TRK DL Dil ve Edebiyat Dergisi TDK Yayn C. XCVII, S: 688, s.

291-297, Ankara, Nisan 2009

Kafkaslarda
Trk Dili ve Kltrnn
Etkileri
PROF. DR. KR HALK AKALIN

n
lkemizin kuzeydou blgesi Kafkaslara alan kapmzdr...

al
Kafkasya ile Anadolu birbirini btnleyen paralardr deta: Kaf-
Ak
kasyann Batya alan kapsdr Anadolu
Anadolunun Orta
Asyaya, dil-Ural blge-
k

sine uzanan geidi ise Kaf-

kasyadr 291
al

Birbiriyle bylesine i
ie bu corafyada yaayan
H

kltrlerin birbirini etkile-

mesi de kanlmazdr.

Uydudan Anadolu ve Kafkasyann grn

Tarihte kimi zaman ayn ynetimler altnda, bir arada; kimi zaman da farkl
kr

ynetimler altnda, yan yana yaayan ama daima komuluk ilikisi ierisinde
olan bu topraklarn uluslar; dilleriyle, masallaryla, efsaneleriyle, mzikleriyle,

danslaryla, giyimleriyle, yemekleriyle, ksacas kltrleriyle ve yaaylaryla

birbirlerini daima etkilemilerdir.
Kendi yrenizin yemei diye bildiiniz bir yemein bir baka lkenin mut-
fanda da bulunduunu grdnzde, kuaktan kuaa anlatlan efsaneleri-
nizin benzerlerinin komu lke halklar arasnda da anlatldn rendiinizde,
yllardr sylediiniz bir arknn bir baka halkn dilinde de yaadn duydu-
unuzda veya yrenize ait olduunu bildiiniz halk oyu-
nunun bir baka lkenin halk oyuncular tarafndan da
oynandna tanklk ettiinizde kltrler arasndaki et-
kileimin o byk gcne de tank olursunuz.
Peki ama bu yemei ilk kez kim piirdi, kim kimden
TRK DL Dil ve Edebiyat Dergisi TDK Yayn C. XCVII, S: 688, s. 291-297, Ankara, Nisan 2009

TRK DL Kafkaslarda Trk Dili ve Kltrnn Etkileri

rendi; bu efsane nereden dodu, ilk kez kim anlatt; bu trky ilk kez kim
syledi, mzik kime ait, trknn szlerinin asl dili hangisi?
Hele dilinizin sz varlnda bulunan bir szn bir baka dilde de yaad-
n rendiimizde, ilk aknl atlattktan sonra, aklmza hemen u soru
geliverir: Acaba bu szc biz mi o dilden aldk, yoksa bizden mi o dile geti?
Bir haritada komu lke topraklarna bakarken size tandk gelen, kendi di-
linizden olduu izlenimini veren yer adlar nasl olup da yzyllar gemesine
karn varln hl koruyor?
lkemizdeki bir yer adnn, hatta kymzn adnn kkenini aratrd-

n
mzda bu adn bir komu ulusun dilinden geme olduunu rendiimizde neler
dnrz?

al
Bu dnceler hepimizin zihninde zaman zaman canlanmtr Btn bu
Ak
sorulara hayatmzn herhangi bir dneminde en az birka defa yant aramz-
dr
Oysa bu etkileime armaya, bu konuda hayal krklna uramaya, hele
k

hele bu duruma kzmaya hi gerek yok Bir arada yaayan, birbirine komu
292 olan, birbiriyle ticaret yapan, kimi zaman da savaan uluslarn birbirini etkile-
al

mesi kadar doal bir ey olamaz. Bu uluslardan birinin egemenlii altnda ya-
amak ve onun kltrnn kapsama alannda kalmak, bu etkileimi daha da
H

artraca gibi tek ynl etkilenmeye de yol aabilir.

Kafkasyadaki Trk varlnn miladn da ncesine uzand, bu nedenle

Trk dilinin ve kltrnn Kafkas halklarnn dillerini ve kltrlerini ok gl

kr

bir biimde etkiledii bilinmektedir. Kafkaslarda Gktrk Runik yazl antla-

rn varl, bu blgenin gemite Trk kltrnn yaylma alan ierisinde bu-

lunduunun da bir kantdr. Yalnzca yakn dneme ait eserlerin deil tarihin
en eski dnemlerine kadar uzanan eserlerin varl,
Kafkasyann kltrel tabakalarn ortaya koymas
asndan dikkat ekicidir.
Antlar ve yaplar zamann ve doann andr-
masyla veya insanolunun acmaszlyla yprana-
bilir, yok olabilir Yklan bir yapnn talar, bir
baka yapnn temelinde, duvarlarnda farkl bir mi-
mari tarzla kullanlabilir. rnein bir tapnak yk-
lp yok edilebilir, talar bir kprnn yapmnda
kullanlabilir. Bir tapnan talar parampara edi-
TRK DL Dil ve Edebiyat Dergisi TDK Yayn C. XCVII, S: 688, s. 291-297, Ankara, Nisan 2009

