ERIC MAIGRET

Medya ve letiim
Sosyolojisi
EVREN: H A LM E YCEL
RIC MAIGRET Medya ve letiim Sosyolojisi
RIC MAIGRET Fransz sosyolog, Sorbonne Nouvelle - Paris 3 nivesitesinde med
ya ve iletiim bilimlerinde doent. Ayn zamanda Paris IEPde letiim Sosyolojisi
profesr olan Maigret, CNRSde iletiim ve politika laboratuarnda aratrmacdr.
Eserleri: Communication et mdias (2003); ric Macyle birlikte Penser les mdiacul-
tures (2005); Mark Alizart, ric Mac ve Smart Hallle birlikte Stuart Hait (2007);
Guillaume Soulezle birlikte Les raisons d'aimer... les sries tl (2007); Ukyperpr-
sident (2008); Herv Glvarec ve ric Macyle birlikte Cultural Studies: Anthologie
(2008) ve Matteo Stefanelliyle birlikte La bande dessine: une mdiaculture (2012).

Fransiz Kltr Bakanhginin katkilanyla yayimlannu$ur.

Ouvrage publi avec le soutien du Centre national du Livre,
Ministre franais charg de la culture.

Sociologie de la communication et des mdias

2 0 0 4 Armand Colin, Paris

letiim Yaynlan 1557 Bavuru Dizisi 57

ISBN-13: 9 7 8 -9 7 5-05-0851-6
2011 letiim Yaynclk A. .
1-2. BASKI 2011-2013, stanbul
4. BASKI 2014, stanbul

EDTR Can Belge

KAPAK Suat Aysu
UYGULAMA Hsn Abbas
DZELT ve DZN zgr Yldz
BASKI ve CLT Sena Ofset SERTFKA NO. 12064
Litros Yolu 2. Matbaaclar Sitesi B Blok 6. Kat No. 4NB 7-9-11
Topkap 3 4 0 1 0 stanbul Tel: 212. 6 1 3 03 21

letiim Yaynlan s e r t i f i k a n o . 10721

Binbirdirek Meydan Sokak, letiim Han 3, Fatih 3 4 1 2 2 stanbul
Tel: 212. 516 22 60 -6 1 -6 2 Faks: 212. 516 12 58
e-mail: iletisim@iletisim.com.tr web: www.iletisim.com.tr
 RIC MAIGRET

Medya ve iletiim
Sosyolojisi
Sociologie de la communication et des mdias
EVREN Halime Ycel

iletiim
Anneme
 indekiler

TEEKKR............................................................................... 13
GR
letiim Sosyolojisi ve Kuramlar.............................................. 15
letiim: boyutlu bir nesne...................................................... 16
Sorgulamalarn odanda kitle iletiimi......................................... 20

NDEY
B ir N esnenin O luturulm as 29
BRNC BLM
letiim zerine Dnmenin Zorluklan.................................. 31
Dnyann en iyi paylalan eyi mi?............................. .................31
Byk medyann kltrel, politik ve ekonomik gayri meruluu...... 32
Eletirinin ars.......................................................................... 34
vgnn ars.......................................................................... 35
letiim sorununun merkezinde akl/teknik gerilimi........................ 38
letiim ve medya szckleri........................................................ 40
Sosyolojik sylem....................................................................... 42
KNC BLM
letiimin Sosyal Biliminin Eksik Kalan Dnemeci.................... 45
Toplum bilimlerinin ve iletiimin temel kavramlar..........................46
Avrupal ncler ve medya.......................................................... 49
Modernlie kar ktmserlik ve ara yol yokluu........................... 54
Amerikan pragmatizmi............................................................... 56
Chicago Okulu........................................................................... 61

BRNC KISIM
letiim i Kltrletirmek...
Etkiler Sorunu...
Ya da Nasl Bundan Kurtulunur? 65
NC BLM
Dorudan Etki Kuramlar Tuza 69
Medyann etkilerinden korku ve bunun kaynaklar......................... 70
Propaganda kavram...................................................................72
Drtlerin etkileri ve "derialt rngas"......................................... 77
Reklam ikna edici iletiimin varlnn kant mdr?......................... 79
Sonu........................................................................................ 81
DRDNC BLM
Frankfurt Okulu ve Kitle Kltr Kuram 85
Kitle kltrnden kltr endstrisine........................................... 86
Savaa gndermede bulunmann arl ve kltrel sekindlik....... 89
Yntem sorunlar....................................................................... 91
Frankfurt Okulu'nun sonraki kuaklar.......................................... 93
BENC BLM
Lazarsfeldci U Etkiler........................................................ 97
Amerikan ampirizminin kaynaklar............................................... 97
"nsanlarn kefedilmesi"............................................................. 99
ki aamal iletiim ak............................................................. 102
Yaylma kuram, kullanmlar ve doyumlar akm........................... 104
Ar pozitivizm ve ideolojinin unutuluu..................................... 106
ALTINCI BLM
letiimin Matematiksel Modelinden
letiim Antropolojisine.................................................... 113
Shannon'un matematiksel haberi...............................................113
Norbert VVener'in sibernetik tasars.......................................... 115
letiim, ahlak ve her eyin fizik kuram....................................... 117
nsanla yanltc benzeim.......................................................... 119
Ilevselcilikle karlama............................................................. 121
Palo Alto Okulu ve iletiimin btncl modeli............................. 122
Sonu...................................................................................... 125
YEDNC BLM
McLuhan ve Teknolojik Determinizm.....................................129
"Ara iletidir"........................................................................... 130
Kantlar, rnekler ve kar-rnekler..............................................132
Teknik nerede durur?............................................................... 135
Tarihin bir kurnazl: Yorumbilim olarak McLuhanclk................. 137

KNC KISIM
letiim i Kltrelletirm ek 141
SEKZNC BLM
Semiyolojiden Pragmatie.....................................................143
"Dilbilimsel dneme"...............................................................144
Yapsalc dilbilim ve kresel bir iletiim bilimi d........................145
Kitle iletiimlerinin semiyolojisi ve semiyotii: Barthes ve Eco........ 149
Bir sylemin toplumsal boyutu...................................................152
Pragmatik dneme................................................................. 154
Snrn tesinde: Toplumsal alan................................................. 157
DOKUZUNCU BLM
Kltrel Pratikler Sosyolojisi..................................................161
Tketimler: Pierre Bourdieu'ye gre
kltrel pratiklerin hiyerarisi..................................................... 162
Kltrel etnik merkezcilik sorunu............................................... 165
Kltrn ada dnmleri.................................................... 168
Tketimden almlamaya............................................................ 173
Almlama zerine aratrma gelenekleri...................................... 175
Michel de Certeau ve almlama sorunu...................................... 177
Sonu...................................................................................... 180
ONUNCU BLM
CuKural Studies (Kltrel almalar).................................... 187
Yoksulun kltr: Halk evrelerinin bir etnolojisine doru............ 187
Stuart Hall'un yeni Marksizmi.................................................... 189
Kodlama/kod zm modeli................................................... 190
Amerika Birleik Devletleri'nin ar basmas................................ 193
Yeni kuramsal konumlar: Sekinciliin kktenci bir eletirisi..........194
okanlamllk ve anlam zerine genelleen tartma.....................196
"Semiyolojik demokrasinin" ve "postmodernizmin" zorluklar.......199
ON BRNC BLM
letiim Meslekleri Sosyolojisi............................................... 207
Gazeteciliin ilevci sosyolojisi: "Newsmaking" almas............. 208
Eletirinin dn: Gazeteciler ve evreleri................................. 210
Amalarn oulluu sorunu..................................................... 217
Sonu: Izleyicisiz bir grnm m?............................................ 222
ON KNC BLM
Mesleklerden retim Mantklarna....................................... 227
Edgar Morin: Tektipleme ve bulu arasndaki gerilim..................228
Politik ekonomi: Kltr endstrilerinden yaratc endstrilere........231
Howard Becker: birlii olarak retim........................................234
Kitle medyas dneminde sanatsal kimliin meydan okumas.......236
Bir izleyici lmlemesi diktatrl var mdr?........................... 239
Sonu......................................................................................242

NC KISIM
letiim i oulculatrm ak
Dem okrasi, Yaratclk ve D nsellik........................... 251
ON NC BLM
Kamuoyunun Politik Kuramlar.............................................253
Gndem belirleme ve sessizlik sarmal etkileri.............................254
Seimleri gerekten medya m yapar?........................................256
Kamuoyu var mdr?................................................................ 260
Etkileim olarak siyasal iletiim.................................................. 263
Kamusal alan kavramna doru..................................................264
ON DRDNC BLM
Kamusal Alan Kuramlar........................................................269
Jrgen Habermas'n kamusal alan kuram.................................. 271
lletiimsel eylem...................................................................... 274
Gncel kamusal alan ve mikro-politik istekleri............................. 277
"Reality Show"lar: Bozulma m zenginleme mi?........................ 280
Kamusal deneyim biimleri........................................................282
oulculama srecinin sonuna gitmek..................................... 285
ON BENC BLM
Yeni Medya Sosyolojisi......................................................... 291
Bir iletiim sosyolojisinin aamas........................................... 292
Postmodernlik kmaz............................................................. 295
nclere dn: Dnsellik dnemeci...................................... 296
Sosyolojiden Cultural Studies'e... ve geri dn.......................... 302
Yeni medya sosyolojisinin yntembilimi: Bilgiler zinciri..................307
Almlama................................................................................. 311
retim.....................................................................................313
erikler...................................................................................314
Kamusal alan........................................................................... 317
Toplumsal hareketler olarak "kltrel rnler"............................ 318
ON ALTINCI BLM
Internet ve "Yeni Bilgi Teknolojileri"......................................327
Internet: Bir sper medyann vaatleri ve dleri........................... 328
topyann tesinde: Tek bir
teknik destee dayal ayrk bir medya....................................... 331
nternetin "kusurlar": Kullanmlara toplu bir bak....................... 333
Ekranlarn ma: Sinema/televizyon/intemet............................... 339
Eski medyalarn yamyamlnn snr........................................... 341
Bireycilik sorunu....................................................................... 343
"Elektronik demokrasi".............................................................345
Bir politik yeniden yaplanmann habercisi...................................346

Sonu.................................................................................... 355

Dizin........................................................................................359

/
 Teek k r

Bu kitap, tanmak zevkine eritiim Paris Siyasal Bilimler ve

Paris-III niversitesi rencileriyle diyaloglarn sonucunda
dodu. Umarm benim onlarn dnsel gereksinimlerinden
rendiim kadar, onlar da benim merakmdan yararlanmlar
dr. Dominique Pasquierye medya sosyolojisi alanna giriimi
ve srekli bir dnsel destei borluyum. letiim ve Politika
Laboratuar (CNRS) yelerine destekleri iin teekkrler. Ki
mi balklar, zellikle Dominique Mehlin EHESSde balatt
Medya ve Etik semineriyle, sonra da ric Macyle birlikte d
zenlediimiz (ayrca kendisine kitabn yeniden okunmasndaki
deerli yardmndan tr minetttanm) Cultural Studies semi
nerlerindeki tartmalarla beslendi. Bu metnin yaymlanmasn
olas klan Sabine Chalvon-Demersay ve Patrick Le Galsye i
tenlikle teekkr ederim.

r ic M a ig r e t
 GR

LETM SOSYOLOJS VE KURAMLARI

Bu kitap iletiim kuramlarna bir giri olarak okunabilir. Ulus

lararas aratrma gelenekleriyle balantlandnlarak zl bi
imde sunulan dnce akmlan zerine, birbirini izleyen te-
matik ve kronolojik aklamalar nermektedir. Farkl akmla-
nn katklannm olas i ie gemelerinin ve aralanndan her
birinin smrlannm altn izmeye, bir baka deyile byk gele
neklerin -ders kitaplannm zn oluturan gelenekler- nem
li elerini, tarihsel bir bak asna bal kalarak kuramlann
geliimini ve yaratclanmn balanmlann aydnlatarak ortaya
koymaya altm. Acelesi olan ya da en yalndan en karma
a doru derece derece gelien bir giri isteyen okurlar, bu gi
riin devamn ve sosyal bilimlerin kuruluu zerine tartmay
(ikinci blm) atlayarak birinci blme, sonra nc blme
ve bunu izleyen blmlere ynelebilirler. Ancak bu kitap ayn
zamanda farkl blmlerin ak boyunca gelitiinden, geri ka
lan okuyuculara onu bu giriten balayarak izlemelerini neri
yorum. 19. ve 20. yzyllann dnemecinde, o zamanlar ender
olarak iletiim diye adlandnlan olgu zerine aratrmann,
toplum bilimlerinin oluumu srasnda erken bir bahar yaad
n, bylece olayn farkl boyutlannn aka eletirilip arat-
nldm dnyorum. Birok nedenden tr medyann zi
hinleri ynlendirmesi dncesi zerine kurulan ar indir
gemeci kuramlarn savlaryla ya da insan iletiiminin makine
iletiimine indirgenmesiyle, bu bahar ok gemeden olduka
uzun ve kara bir ka dnt.
Dolaysyla iletiim kuramlar, bir hasta iin hastalnn ne
denlerini bulmak amacyla yaplan bir soruturma gibi bir has
talk yksne dayandrlmaldr. Makine iletiimine adanan
gelimelerin yararsz olduunu sylemiyorum, tersine yararl
drlar, ancak onlar yalnzca insan iletiimine zg olmayan bir
alana oturtmak ve insan evreni zerine yansttklar dlerden
arndrmak gerekir. 20. yzyln ortasndan balayarak toplum
bilimlerinde aama aama gerekletirilebilirdi bu. Teknolojik
indirgemeciliklere kar, ayn zamanda kendisi de indirgemeci-
lik ve bilimcilik durumuna gelen bir disiplinin zorbaln vur
gulayarak deerini azaltan postmodernist sylemlere kar, bir
iletiim sosyolojisinin varln savunmay istiyorum. levsel-
ciliin ve sosyolojiciliin toplum bilimlerinin tasars deil, yal
nzca tarihsel ynlerinden biri olduunu anmsatacam. Peda
gojik eilimli bir tarihsel tantlama getirmeyi ve paradigmala
rn atmasn betimleyen bir srele ana hatlarn ortaya
karmay dileyerek, son blmde okurun izniyle sosyolojik giri
im ve iletiimsel nesneyle olan ilikilerini aydnla kavutur
mann zetine yer vereceim.

letiim: boyutlu bir nesne

iletiim zerine bir dncenin zorluu, zel tarihsel koul
lardan ileri gelir. rnein dnya savalar, medyann denetim
ve maniplasyon makam olduu duygusunu glendirmitir,
ama daha ok iletiim nesnesinin, kesin bir bilimsel tanmn
ulaamayaca bir yerde grlmesinden kaynaklanr. Tm di
siplinlerden (pozitif ya da beeri) aratrmaclar, politika
clar, endstricileri, biliimcileri, gazetecileri, geni kitleyi ele
geirdike, tutarl bir eyi kapsayamayacak kadar geniledi bu-
gi: Aktarmak, dile getirmek, elenmek, satmaya yardmc ol
mak, aydnlatmak, temsil etmek, tartmak... Her biri kendi ta-
mmm ve buna elik eden karlar alamaya, en azndan kendi
alannn snrlarn geniletmeye alan rakip evrenler arasnda
oyunlar oynanr. letiim aygtnn pohpohlayclar ya da ticari
iletiimi ellerinde tutanlar kendi evrenlerinin yzyl akn s
redir byle lszce geliimiyle kazan saladlar.
Bu kavramsal belirsizlie olduu kadar, tanmlar arasnda
ki dengesizlie de bir zm bulmak iin, iletiimi mantk ve
teknik arasnda bir gerilim gibi alglamak yaygn bir tutum
dur (bkz. Birinci Blm). Biz adalar iin iletiim sorunu,
idealistler ve sofistler arasndaki eski savan yeniden gnde
me getirilmesidir. Bir yandan performans, etkinlik alanna ili
kin tm baarlaryla bilgi aktarm aralanna sahip olduumuz
sylenir. te yandan, tm topluluklarca paylalan bir mant
n lksn, alverie dayal bir btnlk lksn hedef
leyen kuralc sorunlar sz konusudur. Bu tanmda dikotomi-
nin pedagojik erdemi, daha ok da bize Antik felsefe tarafndan
devredildiinden geen yzyla dek uzanmama erdemi vardr.
Ancak buna katlan bir Kant ya da bir Nietzschenin eletirdii
tm bir metafizik gelenein kusurunu tar: Aldatc olaylann
evrenine kart, mutlak bir evrenin varlna inanr. 19. yzy
ln sonunda, sosyal bilimlerin dourduu devrimin tm nemi
daha btncl, daha srekli, iinde insanlarn bu dzenler ara
snda deiken amalara gre -arasal, kuralc, anlatmsal- hi
bir temel kopukluk olmadan eylemde bulunduklar bir evrenin
temelsiz olduu kadar, atmah bir betiminin yerini almasdr.
ok indirgemeci, ok manikeist bir bakla, insann ayaklan
tekniin amurunda, ba yldzlarda deildir.
letiim szcnn daha ak bir tanmn vermek istedii
mizde, idealist ya da sofist felsefeninkinden baka bir bak a
sndan yola kmamz ve toplumsal bilimlerin kurucularnn ve
miraslarnn her birinin kendi tarzyla bizi ynelttikleri gibi,
srekli iinde yaadmz boyutlu bir uzam belirttiini gz
nnde bulundurmamz gereklidir: Meruluun dzeyinden
sz eden Weber, gstergelerin l eklemlenmesinden sz eden
Peirce, nesnelerin e ayrln gelitiren Mead, sonra Blumer
ya da eylem biimi arasnda ayrm yapan Habermas ve Joas.
Bu boyutun ierii ve tam biimi arasnda bir uzlama yok
tur. Kendi amdan, iletiimin giderek artan nem srasyla do
al, kltrel ve yaratc bir olgu olduu grn savuna
cam. Bu belirleyici dzey, insann nesnelerin evrenine, bi-
reyleraras ilikilerin ve sosyopolitik kurallarn evrenine girme
sinin dzeylerine karlk gelir. Peircein blmlln ye
niden ele alrsak, burada bir ilk tanm ileri srlebilir:
- Doal ve levsel dzey, pozitif bilim denen bilimlerin
ne srd temel dzeneklerin dzeyidir, ancak pozitif bi
limler bunlarla snrlanmakta zorlanrlar. Bilgilerin, mlkiyet
lerin, durumlarn dei-tokuu yasalarla, nedensellik ilikile
riyle aklanr. Bu aynsndan aymsnanm, Birin, totolojinin,
A eittir Anm, dncenin ve dnyann tamlmn -eer byle
bir ey olanaklysa- dzeyidir.
- Toplumsal ya da kltrel dzey, Ikinin dzeyidir: A eittir
Adr, ama A, Bden farkldr. Baka bir deyile kimliklerin ve
farkllklarn dile getirilmesinin, gruplarn ve ilikilerinin snr-
landnlmasnn dzeyidir. Kimlik paylam kavramna, farkl
lksa hiyerari ve atma kavramlarna gnderir. Kimlikler so
runu, karlar, stratejiler ve bunlarn simgesel davurumlar
sorunuyla rtr: Bir grupta dnceler asndan olduu ka
dar pratikler asndan da kendini bulmak ve bir baka grup
tan farkl olmak. Bu dzey, gruplar arasnda g/kltr iliki
sini kuran bir diyalog, ya da mutlak olmayan bir gerilim varsa
ymna dayanr.
- Yaratclk dzeyi (John Deweynin deyimiyle) demokrasi
lerimizde, saynn, geniletilmi politik ve hukuksal erevede
temsilinin dzenlenmesinin dzeyidir. Bu n ve sonsuzun,
insanlar arasndaki bantlarn dile getirilmesinin snrlarna
dek bireylerle topluluklar arasnda genelletirilmi anlam ili
kilerinin dzeyidir. A, Bden farkldr, A ve B, Cden farkldr
lar vb. letiim kuralc, etik ve politik bir etkinlik, erk, kltr
ve demokratik seim arasndaki dinamik bir iliki gibi grlr.
letiim nesneleri toplumsal ilikileri ve politik dzenleri bi-
raraya getirmeye dayanr. Her iletiim kuram geici olarak b
lnmez elerin bir bileimini nerir: nsanlar arasnda ilev
sel bir alveri modeli, g ilikileri ve kltr zerine bir ba
k as, bunlan birletiren bir politik dzen gr. Bu boyut
lardan birini sorgulamay ihmal eden yazarla, sonuta politik
dzen zerine rtk bak alarn savunma tehlikesiyle kar
karya kalrlar. Her kuram dnya zerine kendine zg ak
lamalar, karmakl azaltmak iin yaln eleri, bir baka de
yile modelleri getirse bile, gerekte bilimsel nvarsaymlann
ve ideolojik, etik ve politik bak alarnn bir bileimidir. Bu
boyutun birine ya da tekine dahil olduunu unutmak, bas
trlann daha gl biimde beliriiyle sonulanr. Aratrma
akmlan tarihi, bu noktay bktnncaya dek aklar.
En byk entelektel zorluklardan biri temel bir e b
lnmeyi deil, bugn iletiime bal glk ve sorun dzey
leri zerine alglamay yanstan katmanlar, evrenin iliki
sini, doa, kltr ve politika arasndaki blmlenme oyunu
nu anlamakr. Belli bir anda tm iletiim dzeyleri zerklee
bilir. Medyada ara belirleyicidir: Ayn mesaj televizyon ya da
sinemayla aktarmak -b u aralar birbirine ylesine yakn olma
sna karn-, iki farkl mesaj aktarmaktr. Belli bir yaam bii
minde kitle iletiim aralarnn yeri zerine alma, yalnzca
deerler ya da toplumsal iddet dzlemine alabilir. Politika
ve hukuk, materyal ve toplumsal koulumuza ikin bir gnder
me olmadan da dnlebilir. Bununla birlikte zerklik annn
ok snrl olduu kuku gtrmez. letiim dzeylerinin ileti
im iinde bulunduunu belirtme gerei, forml dknln
den kaynaklanmaz. Tm idealist ynelimleri reddetmek ama
cyla kararlara, basklara, alkanlklara ya da yinelemelere ka
tlmmz gz nnde bulunduran bir tr geniletilmi mater
yalizm gereklidir. Yine de yalnzca yntembilimsel olan bu ma
teryalizm, ncelikle sosyolojik bir baka baldr ve insan olay
larnn determinist bir biimde tasarlanan doal dzeneklere
indirgenemeyecei olgusunu saklayamaz. Aritmetikle gelien
iletiim dzeylerinin nemini de belirttim. Amacm bir bilimin
tekine stnln savunmak deil (her biri az ya da ok uz
manlam bir alana baldr), herhangi bir dzeyde, herhan
gi bir inceleme zorluunu anmak da deil, insanlk iin klt
rel ve politik basamaklann daha akla yatkn olduunu vurgu
lamaktr. letiim ncelikle teknik deil, kltrel ve politik bir
olgudur -b u bir doa dncesini reddetmeden, hem dnya
y evcilletirmek, hem de kendi doamzn bir blmn an
lamak iin gereklidir- bunun nedeni, insann anlam ve eylem
olarak adlandrlan dnya aynasnn bu tarafnda yer almasdr.
Bize gre evren te yana deil, bu yana eilir, nesnelleme do
rultusunda deil, seim ve bilin dorultusunda geliir. Biyolo
ji ve fizik bilimlerindeki gelimelerin imdilik rtemedii bu
nvarsaym, inceleme iin deerli bir rehberdir. Teknik zerine
dncenin neden materyalist determinizm erevesinde yer
alamayacan, neden medyann kendi ilevinde imdiden top
lumsal eler gibi, doayla kopu iindeki sistemler gibi belir
diini anlamay salar. nsan teknik nesneleri yaratt ve kul
land zaman doann alann, cansz nesnelerin alann, kl
trn alan uruna terk eder. Teknik, ancak doann deiimi
olarak deer kazanr, ilevsel boyutlarna karn imdiden top
lumsal bir sorundur.

Sorgulamalarn odanda kitle iletiimi

Medya 19. yzyln bandan balayarak bireylerin byk o
unluunun gnlk yaamna grltl bir biimde girdiin
den, bir yzyldan beri iletiime yneltilen bakta, vurgu ak
bir yenilik etkisiyle kitle iletiiminin zerindedir. Ancak bu ba
arnn bir baka nedeni daha vardr: Kitle medyas, kendileri
ni artk ounlukla demokrasi olarak tanmlayan toplumlar-
da en zgn ve en belirleyici iletiim olgusunu oluturur. m
geler, metinler ve sesler yoluyla -iletiim aralarndan ve nce
ki politik rejimlerden koparak- halklarn ve kltrlerin abuk
ve srekli bir iliki iine girmesini olanakl klarak, ilintili ol
duumuz evrenler zerine bir kerede sorgulama yaratr. Kit
le medyasn dnmek, byk deiimi dnmek anlamna
geldiinden, kitle medyas yzyln byk giriimidir. Bu bak
asna gre, kitle medyas zerine dncenin be byk aa
masn ayrdetmek olasdr: Toplum bilimlerinin kurulu ann
dan sonra, aratrmalar gerek anlamda birbirlerine eklenip
kmlatif bir geliimde seyredemedikleri iin birinci deil, s
fr noktasnda, iletiim srecinin boyutuyla tanmlanmasn,
dzenli dalgalarla genileten dnceler izler.

19. yzyln sonu ve iletiimin bir toplumsal biliminin

baanya ulaamam geliimi
Dorudan ya da dolayl olarak Marx, Tocqueville, Drkhe
im, Weber ve sosyolojinin baka Avrupal nclerinin yazla
rnda, medyalamaya boyun emi toplumlar zerinde zararl
etki konusundaki safdilce tezleri rtebilecek, medyann kar
mak bir incelemesi iin gerekli elerin ou vardr. Bu ya
zarlarn yaptlarnda, ad ideolojik egemenlik/kltr, atma/
demokrasi olan kuramsal yapbozun paralarnn iki yz de
ortaya karlabilir (bkz. kinci Blm). Bununla birlikte d
nceleri modernlik konusunda, Avrupada gl bir aratrma
geleneinin geliimini sekteye uratan bir ktmserlie bal
dr. Dinden bamszlama sreci, endstrilemi bir evrene ge
i ve demokrasiye doru ynelme bu yazarlar, kitle medyas
almalarna pek uygun olmayan, yeni kayg uyandrc ya da
potansiyel olarak erklere balanan d krklna, yabancla
ma ve toplumsal istikrarszlk kavramlaryla karmza kan
son derece gl bir bunalm duygusuna srkler. Onlarla kar
latrldnda Peirceden Deweye, Parktan Meade Amerikal
yazarlar, yeni iletiimsel olgu zerine daha az kaygl bak a
lan nerirler ve bu lkede aratrma okullarnn yerlemesine
daha elverili bir dnsel ortam yaratarak alveri ilikisinin
daha btncl modellerini ve inceleme iin ampirik protokol
leri gelitirirler.

Nesne taknts: Kayglar zaman ve etkiler"

Bu yazarlann sesi -y a da yalnzca baz yaptlanndan ykse
len sesler- ncelikle iki dnya savann silahlannn grlt
syle, tekniklerin gelimesi ve ekonomik alar tarafndan b-
ylenmeyle ya da bir hastalk gibi yaylyor gibi grnen ye
ni kltre kar ahlak giriimcilerinin honutsuzluuyla per
delendi. 20. yzyln banda en tamamlanm dnceler, ger
ekte bir nesneler saplants ve bunlarn varsaylan ileyii ta
rafndan damgaland. Bir bakma onlarla karan politik ve kl
trel boyutlar, karanlk ve hastalkl bir syleme uydurulmu
tur. Kitle medyasnn bireysel davranlar zerinde varsaylan
etkisi zerine sylem, ahlaki panik ya da davranlk biimi
ni benimser (bkz. nc Blm). lk durumda medyann top
luluklar zerinde yanslama yoluyla gerekletirdii dn
len (medya iddeti, zevksizlii, bakaldry ya da boyun eme
yi yayar) zararl etkisini knamak, kincisindeyse uyart [stimu
lus] kavram yoluyla, kar karya kalman etkiyi klinik bir bi
imde incelemek sz konusudur. letiim aralarnn doas ya
da onlara kar varsaylan tepkiler zerine dnceler, ncelik
le kltrn doalc ideolojilerini, insan davranlarnn zn
ortaya karma isteklerini, nesneler karsnda bir veriyle, d
zeneklerle zdeletirmeyi ierir. Bu dncelerin snrlan, her
tr bilimsel dncenin de snrlandr. nsanln gerekte Pav-
lovun kpei ve Panurgen koyunlanyla ok az ortak nokta
s vardr. Yanslama korkusu demokratikleme korkusunu giz
ler - tm erkleri rkten, kurumsal kanallar dnda tketim
lerini ve yorumlann semenin giderek artan olanadr. Saf
dilce akmlar karsnda, Theodor Adomo ve Max Horkheimer
(bkz. Drdnc Blm) tarafndan gelitirilen Eletirel Kuram
karmak dncenin bir ilk biimini temsil eder. deolojinin
Marksist kuramm kltr endstrisi incelemesine balaya
rak medyann etkisini -y a da daha ok onu elinde tutanlarn
etkisi- sezgiler dzeyine deil, akl ve snf bantlan dzeyi
ne yerletirir. Kitle medyasnn eletirilmesi gerekiyorsa bunun
nedeni, kapitalist egemenlii haber ve elence yoluyla, mutlu
luk ya da dlenen eylem benzetimleri sunarak srdrmesidir,
kitleler de kendi koullanyla ilgilenmeden, gsteri iin durdu
rulamaz itahlanyla kendi yitimlerine katkda bulunurlar. Bu
nunla birlikte kltr endstrileri kuramnn Weberei dinden
bamszlama tezini temel almas, teknie saplanp kalm bir
dncenin baarszln da gsterir. Adorno olumsuz bir
kltr gr ortaya koyar, insanlan teknik tarafndan nesne-
letirilme yoluyla yabanclatrlm, maddenin tutsaklan ola
rak betimler, bu da onu kltr konusunda btncl bir gr
ten uzaklatm.
Gerek kopu, medyann potansiyel etkileri zerine nvarsa-
ymlarla, zevklerin ve topluluklann seiminin sekinci bir red-
diyle belirlenen nceki aratrmalarla deneysel denilen ynte
mi kartlatran Lazarsfeldle ortaya kar (bkz. Beinci Blm).
Pragmatizm ve etkileimcilik dnemecine nceden hazr Ame
rikan niversitesinin konuksever ortamnda, Lazarsfeld, daha
sonra da Katzn nderliiyle kullanmlar ve doyumlar ince
lemesine gtrecek bir sosyolojinin tm zenginliini sergileye
rek, ayn zamanda kiileraras iletiim ve medyatik iletiim ara
sndaki banty da kurarak (birincisinin kincisine stnl
vardr) dorudan etkiler zerine tm skntlan sprr. Kitle
ler kendilerine alanacak bir sistem iindeki edilgin alclar de
il, ncelikle ve her eyden nce seme zgrl verilmesi ge
reken, bellekle ve eletirel yetilerle donanm znelerdir. Ele
tirel akm, Lazarsfeldci akmca tannmayan ideoloji kavramn
anlamadan nasl kefettiyse1 ampirik aratrma da son dere
ce sekinci Adomo tarafndan yadsnan anlamn demokrasisi
ni, alclann kod zmleme yetilerini ve kltr endstrileriyle
uzaklk ve arasallatrma ilikilerini anmsatarak kefeder. Bu
nunla birlikte sistemli ve ilevsel incelemeyi benimsemeyi, ile
tiime toplumsal dengeyi srdrme zorunluluunu getiren bir
dnceyi engeller. nk bu kuram erk sorununu bir yana b
rakmaya karar verir ve -kukusuz snrl- etkilerin retorii
iine hapsolmay srdrr, Lazarsfeldin zaferi kurumsal adan
yllar boyu srse de grler dzleminde snrl kalr.
letiim aratrmalannm ilk dnemi - 2 0 . yzyln banda
eksik kalan atlmdan sonra- nesneler saplantsnn damga vur
duu yeni kuramlann gelimesiyle neredeyse mantksal olarak
biter. Bu yeni kuramlar canl renklere boyanrlar, iyimserdir
ler, tarih boyunca medya betimlemesinde eletiriyle vg ara
snda gidip gelen bir sarka gibi hareket ederler. zgnlkle

1 Hanno Hardtm Amerika Birleik Devletlerinde iletiim aratrmas tarihinde

ki formlne gre.
ri insan iletiiminin biyolojik ve fizik olaylara indirgenmesini,
ayrca alveri teknikleri aralarnn lkselletirilmesini (si
bernetikle [bkz. Altnc Blm], sonra da McLuhanclkla [bkz.
Yedinci Blm]) sonuna kadar itmektir. Bu mantk nceki ta
anlarda rtk kalmtr. letiimde tekniki projeler makine
ler sayesinde zgrlemeyi verler, dolaysyla da geriye doru
byk bir hareket iinde kltrel ve politik boyudan andnr-
lar. Ancak heyecan verici ve tartma yaratan ynleri, artk ile
tiim ya da medya diye adlandmlan olgu zerine ok sayda
kiinin dikkatini ekerek bir dnce topluluunun oluumu
na byk katkda bulunur. rnein Palo Alto Okulunun ye
lerinin kiileraras iletiim alannda yaptklan gibi onlara kart
dnce gelitirmek, toplumsal olgulan dnmek iin bir aa
madr: Tekniki ideolojinin en son dayanana, Bat toplumla-
nna zg zne eritikten sonra, tek yaplabilecek olan yeni
den harekete gemektir.

Medya ve izleyicisinin sosyal bilimine gei:

retme-almlama oyunu
letiimin gerek bir sosyal biliminin gelimesi Avrupada
1960-1980 yllan boyunca, etkilerin paradigmasnn dnda,
pek az retken bir biimde gerekleir. Eylem mantklannm de
erinin artmas yaranna nesnelerin greceletirilmesine daya
nr. Medya byk bir toplumsal btnn d belirleyicisi deil,
yalnzca bu btnn esidir - toplumsal oyuna yabanc yanla-
nyla kolayca tehdit ya da vaat durumuna getirilebilecek bir e.
Lazarsfeldin grne gre medya, gruplar ya da bireyler arac
lyla etkinliklerim gerekletirir. letiim ne tam bir veri (do
ann verisi), ne de bir veri akdr (matematik anlamda bilgi
nin veri ak), srekli bir anlam ve erk ilikisidir, anlam ve er
kin belirginlemesi de medyann biim ve ieriini oluturur.
Barthesn ve Econun semiyolojisi (bkz. Sekizinci Blm),
medyann toplumsal ortamlar arasnda g ilikilerini yanst
tktan bilisel yollar ortaya kararak deiimi balatr. Med-
yatik mitlerin retimi gerein saptnlmas, aldatma, yanl
sama, maniplasyon deil, toplumsal evrenin egemenlerin ya
rarna bir yananlamlar dizgesi alanmas yoluyla doallatrl
mas ve ampirik sosyolojiyle uyumlu biimde grlerin g
lenmesi anlamna gelir. Bununla birlikte, semiyoloji ilevsellii
benimseyen bir yaklamn kalntlarn sunar, nk dilin ta
nmn ilke olarak ne srerek doa anlamnda bir iletiim ta
nmn benimser. Ayn zamanda kendisinin zorunlu olarak bir
toplumsal semiyoloji de olduunu, ierik zmlemeleri yn
temlerini bireylerin bu ieriklerle bants zerine tezler ne
srmeden, bu bantlar zerine politik bir bak as benimse
meden neremeyeceini unutur. Gerekte semiyolojik zm
leme ounlukla eletirel ve Adomocu bir tutumu temel alr,
en sonunda da anti-demokratikleir: Aydn, evreni anlayabile
cek ve bujuva snfnn kltr endstrileri zerindeki egemen
liinin yap-bozumunu gerekletirecek tek kiidir.
Bu nvarsaym, medyann toplumsal dsall dncesiyle
birlikte, iki kutup arasnda yaln bir aktanm dncesini de ke
sin biimde terk edecek mesajlarn retimi ve almlanmas s
reci zerine almalarla silinir. Kitle iletiimi denilen bu b
yk kitlelerin sessizliinde sz alamayacaklar varsaylanlara
sz vermek amacyla, farkl yntemler (satn almalar ve pra
tikler zerine istatistikler, soru formlar, grmeler, katlm
c gzlemler) kullanarak tketime, sonra da almlamaya y
nelmek yutturma tezini rtmeyi salar. Amerikan ampiriz
minden etkilenen Fransz kltrel pratikler sosyolojisi ve tari
hi (bkz. Dokuzuncu Blm), almlama estetii ve Richard Hog-
gartn Yoksulun Kltr hem alclara -M ichel de Certeauyla
birlikte artk ak bir biimde yorumlama ve direnme yetileriy
le donanm zneler olarak tasarlanr alclar- hem de medya-
tik kltrn bizzat kendisine yeniden saygnlk kazandrr. Kit
le kltr ya da ister istemez bu kusurlu adla adlandrlan kav
ram, byk lde paylaldndan (teki kltr biimlerinin
hi olmad kadar) tmyle zgn bir nesnedir, nk halk
snf, orta snf ve aznlk kltrlerin doal geliimlerine kout
olarak katlabilir - Pierre Bourdieunn ortaya koyduu televiz
yon tketimi ve saygn sanatlarla ilikisi arasnda yaanan e
liki, medyayla banty aklamaz. Bu saptama Richard Hog-
gartm kurduu ngiliz ve Amerikan Cultural Studies tarafndan
derinletirilir, Stuart Hail ve David Morleyyle birlikte ampirik
ve eletirel tutumlarn bir bireimine ular. Kitle iletiimi ege
menlik ve ac ekmeyi de kapsayan hiyerarilendirilmi bir di
yalogdur. Yalnzca bir merkezin evre zerindeki egemenlii
deildir, birok snf, cins, ya ilikisinin uzlat bir oyundur.
gerilimler ve kart benzerliklerden oluan bir medya evre
nini tanmlayabilmek iin, ideolojiyi ve tarihi, hegemonyay ve
atmay, erki ve kltr, deiken bir dengede bir araya getir
mek gerekir (bkz. Onuncu Blm).
retim alannda, karmakln ve kartln kabulne gi
den yol, nce bir gazetecilik sosyolojisinden geer (bkz. On
Birinci Blm). Gazetecelik sosyolojisi, bu meslein, kendisi
ni muktedir evrelerle bir araya getiren yapsal balara ramen
uygunsuz bilisel, ekonomik ve politik entrikalar aan bir uy
gulama zerklii, ayn zamanda kamuda tahayyl edilen iliki
den bamsz uygulamalar olduunu gsterir Elence; -Edgar
Morinin hem standartlam, hem de zorunlu olarak yeniliki
kltr endstrilerine ilikin nc dnceleriyle- etkilerini hi
denetleyemeden yineleme, hoa gitme, farkna varma ve dei
im retme zorunluluundaki animatrlerin ve program sunu
cularnn kendi kendine yetersizliini ok ak bir biimde or
taya koyar (bkz. On kinci Blm).

