuronte disa
muaj prpara se t arratisej n Franc.
Lexoni, o njerz dhe shijojeni kt poezi t poetit t mirnjohur si disident:
PANAIRI NDRKOMBTAR
I LIBRIT N FRANKFURT
Tek stenda shqiptare dikush krkon
Librin Kur lindi Partia

Lexoje, njeri, kt libr me vmendje

Pr kohn kur terrori t priste.
Hape t shikosh se ndodh n nj vend,
Kur lind nj Parti Komuniste.
(Ftes n studio, F. 25)
Se ndodh n nj vend, kur lind nj parti komuniste, populli yn e msoi prmes lotve, burgjeve,
internimeve, vrasjeve, persekutimeve, kurse poeti i realizmit socialist, Kadare, duke shkelur mbi gjakun
e t pafajshmve t ktij kombi, shkruan:
Ditt tona
Do t marshonin me Partin
Pa u ndalur.
Drejt horizontesh t ndritur.
(Shqiponjat fluturojn lart)
Pr ta mbyllur kt kapitull, po i kujtojm poetit Kadare fjalt e t madhit J. . Goethe (J. V. Gte) q
thot:
Sowie ein Dichter politisch wirken will, muss er sich einer Partei hingeben, und sowie er dieses
tut, ist er als Poet ferloren.
(J. P. Eckermann, Gesprche mit Goethe.)
(Posa q nj poet do t veproj politikisht, duhet tia kushtoj veten e vet nj partie, dhe posa e
bn kt, ka humbur si poet.)
Pr fatin e tij t keq, koha ia ka provuar kto fjal Kadares.
Edhe idhujtart e tij m t flakt gjithmon e quajn: Shkrimtari yn i madh duke nnkuptuar kshtu
vetm prozn e tij. Deri m sot askush nuk ka guxuar ta quaj Poeti yn i madh.
Robert Elsie, autori i librit Histori e letrsis shqiptare n 56 faqet, ku ka prmbledhur gjith letrsin
shqiptare t paslufts (F. 377-433). Kadares i kushton 17 faqe (F. 387-401 dhe 420-421), por pr t si
poet flet n m pak se dy faqe. Madje, q n fillim, R. Elsie thot: Ndonse Kadareja sht i vlersuar
n Shqipri edhe si poet, deri tani ai ka br emr n bot krejtsisht fal prozs s tij
N punn kolosale q sht br me librin prej 474 faqesh me titull: Kadare n gjuht e bots, ku
prmblidhet gjithka q sht botuar dhe thn n bot pr veprn e Kadares, nuk prmendet ndonj
vllim me poezit e tij t prkthyer e t botuar diku dhe as ndonj fjal nga ndokush pr vlersimin e
Kadares si poet.
Vlen t theksohet se, kur mbaheshin fjalimet pr pranimin e Zotit Kadare n Akademin Franceze t
Shkencave Morale dhe Politike, Henri Amouroux, antar i Akademis q paraqiti tiparet kryesore t
veprs s Kadares, qysh n fillim, tha:
Cili sht ai q po pranojm sot midis nesh?
ROMANCIERI Ismail Kadare.
(B. Kuuku, Op. Cit., F. 199)
Pra, vini re, flitet pr romancier, jo pr poet!
Madje miku i ngusht i Kadares pr nj periudh m se tridhjetvjeare, M. Velo, thot me plot gojn:
Kadare sht prozator. Camaj - poet.
(M. Velo, Koh antishenj, F. 201)
Dhe, n t vrtet, me dashje apo pa dashje t ndonjerit, Kadare ka defiite t mdha nga krijimtaria e
dikurshme poetike.
Koha i prmbysi me tallje poemat madhore si Shqiponjat fluturojn, Vitet gjashtdhjet, Prse
mendohen kto male e t tjera poema e poezi ksodore, t cilat ska pr ti lexuar e as prkthyer m
njeri as n kubane, as n koreane veriore.
Kshtu, n bagazhin e vogl poetik t sotm Zotit Kadare i mbeten ca si poezi dashurikash t
hershme, q dikur u bn kng, disa poezi dashurikash festivalesh n brigjet e Finlands dhe ndonj
poezi e shoqruar me ltrkmbime fjalsh t ndyra Llorat ruse, poezira kto q smund t shrbejn si
pjedestal pr monumentin e nj poeti t vrtet. Tani, Zotit Kadare, poetit Nr. 1 t kohs s diktaturs,
si mbetet vese t provoj shijen e hidhur t fjalve t kritikut t shquar (borgjes) Benedetto Croce q
thot:
Nella storia della poesia accade spesso di verificare il ditto, che i primi saranno gli ultimi e gli
ultimi, i primi.
(N shkrimin Fernan Caballero)
Megjithat, duke ditur se dikur Zoti Kadare i ka pas dhn vetes nj premtim me fjalt Stacioni im i
fundit - poezi! shpresojm t mos merret me bisedat e montuara e t padobishme t llojit me Alain
Bosquet apo me Denis Fernandez Rcatala se i humbet kohn kot vetes e t tjerve, por, duke
hyr s voni n jetn shqiptare, mbase mund t gjej frymzime t vrteta poetike.