Prof. Dr. kr Halk Akaln TRK DL

lerek ondan en kk bir iz bile braklmayabilir. Ancak kltr deerleri kolay

kolay yok edilemez... zellikle dil geleri olduu gibi kalarak veya ksmen de-
iiklie urayarak varln srdrrler. Kimi zaman da ses olaylar sonucunda
baz szckler yle byk deiimler yaayabilir, yle tannmaz hle gelebilir ki
szcn asl biiminin ne olduunu, hangi deiimlerin yaandn ancak dil
bilimciler zebilir. Yabanc kkenli olduu bilinse bile yaz diline yerletiyse,
hatta halkn diline girdiyse bu szck asla yok edilemez Dilin doal geliimi
ierisinde zamanla kullanmdan dse bile, bu szcn, tarihsel metinlerdeki
varl sonsuza kadar srer

n
Bir yer adnda deiiklie urayan szckleri de ancak bir dil bilimci gn
na karabilir...

al
Bir yemein hazrlanndan sunuluuna kadar geen aamalarndaki etki-
leimleri ancak konunun uzman ortaya koyabilir...
Ak
Ayn corafyada yaayan komu kltrler arasndaki etkileimin youn ol-
duu dnyamzda bugne kadar genellikle baka dillerin, baka kltrlerin
k

Trk diline ve kltrne etkileri gndeme getirilir, bu etkiler zerinde duru-

lurdu. Oysa etkileim karlkldr... Trk kltrnn dier kltrlerden etki- 293
lendii kadar, belki de daha fazla Trk kltr baka kltrleri de etkilemitir.
al

Sz gelimi Balkanlardaki uluslarn dillerinden ve kltrlerinden etkilenen

H

Trke ve Trk kltr daha gl bir biimde Balkan dillerini ve Balkan kl-
trlerini etkilemitir. Bu etkileimi, Kafkaslarda da grmekteyiz. Kafkas dille-
rinin ve kltrlerinin dilimize ve kltrmze etkilerinin yan sra Trk dilinin

ve Trk kltrnn Kafkas dillerine ve kltrlerine

kr

gl bir etkisi bulunmaktadr.

Balkanlardan farkl olarak bu etkinin yalnzca

Trkiye Trkleriyle snrl kalmadn da belirtmek
gerekir. Anadolu Trklerinin yan sra Azerbaycan,
Karaay-Balkar, Nogay, Trkmen, Kazak ve dier
soylu halklarn da Kafkaslardaki etkileim de pay sa-
hibi olduu bilinmektedir.
Diller aras etkileimin bir rnei olarak Trkiye
Trkesindeki avanak, bzdk, madmak, moruk, mur
gibi Ermenice kkenli 27 szce karn, Ermenicede Azerbaycan klar
ada, ada, bacnak bacanak, balk yag, brakmi nel boa-
mak, burmi nel emek, bkmek, akal, akl ta krnts, akl, akr akr
gzl, akmak akmak, tfek horozu, evre byk mendil, evri yag i ya,
TRK DL Dil ve Edebiyat Dergisi TDK Yayn C. XCVII, S: 688, s. 291-297, Ankara, Nisan 2009

TRK DL Kafkaslarda Trk Dili ve Kltrnn Etkileri

dagtmi nel datmak, daglami nel dalamak gibi Trkeden alnma 3.166
szck bulunmaktadr.
Bu szcklerin yan sra gerek Ermenistanda gerek Avrupada, Amerikada
yaayan Ermenilerin soyadlarnda da Trke szckler ve ekler dikkati ekecek
lde fazladr. Bu soyadlar bugn de yaygn bir biimde kullanlmaktadr.
Trklerdeki klk (ozanlk, baklk vb.) geleneinin Kafkas kltrlerini
de etkiledii bilinmektedir. Arapadan Trk diline geen k sz Arapadaki
bir kimseye veya bir eye kar ar sevgi ve ballk duyan,
vurgun, tutkun kimse asl anlamndan baka Trkede

n
halk iinde yetien, deyilerini genellikle sazla syleyen,
szl iir geleneine bal ozan, saz airi, halk airi anla-

al
mn da kazanmtr. Dou Anadolunun ile birlikte Gney
ve Gneydou Anadoluda canl bir biimde yaayan k-
Ak
lk gelenei Ermeni ve Grc kltrlerini de derinden et-
kilemitir. k eref Talova
k