Kamusal alan kavram:

letiimi demokrasiyle dnmek
ounlukla kitle medyasnn kusuru ve boluunun kant
saylan bu kendine yetememe durumu, aslnda onun gcn,
demokratik bir srecin doal olarak kusurlu ama gerek gc
n oluturur. 20. yzyl sonu aratrmalar, kitle kltr zeri
ne tartmalar politik kavga dzeyinde bir araya getirerek kl
tr biimleri zerine dnceyi ama olana verir. Bylece kur
tarc, ancak yetersiz bir retim-almlama dikotomisine ular,
srekli birbirinin basks alnda bulunan bu iki e arasndaki
dinamii incelemeyi amalar: Yorumlan yoluyla, almlayanlar
da reticiler kadar retendir; medya toplumsal olaylan almla-
d ve zmledii kadar, tartmaya sunulan yeni ierikler de
yaratr. Elbette bu ikili savn nemini anlamak iin politikay,
szcn indirgenmemi anlamyla dnmek ve en azndan
bir sre iin demokratik srecin yalnzca resm temsil sorununa
odaklanm bak asn neren kamuoyu kuramlanndan (bkz.
On nc Blm) uzaklamay semek gerekir.
Kitle iletiimi Habermasm diledii kamu alannn tm zel
liklerini tar (bkz. On Drdnc Blm), bununla birlikte i
leyii uzlama dncesine uymaz. Frankfurt Okulunun mi
rass, balangta kitle medyasna aklclkla kar olan Ha-
bermasa gre, kitle medyas demokrasinin saptnlmasmdan ve
aklc tartmann gerekleebilecei kout alanlann oluturul
mas dnden baka bir ey deildir. Bir bakma d kmkl-
na uram bu gereksinim ve birok yazar tarafndan idealist ve
kuralc baka yneltilen eletiri, ada iletiim alannn, ka
mu alan olarak zel katksn ortaya karma olana verir. Kit
le medyas, sivil toplumun kendi iinde ve sivil toplumla ku
rumlar arasnda uzlamac olmaktan ok, atmac bir ban
t ilevi grr. Anlatyla, dle, bir baka deyile kendi zerin
de almayla, temsille ve kar kmayla, ortak yaamn anla
m zerine, eitliksiz ve deiken, ama srekli ve genellemi,
rnein gnmzde tele-gereklik (reality show) programlan
zerine tartmalann dorulad gibi bir anlama nerir.
Dolaysyla medya, artk iletiim aralan denen aralann uz-
manlanna ya da retim ve almlama srecini bilenlere ayrl
m bir alan gibi deil, toplumsal evren ve stlenmek istedi
i araclklar zerine, aile, cinsiyet kimlikleri, kentsel ortam
lar, ulus vb. insan ilikilerinin sz konusu olduu tm snflar
konusundaki dnceler zerine kesin bilgi retimini artrma
y da ieren bir ama gibi belirir - srekli bilgikuramc meydan
okumay, oluturulmas g, ama yokluu medya merkezli bir
kapanmaya yol aan ikili bir baka baldr. Bu meydan oku
maya Cultural Studies'den, deney ve tepkisellik kuramlanndan
(bkz. On Beinci Blm) edinilen dersi, bir baka deyile bu di
siplinin deime srecine elik eden toplum bilimlerinin temel
zelliklerinin eletirilmesini dikkate alan yeni sosyolojik ku-
ramlarca giriilir, bu da en tehlikeli ilerdendir.

Nesnelere dn ya da olanaksz gerileme

20. yzyln sonunda ve 21. yzyln banda ark dnm
gibidir, kitle medyas zerine sorgulamalar, ikinci bir kurulum
gibi, toplum bilimlerinin bilgi kuramsal yenilenmesinin nemli
blm durumuna gelse de ayn zamanda internetin, yeni tek
nik ve ekonomik alarn inanlmaz geliimi yaranna, nesneler
zerine yeni sorgulamalara da bir dntr. Bu geri dn bir
sr tekniki topya ya da kar-topya alayannn ayn za
manda teknolojik determinizm tarafndan damgalanan kuram
larn neredeyse sradan ve ok belirgin biimini alr (bkz. On
Altnc Blm). Ancak bu ideolojik hareketler iletiim kuram
lar alannda byk deiimleri gizler. Biroklan iin (zellikle
Ulrich Beck ve Bruno Latour) varln ve etkinliini olas klan
toplumsal sreleri kapsayan bir oluum gibi grlen teknik,
insan evrenleriyle btnleemeyecei zryle toplumsal bilim
lerde uzun sre unutulmutur. Gerekli bir sre olan aynlma,
nesnelerin gerekliinin ve gereklik dzeninin tannmamas
na, ikin yararlann lkselletirilmesine ya da doal sap-
knlklannn eletirilmesine neden olur. Nesnelere dn ger
ekletirmek ham ve gizli bir doann yaln sorgulamasndan
yola karak deil, ancak insanlarla etkileimlerinin (etkileri
nin deil) demokratik bak asndan yola klarak yaplabi
lir. rnein bilgi toplununum ya da elektronik demokrasi
nin varsaylan safdilliklerinin eletirilmesi gerekebilir, ancak
ayn zamanda teknolojiler ve politik seimler arasnda buraya
kadar bastmlan tartma iin temel ilevi grrler.
 NDEY

Bir Nesnenin Oluturulmas

 BRNC BLM
LETM ZERNE DNMENN ZORLUKLARI
Bayalklar, Eletiriler, Kehanetler ve topyalar

Yeni balayanlara seslenen bu blm, ada medyalar zeri

ne bir alma iin vazgeilmez tanmsal eleri salamaktadr.
Bu alanda sosyolojik bir dncenin zorluklarn iaret etmeye
olanak tanyan kk bir oyunla balayalm: letiim evrenle
rine ynelttiimiz bak, nvarsaymlar ve nyarglarla arla
m olduundan, onlar kefetmeye balayabilmek iin tanm
lamak ve belli bir uzaklkta durmak gereklidir. letiimin ya
plandrlm, iyimser ya da ktmser, bize ok sradan gelen
dlerin kaynanda, Aydnlanma dnrleriyle yenilenen,
akl ve teknik arasndaki binlerce yllk kartlk ve 19. yzyl
da, demokrasinin ilerlemesiyle birlikte doan kitlenin dam
gas vardr.

Dnyann en iyi paylalan eyi mi?

Bir renci topluluunun tm yelerine kk bir kt par
as zerinde televizyon insanlar ... klar tmcesini tamam
lamalarn isteyin, yantlan inceleyin, neredeyse deimez bi
imde, yeterince tutarl oranlarla ayn yantlan elde edersiniz.
Mutlu, toplumsal gibi olumlu birka nota kendini duyur-
sa bile, bu iletiim arac iin pek vc olmayan sfatlar oun-
lktadr: edilgin, sinirli, kle, lobotomi olmu, ap
tal... Bilgisayar evreni ve internetle deneyin ( Bilgisayar insan
lar... klar), genellikle kanlarn tersine evrildiini greceksi
niz: ak grl, zeki baskn karken, edilgenlik ve toplu
ma uyumsuzluk azalr. Onlara televizyon ve ilevi konusunda
olduka olumsuz bir grleri olduunu ve fakat onu izlemeye
devam ettiklerini, ancak betimledikleri zararl etkilerin kiisel
olarak kendilerine dokunmadn iddia ettiklerini anlatn. Her
zaman ok kullanlmamasna karn bylesine yceltilen bilgi
sayar ve internetle kartlnn altn izin...
Bu kk oyunla1 medya ve izleyici almalarnn ortaya
koyduu belli bir sayda sorunu ortaya karabilirsiniz. Bu a
lmalarn baz belirli skntlar vardr, en sradan, en yayg
n incelemenin -televizyon izlemek, bir dergi kartrmak, rad
yo dinlemek- kolay olaca yanlgs, bu skntlarn en k
deildir. Herkes bu alanla gnlk yaknl dolaysyla, il
le temelsiz ya da tutarsz olmayan, ama kesinlikle dile getiri
len grlerle, herhangi bir bilimsel inceleme srecine bal ol
madan, her eyden nce deer yarglarna dayanan anlk yarg
lara sahiptir. Fizik ya da kimyaya dair uzman sorulan zerine
grmz belirtmekten hep ya da ounlukla kanrz. An
cak iletiimin toplumlanmzdaki yeri hakknda kendimizi yet
kin sayarz. Oysa, bireylerin yaamnda ve toplumun ileyiin
de medyann etkisi konusunda ne biliyoruz ki?

Byk medyann kltrel, politik

ve ekonomik gayri meruluu
Kitle medyasnn urad tarihsel deer kayb (televizyon bu
gn hl bunun simgesel rneidir), buna ilikin yarglarn
kendiliinden olumsuz olmasn aklar. Medyay deersizle-
tirirken bir yandan da srekli izleriz, onu sradan bulmakla bir
likte, gizemli, olaanst, ounlukla ktcl gler atfederiz.
Ortaya kndan bu yana bayal ve yenilii, ounlukla en

1 Televizyon mei Michel Souchondan alnmtr, bilgisayara ve internete de

uygulamay neririm.
byk saynn katlm ve bireysel dzeye indirgenme arasnda
bir tr eitlik yoluyla kesinlenmi grnr. Bu olayn kayna
toplumlanmzdaki hiyerarilemede, zellikle de 19. yzyl
boyunca yaratlan kltrel rnler arasndaki farkllklardadr.
Bu dnemde kltr, enderlik ve dnsel uzaklk gereksinimi
olarak tmyle yeniden tanmlanr: Mutlu aznlk (Happy few)
yararna ounluktan uzak, ikin biimde stn bulunan bir
ka biim evresinde (kitap, resim sanatlar). Eitim kurumla-
nnca dile getirilen ekince, uzun zaman elenceye, hatta imge
ye kar bir dmanlkla ve okul araclnn rakibi dolayl ara
cln reddiyle bu deer yitimini kklendirir. Ama deer yitimi
ayn zamanda, medyatik Big Brother tarafndan (olas tm psi
ik ve kolektif sapmalaryla), sonu bireylerin bamllatnlma-
sna, bir reti alamasna varabilecek, iletiim aralarnn ge
liiminin gsterdii dnlen kitlelemeye, nicelie kar du
yulan daha politik bir korkuyla aklanabilir. Endstriden ve
teknikten korkmak, bir baka deyile mekanik paralann ya da
sosislerin retildii gibi zincirleme uyduruk kltr ve dn
celer reten medyann paragzlnden korkmak da koullan
drlm hayalet tketicilerin imgesine elik ederek ok etkili
olur. Kltrel, politik, ekonomik demokratikletirme ve med
yann deersizletirilmesi arasnda ok belirgin bir ba vardr:
Kendileri de akllarda ve toplumsal alkanlklarda hl taze bir
endstri devrimi ve sivil devrimin rn olan medya kanallar
iinde ve araclyla halklarn ve toplumsal aznlklarn dzen
siz akn, koyun gibi, baya ve sorumsuz kiilii eletiren kit
leler imgelemine karlk verir.
Bu imgelem genelletiricidir, ama ayn zamanda onu yarg
layanlarn kimliklerine gre birok ynde blnmtr. Med
ya eletirisi bylece incinebilir gruplar zerindeki, onlar t
ketimleriyle canlandraca sanlan etkilerinin eletirisine d
nr: Belle Epoqueun bujuva snf iin popler basn bir teh
dit gibi belirebilir, nk zayf olanaklaryla ii evrelerini ona
kar kkrtarak aldatr. niversite rencileri ve faal insanlara
sorsanz televizyon ocuklara, ev kadnlarna, yallara, bir ba
ka deyile dinamizmden ya da zgrlkten yoksun grnen
lere gredir; buna karlk yetikinler ve yallara sorsanz CD,
radyolar ve rock, sonra da rap mzik trleri, beyinsiz ergenle
rin grltl ve iddetli ifadelerine uygundur - herkes televiz
yonun en zayflar, yani ocuklar zerindeki olumsuz etkilerini
mahkm etmekte birleir.

Eletirinin ars
Bylece, iyice yalayp yutmu bir eit entelektel rahiplik, b
tn bir yzyl boyunca medyann farkl farkl hallerini dzen
li olarak mahkm etmekte uzmanlam ve mesajlarn gazete
stunlar ya da televizyon yaynlan araclyla yayabilmek iin
gittike daha fazla medyay kullanr olmutur. Bu arada devlet
de zellikle Fransada eitimsel ya da kamusal bir kaygyla
byk iletiim aralan zerinde ounlukla bir denetleme, hat
ta bir egemenlik hakkn kendine mal eder. Eletiri balang
tan bu yana bilimsel sylemlerin iine ilemitir, nk kimi
dnce akmlanyla, zellikle kendini Aydnlanmaclann (an
cak farkl ideolojiler de eletiriyle uyumludur) mirass ola
rak gren aklc Marksist akmlarla uyuur. Glerini, aydn
lanm zneler olduumuzdan bu yana hepimizin duyumsad
, u yaygn hep eletirmek ve yarglamak zorunluluu duy
gusundan alrlar, hibir rgt, hibir kurum yanlglannm, ku-
surlannn incelenmesinden korunamaz, medya ve retimleri
de buna dahildir. Buna karlk eletiri hakk, hatta meru gre
vi kat bir mahkeme gibi batan mahkm etme eklini alr. Kit
le kltr sorunsallan ad altnda 20. yzylda Frankfurt Oku
lu tarafndan gelitirilen sorunsallar, olduka gdsel bir ele
tiriyi, o zamandan balayarak sk sk medya zerinde kamusal
tartmalan tekelletiren sosyolojik bir kehanetilii benimse
yerek bir bakma sistemletirir. Bu kehanetilik, gsteriselle-
menin, ticarilemenin ve kltrn Amerikanlamasnm sonu
cu olarak toplumsal ilikilerin paralanmasn, akllar zerin
de zorbal, zgr dncenin, hatta akln sonunu haber verir.
Byk medya iletiiminin bu kr reddi, yava yava tm insan
l dlayarak totaliter bir gcn boyunduruu altna girecek
bir dnya betimleyen bir kar-topya biimini alr. Bu dn
ce halkn ezilip aptallat, yalnzca bir aydn aznln bilin
li kabul edildii, bu aznln halk halka ramen ahlak sefalet
ten kurtarmas gerektii varsaymndan yola ktndan, se-
kinci ve sefaleti bir eilime sahiptir.
Bu akm en karanlk anlatmlarnda, acl evrenlerin en ba
ta medya tarafndan, gerek dnyaya onu bozmak, silmek, yeri
ne gemek iin diliyle yapan bu ktcl varlk tarafndan ya
ratlan sapkn boluundan yakman irrasyonel, nihilist akm
larla kesiir. Kimi yazarlarda bu eletiri, teknie, aalk tica
rete, denetim d bir temsile adanm, tmyle yanlsamalarla,
yalanlarla ve ktlklerle dolu bir dnyann etkin reddiyle ya
r mistik bir biim bile alr.

vgnn ars
Bir medya almasnn nndeki son engel, nceki sylem
lerin tam kart olarak, medya vgsnde ayn biimde a
r iyimser sylemlerin belirmesidir. Medya iletiimi yalnzca
bir tehdit olmasnn tesinde, varsaymsal katlmc ve enlik-
sel niteliklerini ven bir kltrel halk dalkavukluunun savu
nucular tarafndan deerli klnr: Medya, insanlan birbirine
yaklatrarak, onlara ortak mitler sunarak, yenilenmi bir b
yyle topluluun balarn (Frankfurt Okulunun kuramla
rndaki gibi durmadan gevedii varsaylan) yeniden skla-
tracaktr. Paylalan bir popler kltrn, bir folklorun (ya
da toplumda orta snfn) yaygnlatrlarak snfsal farkllkla
rn azaltlmasn savunmasna odaklanm aznlktaki bu sy
lemler srp gider, ancak politik, ekonomik ve toplumsal i
leyi sorununa annda zm gibi grlen yeni iletiim ara
larnn gcnden bylenen tekniki tezlerce glgede brak
lrlar. Toplulukuluun ve teknikiliin kesiiminde, Marshall
McLuhann grsel-iitsel ve sonulan ( global kyn dou
u ve kabileciliin geliimi) zerine dnceleri uzun sre ile-
tiimsel kehanetiliin en nemli referansn oluturur. nsan
l elektronik beyinlerle donatp, yanl ve barbarl bilgi
nin kusursuz aktarmyla ortadan kaldrarak dzeltmekle g
revli sibernetiin mucidi Norbert Wienerin dleri de evren
selleir.
Etkileim zerine kurulu, saydam, daha iyi bir teknikle (ka
muoyu aratrmas, video, biliim) anlayszlktan kurtulmu
bir dnya vaadi birok adan aklc bunalmn tamamlayc
sdr ve Aydmlanmaclarn dncelerine uygundur: rne
in toplumsal alann biliimlemesi nemliyse, bunun nede
ni akl devriminin ve bireysel egemenliin eanlamls, dolay
syla daha sorumluluk sahibi, daha ak grl kiilerin uz-
lamsal (ama kitlesellemi deil) toplumuna bir dnn
eanlamls gibi belirmesidir. Farkl ideolojik seeneklerle -
teknokrasi, anarizm, liberalizm hatta ultraliberalizm ve sos
yalist komnitarizm - uyumludur, nk ekirdei yalnzca
tekniklerin ilerlemesi, bilinlerin ilerlemesi ve toplumsal iler
leme arasndaki yaln ilikiye olan inanca dayanr. Kusursuz,
topik evrenler dleyen iletiimsel kehanetler, bir yzyl a
kn bir sredir vardr (telegrafm, telefonun bulunuuna bi
le elik etmilerdir), ancak 20. yzyln sonunda internetin ve
yeni teknolojilere adanm ekonomi sektrlerinin geliimiy
le grlmemi bir younluk kazanrlar. Bu kehanetleri, say
lan giderek artan, medya alannda merkez bir konum ama
lamakta ya da bir toplumsal mhendislik dlemekte kazan
l kacak kesimlerin sylemleri izler: letiim profesyonelleri,
gazeteciler, mhendisler, teknokrat uzmanlar, kamuoyu ara
trma irketleri, gelecee ynelik aratrma uzmanlan... By-
lece biliim/modernlik zdelii lgnlna tutulmu politi
ka ve devlet alanna, sonra da bilginin annda aknn ve bak
alan alveriinin ululanmasyla olduka yeni, kkten biim
de daha iyi bir dnya biimlendirerek toplumun btnne ya-
tm m yaparlar. Bu grnm, tekniin evrenince bylenmi,
bir siber-dnyay ya da sanal evreni izlemeyi, hatta iine dal
may insansal ve maddesel gereklikten daha ilgin bulan bir
mistik dnce tamamlar.
 Medya Eletirisinin ve vgsnn An Biimleri2

Medyann eletirilmesi Medyann vlmesi

(daha ok felsefeciler, yazarlar, aydnlar, (daha ok iletiim profesyonelleri, mhen
eitimciler, aratrmaclar vb. tarafndan di disler, teknokratlar, gelecek ve kamuoyu
le getirilir). aratrmas enstitleri, aratrmaclar vb. ta
rafndan dile getirilir).
Rahipler": Medyann, ekonomik/politik "Rahipler: Medyann zgrletirici ilevine
egemenliinin anlatmlarnn ve insanlarn vg, eylem halinde demokrasinin ya da bir
bayalnn reddi. popler kltrn anlatmlar.
"Khinler" (kar-topyac ve sefaletiler): "Khinler" (topyaclar ve halk dalkavukla
Kitle kltrnce "gerek" kltrn, zgr r): Herkes iin bir kltrn, paylalan b
ln, aklc bir politikann sonunun ve bir yye dnn, saydam ve evrensel bir elek
kleliin bildirilmesi. tronik iletiimin ("global ky") ortaya k.

"ileci mistikler: Sapkn, yanlsamal, bo "Dcl mistikler": Dnyann materyalizm

olduu varsaylan bir evren karsnda deh den arnmasna ("sanal" evren) kar hay
et, imgenin ve tekniin nihilist reddi. ranlk, teknik ve grsel bylenme, anlam
anarisi.

Televizyon, basl szcn dz ve sra "Gazeteler ve radyo, tam olarak eskiden in

l mantn olduka ilkel, ama dayanlmaz sanlarn kendileri town meeting'lerde yap
bir seenek oluturur ve yaznsal bir eiti tklar gibi, ulusal sorunlar zerine kamusal
min arln uyumsuz klmaya ynelir (...) tartmalar dzenler, bilgi salar ve iki ta
Televizyon izlemek yalnzca hibir yetenei rafn savlarn tantr. Son olarak da rnek-
gerektirmemekle kalmaz, hibir yetenek de lem yoluyla referandum teknii yardmyla,
gelitirmez." halk, her konu zerinde iki tarafn savlar
Neil Postman, Artk ocukluk Yok, 1982 n dinledikten sonra, iradesini bildirebilir."
George Gallup, Public Opinion
in a Democracy, 1939, ev. Hermes,
31,2001.
"Kltr endstrisinin btncl etkisi bir kar- "Tm yaammzn bilgi dediimiz bu tinsel
-aldanmadan kurtulma, bir anti-Aufkla- leme biimine gncel evirisi, tm dnya
rung etkisidir; (...) tekniin giderek artan y ve insanlk ailesini tek bir bilin durumu
egemenlii, kitlelerin aldatlmas, bir ba na getirebilir.
ka deyile bilincin susturulmas aracna d Marshall McLuhan,
nr." Medyay Anlamak, 1962.
Theodor Adorno,
Kltr Endstrisi, 1962.

2 Sz edilen kehanet ve topya biimleri hi saf deildir, nk yazarlar kimi

zaman yansttklar ya da reddettikleri evrene belli bir ironiyle bakarlar. Misti
sizmin biimleriyse ok metaforludur, nk yazarlar gndelik varolularn
ender olarak buna uydururlar. Ayrca inancn kararsz olduu karmak top-
lumlarda ortaya kar.
"Medyann her acl mimarisi u tanm
zerine kuruludur: Medya yant sonsuza
dek yasaklayan, tm alveri srecini ola
naksz klandr (ya da yant benzetimle
ri biiminde kendisi de yayn srecine da
hildir, bu da iletiimin tekynlln de
itirmez). Medyann gerek soyutlama
s da budur."
Jean Baudrillard, Gstergenin ekonomi
politiinin bir eletirisi iin, 1972.
"Televizyonun tek syledii: ben bir imge
yim, her ey imgedir. Internet ve bilgisaya
rn tek syledii: ben bilgiyim, her ey bilgi
dir. (...) Bugn bizi dnen insan olmayan
dr. Bunda bir metafor yoktur, bir tr viral
trdelik, bulac, sanal, insansal olmayan
viral bir dncenin dorudan szmas yo
luyla dnlrz. Artk bizim olmayan bir
dncenin ya da denetim altna alnamaz
bir dncenin feti nesneleriyiz".
Jean Baudrillard, Kaytsz Arclk, 1997.
"Bilgisayarlar ve alar araclyla birbirin
den ok farkl insanlar iletiime girebilir,
tm dnya evresinde elele tutuabilir. Ye
ni Evrensel, anlamn kimlii zerine kurul
maktan ok, iine dalma yoluyla snanr.
Hepimiz ayn banyoda, ayn iletiim tufa-
nndayz. Dolaysyla anlambilimsel kapan
ma ya da biraraya toplama sz konusu de
il artk. (...) Eklenen her balant, ayrkl
, yeni bilgi kaynaklarn, yeni ka yollar
n arttrr, yle ki genel anlam giderek daha
az ayrdedilebilir, daha az snrlanabilir, de
netlenebilir duruma gelir. Bu Evrensel, dn
yasalla comaya, insanln eylemdeki ortak
aklna eriim salar. Yaayan insanla daha
youn biimde katlmamz salar, ama bu
elikili deil, tersine tekliklerin oalma
s ve dzensizliin artmasyla gerekletirir.
Pierre Levy, "Btnlksz Evrensel,
Siber-kltrn z" Sicard, M-N.,
Besnier, J-M., (der).
Bilgi ve letiim Teknolojileri:
Hangi Toplum in? 1997.

letiim sorununun merkezinde

akl/teknik gerilimi
Medya zerine kurulan d, teknik ve toplumsal modernlik
ddr. ok esnektir, olas yn deitirmelere izin verir: z
grletirici gc iin gklere karlan biliim, kendine zg
sorunlarn saptanmasyla (fileme, pornografi), rahatlkla bir
kayg, gzetleme ve sapknlk toplumunun btncl eletiri
sinin kayna durumuna gelebilir. Onu srekli farkl ynler
de biimlendiren belirli tarihsel ortamn tesinde, Antik Yu-
nandan balayarak felsefenin ortaya koyduu derin kartlkta
yerini bulur. Yanlsamalardan arnm, gerein annda kavran
mas gibi grlen mantkla, d araclk, hem etkinlik hem de
sapma, imgelem olarak grlen teknik arasndaki gerilim, ile
tiim teriminin okanlamllm ve hakkndaki derin zmle
me ayrlklarn aklar.
Socrates ve Platondan bu yana idealizm cephesi, insanla
rn dnceyi dile getirmenin somut koullarndan bamsz-
lamas gerektiini syleyenleri, akln bir mantk topluluun
da kendi kendisiyle ve teki akllarla bir diyalog olduuna ve
onu gerek szn taklidi gibi somutlatran her eyde deeri
nin dtne inanan herkesi bir araya getirir (Socrates bu ne
denle yazy dnceyi dile getirmek iin kullanmay redde
der). Maara mitinde gne tek akl oluturur, yanstt glge
ler de bizi yanltan saptrmalardr yalnzca. nsanlar maaradan
kmal, aracl getirenleri, ozanlar da siteden kovmaldrlar,
nk ozanlarn ykleri aldatcdr. ada idealizm biimle
ri bu arda dolaysz ilikiyi, gerek iletiimi (insanlar gerek
ten iletiim kursalard, bu iletiim eksiklii olmasayd -b ir ba
ka deyile birbirlerini anlayp ayn mant paylasalard- sa-
vamazlard), ya da eytans aralar olarak medyann reddini
(gerek politika televizyonda deil, parti toplantlarnda, ku
ramlarda, mitinglerde, gerek dorudan iletiim alanlarnda
yaplabilir ancak; Buckinghamm belirttii gibi, medyann o
cuklar zerindeki zararl etkilerinden duyulan korkuyla, ozan
lar kovmaya ynelten korku ayndr, 1993) grrler. Gerek
lik gereksinimleri, insan bilimleri iin gl bir itki oluturur.
Usmerkezciliin, mantn dilden nce geldiini, varln
merkezi olduunu varsayan eilimin eletirmenleri sofistler,
tersine retorii, dil oyunlar zmlemesini gelitirirler. Ara
clklarn somut oyunundan ve gereklik etkileri retme ye
tilerinden etkilenerek, aralar ama olarak alarak, kendileri
ne tm gleri, batan karma, etkileme, siteyi biimlendirme
glerini veren bir dncenin yolunu aarlar. Kaltlar ok e
itlidir, nk insan ilikilerini ve insanlarla savlan arasnda
ki ilikileri aratran dil uzmanlan saflannda olduu gibi, uy-
gulayclann arasnda da rnein medyatik iletilerin etkisine
inanan reklamclarda da (iletiim yalnzca bilgilendirmek de
il, tutumlan deitirmek, ynlendirmek, satmak anlamna da
gelecektir) tekniklerinin etkinliine inanm i iletiim grev
lilerinde de (bir iletiyi aktarmay baarmak, i ilikilerini iyi
letirmek) en sonunda da makinenin elik ettii ya da makine
araclyla kendini aan daha iyi bir iletiim dileyen tekniki
topyann nclerinde bulunur.
Sokrat felsefe, yanlsama saylan evrenin mantksallndan ayrma denemesidir. dealist
ler ve sofistler arasndaki ayrlk, insanlar arasndaki alveriin iki grnn kkten kar
tlamasna gtrr.

letiim ve medya szckleri

14. yzylda Fransz dilinde, 15. yzylda ngiliz dilinde ortaya
kan letiim (communication) szcnn anlambilimsel ge
liimi, Yves Winkinin belirttii gibi, iki anlay arasnda geliir.
Latince communicareden gelen szck, katlmak communier (fi
ziksel anlamda da katlmak) dncesiyle badatrlr. Paylam
dncesi, tama tekniklerinin (yolcu arabas, tren, otomobil)
ve bireyleraras ya da toplu ilikiler tekniklerinin (telefon, ba
sn) geliimiyle aktarm ve gei arac dncesi yararna gide
rek silinir. Szck bugn hem bir lky, hem bir topyay (ay
n mantk dilini paylamak ve/ya da ayn topluluun paras ol
mak) hem de ilevsel dei-toku eyleminin tm boyutlarm di
le getirir: Dei-toku edilen nesne ya da ierik (bir bildiri sun
mak), kullanlan teknikler (szl, yazl vb. iletiim aralar) ve
bu teknikleri ulusal ya da yerel medya biiminde ileten ekono
mik rgtler (Disney irketi bir iletiim irketi olarak deerlen
dirilir). letiim szcnn kendisinde ve kendisine kar, hem
deer tarafna hem de teknik tarafna da ekilebilecek bir anlat
mn belirsizlii vardr: Olas tm kendine mal etmelere elveri
lidir. Turizm iletiimdir, tiyatro, sosyo-kltrel elence, ticaret,
izcilik, duygusal almalar, posta, iek tozu aktarm da yle...
 Medya szcyse (Latince ortada bulunan anlamnda
ki medius) alc ve verici arasnda nemli bir etkileim olasl
bulunmadan, bir baka deyile bireyleraras iletiimden (yz
yze alveri) farkl olarak, alcnn vericiye zayf bir yant ver
me yetisi bulunduu, kk topluluklarda rgtsel iletiim
den (rnein irket iletiimi ya da okulda ders) ayrlan uzaktan
iliki kurmaya gndermede bulunur. Latin kkenlidir, Fran
szcada oul olarak medias olarak yazlr, ngilizcedeyse te
kil medium ve oul mediay korur. Bununla birlikte medium
Franszcadan alnmtr, medya anlamnda da btnyle tek
nolojik boyutunu dndrmek iin kullanlabilir (televizyon
medyumu elektronik, grsel ve szel yntemlere dayanr, ki
tapsa yazl dili ve kd kullanr). ngilizce mass media (dei
mez) deyimi Franszcadan alnmtr, byk lekte, kitle ile
tiim aralar, kitle medyas ya da medya olarak adlandrlr. le
tiim tekniklerini (basn, sinema, televizyon) ve bunlar hazr
layan endstrileri belirtir. En fazla birka kii arasndaki iliki
yi salayan medyalar kimi zaman mikro-medya diye adlandr
lr (rnein telefon).

letiim ve Medya Szcklerinin Anlamlan

A - HetiirrHdeal durum ya da eylem

araclk olmadan paylalan mantk (usmerkezcilik)
teknik yardmyla paylalan mantk (tekniki topya)
toplumsal, tinsel ya da fizik birleim (toplulukuluk)

B - HetiirrHlevsel bir alveri yoluyla ortaklk

dei-toku edilen nesne (sylem, sinyal)
yararlanlan teknikler (medyum, medya, mass media)
bu teknikleri byk lekte gelitiren irketler

letiim Dzeyleri*

kiileraras (yz yze, birincil ilikiler)

rgtsel (topluluklar, politik partiler, irketler)
medyatik (uzaklk, alcdan dorudan yantn az olduu ya da dorudan yant olmad
durumlar)

{*) Bu dzeylerde ok nce blmlenmeler ve ok gl st st binmeler ortaya kanlmaldr. Bir irket

medyay kullanr, televizyon aile iinde izlenebilir, bilgisayar gibi kimi "etkileimsel denen medyalar,
bireyleraras ve rgtsel alverileri olanakl klar vb.
Sosyolojik sylem
Medya zerine aratrma bilimsellik d basklara zellikle du-
yarldr, nk kuralc ykn ok yksek olduu bir alan
da uygulanr. Eletiriler ve kutlamalar, beddualar ve topyalar
arasna kstnlmtr, bilimsel hamln tm kendine zg zel
liklerini gstermitir ve gstermektedir:
- bir denemecilik eilimi;
- incelenen, zellikle ne dndkleri ve duyumsadklar bi
lindiine inanlan hedef kitleye kar yukardan bakan bir tu
tum (rnein kitlelerin bilind bilimi olarak psikanalize ge
reinden fazla bavurma) ya da ilgili mesleklerin tanmnda
beklentilere ve tanmlara bir bamllk;
- iebaka ve sosyopolitik yargya an deer verilmesi (kesin
bir ierik zmlemesi grnmnde kiisel yorum) ya da bi
limsellik yanlsamas uyandran istatistiksel aralara an gven;
- teknikleri toplumlarla kantrmak;
- insan davranlaryla hayvan davranlan arasnda, fizik
olaylarla toplumsal olaylar arasnda denetimsiz benzetimler.
Medyaya toplum bilimleri bakn uygulamak ncelikle ide
alizmi ve sofizmi bir kenara atmak anlamna gelir. Toplumsal
olgular, teknie gmlmek amacyla da teknik araclyla ye
niden domak amacyla da teknie indirgenemez, kendi dina
mikleri vardr. nsanlann mant tek bir diyalogla paylalacak
sonsuz gereklere dayanmaz, her eyden nce ortak gerek
liklerin yava yava, akn duruma gelmeden yerletikleri bir
srete mantklann karlamasdr. Medya insanlan birbirine
baladndan erkleri destekleyerek, ykarak, duraanlatra
rak hem kltrleri biimlendirir hem de kltrlere katlr. Erk
alannn iindedir, ama kendiliinden erk alan, zerk eytani
btnler oluturmaz. Bu kitapta giderek doalcln ve kltr-
cln snrlann ortaya kanp ikna amac ve iletiimsel akl
kartlna geleceiz.
Bu bak medyaya uygulamak, daha sonra gzlemlenen
olaylann yorum erevesini belli bir alakgnlllkle olu
turmaya abalamak ve bunu ampirik inceleme snamasna sun
mak demektir. Aratrmac benimsedii bak as uyarnca,
setii bilgi kuramna gre, ya olgular tartlmaz klmak, bir
baka deyile onlar birok kez dorulamak ya da onlar tart
lr klmak, bir baka deyile dzenli bir zenginleme srecinde,
ampirik ve kuramsal olarak kartn ileri srmek grevini st
lenir. Olgularn tartlr klnmas, ortak anlaya gre yanl
olmalann gerektirmez, olgular ncelikle kendileridir, her ey
gerekliktir (Lazarsfeldin 1949 tarihli nl bir almas da in
sanlarn verilen her konu zerine gereklik olarak deerlendi
rilebilecek, ama tmyle elikili yantlar verebildiklerini gs
terir). Byle ele alndnda medya iletiimi alann kaplayan
akla taklan sorulara yant vermek kimi zaman olasdr: Med
yann iddet ierii, iddete neden olur mu? Medya kamuoyu
nu ynlendirir mi? Amerikan kltr medya araclyla szar
m? Televizyon okumay ortadan kaldrr m? Televizyon rnt
gencilii demokrasiye zarar verir mi? Elektronik iletiim daha
iyi bir dnyaya alan bir kap mdr? Bu sorular kolay deildir,
ancak durmadan iyi nedenlerle basit, hatta kolayc yantlar alr
lar, oysa kimi zaman anlamlan yoktur ya da derece derece
zmlenirler.
Ksacas kehaneti ve topyac eilimlerden varlklann dik
kate alarak kanmak, hem bilimsel engel hem de bireylerin ey
lem kaynadr (eer gereklemezlerse, bilginler de dahil ol
mak zere, bireyleri eyleme geirirler). Dolaysyla eletirinin*
kehanetin ve topyann kucana dmemek iin inceleme
aralan zerine srekli almak gerekir. letiim zerine sy
lemlerin soyaac, profesyonellerin tutumunun, ieriklerin, iz
leyicilerin yorumlanmas iin model hazrlama abalanna elik
eder. Medyann srkledii ekonomik, kltrel ve politik de
iimlerin sonulann incelemek, dolaysyla byl erdemi
ni, bilinmeyen glerini dndrtmek, ama onu bulan ve kul
lananlara, insanlara ve onu eylem ve ideoloji ikili dzleminde
birletiren ilikilere geri dnmek...
KAYNAKA
Breton, Philippe ve Proulx, Serge, LExplosion de la communication, A laube du XXIe
sicle (1989), La Dcouverte, 2002 Paris.
Buckingham, David, Introduction: Young People and the Media, Buckingham,
David (derleyen), Reading Audiences. Young People and the Media, iinde Manc
hester, Manchester University Press, 1993.
Cassin, Barbara, LEffet sophistique, Gallimard, 1995, Paris.
La sophistique, Encyclopoedia Universalis, 1982.
Lazarsfeld, Paul, The american soldier: an expository review (1949), Bourdieu
Pierre; Chamberon, Jean-Claude ve Passeron, Jean-Claude, Le Mtier de sociolo
gue, iinde Mouton/Bordas, 1968, Paris.
Neveu, Erik, Une socit de communication? Montchrestin, 1994.
Platon, La Rpublique, Gamier Flammarion, 2000, Paris.
Sfez, Lucien, Critique de la communication. Seuil, 1988, Paris.
Williams, Raymond, Keywords. A Vocabulary of Culture and Society, Londra, Ox
ford University Press, 1976.
Winkin, Yves, (derleyen), La Nouvelle communication iin nsz, Seuil, 1981, Paris.
 KNC BLM
l e t i im in S o s y a l BIl Im In In
E k s ik K a l a n D n em e c i
ncler ve Medya Sorunu

ncekinin tersine, bu blm toplum bilimlerinde belirli bir

eitimi olan okuyuculara seslenmektedir. letiim zerine d
ncelerin kronolojisine uymak iin kitabn bana konulmu
sa da daha ok dnsellik ve deney (deneyim) kavramlar ze
rinde duran On Beinci Blmle ayn srada okunmaldr. Top
lum bilimlerinin ilk zamanlarnn yeniden okunmas sorunu,
gerekte yaln bir dnce sorununu aar. Burada amacmz,
genellikle sz edilmeyen ya da pek retken olmad d
nlen ilk dnemin iletiim sorunu iin belirleyiciliini gster
mektir. 20. yzyl sonunda almalarn canlanmas, 21. yz
yl banda aratrmann yenilenmesine katkda bulunur. Bu
rada savunulan tez 20. yzyln ilk yarsnda bireylerin medya
tarafndan maniplasyonu anlamnda dorudan etki konusu
nun medya zerine aratrmada baskn karak bireysel psiko
lojiyi ve toplumsal ilikiler dinamiini ok yalnlatrc bir ba
k asna kurban etse de medyann ve izleyicilerinin farklla
m bir incelemesinin gelitirilmesini ok erken salayabilecek
kuramsal kaynaklarn 20. yzyl banda var olduudur. Avru
pada toplum bilimlerinin kurucular medyay grmezden gel
mediler, her biri kesin bir sonuca gtren dnce eleri or
taya koydu. Amerika Birleik Devletlerinde ampirist dnr
ler, iletiim konusuyla iletiimin ada evrenlerde merkez ko
numu iin ilgilendiler. Buna karn, toplumlann geliimi ze
rine kimi zaman ktmser grleri olan bu dnrlerin ya
ptlarnda ekonomik, politik, toplumsal modernliin kesinle-
mesinin ortaya koyduu temel kopuun da nemli bir yeri var
dr. ki dnya savann ve totaliter ideolojilerin okuyla bir
leen bu ktmserlik, Avrupada bu modernliin en belirleyi
ci nesnelerinden biri olan medya zerine aratrma gelenekle
rinin yerlemesini engeller. Amerika Birleik Devletlerinde de
1930lu yllardan balayarak dncelerin azalr, ama am
pirizmin miras nemini korur; bilgikuramsal konumlar gibi
kavramlarn yeniden kefi, bugn ileri modernliin elikileri
ni kavramaya yardmc olur. Dolaysyla sonraki yzyldaki a
lmalarn referansnn bu dnceler olduu anlalmaktadr.