II
Pr kontributin q solli Kadare, me krijimtarin e vet poetike, na duket se dika u sqarua.
Por, si dihet, kontributi i tij m i madh n letrsin shqipe sht n proz e veanrisht n Ese-t e n
vshtrimet kritike pr lloj-lloj problemesh ku, her-her, bn zbulime t mdha.
Nj nga zbulimet e tij m t rndsishme shprehet n kto pak radh:
Qysh nga shekulli i Sknderbeut e thu.. gjuha, q dikur kishte qen e unifikuar, po thellonte
ndarjen dialektore. N kt process regresiv divergimi nj reaksionar lojti kleri katolik, q u b
kshtu aleat i pushtuesve.
(I. Kadare, Parathnie n Naim Frashri, poezi, Tiran, 1978, F. XV)
Duke mos ditur rolin reaksionar t klerit katolik, q u b aleat i pushtuesve, sepse, pr t br
kt zbulim, koha do t thrriste n sken I. Kadaren, Gazeta e re n Janar 1929, shkruante:
Cilt qen ktu, n Shqipnin ton, Buzuku, Budi, Bogdani, Bardhi, Fishta, Prendushi, Xanoni
etj. etj. t cilt, tue jetuem me popull, i a mbajtn frymn kombtare, i ruajtn dhe i a zhvilluen
gjuhn?
Zbulimin e madh t Zotit Kadare mbi rolin reaksionar t klerit katolik, q u b aleat i pushuesve,
nuk pati fatin ta njihte as bashkqytetari i shquar i tij, i ndjeri Eqrem abej i cili, pr librat fetar t
botuar nga kleri katolik, thot se:
ishte dshira e flakt e ktyre pr ti ardhur n ndihm kombit t vet e gjuhs. Ndjenja q i
shtynte kta qe e dyfisht; n ta przihej dashuria e fes me lidhjet q kishin me kombsin.
(E. abej, vepra, vll. VI, f. 25)
Pr klerikt katolik, E. abej shkruan gjithashtu:
Ata jan paraardhsit dhe gjer diku edhe gatitsit e literaturs shqiptare t shekullit XIX.
(E. abej, vepra, vll. VI, f. 79)
Pr klerikt katolik E. abej shkruan edhe kto:
Pr kta njerz e pr kohn n t ciln jetonin, atdhe, gjuh e besim, ishin nj trinom i
pandar. Ata luftuan me sa mundn pr ruajtjen e ktyre vlerave.
(E. abej, vepra, vll. VI, f. 79)
I ndjeri shkenctar gjuhtar E. abej, n f. 79 t vll. VI shkruan edhe kto:
Si e kam thn edhe me t tjera raste, kta shkrimtar t veriut q qen priftr katolik, kur
morn penn n dor, nuk shkruan vetm pr fe, po i shtynte edhe dashuria e vendit dhe e
popullit t tyre
Dhe prsri Eqrem abej i cili nuk e dinte rolin reaksionar t klerit katolik q u b aleat i
pushtuesve shkruan:
Pr Pjetr Budin dim se ka zhvilluar nj veprimtari politike e agjitatore t gjall pr ti shtyr
banort e malsive tona t veriut t ngritin krye kundra pushtuesit t huaj dhe vetm vdekja e
tij me mbytje n lum t Drinit i dha fund ksaj veprimtarie
Tri librat e Budit, Doktrina e krshten, Pasqyra e t Rfuemit dhe Rituali Romak, bashk me
spjegimi shqip t meshs romake, kuptohen m drejt n gjenezn e n qellimin e tyre, po t
kemi parasysh q autori i ktyre gjat jets jo t gjat t tij luftoi konsekuentisht pr ngritjen e
nj kleri t vendit e kundra klerit t huaj n Shqipri dhe bri prpjekje t vetdijshme pr nj
prdorim sa m t gjr t gjuhs s vendit n funkcionet e shrbimeve fetare.
sht pr t vn re n kt mes q titulli shqip i Pasqyrs s t Rfyemit, n ndryshim nga
titulli latin, prmban edhe shtesn pr ndihm t gjuhs Arbneshe, shtes kjo q shnon
qellimin q ndiqte Budi n kt vepr.
Kt qllim t tij autori na e shpreh m iltas n fillim t parathnies s ksaj vepre q
dshmonjn se sa i madh ka qen gjithher kujdesi e deshiri zemrs sime pr ndim t
Patries e t gjuhus san, q u vduor
Po ky qllim kish frymzuar m par Buzukun dhe shtyu m von edhe t tjer prelat pas Budit
pr hartimin e librave t tyre.
(Vepra, Vll. VI, f. 315-316)
Dhe m posht:
Pal Englli sht i pari n at varg t gjat prelatsh e priftrinjsh t historis shqiptare, t
cilt prve se barinj shpirtror, kan qen edhe agjitator, dhe pas fryms s kohs, pa ndar
iden e fes nga e atdheut, n koht e sundimeve t huaja kan udhhequr popullin n luft pr
t drejtat e tij, n njern fush e n tjetrn.
(E. abej, vll. VI, f. 341)
Prve sa tham, n librin Historia e Shqipris (Vllimi II, Tiran 1965) lexojm:
N vjershat e priftit Preng Doi, dashuria pr atdheun gjeti nj shprehje t zjarrt dhe
artistikisht t lart.
Fryma patriotike prfshiu edhe t tjer klerik katolik t vendit si: Pjetr Zarishi, Ndue Bytyi,
Leonard de Martino. (F. 100)
Lexojm gjithashtu edhe kto:
Prve Kors, vatr tjetr e rndsishme u b Shkodra. Ktu doln aktivist t rinj si: Dom
Ndre Mjeda dhe Dom Ndoc Nikaj, q t dy klerik katolik. (F. 222)
Lexojm edhe kto:
Duke shfrytzuar prkrahjen e Perandoris Austro-Hungareze, pjestar t klerit katolik shqiptar
t lidhur me lvizjen kombtare shkuan edhe m tej. Me inisiativn e tyre m 1899 u themelua
n Shkodr nj klub me karakter letrar e gjuhsor me emrin Bashkimi. Udhheqsit e klubit
qen Abati Preng Doi dhe franeskani Gjergj Fishta.
M 1901 u krijua po n Shkodr nj shoqri letrare me emrin Agimi. Udhheqsit e saj qen
vllezrit Lazr Mjeda e Ndre Mjeda, q t dy klerik katolik. (F. 264)
Dhe s fundi do t prmendim thot At Konrrad Gjolaj:
Kjo merit i takon klerit katolik, q me vullnetin e elikt, me gjakun e derdhun pa kursim,
me pishtarin e gjuhs e t dijes, i hapn rrugn popullit shqiptar drejt pamvarsis e qytetnimit.
Lista e tyne, q prej Buzukut e deri te Fishta, asht aq e gjat sa nuk numrohet.
(Hylli i Drits, Nr. 2-3/93, f. 65)
Le t thon t duan t tjert! Kadareja yn nuk ndalet, nuk stepet, kur i qepet.
Trajtimi edhe m i thelluar i rolit reaksionar t klerit katolik q - si thoshte Partia - u b aleat i
pushtuesve, del plotsisht i qart n analizn q shkrimtari i shquar Kadare i bn nj kleriku katolik
me emrin Gjergj Fishta.
Dihet q n 45 vjett e diktaturs komuniste, FISHTA, mbasi u sha e u mallkua mir e mir u urdhrua
t lihej n harres.
Mirpo shkrimtari yn Kadare nuk e duronte dot q FISHTA t lihej n harres prandaj thot:
Un krkova ta prmendja Fishtn, por duke e kritikuar
dhe vazhdon:
Kritika ime pr kta shkrimtar ishte n radh t par profesionale
Kritika ime ka qen kryesisht n rrafshin letrar.
(Ditainformacion, 5.12.93, f. 5)
Duke e par veprn e Fishts - si thot - kryesisht n rrafshin letrar - Kadare shkruan:
Prpjekja tepr ambicioze e klerikut reaksionar Gjergj Fishta dshtoi sepse Fishta si shkrim-
tar reaksionar ishte krejtsisht i huaj pr shpirtin dhe aspiratat e popullit.
(Autobiografia e popullit n vargje, f. 169)
T gjith letrart amator e profesionistt, kritikt, msuesit e letrsis etj. ndihmohen shum nga
shkrimtari Kadare, i cili i bn t msojn t habitur se shprehjet klerik reaksionar dhe shkrimtar
reaksionar qenkan kritika, n radh t par profesionale dhe kritika kryesisht n rrafshin letrar.
Por shkrimtari Kadare sht i pashtershm. Pr vlerat letrare t veprs s Fishts ai shkruan:
Gjergj Fishta, n vetmin e kuvendit t franeskanve po rrekej t krijonte nj vepr q ishte
sa jasht kohe, aq edhe jasht mundsive t tij. Ai orvatej t thurte poemn e madhe totale, ku t
mblidhte krejt eposin shqiptar Absurde si ndrmarrje pr shkak se poetit franeskan i
mungonin shum gjra e n radh t par talenti i veant ai nxori nga pena poemn
monotone Lahuta e Malcis, nj kronik sterile
(I. Kadare, Autobiografia e popullit n vargje)
Nuk po i citojm t gjitha ka shkruar Kadare kundr t madhit Gjergj Fishta, se tashm svlejn m
shum se nj njoll turpi pr at q i shkroi, por smund t lem pa cituar ato q Kadare u prralliste
studentve n kohn kur Fishta po rihynte triumfal n krye t letrsis shqiptare.
N Shqipri tash ka nji keqkuptim pr Fishtn, se njerzit nuk e din, nuk e njohin. Kur ta
lexojn do ta shikojn se ky sht ndr shkrimtart e zakonshm shqiptar Ky sht nj
shkrimtar i varfr nga ana artistike n veprn e tij ka nj nivel t ult, nj nivel q si afrohet
kurrsesi Migjenit.
(Gazeta Studenti, 11.4.91)
Ja, pra, kto msime t vlefshme u jepte disidenti Kadare studentve q po sillnin demokracin.
Dihet se Zotris I. Kadare nuk i plqejn ato q ka thn Sejfulla Maleshova, po ka edhe disa q duan
ti dgjojn.
Ja, thot Lame Kodra:
Faik Konica, Fan Noli dhe Fishta jan fytyrat m t mdha t Shqipris n fushn e kulturs.
Veanrisht pr veprn Lahuta e Malcis, thot:
Lahuta e Fishts sht nj vepr e madhe e gjuhs shqipe dhe e literaturs son, q ka lozur nj
rol t madh progresiv n jetn nacionale t Shqipris, sidomos n periudhn 1908-1924.
(Lame Kodra, Bota e re, korrik 1945, viti i par, Nr. 1, f. 15)
Albanologu i njohur Maksimilian Lambertz, ndr t tjera, pohon:
Lahuta e Malsis e Gjergj Fishts, jo vetm se ka rndsi n pikpamje artistike, por edhe pse
ajo, porsi vera e mir, sa m shum vjet q t kalojn, aq ma vler merr
(I. Z., op. cit., f. 71)
Lasgush Poradeci thot:
Lahuta sht konceptuar dhe trajtuar nga nj frymzim i realitetit t prer shqiptar. Shkmb i
toks dhe shkmb i shpirtit shqiptar. Ky sht si t thesha monopolariteti gjenetik i artit t
Fishts
(L. Poradeci, Vepra, vll. II, f. 55)
Dhe Lasgushi snguron ta quaj Fishtn me plot gojn:
Vigan i kombit
(L. Poradeci, po aty, f. 56)
sht ky Lasgush, i cili n librin me poezit e veta q ia pat falur Fishts, i shkroi kt kushtim:
Burrit shqiptar prfaqsonjs,
M t madhit epik t shekullit.
Por edhe ky kushtim Lasgushit i duket pak dhe thot:
i kisha shkruar pjesn e njqindt nga desha.
Prof. Dr. Maximilian Lambertz, thot edhe kto:
I rrnjosur krejtsisht n popullin e vet, Fishta ka dashur t prgjonte si flasin burrat dhe grat
e maleve. Ka marr prej tyre mnyrat e nmve, t mallkimeve e t urimeve dhe do gj e ka
shkrir me mjeshtri n poezit e veta.

Koha e ardhshme ka pr t dijt t moj edhe m mir rndsin e ktij njeriu, sidomos kur
vjershat e tij t jen prkthyer ndr gjuh m t prhapura.
(T drejtat e njeriut, 4 (16), 1998)
Prof. Aleksandr Xhuvani, thot:
Me t drejt i kan than Fishts Tirteu i Shqipnis, se, sikurse ai me elegjit e tij ndezi zemrat
e spartanve, njashtu edhe epopeja e Lahuts, odet dhe elegjit e Mrizit t Zanave e t
poezive t tjera, kan mbjell n zemr t djelmnis son dashunin e pamas pr truallin e t
parve dhe pr gjuhn amtare. Njikto dy ideale: atdhedashunia dhe ruejtja e gjuhs si dritn e
synit, lavrimi dhe prparimi i saj kan qen polet, rreth t cilave shtrihej gjith vepra e
mueshme e Fishts.
(T drejtat e njeriut, 4 (16), 1998)
Eqrem abej jep kt gjykim:
Gjergj Fishta sht br, sidomos me Lahutn e Malcis, prfaqsuesi m i par i literaturs s
sotme shqiptare.
(I. Z., op. cit., f. 109)
Eqrem abej i shkruante Lasgushit:
Lexova Lahutn e Malcis dhe u mahnita.
Jam gati t bhem katolik pr hir t Fishts.
(Pal Dukagjini, Gjergj Fishta. Jeta dhe veprat)
Kostaq Cipo thot:
At Gjergji ka qen pr ne, deri ditn q mbylli syt, patriarku i letrave shqiptare e poeti m i
madh i vendit ton
(T drejtat e njeriut, 4 (16), 1998, f. 108)
Nuk duhet t lem pa prmendur albanologun gjerman M. A. Frelin, q thot:
Lahuta e Malcis mundet me ndej krahas me ma t naltat vepra poetike t popujve t tjer.
(I. Z., op. cit., f. 126)
Duke prdorur padrejtsisht t ndjerin Migjen si kal beteje n luftn kundr t madhit Gjergj Fisht,
Kadare bie nga njera gaf te tjetra. Kadare, si lexuat pak m lart, thot se Fishta
sht nj shkrimtar i varfr nga ana artistike n veprn e tij ka nj nivel t ult.
Mirpo studiuesi Aurel Plasari shkruan:
Deri m sot asnj kritik shqiptar apo i huaj nuk ka mbrojtur n mnyr t argumentuar iden
se Lahuta ka dal e parealizuar a e dshtuar Prkundrazi - vazhdon Plasari duke shnuar 16
emra studiuesish t mdhenj vends e t huaj - kan argumentuar prse Lahuta paraqitet si
nj vepr e realizuar n nj nivel t kenaqshm estetik, duke zn kshtu nj vend t
rndsishm n historin e letrave shqipe.
(Hylli i drits, Nr. 1/93, f. 87)
Prve ksaj, tek vazhdon t ec n rrugn e tij t gabuar, Kadare bn gafn tjetr:
n kohn kur vinte Migjeni n letrsin shqipe, prifti Gjergj Fishta, n vetmin e kuvendit t
franeskanve, po rrekej t krijonte nj vepr q ishte jasht kohe aq dhe jasht mundsive t
tij.
Le t dgjojm prsri thot A. Plasari:
Krijimtaria letrare e Migjenit, me sa dim deri m sot, u zhvillua n periudhn 1933-37. N ato
vite Gjergj Fishta skishte pse t rrekej, mbasi e kish prfunduar s shkruari epin e vet, t cilin
kish nisur ta botonte qysh m 1905, katr vjet m par se Millosh Gjergj Nikolla t vinte n
jet.
Dhe m posht A. Plasari vazhdon:
Duam apo nuk duam, n kohn e ardhjes s Migjenit n letrsi, fatmirsisht Fishta ishte
patriark i letrave shqipe.
(Hylli i drits, Nr. 1/93, f. 89)
I lutem lexuesit t bj edhe pak durim e t dgjoj gafn tjetr t Zotit Kadare, gaf q ka guximin ta
paraqes si ndonj zbulim t madh n leksionin e muar q u mbajti studentve n at fillim prilli t
nntdhjet e njshit. Ja u tha Kadare studentve:
Migjeni sht ai q ka qen i rrezikshm pr diktaturn. Fishta sishte aspak i rrezikshm pr
t. Fishta, prkundrazi, i shkonte shum mir asaj.
(Gazeta Studenti, 11.4.91)
Lexuesi i nderuar as uditet, as inatoset e as i vjen t shkulet s qeshuri me kto profka q dgjon, por
e beson pa as m t vogln mdyshje shkrimtarin Kadare, kur thot se Migjeni ka qen i rrezikshm
pr diktaturn.
Dhe diktatura, q i shkonin shtat n qase nga frika e Migjenit, i a botoi poezit vllim n vete, i a vuri
npr tekste shkollore, botoi librin voluminoz me jetshkrimin e tij, i a prktheu poezit n disa gjuh,
u bn portrete e buste t tij, u festuan ditlindja e ditvdekja e tij disa her, i u vu emri i tij Teatrit t
Shkodrs (paka se ai nuk pati shkruar ndonj ske, t paktn). Vet Zoti Kadare u lejua t shkruaj
pr t etj. dhe t gjitha kto u bn - si thot Kadare - nga frika q na pasksh pas pas diktatura prej
Migjenit!
Kurse FISHTA, kleriku reaksionar GJERGJ FISHTA, q sishte aspak i rrezikshm pr diktaturn
por q, prkundrazi, si na siguron Zoti Kadare, i shkonte pr shtat diktaturs, u sha, u mallkua,
u zhvarros, u hodh n lum e u b mos t lihej n harres.