Ermenicede aug, Grccede augi biimlerinde kulla-

294 nlan bu sz, Trk halklarnn Kafkas toplumlar zerindeki etkisinin bir baka
gstergesi olmutur. nl Ermeni auglar ansna Ermenistanda posta pullar
al

karlmakta, auglarn yaam ykleri filme aln-

H

maktadr.
Trk mutfann yemeklerinden dolma Grc

mutfanda tolma, kavurma kaurma, cier kavur-

mas cigris kaurma, rtma ihirtma, anak kebab
kr

anahi, halama halama, ama ise ama adyla

Ermeni augu Jivan

ansna Ermenistanda
aynen yaamaktadr. Bu yemeklerin adlarnn yan sra
karlan pul malzemesi ve piirili biimleri de Trk mutfandan
izler tamaktadr.
Grcistan snrlar ierisinde Akhdag Akda, Arkha Arka, Arukhlo Arkl,
Barmaksys Parmaksz, anakhchi anak, Demurlo Demirli, Karada Kara-
ta, Karagouli Karagl, Kui Kuu, Soganlug Soanlk, Takesan Takesen,
Ulalo Ulal gibi Trke kkenli olduu aka grlen yzlerce yer ad bu-
lunmaktadr.
Elbette Trkenin sz varlnda da bu dillerden alnma szckler, Trk
mutfanda bu kltrlerden adlaryla birlikte geen yemekler, lkemizin snr-
lar ierisinde de bu dillerden alnma yer adlar bulunmaktadr. Bir blm dil
bilgisi asndan herhangi bir deiime uramadan, bir blm de ses, biim
TRK DL Dil ve Edebiyat Dergisi TDK Yayn C. XCVII, S: 688, s. 291-297, Ankara, Nisan 2009

Prof. Dr. kr Halk Akaln TRK DL

veya anlam deiiklikle-

riyle Trkede kullanlan
bu szckler ve adlar sz
varlmzn zenginlikle-
rindendir. Ksacas, etkile-
im karlkldr... Ancak
bu etkileimde Trk dili-
nin ve kltrnn Kafkas
halklar zerinde daha
byk younluunun bu-

n
Ardahandaki toplantnn al oturumu lunduu da bir gerektir.

al
te Trk dilinin ve kltrnn Kafkaslardaki etkilerini ortaya koymak,
bilimsel yntemlerle elde edilen verileri bilim dnyasnn ve kamuoyunun dik-
Ak
katlerine sunmak amacyla Trk Dil Kurumu, Ardahan Valilii ve Ardahan
niversitesi Rektrl ile i birlii ierisinde 5 - 6 Mart 2009 gnlerinde Ar-
dahanda uluslararas katlml bir altay gerekletirdi. Trkiyenin yan sra
k

Azerbaycan, Grcistan ve Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyetinden konunun uz-

man bilim insanlarnn katld altayda Trk kltrnn evrensel boyut- 295
lar gndeme getirilmitir. Grcistan yer adlarnda Trkenin etkileri, Grc
al

mutfana Trk mutfann katklar, Ermenicedeki Trke szckler gibi ilgi

H

ekici bildirilerin sunulduu bu altaylarn srdrlmesiyle siyasal olaylarn,

gelimelerin ve deiimlerin ok hzl bir biimde yaand Kafkasyada klt-
rel zenginliimizin kapsam ve etkileim gc gzler nne serilecektir.

Serhat ehrimiz Ardahanda, yeni kurulan Ardahan niversitesinde ger-

kr

ekletirilen ilk etkinlik olan Kafkaslarda Trk Dili ve Kltrnn Etkileri balkl

altay, ayn zamanda Trkiyenin d politikas erevesinde Kafkasyaya ve

blge lkelerine verdii zel nemin bir gstergesi olarak da deerlendirilme-
lidir.
Blge lkelerinin, zellikle de vurgulamak gerekirse, Grcistann orta ve
uzun vadede Trkiye ile ortak siyasi, ekonomik, kltrel ilikilerin, yaklam-
larn, anlaylarn ve paylamlarn korunmasnda her iki lkenin de karlar
bulunmaktadr. Son drt ylda Grcistann Trkiye ile ilikilerinin hzla geli-
tii, bunun Kafkaslar ve blge lkeleri asndan memnuniyet verici olduu g-
rlmektedir.
te yandan Grcistanda birliin salanmas, zerk cumhuriyetlerle so-
runlarn zmnde halk desteinin srekli klnmas amacyla gndemde tu-
tulan milliyetilik akmn zaman zaman Grcistan dna tayarak, Trkiyenin
TRK DL Dil ve Edebiyat Dergisi TDK Yayn C. XCVII, S: 688, s. 291-297, Ankara, Nisan 2009