Toplum bilimlerinin ve
iletiimin temel kavramlar
lk sosyologlar 19. yzyln sonunda tehdit edici gibi algla
nan bir endstrileme ve demokratikleme deviniminin koul
larna ok baml, ancak varolan ya da varolmu birok top
lumu dikkate almay salayacak kavramsal ve yntemsel dei
mezlere nem vererek bireyleraras ilikilerin temellerini atar
lar. Bu deimezler -byle adlandmlmasalar d a-, ayn zaman
da kiileraras iletiimin ve kitle iletiiminin temellerini olutu
rur. Balang edimi, yaadmz evreni gerekte tanrsal ya da
doal bir dzene baml deil, tam tersine tmyle insanlarn
ilikilerinin bir rn gibi grmeye yneltir. Toplumsal ger
ekliin btn tezahr -b ir aile, bir ordu, bir diploma, bir ta
t arac, bir ekonomik alveri, basn, bir emre boyun eme-
bir toplumda birleen ya da blnen anlam ilikilerinin re
timleri ya da belirginlemeleri olarak grlmelidir. Karl Marx
bylece, doayla (alma) ilikiler alannda olduu gibi, d
nceler alannda da karlkl bamlln altn izmekle g
revli toplumsal ilikiler kavramn kullanarak insanlar doann
egemenliinden bamszlatm. Emile Durkheim, eyler gibi
 ele alnan toplumsal olgularn kendine zg gerekliinden sz
eder, Max Webere gre de toplumsal eylemin biimleri, kendi
lerinden baka bir eye indirgenemezler, nk bireylerin on
lara verdii anlama bamldrlar. O zamanlar tam egemen
lik altna alnamayan bu hareket, kimi zaman sosyolojik indir-
gemeciliin arlklarna varr, Peter Berger ve Thomas Luck-
mannn deyimiyle gerekliin bir toplumsal oluumunun var ol
duu dncesine, bugn birok dnrn savunduu olu-
umcu denen bir eilime gtrr.
Bu yazarlardan her biri, toplumsal olgular zerine almn
kavranabilecei zel bir bak gelitirir. Marx, ideoloji ve top
lumsal snf kavramlaryla toplum aratrmalarna atmay ve
toplumun maddi karlarla smrlanamayaca dncesini geti
rir: Kullandmz dnceler, temsiller, imgeler, modem eko
nomik dzende yakn konumlan olan uyumlu toplumsal grup
lan oluturan bireylerce genellikle paylalan evren (ideoloji
ler evreni) zerine yaplanm bak alann aladklan kadar,
kapitalizm ad verilen tarihsel retim ve tketim biimini dile
getirirler. Proleter halklann yaad toplumsal bask, ekono
mik adan smrlmelerinden ve zorunlu olarak egemen sn
fn olan egemen dnceler yaranna kendi ideolojilerini yarat
ma yetilerinin ykmndan geer. Devrimci Marxtan farkl ola
rak Durkheim, uzlama ve toplumsal btnleme kavramlann
vurgulayan, bunlann toplu yaamn tm boyutlannda bulgu
lad ahlak dzensizlii getirmesine karn kanlmaz oldu
unu ne sren cumhuriyeti bir sosyalisttir. rnein dil z
grce seilmez, doumdan balayarak aktanlr, toplumsal bas
kyla alanan bir mantksal uzlamann konusudur, birok va
rolu, dnme, davran biimimizde bunun rnei grlr:
Kurumlar bizi ykml klarlar, biz de onlan severiz. Kural-
lann renimi ve iselletirilmesi yalnzca kendi bencil zevk
leriyle ilgilenmekle yetinmeyen toplumsal varlklar biimlen
dirir. Durkheim yalnzca okulu, alma dnyasn ya da di
ni ele almaz, bilginin retimi sorununa ve mantn biimle
rine de eilir. Ona gre, nce dinsel, sonra da laik snflandr
malar gerein yorumunun ereveleridirler, hem fizik, psiik
ve toplumsal evreni kefetmeye yararlar, hem de bir ya da bir
ok toplulua ait olmann zorlayc aralar gibi kendilerini be
nimsetirler. Topluluun varolu nkouluyla toplumsal imge
lemlerin, toplu bilinlerin srekli varlyla kendilerini gsterir
ler.1 Liberal ve Nietzscheci Weber, toplumsal eylemlerin kast-
llk niteliine kar daha dikkatlidir, uygulamalarn farklln
ve daha sonra yapsal diye adlandrlacak olann sreklilii
ni uzlatrarak, bunlar drt ideal-tipe ya da genel modele ay
rr: Erei temel alan aklc eylem (aralan amalarla badatr
mak), deere gre aklc eylem (inanlarda yerleen), duygusal
aklc eylem (duygular tarafndan ynetilen), geleneksel aklc
eylem (grenek, alkanlk). Birey iin anlam olan her eylem
aklcdr ve yalnzca aklamaya deil, anlamaya, eylemi toplu
nedenselliklere indirgemeye de alan sosyolog iin anlam ta
maldr. egemenlik kuram, toplumsal davranlarn, me
ru olarak alglanana boyun eenlerin gdlenmesine gre e
blnebileceini varsayan inan kuramnca ynlendirilir. Ya-
sal-aklc meruluk, yasalln ya da kurallarn boyun emeyi
buyurduu inanna dayanr, geleneksel meruluk, bu boyun
emeyi gemie gndermede bulunarak yerletirir, karizmatik
ya da duygusal meruluk da kiinin ayrcalkl ve kutsal kiili
i zerine temellenir.
Bu yazarn ok karmak yaptlarndan ortaya kan sos
yolojik -materyalist ve eletirel, btncl ve biliselci, birey
ci /btncl ve kavramsal- incelemenin temel talarna, de
mokrasiyi koullarn eitlenmesinin srekli hareketi (maa
a balama ve sosyal gvenlik ortak bir evren oluturur) ola
rak dnen Alexis de Tocquevillein, modem insann ve kl
trnn elikili koulu zerine incelikli uslamlamasyla Ge
org Simmelin, gerilimde ya da birlemede iletiim zerine d
nceye geni bir yer aan Ferdinand Tnnies ve Gabriel Tar-
den katklar eklenir. ki ya da birka insan arasnda gerek
leen iletiim, en azndan balang olarak nclerin brakt

1 Dilbilimci Saussure, iyi bir Durkheimc olarak, ayn dnemde dilin ileyiim
gstergenin keyfilii kavramndan yola karak aklar: Her toplum, doal de
terminizm olmadan, anlamlan sesbilimlerle birletirmeyi semitir.
 aralarla betimlenebilir. Kukusuz seslerin ve jestlerin tek
nik bir alveriine dayanr, ancak insan ilikilerinin genileyen
alanna onlar yeniden yerletirmeyenler iin yn ve etkisi an
lalmaz olarak kalr. Bir emre uymak, iletiimin iyi tasarlanm
bir biimine, herhangi birinin herhangi bir eye boyun emesi
ni salayacak etkili bir teknie yant vermek deil, iyi nedenler
le, belki ekonomik ve kltrel egemenlik nedenleriyle bir dn
ya grne boyun emek, emrin (aklc, geleneksel ya da ka-
rizmatik olsun) ya da toplumsal btnleme ilevinin (ailemin
buyruklarn beenmiyorum, yine de bir aile topluluunu ko
rumak iin boyun eiyorum), alglanan meruluk ve bunu di
le getirme biimi arasnda yeterli bir uyum balamnda meru
luunu tanmaktr. Bir buyrua uymamak genellikle bir ileti
im baarszl anlamna deil (fark edilmeyen ya da iyi di
le getirilemeyen), bireyler ya da trde toplumsal gruplar ara
snda ak atma anlamna gelir. Polis bir kalabala dalma
sn emrettiinde, gstericiler tersine kartlklarn vurgula
mak iin toplanabilirler, gvenlik grevlileriyse bu emri mda
haleye hazrlk iin bir i iaret olarak yorumlarlar. Kiilerara-
s ve rgtsel iletiim kuramlarnn douunda, temel sosyoloji
nemli ve yapsal bir ilev grr, kalt da sosyal psikoloji (bkz.
Beinci Blm), iletiim antropolojisi (bkz. Altnc Blm) ya
da daha sonraki akmlarca yeniden ele alnr.

Avrupal ncler ve medya

Medya iletiimi toplum bilimlerinin merkez nesnesi durumu
na geldiinden, zaten buna yazgl olduunu ileri srmek ar
tk kolaydr. Gerekten de medya iletiimi, modernlii tanm
lama arayndaki ilk sosyologlarn dikkatini eken niteliklerle
dolup tatndan -bireylerin uzaktan kitlesel ilikiye geme
leri, toplumsal ve kltrel topluluklara ayrma, bireysel alana
kapanma, teknik gelime-, temel gncel sorunlar zerine bir
dnceye elverilidir. Bu iletiimi toplumsal ilikinin biimle
rinden biri saymadan nce, olas egemenlik altna alma dn
cesinden vazgemek gerekir. Bununla birlikte toplumsal edim
lere doal ya da gizemli kaynaklar yaktran her tr yalnla
trc nedensellii reddetmeye eilimli sosyolojik bak, olu
um srecindeki bilgilerin admlarna rehberlik eder. rnein
Durkheim, toplumsal yknme kavramn eletirirken 1897de
yazd ntihar*da (bkz. Drdnc Blm), istatistiksel elerin
desteiyle, gazetelerin bireysel bilinlere dorudan etkisi ze
rine dncenin en parlak rtmelerinden birine giriir. Ba
tl lkelerin tmnde basn ok gelimi olmasna karn, bu
lkelerin her birinde kendini ldrme oran farkldr, medya-
tik haberlerin younluuna bal intiharlarn yaylmas sz ko
nusu da deildir. Basma, intiharlarn ve sularn yeniden reti
mini gerekletirdii iin yklenen yanslama gc gerek de
ildir. ntihar, gazeteleri okuduktan sonra yaplan kimi ender
bireysel saplantl eylem, her zaman olasdr, ama her ey
den nce toplumsal ortamla aklanan bir olaydr. Bu sapta
ma gncelliini korur: Yzyl sonra, 1993te Fransz basn, bir
gc elinde tutma ve bunun zeletirisini yapabilmenin do
yumuyla, eski babakan Pierre Beregovoyun intiharna yk
nen bir intihar dalgas olasl zerine kendini sorgular. G
nmzde basn, alkanln tesinde bir i basky izleyerek,
sularn taklit yoluyla yaylm zerine durmadan konu ner
meyi srdrr.
Yalnzca medya eletirisinin eletirisine dayanmayan dn
celer, baka bir bak asyla biimlenmi, basma, 19. yzy
ln muzaffer kitle medyasna odaklanmtr. Tocquevillede, ilk
modem toplum incelemesi temellerinin yan sra kamuoyu d
ncesinin kuramsallatrlmas da vardr (Amerikada Demok
rasi 1840). Amerika rneinin de gsterdii gibi demokrasi
de basnn ok byk bir gc vardr, ancak genellikle yakt-
nldnn tersine, bilinlerin ynlendirilmesi gc sz konusu
deildir: Basn insan tutkularn atelemesini ok iyi bilse de
bu tutkular tek bana yaratamaz. Gerekte en azndan b
yk ilev yerine getirir:
- Politikann gizli glerini aa kararak zgrl g
vence altna almak (kamu insanlarn srayla kamuoyu mah
kemesi nnde birbiriyle karlatrr);
 - Yurttalara ortak referanslar salayarak topluluun srme
sini salamak ( ayn dnceyi, tek bir gazete bin tane akla ay
n anda girebilir);
- zerinde anlalm bir eylemi olas ve hzl klmak (nk
insanlar ve partiler birbirlerini grmeden konuurlar, temasa
gemeden anlarlar).
Demokrasinin durumu, kiisel grlerin blnmesi anla
mna (herkes kendi grlerini savunur), ayn zamanda da To-
cquevillee gre birok etkene, zellikle koullarn eitlenmesi
hareketine (bireyler kendilerini birbirlerine daha yakn hisse
derler) ve ortak grlere dayanma, gvenme (her zaman her
eyden kukulanlamaz) psiik gereksinimine bal gl bir
konformizm ve kimi zaman da sapkn bir eilim anlamna ge
lir. Gazeteler bu dileklere yant verir, onlar yaratmaz, ancak
uygunlatrr; gleri ayn zamanda hem grlerin eitliliini
temsil etmek, hem de uzlamay salayarak bu grlerden ki
milerinin daha abuk zafere ulamalarn salamaktr. Her l
kenin kendine zg demokratik gelenekleri bulunduundan,
buna uygun bir basn da olacaktr. Tocqueville, Fransada ve
Amerika Birleik Devletlerinde gazetelerin say, ierik ve biim
asndan farkllk gsterdiini saptar, bunun nedenleri ekono
mik deil, zellikle kltrel ve politiktir - bu gnmzde de
geerlidir. Gazeteler, kendilerini oluturanlara bir araya gelme
ve birlikte yrme olanaklar vererek birlikler olutursalar da
canllklarnn temelinde, ncelikle dnce birliklerinin can
ll vardr. Gazeteler bamsz olduklarndan, bir tr kt be
eni zorbal uygulayabilirler, iddet yoluna sapabilirler, ayr
ca sakmmsz ortak eylemleri kkrtabilirler, ancak temel kat
klarn tartma konusu yapmaz bu: rettikleri ktlk iyi
letirdiklerinden ok daha azdr. Nesnellikleri ve eletirel ba
klar eksik olsa da kimi zaman kendi nyarglaryla fazla dolu
olsalar da gazeteleri sessizlie gmmekle onlara yn veren
karlar susturulamaz: Gazetelerin etkilerini ortadan kaldrma
nn tek yolu, saylarn artrmaktr.
Daha ok ekonomi ve din zerine almalaryla tannan
Max Weber, ada toplumlarda medyann ykseliiyle ortaya
kan sorunlar tmyle grmezden gelmemi, 1910da Deuts
che Gesellscaft f r Soziologiede basn sosyolojisi zerine yedi
sayfalk giri niteliinde bir rapor yazmtr. Son derece youn
bu metin medya zerine btncl bir program oluturur, ileti
im meslekleri (Le Savant et le politique'te de -Bilgin ve Politi
k a- incelenen gazeteciler), haber pazarnn yaps, iletiim ir
ketlerinin rgtlenmesi, basn ve politik erk arasndaki iliki
leri, medyalar arasndaki btnleyicilik ve ikame ilikileri, ka
muoyu zerine etkileri zerine almalarn anlaycsdr. te
yandan Weber, basnn okunmasna beyin zerinde dorudan
etkiler atfeden ya da kitabn gazete tarafndan ykmn ne s
ren dnemin gzde kuramlarn inelemekten zevk alr. Ta
busuz yrtlen (tm gazete yazlan inceleme konusu olabi
lir) bir nicel ve nitel incelemenin ilkelerinden sz etmeden n
ce, farkl lkelerden okuyuculann beklentilerinin ayn olmad
n ve gazetelerin okuyuculan ynlendiinden belki daha faz
la, bu beklentilerin gazeteleri ynlendirdiini gzlemler. So
nunda, ada insana medyann zel katks zerine bir incele
meyi, birok bak asnn srekli karlamasna bal d ev
renin alglanma biiminin kapsaml bir deiimini sezinler.
Yaptlannda Fransz mikrososyoloj isini mercee alan Gab
riel Tarde ok idealist bir toplumsal taklit kuram savunduu
iin, uzun sre Durkheimn anssz dman saylr. Buna kar
lk Elihu Katzm (P. Lazarsfeld, T.N. Clark ve R.E. Parktan
sonra) anmsatt gibi, iletiim kuramlanna katks belirleyici
dir. ki aamal iletiim aknn bulunmasndan nce, etkin
okuyucu dncesi yaranna dorudan ve otoriter basn etkisi
dncesini reddeden bir iletiim modeli nerir. Gazeteler ie
riklerini zorla alamazlar, daha ok lokanta mnleriyle kar
latrabilirler, eitli ekonomik, politik, toplumsal bak ala-
n salayp konuma izlencelerini canlandmrlar: Bir milyon di
li harekete geirmek iin tek bir kalem yeter. Kiileraras al
veri medyatik iletiimin sonucunda olumaz, nk basn da
ha nceden varolan, bireyleri ve toplumsal gruplan srekli bir
araya getiren konumalan besler. Kendileri de toplumsal g
rler biiminde gruplanan bireysel grlerin kaynanda ko
numa vardr: Yz yze iletiimin etkisi, tm etkilerin en etkili
sidir ve egemen dncelerin oluumuyla sonulanr. Tarde te
melde toplumsal evre etkisinden sz eden Durkheima yak
lar, ama kiileraras alveriin dinamiini daha incelikli bir
biimde betimler. Tardea gre basnn belirleyici bir etkisi var
sa, bu parlamenter zgrln korunmas ve ulus-devletler gi
bi yeni topluluklarn ortaya kmasnda sz konusudur. Dola
ysyla gc her eyden nce bak alarnn eitliliini olas
klarak, birbirleriyle bamtlandrmaktr. Tardea gre Gaze
tenin ortaya kmasndan nce yalnzca hkmdar farkl ky
lerdeki insanlarn ne dndn syleme olanaklarna sa
hipti, ulusun mrldanan birlii de onun kiiliinde toplanyor
du. Gazete bu kraliyet ilevini kendine mal etti ve yanlgdan
kurtard. Basn, dank kyleri birbirlerine tantarak, kendisi
bir odak ve ulusal btnleme etkeni durumuna geldi (Katz,
1992, 267).
Marx (uzun sre gazetecilik yapmt) ve Engels Kutsal Ai-
Icde sosyalist devrimci popler roman konusunda, duygular
zerine yararl etkisini sorgulayarak alrlar (Eugene Suenun
Parisin Gizemleri). Romanc, halk evrelerinin zor yaam ko
ullarm duyururken, bir sol bilincinin ortaya kmasna katk
da bulunur mu? Dncelerin (styapnn), ekonomik ilikiler-
ce (altyap) belirlenen toplumsal ilikileri deitirmesinin ola
nakszlna inanan Marx ve Engels, popler roman, rtk bir
gerici edebiyatla bir tutarlar: Suenun okuyucular gerekte ku
rulu dzenin ideolojisini maskelemekten baka bir ey yapma
yan gzel yalan dncelerle aldatlmlardr. Bu, okuyucular
la tketilen iletiler arasndaki ilikiyi inceleme ve rnein Um
berto Econun belirttii gibi (Supermandan insanstne, 1948),
popler romann 1848 olaylar zerindeki etkisini gzlemleme
olanam yitirmek anlamna gelir. Bu reddin nemli bir sonucu,
Marksizmin, sistemli biimde egemen glerin karma hizmet
etmekle sulad medyanm, kesin bir sonuca gtrebilecek in
celemesine uzun sre katkda bulunamaydr.
Alman sosyolog Ferdinand Tnnies de zengin, ama olduk
a anlalmaz metinlerde, basnn devletlerin almna ve id
detin olmad, bilginler ve dnrlerce ynetilen bir evren
sel cumhuriyetin kuruluuna gtreceinden sz eder. Toplu
luun nostaljik tekniki akmlarn topik bak alaryla, be
timledii harekete kar bir sosyolojik uzakl koruyarak tasar
lar: iddetin ans, bir baka deyile grup kimliklerinin gc
her zaman byk olacaktr.

Modernlie kar ktmserlik

ve ara yol yokluu
nclerin sezgileri ve abalarnn hemen nbeti devralnmaz,
aratrma geleneinde de berraklamaz. Bunun iin birok ne
den ileri srlebilir. Kukusuz Amerika Birleik Devletleriyle
karlatrlnca, Avrupada byk elektronik medyalarn hem
teknik hem ekonomik greceli az gelimilii (radyonun kamu
tekelinde olmas) aratrmann gelimesine engel oluturur.
te yandan Paul Lazarsfeldin (1970) olduka abartl iki dn
ya sava Bat Avrupada sosyal bilimlerin ilerlemesini yavalat
t. Avrupada 1920 ve 1950 yllan arasnda klasik gelenee ba
l hibir yapt yaymlanmad saptamas, Avrupa lkelerince sa
vaa denen insan bedelini, zellikle bilimsel bedeli anmsatr:
Bu dnem boyunca medya zerine zel bir aratrmaya bala
mak da sosyal bilimlerde genel dallar oluturmak ya da yeniden
oluturmak da sz konusu olmamtr!
Bu basklamann daha tarihin yazmad en byk nedeni de
ilk sosyologlarn yaptlannda ve bir dnsel balamda bulu
nabilir. Sinema ne de olsa Avrupada (zellikle Fransada) Bel
le Epoqueda gelien bir endstriydi, edebiyat da eksik deildi.
Weberin Dizi Romanlarn Etii ve Kapitalizmin Ruhunu (ok
ustalkl bir Mzik Sosyolojisi2 yazm olmasna karn), Durk-
heimm Medyatik Yaamn lksel Biimlerini, Marxin Gazeteci
liin Bir Politik Ekonomisi ini yazmam olduunu saptamak
gerekir. Bu alana bir yatrmn getirebilecei bilimsel ve top
lumsal saygnln zayfl, basnn ticari evreninin kmsen

2 Bu mzik sosyolojisinin olas kullanm konusunda, bu yapta Emmanuel Ped-

lerin yazd sunu okunabilir (in Weber, 1998).
mesi, halk snf ve orta snfn pratiklerine ok uzak ve koru
mac bir bak, ayrca tarihe belirli bir uzaklkta durmamaktan
kaynaklanan gerek bir inceleme gl buna engel olmu
tur. Uzun sre baskn kan, 20. yzyl boyunca Marksizm ta
rafndan stlenilip yeniden ele alman dnce ilksel, derin
ilikilerin, endstriyel alma, brokrasi ve ailesel yaplarn
ilikilerinin en kesin, en ciddi ilikiler olduu ve kltr ala
nnn her eyden nce yalnzca dinsel duygulara seslenen sz
sanat almasna deer grlebileceidir, bu dnce de n
celikle endstriyel alma, brokrasi ve ailesel yaplarn iliki
leri alannda toplumsal bilim dallan gelitirmeye yneltmitir.
Modernliin zel biimlerine uzak durma, ksaca ve zellik
le endstrileme ve demokratiklemenin ezamanl gerekle
en okuyla ve bunun yapbozumcu niteliinin vurgulanmas
nn esinledii derin bir ktmserlikle aklanr. Kiiliksiz, in
sanlktan uzak bir tekniin ykselii gibi alglanan, ayn za
manda bireyin kendi iine kapanmasndan kaynaklanan karan
lk duygulann yaylmas karsnda, bir tzn, bir gerekliin
yitiriliiyle ilgilenen ilk sosyolojik dncelerde, hatta devrim
ci olarak nitelenenlerde bile, olduka tutucu ve gerici nitelikler
saptanabilir. Durkheimci dzensizlik, Weberei bynn bozul
mas, Marksist yabanclama, yeni zamanlar zerine varsaylan
olumsuzluklan yeterince anlatr. Medya sorunu zerine, Avru
palI nclerin ou dilsiz deil miyoptu. Yakn iyi gryorlar
d -medyann zararl etkileri zerine bilimsel olmayan metin
lere belirli bir uzaklkta duruyorlard ya da uygulamal alma
programlan neriyorlard-, ancak iletiimin modernlikteki ye
rini iyi ayrdedemiyorlard, toplumsal nemini hafife alyorlar
d. Kimi yazarlarca zaman zaman modernlik karnda ktm
serlik, kaltlannn yzyln yaramaz ocuunu, toplumsal d
zensizliin ya da anlamszln ilk akla gelen sulusu medyay
ele aldklannda ou kez tek aklda tuttuklan ders oldu. Medya
iletiimi aratrmas, daha snrlan izilmeden, ok erken sos
yolojik, tarihsel ve antropolojik akmlardan kopanld, alma,
din, aile ilikileri gibi daha saygn alanlarsa toplumsal bilimle
re dayanan ilk almalardan beslendi. Bu durum, sz konusu
alanda bir aratrmann gelimesini engellemediyse de aratr
ma uzun sre medyann ilevsel ynlerinin tesinde bir klt
r ya da demokratik destei temsil edebilecei dncesinden
kopuk kald.
Aratrmaclarn duraksamas ve dnsel akmlarn kapal
l saltk deildir. Fransada gen Stoetzel 1930lardan bala
yarak reklam zerine alr, Raymond Aron 1936da, Walter
Benjaminin teknik yeniden retim anda sanat yapt zeri
ne nl metnini okur, Alman yazarlarn izleklerini Fransaya
tar, Durkheimc okul Chicago Okuluyla alverilerde bu
lunur... Her eye karn,1 9 2 0 -1 9 4 0 yllarnn Fransz sosyo
lojisinde gndelik yaamn belirli bir uzaklktan ok etnogra-
fik gzlemiyle tamamlanan aklclk egemendir. Maurice Hal-
bwachsm Amerikan ampirizmine kar sakmmm ve uzakl
n anlamak iin Chicagoya ziyaretinin artc anlatsn oku
mak gerekir (Marcel 1999, gen ve cokulu John Deweynin ay
n kente ziyaretiyle karlatrmak gerekir, Joseph, 2002). Al
manyada sosyoloji, modernliin yaam koullarna daha dik
katlidir, ancak Simmel (gazetecilik yapmtr) basn sanatla ve
kentle snrl kltr zerine almalarnn popler retimle
riyle birletirmez. Marksist akm Frankfurt Okuluyla birlikte
medya alannda g ve zgnlkle yeniden ortaya kar, ayn
zamanda tekniin karanlk bir gryle birleen egemenliin
saf ve yaln eletirisi biimindedir. Byk medyann etkisi ni
versitenin dndaki alanlarda, rnein sinema iin yazn dergi
lerinde ve sinematografik eletiri yaynlarnda da tartlr (bkz.
Chamey ve Schwartz, 1995).

Amerikan pragmatizmi
Amerika Birleik Devletlerinde de bilimsel grnm bir s
re iin eletirel dalgayla kaplandysa da kitle medyas sorunu
zerinde balangtan beri farkl ve yapcdr. Amerika Birleik
Devletleri, Avrupadan daha yumuak bir biimde saltklktan
kopua ve genellikle daha az atmal bir dinden bamszla
ma srecine tank olur. Aydnlanmaclann laik miras olan bi
lime ve yenilie inan yklmadan, demokrasi ciddi bir tartma
konusu biiminde sorgulanmadan, endstrileme oku, toplu-
luku zlemlerin ve anti-kapitalist dmanlklarn ortaya k
masna yardmc olur, llerlemecilik, rnein bir Jules Vemenin
bilim-kurgu eserinden ya da bir Eugne Suenun dizi romann
dan esinlenen, toplumsal adan Saint-Simonculukla badaa-
bilen giriimci felsefe, Avrupa aydn evrelerinde yava yava
ortadan kaybolsa da Atlantikin te tarafnda baka biimlerde,
bilim-kurgu romannda, mimari ve politik dncede tartl
may srdrr. Egemen felsefe akm pragmatizm, bir Marxm
devrimci hareketinden, bir Weberin gerekiliinden ya da bir
Durkheimm cumhuriyetiliinden ok farkl, k zel bir mo
dernlie uyarlanmasn dile getiren bir ilericiliin taycs ol
mak ister. Kurucular William James, Charles S. Peirce, George
H. Mead, John Dewey, onu sonsuz gereklere bal ve kutsal
dzen tarafndan gvence altna alnm saltk bir bilginin red-
dinde temellendirirler - Atlantikin iki tarafndaki sosyolojik
yntemle uyumlu biimde. Pragmatizmin tm zgnl ikin
ci nvarsaymmdadr: nsanlar kendilerini yaatan gerek anla
mn reticisidirler, bu da daha nceden varolan yaam koulla
rna uyum gstermeyi ve bunlara katlanmay gerektirir, ancak
deiim, deneyim ya da eylem olasl konusunda yetenek
lidirler (Dewey). Dnsellik fanm gerei kendi kendine d-
sall ieren iletiimsel bir sre olduundan, birey kendisini
kendisi olarak tanmadan nce nesne olarak tanmak iin or
tak bir arac, dili kullanan toplumsallam bir hayvandr (Me
ad). Eylem iinde ve eylemin getirdii yenilie yaplan vurgu,
hibir eyin, ne bilim ve etik arasndaki elikinin, ne olgusal
lk ve bilgi arasndaki, ne de eletiri ve ilerleme arasndaki e
likinin temelde alamaz olmadn dnen Amerikal d
nrleri farkllatm.
imdiki zamann toplumsal yapbozumlarna karn m o
dernlie ve gelecee alm, insan yaamnn ancak deneyimle
rin alverii, ibirliinin gelimiyle anlam kazand saptama
s maddiyat her eyden nce bir insan retimi olduu ve top
lumsal eylemleri belirlemediinden- bu yazarlar, kitle iletii-
 Charles Sanders Peirce ve letiim Sorunu

Peirce'in yazlmasndan yzyl sonra ok sk anlan almalar, bir niversite

de kadroya girmeyen yazarnn sradl nedeniyle, az rastlanr derecede
ki soyutlamalar ve dnsellikleri, ayn zamanda da ok zel snflandrlma
larn kullanm nedeniyle uzun sre grmezden gelinir. Tm pragmatistle
rin arasnda, her bilginin yarglamaya dayanan, kopuk kopuk, sonsuz bir sav
zinciri gibi nermeler arasndaki bir iliki srecine baml olduunu ne s
ren Peirce'in pragmatizmi, nesnelci yanlsamay en etkili biimde rtendir.
Bilim soyut bir etkinlik deil, bir yaam srecidir, insan konularna, birbiriy-
le uyum salamaya alan aratrmac topluluuna -savlar kendiliklerinden
varlkbilimsel, tartmasz olgulara dnmezler ("antikartezyen" diye adlan
drlan tutum)- dayanr. Egdm eylemi ve zneleraras bir paylam olarak
iletiim, bilginin ve ilerlemenin mayasdr. Bununla birlikte Peirce, gerein
varln yadsyan bir adcla dmez. "Gerek" vardr, her zaman gerein
temsilleri biiminde olsa ve olayn trne bolnse bile: Birincillik olduu
gibi olma biimidir", ikincillik bir kinciye gre olduu gibi olma biimidir",
"ncllk bir kinciyi ve bir ncy karlkl bant iine sokarak oldu
u gibi olma biimidir". Gerein temsili de dzeyde eklemlenir: Bizi etki
leyenlerin niteliklerin dzeyi (gstergeler), bize direnen gerek olgularn d
zeyi (maddi ve maddi olmayan nesneler), hem saptadmz hem de olutur
duumuz (yorumlayc olarak) evren yasalarnn dzeyi. Peirce temsil mant
na snr tanmaz: Evrende her ey gstergedir (ya da representamen), an
cak gsterge biiminde temsilin kendisi de yalnzca bir temsil biimidir, gs
tergeler toplumsal eylemin yalnzca bir blmdr ve yorumlayan birey, onu
teki gstergelere balayan bir gsterge olan yorumlamacya indirgene
mez. Bir gsterge bir ey, bir nesne yerine geer, ancak bu nesnenin anlam

mine topluluun rgtlenmesi sreci olarak olumlu bakma

ya yneltir. Bu yenilie ynelim, bir bakma gemie hayranlk
duymay gizler: Kk topluluklarn yok olmasna zlmek,
bireylerde hemen hemen yaratltan geleni sevmek ve toplum
sallama yetilerine duyulan gven, toplumsal bilinci giderek
yaymadan ve engin bir demokrasi kurmadan nce yerelle ba
layacak byk bir topluluk oluturma d. Pragmatistlerin
ayn zamanda 20. yzylda yaylmaya balayan iletiimsel top
yay ilk benimseyenler olduklar kuku gtrmez. Mead eer
insanlar arasndaki iletiim kusursuz olsayd, demokrasi de ku-
 deildir. Peirce semiyolojisi ya da gstergelerin bilimini kurarak dilin kendine
zg mantnda bilginin retiminin koullarn da aramaya karar verir. Ikon
(grntselgsterge) ("doal"dr, nk kopyalayarak betimlenen nesnele
re benzer), belirti ya da belirtisel gsterge ("doal"dr, ancak yalnzca gn
dermede bulunur, kopyalamaz) ve simge (szl ya da yazl dilin szckleri
gibi "uzlamsal) olarak gsterge tr aytrdeder.
Semiyolojinin katksn aklamak, temellerini aklamak kadar karmak
tr. Semiosis kavramna snr konulmamas bu dnceyi belirsizletirir, dola
ysyla uygulanmasn zorlatrma yanln getirir - oysa bir pragmatizm ola
rak, amprizme bir ar olarak tasarlanmtr. Ancak onu ynlendiren d
ncenin, stn bilim olmak isteyen bir dil kuramnca sahiplenilmesini en
gelleme stnl vardr. Gstergenin l tasarm, dilbilimci Saussure'n
savunduu dilin farkl ynlerini vurgulama olana salamtr, ancak anla
mn ileyiinin, insan dncesinin hatta evrenin modeli durumuna getiri
len gstergenin ikili (gsteren/gsterilen) tasarmna karttr. Yorumlayc
kavramysa gerein dile hapsolmas varsaymn yasaklar ve ortak gster
geleri belirleyerek iletiim almasn daha geni, daha kapsayc bir ufka,
uzlamaz ya da paylalan yorumlarn evreni olarak toplumsal alann ufku
na aar. Ne var ki yalnzca gstergelerin evrenini betimlemeyi amalad
n alakgnllkle duyuran semiyoloji, byk bir hrs da barndrr. Yarat
cs tarafndan, gzlemleyerek aklama-tmevarm-tmdengelim (srasyla
birincillik, ikincillik, nclle karlk gelir) olgular arasnda ayrm yoluyla
bilisel etkinlii, mant evrelemekle grevlendirilir. Habermas'n eletirdi
i gibi (1968), Peirce'in iletiim konusununu aan bu genel mantk arayn
daki epistemolojik dncesinin, ortaya konulan sorunlarn tmn akla-
yamayan dil felsefesinden yola kmas elikilidir.