THOSHTE, THOT, THON

I - I. KADARE n kto vitet e demokracis n Shqipri, thot:
Tre ose katr nga librat e mi ishin t ndaluar pr arsye politike.
Nga 1975 deri m 1977, un u ndalova t botoja.
(Zri i rinis, 24.12.94, f. 3)
gjysma e librave t mia kan qen t ndaluara.
(Koha jon, 24.08.94)
Isha tridhjet vje dhe shumicn e veprs e kisha t ndaluar.
(Dialog me Alain Bosquet, f. 24)
Nuk ka patur asnj lexues shqiptar, me prjashtim t budallenjve, q t mos e dinin se nj pjes
e veprs sime ishte e ndaluar ngaq ishte gjykuar se ishte n nj mnyr ose n nj tjetr
kundr shtetit.
(Po aty, f. 86)
Si e kam shpjeguar te Pesha e kryqit praktikisht e kisha t ndaluar botimin e romaneve.
(Po aty, f. 128)
Mir, po Dritro Agolli, ish Kryetar i Lidhjes s Shkrimtarve dhe Artistve, nuk na duket se shpif, kur
thot:
Ismailit asnj libr si sht ndaluar.
(Revista Shkrimtari, Nr. 1, mars 2001)
Me kto thnie trsisht t pabesueshme q nuk i kan hije ti nxjerr nga goja, Kadare na detyron ti
kujtojm t njohurin E. Heminguej q thot:
(Shkrimtart)si e kan tradhtuar nj her veten, zn e prpiqen t justifikohen pr at q
kan br e ather, ajo q shkruajn, katranoset edhe m keq.
(E. Heminguej, op. cit., f. 555)
Gjithashtu n faqen e mbrapme t kopertins t vllimit t par t veprave t shkrimtarit Kadare, q
botohet n Franc, lexuam:
Ky botim rivendos n t gjitha shkrimet gjithka q nj cenzur brutale ka prer n planin
politik, moral e artistik.
Dihet se, me prjashtim t budallenjve, askush nuk i beson kto q thon Kadare e miqt e tij. Pr m
tepr sepse:
KADARE, disa muaj para se t arratisej e t krkonte strehim politik n Franc, pati shkruar:
N Shqiprin e paslirimit nuk ka ekzistuar asnjher dhe nuk ekziston institucioni i
cenzurs, ka sht n nderin e shtetit ton socialist.
(Nntori, Nr. 1/90, f. 65)

II - KADARE, sot thot:

Jam krenar q kurr, asnjher, nuk e kam mbrojtur regjimin diktatorial ktu n Shqipri. Nuk
kam thn se n Shqipri ka jet t lumtur.
(Aks, 20-21.5.95)
Por, Kadare, ktu n Shqipri, n poezi, pati shkruar:
Ditt tona qen t gjitha t lavdishme.
dhe se ato:
Me Partin marshonin, pa u ndalur, drejt horizontesh t ndritur.
(Shqiponjat fluturojn lart)
Ose n poezin tjetr:
Shkunde, e dashur, hijen e
bots s vjetr.
Shih e bukur sht bota jon.
(Fjalim prpara tokave t reja, 1968)
Dhe n proz arrinte n apoteoz, kur shkruante:
Koh e socializmit n Shqipri sht koha e jashtzakonshme e emancipimit m t madh q ka
njohur ndonjher populli shqiptar.
(Nntori, 1/1990, f. 56)
Tani, n ato libra me bashkbisedime t qllimshme ku bhen pyetje pr t dhn prgjigje t
paramenduara, Kadare flet sikur ska qen n Shqipri, po sikur i ka par ngjarjet nga nj planet tjetr.
Kshtu, n librin Koh barbare, f. 17, bashkbiseduesi Denis Fernandez - Rcatala q duket sikur
krkon ta ngacmoj pak Kadaren, thot: Disa shkrimtar e kan mbshtetur regjimin
dhe Kadare prgjigjet:
Nuk e mohoj. Ata kan prhapur slloganet e Partis. Ata u solln, pa diskutim, si qen roje t
regjimit. Por askush nuk i detyroi ta bnin kt.
T nderuar lexues, vini re! Ata, Ata! - thrret Kadare. Cilt qenkan Ata? Vetkuptohet se jan
shkrimtar t tjer shqiptar t kohs s diktaturs Ata q prhapnin slloganet e Partis, jan Ata q u
solln si qen roje t regjimit. Ata! Ata! - thrret Kadare, po, si e pam nga poezit q cituam q n
fillim e deri ktu, - kush m shum se Ai i prhapte slloganet e Partis dhe kush m shum se Ai u soll
pa diskutim si qen roje i regjimit?
Dhe pr kt, - si thot, - nuk e paska detyruar askush ta bnte.

III-KADARE, sot, thot:

T afirmosh q un isha nj shkrimtar shum i dashur i regjimit sht spekullim i mirfillt.
(Zri i rinis, 24.12.1994)
Duke shqyrtuar shkrimet n vijim, lexuesi i nderuar do ta ket t leht t kuptoj se kush po e bn sot
kt spekullim t mirfillt.
Mikja e tij e dikurshme, Nexhmije Hoxha, shkruan:
Kur pranova postin e kryetares t Frontit Demokratik me krkes t Ramiz Alis, isha un q
propozova Ismail Kadaren si zvndskryetar. Ne kemi punuar s bashku tre vjet. I a hapa dyert
e arkivave t korrespondencs s E. Hoxhs. I shpjegova vendimet e Kom. Qendror me qellim q
t mund t shkruante librat e tij. Nga ana tjetr, ai (d.m.th. Kadare) na i kushtoi veprat e veta me
fjalt: Me dashuri dhe mirnjohje.
(Gazeta Le nouveau quotidien, (Zvicr), 6.12.91)
Dhe miku i tij i dikurshm, Ramiz Alia, i shkruan przemrsisht kshtu Kadares:
Vepra jote (i thot R. Alia Zotit Kadare) i sht kushtuar lufts heroike t partis son e t
shokut Enver Hoxha (kujtoj Gjeneralin, Kshtjelln, Dimrin e madh, Prse mendohen
kto male, Shqiponjat fluturojn lart, Koncert). Kjo t nderon jo vetm si shkrimtar, por
mbi t gjitha si lufttar, si patriot, si komunist. Veprn tnde e ka vlersuar gjithnj Partia. Mos
harro as at ka br shoku Enver pr ty, as ansin time n favor tnd. Bile nse t shkruaj
kshtu hapur, pa shum diplomaci, kjo ka lidhje me ato marrdhnie miqsore q ekzistojn
mes nesh, por edhe i nisur nga ai kujdes q Partia vazhdimisht ka treguar pr Ismail Kadaren,
t cilin e kemi dashur dhe e duam.
(I. Kadare, Nga njeri dhjetor, f. 135)
Dritro Agolli, ish Kryetar i Lidhjes s Shkrimtarve dhe Artistve q, natyrisht, i di mir kto pun,
thot:
Ai (Kadare) mundohet t mnjanoj pjesmarrjen n jetn politike t asaj kohe duke thn se
ska qen n aktivitetin e asaj shoqrie. Kjo sht dobsia e tij. Njeriu duhet ti thot gjrat si
kan qen.
(Revista Shkrimtari, nr. 1, mars 2001, f. 12)
Na duket se edhe m t qart na e bn kt shtje, poeti Fatos Arapi i cili, n librin e tij Kujtohem qe
jam (Tiran, 1997), shkruan:
N vitin 1968 I. Kadareja boton Motive me diell (Tu qepemi maleve, Dalja e shqiptarve nga
Traktati i Varshavs, Ti dhe nata - Fuat els, Shqiponjat fluturojn lart etj. etj.) e vun
Kadaren ndr shkrimtart m pran partis dhe grupit udhheqs politik shqiptar. Tanim ai
nuk ishte vetm autoritet letrar. Kushdo q lexon veprat e tij t fundit, ku rreket t shpjegoj
jetn politike e artistike t vet, do ta gjej prher n shoqri me Ramiz Alin, Todi Lubonjn,
Fadil Paramin etj., pra t njerzve politik. Kolegt letrar pr Kadaren jan tepr-tepr t
rrall. (f. 228-229)
Vet Kadare thot:
E. Hoxha m kishte marr n telefon pr t m uruar pr poemn Prse mendohen kto male.
(Pesha e kryqit, f. 34)
Edhe poeti Fatos Arapi e pohon kt telefonat n librin e tij, ku shkruan:
Shoku Enver mori n telefon Ismailin n redaksi dhe e falenderoi pr poemn Prse mendohen
kto male. (f. 141)
Vetkuptohet se telefonata t tilla bheshin pr ti treguar prkrahjen dhe pr ta nxitur t zhytej m
thell n llumin e poemave t tilla.
Pr prkrahjen q gzonte Kadare nga vet diktatori, Robert Elsie thot:
Q n vitet e para Kadareja u prkrah nga Enver Hoxha, edhe ky nga Gjirokastra, i cili i dha
mundsi t arrij synimet letrare e vetjake (f. 386)
PAUL LENDVAI, n librin e tij DAS EINSAME ALBANIEN (1985), (Shqipria e vetmuar) shkruan:
Kadare duket qart q sht veanrisht nga m t privilegjuarit se, sipas fjalve t tij, do vit
mund t shkoj lirisht n Franc si dhe n vende t tjera t perndimit.
Nga t 521 antart e seksionit t shkrimtarve (t Lidhjes), vetm pak mund t udhtojn
jasht vendit kaq shpesh dhe kaq t lir si Kadare. (f. 89)
I ndjeri Arshi Pipa, thot:
Kadareja ishte jo vetm fmija e prkdhelur e diktaturs n Shqipri, por n t njjtn koh
nj antar mjaft i nderuar i partis q mund t udhtonte jasht shtetit sa her t kishte
dshir, ti botonte librat e tij n Franc dhe gjetiu dhe t gzonte t gjitha privilegjet q
gzonin bost e partis.
(Gazeta Sindikalisti, 23.09.91, f. 8)
Pr ti kundrshtuar kto t vrteta, Kadare thot:
rndsi ka fakti se nj shkrimtar i ka pranuar pr vite me rradh privilegjet e regjimit, nga
makina personale e deri te liria pr t udhtuar jasht shtetit, nqoftse n fund t fundit, ka
shkruar prher at q ndjente?
(Gazeta shqiptare, 30 nntor 93)
Dhe me kto fjal, Kadare, pranon se poezit e prozat q prmendm, nuk ia paska krkuar e as
imponuar ndokush nga regjimi, sepse ai ka shkruar prher at q ndjente. Edhe ajo q ndjente,
regjimit i vlente, prandaj ia krijoi pr vite me radh privilegjet q ca m mir ti shrbente.