TRK DL Kafkaslarda Trk Dili ve Kltrnn Etkileri

niter yapsna olumsuz yanstanlarn bulunduunu da belirtmek gerekir. Bu

tutum iki lke ilikilerini yaralayaca gibi blgede yeni sorunlarn yaanmasna
da yol aabilir.
Grcistanda yaayan Trk soylu halklarn kltr deerlerine ynelik eitli
tasarmlarda (proje) bulunulmas, hatta Trk soylu halklarla birlikte dier Ms-
lman halklarn da Hristiyanlatrlmas amacyla eitli politikalar yrtlmesi,
doal ak ierisindeki kltrel etki-
leime dorudan bir mdahaledir.
Kaygyla izlenen bu uygulamalar ve
yaklamlar, kltrler arasndaki ili-

n
kilerin gelimesini olumsuz etkileye-

al
rek blge halklar arasnda da yeni
sorunlar gndeme getirebilir.
Ak Destek aldklar baz lkelerin
de ynlendirmeleriyle Cevahati Er-
menilerinin son aylarda zerklik ta-
k

lebini gndeme getirmeleri

296 karsnda bu hareketlerin Grcistann toprak btnln tehdit boyutuna
al

ulamadan, Ahska Trklerinin bu blgeye dnlerinin ciddi olarak dnl-

mesi de gerekmektedir. Grcistann toprak btnln destekleyen temel
H

politikas gerei Trkiyenin blgesel sorunlarnn zm konusunda Grcis-

tann duyarllklarn dikkate aldn da belirtmeliyiz.

Bin yla yakn kltrel etkileim ierisinde bulunduumuz Ermenilerle

kr

yakn tarihte yaanan sorunlar yznden Trkiye Cumhuriyetinin ve Trkle-

rin haksz bir biimde sulanmas komuluk ilikilerine zarar verdii gibi kl-

trler aras etkileim de olumsuz olarak etkilenmitir. Ancak,

Cumhurbakanmz Abdullah Gln Ermenistan-Trkiye mill man izlemek
zere Erivana gitmesi Trkiye ile Ermenistan arasnda yeni bir dnemin ba-
langcn oluturmutur.
Bilindii gibi tarihsel kaynaklar,
Anadolunun adnn 12. yzyldan
bu yana Trkiye (Turchia) olduunu
bildirmektedir. Bu topraklarda
Trklerin yan sra eitli uluslardan
ve dinlerden insanlar da yaamak-
tayd. Osmanl Devletinde milletisa-
dka olarak anlan Ermenilerin,
TRK DL Dil ve Edebiyat Dergisi TDK Yayn C. XCVII, S: 688, s. 291-297, Ankara, Nisan 2009

Prof. Dr. kr Halk Akaln TRK DL

Trklerin ynetiminde yaklak yedi yzyllk zaman zarfnda, bu topraklarda

nasl mutlu, refah iinde yaadklarn ifade etmeleri, tarihe ve Trklere kar bir
bortur. Bu gerek gz nne alndnda 1915 ylnda yaanan olaylar daha
doru ve serinkanl tartma olana ortaya kabilir.
Tarihte yaanm olaylarn yorumunu tarihilere brakarak bilimsel verile-
rin nda deerlendirilmesini salamak en doru yoldur. Arivlerini kulla-
nma aan Trkiyenin yan sra Ermenistann da ayn yolu izleyerek tarihilerin
almalarna olanak salamas, sorunlarn zmnde nemli bir adm olutu-
racaktr. Tarihinin verecei hkmden korkmamza gerek yoktur... nk
Trkler tarihin hibir dneminde soykrm yapmamtr.

n
Birlikte yaadmz bu corafyada dillerimiz, kltrlerimiz daha binlerce

al
yl yaayacak, birbiriyle etkileim ierisinde olacaktr. Etkileimin srekli ol-
duu kltrler beii Kafkasyann bir bar blgesine dnmesi hepimizin
Ak
elindedir... Gelecek; blge lkelerinin ve blge uluslarnn elinde ekillenecek-
tir. Kltr deerlerimiz, zenginliimiz olarak grlmeli, bu zenginlik btn
grkemiyle ortaya karlmaldr.
k

nsanln gelecei, bu kltr zenginliiyle aydnlanacaktr...

297
al
H

kr