sursuz olurdu, der. Pragmatizme yakn Chicago Okulunun

yesi, ilksel topluluk kavramnn yaratcs ve demiryolu ta
macl konusunda bir tezin yazar, sosyolog Charles Horton
Cooley, iletiimi dili ve kiileraras etkileimleri de iine ala
rak tanmlayan ve savlarm ampirik yntemlerle destekleyen
ilk aratrmaclardandr. letiim aralarnn teknik devriminde
-tren , hzl yollar, posta, telgraf, okul, gazeteler- gerek bir
ikincil topluluk kurma olanan grr. Bununla birlikte am
pirizm bu iki arla indirgenemez, nk alveriin mater-
yel aralarnn yaylmas yoluyla bilgisizlik ve kaytszlk adlan-
m tayan ada hastalklara somut bir are olarak kiiler ara
sndaki ilikilerin oalmasyla ilgilenir daha ok. Dewey, ile
tiimin yerel topluluklar srdrmekten daha fazlasn yapt
n gzlemleyince Cooleynin tezini derinletirir. Gerekte ileti
im, rgtlenmemi ve sapkn bir kitle yaratmaz, dnsellik,
inceleme ve z-temsil aralar beklentisindeki, bireye bam
szlk olgusunu takdir ettirip anlamasn salayan ve kurumla-
ra gerek bir tartmayla salanan meruluu kazandran zgn
bir kamu alann aar. Yeni demokrasi eli bir ilikidir:
lksel topluluklar, kamu ve kurumlar (ya da byk topluluk
lar). Stereo tiplerce yanltlan koyun gibi topluluklardan sak
nan ve bilgiyi ellerinde tutan uzmanlarca ynlendirilen bir de
mokrasiye gvenen Lippmannm tezlerine kar Dewey, birey
lerin inceleme ve tepki yetilerinin olduunu ateli bir biimde
savunur. Le public et ses problmes, 1927 (Kamu ve Sorunlar)
adl yaptnda ortaya konan dnce, kamu alan kavram ze
rine tartmann kimi elerinin tohumunu ierir. Avrupada
kitle kavram bir tehdit gibi alglanrken, Amerika Birleik Dev-
letlerinde oulculuk kavramna, bir baka deyile demokrasi
nin gerek ileyi sorununa gnderme yapar.
Pragmatizmin bilimselci kkenleri ve iyimserlii ska ele
tirilir. Hanno Hardt, Amerika Birleik Devletlerinde iletiim
kuramlar tarihinde (1 9 9 2 ), bu dnce akmnn, lkenin
refah dnemlerinde egemen dnceye benzer bir toplumsal
damincilii3 yansttm ve toplumsal eitsizliklere bal so
runlara zayf bir ilgi gsterdiini anmsatr. Politik liberalizmin
dnrleri, toplumsal dzen zerinde kuramsal tartmalar
zararna olgularn stnln savunan dnrler, sosyaliz
min yayldn hibir zaman grmemi bir lkede eletirel d
ncelerin majinallemesine katkda bulunurlar. Kamu tart
masndaki arlklar, 1930lu yllarda yerleen toplumsal istik
rar dncesinin ve toplumun daha tketimci bir incelemesiyle
ilgilenen ilevselciliin yolunu aar. Ancak bu eletiriler, prag
matist yntemi belirleyen eylerden birinin safln eksiklii ol
mas nedeniyle hafifler. Marx, Cooley ve Deweynin okuyucu-
3 Bu konu iin bkz. Hofstadter, 1944.
lan, haberin ekonomik tekellemesini gl bir etik ve politik
gereksinimle eletirirler. Peirce, topluluku temelleri ykabile
cek basksz bir bireycilie kar kar. Dolaysyla pragmatizm,
tarihin Alman felsefesine ncelenmi bir yant gibi, sonra da
Almanyada yetimi Amerikal aratrmaclarca ve srgnde
ki Alman dnrlerce bu felsefenin Amerika Birleik Devlet-
lerine girii iin bu lkenin koullanna uyarlanmas biimin
de ortaya kar.4 Eletirel bakla demokratik deerlerin savu
nulmas arasndaki atmay amaya anr. Dewey iin, kitle
medyas kusursuz deildir ama gereklidir. Tocqueville gibi, de
mokrasinin artn demokrasinin kusurlanna yant olarak d
nmek gerekir. Sanatsal bak as tarafndan olduka hor
lanan iletiim aralan, gndelik varl ve kltr zengiletir-
me aralan saylmaldr: ada pragmatizm Deweynin Art as
Experience'ma (zellikle Richard Shusterman, 1910) ve James
Careyle ilerlemeci, eletirel ve anlatmsal bir tutumu deneyen
Amerikan sosyoloji geleneine bavurur.

Chicago Okulu
Pragmatizm 20. yzylda yeniden kefedilmeden nce, niver
site evreninden yavaa silinir, anak zellikle son derece has
sas iletiim sorunu zerine, yalnzca toplumlann tketimci ku-
ramsallatrmasyla yetinmeyen, ayn zamanda bireylerin bili
sel yetilerinin aa kanlmasm ve genellemi iletiimle kar
karya kalan bir demokratik kuram iin nemli bir katk sa
layan ilevselciliin gelimesini dolayl biimde destekleyerek,
ho karlanan bir ampirizm rzgn estirir. Robert E. Parkn
nderliinde, basnn etnografik bir incelemesinin temelleri
ni atan Chicago Okulunun kent sosyolojisi zerinde etkisi de
belirleyicidir. Weberle ayn ylda doan, Deweynin, Jamesin,
sonra da Berlinde yl kalarak Simmelin rencisi olan Park,
gazeteci olarak altktan sonra, 49 yanda niversiteye girer.
Yapt, dnce ustalannn kayglarn yanstr: Kavramsalla-

4 Buna kart olarak, Raymon Aronun bu felsefeyi Fransaya sokma abas

(1938), iletiimin dikkate alnmasyla sonulanmaz.
trmadan ok, alan aratrmasna eilim, demokrasinin teme
li olarak iletiimin savunulmas. Parkn biyolojicilii, kentin
bitkisel yaamn geliimine kimi alardan benzeyen, ancak de
iken, ounlukla g eden, rekabet, uyum salama, benzeme
durumundaki insan topluluklann ieren bir corafi rgtlen
me sorunu gibi grlmesi gerektii dncesiyle ya da biim
lerin zincirlenmesinin kanlamaz olduu basnn doal tarihi
ni yeniden izme dileiyle kendini gsterir. Ampirizm, bir mes
leksel seim sorunu olduu kadar, bir beeni sorunudur da. O
dnemde akademik ortamlarda egzotik saylan bir evrenin de
erli uzman Park, -gazetelerde i blmnn incelenmesi, ga
tekeepers aratrmasnn yolunu aan gazetecinin baknn
zmlenmesi (neyi olay olarak seiyorlar?)- daha eski meslek
talarnn bak alarndan vazgemeyen, ancak davranlar
nn gzlemlenmesi asndan zengin, gerek bir basn sosyolo
jisinin ncsdr. Ayrca Park, Thomas ve Znanieckinin Po
lonyalI gmenler zerine byk anketini kullanarak, insanla
rn bilgiyle ne yaptklarn anlamak amacyla okuyucularn ger
ek eitimine de eilir. Gmenler tam olarak anlamasalar bile,
onlar kabul eden topluma almak amacyla ngilizce yaynlan
okurlar. Kitle iletiimi, Deweynin vd btnleme ilevini
yerine getirir. Simmele gnderme ve biyolojik metafor birlikte
kartlann uzlamas, yaym ve yabanc bir lkenin kltrn
zmsemenin varsaymsal erdemlerine kar Deweynin belirli
bir uzaklkta durmasn salar. Birlikte yaamann, insanlar ara
sndaki etkileimin bir ortak deneyim rettii dnlse bile,
iletiim atmal bir alandr, bu da bir aksaklk deildir, toplu
mun zn ortaya koyar - gmenler kendi dillerinde bir bas
n okumay severler. Medya tarafndan birletirilen bir toplulu
a iyimser bak, kimi zaman basnn savunduu kiisel kar-
lann eletirisinin, okuyuculann zeks ve Deweynin diledii
zgn bir kamuoyu retme yetisi konusunda Lippman ve Las-
swellden esinlenen bir kukuculuun ne gemesine izin ve
rir. Parkla birlikte, iletiim izleklerini ilk benimseyen Ameri
kan sosyolojisi, etnografk keifle politik kuralclk arasnda, -
politik kuralcla daha ok eilerek, bylece de Birinci Dnya
Sava koullarna sk skya bal kayg verici izleklerin ykse
liini gstererek- gidip gelir.

KAYNAKA
Aron, Raymond, Les tapes de la pense sociologique (1967), Gallimard, 1989, Paris.
Introduction la philosophie de lhistoire. Essai sur les limites de l'objectivit histo
rique (1938), Gallimard, 1986, Paris.
Berger, Peter ve Luckmann, Thomas, La Construction sociale de la ralit (1966),
Mridiens Klincksieck, 1986, Paris.
Blondiaux, Loc ve Reyni, Dominique (der.), Lopinion publique. Perspectives
anglo-saxonnes, Herms, 31, 2001, Paris.
Carey, James, Communication as Culture. Essays on Media and Society (1989), Lond
ra, Routledge, 1992.
Chamey, Leon ve Schwartz, Vanessa R. (der.), Cinema and the Invention o f Modem
Life, Berkeley ve Los Angeles, University of California Press, 1995.
Cooley, Charles H., Social Organization. A Study o f the Larger Mind (1909), New
York, Schocken Books, 1962 (bir blmnn evirisi iin: Herms, 31, 2001).
Dewey, John, The Latest Works, 1925-1953, vol. 10: 1934, Art as Experience, Car-
bondale, Southern Illinois University Press, 1987.
Le Public et ses problmes (1927), Pau-Farrago niversitesi 2003.
Durkheim, mile, Les Formes lmentaires de la vie religieuse (1912), PUF, 1985,
Paris.
Le Suicide (1897), PUF, 1983, Paris.
Durkheim, mile ve Mauss, Marcel, De quelques formes primitives de classificati
on (1903), Mauss, M., Essais de sociologie, Seuil, 1969, Paris.
Eco, Umberto, De Superman au surhomme (1978), Grasset, 1993, Paris.
Habermas, Jrgen, Thorie de Vagir communicationnel, 2 cilt. (1981), Fayard, 1987,
Paris.
Connaissance et intrt (1968), Gallimard, 1976, Paris.
Hardt, Hanno, Critical Communication Studies. Communication, History and Theory
in America, Londra, Routledge, 1992.
Hofstadter, Richard, Social Darwinism in American Thought (1944), Boston, Bea
con Press, 1992.
Joseph, Isaac, Pluralisme et contiguts, Cefa, Daniel ve Joseph, Isaac (der.),
L'Hritage du pragmatisme. Conflits durbanit et preuves de civisme, Aube Ya
ynlan, 2002, Paris.
Katz, Elihu, Lhritage de Gabriel Tarde. Un paradigme pour la recherche sur
lopinion et la communication, Herms, 11-12, 1992, Paris.
Lazarsfeld, Paul, Qu'est-ce que la sociologie? Gallimard, 1970, Paris.
Lippmann, Walter, The Phantom Public, New York, Harcourt-Brace, 1925 (bir b
lmnn evirisi iin: Herms, 31, 2001).
Public Opinion, New York, Harcourt-Brace, 1922.
Marcel, Jean-Christophe, Maurice Halbwachs Chicago ou les ambiguits dun ra
tionalisme durkheimien, Revue Histoire des Sciences Humaines, 1,1999, Paris.
Marx, Karl ve Engels, Friedrich, La Sainte Famille (1845), Gallimard, La Plia
de, 1982, Paris.
LIdologie allemande (1846), Sociales Yaynlan, 1976, paris.
Marx, Karl, Contribution la critique de l'conomie politique (1859), SocialesYayin-
lan, 1972, Paris.
Mead, Georges, LEsprit, le soi et la socit, PUF, 1963 (1934, lmnden sonra ya
ynlanan metinler).
Park, Robert E., The Immigrant Press and its Control, New York, Harper, 1922.
Peirce, Charles S., Textes anticartsiens, Aubier-Montaigne, 1984, Writings o f Char
les S. Peircein bir blmnn evirisi: Bloomington, Indiana University Press,
1982-1983.
crits sur le signe, Seuil, 1978, Collected Papersm bir blmnn evirisi: Camb
ridge, Harvard University Press, 1931-1958.
Shusterman, Richard, LArt l'tat vif. La pense pragmatiste et lesthtique populai
re, Minuit, 1991, Paris.
Simmel, Georg, La Tragdie de la culture (1895-1914), Rivages, 1988, Paris.
Tarde, Gabriel, LOpinion et la foule (1901), PUF, 1989, Paris.
Thomas, William I. ve Znaniecki, Florian, Le Paysan polonais en Europe et en Am
rique (1918-1920), Nathan, 1998, Paris.
Tocqueville, Alexis de, De la dmocratie en Amrique (1835-1840), 2 cilt, Flamma
rion, 1981, Paris.
Tnnies, Ferdinand, Communaut et socit. Catgories fondamentales de la sociolo-
giepure (1887), Retz, 1977, Paris.
Weber, Max, Le premier des sujets... allocution prononce en 1910 Franc
fort-sur-le-Main loccasion des premires assises de la sociologie allemande
(1910), Rseaux, 51, 101-108,1992, Paris.
Sociologie de la musique. Les fondements rationnels et sociaux de la musique
(1921), Mtaili, 1998.
conomie et socit (1922), 2 cilt, Pion, 1995, Paris.
Le Savant et le politique (1919), Pion, 1986, Paris.
 BRNC KISIM

letiimi Kltrletirmek...
Etkiler Sorunu...
Ya da Nasl Bundan Kurtulunur?
Bu ksmda genelde kronolojik bir sra izleyerek iletiimin ilk
kuramsallatrmalar tantlmaktadr. Temeli toplum bilimle
rinde olan bir paradigmann ortaya k, ilgi alanlarnn nce
doalc olmas, dnemsel biimde ktmser ve iyimser evreleri
izlemesi (medyalann hastalkl etkilerine bal skntlar, dav-
ranbilim kuram, eyleme ve insana inanan sibernetik, by
lenmi teknolojik determinizm) deiken grnecektir. Top
lumbilimsel yaklamlar yaplandrmay salayan iki model-
letirme, Eletirel Kuram ve Lazarsfeldci toplumsal psikoloji
de ancak bir lde kurtulduklar bu btnn iinde ykanr.
nk kincisi etki ve sonu kavramn yceltir, ilkiyse med
yayla ilikinin ve genelde nedenselliin ok yoksul bir anlay
yla tekniin umutsuz, materyal bir eletirisine odaklanr. An
cak anlam ve toplumsal olgular zerine younlaan paradigma
lar gelitirme gl, kuramsal ilerlemenin tamamlanmad
anlamna da gelmez. Tersine etki taknts ve gtrd kmaz
bir rahatlama oluturur, te yandan toplum bilimlerince ger
ekletirilen deiimlerin yanks 1970li yllara ulap kuram
sal kavramlarn ve ynelimlerin dnmn gerekletirir.
 NC BLM

D o r u d a n Et k i K u r a m l a r i T u z a i
Ahlaksal Panikler ve Davranbilim

Medya karsnda giderek silikleen ve olumsuzlaan sosyo

lojik bak, Avrupada ve bir lde Amerika Birleik Devlet-
lerinde dncelerin ounluunun izledii yolu betimler.
1776nm Amerikan ve 1789un Fransz devrimci dncele
rinin yaylmas, yaklak bir yzyl boyunca basl medyayla
iyimser bir ilikinin kurulmasn olas klar. oulcu bir ha
ber organ ve aydnlanm dncenin kayna gibi grlen ba
sma gvenin demokratik lkyle, ayn zamanda da 19. yzyl
boyunca kendini gsteren ekonomik, teknik ve bilimsel ilerle
me ideolojisiyle ilikisi ortaya konur. Fransada 1881 yasasy
la onaylanan dnce zgrl ve basn zgrl, postay,
elektrik perisini ve telgraf gerek bir evrensel uygarlk yaratl
masnn aralar gibi gren topyalarla birlikte varolur. Safdil
likten yoksun olmayan bu gven, 19. yzyln sonuna doru
endstri byk ve kayg verici toplumsal deiimin eanlam
ls durumuna geldiinde, oy hakk yayldnda ve gazeteciler
sekinlerin dndakilere de seslenmeye baladnda giderek
kendi arl altnda ezilir. Demokrasi asndan medyann ge
liimi, onu bir tehdit, bir maniplasyon ve tiksinti nesnesi gi
bi, ksacas halkn temsile ve simgesele kt denetlenmi erii
mi olarak grenler iin korkutucu bir boyuta ular. Atlantiin
 iki yakasnda Gustave Le Bonun (1895) Kalabalklarn Psikolo
jisinden Walter Lippmannm (1922) Public Opinion'una ve Or
tega y Gassetnin (1930) Kitlelerin Bakaldns na dek arpc
yaptlarn yaymlanmasyla ortaya konulan toplumsal olgulara
bak alan, mantkszlyla ve histerisiyle beliren tehlikeli bir
toplu dnce betisini, kitleyi ya da kalabal eletirir. Yapt-
lann baanlan, medya zerine bu egemen sylemin ok uzun
zamandan beri etki kavramna odaklanm olduunu gsterir.
Bireylerin grlerini kendilerine karn biimlendirip ynlen
dirdii sylenen medya, hipnozcu ilevi grr ya da aktard
stereotiplerle bireyleri aldatr. Bu varsaym, anlatmn uyart
(davranlk) zerine temellenen bir psikolojide bulur, med
yann kimi davran biimlerini retmek iin akllara alama
yntemini kulland ne srlr.

Medyann etkilerinden korku

ve bunun kaynaklar
Medyann etkilerinin knanmas ada toplumlara zg deil
dir. Daha Antik ada, Platon Devlet'te ykleri genleri ya
nltabilecei iin ozanlan siteden kovmaya kararl bir Socra-
testen bahseder. Bu knama zaman iinde farkl biimler ka
zanr, medya toplumsal adan ok grnr duruma geldiin
deyse her medya iin doruk noktasna vanr. 19. yzylda al
ak bujuvalarca eziyet edilen kahramann cn sahneye ko
yan dizi romanlar, iilere kt fikirler vererek sosyalizmin ya
tan yapmakla sulanmt. ki sava arasnda radyonun, dizi
lerini dinleyen kadnlan aptallatrd ileri srlyordu. Ay
rca Almanyada nazilerin iktidan almasndan sonra radyo ok
byk bir etki kazanmt -Hitler radyodan ok yararlanm
t- ve 1938de, dnyann uzayllarca igalinim anlatan Dnya
lar Savanm bir uyarlamasnn Orson Welles tarafndan akta
ranyla daha dakikas dakikasna bir panik olumutu.1 Gen

1 Lazarsfelci sosyolojinin dorultusunda Howard Cantril (1940) tarafndan y

rtlen bir aratrma ok gemeden, paniin genellemediini ve isizliin g
vensizliinde yaayan insanlar etkilediini gsterir. Ulat sonu -ilevselci
lere ynelik medyann, rock mziinin ve izgi romann geli
imi, 1950li yllarda gen sulularn artyla balantlandnl-
d (bylece izgi roman yaynclar Avrupann ok baskc san
sr sistemleri uygulamaya koyduu srada, McCarthycilik d
neminde Amerikan senatosunun televizyon seanslar boyun
ca hesap vermek zorunda kaldlar). Televizyon, daha sonra si
nema, 1960l yllardan balayarak zararl olduu ne srlen,
toplumsal ve bireysel iddeti tad varsaylan medya hiyerar
isinin doruunda yer alr. Gnmzde video oyunlar ve in
ternet de salk, okuma-yazma bilmeme ve genlerin iddetini
zerine kayglarn merkezindedir.
Medyann varsaylan glerinin toptan eletirisi hep yerleik
dzen zerinde bir tehdit dolatnda, g kaybna bal kay
gdan doar. Sorumluluunun stlenilmesi ve korunmas ge
reken sorumsuz, kurban gruplarn saptanmasndan geer. Bel
le Epoque toplumunun, halk basn karsnda her eyden n
ce adaletsiz bir ekonomik ve toplumsal rgtlenmeye bakal-
dran sendikacla ve farkl devrimci hareketlere ynelik kay
glarn saptamak g deildir. 1920-1930 yllarnn radyo di
zileri, igc pazarna kadn nfusunun bir blmnn girii
ve medyann zerk bir tketiminin ortaya konmasyla dile ge
len bir zgrleme dalgas balamnda erkek fkesinin gnah
keisidirler.
Genler konusundaki skntlar, yetikin/ocuk/ergen ili
kilerinin gerekte kayna medyann dnda bulunan her sor
gulanmasnda oalr. izgi romanlarn youn basm, ocu
un ailesine daha az baml bir tketici olarak beliriine denk
der. Rock mziin ykselii, okulun kitlesel yaygnlamas
ve bu ya snfnda bir hedonizmin gelimesiyle (bo zamann
ve mali olanaklarn artmas, elenceli yaama kendini vermeyi
olas klan toplumsal duraanlamann artmasna bal) kkr
tlan ergen zgrlemesiyle ayn dneme rastlar.

bir sonutur- radyonun da basnn da propagandann da kendiliinden sa

va ve panik yaratmadn, ancak yapsal toplumsal farkllklarn, rnein ei
tim alanndakilerin buna neden olduudur.
Propaganda kavram
Gnmzde ocukluk evreni medya zerine sorgulamalarn
merkezinde gibi grnse de (bkz. iddet ve medya ilikisi ze
rine blm), propaganda kavramnn lsz baarsyla poli
tik alan medyann ikna gcne inancn kayna konumuna eri
ebilir. Szcn etimolojisi yeni bir bitki oluturmak iin di
kilmek zere kesilmi dal dncesine gtrr. Daha 18. yz
yln sonunda, szcn olumsuz bir yananlam, kamuoyu ze
rinde etki uygulamak anlam edinmesinden nce, aktarm d
ncesi propaganday aydnlatc bir yaym arac klan dinsel
szck daarcna girer. Birinci Dnya Sava medyann hal
kn gznde deerini yitirmesiyle, daha sonra kinci Dnya Sa
va totalitarizmlerin yaratt bunalmlarla, politik arlkla
rn ilk aklamas durumuna gelen bir kavramn varln be
nimsetir. Amerika Birleik Devletlerinde siyaset bilimci Ha
rold Lasswellin hkmet tekniklerinin etkisini ve olas en iyi
kullanmn anlamay ama edindii srada (Propaganda Tech
niques in the World War, 1927), SSCBden kap Fransaya s
nan Serge Tchakhotine, Kitlelere Politik Propagandayla Teca
vzden sz eder.
Bununla birlikte, hibir ey medyann lsz bir gc ol
duu dncesini sava zamannda bile gerekten dorulamaz.
Nazizmin toplumsal adan en zayf durumda olanlar, toplum
sal sapma ve isizlikle ortaya km tehlikeli bir kentli kalaba
l etkileyen, propagandayla yaylan bir hastalk olduuna ili
kin kabul edilmi gr iddetle eletirilmelidir. Tarihsel ara
trma, bu politik olayn Almanyada byk bir alkant yarat
madn gsterir. Hitler hibir zaman seimler srasnda oyla
rn ounluunu almamtr ve iktidara ancak Hindenburgun
ona devretme kararyla gelebilmitir, bu da farkl ynetici ev
releri arasnda gizli pazarlklar yapldn dndrr. Naziz
min ykseliiyle radyonun ykselii arasndaki balant, nazi
oyunun zellikleri zerinde duran tarihilere gre (bkz. Lar
sen, Hagtvet ve Myklebust ynetiminde yaymlanan bilano ve
A. Obershalln nc almalar) nedensel deildir: Hitlere oy
verenlerin ounluu iiler de katolikler de hatta kentliler de
deil, protestan kylerdir, nk bu kylerin halklar hali ha
zrdaki politik partilerce (Zentrum Katolik, Komnist i Par
tisi...) temsil edilmediklerini dnyorlard. Protesto oyunu
seenler toplumsal adan en iyi rgtlenmi, politik adansa
en az temsil edilen evrelerdir. Bu sonu Lazarsfeldin saptama
larn dorular: Hitlerin iktidara radyo yardmyla deil, rad
yoya karn geldii genellikle unutulur: ktidara doru ykse
lirken radyo dmanlarnn elindeydi. Tekel etkisinin genelde
sanldndan daha az toplumsal nem iermesi olasdr (Mc-
Luhan tarafndan Medyay Anlamakta almtlanmtr).
Tm direnileri yok etmeyi, etkilemeyi, alamay amala
yan gnderici, propaganday kullanr. Bununla birlikte, ka ve
kar kma yetileri olan alcnn edimlerini anlamay salamaz.
Dahas, propaganda ancak seslendii topluluklarn beklentile
rine denk dt iin ileyebilir. Kimi zaman kabul etme
si zor da olsa, Fransada 1980li yllarda an san hortlamas,
en zayflan etkileyen bir propagandann rn deil, ille de ya
banc dman olmayan, ama birok gerek beklentinin ve sy
lemlerin birlemesinin rndr. Propaganda szc oul
culuun olmad, iletilerin eitliliinin bile bulunmad to
taliter toplumlar ve sava durumu gibi iletiimin an denetim
durumlanna zgdr. Ancak burada da medyann etkisini ayrt
etmek gerekir. Komnist propaganda, rejim zerine espri yap
ma gibi i muhalefeti salayan alternatif iletiim yollanmn kul
lanld SSCBnin dalmasn engelleyememitir.2 Sava duru
mu zerine almalar medyatik zehirlemenin, gerekleebil-
se bile, otomatik olmaktan ve akllann tektipletirmesini sala
maktan uzak olduunu kantlar. Jean-Jacques Beckerin (1977)
gsterdii gibi, 1914n Fransz askerleri alanm bir tr co
kuya boyun eerek cepheye komamlardr, kaltsal dmanla-
n Almanlara kar uzun sre hazrlanp neeyle ulusu savunma

2 Bamsz bir bilginin d desteinin (...), bir rejime kendi kendine zarar
veremeyecegini (Jacques Semelin, 1997), bilginin mutlak gc sylemine
dme tehlikesine karn belirtmek gerekse bile, Batl bilgi ve elence kaynak
lan da bunda etkili olmutur (Tristan Mattelart, 1997).
ya giden basmakalp Cumhuriyet askerleri imgelerinin ok uza
ndadrlar. Shils ve Janowitz, kinci Dnya Sava sonunda mo
ral bakmndan ypranm olmalar umulan Alman birliklerinin
(Birinci Dnya Savann sonunda durum buydu, Almanyann
bozgunun Mttefiklerin psikolojik bombardmannn bir sonu
cu olduuna inanmay salyordu), yollanan Mttefik bildirile
rini, yeniden cesaretlenmek, ideolojik olarak beslenmek ve l
mne savamak iin kullandklarn gzlemlerler. ounluk
la gerek anlamnnn dnda, ok geni bir anlamda kullanlan
-medyann insanlar ynlendirdii gr- propaganda kav
ram gerekte, olduu gibi uygulanmas zor, u bir kavramdr.

Ahlaksal Panikler: Medya/iddet rnei

Gerek iddetle medya iddeti arasndaki iliki sorunu, medyann uyandr

d kayglara ok belirgin bir rnektir. 20. yzyldan balayarak, medya ve
genler arasndaki iliki konusundaki almalarn zerine olanca arlyla
ker. Medyada iddetin davranlara etkisi zerine almalar, birok ara
trmac iin verimli bir yatrmdr: Sorun zerine makale ve kitaplarn kesin
tisiz retimi -Amerika Birleik Devletleri'nde 1980'lerin banda 2500'den
fazla makale yaymlanmtr- aile derneklerinden, devletten, adaletten,
medya denetim mercilerinden vb. gelen ok gl toplumsal ve kurumsal
bir taleple aklanr. Ancak sonu yokluu (bu da bir aratrmann srmesi
nin kouludur) dnda nemli bir bilimsel sonuca ulamaz. Somut deney
ler ortaya koymaya abalayan farkl psikoloji ve toplumsal psikoloji okulla
r, yanslama dncesinin baskn kt eitli kuramlara dayanrlar: ren
me etkisi (bir filmin kiilerine yknme), ketlenmenin kaldrlmas (iddet,
giderek "gerek" varoluta "olaan" gibi alglanr), nceden varolan bir id
detin etkinlemesi kuram. Daha kk baz akmlar, tersine, dsel bir id
detle kar karya kalan bireylerin i yoksunluklarnnn hafiflemesi etkisini
anlamay salayacak boalm kuram'n savunurlar. Deneyler ok yaln bir
eyle sonulanr: Medyadaki iddet korkutabilir, sinirlendirebilir, rahatla
tabilir, ancak her eyden nce simgeseldir, iddetin temsilidir ve en gen
ler tarafndan bile byle alglanr (bu konuda D. Buckingam'n almalar
incelenebilir).3 Dolaysyla tanmlanmas gtr, saysallatrlmas daha da

3 Kimi kuramlar ayn etkilerin sonucunu, medyayla ilikinin toplumsal ve

kltrel bak asna dayanarak ortaya koyar. Gerbnerin kltrel kulu
gtr ve tek ynl bir deikene indirgenemez: nsanlar Pavlov'un kpek
leri gibi imgelerle ya da szcklerle drtlenemez, iitsel ve grsel iletiler
le uyarlabilirler. Bu da ierikler ve tutumlar dizileri arasnda hibir nedensel
liin ortaya karlamayacan gsterir, bantlar (genellikle elikindirler)
bulgulansa bile, aile ortam ve toplumsal deerler gibi karmak etkenler
konusunda bir ey sylemezler. Saldrgan, iddetle toplumsallam bireyler,
iddet ierikleriyle karlamaktan teki bireylerden daha ok holanabilir
ler; baz toplum kesimlerinde ailelerin paralanmas, kimi zaman iddet ie
rikli izlencelerin tketimiyle kendini gsteren bir saldrganla dnebilir...
Ulusal dzeyde hibir ey iki olgu arasnda istatistiksel bir ilikiyi ortaya
koymaz. Japonya, sava video oyunlarnn, mangalarn, genellikle ar id
deti eletirilen izgi romanlarn lkesidir, ayn zamanda tecavz ve cinayet
saysnn en dk olduu lkelerden de biridir. Aksiyon filmleri ve su oran
laryla tannan Amerika Birleik Devletleri, gerekte televizyon programlarn
AvrupalIlardan daha sk biimde denetler (ocuklar iin iddet ierikli prog
ram neredeyse hi yoktur). Bu lkede 1950'li yllarda gen sulu artnn so
rumluluunu medyaya ykleyen gr, birka yldr subilim almalarnca
rtlmtr. 1990'larda kentsel iddet ve ocuklarn ateli silah kullanm
oranndaki patlama, genellikle kablolu televizyonun, video oyunlarnn ve
Hollywood aksiyon filmlerinin artyla ilikilendirilse de gerekte kimi kent
lerin ekonomik ve toplumsal bozulmas, kamu gcnn geri ekilmesi, e
telerin olumas ve bu lkede serbest silah satna izin veren bireyci bir gele
nein sregelmesiyle bantldr. Daha aldatc bir iddetin, "kabaln" id
detinin art, Bat lkelerinin bir sredir tank olduklar bir olguya, aile ba
larnn byk lde yklmasna ve ekonomik kriz ortamnda deersizleen
kimi kurumlara kar saygnn yok olmasna gndermede bulunur - bunun
toplumsal nedenleri vardr ve nne geilmez deildir. Medyann kendisi
nin arayp bulduu kimi bireysel olaylar, sklkla bu ilikiyi "kantlamak" ama
cyla anlr: 1990'l yllarda Oliver Stone'un Katil Doanlar filminin gsteri
ka kuram, medyatik evrenin televizyon izleyicilerini evrenin karanlk bir
grnne altrdn, kayg, tekilerden uzaklama, hatta iddet kay
na olduunu, srekli olumsuz haberlerle uzun dnemde etki gsterdi
i grn destekler. Bu durumda bireyleri etkileyen televizyon konulan
erevesi ve gndemi olacaktr. Byle bir model, ncekilerle (ortaya ka-
nlan bir nedensellik yoktur) ve gndem belirleme kuramyla ayn eletiri
lerle kar karya kalr (bkz. nceki balk). zetle ok tartlabilir var
saymlara dayamr: Neden medya zorunlu olarak olumsuz bir evren ner
sin? McLuhan reklamlarn hedef kideleri tarafndan iyi haberler olarak be
nimsendiini aklamtr. Kurgu da bu rol oynayabilir. Sonuta medya
nn bunalm yaratc bir etkisi olduu varsaylrsa, neden bu etki zorunlu
olarak iddete dnsn?
minin Cours de Vincennes katillerini (Florence Rey ve Audry Maupin) esin
ledii, Amerika Birleik Devletleri'nde ve Avrupada rencilerin gerekle
tirdikleri katliamlarn nedeninin internet kullanm ve televizyon olduu ne
srlr. ncelikle bu olaylar o kadar az saydadr ki hibir istatistiksel deer
leri yoktur. te yandan daha karmak bir incelemeye gnderirler. Her sefe
rinde katillerin gemiine inmek, davranlarn aklayabilecek derin psiik
dengesizlikleri ya da yaplanm eylem ve ideoloji alaryla balantlarn be
lirlemek iin getikleri ok zel yollar ortaya koymak gerekir. Bireyciliin do
ruk noktasna vard gnmz toplumlarnn ideolojik gereksinimleri zeri
ne dnmenin bedeli, kimi zaman derin bir kiisel baarszlk duygusudur,
ayn zamanda lsz iddet yoluyla gelecek kuaklarca anlmaya alanla
rn, en sonunda herkesin gznde birey olarak belirmeye alanlarn edim
lerini de anlamaya yardmc olur. O zaman medyann hi yoktan gerek id
det yaratmad, katiller tarafndan, kendi iddet ieren evrenlerini, hastalk
l imgelemlerini biimlendirmek iin, tannmaya bir eriim de salayarak kul
lanld anlalr. Medya eylem uyaranlar deposu deil, eylem biimleri de
posudur. Eer yanslama varsa, katillerin yntemlerindedir, cinayette deil.
Fiziksel iddetin pek da vurulmad ve baskland dnemlerden ge
mi olsalar da tarihin en barl ve en ok medya tketen toplumlarna sa
hip Batl lkelerde, medyann gerek davranlar zerine etkisinden sz et
mek temelde ironiktir (iki e arasnda bir bant bulunmad anlamna
da gelmez bu). Meru fiziksel iddet uygulayabilen tek makam olan dev
letin gc ve bundan kaynaklanan iddetin psikolojik iselletirilmesi (Fran
sa'da Mays 68 ayaklanmalar bir lyle sonulanmtr), simgesel iddeti de
kukusuz dlamayan (rnein i ilikilerindeki ve toplumsal ilikilerdeki id
det) ada toplumlarn zellikleridir ve Nobert Elias'a gre devletleraras-
dr. Spor bu hareketi iyi aklar: 20. yzylda genellikle sahada olduu kadar
tribnlerde ve medyada da sporun iddet ierdii dnlr (bu iddet ku
kusuz alt edilmelidir), lksel Yunan olimpiyat oyunlarndan uzaklalm gi
bi gelir bize. Bununla birlikte olimpiyat oyunlar bizim kafamzda oluturdu
umuz imgeye uymaz, "ne pahasna olursa olsun" anlayndaki bir rekabe
ti ierir: kartlan gzler, krlan kol ve bacaklar greilerin karlamalarn
da sk grlen ve izin verilen eylerdi, lme yol amak yasak deildi, ama
hayatta kalann yenilgisiyle ve lenin lm sonras utkusuyla cezalandrlrd.
Rakip sitelere gelince, spor gerekte yurttalar iin savaa bir hazrlkt. Or
ta a bu sportif alkanl barllatrmad ve kimi zaman arya kaan,
ancak z denetim zerine kurulmu bir fiziksel rekabete dnmesi iin ya
kn yzyllar beklemek gerekti.
Ksacas etkiler sorununu varolup olmadklarn sorgulayarak deil, ne
 den bu kadar yaygn bir inana konu olduklarn sorgulayarak yeniden bi
imlendirmek gerekir. O zaman medyaya ounlukla gnah keisi rol biil
dii anlalabilir (Rowland, 1983, Barker ve Petley, 1997). rnein Bat top-
lumlar iki yzyldan bu yana kral ocuk, dnyann verecei zararlardan s
rekli korunmas gereken saf varlk mitini gelitirmitir (Philippe Aries'in te
zine gre). Bu yaklam, daha nce yalnzca tamamlanmam yetikin say
lan ocuklar dikkate almay saladndan, olduka olumludur. Ancak Bat
toplumlar, byle bir ocukluk konumu yaratarak, en genlerin zihninin an
ne babalarnnki kadar ift ynl olduunu unuturlar. Ancak anne babalar
nn kimi televizyon beenilerinin ortaya koyduu eylem hatta gaddarlk bi
imlerine ilgilerini kefettiklerinde ve bu ilgiyi medyann etkisine baladk
larnda ancak arabilirler. Medyann sulanmas, ailede anne baba otori
tesinin yitimini ve televizyonun "bebek bakcs" gibi kullanlmasn da ba-
iatverir. Ayrca dolayl olarak sulular belirlemeye, topluluklar knamaya
yarar: Televizyonda iddetin eletirisi, 1990'l yllar boyunca varo genleri
ni, televizyon ve varo genlii arasnda kurulabilecek ba nedeniyle ele
tirme olana verir.
Bu saptamalar kimi medya ieriklerindeki iddetin eletirilmemesi gerek
tii anlamna gelmez. Kukusuz bu ierikler psikolojik travmalarn kaynan
da bulunabilir, dolaysyla bir kamu dzenlemesine gerek olduunu gste
rir. Ancak bir ocuktan tekine korku ve iletiim aralar ok eitlilik gs
terdiinden ve yaam renme srecinin bir paras olabileceinden, tek
tek ierikleri bu travmalarla birletirmek ok gtr (Buckingham, 1996 ve
2000, Gonnet, 1997). Kurgu, ocuklar iin (zellikle iddetin oyunsal alg
land, ktle kar savaan kahramanlar sahneye koyan anlatlarn t
mnde), haberden (gazete, gerek dnyadan sz ettiinden nemli bir bu
nalm kaynadr) daha az rktcdr. te yandan iddet, bir pazarlama
sorununa zm, dgc yokluunda bir retim ve yaratm kolaylatrcs
gibi kullanldnda bir kalite sorunu ortaya karr.