IV - KADARE, sot pr persekutimet q paska pas ather, thot:

Shumica e shkrimtarve dhe artistve u dbuan nga Tirana dhe qytetet kryesore pr t shkuar
midis popullit. Ishte nj internim masiv i papar ndonjher n historin e kulturs evropjane
Mua m uan n nj qytet n jug, n Berat.
(Dialog me A. Bosquet, f. 41)
Pr kt internim gazeta e partis s tij, Zri i popullit, ather shkruante:
M 27 janar 1966 u b mbledhja e Lidhjes s Shkrimtarve dhe Artistve ku ata i u prgjigjn
thirrjes s KQ t PPSH pr t shkuar atje ku i shrbehej m mir atdheut.
sht gj e mir thirrja q na bhet pr t shkuar posht - tha Ismail Kadareja. - Gjersa duam
popullin, artin, duhet t shkojm tek punohet.
(Zri i popullit, 28.01.1966)
Disa q i din mir punt e asaj kohe (vitet 1966-1967), thon:
Kadare nuk sht drguar pr dy vjet n malet e jugut gjoja, si lihet t nnkuptohet, n
internim por, n Berat, krejt i lir dhe n miqsi me nj nga udhheqsit m prestigjioz dhe
zemrmir t atij qyteti.
(Valter Papa, Zri i popullit, 6.12.96, f. 8, k. 2)
N kt koh, n Berat, e internuar vrtet, ka qen Dhora Leka. Po! Po! E internuar Dhora Leka,
kompozitorja e njohur e kngve partizane. Ather ajo paska shkruar poezin Ballafaqim me poetin.1
Disa duan t thon gjoja sikur e din q kjo poezi i qenka kushtuar nj poeti t njohur t asaj kohe,
por, prderisa autorja hesht, ne skemi pse t dgjojm fjalt e bots. M mir lexojm vet poezin dhe
mbase kuptojm dika.
BALLAFAQIM ME POETIN
Poet,
kur prehesh n kolltuk,
e televizionin kundron,
kur vargjet lavdi thur
e t paqnat mburr,
t shkon ndrmend vall
Pse kt rehatllk
ta kan fjal?

Poet qesh edhe un,

Poet q kndoj dhe n furtun,
Por as balt,
as lluc,
as kryqn mbi emrin tim
me rehatllkun tnd
se ndrroj.
mjafton:
si m rreh zemra
t kndoj!
E vargu im i baltosur
Mban er Pamposhtmri
urrejtjes,
Kushtrim
dshmi
e liris s sakatosur.

Poet!
Ti vargun tim rebel
nuk e shijon,
pelin t duket,
t trbon!

Ku ti,
(beniamin i Partis)
ku un
(m i vogli kngtar i vegjlis)
q as acar,
as shi,
as bor,
barku bosh
a llr-arnuar
as prbuzja jote e shfrenuar,
se ndotin dot
Jo,
revanin tim t hakrruar
e sfid
kto vargje - duel
ty,
poet me grm t vogl
nga syrgjyni,
ku m kan degdisur
ti kam kushtuar.
(Internim, Seman, 1968)

V - KADARE, n intervistat e tanishme, thot:

(E. Hoxha) Ka qen nj shkrimtar mesatar, shumica e veprave t t cilit kan qen pleh politik.
Ndoshta pr kt ishte jashtzakonisht xheloz.
(Koha jon, 24.8.94)
Kadare, n librin e ksaj kohe Dialog me A. Bosquet, gjithashtu thot:
(E. Hoxha)pr fat t keq e mbante veten pr shkrimtar. Xhelozia e tij ishte proverbiale. (f. 54)
Kadare, n librin tjetr t ksaj kohe, Pesha e kryqit, thot:
Xhelozia e tij (e E. Hoxhs) tani n fushn e letrsis po bhej dyfish, dhjetfish m e rreziks-
hme. (f. 78)
Por, Kadare, vite m par, thoshte se E. Hoxha nuk ishte aspak xheloz, por shum fisnik, sepse do ti
dhuronte nj dorshkrim t vetin t pabotuar dhe Zoti Kadare ather, i prekur fort, shkruante:
Sdija me fjal ta falenderoja (E. Hoxhn) pr fisnikrin, sepse duhej t ishin tepr t rralla
rastet n bot, kur nj autor t dhuronte aq bujarisht librin e tij t pabotuar pr ta shfrytzuar
dikush tjetr.
(Drita, 25.4.85)
Kadare, n librin e kohs s sotme Dialog me A. Bosquet, thot:
(E. Hoxha) pr fatin e zi t shkrimtarve ishte gjithashtu nj gjysm shkrimtari. (f. 30)
Kadare, n librin e tij t tanishm, Pesha e kryqit, thot:
(E. Hoxha) ky sundues sht, ve t tjerash, shkrimtar. Shkrimtar i mesm, pr t mos
thn mediokr. (f. 13)
Pra, sot, pr Zotin Kadare, E. Hoxha sht shkrimtar mesatar, gjysm shkrimtar dhe vepra e tij sht
pleh politik.
Mirpo, Kadare, n revistn q botonte vetn n frngjisht Les lettres albanaises n artikullin e tij
me titull Epika e themelimit t Shqipris s re e vlerson librin e E. Hoxhs Kur hidheshin
themelet e Shqipris s re, sikur ta kishte shkruar ndonjri nga shkrimtart m t shklqyer t
bots, duke e ngritur n apoteoz me kto fjal:
Epik t vrtet, t pikturuar me nj gam t gjr tonalitetesh, t cilat shkojn nga nuancat e
Rembrandit, tek penelatat e ashpra t Brygelit Krahas stilit epik q u prshtatet ngjarjeve n
mnyr t prsosur, kemi dhe nj lirizm t shklqyer, nj humor, sarkazm dhe ironi therse.
(Nr. 4/1984, f. 14)
Dhe po ky Kadare, disa muaj para se t arratisej n Franc, shkruante:
Duhet t jesh i pajisur vrtet me nj logjik barbare q t pranosh se fakti i trajtuar n
romanin ose n noveln e nj shkrimtari, paska m shum forc prgjithsuese, pra, tingllon
m shum delikat se sa fakti i prdorur n librin e themeluesit t Shqipris s sotme.
(Nntori, nr. 1/1990, f. 63)
N nj libr t kohve t fundit t Kadares, E. Hoxha nuk sht m si na e paraqiti ca m par. E.
Hoxha ktu nuk sht shkrimtar mediokr, ai nuk sht m nj gjysm shkrimtar.
Pa dgjoni si paska pas qen E. Hoxha, po tu besojm fjalve t sotme t Kadares:
Ky njeri (E. Hoxha) - t them t drejtn - merrte vesh nga letrsia. Kishte nj shije letrare t
holl.
(I. Kadare, Koh barbare, f. 57)
Dshira e tij e dukshme ishte t shkruante tregime, drama, poezi.
(po aty, f. 57)
Me njfar talenti shkruante kujtime, prvijonte portrete i prshkruante mjaft mir situatat
dhe portretet e tij ishin t goditur.
(po aty, f. 58)
Edhe pak m par Kadare sht prpjekur t na bind pr aftsit letrare t diktatorit, kur shkruante:
Ky diktator, kishte pr udi, nj shije t holl letrare.
(I. Kadare, Pesha e kryqit, f. 58)
Pavarsisht nga shija tepr fine q kishte (E. Hoxha).
(po aty, f. 61)
sht e vrteta, kur i largohet politiks, tregon se mund t shkruaj jo keq.
(I. Kadare, Pasthnia e librit Vjeshta e ankthit, f. 20)

VI - KADARE, pas arratisjes n Franc, tha:

Vendimi pr t ln vendin tim sht vazhdim logjik i asaj q kam mbrojtur gjer tani n veprn
time.
(RD, 5.1.1991)
Se ka mbrojtur n veprn e tij dika mbase u kuptua nga poezit etj. q paraqitm pak m lart. T
shohim thon t tjert pr kt shtje.

A - ROBERT ELSIE, n librin e tij Histori e letrsis shqiptare, thot:

Ismail Kadare ishte me kurajo n shtje t forms, por ndoshta jo dhe aq n ato t
prmbajtjes. Nj pjes e mir e krijimtaris poetike n vitet gjashtdhjet ishte me frymzim
politik.
Prse mendohen kto male - sht nj himn q erdh e u b nj nga shprehjet m t spikatura t
vet imazhit t Shqipris nn regjimin e Enver Hoxhs Poema si Endrr industriale (1960),
Poem e blinduar, (1962) dhe Shqiponjat fluturojn lart (1966), bashkonin ato q paraplqente
partia - patosin kombtar me entusiazmin revolucionar. (f. 421)
ROBERT ELSIE, pr romanin Dimri i madh, thot:
Portreti q i bn Enver Hoxhs, si pritej, sht disi lajkatues dhe ia forcoi pozitn (Kadares) si
shkrimtar i brendshm i partis. (f. 390)
Por ka edhe nga ata q i thon gjrat m shkoqur, si p.sh.:
sht e pafalshme q I. Kadareja t kompromentohet me romane si Dimri i madh - q sht
nj monument letrar pr diktatorin E. Hoxha, apo me Dasmn, me poezi panegjerike pr
P.P.Sh. e E. Hoxhn, me artikuj kritik e denigrues pr letrar t shquar shqiptar
(M.Gjana, gazeta Kosova, 03.11.91)

B - FATOS LUBONJA, ish i burgosur politik, n librin e tij N vitin e shtatmbdhjet shkruan:
Gjith antipatia q kam grumbulluar pr Ismailin gjat ktyre viteve, kur figura dhe vepra e tij
m bhej dyfish e lig, e shmtuar dhe imorale bash pr talentin e vn n shrbim t s keqes.
Sepse monumentin m t madh (Enverit) ia ka ngritur Kadareja me Dimrin e madh (f. 138)
Kurse mikarmiku i zotit Kadare, shkrimtari Dritro Agolli, thot:
Un nuk kam shkruar romane pr Enver Hoxhn Kadareja, pr shembull, ka shkruar 600 faqe
tek Dimri i madh. Ai ka 1200 faqe pr Enverin.
(Revista Shkrimtari, nr. 1, mars 2001, f. 12)
M posht F. Lubonja shkruan:
Q t t shkulin ty parti, duhet T ngren nga balta e t rivrasin t rnt.
Ky varg i fundit sht veanrisht i fort, ka kontribuar aq shum pr t prekur n shpirtin e
njerzve t thjesht at q quhet ndjenja e s shenjts. E ka shenjtruar Partin Komuniste
duke e br cnimin e saj nj sakrilegj.
Cnimi i saj t ngjall frik, i ngjall atij q mendon ta cnojn edhe ndjenjn e mkatit, kurse
adhuruesve t saj u ngjall trbimin e fanatikut, i bn t gatshm deri t t vrasin. (f. 260)
C - Pr romanin Dimri i madh, Historia e letrsis s realizmit socialist shqiptar, shkruan:
Romani i I. Kadares Dimri i madh (1977) sht varianti i ripunuar i romanit Dimri i vetmis
s madhe q u botua m 1973.
Prpunimi i ksaj vepre flet pr kuptimin e drejt dhe thellimin nga shkrimtart tan n
msimet e Plenumit t IV t PPSH dhe n vllimin e 19 t shokut E. Hoxha.
Kt na e vrteton vet Kadare n shkrimin e tij me titull Si e shkrova romanin Dimri i madh, kur
thot:
Si sht leht t konstatohet, skena nga m t rndsishme t romanit, dialog dhe situata
nga m dramatiket, jan t bazuara n materialet e vllimit t 19 t veprave t shokut Enver.
(Nntori, nr. 9/1979, si dhe I. Kadare, Vepra letrare, vll. 12, f. 329)
Pr romanin Kronik n gur, ajo Histori e letrsis s realizmit socialist, shkruante:
Prqasja e diellit dhe e horizonteve t hapura me komunizmin i jep romanit nj tingull optimist
dhe forcon iden e rolit t madh t revolucionit popullor. (f. 297)
Dhe n nj vend tjetr shton:
N poemn Shqiponjat fluturojn lart (1966) I. Kadareja figurn e Partis e vizaton n plan t
gjr historik. Themelimin e Partis poeti e paraqet si kthes rrnjsore n fatet e vendit, si
domosdoshmri historike. (f. 225)
si dhe kto:
Iden se vepra e Partis sht e pavdekshme poeti e nxjerr n pah prmes figurash me ngarkes
poetike-emocionuese t veant. (f. 226)
Na duhet t vazhdojm t shohim at Histori t letrsis ku, pr romanin Dimri i madh thuhet:
N kt vepr, figura e Enver Hoxhs sht gdhndur me nj stil koniz e t sakt. Urtsia dhe
mprehtsia e udhheqsit t Partis del prmes dialogut dhe imtsive psikologjike t cilat
ndihmojn q figura e shokut Enver Hoxha n ndrgjegjen e lexuesve t dal e gjall, e fuqishme,
e skalitur me vrtetsi. (f. 388)
Ktu nuk duhet t lm pa prmendur intervistn e Zotit Kadare dhn gazets Drita (m 17 qershor
1973). Korespondenti pyeste:
Figura m e realizuar historike n roman, pa dyshim, sht ajo e shokut Enver. Mund t na
thoni dika pr konceptimin e figurs s tij?
Dhe Kadare prgjigjej:

Engelsi ka thn se kur letrsia e proletariatit do t arrij t pasqyroj udhheqsit e saj, kjo do
t thot q ajo do t jet ngjitur n nj stad t ri zhvillimi. Letrsia e revolucionit nuk mund t
jet e plot pa figurat e udhheqsve t revolucionit.
(I. Kadare, Vepra letrare, vll. 12, f. 314)

D - JORGO BULO, pr kt roman, na sqaron se:

Nj nga meritat kryesore t romanit sht krijimi i figurs s shokut Enver Hoxha. Kt figur
autori e ka dhn n mnyr t gjall e plot vrtetsi. Prmes imtsish e situatash t gjetura me
intuit artistike, shkrimtari ka nxjerr n pah madhshtin e personalitetit t shokut Enver si
udhheqs i shquar e lufttar i paepur pr mbrojtjen e mark sizm-leninizmit
Figurn e shokut Enver shkrimtari e ka vizatuar me ngrohtsi e dashuri t veant.
(I. Kadare, Vepra letrare, vll. I, f. 32)
M posht, JORGO BULO, thot:
N krijimtarin e ktij autori (Kadares) kan gjetur shprehje problemet e jets s shoqris
shqiptare t epoks socialiste Ajo, nga ana tjetr, prbn nj nga kontributet e shquara pr
zhvillimin e realizmit socialist n letrsin shqiptare.
(I. Kadare, Vepra letrare, vll. I, f. 40)

E - KOSTANDINO MARKO thot:

N veprn e tij (t Kadares) gjejm tentativn ideologjike pr ti veshur politiks totalitare
justifikimin nacionalist t mbrojtjes s atij miti q e paraqet Shqiprin si kampion t
socializmit
N romanet e Kadares n fakt ekziston nj leit-motiv q synon t sublimoj n mit kulturo-
letrar nj tendenc karakteristike t ideologjis komuniste t E. Hoxhs Kadareja, m shum
se do shkrimtar tjetr shqiptar, ka prpunuar iden e parsis kulturore t Shqipris me nj
shije tejet provinciale q i prgjigjet shum atyre historive lokale t treguara nga diletant, t
cilt, pr t mbuluar mjerimet e s tashmes, i referohet prfytyrimit t nj madhshtie mitike t
origjins. Kjo nuk ndryshon shum nga ka br Hoxha pr sa i prket ans politiko-ideologjike.
Vet fama e Kadares n Shqipri i dedikohet s teprmi ksaj paraleleje ideologjike n
aktivitetin e tij letrar q e bri at nj shkrimtar organik me regjimin komunist duke i dhn
nj popullaritet t madh dhe nj far ndikimi t brendshm q iu mohua shkrimtarve dhe
intelektualve t tjer. Pikrisht kjo e kurseu nga spostimet politike dhe e ngjiti deri n
parlamentin e Hoxhs.
(Kostandin Marko, Prpjekja, nr. 2/1995, f. 66-67)

F - ARDIAN KLOSI, n librin e tij Refleksione, shkruan:

Ne msuam npr shkolla q t duam idealin komunist pikrisht nga romanet e Gorkit dhe
Ostrovskit, nga poemat e Majakovskit dhe t Ismail Kadares, nga Shekulli im, Shqiponjat
fluturojn lart, Poem e blinduar, Endrr industriale etj. (f. 144)
Shkrimtari yn i ka knduar socializmit dhe komunizmit n vitet 60, 70, 80, jo i detyruar,
jo pr hir t ndonj kompromisi t madh, por thjesht nga bindjet e tij, sepse ashtu i vinte s
brendshmi. (f. 144)
Na kujtohen t gjithve poema e blinduar, poemat teknologjike, poemat kundr t deklasuarve,
romanet q i bnin jehon marrzirave t Hoxhs pr rrethimin imperialist-revizionist dhe
sabotimet n naft si Emblema e dikurshme ose veprat me frymzim kinez si Dasma dhe
Linja t largta. (f. 146)
T gjith i kemi parasysh pllakatet propagandistike t PPSH me nj puntor q n njern dor
mbante vllimin e 19-t t veprave t Enver Hoxhs dhe n tjetrn Dimrin e madh t Ismail
Kadares. (f. 146)

G - ARDIAN VEHBIU, shum dashamirs ndaj veprs s Kadares, shkruan:

Fragmente t caktuara t veprs s I. Kadares si p.sh. Poemat pr Partin ose romanet Dasma
e Dimri i madh prmbajn mesazhe kaq t qarta, kaq t drejtprdrejta n favor t regjimit, t
politiks s tij e t idealeve t tij morale, sa q do diskutim pr pluralitetin e interpretimeve
bie er akademizm.
(Zri i rinis, gusht 1993)
Dhe m posht vazhdon:
Nuk e mohoj se kto vepra, luajtn nj rol t madh n modulimin politiko-moral t masave t
lexuesve, n kuptimin q induktuan n lexuesit nj vizion m t qet, m ngushllues t
diktaturs.
Dhe aty nga fundi thot:
Do t mjaftonte thjesht nj Gent Arbana pr t vn n dyshim pretendimet e t gjith atyre q
krkojn shenjtrimin moral t I. Kadares, beatifikimin e tij si apostull t disidencs n vitet e
sundimit komunist. Sepse I. Kadareja nuk ka qen nj artist disident.
(A. Vehbiu, Vetvetja para gjyqit, Zri i rinis, gusht 93)
Kurse Fatos Lubonja, n librin e lartprmendur, shkruan:
Natyrisht (Kadareja) nuk e thot cop q ia shiti shpirtin djallit (f. 88)
Dhe m posht:
sht e vrteta Kadareja ka mjaft arsye pr t mos qen n krye t disidencs shqiptare. (f.
116)
Pr kt shtje disa thon dhe kshtu:
Francezt dashamirs nuk e fshehin prpjekjen e tyre pr ta pikturuar shkrimtarin shqiptar
doemos si disident.
Dhe s fundi shtojn:
Kjo fryrje e tullumbaces s disidencs s Kadares krijon nj rast t dyshimt pr
spekullime.
(Valter Papa, Zri i popullit, 6.12.96)