Drtlerin etkileri ve "derialt rngas"

izleyiciler zerine etki, insan tmyle mekaniki bir bak a
syla ele alarak, doal bilimlerle birleme dnn egemen ol
duu 20. yzyl balarnn psikolojisinden yola kan model
lerle aklanr. Koullandrlm, edilgen halk, bilind g
lerle (ego, duygulanm vb.) hareket etmedii srece farkl uyar
tlara reflekslerle ve otomatik yantlarla karlk verir. Rus psi-
kolojistler Ivan P. Pavlov ve Vladimir M. Bekhterev tarafndan
dile getirilen davranlarn koullanmas tezi, hayvan alann
dan insan alanna genelletirilirken, davranlar yoluyla anla
lan, evreye bir yant gibi deerlendirilen psiik mekanizmala
r incelemek iin deneysel yntemlerin kullanmn salk veren
Amerikal John B. Watsonin davranbilimi kendini kabul et
tirir. Buna gre tm karmak yaam biimleri -duygular, al
kanlklar vb.- kas sisteminin ve bezelerin elerinin yaln, gz
lemlenebilir ve llebilir rndr. Kurt Lewin ve Floyd All-
porttan S. Milgrama kadar, aratrmaclarca benimsenen psi
koloji eitliliine karn, istatiksel adan kullanlabilecek so
nular elde etmek amacyla laboratuar deneyleri gibi nesnel
yntemler kullanarak bilimsel bir disiplin olarak belirir. e-
bak akmlarna kart -bu nedenle de yeniliki- bu yntem,
insan ortamn fizik itkilerle zdeletiren, fizik itkileri de ev
renle ilikiyi belirleyen tek e gibi gren an indirgemecilii
nedeniyle gittike deerini yitirir. alma yntemi, toplumsal
evrenden yapay olarak seilen birka gnlly toplamaya ve
onlar anket protokolleriyle erevelemeye dayanr. Bu anket
protokolleri ylesine talimat niteliindedir ki aratrmaclar,
deneklerin ister istemez hipoteze uygun yant verdiklerini g
rp anrlar. Deneysel psikoloji, rekabet ettii kaltmsal psi
kolojiyle (Piaget, Freud, Wallon) birlikte, bir insann geliimi
nin temelde snrl olduu dncesini paylar. nsan evreni
ni, alglann nesnel bir fizikten kaynaklanan yansz nesneler ol
makla kalmad, genellikle biyolojik adan gereksiz olsalar da
dncelere ve edimlere snrsz deiim olana salayan kar
mak bir gstergeler, iletiimler yaps gibi ele almay hi d
nmez, dolaysyla yalnzca bir veriyi (evresel, kaltmsal, bi-
lind) zetlemekle yetinir.
Bu ortamda Lasswellin, New DeaPin ekonomi alannda yap
t gibi, byk demokratik uluslann halklann zihinsel adan
ynlendirmekle grevli devlet mdahalecilii adna souk bir ik
na teknikleri incelemesine inanan bu eski pragmatik rencinin
katks zldr. Lasswell, edilgin izleyicilerin kar karya kald
etkiyi tanmlamak iin mnga ya da derialt ine (hypoder-
mic needle) deyimini, kide medyas ad verilen medyalar ze
rine aratrma alannn snrlarm belirmek iin mass commu-
nication deyimini, son olarak da 1948de bu alann alt dallar
n (reticilerin incelenmesinden iletilerin etkisine) tanmlayan
nl soru izlence (kim kime hangi kanalla ne diyor hangi et
kilerle) deyimini bulur. Bu tanmlama etkinlii, Amerika Birle
ik Devletlerinde Cari Hovlandn nderliindeki Yale psikoloji
okulunun anlaml biimde katkda bulunduu, giderek belirgin
leen sonulan ilk varsaymlan geersiz klan bir disiplinin geli
mesine yardmc olur. Etkiler zerine aratrma tarihi, duyumsal
iletinin dlenen stnlnden, znelerin dikkat, anlama, ka
bul etme, aklda tutma ve eylem yetileri bulunduunun -labo
ratuarda bile- kefine doru, tersinden uzun bir yoldur, Lazars-
feldci sosyoloji bu geliimi, daha iyi amak iin zeder.4

Reklam ikna edici iletiimin varlnn

kant mdr?
Uyartnn etkileri zerine tartma, psikolojiden dlandysa da
sivil toplumda, bakanlk makamlannda ve ekonomik sylem
lerde ticari etkinin lmsz savyla yeniden hep doar: Rek
lam etkili olmasayd, kimse reklam yapmak iin para harca
mazd. ok saduyulu bu sava pek az yazar Amerikal sosyo
log Michael Schudson kadar iyi yant vermitir. Schudson rek
lam mitleriyle dalga geen bir kitabnda (Advertising, the Une-
asy Persuasiot, 1984), letiimcilerin referans yokluunu bel
li bir yararll olan ve hogr gsterilmesi gereken bir tica
ri dnyay reddetmeden tantlamak iin tarihsel anmsamalan
birbirine ekler.5 Eer mesajlar o denli etkiliyse, kalknmak iin
4 ada toplumsal psikoloji bireylerin algsal ve bilisel emalarnn bak a
syla aygtlar (rnein reklam aygtn) niceliksel olarak deneyen (bkz. Patrice
Georget ve Claude Chabrol, 2000) Hovlandn, sonra da Lazarsfeldin itkisine
sadk akmlarla, bilisel psikoloji akmlan ve yorum kavramn ortaya karan
ve Culturai Studies (Sonia Livingstone, 1990) tr aratrmaya yaklaan genel
likle daha nitel akmlar arasnda blnmtr.
3- Schudson Amerikan akademisinin nemli bir yesidir, bilimsel seim ve aile
gemii nedeniyle -babas ticaret dnyasndandr- hem profesyonel ideolojileri
eletirir, hem de zgrlklerin ve kltrlerin hogrs geleneine sadk kalr.
reklamdan yararlanmayan ekonomi sektrlerinin varl (zel
likle datm sektrnde merkez konumdaki hard discount) ve
dzenli biimde negatif devlet reklamlarnn konusu olan -bel
ki 30 yldr ekonomik adan her eyden daha youn- yasad
uyuturucunun inanlmaz baarsn nasl aklamak gere
kir? Yeni rnlerin %80inin pazarda tutunmay baaramad
, reklamm da ken bir sektr hibir zaman sihirli denek
le kurtarmad da unutulmamaldr. Schudson reklamclarn
yararland testlerin, reklamm bir topluluu etkilemeyi baa
rp baaramayacaklarn bildirmediini belirtir, nk testler
gelecekteki satn ahmlar zerine deil, rnlerin anmsanma
s ve tketicilerin tatmini konusunda bilgilendiricidir. Gerek
te iyi reklamclar -bilgileri genellikle ampirik reeteler ve bilgi
sizliklerden kaynaklandndan-, mterileri ynlendirmek is
tediklerini aklamazlar, ancak mterilerin isteklerine uyum
salayabilirlerse, onlara gzel ayna tutabilirlerse satn alma s
recinde bir rol oynayabileceklerini sylerler. Reklamn byk
-dolayl- etkisi, beeni ve toplumsal farkllk oyununa katla
bilmek iin rnleri imgelemde (daha da iyisi dkkn reyon
larnda) ulalabilir klmaktr. Reklam tketiciyi hibir eye
ikna edemese de mallarn satna yardmc olabilir. Bir ba
ka almasnda (Schudson, 1989) beli bir ema sunan Schud-
sona gre, medyann etkisi ncelikle -eer buna etki denebi
lirse, nk daha ok hedef kitleyle paylalan simgesel bir et
kililik sz konusudur- u alanlarda geerlidir: 1) Mallan ula
labilir klmak, 2)Amac topluluklan ikna etmek deil, izlence
leri anmsanabilir ve imgelemlerde kalc klmak olan bir reto
rik oluturmak, 3) Kltrel evrelerle yanklamaya girebilmek,
4) rnleri kurumsal bir elde tutma yoluyla srdrme (bunun
sonucu olan rnler bellei srekli hareket geirir), 5) Son ola
rak, hedef kitleye sorunlann zm iin emalar salayarak,
izlencelere yantlann kararlatrmalanna yardmc olmak. Ha
berlerse reklamlar ve elenceler gibi erkler, nesneler ya da ne
denler olarak deil, kaynaklar ve balamlar gibi grlr.
Deneysel psikoloji aratrmalannn gnmzde gereklii
ni destekledii, ama ok ksa sreli etkisini vurgulad, an
lan ve saknlan bir olgu olan bilinalt alg konusunda, algnn
birka salisede de silindii eklenebilir, yle ki bilinalt iletinin
etki edebilmesi iin tketici ya da raflar karsnda ya da se
men bir seim hcresinde 150 saliseden az zamanda karar ver
melidir. Bilinalt iletilerle zihinsel ynlendirmeler uygulama
da olanakszdr (Fernand ve Segui, 2001).

Sonu
Gl Etkiler paradigmas zayf bir paradigmadr, nk top
lumsal etkileim gereine ok snrl bir bilgi getirir. Uyart
lar yorumunda, gerektiinde bir ekerleme reklam karsnda
az sulanan televizyon izleyicilerinin tepkisini anlamaya, bir
baka deyile duyumsal katlm incelemeye yarayabilir, ancak
ocuklarn (kimi ocuklarn) neden iddet ieren izgi filmleri
izledikten sonra (ya da izledikleri srada ya da nce ya da hi
bir zaman) anlk olarak yerinde duramayacak duruma geldik
lerini daha zor aklayabilir, neden su ilendiini, neden ulus
lar ve toplumsal evreler arasnda iddetle ilikide farkllklar
belirdiini, neden Hitlerin iktidara geldiini de hibir biim
de aklayamaz.

KAYNAKA
Akoun, Andr, Relire Gustave Le Bon, Ethno-Psychologie, 2 , 1979, Paris.
Aris, Philippe, LEnfant et la vie fam iliale sous Ancien Rgime, Seuil, 1960, Paris.
Barker, Martin ve Petley, Julian (der.), Ill Effects. The Media/Violence Debate, Lond
ra, Routledge, 1997.
Becker, Jean-Jacques, 1914: comment les Franais sont entrs dans la guerre, FNSP,
1977, Paris.
Buckingham, David, After the Death o f Childhood. Growing Up in the Age o f Electro
nic Media, Cambridge, Polity, 2000.
Moving Images. Understanding Chidrens Emotional Responses to Television, Man
chester, Manchester University Press, 1996.
Cantril, Howard (Hazel Gaudet ve Herta Herzogla birlikte), The Invasion from-
Mars. A Study in the Psychology o f Panic, Princeton, Princeton University Press,
1940.
Chartier, Anne-Marie ve Hbrard, Jean, Discours sur la lecture (1880-1980), BPI
Centre Georges-Pompidou, 1989.
Drotner, Kirsten, Modernity and Media Panics", SKOVMAND Michael,
Schroder, Kim Christian (der.), Media Cultures. Reappraising Transnational Media,
Londra, Routledge, 1992.
Elias, Norbert, Sport et violence, Actes de la recherche en sciences sociales, 6,1976
(1971), Paris.
La Socit de cour (1969), Flammarion, 1985, Paris.
Ferrand, Ludovic ve Segui, Juan, La perception subliminale, Pour la science, 280,
Subat 2001, Paris.
Gerbner, Georges, Violence et terreur dans les mdias, UNESCO, tudes et documents
dinformation, 102, 1989, Paris.
Gilbert, James, A Cycle o f Outrage. Americas Reaction to the Juvenile Delinquent in
the 1950s, New York, Oxford University Press, 1986.
Georget, Patrice ve Chabrol, Claude, Traitement textuel des accroches et publi
cits argumentes, Revue internationale de psychologie sociale, 4,2000, Paris.
Gonnet, Jacques, ducation et mdias, PUF, 1997, Paris.
Hovland, Cari ve dierleri, Communication and Persuasion, New Haven, Yale Uni
versity Press, 1953.
Jarvie, Jan C ; Jowett, Garth S. ve Fuller, Kathryn H. (der.). Children and the Mo
vies. Media Influences and the Payne Fund Controversy, Cambridge, Cambridge
University Press, 1996.
Larsen, Stein; Hagtvet, Bemt ve Mmyklebust, Jan Peter (der.), Who Were the Fas
cists? Social Roots o f European Fascism, Bergen, Universitetsforlaget, 1980.
Lasswell, Harold, Structure et fonction de la communication dans la socit
(1948), BALLE Francis, PADIOLEAU Jean, Sociologie de linformation et de la
communication. Textes fondamentaux, Larousse, 1973.
Propaganda Techniques in the World War, New York, Knopf, 1927.
Le Bon, Gustave, La Psychologie des foules (1895), Flammarion, 1990.
Lippmann, Walter, Public Opinion, New York, Harcourt-Brace, 1922.
Livingstone, Sonia, Making Sense o f Television. The Psychology o f Audience Interpre
tation (1990), Oxford, Butterworth-Heinmann, 1995.
Mattelart, Tristan, Le Cheval de Troie de l'audiovisuel. Le rideau defer l'preuve des
radios et tlvison transfrontalires, Grenoble, PUG, 1995.
Moscovici, Serge, LAge des foules. Un trait historique de psychologie des masses, Fa
yard, 1981, Paris.
Oberschall, Anthony, Social Conflict and Social Movements, Englewood Cliffs, Pren
tice Hall, 1973.
Ortega y Gasset, Jos, La Rvolte des masses (1930), Delamain et Boutelleau, 1937,
Paris.
Rowland, Willard, The Politics o f TV Violence. Policy Uses o f Communication Rese
arch, Londra, Sage, 1983.
Schudson, Michael, The Power o f News, Cambridge, Harvard University Press, 1995
(bir blmnn evirisi iin: Politix, 37, 1997).
How Culture Works. Perspectives from Media Studies on the Efficacy of Sym
bols, Theory, Culture and Society, 18,1989.
 Advertising, the Uneasy Persuasion, its Dubious Impact on American Society
(1984), Basic Books, 1986.
Smelin, Jacques, La Libert au bout des ondes. Du coup de Prague la chute du mur
de Berlin, Belfond, 1997.
Shils, Edward ve Janowitz, Morris, Cohsion et dsintgration de la Wehrma
cht (1966), Mendras, Henri (der.), lments de sociologie, Textes, Armand Co
lin, 1978, Paris.
Tchakhotine, Serge, Le Viol des foules par la propagande politique (1939), Galli
mard, 1992, Paris.
 DRDNC BLM

F r a n k f u r t O k u lu
VE KTLE KLTR KURAMI
Modernliin Kara Gnei

Hepimiz, en azndan zaman zaman, medyann bizi aldatt ya

da uyuttuu, boyun emeyi deil, eylemi aran bir gerekli
i gizledii dncesiyle yaarz. Hipnotik etkiler kukusunun
tesinde, bu dncenin kuramda gerekten belirdii ender
dir. Bu bak asndan, Frankfurt Okulunda Adomo ve Hork-
heimer tarafndan medyaya uygulanan Eletirel Kuramm ne
mi, amazl deil, alalm ve alaltan bir kltr gibi algla
nana ynelik eletirileri dizgeletirmesi ve kktenletirmesidir:
Medyann alayaca dnlen ideolojik egemenlie ok uy
gun bir model salayarak, medyann reddinin temel savlann
belirginletirir.
Gncellii tamdr, nk bir tek kendisinin akll tekilerin
bn olduunu varsayan uslamlamann en yetkin rneini orta
ya koyar. Toplum bilimleri asndan nemi, kitle medyas yo
luyla dile getirilen kltrel egemenlik kuram iin bir ilk tas
lak salamasdr. Formlletirilmesi kabaca ve sekinci nyar
glarla lekelenmi olsa da medya ve toplumsal eitsizlikler oyu
nu arasndaki banty, bir baka deyile ideolojik etkiyi ev
relemeyi salar.
Kitle kltrnden kltr endstrisine
1923te oluturulan Frankfirt Institut fr Sozialforschung, Wei
mar Cumhuriyeti dneminde yetien Alman Yahudi dnr
lerden oluur. Bu dnrlerden byk bir blm Nazilerin
zulmleri nedeniyle 1933te Cenevreye, 1934te de New Yorka
g etmek zorunda kalmlardr. Max Horkheimer eliinde,
1940larda kitle kltrnn eletirel bak asn ana izgile
riyle tanmlayan Theodor Adorno, okulun tartmasz lideri
dir. zellikle olumsuz kabulnde ok yaygnlaan kitle kl
tr deyimi ve eletirel nitelemesi burada ok belirgin bir
aratrma akmna gndermede bulunur.1 Kitle kltr deyi
minin kk 19. yzyl sonundan balayarak ada toplumla-
nn dnsel bulgulanmasm evreleyen iddetli tartmalarda
dr. Freud, Le Bon, Spengler, Ortega y Gasset, T.S. Eliotun ya
zlarnda kitle kavram, kalabalk kavramna yaklar, ilerici ve
tutucu yazarlar patolojik bir sapmann varlm bildirerek, da
ha ok nostaljik, Eletirel Kuramda zgn bir biimde Marksist
bir dnceyle birleen, kltrel ve ekonomik demokratikle
me olaylar karsnda duyulan dmanlk zerine kurulu bir
bak asnda birleirler.
Adorno ve Horkheimer iin, modernliin temel zellikle
ri tekniin heryerdelii ve insan ilikilerinin ticarilemesi-
dir. Bireyleri, yaamlarna bir anlam vererek barndran aile
gibi byk toplumsal kurumlar, i dnyasnn ve rekabet ru
hunun basksyla paralanmtr. Artk bireyleri varln tm
alanlarn, -ocukluk ve bo zaman da buna dahil olmak ze
re ( fabrikada ve broda olanlardan uzaklamann en tek yo
lu bo zamanlarda buna uyum salamaktr Akln Diyalekti
i, 1 9 4 7 )- gereksinimleriyle igal eden kamusal evrenden ko
ruyamazlar. Endstrilemi toplumun yeleri psikolojik acy
la kar karyadrlar, ideolojik adan da zellikle incinebi
lir durumdadrlar. Bu varsaymsal krlganlk, 1950li ylla-
1 1970li yllarda Amerikal dnr Dwight Mcdonald, 1938 ylnda yazd bir
makaleyi anmsatarak, deyimin isim babaln stlenmek istemitir. Ancak
Adomo ve Horkheimern konu zerine ilk yazlan 19401 yllann hemen ba
ndadr ve McDonaldm almalarna etkileri aktr.
n n balarnda Frankfurt Okuluyla dnsel yaknl oldu
u kadar hor grmeyi de ieren ilikilerini srdren bir ba
ka Alman gmen, dnr Hannah Arendt tarafndan ar
pc bir biimde betimlenmitir. Totalitarizm kuramnda na
zizmin ykseliinin, toplumsal snf kavramlarnn tm yo
rumlarn bir kenara atan grn ortaya koyar: Eer mut
lak despotizm yerleebildiyse, bunu toplumsal kkszlk
ten ve topluluk kurallarnn yokluundan yararlanarak ger
ekletirmitir. Yazara gre kitle adamnn temel niteli
i, yalnzlama ve toplumsal ilikilerin eksikliidir. Ayn bi
imde Adorno ve Horkheimer da toplumsal paralanma di
ye adlandrdklar olguyu, modern toplumlarn ktlkle
rin kaynanda konumlandrrlar: nsanlar kendi kendileri
ne braklmlardr, ancak kklerini ve ait olduklar toplu
luklar yitirerek kendilerine de yabanclarlar. Dolaysyla
toplumu yneten yeni gler, zellikle dorudan kar kar
ya kaldklar medya tarafndan ynlendirilebilir durumdadr
lar. Bu ynlendirmenin balca iki yolu vardr, pohpohlama
ve batan karma yollar. Hitler rneinde grld gibi,
karizmatik liderin ekicilii kulland aracn gcne dayal
-radyo yaynyla sylevlerin durmadan yinelenmesi- ve id
detlendirmeyi bildii otoriter drtlerin pohpohlanmas.
Bylece Adorno, The Authoritarian Personalityde (1950) or
taya koyduu ynteme gre, bireylerin yetkecilik derecesi
ni somut olarak belirleyebilen bir lek ortaya koymaya ken
dini adar.
Olgunun mekanik, otomatikletirilmi ynn vurgulamak
iin kltr endstrisi diye yeniden adlandrlan kitle klt
r, diktatr tarafndan kullanmna da indirgenmez, yarglama
y etkileyen ve akl uyutan bo zaman etkinliklerinin srekli bir
bombardmandr. 19. yzylda ortaya kndan bu yana, ge
miin popler gerek kltrn, bir alt-kltr zerine daya
l szl kltr, yemek geleneklerinin kltrn ve zor olan,
biimsel anlatmlarda uzakl, hiyerarinin eletirisini arayan
st kltr ykmaktadr. Kendini her yerde benimsetenin ve
gerek bir kltr deil, basit bir egemenlik olann erki teknik
gcnden ve radyo programlarn, filmleri ya da romanlar an
lalmas kolay, ruh iin tatmin edici ahlaklara dayanarak zin
cirleme retebilme yeteneinden kaynaklanr.
Endstriler gibi iletilen kitle medyalar srekli bir batan
karma uygularlar, nk rahatlatrlar, hafifletirler, d kur
dururlar, umut ettirirler. lettikleri stereotipler dnyann kar
makln indirger ve gven verici tekdzeliiyle hoa gi
der. nerdikleri zdeleme modelleri gln oyalayc ey
lerdir yalnzca, sonsuz bir edilginlik durumunda kapal kal
mann aralardr. ans oyunlar kiisel skntdan kolay ve
mutlu bir kurtuluu dlettirir, western tmyle utkulu bir
bireycilie dayanr grnr (kahraman sonunda tek kaza
nandr), ama yanlsamaldr: Bu tr, toplumsal sorunlar bi
reysel fiziksel yollarla zmlenebileceini dndrr, an
cak medyay baka ekonomik sektrler ve politikayla birlik
te elinde tutan bir snfn hizmetinde toplu kapitalist smr
gereini gizlemekten baka bir ie yaramaz. Tatl zevklerle,
yazgdan alma dleriyle, uzak yldzlara hayranlkla gei
rilen zaman geri gelmez. Medya bir duman ekran, sersemleti-
ci bir buhar oluturur. Kitle iletiimi kitlelerin sessizliine g
trr: O, anti-Aufklrung, modernliin kara gneidir, eleti
rel akl ve gerek kltre sayg yoksunluunu insanlar alda
tarak genelletirir.
Eletirel Kuram n yaln bir uyart dncesi zerine kurul
madn belirtmek gerek. nemli katks, medya aratrmalar
alanna ideoloji dncesini sokmas (burada koullandrlm
refleksten ok ideolojik etkiden sz edebiliriz) ve tarihle ile
tiim arasnda bir ba kurmasdr. Bylece Marxm ekonomik
smr konusundaki grlerini, ekonomik ve toplumsal ege
menlik dncesini kltr evrenine yanstarak (egemen d
ncelerin egemen snfn dnceleri olduu Marksist -anla
m olduka belirsiz- zdeyii yeniden ele alp derinletirir. Kl
tr yalnzca masum bir elence ya da kar gtmeyen bir sanat
deil, g ilikilerinin alanlarndan da biridir. Ancak kltr
le ekonomik ya da politik egemenlik sk skya birbirine bal
dr, altyap (ekonomi) styapy (kltr) belirler. Eletirel ku
ramda kitle insannn uyuturucularn ruh zerindeki iki ege
men etkisi, coku (tutucu dnrlerce eletirilen histerik kit
lenin gerici kzgnl) ya da duyusuzluk (devrimcilerin bas
k altndaki yaratn i ekii diye acyarak tanmlad) ara
snda seme olana vardr ancak: Medya Marxtaki din kavra
myla ayn ilevi grr, halkn yeni afyonudur: Zevk, unut
maya yardm edecei varsaylan yazgya boyun emeyi kolay
latm (Akln Diyalektii). Bireylerin kendi yitimlerine bilinli
ve bilinsiz katks vardr: Uyruklatnlm insanlarn her za
man derebeylerinin trelerini, onlardan daha ciddiye almalar
gibi, gnmzde de aldatlm kitleler, baar mitiyle baaran
larndan daha sk kar karya kalrlar (Halkn kendisine ya
plan ktle lmcl balan, yetkelerin kurnazlklarn bi
le aar, Akln Diyalektii).

Savaa gndermede bulunmann arl

ve kltrel sekincilik
Byle bir bak asna birok ynden kar klabilir. Ador-
no, Weberin aklclatrma, by bozma (en karamsar yoru
munda Weberin her zaman benimsemedii bir kuramdr bu)
ve Marxm maln fetiletirilmesi kuram arasnda bir alam or
taya koyar.2 Roman Kuramnda ilk kez ekonomik evrenin
nda burjuva romannn bir ierik zmlemesini yapan Ma
car Marksist dnr Georg Lukcsm izinden gider. Flaubert
ya da Balzacm dcl kahramanlar baya, dank, deer
den yoksun, sanatn terk ettii bir ticaret dnyasnn boluu
na durmadan gnderme yapan bir evrende yaarlar. Bu kura
mn sorunu, ok romantik, yanltc melankolik varsaymlara
dayanmasdr. Bozulmam, anlam dolu, varlkbilimsel bir ev
ren vardr, sonra her ey kle, deerlerin yitimiyle sonula
nr. Dnyay kapitalizmden kurtaracak bir devrim ars, saf
a bir topyaclkla (yeni bir dnya kuralm) gerici bir varolu
uluk arasnda duraksar.

2 Th. Veblet: Adomo mesafesini vurgulasa da dncesinin kaynaklarndan bi

ri odur.
 Elbette bu aklc dnrlerin an ktmserliiyle yaa-
dklan tarihsel balam arasndaki ilikiyi grmemek gtr.
Frankfurt Okulunun yelerinin zerinde kinci Dnya Sava
, sonra da deneyimini modernlik dcesiyle genelletirdik
leri Shoah onulmaz bir iz brakmtr (Adomonun hep Aus-
chwitzin yinelenmemesi iin dnmek ve ona gre davran
mak zorunluluunu anmsatt son nemli yapt Negatif Di-
yalektiki okurken fark edilir bu). Onlardan nce Lukcs, ro
man kuramnn k noktasnn Birinci Dnya Savanm pat
lak vermesi ve buna bal srekli umutsuzluk olduunu ak
lar. ki sava arasnda, nazizmin ykseliini gizleyen aldatma
calar diye deerlendirilen Alman elence medyas gsterisi ve
bu dnrleri, aydnlara rahatszlk veren Amerikan pop
ler kltryle karlamaya zorlayan New-York srgn de bu
kltre dman bir yargy biimlendirir. Adomo radyoya, si
nemaya ve o zamanlar popler diye nitelenen trlere, hat
ta daha soylu olanlanna (caz mzii) kar gerek bir tiksin
ti duyar. En ilgin almalann, kendisinin ilgilendii mzi
e (klasik ya da ada) ayrr ve horgrd mzik tr
lerini de almalannm iine katar. Hans Robert Jaussun gz
lemledii gibi, Adomonun sanat anlay ok belirgin biimde
sekincidir, hazza, hemen alnan zevke bal her trl deneyi
mi reddeder: Zevk, kendini ve toplumsal durumunu bir unu-
tutur, varolan dzene boyun emektir. Sanat sulayc, olum
suz olmaldr, araya uzaklk koymaya, ahlaksal ve estetik ile
cilie dayanmaldr (soyut resim ya da yeni roman gibi). Zevk
ten, rnein kulak zevkinden sz eden konutuunda ken
dini ele verir, sanatn entelektellemesine duyduu burju
va dmanln aa vurur: Bujuva sanatta bolluu, yaam
da da ilecilii ister; tersini dilese daha iyi olurdu (Estetik Ku
ram, 1970). Bununla birlikte, Adomo sanatta her tr ilecilik
deneyiminin smrlann bilir: Eer haz en son kalntsna kadar
elenseydi, sanat yaptlannn varlnn neye yarad sorusuna
ne yant vereceimizi bilemezdik (Estetik Kuram). Zevki red
detmesi, her eyden nce duygulanma ve aydnlann denetle-
yemediine kar bir saknm gibi grlebilir. Sanatlara bir ko
ruyucu dileyip ozanlar siteden kovmak isteyen Platonun sak
nanna katlr.3

Yntem sorunlar
Kendini eletiri uzman ilan edenlere yneltmek gereken temel
eletiri, knadklar gereklere ampirik bir dikkati ok grme
leridir. Medyann retimleri stereotiplemi, hazrlannda tek
para, izleyiciler zerindeki etkilerinde birlemi gibi deerlen
dirilir. Oysa Adomonun kendisi, filmlerin ya da radyo dizileri
nin retiminin endstriyle ancak belli bir benzerlik tayabile
ceini belirtir, bu da endstiyel olmad anlamna gelir. Ku
kusuz kazan aray, i uzmanl, bir talepe yant verme is
tei, kimi retim, zellikle de datm uygulamalarnn tektip-
lemesi sz konusudur. Yine de baarl bir roman dizisi, gda
rnlerinin zincirleme retimi gibi retilmez, nk kltrel
ierikler hibir zaman gerekten tektiplemez. Dahas yapm
clarn, yazarlarn, reklamverenlerin ve grsel-iitsel sreci
nin tm teki znelerinin karlar ve kiisel gemileri hep ay
n deildir, bu kiilerin bujuvazinin karlaryla zdelii d
ncesini komplo teorisine yaklatrr. Endstri terimini har
fi harfine ele almamak gerekir (...). Bu retimin olmad yer
de bile endstriyel rgtlenme biimleriyle zdeleme, rne
in teknolojik adan gerekten aklc bir retimden ok, b
rolarda almann aklclatnlmas anlamnda endstriyeldir.
te bu nedenle kltr endstrisinin kt yatrmlar son dere
ce fazladr (Kltr endstrisi). Eer baar dorudan gelme-
diyse bunun nedeni, kltr endstrisinin kimi zaman betim
lendii gibi u yan metafizik, ktcl btn olmamas, zellik
le de izleyicilerin beenilerinin bilinmemesidir. Oysa almlama
burada ancak kar klamayan, ancak dorulanamayan varsa
ymlara, psikanalize gnderme yapan sersemleme ya da edil-
ginlik saptamalanyla, izleyicilere sz hakk verilmeden kavra-

3 Ancak Platonda duygulanm konusunda bir ikilik vardr: Phtdre'de gzellik is

teini insan ve tanrsal olan arasnda bir iliki, Cumhuriyetteyse toplumsal d
zene kar tehdit gibi gsterir.
mr. Adorno, izleyicilerin radyo programlan ya da filmlere tep
kisi zerine tm incelemeleri kltr endstrisiyle bir gizli an
lama gibi grr, ama varsaymlann dorulayacak kitle insan
larnn yetkeciliini ortaya karmak sz konusu olduunda
kendisi de ampirik bir alma gerekletirir.4
Bu noktada Frankfurt Okulunun en srad yelerince har
canan abalarla ortaya kan kartlk ilgintir. Adomocu d
ncenin ktmserlii, tm zgn anlamndan boaltld yar
gsna vanlan, kendisini yneten aldatc mitlere katlanlmaz
(Benjaminin deyimiyle) klnan dnyay lanetli uykusudan e
kip karma istei Walter Benjamin ve Siegfried Kracauer ta
rafndan paylalr. Ancak bir Adomonun ve bir Horkeimern
sylemlerinin gerek ampirik elerden yoksun yaln ilenmele
re dnme eiliminde olduu noktada, Benjamin ve Kracauer,
modernliin somut biimlerine kar daha ak grl bir tu
tum benimserler. kisi de Alman mikrososyolojisinin kurucu
su ve kentli davranlan zerine almalanyla Chicago Oku
lunun esin kayna Georg Simmelin derslerinin mirassdr.
Eletirileri aynntya gsterilen dikkate, kimi zaman karamsar
sonulannm yalanlayabilecei ok zekice aklamalara yer ve
rir. Kracauer ayn zamanda bir polisiye roman (Lukcsn yn
temleriyle, ama belirgin ierik zmlemeleri gelitirerek ince
ler), Offenbachn operetlerini ve Beyaz yakallann kltr
n inceleyen ilk nemli yazarlardandr. Daha 1920li yllarda
gndeliin egzotizmine ynelerek, bir baka deyile toplum
sal evreni, iine girerek, yalnzca yukandan deil, aadan da
bakarak yapt seimlerle, onu katlmc gzlemin nclerin
den biri yapan seimleriyle ele alp ortaya koyduu yntembi-
limsel katk yadsnamaz. Benjaminin sinema zerine ok ince
likli, dorusunu sylemek gerekirse ok da elikili yargsysa
tamamlanm bir soruturmaya dayanr. Benjamine gre, sine

4 Yetkecilii lmeye yarayan lt her zaman kimi siyaset bilimi ekiplerince,

rnein an san semenlerinin yabanc dmanln lmlemek iin kul
lanlmtr. Birok eletiriye hedef olmutur, zellikle tmyle ruhbilimsel de
ikenler yaranna toplumsal ve tarihsel tm zelliklerden boaltmak, solun
yetkeciliinin ortaya kanlmasndansa san (faizm) yetkeciliinin ortaya -
kanlmasna ncelik vermek vb. konusunda.
ma ncelikle zgn sanat yaptnn (bir tablo gibi) benzersizli
ini ve uzakln, halesini ortadan kaldran bir retim teknii,
kaytszlam izleyici kitlesiyle baya bir biimde btnleme
yararna toplumcu bir gelenee her tr katlm bozan bir tek
niktir - maln bysnn bozulmas ve fetiletirilmesi tezle
rine gre (bu konuda Hennion ve Latourun Benjaminin yan
llan zerine yazdklar okunabilir). Bununla birlikte, sine
ma olas estetik, (rnein yksek deer biilen tiyatronun si
nemayla etkileimleri) hatta politik (Chaplin potansiyel olarak
ilerici saylr) zenginleme asndan da izlenir. Benjamin izle
yicilere ilgi gsterir ve kitlelerin elence arad, ama sanatn
bir saygy gerektirdiini savunan, ona gre eski yaknmay
yinelemekten baka bir ey yapmayan beylik sze uzakln
korur. zleyiciye yaklam, hem kitleletirme ve proleterletir
me kavranlan zerine, hem de medyann giderek artan bir sa
yda insana kendini dile getirme ve yetilerini gelitirme (zel
likle okur mektubu araclyla) duygusu zerine odaklanr.