H - LUAN MYFTIU, ish i burgosur politik, n letrn e hapur, drejtuar Kadares, ndr shum t tjera,
thot:
A sishit ju q u detyruat t pikturoni korbat e zinj t shkrettirs komuniste si shqiponja q
fluturonin lart Ishit po ju q aluduat mjerisht me aq krenari t bujshme pr vetizolimin m
cinik e m t paturpshm q i bri komunizmi Shqipris s uritur.
Pjesa e goditur nga diktatura Ju ka injoruar thjesht si nj lake i komunizmit, ose ju lexonte
ftoht dhe aludimet me t cilat ju mburreni sot pa shum modesti, ajo i shihte si t gjitha
dinakrit e tjera t komunizmit
(Gazeta Liria, 14.01.1995, f. 2)
N f. 3, kollona 2, vazhdon:
T burgosurit (pr fatin tuaj t keq) Ju kan urryer.
Ju kan urryer jo aq t kamxhikuarit e hershm nga diktatura, t cilt me indiferenc Ju kan
soditur si nj llustraxhi t atij realiteti t zi, se sa ata t shtress Suaj dhe sidomos ish shokt
Tuaj. Disa prej ktyre shokve Tuaj t shkolls, tirani i pushkatoi, sepse edhe duke qen brenda
telave t tij me gjemba, ata ia than t katr t vrtetat n sy me an t nj letre e cila, si
kuptohet nga dnimi q u dha xhelati, duhet t ket qen e till, sa shum pjes t veprs Suaj
para saj duhet t skuqen nga turpi
Dhe po aty vazhdon:
Tr vepra Juaj sht vet drama e jets Suaj dhe me q drama Juaj Ju ka detyruar t bheni
nj lloj egoisti fatkeq e inati, veprs Suaj i mungojn ato dimensione t mdha humane, njohjen
e t cilave e krkojn me zhurm adhuruesit Tuaj fanatik, t cilt vuajtjen e vrtet se kan
kuptuar as npr libra
duke menduar q ndrroni t merrni mimin NOBEL, na lind shpresa se Ju do t gjeni forca
t mohoni at pjes t veprs Suaj q duhet flakur
(Idem, f. 3, kollona 2)