Frankfurt Okulu'nun sonraki kuaklar

Modernliin David Frisbynin deyimiyle modernlik kesitleri
olarak blmlenmesi bu iki yazann en belirgin yndr, dolay
syla bu blmlenme varsaymlannm modernliin tm zellik
lerini ezip getii Adomonun ok soyut felsefesine kartlar.
Ancak Benjaminin 1940taki intihan (spanyol snnn geme
ye alrken), Kacauerin savatan sonra dnsel adan silin
mesi, sonra da 1960-1970li yllarda Frankfurt Okuluna Erich
Fromm ve Herbert Marcusela gl bir kitle toplumu eletirisi
hareketinin geri dn, Eletirel Kuram ve soyut evrenselcilii
kendiliinden birbirine denk klar. Solcu aydnlann ounluu,
demokratik lkleri savunmaya ve izleyicilerin katlmna deer
verme eilimlerine karn, popler sanatlarla nefret ilikileri
kurup medyann zararl etkilerini tutucularla birlikte ya da on
lara kar eletirirler (Ross, 1989, Gorman 1996).5 Bu nefret, ya

5 Medya eletirisi kukusuz, Amerika Birleik Devletlerinin askeri hegemonya

sn hazrlamak ve derinletirmekle sulanan Amerikan elence endstrisi ze-
p bozumunun parlak denemecileri anti-hmanist Fransz d
nrlerde nihilist bir eletiri biimini alabilir. Jean Baudrillard
iin, medyann gc iletilerin ideolojik ieriine bile bal deil
dir, alveri dzenine, bireylerin katlmay da deitirmeyi de
unlamayacaklar zerk bir evrene dnm koda baldr6 ( a
retin ekonomi politikasnn bir eletirisi iin, 1972). Medya ideo
lojik etkilerin merkezi deildir artk, ideolojinin, temsilin bo
luu ideolojisinin kendisidir. Baudrillard, anlam tamayan bir
dncenin ya da bir imgenin gerekliin kuruluunun bir par
as olmayacan neren gereklik ve yanlsama arasndaki eski
kartl gnceller. Bu genellemi bask Michel Foucaultnun
yaptlarnda da zellikle merkezlemi ve her yerde bir iktida
rn, gzetleme aygtlarnn (panoptik) ve kuramlarn egemenli
i altndaki, bireysel bir ikinligi da vurmaya iten itiraf iktida
rnn varln kuramlatran Gzetlemek ve Cezalandrmakm-
da ve Bilgi steinde vardr. Geleneksel toplumdan modem top
luma gei srasnda, devlet herkesin safa bir zgrlk kazan
m olarak yorumlad, oysa birbirine benzeyen bireylerin yara
tlmasyla sonulanacak bir denetim tekniinden baka bir ey
olmayan bir bireycilik uydurarak, pratikleri disiplin altna alma
gcn kendine mal eder. ok olumsuz bir hareketin nihai e
likisi ya da mantksal sonucu olarak, Frankfurt Okulunun son
temsilcileri Jrgen Habermas ve Ulrich Beck ile eletirel d
nrlerin modernlie ve aristokrasi kart bir hmanizmaya y
nelmesi Almanyada gerekleecektir.

KAYNAKA
Adomo, Theodor, Thorie esthtique (1970), Klincksieck, 1974.
Dialectique ngative (1966), Payot, 1992.
Lindustrie culturelle, Communications, 3,1963.
La tlvision et les pattems de la culture de masse", Beaud, Paul ve dierleri,
(der.), Sociologie de la communication (1954), Rseaux - CNET, 1997.

rine Dorfman ve Mattelartm almalarnn zeminini oluturan ilide Salvador

Allendeye kar Amerikan darbesi gibi politik olaylardan etkilenebilir.
6 Burada McLuhanm etkisi, McLuhandan farkl olarak insanlar ve makineler
arasnda alveriin karhkhm yadsyan eletirel dnrlerin etkisine tek
nolojik bir determinizmde karr.
Adorno, Theodor; Frenkel-Brunswick, Else; Levinson, Daniel J. ve Nevitt, Sanford
R., The Authoritarian Personality, New York, Harper and Row, 1950.
Arendt, Hannah, Le Systme totalitaire (1951), Seuil, 1972, Paris.
Baudrillard, Jean, Pour une critique de lconomie politique du signe, Gallimard, 1972,
Paris.
Benjamin, Walter, L oeuvre dart lre de sa reproductivit technique (1936),
crits franais iinde, Gallimard, 1991, Paris.
Dorfman, Ariel, The Empires Old Clothes. What the Lone Ranger, Babar, and other
Innocent Heroes Do to our Minds, New York, Pantheon Books, 1983.
Dorfman, Ariel ve Mattelart, Armand, How to Read Donald Duck. Imperialist Ideo
logy in the Disney Comic, New York, International General Editions, 1975.
Foucault, Michel, Histoire de la sexualit, cilt 1, La Volont de savoir, Gallimard, 1976.
Surveiller et punir, Gallimard, 1975.
Frisby, David, Fragments o f Modernity. Theories o f Modernity in the Work o f Simmel,
Kracauer and Benjamin, Cambridge, MIT Press, 1986.
Gorman, Paul R., Left Intellectuals and Popular Culture in Twentieth-Century Ameri
ca, Chapel Hill, North Carolina University Press, 1996.
Habermas, Jurgen, Thorie de Vagir communicationnel, 2 cilt, (1981), Fayard, 1987.
Hennion, Antoineve Latour, Bruno, Lart, laura et la technique selon Benjamin
ou comment devenir clbre en faisant tant derreurs la fois..., Les Cahiers de
mdiologie, 1,1996.
Horkheimer, Max ve Adorno, Theodor, La Dialectique de la raison (1947), Galli
mard, 1974, Paris.
Jay, Martin, Adomo, Cambridge, Harvard University Press, 1984.
LImagination dialectique. Histoire de lcole de Francfort (1923-1970), (1973),
Payot, 1977.
Jauss, Hans Robert, Petite apologie de lexprience esthtique", Pour une esthtique
de la rception (1970), Gallimard, 1978, Paris.
Kracauer, Siegfried, Les Employs, Avinus Yaynlan, 2000 (lmnden sonre ya
ymlanan metin).
Le Roman policier. Un trait philosophique (1922-1925), Payot, 1981.
Levine, Lawrence W., Highbrow/Lowbrow, The Emergence o f Cultural Hierarchy in
America, Cambridge, Harvard University Press, 1988.
Lukcs, Georg, La Thorie du roman (1916), Gonthier Yaynlan, 1963. Marcuse,
Herbert, LHomme unidimensionnel (1964), Minuit, 1968. McDonald, Dwight,
Culture de masse (1944), Diogne, 3,1953.
Ross, Andrew, No Respect. Intellectuals and Popular Culture, New York, Routle-
dge, 1989.
 BENC BLM
L a z a r s f e ld c I U Et k il e r
Bir Kopu... Snrl Etkiler

Amerikan ampirizminin kaynaklar

Medyann ve izleyicilerinin ampirik aratrmas -iletiim ku
ramlar tarihinde byk bir kopu ortaya koyar, nk en azn
dan ilevselcilikte taklp kalmadnda bu kuramlar belirgin
biimde bir toplumsal eylem bilimine eker- 1940larda Pa
ul Lazarsfeldin nclyle ampirik akm adn benimse
yen akmla balamaz. Ampirik aratrmann dorudan kaynak
lan Chicagoda gerekletirilen kent aratrmasnda, daha do
layl olarak da olgusal aratrmay ve insan etkinliklerinin bir
olaybilimini tevik eden Amerikan felsefesinin pragmatizminin
srekliligindedir. Ancak izleyicilerin tannmas iin giderek ar
tan istek, niversiteyi ap demeki ortamlara, devlet ve med
yann kendisine yaylan bir dip hareketidir. Bu istek, aile der
neklerinde ya da toplum alan topluluklannda kuralc ola
bilir, rnein film gsterimlerinin gen nfusa etkisini ren
me dileine dayamr. 1930lann banda, sinema ve sinemanm
ocuklar iin varsaylan yenilii zerine aratrmalan destek
lemeyi seen vakfn adn tayan Payne Fund soruturmalan-
na burada nemli bir yer aynlmahdr. Yksek dzeyde bir sos
yolog, psikolog ve pedagog ekibince yrtlen, 1933te on iki
cilt olarak yaynlanan bu aratrmalar, ilk kez olgusal bir temel
de sinemann psikolojik zararszln ve okuma pratikleriyle
dorudan rekabet iinde olmadn gsterir. Katklar, diren
gen nyarglarn boynunu bkmeyi salayan negatif sonularla
snrl kalmaz. Payne Fundun almalar ayn zamanda, film
lerle ilikinin yalnzca bireysel bir olgu olmadn, ocuklarn
toplu yaamnn bir paras durumuna geldiini de gsterir: Si
nema gsterisi, oyuncularn davranlarna gerek yaamda y-
knmeye deil, toplumsallamann gereklerine uyum salamak
amacyla dsel olarak toplumsal rolleri denemeye yarar (ak
kodlarnn, kendini tantma tekniklerinin renilmesi vb.).1
Medyayla iliki, Payne Fundun en nemli yazan ve simgesel
etkileim akmnn gelecekteki yaratcs Herbert Blumer tara
fndan drtlerle deil, anlamla bir iliki olarak betimlenmitir.
Medyann tannmas istei gnlk gazetelerin, radyo istas
yonlarnn ekonomik ve politik ortamlar sz konusu oldu
unda ayn zamanda arasaldr, nk hedef kitle gstergeleri
ni, oy verme, satn alma ve medya programlannm tketimi vb.
zerine ilk lmleri ortaya koyar. Amerika Birleik Devletle
ri, medyann kitlesel ve erken geliimine, liberal ve yararc d
ncelerin gl bir biimde temellenmesine sahne olduun
dan, iki dnya savann daha da glendirdii byle bir hare
ketin merkezidir. Amerika devletinin bozmay ya da kullanma
y umarak propaganda dzeneklerini tanma istei, siyasal bi
limler ya da deneysel psikoloji aratrma kurumlarma verdi
i siparilerden anlalabilir. Bylece bu kurumlar, Harold Las-
swellin ya da Cari Hovlandm nc almalanna mali kaynak
salayabilmilerdir.
Paul Felix Lazarsfeldin aratrmalan bunlann devam olarak
anlsa da kesin bir kopu ortaya koyar. Frankfurt Okulunun
dnrleri gibi 1935te Amerika srgnne zorlanan Avustur
yalI sosyolog ve psikolog, gerekte medya zerine sregelen n-
yarglan ve medya konusunda ok yaygn dnce yntemlerini
sorgulamaya gtren inanlann taycsdr. Pozitivizmle ba
- mantksal pozitivizmin kaynandaki ve Ernst Machn, Hen-

1 Bu (almalarn bir yeniden deerlendirmesi Jarvie, Jowett ve Fuller tarafndan

1996da gerekletirilmitir.
ri Poincarenin ve Albert Einsteinm etkilerini benimseyen Vi
yana evresinde bulunmutur- onu tmyle kurgusal bir tar
tmann yerine bilgi toplamaya, davranlarn zmlemesine
ncelik vermeye yneltir. Bilimsel etkinlik, bilgi edinme olas
lklarm saptamaya ya da nesnelerin kendi varln sorgulama
ya deil, deney gereklerini dzenlemeye dayanr, bu da med
ya sorunu gibi az belgelendirilmi bir sorun sz konusu oldu
unda birincil nem tar. Her soru kavramlarla biimlendirile-
bilir, bunlar snflandrma dizgeleridir, her kavram da matema
tiksel gstergelere evrilerek kodlanabilir, sonular ok boyut
lu (genellikle tek bir kavram iin birok gsterge vardr) ve yal
nzca olaslk dzeyindedir. Bu tartmal ve tartlan epistemo-
lojik ilke, ona yine de ilk bakta grlen gereklerden kopma
y salar. Endstrilerce salanan niceliksel hedef kie zmle
meleri, laboratuvarda gerekleen dinleyici tepkileri lmle-
meleri projelerine (dmeye basma teknii denilen bulu), ay
n zamanda CBS irketinin (1938den balayarak ynettii Prin
ceton Radio Project) ve Rockefeller Vakfnm (Lazarsfelde New
York Columbia niversitesinde Office o f Radio Research kur
may salayan) mali destek verdii projeler kapsamnda prog
ramlarn ierik zmlemesine yneltmitir. Lazarsfeld ayrca
saysal adan nemli topluluklarla, toplumun yalnzlamas ve
medyann kesin gc varsaymlarn test etmek amacyla dzen
li grmelere dayanan uzun sreli soruturmalar da (follow-up
interviews) gerekletirir (1940ta Amerika bakanlk seimleri
kampanyas srasnda Ohioda Erie blgesinden 600 kiilik se
men topluluu; 1945-1946 yllarnda Illinoisde 60 000 nfuslu
Decatur kentinden 800 kadn zerinde tketim tercihleri ara
trmas). Bu farkl soruturmalarn sonulan, birincil gruplann
toplumsal dinamiini medyann etkileri konusundaki tartma
ya katp zgn bir etki kuram gelitirmeyi salar.

"nsanlarn kefedilmesi"
Lazarsfeld The Peoples Choice (1944) adl, Erie soruturmas
n ele alan, Bernard Berelson ve Hazel Gaudert ile yazd ki
tapta, ilk kez semenin oyunun yalnzca rastlantya bal kii
sel bir tercih ya da medyann ynettii seim kampanyalarnn
rn olmadn, deikene bal deerlendirilebileceini
gsterir: Snf, coraf aidiyet ve din. Demeklere ya da kiliselere
yelik, nceki politik tercihler, ikamet edilen yer, sahip olunan
mallar (telefon vb.), aile ve arkada topluluu iinde ilikiler
zerine yinelenen sorular yoluyla kavranan genel ekonomik ve
toplumsal konum, oylama srasnda ve oyun zaman iinde ge
liimindeki politik karan aklar. Oyun habercisini (demok
rat oy daha kentsel, katolik ve cumhuriyeti oydan daha k
t bir toplumsal konumdandr) tek bir lekte birletiren PEG
(Politik Eilim Gstergesi) olduka kabataslaktr, uygulama
s da sosyolojik determinizmden annm deildir, ama gn
mzn paralanm, potansiyel olarak ynlendirilebilir bir top
luluk dncesine kar g oluturan ya, eitim dzeyi, ge
lir ve oy arasnda bantlar zerine aratrmalarn yolunu aar.
Dolaysyla bu soruturmann byk nemi insanlann ya
da halkn kefine, bir baka deyile toplumsal alann medya
almalanna yeniden girmesine anda bulunmasdr. Her za
man topluluklara balyz -aile, okul, ikili gruplar, yzeysel ya
da yzeysel olmayan i ilikileri, demekler, dinsel topluluklar-
bu balar krsal toplumda gzlemlendiinden daha gevek olsa
bile. Bylece bu soruturma birincil toplumsal gruplann (yz
yze) gcn gsteren yeni olgular aratrmay nerir: Aile
ortamlan ve dostluk balan politik seimlerinde benzeiktir,
yelerinin toplumsallamasnda bileenler birbirine yakn ol
duundan bu durum anlalabilirdir, ancak benzeiklik oylama
yaklatka artar. Grmeler nihai kararda tartmann nemi
ni vurgular; kararszlar, kararlann tekilerden daha sk aile ya
da arkada basks altnda aldklann aklarlar. Opirion leaders
(kamuoyu liderleri, kamuoyunun rehberleri ya da belirleyicile
ri) diye adlandmlanlar, kiileraras etki kuramnn, dolaysy
la kiileraras iletiimin merkezindedirler, bu da onlara med
ya iletiimininkinden daha byk bir nem kazandnr. Peoples
Choicen yazarlan bunun iin bir ilk portre izerler: mekle-
min bete birini oluturan kamuoyu liderleri, zel bir toplum
sal evreden gelmezler, ama haber medyasna byk dikkatle
ri ve politik sorunlar gnlk tartmalara sokabilme yetileriyle
farkllarlar. Dolaysyla bilgi ve karar srecinde bir arac ilevi
grrler: letiim ak tek bir alcya ynelik, tek ynl ve do
laysz deildir, gerekte iki aamal ve dolayldr, nce rehber
den, sonra izleyiciden geer.
Birincil gruplarn kefi bir yeniden kefediten baka bir ey
deildir, nk sosyal bilimler bir adan bunlarn kuramsal-
latnlmasyla olumutur. Ayrca Lazarsfeld Cooleynin birin
cil gruplar zerine aratrmann ncs olduunu kabul eder,2
1920 ve 1930larda Elton Mayonun i rgtlenmesi zerine
yrtt soruturmalar ve Stoufferm Amerikan askeri zeri
ne soruturmasn, soruturmalarn yenilenmesine kant gste
rir. Dolaysyla tm ortam bu izlek zerine gelimelere uygun
dur. Ancak Jacob Morenonun sosyometrisi ve Kurt Lewinnin
grup dinamii daha dolaysz olarak Lazasfeldin yazdklarnn
kaynamdadr. Buna gre, tm toplumsal olgular bireyler ara
sndaki yaln yeleme ve geri itme ilikileriyle aklanabilir, bi
reyler de glerin fizik sistemi incelenmesi gereken bir toplum
sal sistemin atomlarna benzerler. Haberin denetimi, Lewinin
gatekeeper (kap bekisi, haberi denetleyen ve seen) adn ver
dii kamuoyu liderinin niteliklerindendir.
Grup dinamiinin bireylerin iletiim akna tepkisi zerine
almalar, insanlarn dnsel yetilerini yeniden saygnla ka
vuturan, drt aratrmalarnn ve eletirel bak alannm yk
t onuru geri veren bir aratrmayla tamamlanr. Seim kam
panyalar zerine birok alma, psikolojik laboratuar deneyle
ri ve elence medyasnn izleyici aratrmalar iletilerin, aykla
maya, elemeye, deitirmeye, hatta almlamak istemedikleri ha
beri arptmaya yarayan bilisel filtreler kullanan bireylerce yo
rumlandn ve balamsallatnldm gsterir. En byk g,
ncelikle bu haberleri almlamay ya da almlamamay semek
tir, medyaya ve programlara, onlara gsterdiimiz toplumsal ve
kiisel ilgi dorultusunda seici maruz kalmaktr. Kamu yayn
nn allm elikilerinden biri, eitici programlarn hedefle
2 Katz ile birlikte Personal Influence'da.
nen kiilerden ok, zaten eitimli olan kiilere ulamasdr. Va
rolan grlerin glendirilmesi, kendi grlerimiz dorultu
sundaki iletilere byk bir dikkat, tekilere karysa zayf bir
dikkat biiminde kendini gsterir. rnein sa grl bir y
neticiyle sol grl bir ynetici arasndaki bir politik tartma
da, sa eilimli semenler kendi adaylann tutma ve onu raki
bi dinlediklerinden daha byk bir dikkatle dinleme eilimin
de, sol eilimlilerse bunun tersini yapma eiliminde olacak
lardr. Seici alglama ve anmsama da haberleri yorumlama ve
aklda tutma yetileriyle ilikilidir. Patricia Kendall ve Kathei-
ne Wolfun 1949da yaynlanan nc almas da rklk kar
t bir izgi romann, okuyucularn te birince rkln eletiri
si olarak alglanmadn hatta kimilerinin, bunu nyarglarnn
dorulanmas gibi okumay yelediklerini gsterir. Lazasfeld-
ci gelenek, kaynanda Lasswell ve Hovlanda yakn olsa da ile
tilerin farkl alclarca hibir zaman ayn biimde yorumlanma
dn ve medya tarafndan ynlendirmenin iletilerin iyi dzen
lenmesi ii olmadn savunduundan, gerekte onlarn sk s
kya davran ve arasal kavramsallatrmalanndan uzaklar.

ki aamal iletiim ak
1955te yaymlanan Personal Influence, kukusuz Mass Commu
nication Reseach (verilen isim uyarnca) alannda Amerikan am
pirik sosyolojisinin en nemli referanslarndan birini oluturur.
Decaturde yrtlen uzun ve titiz soruturmann sonularn
sunan bu kitapta Lazarsfeld, iki aamal ya da iki zamanl iletiim
ak ( the two-step flow o f communication) kuramn, medya ze
rine aratrmasnn nbetim rencilerinden birine, Elihu Katza
devrederek derinletirir. Ama, tketim mallan, moda, sinema
ve kamu ileri (oy deil, politik haber) alanlannda 16 ya ve ze
rinde 800 kadnn seimlerindeki belirleyicileri ortaya karmak
tr. zlenen yol, soruturmann parasal adan uygulanabilirlii
iin yeterince kk, bir temsil gc olmas iin de belli bir top
lumsal yapnn ar basmad bir kent semeye dayanr. Yn
tem, birka yaklamn birletirilmesinden oluur. Sosyometri
birincil gruplarda ilikiler zerine sorulan sorularla (Kim kimle
karlayor? Kim kimden etkilendiini sylyor? Ne zerine?),
bir beeni ve medya tketimi (Kim neyi okuyor, neyi dinliyor,
neyi izliyor?) sosyolojisiyle kout kullanlr. ki grme dalgas
ayn insanlarla (Temmuz ve Austos 1945), ayn grme, izle
me ve etki sorulan zerine (etkili insanlan, aile ve arkada alan
arasndaki yerini saptamak sz konusudur) geli gidilerle, bir
birini dorulama teknikleri ve tketim sorulan zerine yeniden
deerlendirme sorulanyla (neden davran deitirildi?) srd
rlr. Karar ediminde kiileraras ilikilerin medya zerine s
tnl varsaymnn doruland sonucuna ulalr. zellikle
tketim mallan ve sinema konusunda seimler, dergi reklamlan
ya da radyo yaymlanndan ok, kamuoyu liderlerinden etkilenir.
Gnmzde de bir film piyasaya ktnda baansnm ve uzun
sre vizyonda kalmasnn, byk lde aracln nemine -
kulaktan kulaa olay- bal olduu dnlebilir, reklam g
rltsyse daha ok ilk gnlerde salonlara giri oramn belirler.
Katz ve Lazarsfelde gre, kiileraras ilikinin stnl et
kili kiinin syleminin ekicilii -ancak bu bak asna g
re medya da ekici ierikler sunar- ve dorudan iletiime ba
l denetim ileviyle aklanr. Bir dostun toplumsal niteliinin
gsterdii, sylediinden daha nemlidir. ki yazar, etkiyi alan
dan alana aynntlandrarak kamuoyu liderlerinin tketim mal
lan alannda genellikle evli kadnlar, moda ve sinema alannda
gen kadnlar, kamu ileri alanndaysa toplumsal dzeyi yk
sek kadnlar (eler ve babalarla birlikte, ya ilerledike de s
z dinlenme olasl artar) olduunu gsterirler. Ancak nceki
soruturmalara gre nemli bir dzeltme getirilir. Artk kamu
oyu liderleri farkl, ayncalkl, halkn geri kalanndan kopuk
varlklar saylmazlar: Zamana ve ortama gre, konumlan de
ierek bir alanda yol gsteren, bir baka alanda izleyen konu
munu alabilirler. Onlan izleyenler zerine kesin ve srekli bir
g uygulamazlar, gerekte etkiledikleriyle ayn ortamdandr
lar, yalnzca gl toplumsallklanyla ve donandktan toplum
sal yetilerle farkllarlar. Kamuoyu liderleri zorba deillerdir,
ancak onlan izleyenlerin rtk beklentilerine uygun dtk
lerinde inanlr olabilirler, eflerin kabileleriyle srdrdkle
ri ilikileri betimlemek iin antropolojide kullanlan sz bura
da anlabilir: Ben efim, yleyse onlanm. Yine bir filmin viz
yona girii rneini ele alrsak, arkadalarmzn u ya da bu fil
mi grmeye ynlendirmelerinden etkilenebiliriz, nk bee
nilerine gven duyarz (byk bir olaslkla bizimkine benzer
beenileri vardr), ancak d krklnn dzenli olarak rande
vuya gelmemesi temel kouldur. Kamuoyu lideri, grleri iz
leyenleri harekete geiren i tartmalara karsa da - kendisi
ni izleyenlere beklentilerini oluturma ve dile getirme olana
n verir. Oylamadan nce sk sk tartma isteinde bulunan ka
rarszlarn evrimi, bu almaya tanklk eder. Dolaysyla etki
leim zerine temellenen bu model, fazla yaln bir tek ynl ik
na modelinin yerini alr.
zetle, medyann snrsz gc tezi yanl grnr, toplu
mun paralanmas dncesi de aka mantkszdr. Medya
nn etkileri dolayl ve snrldr, bireylerin bilisel yetilerince
szlr, vericiden alcya dikey deil, alann iinde yatay bi
imde yaylr. Kitle iletiim aralarnn demokrasi iin yeni bir
balangcn gstergesi gibi belirdiini grenler ve medyay k
tcl aralar olarak grenler arasndaki ortak nokta, kitle ileti
im sreci konusunun ayn kavrayna sahip olmalaryd. Bak
alarn, ncelikle lletiyi almaya hazr milyonlarca okuyucu,
dinleyici ve izleyicilerinin paralanm kitlesi varsaym olu
turur; sonra da her letinin hemen bir yant reten, eylem iin
gl ve dorudan bir uyart olduu dncesine dayanr. K
sacas iletiim medyasnn, kiileraras ilikilerin ktlyla be
lirginleen kiiliksiz bir toplumda her gze ve her kulaa ula
an yeni bir birletirici g -b ir tr sinir sistemi- olduu d
nlr (Personal Influence, s. 16).

Yaylma kuram, kullanmlar ve doyumlar akm

Dorudan etki kuramlarnn bu yalanlanmas ve birincil gruplar
kuramnn kazanmlanyla Katz ve Lazarsfeld, 1960lann bana
kadar iletiim alann egemenlikleri altnda tutmay srdrrler,
yle ki iletiim zerine aratrma ve Mass Communication Rese
arch birbirine denk saylr. Joseph Klapperin konu zerine n
l sentezi (1960ta yaymlanm, ama 1940larda kavramsalla
trlm, kide iletiiminin dorudan bir etkisi olmad sonucu
na varr, izleyicilerin davranlar zerinde ne gerekli ne de ye
terli bir nedendir, bu davranlar karmak bir toplumsal ortam
da, bir kltrde kk salar, medya bir d etken deil, bunun yal
nzca bir boyutudur. lk almalar iki ana ynde dallara ayrlr.
Everett Rogersn etkisi altnda yaylma zerine almalar, yeni
rnlerin ya da yeni teknolojilerin benimsenmesi srasnda iin
iine karan deikenleri ortaya karmaya alarak, kiilera-
ras ilikiler alan kuramn derinletirir. Rogers, bir bulula ilk
ilgilenen ncleri ve izleyenleri nclere ayak uydurmaya
ynelten dzenekleri tanmlama amacyla, ncelikle iki aamal
iletiim akmnn ilk yorumunu kullanr - dikey yaylm mode
li. 1970-1980li yllarda bu model, ayn toplumsal grubun birey
leri arasnda bamllk ilikilerinin -yatay ikna modeline gre-
dikkate alnmas anlamnda dzeltilecektir.
1960-1970li yllarda gelien Kullanmlar ve Doyumlar akm
nn kayna Lazarsfeldin ynettii, izleyicilerin seim yetileri
zerine temellenen ilk yaynlardr (zellikle Herte Herzog, Pat
ricia Kendall, Katherine Wolf ve Majorie Fiskein almalan).
Denis McQuail, Jay Blumber, Elihu Katz, Karl Eric Rosengren
ya da Wilbur Schramm gibi birok yazar, kitle iletiimine ge
nellikle yneltilen bak, kullanlan anlatma gre, medyann
bireylere yaptn deil, bireylerin medyaya yaptn aratr
may amalayarak ters yz eder. Bu aratrma izleyicilere d
nme ve uyarlanabilir seimi atfederek beklentileri, zevkle
ri, bu zevklerin kiiler zerindeki etkilerini niceliksel ve nite
liksel gstergeler yoluyla inceleyerek, dikkatin, anlamann, be
nimsemenin ve aklda tutmann birok boyutunun aratrmas
n derinletirip tek bir bak asnda birbiriyle balantlandr-
may dener: Medya artk emirlerine uyulmas gereken otoriter
bir tann deil, izleyicilere alan ortamdr. Doyumlar zerine
aratrma, seebilirlik kavramndan yola kar. Ancak sz ko
nusu seebilirlik artk yalnzca n grlerde ve alkanlklar
da temellenmi bir savunmac almaya bal deildir. Gerek
sinimleri ve istekleri gz nne alan, gelecee ynelik bir se
icilie dnr. O zaman medya, kamunun seici bir biimde
kulland kamu hizmeti olarak belirir (Katz, 1990).

Ar pozitivizm ve ideolojinin unutuluu

Snrl etkiler kuramnn snrlan ve daha sonraki gelimeleri,
ayn zamanda pozitivist bir kuramn snrlan ve gelimeleridir.
Lazarsfeld toplumsal evreni incelemek iin, ahlaksal ve politik
her tr dnceden kopup gerekliin boyutlarnn lm
nn etkili aralann kullanmay benimser. Oysa bu tr dn
celerden kopuk olmas istenen bu yntem iki adan sorunlu
dur. Gzlemlenen belli bir saydaki eyle, bamsz deiken
ler diye adlandnlan birok deiken arasnda iliki kurmak her
zaman olas deildir. Uygulamada bu durum, Lazarsfeldi ki
mi zaman bu banty kurmaya uygun olan ok kk nesne
lere younlap toplumun btncl incelemesini grmezden
gelmeye yneltir. Lewinin sosyometrisine katlm sosyal psi
koloji iin bir ilerleme oluturur, ancak mikrososyoloji zeri
ne her eyi geersizletirmek ve fizie yknen (bireyler ara
sndaki ilikiler yneylerle gsterilebilir ve atomlar arasndaki
iliki biimleri gibi betimlenebilir vb.) bir toplum bilimi d
n paylamak, ayn zamanda olgulann nesnellii yanlsamas
n da paylamak anlamna gelir. Bilimsel yntemin ok indirge
meci bir bak asn savunarak, Lazarsfeld, insanlann zorunlu
olarak sistemin basklanna uyum salamaya altklann var
sayan, ak ve rtk (bilinli ya da bilinsiz) ilevselci denen
bir toplum kuram yoluyla toplumsal atma, iktidar ve kl
tr ilikisi gibi temel sorunlan yalnlatm. Bu kuram iletiim
sorununu bireylerin toplumsal dzene, yerine getirilmesi gere
ken yz yze ya da uzaktan alveri ilevlerine uyum salama
sorununa indirgeme eilimi gsterir.3 Kullanmlar ve doyumlar

3 levselciin baka bir byk yazan Talcott Parsonsn acmasz eletirmeni

Dennis Wrong, bu indirgeme dzeyinde insanlann toplumuyla anlannki ara
snda bir fark olmadn gzlemler. Paul Beaudnun La socit de continence
erevesinde srdrlen almalar, izleyicilerin aptallatnld-
dncesinden zamanla kopsa ve ilevselcilik konusunda gi
derek eletirel duruma gelse de psikoloji geliimin temel gerek
sinimlerinden kaynaklanan yan programlanm aamalar bu
lunduunu aklayarak psikolojiye ynelir. Bu aamalar, med
ya ieriklerinin tketim trlerine mekanik olarak denk der:
ocuklar nce canlc bir evrende yaarlar, gerek ya da dsel
hayvanlara yakn olma isteklerinin nedeni budur, sonra yeti
kinlerle zdeleme aamasna geerler, bu da kahraman yeti
kinleri sahneye koyan ykleri sevmelerine karlk gelir, daha
sonra ikili gruplara girip olaan olarak saf kurgulardan uzak
larlar (bu hazr emaya uymayanlar hastalkl diye nitelenir).4
Yaylma kuram da nce ayn biimde, deiime doal olarak
yatkn, buna ancak zihinsel gerilikle kar duran topluluklar
da yeni tekniklerin ilerlemesinin olaan aamalann betimle
me savn benimser.
Lazarsfeldci sosyoloji, esin kaynann saygn ampirik ve y
netsel aratrmay, eletirel ya da politik adan tarafl kura
m birbirinden ayran bir metinde (Remarks on Administrati
ve and Critical Communication Research, 1941) ileri srd
nn tersine, ideolojik bak alanndan yoksun deildir ku
kusuz. Bilimsel yanszlk yzn sunmak, toplumsal ve politik
evren zerine her tr yargdan uzak kalma seimi, zellikle bir
brokrat sosyolojisini knayan ve Decatur soruturmas zeri
ne altndan Lazarsfeldin almalannm inceliklerini tan
yan C. Wright Mills tarafndan eletirilir: Yazara gre Lazars
feldci sosyoloji katksz ve ak bir tutuculua ok yakndr. La-
zarsfeld, bilimsel bir okulusuluun mezhebi geni kurucusu
olarak betimlenir. Birok rencinin yardmyla iletiim irket

(Zihinsel Birlik Toplumu) adl kitabnda, Amerikan ilevselciliine bir Fransz

eletirisi bulunabilir.
4 Majorie Fiske ve Katherine Wolfun 1949 tarihli, izgi romanlarn okuma
s zerine makalelerinin sonucudur bu. Makale eletirilerin tesinde temel
dir, nk ocuklara sz hakk veren ilk dncelerden biridir. Eletirilebi
lir olsa da kullanmlar ve doyumlar akm -2 1 . yzyln dnemecinde hl Eli-
hu Katzn almalaryla temsil edilir- aratrma iin yeniden kullanlabilecek
gerek bir maden yatadr.
leri iin alr, teknikleri bu irketlerin kamuoyu aratrmas
ya da pazarlama endstrileri iin model ilevi grr. Dolaysy
la karlar, karlnda bilimsellik d bir kutsanma elde et
tii iletiim irketlerinin karlarna karr (Pollak, 1979). Bu
gl eletiri ancak bir lde dorulanmtr, AvusturyalI sos
yologun tutuculuu, kinizmi ya da safl o kadar da kesin de
ildir. Gerekte Lazarsfeldin sosyalist genlik lklerinin ye
rini, Amerika Birleik Devletlerinde ekonomik erkin (reklam,
kamuoyu aratrmalar, izleyici lm ve pazarlama alann
da) kendi bana demokrasiye bir engel olmad, tersine de
mokrasiyi gerekletirmenin aralarndan biri olduu dn
cesi zerine kurulu ilerici lkler alr: Medyann utkusu sivil
tartmann da utkusudur. Pazar, tketiciler iin tercih genili
inin eanlamls olabilir. Katzn gsterdii gibi, bu inan da
ha nce yapt Lazarsfeldin gznden kamayan Tardem inan
cdr. AvusturyalI sosyolog, kitle medyas konusunda aydn ya
knmasn, demokratikleme tarafndan alm bir sekin kit
lesinin ksknlnn anlatm sayar, ancak eletiriyi de kar
klarla dolaysyla reformla, bir kitle toplumunda kltr sa
vasnn ackl yazgs kazanamaz, ancak onsuz da biz kaybo
luruz diyerek (Hardt tarafndan yaplan alnt, 1992), srekli
allmas gerekilen, bir toplumun vazgeilmez esi gibi g
rr, ayrca aratrma, retim ve endstri dnyas arasnda ko
puun nlenmesi iin gazetecilik okullarnda mesleksel zele
tirinin kurumsallatrlmasn diler.
Daha temel olarak Mass Communication Research dorudan
ve mekanik etkiler kuramn reddeder, bunu da bir etkiler ku
ramn savunmak iin yapar: Kitle iletiimi zerine nyarglara
verilen son dnde, ayn zamanda iletiimin matematiksel mo
delinin de (sonraki blm) getirdii geleneksel dorusal ema
larla da ban kesmez. Tartlmaz katksn ortaya koyan g
rlerin glendirilmesi tezi, gerekte Todd Gitlinle birlikte,
medyann gl etkisinin davranlar yapay biimde uyarmak
deil, toplumsal dzeni korumak olduunu savunan bir Mark
sist eletiriyle ters evrilebilir. Dolaysyla Amerikan ampirik
sosyolojisi, almlamay potansiyel bir srpriz olarak tantarak,
en azndan kendini dayatan bir mesaj mantnn deil, bir top
lumsal mantn sonucu gibi tantarak ynlendirici iletiim g
rleriyle eletirel kuramn kayg vericiliinden kopmaya ola
nak tanr. Kltr ve ideolojinin, bireyler iin salad haber
ve doyum ilevlerinin tesinde, ne anlama geldiini salayabi
lecek bir kuramndan yoksundur, yine de yeni bir davran
lk biimine (pazarlamann esinledii) doru kayar, 1950lerin
sonundan balayarak donmu, ksr bir aratrma imgesi sunar,
bunun nedeni syleyecek bir eyi olmamas deil, mantn t
ketmesidir. letiim aratrmasnn geldii nokta saylsa da bir
k noktasdr ancak.

erik zmlemesi

Mass Communication Research almlama zerine birok almann kayna

nda olmakla kalmaz, ayn zamanda ierik zmlemesi denen, medyada
kodlanm anlamn aratrlmas iin niceliksel bir yntem nerir. Yirmi yl uy
gulamadan sonra, Bernard Berelson (1952) byk pozitivist gelenekte kural
lar belirler: Bir sorun ya da bir konu nce tanmlanmas, sonra da istatiksel
gstergelere uyarlanmas gereken kavramlara indirgenir. Medya rk mdr?
Bu soru medyada aznlklarn niceliksel temsiline ve egemen topluluklarn g
rnme sklyla aznlklarnn grnme sklnn karlatrlmasna, televiz
yon dizilerinde toplumsal ve mesleki niteliklerin datm, bunlarn olumlu ve
olumsuz rolleri vb. sorularna gtrebilir. erik zmlemesinin ar kullanl
d, gnmzde de bir lde ar kullanlmay srdrd iki alan kadn
larn ve iddetin temsilidir. Yaynlanan saysz alma haber ve kurgu medya
snda erkek egemenliini dorulam, farkl eylem sahnesi trlerinin varln
saysallatrmaya almtr. Yntemin nemi ak ve zaman iinde karlat
rlabilir sonulara ulamaya olanak tanmasdr, eilimler ve kar-eilimler de
bylece ortaya karlabilir. Sorun say kullanmnn genellikle matematiksel
aralar karsnda bylenmeye dayanmasdr, matematiksel aralarsa bir bil
gi taycs deildir. Edinilen sonular istatistik tablolarn donuk yz olsa da
hibir zaman yansz deillerdir: Aratrmacnn sorduu sorulara, aratrma
cnn sorma biimiyle yant verirler. Bylece grsel-iitsel medyann heryerde-
lii ve kkne kadar zararl olduu varsaymndan yola karak grsel-iitsel
iddeti knama isteine dnebilir. Tantlamay gerekletirmek iin, ltle
ri istenen anlama gre belirlemek yeterlidir, bu da yntemin Georges Gerb-
ner'in kltrel kuluka tezi gibi, analitik olarak tantlanmas zor, ancak say
 sal verilerle ortaya ktnda batan karc grnen bir tezi benimseyen ku
ralc makamlarca ya da aratrmaclarca ok sk kullanlmasn aklar. iddet
ieren eylemin tanm, gereklilii, tehlikesi, toplumsal kullanm sorunu, n
celikle yorum erevelerinin zaman iinde deitii gz nne alnarak or
taya konulmaldr. yleyse ierik zmlemesi, medya zmlemesi iin ok
greceli bir yardm salar. Pek ayrntl olmadndan kuramsal varsaymlar
ve uzun kavramsal tartmalar susula geitirmeye yneltir, en azndan ko
nularn toplumsal ve tarihsel bir zmlenmesiyle eklemlenmelidir. Gerek
ten de semiyoloji ya da newsmaking (yeterliliinin bir panoramas iin bkz.
Jean de Bonville, 2000) gibi daha niceliksel zmleme yntemlerinin geli
mesiyle birlikte k kesinlenecektir.

KAYNAKA
Beaud, Paul, La Socit de connivence. Mdias, mdiations, classes sociales,. Aubi
er, 1984.
Berelson, Bernard, Content Analysis in Communication Research, Glencoe, Free
Press, 1952.
Berelson, Bernard; Lazarsfeld, Paul ve Me Phee, William, Voting. A Study o j Opi
nion Formation During a Presidential Campaign, Chicago, Chicago University
Press, 1954.
Blumer, Herbert, Symbolic Interactionism. Perspective and Method, Berkeley, Univer
sity of California Press, 1969.
Movies and Conduct, New York, Macmillan, 1933.
Blumer, Herbert ve Hauser, Philip, Movies, Delinquency and Crime, New York, Mac
Millan, 1933.
Blumler, Jay; Katz, Elihu ve Gurevitch, Michael, Uses and Gratifications Resear
ch, Public Opinion Quarterly, 37/4, 1973.
Bonville, Jean de, LAnalyse de contenu des mdias. De la problmatique au traitement
statistique, Brksel, De Boeck, 2000.
Fiske, Maijorie ve Wolf, Katherine, The Children Talk about Comics, Lazarsfeld,
Paul ve Stanton, Frank (der.), Communications Research 19481949 iinde, New
York, Harper, 1949.
Gitlin, Todd, Media Sociology: the Dominant Paradigm, Theory and Society, 6,
1978.
Hardt, Hanno, Critical Communication Studies. Communication, History and Theory
in America, Londra, Routledge, 1992.
Herzog, Herta, Professor Quiz. A Gratification Study, Lazarsfeld, Paul (der.), Ra
dio and the Printed Page, New York, Duell, Sloan and Pearce, 1940.
What Do We Really Know about Daytime Serial Listeners?, Lazarsfeld, Paul ve
Stanton, Frank (der.), Communications Research, 1942-1943 iinde, New York,
Harpers Brothers, 1944.
Jarvie, Ian C ; Jowett, Garth S. ve Fuller, Kathryn H., Children and the Movies. Me
dia Influence and the Payne Fund Controversy, Cambridge, Cambridge Univer
sity Press, 1996.
Katz, Elihu, propos des mdias et de leurs effets, Sfez, Lucien ve Coude, Gil
les (der.), Technologies et symboliques de la communication, Presses Universitai
res de Grenoble, 1990.
Les deux tages de la communication (1957), Balle, Francis ve Padioleau, Je
an, Sociologie de linformation. Textes fondamentaux, Larousse, 1973.
Katz, Elihu ve Lazarsfeld, Paul, Personal Influence. The Part Played by People in the
Flow o f Mass Communications, Glencoe, The Free Press, 1955.
Kendall, Patricia ve Wolff, Katherine, The Analysis of Deviant Case Studies in
Communication Research, Lazarsfeld, Paul ve Stanton, Frank (der), Communi
cations Research, 1948-1949, New York, Harpers Brothers, 1949.
Klapper, Joseph, The Effects o f Mass Communication, New York, The Free Press, 1960.
Lautman, Jacques ve Lcuyer, Bemard-Pierre (der.), Paul Lazarsfeld (1901-1976).
La Sociologie de Vienne New York, LHarmattan, 1998.
Lazarsfeld, Paul, Remarks on Administrative and Critical Communications Rese
arch, Studies in Philosophy and Social Science, 9/1,1941.
Lazarsfeld, Paul; Berelson, Bernard ve Gaudet, Hazel, The Peoples Choice. How the
Voter Makes up his Mind in a Presidential Campaign, New York, Duell, Sloan and
Pearce, 1944 (ikinci basm, New York, Columbia University Press, 1948).
Lazarsfeld, Paul ve Merton, Robert, Mass Communication, Popular Taste and Or
ganized Social Action, Schramm, Wilbur (der.), Mass Communication (1948),
Urbana, University of Illinois Press, 1960.
Lewin, Kurt, Psychologie dynamique (1935), PUF, 1959.
Livingstone, Sonia, The Work of Elihu Katz. Conceptualizing Media Effects in
Context, Comer, John; Schlesinger, Philip ve Silverstone, Roger (der.), Interna
tional Media Research. A Critical Survey, Londra, Routledge, 1997.
McQuail, Denis; Blumler, Jay ve Brown, J. R., The Television Audience: A Revised
Perspective, McQuail, Denis (der.), Sociology o f Mass Communications, 1972.
Mills, Charles Wright, Llite du pouvoir (1956), Maspero, 1969.
Poliak, Michael, Paul Lazarsfeld, fondateur d'une multinationale scientifique, Ac
tes de la recherche en sciences sociales, 25, 1979.
Riesman, David (Nathan Glazer ve Reuel Denneynin ibirligiyle), La Foule solitai
re (1947), Arthaud, 1964.
Rogers, Everett, Diffusion o f Innovations, New York, Free Press, 1963.
Rosengren, Karl Eric ve dierleri, Media Gratifications Research. Current Perspec
tives, Beverly Hills, Sage, 1986.
Schramm, Wilbur; Lyle, Jack ve Parker, Edwin, Television in the Lives o f our Child
ren, Stanford, Stanford University Press, 1961.
Wrong, Dennis, The Oversocialized Conception of Man in Modem Sociology,
American Sociological Review, XXVI, 2, 1961.
 ALTINCI BLM

I le t I m n M a t e m a t ik s e l M o d e lin d e n
LETM ANTROPOLOJSNE
Doa Bilimleri ve Yaamla Benzeim

letiimin matematiksel kuram ve sibernetik, an, bir baka de

yile 1940h yllarda yaratlan otomatlar ve hesap makineleri ze
rine uslamlamalarn ocuklardr. Yine de toplum bilimlerinden
uzakta, elektronik ve biyolojik mekanizmalarn ileyiinin be
timlenmesi ve geliimi gibi en stn tutulduklar alanlarla snr
l kalabilirlerdi. Birok nedenle kavramlar anlk olarak iletiimin
dorusal modelinin egemenliini glendirmi insan davranla
rna ya da etkilere -dolaysyla Lazarsfeldci ilevselci kurama- ya
ylmtr. Fazla hzl benzeim ve ani indirgemecilik kayna, bi
lisel bilimlerin toplumsal evrene uygulanmas zerine tartma
nn n belirtisi bu yaylma, ayn zamanda bilimlerin uyumazl
ndan kaynaklanan tm sorunlar, btn bilimleri tek bir bilim
de birletirerek zmeyi salayacak felsefe tan bulma umudu
nu verir. Bu amacn gereklememesi, mekanik metaforlardan gi
derek uzaklaan toplum bilimleri akmlarnca dile getirilen, an
lam asndan bir yaklamn gerekliliini ortaya koyar.

Shannon'un matematiksel haberi

letiimin matematiksel kuram telegraftan ve ifrelemeden,
Bell Telephone Laboratories in elektrik mhendisi ve matema
tiki Amerikal Claude Shannonun kinci Dnya Sava sra
snda ifrelenmi iletilerin oluturulmas srecini aydnlatma,
ayn zamanda iletilerin aktarmn en iyi duruma getirme (en
az zamanda en ok iletiyi, yitim olmadan nasl aktarmal?) a
balarndan doar. Bu nedenle iletiimin arasal bir bak as
kapsamndadr, nk iletiimi bir kutuptan tekine, haber bi
rimlerinin bir btnnn yeniden retimini ya da oaltmm
gerektiren katksz bir aktarm sorunu gibi ortaya koyar. Shan
nonun telgraf iin zel olarak oluturduu (Warren Weaverin
da zenginletirdii) iletiimin genel emas, bir haber kayna
n bir vericiye balayan, vericinin bir sinyal retip, bir kanal
araclyla kar vericiye (ya da alcya) ve bir hedefe ulatrd
bir zincir biimini alr - bir grlt iletiyi bozabilir, kaypla
ra neden olabilir.

rnein konuma durumunda bu zincir yle oluur:

letiimin fiziksel sre biimindeki bu ayrmna, habe

ri istatistiksel bir btnlkle benzetiren haber kuram elik
eder. Haber bir kazantr, bildiime eklenen bir eydir, bir ola
yn retebilecei ya da retemeyecei olaslk terimleriyle l
lr: Bir haber biti (binary digit ya da ikili birime dayal sin
yal) bu olay gerekleiyor mu gereklemiyor mu? sorusuna
olumlu ya da olumsuz yanttr. Bir iletideki haber says, bir po
tansiyel olaylar dizisiyle bu olaylara bal greceli olaslk dizi
si arasndaki bantdr. Bir olay ne kadar ngrlebilir, istatis
tiksel adan ne kadar olasysa, o kadar az haber ierir (Aus
tosta kar yamayacann aklanmas gibi), nk bunun kar
t da dorulanmtr (Austosta kar yaacann aklanmas
ok nemli bir haberdir).
Hepsi bir vericiyi bir alcya balayan rastlantsal olaylar l
en biliimin, ses fiziinin, biyolojinin, otomat biliminin geli
imi iin vazgeilmez duruma gelen Shannon modeli, Alan Tu-
ring ve John von Neumannn 1940l yllarn ortasnda, bilgi
sayar ad verilen bilgi ileme makinelerinin bulunuuna gt
ren hesap makineleri zerine almalarndan, bu almalar
da bir canlnn oluumunda kromozomlarn ilevini aklamak
iin bilgi terimini kullanan kaltm biyolojisi gelimelerinden
ve Shannonun rencisi olduu Norbert Wienerin aratrma
larndan esinlenir.

Norbert Wiener'in sibernetik tasars

Sibernetiin kurucusu kabul edilen Wiener, iletiimin matema
tiksel kuramnca aydnlatlan greceli yaln bantlarla snrl
kalmaz. lgisi biyolojik ve fizik dzenekler arasnda benzerlik
lere ynelir, dncesini btnn blmler zerindeki stn
l ilkesi zerine kurar: Daha 1930lu yllarda biyolog Ludwig
von Bertalanffynin sistemler kuramnn da savunduu gibi, bir
organizmann her esi ilevseldir, biyolojik dzenin salan
masna katkda bulunmaldr. Bunun tesinde amac, canlla
rn bir tr makine olduu grn savunan Raymond Lul-
leun (Katalan dnr, 1235-1315) Ars magnasnn, meka-
nist tbbn, kartezyen ve Leibnizci felsefenin geleneini izle
yerek, akl yrtebilen makinelerin yaratm iin gerekli ara
lar gelitirmektir. Sibernetik szc, Yunancada Wienere g
re klavuz anlamna gelen Kybemete den tremitir,5 szck
1831de A.M. Ampre tarafndan ynetim aralarnn aratr
masn anlatmak iin bulunur. Ancak szck, canlnn karma
k bir tepki zinciri olduu dncesine gndermede bulun
mak amacyla bir geminin dmencisinin, bir insan-dmen-ge-
mi btn ya da sistemi oluturduu metaforundan yararlanan
Wienerin almalarndan nce kullanlmaz. Sibernetik, maki
neler ya da daha genel biimde dzenleme bilimi olarak sunu
lur. Uygulama alan zellikle yan-bilisizlik durumundaki kapa
l sistemlerdir. Sekansiyel bir otomat (bir saat, elektrikli spr
ge) tmyle deterministtir, bu da etkililik kaygmz genellik
le tatmin eder: Bir emir, bir iti, bir baka deyile iyi bir biim
de altrmak iin bir bilgi yeterlidir. Ancak bu trde bir oto
mat, Wienerin kinci Dnya Sava srasnda karlat, DCA
uaksavarlarn atlarnn ayarlanmas gibi, kukunun iin ii
ne kart daha karmak sorunlar zmeye yaramaz. Hedef
lenen uaklarn izledikleri yollar konusunda gl bir kuku
doduunda, nceden ayarlanm atlar uygulamak verimsiz
dir. Bir kar etki ya da feedback srecini iin iine sokunca du
rum deiir: Bir dzeltici, bir at yanln aama aama dzelt
meye, dzenein ayarlarn dntrerek bilgi eksikliini azalt
maya elverir (bylece sistemin yneme ya da raksama, doru
noktaya erime ya da amalanan zmden tmyle uzakla
ma olanan tanr). Yapnn eylemiyle, i yeniden yaplanmay
la ereklilik ilkesinin -Shannonun grafiinde kukululukla z
deletirilen grltnn azaltlmas dzeneini andran- ge
ni bir uygulama alan vardr, nk onu biyolojide, tbbi pro
tezlerin hazrlanmasnda, yldzlarn yaamnn dinamii zeri
ne almalarda ya da uzay uular alannda, ksacas determiz-
me yer brakmayacak kadar ok deikenin var olduu birok
alanda bulabiliriz (DNA ok karmak olduundan hcrelerin
bire bir kopyalanmas sz konusu deildir, uzay yollan evren
deki tm nesnelere gre deiirler, hibir zaman da tam anla

5 Wiener szcn Platoncu anlamn bilmez grnr: Bir geminin kaptan tek
nikten, ama yalnzca teknikten sorumlu bir uygulaycdr, yolculuun sorum
luluunu komandit ortana brakr.
myla ngrlebilir deildirler vb.). Yapnn blmleri ve eyle
miyle sonulandrlan dzenekler arasndaki kartlklar, Wie-
nere gre gerekte iki tr arasndaki kartlklarla rtr: De
terminist bilimler (rnein hava mekanii) ve determinizmi
dk bilimler (istatistiksel dzenekler, biyolojinin Bergson-
cu dnemi). Fiziin yntemlerini ikincil bilimlere uygulamak
gerekir, btnleyicilik bu sonuncular saltk deilse de olasdr:
Wiener gzlemci-gzlenen iftinde fizik ilkesini bilgiye bir s
nr gibi grr, nk insan kendini aratrma nesnesi olarak
tmyle inceleyemez.

Determinist Dzenekler ve
Determinist Olmayan Dzenekler

Otomatik dzeneklerle (determinist) retroaktif dzenekler (determinist ol

mayan) arasndaki fark anlamak iin birok rnek verilebilir. Elektrikli spr
ge gibi, toz orann gz nne almadan krlemesine, otomatik ileyen bir
ev gereciyle, kullanmn en ok gerektiren yerlere el yordamyla ynlendire
rek kar etkiyi iin iine katan insan aklnn farkll (ancak bir mobilyann
altnda, bir masann evresindekinden daha fazla toz olduu konusunda ke
sin bir gereklik yoktur vb.) ortadadr. Bir DCA pili rneini anmsatan de
niz sava oyunu rnei, kar etki dzeneini ak bir biimde betimlemeyi
salar. nceden ayarlanm bir dzenek uyarnca gerekletirilebilecek ha
nelerin bombardmanna (nceki atlarn sonularn gz nne almadan
hanelere at yapmak) ya da keif bombardmanlarna (nceki atlar yoluy
la edinilen bilgiye gre belirli hanelere at yapmak, bu bilgi dman gemi
lerin varlnn ya da yokluunun olaslklarn getirebilir) dayanr.

letiim, ahlak ve her eyin fizik kuram

Haberin istatistiksel kuram, doal egemenlikle insan egemen
lii arasndaki fark indirgeme gibi iddial tasarlara hizmet
eder. lk olarak Wiener, aratrmalarnn kapsamnn kesin de
nilen bilimleri atn savunarak, felsefi dnme dzenekle
ri zerine dncesini gelitirir, insan toplumlannda egdm
bir iletiim sorunudur, dolaysyla sibernetik kullanmyla bu
nu iyiletirmek olasdr. Wieneri derinden etkileyen son dnya
uzlamahmm ykml gsterisi, sonuta onu ahlaksal bir soru
na (uzlamazln varl) teknik bir zm (varsaylan iletiim
ann kapatlmas) nermeye ynlendirir. Elektronik beyin
ler, her zaman kusurlu kalan alverileri hzlandrmak ve ku-
sursuzlatrmak iin insan evreniyle btnleir. Bu nedenle ya
pay zeknn bulunuu, insanlar arasndaki ilikileri iyiletire-
bilmelidir. En iyi bilim-kurgu senaryolarna yarar bu topya,
gnl yceliinden yoksun deildir (Philippe Breton ve Serge
Proulx aklc anarist diye nitelendirirler), nk ktnn
yalnzca bir eksikliin sonucu olutuunu varsayar, ayn za
manda da saydamla ve alma bir ardr, ancak insan ili
kilerinin tarihsel ieriini sprr, makinelerle bireyler arasn
daki farklar da gz ard eder.
Fiziin tamamlanma yoluna girdii ve insan evreninin ar
tk fizikten alnan snflandrmalar araclyla kavranabilece
i dncesi -rastlantnn insanlar iin daha ok nem tad
farkyla-, iletiim kavramn enerji kavramnn koutu ya
da btnleyicisi yaparak yava yava yaylr. Sonra quantalar
kuramnn insan evrenini anlamaya yardmc olacan neren
Warren Weaver gelir,6 yapay zeknn olaslna ve istenirlii-
ne kukusuz inanan, ancak fizik kavramlarnn baka alanlara
yaylm konusunda ok daha saknml duran Wiener payla
maz bu tezi. Fransz Abraham Moles, haber kuram ve estetik
alglama zerine tezinde (1958de yaymlanan) d evrenin iki
grnn sunar:
- enerjiyle ilgili yn, Einsteinn E=mc2 formlyle zetledi
i eneji-madde diyalektii,
- birey ve dnyann geri kalan arasndaki iletiimsel ya da
etkileimsel yn, insan bilgi evrenine yerletiren yeni bir ey
lem/iletiim diyalektiiyle aklanr.
Wiener gibi Moles da insan bilimleriyle belirsizin bilimlerini
zdeletirir, ancak kesin olmayan bilimlerin bir sistemler ku
6 Bilginin ve anlamlandrmann, quantum kuramndaki geleneksel kurallara g
re birleen bir deikenler iftiyle benzerlikleri olduuna ilikin belirsiz bir
duygu vardr, bir baka deyile bilgi ve anlamlama, birinden ok fazla edinme
saplantsna kaplnca, tekinden zveride bulunmay ieren bileik bir kstla
maya boyun eer (alntlayan Eco, s.91).
ram erevesinde (sibernetik) tantlayc modeller kullanabile
ceini, nk her eyin llebileceini, her eyin bir bykl
olduunu ileri srer.7 Psikoloji, evrenin bireye iletisi ve bi
reyin tepkileri zerine almaldr. Dolaysyla snrsz geliimi
l kavramndan kaynaklanr, ana bir bilimdir, yine de kural
c kalr, nk tm teki sistemler gibi birey, deneysel psiko
loji tarafndan saptanan istatistiksel bir davran dnda tann
maz. Birey, davran tmyle etkenin toplammca belirlenen
-kaltmsal bir dil (organizmasnn dili), zel tarihinin btn
(refleksleri, bellei, kiilii) ve evresinden alp ve tepki gs
terdii iletiler- ak bir sistemdir. Bilgi kavram d dnyann
etkilerinin, kendisini oluturan gstergeler, eler ve simgeler
yoluyla istatistiksel lmdr. Bir alglama psikolojisi kapsa
mnda, bilimin tamamlannn ve insann fizik evrenle btn
lemesini gsteren matematiksel bir psikoloji kuramnn ana
dayana olacak bilgisel bir lbilim gelitirmek gerekir.

nsanla yanltc benzeim

Bu bak alarnn karlat engeller, gerekte saysz, bir l
de de almazdr. Matematikiler iletiimi habere, haberi de
olaylarn olaslna indirgeyerek programlanabilir makineleri
olas klmlardr elbette, ama ne gerek anlamda yapay zeky
yaratmlardr ne de anlamlandrmaya dayal iletiimin insan-
sal srecini aklamlardr. Weaver bunu kabul eder: Bu ku
ramca gelitirilen haber kavram, ilk bakta tuhaftr, pek do
yurucu da grnmez; pek doyurucu deildir, nk anlamlan
drmayla hibir ilgisi yoktur, tuhaftr, nk yalnzca bir ileti
ye deil, daha ok iletilerin bir btnnn istatistiksel niteli
ine bavurur (alntlayan Eco, 85). Haber ve anlamlandrma
iki farkl gerekliktir (biri niceliksel, teki niteliksel), bir ileti
de olasl lsnde anlaml olabilir (baharda iekler aar
tmcesinin en yksek derecede anlam ve iletiim gc vardr,
ancak Econun belirttii gibi, daha nce bildiklerimize bir ey

7 Moles, Kurt Lewinin kuramlarnda ve Lazarsfeldin ilevselciliinde psikolojik

leklerde matematiksel bir psikolojinin ilk admlarm grr.
eklemez). Bir olasln ls olarak tasarlanan haberin, ileti
nin yanl ya da doru ieriiyle ya da estetikle bir ilgisi yoktur.
Wienerin dledii akll makine insann rndr, seimleri
ni hakl gsteremez, duygulanma ulaamaz, zaten duygulanm
tm matematiksel emalardan dlanmtr. Ayn biimde e
malarn dnda braklan dnlm bilin, hesaba indirgen
mi bir bilgisayar akimn yandalarnca temel bir meydan oku
madr (tartma gnmzde bilisel bilimlerce yenilenmitir).
Molesun umduu fizik modeli zerine kurulu psikoloji, ger
ekte beklenen gelimeyi gstermez. Sonulann birbirini tut
mamas sorunuyla kar karya kalr ve genel yasalan tanmaz.
Son yaptnda (Belirsizin Bilimleri, 1990) Moles, pozitif bilim
lerin lm kolaylklar nedeniyle isimlerini haksz olarak el
de ettiklerini (uzunluk, yzey, hacim, ktle, zaman vb.) gz
lemleyince bir lde geriye dner. nsan bilimleri balang
tan bu yana, olduklar gibi incelenmeleri gereken belirsiz, ke
sin olmayan olaylarla ilgilenmitir. Bilgi kuram asndan po
zitif bilimlerden ileridir. Bu sav, fizik/iletiim bilimi benzerlii
nin snrlarn iyi izer, Moles da fiziin giderek mekanist an
laytan uzaklaarak, 1950li yllarda sunduu imgeye gre ge
litiini saptar.
Sibernetik, varsaymlar ortaya atmaya ve snamaya, insan bi
limlerini bir araya getirerek doa ve yaam bilimleriyle gide
rek ilerleyen birlemelerinin ok eski dn yeniden canlan
drmaya olanak tanr. Shannon matematiksel bir aydnlanmay
la yetindii Wiener fiziin birlii dnden esinlense de fizie
kar makineler bilimini ve biyolojiyi yelediinden, Weaver ve
Moles da yan btncl bir fizik dlediklerinden, yaknlama
ok farkl biimlerde dnlr. 1970lerden balayarak Edgar
Morinin yaptlarna da yn veren bu byk d belki gerekle
ebilir, ancak sibernetik balamnda ok erken domutur, ger
eklemesi de kesin denilen bilimlerin aydnlatmad bu bir
lik asndan sorunu ortadan kaldrmaz. Btnyle dnl
dnde sibernetiin kullanm en az bir bilimsellik kaygsn-
ca olduu kadar, bir bilimselci ideoloji ve bir kardelik topya-
smca da ynlendirilmitir. Bilimselcilik, kesin denilen bilimler
le karlatrma yntemsel olmaktan ktktan sonra ya ok ks
mi, doruland ve her insan etkinliklerine yerletirilebilecei
varsaylan ya da tamamlanm, kesin saylan bir sisteme dayal
bir ideoloji durumuna geldiinde oluur. Sibernetik durumun
da bu ynelim, uygulamann zararna alglamann deer kazan
masyla dile getirilir: Buna getirilecek aklama ne olursa olsun,
insanlar yetkin, etkin ve anlaml varlklar -kukusuz yledir
ler- deil, bilgiyi ileme makineleri gibi grlrler. Dolaysyla
sorun, olas bilgilerin nesnel sistemi gibi grlen iletiden, ileti
yi alcya balayan iletiim ilikilerine gemektir: Bu artk yal
nzca grltnn tehdit ettii bir ifre zm deil, yorum ve
eylem sorunudur.

Wiener'e Gre letiim Trleri ve nsan Dzeyinin Bilgisizlii

letiim trleri Alan rnek

kili bilgi Determinist, mekanik sistemler Bir kol saati
Olaslk Ksmi bilgisizlik durumunda Bir geminin izledii rota
kapanan sistemler
Anlam Yorum ve eylem evreni nsan edimlerinin ou

Ilevselcilikle karlama
nsan bilimlerinde matematiksel modellerin yaylmas -meta-
for olarak- neredeyse anlk biimde gerekleir. Siyasal bilim
ler, sosyoloji ve psikoloji alannda birok aratrmac, ok me
kaniki bir anlayla biliim kuramnn emalarna ve szck
daarcna yeniden sarlr. Bu hayranlk, kitle iletiimi ve ki-
ileraras iletiim aratrmalar sz konusu olduunda kolay
ca aklanr. Farkllklarnn tesinde dnrlerin ou, da
ha o zamandan iletiime ayn nedensel bak asn, ayn do
rusal aktanm modelini paylayorlard. Bu model, gcn ok
byk lde byl bir dnce biiminin iinde yer almas
na borludur. Byl dnce dorudan nedensellii kullanr,
nesnelerle banty, onlar yaln bamllk ilikilerine yerle
tirerek kolaylatrr: Medyann ocuklarn davranlar zeri
ne dorudan etkisine, tanrlarn bireysel yazglara etkisine ina
nld gibi inanlr; propagandann bireyleri ktcl gler gi
bi etkiledii varsaylr. ok yaln, genellikle de rtk bu model,
saygnlklar insan bilimlerini de evreleyebilecek doa ve in
san bilimlerince bir biimde dorulanp, onlara bir inandrc
lk getirebilir! Lasswellin program sorunu gibiJakobsonun s
zel iletiim emas da (bkz. Sekizinci Blm) -bununla birlik
te ok zel balamlarda tasarlanmlardr- iletiimin matema
tiksel emasna olan benzerlikleriyle bu modelin byk etkisi
ne tanklk ederler.
Sistemik ve sibernetik gerek bir indirgemeciliin geliimi
ne katkda bulunur, ayn zamanda eler arasnda karlkl
bamlln aratrlmasna (tm bilimler iliki betimlemele
riyle ilediinden bu gereklidir) ynlendirip, Lazarsfeldden ve
toplumsal psikolojiden esinlenen bir deneycilii yreklendire
rek ve disiplinleraras alverileri destekleyerek ayn zamanda
pedagojik bir ilev grr. Bylece 1970li yllarda Robert Es-
carpit ve Abraham Moles evresinde gelien biliim ve ileti
im bilimleri, Fransz akmlarnn (Roland Barthesn yazn ve
semiyoloji almalaryla birlikte) kklerinden birini olutu
rur. O dnemde her eyi ayn bak asnda toplamay ama
layan tipik Fransz bir dnsel beeniyi izleyerek iletiimin
genel bir kuramn retmekle uraan akmlar, bunlar eleti
rilen ancak vazgeilmez bir kaynak gibi kullanrlar. te yan
dan bu kaynak, i ve d iletiim srecinde znelerin ilevleri
ni ve etki trlerini belirterek, ilevsel ema isteinde bulunan
irketlere dnk yeni mesleksel eitim gereksinimlerini kar
lama olana tanr.

Palo Alto Okulu ve iletiimin btncl modeli

Sibernetikten esinlenme Palo Altonun yeleriyle, gerek bir
antropolojiye alr, sonunda da insan bilimlerinin iinde tke
nir ve neredeyse kaybolur. Adn Kaliforniyaya borlu bu d
nsel evre, 1940-1950li yllardan balayarak ortak niver
site bandan daha az resm alarla bal sosyologlardan, psi
kiyatrlardan, dilbilimcilerden ya da matematikilerden oluan
ok sayda yeyi barndrr. Srasyla zooloji, antropoloji ve psi
kiyatriden etkilenen Gregory Bateson rneinde grld gi
bi, izledikleri yol doa ve yaam bilimlerinden byk bir by-
lenmeye, kavramlarm insan alanna tama isteine, hatta bil
gilerin bir btnletirilmesine tanklk eder. Bateson, Navenm
(1936) yazandr, Yeni Gine kabilelerinin ayinlerine odaklanan
bu yaptta, zellikle kar etki dncesini nceleyerek bir top
lumu dizgesel bir bak asyla betimlemeyi dener. 1940l yl
lardan balayarak Wienerin bu okula katlmas, Bateson iki
dzlemi ierecek (canl/cansz, bilgi/eneji ya da kendi szck
daarcna gre akl/doa) bir genel iletiim kuram yolu
na gtrr, Radcliffein -Brown ve Durkheimn mirass- an
tropoloji renimi de yapsalc eree (bu erek de biyolojik ku-
ramlann Wienerinki gibi riskli bir politik kullanmna -evre
bilimsel ve ortaklaa alma- ynlendirir) yneltir. Palo Alto
Okulunun teki yeleri iin olduu gibi, onun iin de iletiim
kapsayc bir deer kazanr: letiim, iinde tm insan etkin
liklerini banndran bir ana kalptr (letiim ve Toplum, 1951).
Bununla birlikte Bateson, haberin matematiksel kuramnn ve
sibernetiin mekaniki yorumlanndan aynlr. Btnn nce
lii, indigemecilik ve yaln nedensellik anlamna gelmez, her
hangi bir aydnlatma olmadan inceleme dzeylerini oaltma
eilimindeki bir aratrma kapsamnda daha ok karmak tep
kiler, dolamlar zerine almaya bir andr, kusuru ksmi
akl yrtmelerle hi tatmin olmamak ve almay gerekle
tirmek iin Freudyen aklamay, hayvan davranlanyla kar
latrmay, mantksal kuramlan st ste koymaktr... Yaplan
anketler, mantk ve toplumsal psikolojinin birletii yerde ye
niliki kavramlar ortaya kartr, Batesonun almaz bir eli
kiye dayanan ilikiler sistemindeki bir durumu belirten (doal
olun), kullanm balangta izofreni zerine almalarla s
nrl, sonra tm insan uygulamalanna yaylan double bincti ( if
te bask ya da elikili buyruk) bunun bir rneidir.
Dorusalln ve sistem iin sistemin reddi, kesin bir yne
lim deiimine izin verir yine de: Btn oluturan ve reten
elerin kefedilmesi. Bateson iin, sistemler eylemlerin iin
de kendiliinden varolur, gzlemlenen etkileimlerde biim
alrlar ve hem farkl, hem de birbiriyle e oluturulan (yine
de bu zdelik, eylemleri yaplarn rn klan ilevselci ku
ramlarda ar basar) endstriyel kalplara benzeyen eylemle
rin gizli kaynaklan gibi etkileimlerin zerinde yer almaz. Pa-
lo Alto Okulu sistemik aratrmann merkezini deitirir, mik-
ro-toplumsala, gndeliin douuna ilgi gstererek ok soyut
genellemelerin dzeyini aar. Bylece gerek slogan: leti
im kurmamak olanakszdr olur (Paul Watzlawickin letii
min bir mantndaki (1967) deyimiyle), anlam her eyin bil
gi retimi oyununa katlmasdr. Edward T. Hail da proksemik
ya da kiileraras uzamlann diliyle ilgilenir (ortamlara, kltr
lere gre hangi uzaklklar bireyleri aynr, hangi ller kabul
edilebilir ve ne anlama gelir?) ve Ray Bridwhistell, Fransz an
tropolog Marcel Mausstan sonra, bedenin ok nemli bir gs
teren olduunu, devinimlerin ve durulann yeni bir disipli
nin, kinetiin incelemesi gereken belirtileri olduunu gste
rir.8 Yves Winkinin anmsatt gibi, herkesin srekli ie ka
tld, ayn zamanda tm insan boyutlarnn sergilendii or
kestra metaforu, telgraf metaforunun yerini alr. Vericiyle al
c arasnda tam bir aynm yoktur retim, retmenden ren
cilere yneltilen bir n deil, onlarla bir etkileimdir, sorular,
ilgi ya da ilgisizlik anlatmlan ak kesmez, (bir snfta bir ses
sizlik ve sakinlik an, baklar ve deviniler araclyla alveri
in kesildiini gstermez).
Erving Goffman, Mead ve Parkn, Simmelin etkiledii Ame
rikan sosyolojisine kiileraras iletiimi sokarak, bu yolu siber
netie bir veda biiminde tamamlar. Kuramsal almas dilbi
limsel erekten etkilenmitir, 1950-1960l yllarda sistemci Tal-
cott Parsonsla lmeye altndan, dizgelerin, davranla-
nn dilbilgisinin, szdiziminin ya da kurallarn dkm

8 Birdwhistell, ok bilinen bir eilimi izleyerek, genel bir kinetik birimler siste
minin betimlemesine girise de sonunda bunun anlamszln kabul eder (yo
ruma ak tm insan sistemleri gibi, sistem kapanmaz).
n yapar. Ancak kefe ve yeni olgularn snflandrlmasna dik
katli yaklam, onu srekli deneysel bir mikrososyolojiye yak
latrr (Bums, 1992). Goffman an u saylabilecek toplumsal
durumlarla olduu kadar (bir ruh hastalklan hastanesinde ya
am), gndelik yaamla ve bunun sahneye koyulmasyla ( top
lumsal belirgelerin retimi, bir sigaray ime biimi gibi), her
seferinde iletiimin korunmas kurallann ortaya karmaya a
balayarak ilgilenir. Anlam bilgiye, sisteme, topluma indirgene-
meyen bir eydir, tekiler iin ne temsil ediyorsa odur, bizim
iin de nemli kiiler karsnda stlenilen rollerle retilendir.
Durumlar ve kiiler gibi bu roller de eitlidir, insan iletiimi,
atmay ortadan kaldrmadan herkese grn kurtarma ola
naktan verecek etkileim yollan kullanan bitmeyen bir atma
dr. Bir davran bilgisi, ilikileri bancllatrmay ve ak id
detle sonulanabilecek kural inemeleri nlemeyi salar. Bu
alveri ereveleri dncesi, durum sosyolojisi akmlarna
esin kayna olacaktr (bkz. On Altnc Blm).