K - BILAL XHAFERI, ish i persekutuar politik, poet e shkrimtar bashkkohs me Kadaren, pati
shkruar poezin e m poshtme, nga e cila po japim vetm strofn e par:
POETIT ISMAIL KADARE
Ti lulzove n stina me rubla,
Kur ne t tjert ham baltn e knetave;
Ti u kndon serenata rrugve t Mosks
Natashave, Tatjanave, Katjenkave.
Kur ne t tjert ham plumbat e mashinkave
Me kadifen e poemave t tua t kopjuara,
Ti u jep xhela izmeve t xhelatve,
izme t rnda me gozhd t prgjakura.
Ktu mund t ndalojm pak, sepse na u sqarua edhe m mir Vazhdimi logjik i asaj q Kadare ka
mbrojtur me veprn e tij dhe vazhdojm m tej.
Koht e fundit dgjuam pr botimin n Franc t romanit Hija t Kadares, dorshkrimin e koduar t
t cilit - si thot - e pati dorzuar ilegalisht n kasafortn e nj banke franceze qysh n vitin 1984-86,
me qllim - si thot - q n rast t ndonj aksidenti t qllimt ku, larg qoft, mund t vdiste, regjimi
t mos spekullonte duke thn se ishte nj shkrimtar komunist.
(Koha jon, 31.03.94)
Por Kadare, n t njjtn koh (mbase n t njjtn dit) i prekur nga humbja e komandantit ka
drguar legalisht pr botim n gazetn Drita (28.04.1985) shkrimin me titullin preks Kujtime pr
shokun Enver Hoxha ku thot:
Tani, q udhheqsi i vendit nuk sht midis nesh, kujtimet pr t marrin nj prmas e vler
t veant. Ato jan pjes e veprs s tij monumentale por, nj pjes sui generis, q nuk
prfshihen n librat, fjalimet, ditaret, porosit e letrat e tij, por sht e shprndar n qindra, n
mijra njerz.
E megjithse e till, kjo pjes e veprs, kto kujtime q ai ka ln, biseda, fjal, gjeste, pamje,
gjendje shpirtrore, jan nj pasuri e tr q ndihmojn pr t plotsuar e ndriuar an t tra t
personalitetit t tij si udhheqs, burr shteti, mendimtar, marksist, shkrimtar dhe njeri.
Kujtimet pr t nuk kan nevoj pr zbukurime, ata kan nevoj vetm pr saktsi, sepse duke
qen t sakta ato e kan vetvetiu brenda dhe thellsin dhe peshn e vrtet.
Prandaj, ata q kan pasur fatin t ken kujtime me te, jan t ndrgjegjshm se thesare t
muara mbajn n duar, thesare, pasurin e t cilave duhet tu a zbulojn t gjithve.
Por ka edhe m.
- KADARE, n intervistat e tanishme (shih Koha jon, 24.08.94) thot:
(E. Hoxhn) e kam takuar vetm nj her: diktator i paskrupullt.
- Po ky KADARE, m par, (shih Drita, 28.04.85) shkruante:
Kam pasur fatin ta takoj disa her shokun Enver, n raste t ndryshme, n ditlindje, n
pushime mbledhjesh solemne apo midis dy seancash t Kuvendit Popullor. Megjithse t
shkurtra ato m kan mbetur t pashlyera n kujtes, por veanrisht i till m ka mbetur
takimi i gjat me t n vitin 1971, n shtpin e tij.
- ric Faye - autor i parathnies n vllimin e par t veprave t Kadares q po botohen n Franc,
ka mundur t zbuloj fakte rnqeths mbi persekutimet q i ka br diktatura komuniste
shkrimtarit disident Kadare.
Ja disa prej ktyre fakteve:
a - M 1970 (I. Kadare) zgjidhet deputet, nj post thjesht nderi, pr t cilin as q i morn
mendim. (f. 23)
b - Shnimi i emrit deputet n biografit q qarkullonin n perndim do ti bnte keq duke
e paraqitur gjoja si shkrimtar zyrtar. (f. 23)
c - M 1972 (Kadare) hyn n Partin e Puns, pa ndonj bindje, por me iden q ti siguroj
nj far mbrojtje veprs s vet. (f. 23)
d - Dasma sht i vetmi roman i Kadares i mbuluar me lajka nga kritika letrare shqiptare.
(f. 22)
e - At (Kadaren) e bjn nj nga nnkryetart e Frontit Demokratik.
g - I vetm, i prndjekur nga cmira (f. 12) (Kadareja) ka ecur midis shtetit diktatorial dhe
kolegve t tij mediokr. Oh, kta t fundit, kolegt mediokr, q ishin prher zgjuar,
madje edhe ather kur shteti mund t dremiste pak. (f. 13)
Ja pra, t nderuar lexues! Ja, ku erdhi dita t dalin n drit t gjitha persekutimet prbindshore t
diktaturs ndaj shkrimtarit disident Ismail Kadare!
Risum teneatis, amice? ka thn latini i menur. (E mbani dot t qeshurn, o miq?)
- ILIR DEMALIA, n librin Drejt perndimit (Tiran, 1995) na thot dika pr disidencn e Kadares. Ai
kujton q t dieln e 29 janarit 1990, ora 18 pritej t bhej nj demostrat n sheshin Sknderbej t
Tirans. Pr kt edhe shkruan:
Pr her t par Tirana ndjente nj dridhje t till gjat 45 vjetve. N orn 17.40 n shesh
ishin grumbulluar rreth tet mij t rinj. Me sy t drejtuar nga Pallati i Kulturs, ata prisnin.
Ishte folur sikur do t fliste nj grup intelektualsh. Kjo m shum se vertet, ishte nj dshir e
t rinjve
N orn 18.15 filloi nj lvizje e leht e njerzve n shesh. N orn 18.25 n shesh duket
shkrimtari Ismail Kadare me t shoqen, Helenn. Kur u afrua pran grupit ku isha me shokt e
mi, dikush prej nesh iu drejtua:
Tepr von, zoti Ismail!
Njerzit kishin pritur shum prej Kadares, ndoshta m shum nga mund t bnte ai. M
pak?...
At nat Kadare kaloi prpara popullit t vet, me pyetjen q do ti jet prsritur mijra her si
nj refren: Tepr von; Tepr von tepr von tep vo (f. 21-22)
Kt na e sqaron edhe m mir T. Lao q shkruan:
Prej disa ditsh, qarkullonte nj lajm i nnzshm se t dieln e fundit t Janarit, do t bhej
nj demonstrat n Sheshi Sknderbej
At t diel u kthyem rreth ors 6 dhe kaluam para Muzeut Historik. Aty u shkmbyem me
Kadaren dhe Elenn q diku shkonin dhe ata, drejt rrugs s Kavajs.
(T. Lao, Koh pr t kujtuar - Koh pr t harruar, f. 7)
Vini re!
Rreth ors 6 Kadare jo n shesh, por drejt rrugs s Kavajs.
Megjithat, nj dit fundtetori t atij viti shkrimtari u arratis n Franc.
- KADARE, pr kt akt, n gazetn Zri i rinis, 24.12.94, f. 6, kollona 3, thot:
Kur un u nisa, isha i sigurt se diktatura do t binte.
Mirpo, n t njjtn faqe, n kollonn 4, prkundrejt fjalve t m siprme, thot:
Mendohej se dika do t bhej, q dika do t lvizte, por sisha i sigurt pr asgj.
T nderuar lexues! Si mendoni JU, ishte apo nuk ishte i sigurt? Po nse ishte i sigurt se diktatura do t
binte, pse u arratis?
- KOSTANDIN MARKO jep kt shpjegim pr arratisjen e Kadares:
Prve tentativs pr t trhequr opinionin publik evropian pr qllime publiciteti, problemi i
Kadares ishte q, n prag t rnies s regjimit totalitar, n t cilin ai rrezikonte t mbetej
brnda si nj nga prfaqsuesit e tij m organik, t rindrtonte imazhin e tij ideologjik.
(Prpjekja, nr. 2/95)
- FATOS LUBONJA, jep nj shpjegim m t hollsishm:
Akti i tij nuk m duket akti i nj idealisti q nuk duroi dot m. Se far e ka shtyr t hedh
kt hap, t kryej kt q sht vepra m e mir e jets s tij, nuk mund ta gjesh dot kollaj me
mend, por q n kt akt nuk ka vetm ndjenj, por edhe kalkulim, kjo nuk diskutohet. Ai
ssht aq budalla q t mos e kuptoj se anija e partis komuniste, ku ai bnte pjes, n nj
perspektiv jo t largt do t fundoset, sepse sht biruar nga t katr ant, prandaj i duhej t
hidhej medoemos n bregun francez. (f. 139)
- TEODOR LAO, thot:
Kadareja bri m shum keq sesa mir, sepse ktu nuk e krcnonte asgj, kurse largimi i tij do
t rigjallronte krahun m konservator t PP duke iu dhn argumenta t reja kundr
intelektualve t artit.
(T. Lao, op. cit., f. 37)
- ROBERT ELSIE, n librin Historia e letrsis shqiptare, thot:
Nj numr kundrshtarsh e prmendin si Shkrimtar oborri apo si eksponent t regjimit
kundrshtar q kan vn n dyshim edhe nse ka qen disident i fsheht, si sht munduar,
n mnyr disi t trash, ta provoj q nga mrgimi, n Paris.
- ROBERT ELSIE, pr librin Pesha e kryqit t Kadares, shkruar s fundi n Franc, thot:
Kadareja arrin t hedh pak drit mbi realitetin jashtzakonisht t zymt t pushtetit
popullor, ndonse n nj mnyr tepr personale e subjektive
Asgjkundi nuk prmend shpirtin e plagosur t kombit, peshn e kryqit t mbajtur mbi kurriz
nga populli i vet apo t paktn agonin m konkrete t shum kolegve t tij shkrimtar e
artist (f. 400, 4001)
- ROBERT ELSIE, pr librin e par te Kadares nga mrgimi, Nga njri dhjetor n tjetrin, thot:
Edhe ktu nuk mungojn polemikat dhe hakmarrjet e vockla t vna re m par te Ftes n
studio dhe n analiz t fundit duket se edhe ky libr m shum ngre shtje se sa na jep
prgjigje. (R. E., f. 399)
- HEINRICH DETERING, pr librin Nga njri dhjetor n tjetrin (Pranvera shqiptare), thot:
Pranvera shqiptare, libri i par i Kadares nga emigracioni sht i koncentruar trsisht tek
autori, si heroi i tij i dashur.
Ai q, natyrisht, shpresonte sqarime prmbi shkaqet prej t cilve Kadareja n vjeshtn e vitit
1990 krkoi n mnyr spektakulare azil n Franc, do t zhgnjehet ktu ashtu si dhe n
shkrimet e mparshme. Kuptimet kontradiktore e ln kt shtje pezull.
Dhe m posht thot:
N vend q (Kadare) vshtirsit e jets s tij nn diktatur ti tregoj haptas, raskapitet n
vetgjyqsi dhe n prpjekjen e shplar pr tu imponuar me vones si nj Promete shqiptar.
Profesori H. DETERING e mbyll shkrimin me kto fjal:
Un e dija se prej kohsh nga un pritej m tepr pohon njher Kadareja kur flet pr
Fantazmn e Havelit q prej kohsh e ndiqte. Por un nuk isha n gjendje t veproja si Haveli.
Dhe n vend q t sqaroj pse Kadare thot se Fati i tij qenka m i rnd se i Pasternakut dhe
i Saharovit. Ata (sipas tij) qenkan vetm disident, q veprn e tyre e kan krijuar n kohn
mbas diktaturs, ndrsa vepra ime (thot Kadare) ishte krijuar n kohn e diktaturs dhe madje
n natn m t errt t diktaturs.
Q ata (Pasternaku, Haveli e Saharovi) jetonin n kampe e n internim, ndrsa Kadareja i
gzohej lidhjeve m t mira me udhheqjen e partis dhe t nj jete me prodhimtari n
kryeqytet, nuk thuhet asnj fjal.
Kadareja nuk mund t qortohet q nuk u b nj Saharov shqiptar, por q ai, n kurrriz t atij e
stilizon veten n nj mbimartir, sht gjja m e ult e ktij libri, q n t vrtet nuk sht i
varfr n paturpsi.
(H. Detering, Regenbogenzarter Glanz, Frank. Allgen. Zeitung, 18.01.92 - Prkthimi im P.K.)
N korin polifonik t lvdatave ndaj krijimtaris s shkrimtarit Kadare, herpashere dgjohen stonatura
q prishin harmonin e prgjithshme. Na duket me vend ti dgjojm kta zra ve e ve, se mbase
kuptojm pse nuk shkojn n unison me masn.
- KADARE, sipas gazets Dita - informacion, 18.09.94, n TV francez,
e mohoi faktin se si n botimin aktual t veprs s tij e ka modifikuar ndjeshm at Shkrim-
tart e vrtet (vazhdon t thot Kadare) nuk e modifikojn n thelb at, por vetm n
pikpamje artistike. Retushime q prekin vetm siprfaqen e veprs.
- RIC FAYE, autori i parathnies t botimit n Franc t veprs s Kadares, thot:
Disa romane hollohen, si dosja H., ku shkrimtari zbuloi disa rndesa dhe disa pasazhe didaktike
dhe vendosi t ndryshoj nja dyzet faqe t gjykuara artificiale.
Nj roman i 1967-s, Dasma, u shkurtua e u ul n rangun e novels. Kadares i mjaftuan vetm
dy or pr t prer e pr ti flakur gjysmn. (f. 17)
Pastaj pr botimin n fjal, Agim Vinca thot:
Romani Kshtjella, q ktu del me titullin Kasnect e shiut, ka psuar ndryshime n
krahasim me botimet e mparshme. Krahasuar me botimin e Prishtins t vitit 1980, ai ka 50
faqe m shum.
dhe m posht:
Si thekson edhe Erik Feji n parathnie - Kshtjella e dikurshme i sht nnshtruar nj
remonti t ndjeshm nga ana e autorit.
(A. Vinca, Drita, 19.02.95)
Nj injorant, nj mediokr dhe nj anonim, me q nuk kuptonin fare nga letrsia, pyetn:
T hollosh nj roman duke i ndryshuar nja dyzet faqe t gjykuara artificiale dhe nj tjetri ti
shtosh rreth 50 faqe duke i ndryshuar titullin, dikur domethns, ndrsa nj roman tjetr ta ulsh
n rangun e novels, duke i shkurtuar ft e ft gjysmn, jan retushime, q prekin vetm
siprfaqen? Lpe?
Por edhe pas ktyre, shkrimtari Kadare, shesht. Dhe jo m kot.
I ushqyer e i shprblyer nga sistemi i urryer e diktatori i ndrkryer e pastaj i duartrokitur, lart e m lart
ngritur nga demokratt e porsangjitur, shkrimtari Kadare, n vetmin e tij parisiane, paska fatkeqsin
t ket humbur modestin e t mkoj mendjemadhsin.
Krijimtaria letrare m se dyzetvjeare e Kadares ka vlerat e veta t cilat do ti peshoj koha dhe pr ato
vlera, nj dit jo fort t afrt, do t zr vendin q i prket n historin gjakftoht dhe asnjanse t
letrsis shqiptare.
Kt proces nuk e shpejtojn dot Hossanat e qllimta t idhujtarve kalimtar e aq m pak deklaratat
vetlavdruese t shkrimtarit q sbjn gj tjetr, vese grryejn e rrnojn bazamentin moral t
prsonalitetit t tij.
Po le t jemi m konkret. Ja, na deklaron shkrimtari Kadare n librin Dialog me Alain Bosquet q
ssht m shum se nj grumbull vetlvdatash skandaloze. Ja nj prej tyre:
pa e tepruar aspak, mund tju them se vepra ime letrare ishte aq shum e njohur saq ishte
br zotruese n Shqipri. Ndikimi i saj te lexuesi shqiptar ishte m i madh se i krejt letrsis
tjetr marr s bashku.
(Dialog me A. Bosquet, f. 131)
Pra, prpara veprs suaj, o Zoti shkrimtar Kadare, sqnkan asgj, marr s bashku, veprat e klasikve
t letrsis shqiptare, Naimit, Asdrenit, ajupit, Fan Nolit, Mjeds, Ali Asllanit, Lasgushit,
Mitrushit (spo flasim pr Fishn e Koliqin, apo Konicn, se jan reaksionar) e mandej pr ty
sqenkan gj, marr s bashku, vepra e Migjenit, aq fort lvduar nga ti, e as ato t Petro Markos,
Jakov Xoxs etj. si dhe t disa shkrimtarve t tjer t realizmit socialist, q n kushte t vshtira,
patjetr m t vshtira se kushtet tuaja, shkruan vepra me vler, prfshir ktu edhe mikarmikun tuaj
D. Agolli.
Nuk ju ka hije, Zoti shkrimtar Kadare, t mateni me hijen e mngjesit tani q po hyni n muzgun e
moshs suaj.
Ktu vlen tju kujtojm fjalt e njrit prej shkrimtarve tuaj m t preferuar i cili thot:
Ti e kupton se e ke tmerrsisht t vshtir t flassh e t shkruash pr at q ke br vet,
sepse po qe se vlen gjkafsh, ather ti vet e di vlen, por ama po e the kt ti vet, e ndien
veten si nj m
(E. Heminguej, Dborat e Kilimanxharos, f. 522)
Duke jetuar i vetmuar n Parisin e madh, shkrimtari Kadare paska fatkeqsin t ket rn n gjendjen
e egocentrizmit m ekstrem prderisa bn deklarata t tilla t turpshme:
Shqiptart e kan kuptuar q un prfaqsoj ktu kulturn e tyre, si t thuash nj simbol m
tepr mbi flamurin e Shqipris.
(Aleanca, 20 gusht 1994 - Intervistoi Vera Kornieker)
Jo, Zoti shkrimtar, Flamuri i Shqipris provoi simbolin e kurors mbretrore, simbolin e sopatave t
fashizmit dhe pr gjysm shekulli simbolin e partis suaj, yllin, por shkaba dykrenore i flaku t gjitha e
mbeti vet simboli i madhrishm i kombit. Simboli juaj fatkeq nuk arrin dot deri te flamuri.
Mirpo, Zoti Kadare, prsri deklaron:
Roli im sht t shkruaj e t botoj libra t cilat do ti japin vendit tim nj identitet n bot.
(Koha jon, 28. 12.1993)
Sju duket ca si shum i ekzagjeduar ky pretendimi juaj pr ti dhn ju identitetin n bot Shqipris?
Vrtet nuk e dini se identiteti i nj kombi prbhet nga nj bashksi gati e pafundme vlerash?
Duke sajuar gjoja konfliktin me pushtetin komunist pr nj poem gjoja armiqsore q gjoja pati
shkruar ather, (askush smund t betohet q pati lexuar ather nj poem t till; askush nuk ka
par t botuar ather e as sot e ksaj dite).
N librin e tij Pesha e kryqit Kadare deklaron:
Shkrova dhe drgova pr botim vjershn Pashallart e kuq. (f. 79)
Por nuk thot kur? ku? n organ?
Vjersha, - thot, - u quajt Trakt i zi kundrrevolucionar, thirrje e hapur pr kryengritje. Por
nuk shpjegon se kush e quajti kshtu, n mbledhje? Kushdo q jetoi n Shqiprin e athershme e di
fare mir se po t kishte shkruar Kadare nj poezi t till e pr t ti ishin br t tilla akuza, do t ishte
pushkatuar me koh dhe sot nuk do ti gjendeshin as kockat. Hoxha, bashkqytetari i dashur, nuk
kishte prse ta mbronte, kur ai shante pashallart e pashallkut t tij t cilt e mbronin verbrisht.
Kadare snguron t vetquhet Shkrimtari i par i vendit me deklarata t tilla:
M 1975, pr shkak t poems Pashallart e kuq gjith Shqipria, e prsris, gjith Shqipria
e mori vesh se Shkrimtari i par i vendit kish shkruar nj poem armiqsore
Pra publiku shqiptar e mori vesh qart se midis Shkrimtarit t par t vendit dhe shtetit
komunist ka nj konflikt serioz.
(Dialog me A. Bosquet, f. 57)
Por ky titull, Shkrimtari i par i vendit, ndonse prsritet me ngulm dy her, shkrimtarit ton, me
sa duket, nuk ia mbushi syn sepse ish nj titull i prkohshm, meq i prkiste kohs q perndoi
prandaj, Kadare, nxiton t vetquhet me kapadaillk Shkrimtar Kombtar.
Un u shpalla tradhtar. Gjith Shqipria u traumatizua Njerzit shfaqnin dyshimin sesi mund
shpallej tradhtar nj Shkrimtar kombtar.
(Dialog me A. Bosquet, f. 141-142)
Dhe n librin e tij Pesha e kryqit Kadare, thot:
dika e rrezikshme po i afrohej jets sime. Ishte fshfrima e mantelit t shkrimtarit kombtar.
Manteli i rnd i shkrimtarit kombtar nn diktatur. (f. 23)
dhe m posht:
T ikja prej fatalitetit t shkrimtarit kombtar nn diktatur.
dhe m tutje prsrit:
I jepja zemr vets duke menduar se un isha shkrimtar kombtar. (f. 58)
Titulli i lart Shkrimtar Kombtar n Shqipri, deri m sot mezi thuhet si npr dhmb pr Naimin.
U tha dikur, por nuk thuhet m pr Fishtn, nuk thuhet ende pr asnj nga emrat e atyre t
mdhenjve q prmendm m lart.
T gjitha kto sjan penges pr shkrimtarin ton q ai t vetquhet serbes Shkrimtar Kombtar.
Dhe pastaj, sikur shqiptart t mos kishin problem mbijetesn e tyre n kushtet e rnda t diktaturs,
sikur t mos kishin problemet e mdha e t vshtira politike dhe ekonomike, shkrimtari Kadare, pr t
mitizuar kultin e vetvetes na prrallis ca ndodhira q gjoja paskan pas ngjar n Shqiprin e kohs
komuniste:
Diskutimi se mundej apo nuk mundej shteti shqiptar t m dnonte, ish kthyer pothuajse n
nj kurreshti kombtare. Kishte njerz q grindeshin pr kt me njri-tjetrin, t tjer q
rriheshin ose vinin baste.
(Dialog me A. Bosquet, f. 87)
Vetlvdatat e Kadares pr veprn e vet arrijn t sajojn t tilla atribute superlative q nuk i ka pasur
e smund ti ket ndonj vepr letrare n kt bot.
Me veprn e tij, - thot Kadare, - ai prpiqej pr ti ln s paku (Shqipris) nj dshmi t fytyrs
s saj t prjetshme Kshtu q kur t vinte ora e ringjalljes, Shqipria e mpir nga ngrirja e
gjat, t gjente dika ku t mbshtetej pr t krijuar vetveten.
(Dialog me A. Bosquet, f. 82)
Po t nxjerrsh konkluzione sipas ksaj logjike t Kadares e me to t duash t vizatosh panoramn
shqiptare prpara se historia t thrriste n sken Kadaren, duhet t kuptosh q Shqipria skishte
vese shkrettir n do fush t kulturs, kshtu q kur t zgjohej mbas ngrirjes s gjat, doemos do
t mbshtetej patjetr n veprat e tij pr t krijuar vetveten.
Kt ide Zoti Kadare e prforcon m tepr, kur thot:
Kjo vepr nuk ishte thjesht letrsi. Ajo ishte n radh t par faktor drejtpeshimi, humbja,
qoft dhe e prkohshme e s cils, do t trondiste krejt kulturn bashkkohore shqiptare.
(Dialog me A. Bosquet, f. 137)
Kadare sigurisht e ka kuptuar q nj pjes e mir e veprs s tij tashm ka humbur pr lexuesin
shqiptar. Prmendim Dimri i madh, shumicn e poezive, romanet Dasma, Nntori i nj kryeqyteti,
Koncert n fund t dimrit e plot t tjera, dhe kjo humbje ka t ngjar t mos jet e prkohshme, por e
prjetshme.
Megjithat kultura e sotme shqiptare nuk e ka humbur prej saj drejtpeshimin e as sht tronditur prej
ksaj humbje.
Pastaj dgjojm dhe udira t tilla:
Librat e mia, - thot Kadare, - kishin nj pesh tepr t ndjeshme n jetn shqiptare. Qllonte q
tirazhi i par prej 30.000 kopjesh shitej brenda nj ore, madje brenda disa minutash.
(Dialog me A. Bosquet, f. 86)
Po ca profesorve francez, ua pranon Zoti Kadare kto q thon?
Shkrimtari i njohur Kadare ishte pak i lexuar n vendin e tij Vepra e tij nuk prekte vese nj
elit t vogl.
Romanet e tij botoheshin n pak kopje dhe ishin t pagjendshm n librarit shqiptare.
(Nga libri 57, Bulevardi Stalin, Gazeta Shekulli, 8 janar 2001, f. 15)
Hall i madh! Po t mos pranoj kto deklarata, Kadare humbet etiketn e t persekutuarit. Po ti
pranoj, humbet famn e vetpompuar.
Shkrimtari i shquar harron t thot se ai tirazh me t cilin mburret, shprndahej t paktn n tridhjet
qytete q nga Shkodra n Sarand. Harron t thot se reklama zyrtare ishte e plot. Harron gjithashtu
t thot se n at koh libri dhe kinemaja qen t vetmet pole kulturore e argtuese pr njerzit. Harron
t thot se prpara librave t tij njerzit prpinin librat e prkthyer si fjala vjen Tre shokt, ifutja e
Toledos, Shpirtra t vdekur, Gjeniu, e shum e shum t tjera.
Pas gjith ktyre Tam-Tam-eve zhurmkot, ka dhe njerz q hedhin drit t qart mbi disa t vrteta t
paplqyeshme nga shkrimtari vetlavdrues dhe Fansat e tij trumbetues.
P.sh. - ROBERT ELSIE, thot:
- Kshtjella (Tiran, 1970), roman q t kujton Il deserto dei Tatari (Milano 1940) t Dino
Buzatit. (f. 388)
- Muzgu i perndive t steps paraqet disa ngjashmri kureshtare me romanin e njohur rus
Mjeshtri dhe Margarita t M. A. Bullgakovit (1891-1940) t botuar nj dhjetvjear m hert. (f.
391)
- N Kush e solli Doruntinn kjo atmosfer intrigash mesjetare, q na jep Kadareja, na
kujton at t romanit mjaft me sukses t Umberto Ekos Il nome della rosa. (f. 393)
- Autobiografia e popullit n vargje (Tiran, 1971) krkon t zbuloj rrnjt dhe strukturn e
legjendave t poezis popullore por kurrsesi nuk sht e mjaftueshme si studim pr letrsin
gojore shqiptare. (f. 397)
- Dasma, krijim i Revolucionit Kulturor shqiptar t viteve 1966-69, sht vepr me vlera
artistike t kufizuara Pr qllim propagandistik sht prkthyer anglisht, norvegjisht,
suedisht, hollandisht dhe spanjisht. (f. 388)
- Ardhja e Migjenit n letrsin shqipe kjo monografi e vitit 1991 sht variant i zgjeruar i
nj hyrje q Kadareja kish shkruar vite m par pr nj botim t veprave t plota t Migjenit n
Tiran, 1988.
T dy variantet japin nj tablo subjektive e disi t siprfaqshme t letrsis n vitet tridhjet, q
pasqyron thell qndrimet dhe paragjykimet e Partis s Puns t Shqipris, por fatkeqsisht,
as prpjekja e Kadares pr t prcaktuar rolin e Migjenit nuk ka dal plotsisht e knaqshme.
(f. 398)
- Ftes n studio (Tiran, 1990), botim i fundit i Kadares n Tiran para largimit pr n
Franc, n vjesht 1990, sht n thelb nj tablo subjektive e shfrytzuar nga autori edhe si
mundsi pr t lar ca hesape t vjetra me shkrimtar rival. (f. 398-99)
Dihet q mbi krijimtarin e shkrimtarit Kadare mund dhe duhet t shkruhet m gjr, por dhe nse me
kaq, ndokujt i duket se e tepruam, sqarojm se gjithka e bm pr t ndihmuar t vihen n jet sa m
par e sa m mir kto mendime t vlefshme q ka shprehur vet Kadare:
SHT E DETYRUESHME Q N JETN KULTURORE SHQIPTARE T NDAHET NJHER E
PRGJITHMON SHT DIKTATORIALE E PJELL DIREKTE E TOTALITARIZMIT KOMUNIST, NGA
AJO Q SHT SHQIPTARE, E PRJETSHME, PJELL DHE SUKSES I KOMBIT.
(RD, 18.01.1994)
N u bft ndonj dit vrtet kjo ndarje dhe t shemben piramidat e krijimtarive ideologjike, do t dalin
me humbje Ata q - si thot Kasm Trebeshina - e vun t gjith kapitalin e tyre mendor n shrbim t
Enver Hoxhs.

***
Sikur Kadare, ndonse me shum vones, t gjente guxim e forc morale sa t flakte e t dnonte qart
e haptas at pjes (jo t vogl) t krijimtaris s tij q dukshm i shrbeu diktaturs e diktatorit n
Shqipri, ndoshta do t vinte dita t shkruheshin pr t fjalt e dikurshme t Mitrush Kutelit pr nj
rast t ngjashm, ku thot: Ky popull q harron e fal shum, do ti falte edhe (Kadares) pr hir t
fjals s shkrojtur, marrzit e viteve t kaluara.*
FUND

Shnime
* ) Kto poezi t Ismail Kadares jan nxjerr nga libri Msuesit dhe Artit, Shtpia Botuese Naim Frashri, Tiran, 1953,
F. 49-53.
1 (Dhora Leka, Kng n shtrngat, Shtpia botuese Dritero, 1998, f. 29)
* M. Kuteli, Shnime letrare, f. 11.