Sonu
Palo Alto Okulu sibernetik ya da dilbilimin anlad anlam
da, her eyin iletiim olduunu kantlamamtr. te yandan
bir kitle medyas antropolojisi sorununu btnyle terk etme
mitir, ancak insan davrannn tm dzlemlerinin (zellikle
beden tekniklerinin) toplum bilimleri kapsamna girmesi ge
rektiini gstermitir. Sibernetik, insan iletiiminin teknik te
mellerini anlamak iin bir abadr, ancak insan iletiimi ier
dii atmay getiren kltrden, sessizliklerden, devinimler
den, tonlamalardan, etkileim kurallarndan olumutur ayn
zamanda, iletiim antropolojisi, gittike zne ve etkileim ze
rine odaklanarak dorusal anlaylarn almasnda da nem
li ilev grmtr. Topluluk sosyolojisine saplanp kalan La-
zarsfeldciler zne ve etkileim zerinde ok az dururlar, her
eyi ideolojik etkilere indirgeyen Marksist yazarlar daha da az
dururlar bu konulann zerinde, davranbilimcilerse hi dik
kate almazlar.
 Bilisel Bilimler: Almaz Bir Ufuk mu?

Bilisel bilimler (akmlarn bir sunumu iin baknz Vignaux, 1992) dnce
nin ve duygulanmn anlatm dzenekleri bilgisini, zellikle ilevselliklerin
ve anlamlarn birlemesine neden olacak benzeyen iletiim alannda, kimi
zaman referans, ufuk olacak derecede derinden yenilemilerdir. Gerekten
de dncenin doas zerine, dil sistemlerinin oluumu zerine, simgesel
dncenin ileyii zerine, bir baka deyile daha nce sibernetik, semiyo-
loji ve teknolojik determinizm tarafndan retilen iletiimin kesin bir kuram
zerine tm umutlar kendilerinde toplarlar.
Kimi yazarlar, sinir bilimlerince incelenen dnce srecinin bir nvar-
saymndan, insanlarn dnsel srelerinden ve bilgisayar programlarnn
bir kimlii olduu varsaymndan yola karak, toplumsal olgularn tam bir
doallatrlmas dncesini ne srmlerdir. En anlaml alma Noam
Chomsky ve Jerry Fodor'un almalarmdan etkilenerek toplumun yorum
sal olmayan doal bir biliminin temellerini atmaya girien nl antropolog
Dan Spenber'dr. Spenber, dncenin genel dzeneklerinin etkileri gibi su
nulan inanlar, temsilleri ve kurumlan kendi aralarnda birbirine balamak
iin bilisel psikolojisinin kimi sonularna dayanmay nerir (Dncelerin
Salgn, 1996; Usa Yatknlk. letiim ve Tanma, 1989, Deidre Wilson'la bir
likte). Ama kltrn bulama yoluyla betimlenmesinin yeniliki bir mode
lini, kltr bireysel dncelerin baka bireyler topluluuna yaylm ola
rak kavrayan gerek bir "temsillerin salgn" modelini gelitirmektir. Mad
deci bir bak as, toplumsal yaam, iletiim ve taklit yoluyla dncelerin
-zgn grlerin yinelenmesi ya da deimesiyle (genel kural da dn
celerin deimesidir) sonulanr- aktarmnn rn gibi gzlemlemeye y
neltir. Dolaysyla farkl trdeki grlerin (inanlar, fizik temsiller) doasn
belirlemek ve kurumlarda yerlemesini aklamak sz konusudur. Dan Sper
ber, zaman iinde pratiklerin yinelenmesi gibi, edimlerin ve grlerin yine
lenmesi sorununu aa kavuturmak iin "yerindelik" kavramn kullanr.
Kavram her bilginin ilenmesinde srekli en iyi etki/aba bantsn elde et
meye alan insan dncesinin ekonomik kuramna gnderir.
nsan iletiiminin kat" bir bilimi, kaydettii gelimelere karn, bilisel
bilimleri "doallatrabilmek" iin hl yetersiz olduundan -insan bilimle
rinde benimsenecek kuramsal modeller zerine uzlama yoktur-, ayrca bu
bak as daha temel olarak bir topyaya ya da bir karabasana (Jean-Pierre
Changeux'nn Nronal nsan'nda ya da zgn yapay zekdan sz edilme
si gibi toplumsal olgularn biyolojik etkenlerle zdeletirilmesiyle) dayand
izlenimi verdiinden gerekd grnr. Bilisel bilimlerin geliimine kar
 olmayan birok dnr -Hubert Dreyfus, Hilary Putnam ya da John Se-
arle-, akln doallatrlmas araynn mantksal temelsizliini gstermi
lerdir. Gerekte insan akln, bilisel doalclk savunucusu iin vazgeilmez
bilgisayar metaforu dorultusunda katksz bir bilgi ileme sistemi gibi sun
mak olanakszdr: Bilgisayar keyfi simgeleri belirli kurallara gre, blm b
lm ileyen bir makinedir, oysa akl kimi bilgilerin btncl ilemesini ger
ekletirir ve szcklerin okanlamllna uyum gsterir. Spinoza'nn daha
nce sylediinin tersine, dnmek saymak deildir. Eer bilincin nede
ninin daha iyi bilinmesi gereken gereken beyinsel sreler olduunu bilir
sek, hibir ey bu bilinci "nesnel", "bilisel" szckleriyle tanmlama olana
vermez, nk bilin "zneldir", gzlemciye, gzlemlenene her tr yan
szlk ve bamllk biimine karttr. Oto-referans sorununu gndeme geti
ren bu sonusuz mantksal halka, yapay zeknn hkm srd evrenle
rin Isaac Asimov'un, Stanley Kubrick'in, Dan Simmons'n ya da Matrix'\n ev
renleri olduunu aklar.

KAYNAKA
Bateson, Gregory, Vers une cologie de lesprit (1972), Seuil, Paris, 1977 ve 1980
La Crmonie du Naven (1936), Minuit, 1971, Paris.
Boudon, Raymond, LAnalyse mathmatique des faits sociaux, Pion, 1967, Paris.
Breton, Philippe, L'Utopie de la communication. L'mergence de lhommesans intri
eur, La Dcouverte, 1992, Paris.
Breton, Philippe ve Proulx, Serge, LExplosion de la communication. laube du XXe
sicle (1989), La Dcouverte, 2002, Paris.
Bums, Tom, Erving Goffman, Londra, Routledge, 1992.
Changeux, Jean-Pierre, LHomme neuronal, Fayard, 1983, Paris.
Dreyfus, Hubert, Intelligence artificielle. Mythes et limites (1979), Flammarion,
1984, Paris.
Eco, Umberto, L'uvre ouverte (1962), Seuil, 1965, Paris.
Escarpit, Robert, Pour une nouvelle pistmologie de la communication, Premier
Congrs Franais des Sciences de linformation et de la Communication, Com-
pigne, 21 Nisan 1978, Paris.
Thorie gnrale de linformation et de la communication, Hachette, 1976, Paris.
Goffman, Erving, Les Moments et leurs hommes, Yves Winkin tarafndan derlenmi
ve yorumlanm metinler, Seuil/Minuit, 1988, Paris.
La Mise en scne de la vie quotidienne, cilt I, La prsentation de soi (1959), Minuit,
1973, Paris, cilt II, Les relations en public (1971), Minuit, 1973, PAris.
Les Rites dinteraction (1967), Minuit, 1974, Paris.
Asiles. tudes sur la condition sociale des malades mentaux, (1961), Minuit, 1968,
Paris.
Heims, Steve, John von Neumann and Norbert Wiener, MIT Press, Cambridge, 1982.
Mathien, Michel, Lapproche physique de la communication sociale. Litinraire
dAbraham Moles, Herms, 11-12,1992, Paris.
Mauss, Marcel, Les techniques du corps (1936) Sociologie et anthropologie, PUF,
1950, Paris.
Moles, Abraham, Les Sciences de limprcis, Seuil, 1990, Paris.
Thorie de linformation et perception esthtique, Flammarion, 1958, Paris.
MORIN Edgar, La Mthode 1. La nature de la nature, Seuil, 1977, Paris.
Neumann, John von, LOrdinateur et le cerveau (1958), La Dcouverte, 1992, Paris.
Putnam, Hilary, Reprsentation et ralit (1988), Gallimard, 1990, Paris.
Ce qui est inn et pourquoi. Commentaires sur le dbat, Piatelli-Palmarini,
Massimo (der.), Thories du langage. Thories de lapprentissage, Le dbat entreJe
an Piaget et Noam Chomsky, Seuil, 1979, Paris.
Ruesh, Jurgen ve Bateson, Gregory, Communication et socit (1951), Seuil, 1988,
Paris.
Searle, John, La Redcouverte de lesprit, Gallimard, 1995 (1992), Paris.
Le Mystre de la conscience (1997), Odile Jacob, 1999, Paris.
Shannon, Claude ve Weaver, Warren, Thorie mathmatique de la communication
(1949), Retz-CEPL, 1975, Paris.
Sperber, Dan ve Wilson, Deirdre, La Pertinence. Communication et cognition, Minu
it, 1989, Paris.
Sperber, Dan, La Contagion des ides. Thorie naturaliste de la culture, Odile Ja
cob, 1996, Paris.
Vignaux, Georges, Les Sciences cognitives. Une introduction, La Dcouverte, 1992,
Paris.
Watzlawick, Paul; Helmick-Beavin, Janet ve Jackson, Don, Une logique de la com
munication (1967), Seuil, 1972, Paris.
Wiener, Norbert, Cyberntique et socit (1950), UGE, 1962, Paris.
Cybernetics or Control and Communication in the Animal and the Machine, Camb
ridge ve Hermann, 1948.
Winkin, Yves, Anthropologie de la communication. De la thorie au terrain, Brksel,
De Boeck Universit, 1996.
(der.), Bateson: premier tat dun hritage, Seuil, 1988, Paris.
(der.), La Nouvelle communication, Seuil, 1981, Paris.
 YEDNC BLM
MCLUHAN VE TEKNOLOJK DETERMNZM
Global Ky Peygambercilii

1960l yllarda Marshall McLuhanm iletiim aratrmas ala

nnda belirii, abucak yok olmadan nce (yeni frtnalar sez
direrek) nne gelen her eyi silip spren kk bir hor
tum etkisi yapar. Kimilerince bir aratrma geleneinin, Toron-
to Okulunun kurucusu saylan Kanadal nl retim yesi
nin gc, dneminin almalarnda byk lde eksik kalan
bir sorunsal, iletiim biimleri ve toplumlar arasndaki ilikiler
sorunsaln ortaya koymu olmasdr. Ara (medyum) Laswell-
ci emada beliriyordu, ama kuramlarn byk bir blm bu
nun zerine eilmiyordu, toplumsal iletiimin btnyle tek
nik boyutunu sorgulamyordu: Ara, ileyiinin ve yaymnn
aklamasnn teknik tarihilerine ve mhendislere brakld
bir tr kara kutuydu. McLuhanm yaklamnn zayfl, ken
dini aka peygamberlik gibi sunup teknolojik etki terimle
riyle dile getirmesidir. Teknolojinin geni kitlelerde uyandr
d bylenme de elikili olarak medya sorununa dikkat e
ker, toplum bilimleri dallarnda ya da iletiim blm ad veri
len yeni blmlerde aratrmalarn kurumsal gelimesine kat
kda bulunur.
'Ara iletidir"
Tannmasna en ok katkda bulunan yapt Medyay Anlamakta
(1964) dile getirilen nl zdeyi, sezgisel ama tamamlanma
m niteliinin ska vurguland bir dncenin tartmaya
yer vermeyen ynn anmsatr. Marshall McLuhan yntem
sel bir soruturma retmekten ok, tezlerini savunmak iin her
tr alnty ve atak imgeyi kartrmay yeleyen, teknik soru
nuna kadar gelmi bir edebiyat uzmandr: Uslamlamasn bi
raz dzene koymak James Careye gre file pantolon giydirme
ye benzer (McLuhan: Bir paradigmann soyu ve soyaac).
Temel dncesi, Torontoda yaknlat tarihi ve ekonomist
Harold Innisden alnmtr (yine James Careynin Kuzey Ame
rikada tekniki kuramlarn douu zerine yazdklar okuna
bilir): Toplumsal rgtlenmenin deiimi yeni bir tekniin be
nimsenmesinin sonucu olarak tanmlanabilir. Ancak Marshall
McLuhan, esinleyicisinden ya da Felsefenin Se/aletinde toplum
sal ilikilerin karmak biimde retim glerine, dolayl olarak
da teknie bal olduunu savunan Marxtan (Kol deirmeni
size derebeyi toplumunu betimleyecektir; buhar deirmeniy
se endstriyel kapitalistiyle kapitalist toplumu) daha ileri gi
der. Tek nedensellikli kuram, iletiim aralarnn (tamaclk
tan sanata, en geni anlamyla) ekonomik deil, duyumsal ne
denlerle toplumlan biimlendirdiklerini ileri srer. Alglama ve
tanma biimleri, insan duyularnn uzants olan aralardr, so
nunda kullanclarnn kiiliklerini etkilerler, nk onlarla ay
n trdendirler. Teknoloji, dnceler ve kavramlar dzeyin
de etki etmez; ancak anlam ilikilerini ve alglama modellerini
yava yava ve en kk bir direnile karlamadan deitirir.
Kullanmlar ne olursa olsun parann egemen olduu bir evren
de yaamak, paradan yoksun bir evrende yaamakla ayn ey de
ildir: Para, alma ve alverie ynelterek, halklarn duyu
sal yaamn yeniden dzenler (Medyay Anlamak, 1964). Ay
n biimde basl kitap, ieriiyle deil, biimiyle, bilgiyle kii
sel ilikiyi alayarak bireycilik gereksinimini baskn klar. Mc
Luhan scak iletiim aracyla souk iletiim arac arasnda -bi-
yoloji ve fizik aratrmalarn duyular zerine genelletiren- bir
ayrm yapar. Bu da ona insanlk tarihine bakm ana izgilerle
belirme olanan verir. Souk bir iletiim arac -sz, el yazma
s, televizyon- bir imge ya da sesin az bilgi iermesi anlamnda
zayf betimlemesiyle tanmlanr. Her zaman, anlatm alanlar
nn kendilerine sunduklarna dikkat gstermesi gereken kulla
ncsn byk lde iin iine katma eiliminde olacaktr: Te
levizyon yoksul olduundan ve ounlukla topluca izlendiin
den bilinleri kapverir, ayn biimde sz de herkesi iine katan
tartmalar gerektirir... Scak bir iletiim aracysa -sinema, rad
yo ya da kitap- tersine, kullancya az katlm alan brakan zen
ginliiyle, gl betimlemesiyle tanmlanr: Sinemada da bir ki
tabn nnde de susarz. letiim aralarnn yzyllar boyunca
gelimesinin sonucunda, tarih dneme blnr (belli belir
siz Auguste Comteun durum yasasndan esinlenen bir b
lmleme). Kabile ann belirgin nitelii sz kullanm ve kat
lmn youn olduu deirmi bir evrendir. Matbaa a, sze ba
mllktan kopuun adr, dorusalla, iebaka ve bireyci
lie gtrr. Girmekte olduumuz elektronik a bir lde,
grsel-iitsel iletiim aralarnca benimsetilen belli bir szel ko
layla, kabilecilie bir dntr.
Bylece McLuhan televizyonun, okduyumsal, szl ve gr
sel, bundan dolay da bilin iin daha uyarc ve daha kapsay
c snrsz ortak bir kltre, herkesin herkesle balantda olaca
global kye katlm isteini destekleyerek, bu iletiim arac
nn getirdii devrimi ilan ederek tam anlamyla bir peygambere
dnr. Medyum McLuhan, elektronik medya estetiinin ac
masz bir eletirmeni olmakla kalmaz, ayn zamanda da bir poli
tika analistidir. Yeni kltrlerin en zmlemelerine giriir ka
ytszca, televizyona ynelik pazarlama dersleri retir. Bu ders
lerden en ok anmsanam, 1960ta Nixon ile Kennedy arasnda^
ki bakanlk zerine tartma programyla ilgilidir. McLuhana
gre program, terlemi, radyoda daha iyi kan (zamannda
televizyon bulunsayd belki de baaramayacak olan Hitler gi
bi) Nixonun tersine, parlak kiilikli, d grn asmdan tele
vizyonun soukluuna daha uygun ikinci adayn lehine dner.
Kantlar, rnekler ve kar-mekler
Esrarkeler ve hippiler gibi McLuhann da iyi ynleri vardr.
Ne yapabileceklerini bekleyelim grelim, diye yazar Umber-
to Eco, bu arasnda aynm yapmadan (Cogito interrup-
tus 1967). Gerekten de McLuhanm yaptlar, medyalar ara
sndaki ilikiler zerine ampirik almalarda kullanlabilecek
yararl aklamalar ierir: Her yeni medyann ilk ortaya kt
nda bir ncekinin ierik ve kullanmlarn yinelemekle yetin
mesi gibi (sinema tiyatroya yknr, televizyon sinemaya vb.)
ya da nceki almalarda byk lde yok saylan, televizyo
nun szel boyutu gibi. Ancak kitle iletiimi zerine, hibir bi
imde savunulamaz nvarsaymlar aktarr. Scak medya ile so
uk medya arasndaki aynm olduka mitolojiktir, televizyonu
souk medya tarafnda snflandrmas da televizyon izleyicile
rinin sregelen zayf katlmn saptayan kimi yazarlan akay
la kank, Herhalde McLuhann televizyon aygtnn hatal
olduunu sylemeye yneltir (Ruth ve Elihu Katzm Nereden
geliyordu, nereye kayboldu?da anmsattklan gibi). Medyaya
katlm, toplumsal katlm iidir. Fransz sinema salonlan ses
sizdir ve ciddi bir ortam yaratr, oysa Amerikan sinema salon
lan tersine grltl ve katlmcdr. Televizyon, ii evlerinde
aile ortamna katlmtr, buna karlk kltrl evrelerde fi
ziksel adan uzakta tutulur. Radyo, genler tarafndan etkile
imsel (tartma programlan) ve zellemi (mzik) bir medya
olarak kullanlr, oysa tekiler iin daha ok genel kitle medya
s ilevi grr. Kitle iletiim aralann tanmlayan yalnzca in
san duyulanmn az ok belirgin uzantlan olmalan deil, onla-
n bir araya gelmek ve kar koymak iin kullanan bireylerin ve
topluluklann toplumsal gelimeleridir: Ayn medyada tm top
lumsal elikiler bulunur.
McLuhan savlarna dayanak salamaya almaz, temelde
tarihsel rneklerle akl yrtr. Oysa hepimizin bildii gibi,
Valerynin formlne gre tarih her eyin rneini verir ve hi
bir eyi kantlamaz. Teknik determinizmi destekleyen her r
nee bir kar-mek verilebilir. Batda matbaann gelimesi bi
 reycilie ve Rnesansa katkda bulunurken, inde bilginin ve
gcn merkezlemesine gtrr. Kapitalist ve komnist lke
lerin 1950-1980 yllan boyunca teknik altyaplannn benzerli
ine, politik ve toplumsal ideolojilerin ok gl farkllama
s elik eder. Bu rneklerin tesinde, politikaclann televizyon
yoluyla pazarlamasnda, toplumsal durum ve yurtta basklan,
hot ve cool yasalanndan ok daha karmak yasalara uyar. S
cak bir adayn televizyon grnts -eer yle bir ey varsa-
belli durumlarda geni bir semen kitlesinin houna gidebilir,
bunun tersi de belli durumlarda geerlidir: Charles de Gaulle,
Franois Mitterand, Helmut Kohl ya da Bili Clinton gibi seil
milerin son derece karmak medyatik yazglann dnmek
yeter. Kimi aratrmaclar internetin global kyn kaynan
daki yeni medya olduu dncesini savunmak iin McLuhan-
cla bavururlar, McLuhana gre televizyonun bu ilevi, g
nmzde internet konusunda ileri srlenlere tmyle kar
t nedenlerle stlendiini unuturlar (televizyonun sklkla pek
etkileimsel olmad, bireyleri yaltt ileri srlr)! Oysa bu
iletiim aralannm her biri kreselleme ve yeniden yerelle
meye, bunlan gerekten yaratmadan katlr ve her biri deiken
toplumsal ve ulusal biimler alr.
Bu gr, tekniin yansz olduu, yalnzca nceden varolan
toplumsal deiimleri hzlandrmaya yarad, incelenmesinin
gereksiz olduu anlamna m gelir? McLuhandan bu yana, ki
mi zaman onun etkisi altnda gerekletirilen almalar, yan
tn hayr olduunu gsterir. Antropolog Jack Goody Grafik
Mantkda, yazl olan ve olmayan Afrika kabile toplumlan ara
snda bir karlatrma rneiyle dncelerini aydnlatarak,
bir tekniin determinist boyutunu aka dile getirir. Yaz mad
di bir aratr, bilginin biriktirilmesine olanak tanr. Szn ter
sine yaz kalcdr (en azndan daha uzun sre kalr). Uzamsal
latrma yoluyla szden daha nemli analitik altrmalara ola
nak tanr: Bir tmcenin szckleri bir kt zerinde birbirin
den aynlr, tmceler de birbirlerinden bir uzaklk koyma, di
lin kurallanyla oynama olanaklanyla birbirinden aynlr. n
k dikeylik ve yataylk ilkeleri uyannca iki boyutlu bir yans
maya dayaldr (yukardan aaya ve sadan sola ya da soldan
saa yazlr1), son olarak da yaz, izelgeyle snflandrma gibi
kimi sistemli dnce biimleri gelitirmeye olanak tanr. Do
laysyla bu iletiim tekniiyle fileme ve snflandrma yoluy
la ynetsel iletme zerine, bireyler ve topluluklar arasndaki
hiyerari zerine kurulu toplumsal rgtlenme biimleri ara
snda bir benzerlik vardr. Goody, brokratik glerin kurulu
uyla yaznn yaylmas, okumu bir erkin olumlanmasyla d
nsel evrenin deer kazanmas arasndaki ok ak bantla
r ortaya koyar, yaznn zel dilsel etkinlik biimlerini destek
lediini ve sorunlar belirleyip zmenin kimi yollarn gelitir
diini gzlemler. Sonulan incelikleriyle belirtme yaklam,
onu McLuhandan belirgin biimde aynr. Yaz, yazsz oldu
u sylenen toplumlann benimsedii grafik dzeneklerden her
zaman kolayca ayrdedilemez. Bir olaslk kouludur, aklc
(analitik anlamda) bir dncenin ortaya kmas iin gerekli
ve yeterli bir neden deildir. Deiimlere katkda bulunmaktan
baka bir ey yapmaz ve her tr hiyerarinin kayna deildir.2
Son olarak, bir lde elikin yeni egemenlik biimlerini a
a kararak toplumlarda erk sorununu kefetmez, ama baka
yne kaydnr: Aydmlann erki, bir aznln, ama ayn zamanda
topluluun hizmetinde olabilen devletin erki.
Tarihi Elisabeth Eisenstein matbaann geliimi ve Batl top
lumlar arasndaki ilikiler zerine McLuhann nermelerinden
yola kmasna karn, onun nedenselliini tmyle rten
geni bir aratrma yapar. Torontolu akademisyene gre oldu
u gibi, Eisensteina gre de Gtenberg galaksisinin 15. yzyl
da belirii, zihinsel emalann deiimiyle ve birbirine eklenen
geri dnlemez srelerin ortaya konulmasyla kendini gste
rir, bunlar buluun etkisinin kantdr. Bununla birlikte ara

1 Yukardan aaya yazma evrenseldir, yerin ekim gc alglamasna, tm

halklarda alttakiyle stteki arasndaki st kapal bir hiyerariye gnderme
yapar. Buna karn, yanallk bir fizik yasasnn alglanmasyla evrensel olarak
ynlendirilmemitir, bu da kimi dillerin tersine (zellikle Bat dilleri) kimi dil
lerde sadan sola (Arapa, Japonca) yazlmasn aklar.
2 nka imparatorluunun zellikle hiyerarilendirilmi olduunu anmsatalm...
Oysa yazy tanmyorlard, yalnzca sicimlerle hesap teknikleri vard.
 trmas, matbaann etkilerini birbirinden ayrmann zorlu
unu ve bu etkilerin birbirleriyle elimediklerinde birlie g
trdn gsterir. Rnesans matbaann bulunuundan nce
dir, ama nemi klasik metinlere ulama olanann artmasyla
byr. Lutherci reform matbaadan sonra domutur, dogma
tik hareketlerden ok hogrl hareketlere elverili bu ileti
im biimiyle yaknl, byk lde dorulanm saptanm
bir ilikiyi belirtir: Yerel dilde baslan ncil (ncelikle Alman
ca) pratiklerde zerklik, dinsel zgrlk... Bununla birlikte Ka
tolik mezhebi Trent Konsiliyle, Trklere kar Hal Savanda
nce matbaaclar egemenlii altna alp, sonra inananlara din
sel trenlerin usuln anmsatma grevini stlenen, retile
rini, gelenekiliini pekitiren ve tektipletiren kitaplar yayn
lamakta ilktir. Bir baka rnek, matbaann yaznn yaylmn,
harfler cumhuriyetini desteklemesi, ama ayn oranda imgenin,
bilimsel, dinsel, ayn zamanda da oyunsal amalan olan resim
li levhalarn yaylmasna yardmc olmasdr. Tekniin eylem
ilkesi bir etkileimler, daha dorusu karlkl ilikiler tozunda
erir. te yandan Einsenstein, toplumun Rnesans hareketinin
belki beklediini ve kukusuz yaratlmasna katkda bulundu
unu anmay -e n azndan Protestanln kitabn toplumsal an
lamn biimlendirdii gibi, Femand Braudelin endstri devri
mi srasnda eirme ve dokuma makineleri konusunda gster
dii gibi ya da Charles Babbagem hesap makinesinin, daha 19.
yzylda bulunan, ama dneminin toplumunda etkisiz olan bil-
gisayann atasnn baanszlnn anmsatt gibi-,3 dolaysy
la toplumun bulu zerindeki etkilerini gz ard eder.

Teknik nerede durur?

Teknik ve toplum arasndaki ilikileri tasarlamann temelde
yalnzca biimi vardr, ilk ikisi, birinin tekine etkisinin n
celii zerine sonu gelmez tartmalar dourur. lki, iki dze
yi btnyle st ste bindirmeye, toplumsal olan tekniin bir

3 Bununla birlikte Simon Schaffer (1995) zamannn endstri toplumuna girdi

ini gsterir.
yansmas gibi tantmaya, hatta arasal dzenekleri ve insanl
birbirine karmaya dayanr. Burada teknik determinizmden
en bilimselci, insanlann evrenini makinelerinkine benzetme
ye en safa bal akmlarla buluur. kinci zm, idealizmin
ya da tinselciliin, ruhun maddeden kesin biimde ayrmnn
zmdr, bu da materyalist zmden daha doyurucu de
ildir, biri teknii zerk ve ktcl bir btnlk, tekiyse ter
sine, insann hizmetinde yaln bir g olarak gsterir. Her e
yin teknik olduunu sylemek ya da bir eyin maddi bakmdan
bundan ayrlmas ister dinsel, ister bilimsel ya da brokratik
olsun, bir olgu deil, bir ideolojidir. Toplumsal ve teknik, bi
rinin kutbundan tekine doru ayrm gzetmeden okunabilir
ler, ama bunun bedeli ortadan kaldrlamaz elikilerdir: Tek
nikler, deerler retirler ama birok elikin deerle uyuur
lar, insanlar aralarn seerler, ancak bu aralarn basks altn
dadrlar. Eer el, insan duyularnn oluumunda sonra da akl
l bir beynin oluumunda bir ilev grebilirse, eer beyin buna
karlk bedenimizi arasallatrarak evrenle bantmz dei
tirebilirse, eer iletiim aralar bizim uzantlarmz gibi belire-
bilirse, bu zincirlemelerde hibir ey bize toplumsaln, kuralla
rn, deerlerin retimi ve insan evreninde deiimin ne oldu
unu syleyemez, ancak bunlar maddi evrenden de ayrlamaz.
Bir toplum biliminin yolunu aan nc zm belli bir
bamszlk derecesinin, daha belirgin biimde insan evreni
nin teknie kar kaytszlnn kabulne dayanr. Bir orta
zm deildir, nk akln daha yksek yetenekleri ya da yal
nzca teknik denen nesnelere zg yeteneklerden farkl nitelik
leri olduunu kabul etse de temelde bir ara olduunu ne s
rer. Bu birok biimde aklanabilir. Akim bir araca benzedii
ni varsayan bilisel bilimler (bkz. tablo) bu nvarsaymm bir
snn, kltrel ve politik dinamii olas klan bir ka nokta
s bulunduunu gsterir. Tourainci sosyoloji toplumlann ile
yileriyle deil, dnme yetileriyle tanmlandklann (Alain
Tourain, Sosyoloji in, 1974) aklayarak, bu deiim dinami
inin zellikle altn izer: Eer insanlar tmyle tekniin ii
ne gmldlerse, kendileri de aralar gibi iliyorlarsa, her za
man baka ileyiler, baka dzenekler yoluyla ilikilerini de
itirme, gzlemledikleri ileyileri ama yetileri vardr. nsan
larn teknie kaytszl, sonuta, nesnelerle insanlarn ayrl
mazln, hem de varolu dzenlerinin farkllamasn savu
nan felsefeci Bruno Latourla birlikte varlkbilim (ontoloji) te
rimleriyle dile getirilebilir. Teknik varolmak deildir, varolma
mak ya da dtan tehdit edebilecek ya da varlk tarafndan ege
menlik altna alnabilecek bir varolan da deildir. kisinin ya
r yolunda deildir. Bir olma biimi, bir varolu trdr, bu da
her an nem tamasn, ayn zamanda bir varolu biimi, rne
in ahlaki ve politik varolu zerine kendimizi sorguladmz
da usa yatknlk eksikliini de aklar. Teknik, politika iin va
at doludur, ama politikann kendisi deildir: Medya kullanm,
demokrasinin uygulanmasn deitirse de demokrasinin ken
disini deitiremez.

Medya Trleri

Fizik medya Biyolojik medya Akl

Kinestetik medya Aralar: Bedensel organlar:
eki, krek vb. el, ayak vb. Beyin Duyu
Duyusal medya letiim aralar: Duyusal organlar:
yaz, radyo vb. gz kulak vb.
letiim aralarmz, duyusal medyamzn ve bedensel organlarmzn uzant aralar olduundan fiziksel
evren ve insan bedeni sk bir iliki iindedir. Beyin teki medyalara bal bir ara saylabilir, nk onlar
yoluyla derinletii gibi, onlan da derinletirir. Ancak teknik dzeyler arasnda sreksizlikler de sz konu
sudur, birinden tekine yaln karm yoluyla geilmez ve beyin tarafndan hazrlanan duyu evreniyle fi
zik ve bedensel medyalar arasnda tam bir niceliksel srama vardr - beyin yalnzca bir "medya" deildir.

Tarihin bir kurnazl:

YorumbHim olarak McLuhanclk
McLuhan ou kez, ierikle bantyla ve ksa zamanla snrl
etkiler teziyle snrlandrlmakla yarglanan Amerikan ampirik
sosyolojisine kar kla zdeletirildi. Kimileri onda medya
nn, akl teknikleriyle donanm maddi aralarn iletiim bilimi
nin kurucusunu grd. Ancak birok baka bakmdan, iletiim
aracnn ok yoksullatrc bir nedenselliini savunarak, yal
nzca etkiler yapbozunun son parasn ekledi. Zaman meyvesi
ni verdi, bir Joshua Meyrowitzce (elektronik medyann rettii
toplumsal deiimlerin resmini izer), bir Benedict Anderson-
ca (matbaay ulusu oluturucu bir etken kabul eder) benimse
nen kalt, gnmzde elikin grnebilecek bir ynde, bir yo-
rumbilim, bir yorum kuram ynnde yeniden deerlendirildi.
1950lerin teknik dman, eletirel, yeni medyalarn geliimi
ne kart balang dneminden sonra McLuhan, devrimci bul
duu televizyonun geliiyle dncesini deitirdi ve okuduu,
tekniki ve tekniksever nvarsaymlanm, zellikle akll maki
nenin insana yardm edebilecei grn paylat Wienere
yaknlat. Sibernetikle bu birleme ve bunu izleyen zmleme
bolluu, onu yukarda andmz nc zm yoluna gt
ren teknikler zerine dncesindeki kavray gizlememelidir.
James Careye gre, McLuhan hibir zaman teknikleri saf fizik
gler gibi grmez, medya sorununu da ileti aktaran ya da in
san yetilerinin maddi nesnelerle biimlendirilmesi sorunlarnn
ok tesinde konumlandm. Medya, tinin hem uzants hem de
cisimlemesidir ve anlama gre belirir. Alet artk yalnzca ara
deildir, bir el, gz, ses protezi, bunun da tesinde beyin pro
tezidir. Dolaysyla toplumsal ve materyel arasnda karlkl bir
bask sistemi oluturmakla kalmaz, ayn zamanda bir metin, bir
yorum dzeneidir. Bir iletiim aracyla karlama, insan tart
malarnn dokusunu oluturan her eyi kapsar. Bylece, iletiim
aracnn kltrler zerinde etkisi zerine, Kanada kltr orta
mnda hep sivrilen, eer snrn teki yanndan gelen popler
kltr zerimize aktlrsa, Kanada televizyonu ieriinin duru
mu ne olacak? allm sorusuna McLuhan eer Kanadallar
bunu izliyorsa, ierik Kanadaldr, yantn verir. Medyann ye
rine getirdii erk ilevi konusundaki safdilliine karn, Elihu ve
Ruth Katz tarafndan Cultural Studies'in kaynaklarndan biri sa
ylmaya deer grlen, artc bir yanttr bu.
Son olarak McLuhann imgelem zenginlii ve inancnn g
c, zamannn medyasna kar iyimserlii, medyamn getirdii
estetie kar ilgisi, artk birbirinin iine getii dnlen po
pler kltr, kitle kltr, sekin kltr arasndaki ayrmla
r reddedii de kitle medyas denen medyann, bal bana bir
kltr gibi deerlendirilmesinde en nemli ilevi grr. Mc-
Luhan elektronik devrimi, genellikle kt ynler saylabilecek
ynleri iin ycelterek, gnlk sanatn ve nesnelerin retimi
nin yeni biimlerini verek, eletirel kuramn ve medyann ge
nel bir deer yitiminin hkm srd bir ada kitle medya
sn merulatrr. Dolaysyla teknolojik determinizm McLu-
han frtnasyla yok olur -tam anlamyla kllerinden domas
iin bilgisayarla birlikte 1970li, 1980li yllan sonra internetle
1990l yllan beklemek gerekecektir-,4 ama bu frtna elektro
nik medyaya an deer vermesiyle iletiime kltr terimleriy
le bakmaya katkda bulunur.

KAYNAKA
Anderson, Benedict, L'imaginaire national. Rflexions sur lorigine et lessor du natio
nalisme (1983), La Dcouverte, 1996, Paris.
Braudel, Femand, Civilisation matrielle. Economie et capitalisme, cilt III, Armand
Colin, 1979, Paris.
Carey, James, Communication as Culture. Essays on Media and Society (1989), Lond
ra, Roudedge, 1992.
McLuhan: gnalogie et descendance dun paradigme, Quademi, 37, 1999.
Durand, Pascal (der.), McLuhan trente ans aprs, Quademi, 37,1999.
Eco, Umberto, Le cogito interrruptus (1967), La Guerre du faux, Grasset, 1985.
Eisenstein, Elisabeth L., La Rvolution de limprim dans lEurope des premiers temps
modernes (1979), La Dcouverte, 1991, Paris.
Flichy, Partice, LInnovation technique. Rcents dveloppements en sciences sociales
vers une nouvelle thorie de linnovation, La Dcouverte, 1995, Paris.
La question de la technique dans les recherches sur la communication, Rse
aux, 50, 1991.
Goody, Jack, La Raison graphique. La domestication de la pense sauvage (1977), Mi
nuit, 1979, Paris.

4 Rgis Debrayin mediolojisine, 1990li yllarda McLuhann tezlerini ve kes

tirmelerini yeniden ele alarak kendim gsteren bu tekniki akma ayn bir yer
verilmelidir: Tarihin dneme (medyakre) kaba bir blnmesi, fiziki bir
iletiim anlay, ksaltmm temelde yaznsal bir retorii (bu noktalarda bkz.
Yves Jeanneretnin metni, 1998). Bu teknolojik determinizmin zellii, ayn
anda gelien yeni biliim teknolojilerinden uzakta durmas ya da bilmezden
gelmesidir: Aktarm paradigmasnn merkezinde olduunu dnd yazl,
basl sorunuyla ilgili bu akm, McLuhann ynteminin zgnln olutu
ran, nc ilevi grebilecei yeni kltr biimlerine ilgiyi srdrmeyerek, za
mann tm yeniliklerim gz ard eder.
Jeanneret, Yves, La mdiographie la croise des chemins, Les Cahiers de Mdi-
ologie, 6 , 1998, Paris.
Katz, Ruth ve Elihu, Do venait-il, o a-t-il disparu?, Quademi, 37,1999, Paris.
Latour, Bruno, La fin des moyens, Rseaux, 100, 2000, Paris.
Marchand, Philip, Marshall McLuhan. The Medium and the Messenger, New York,
Tichenor and Fields, 1990.
Marx, Karl, Misre de la philosophie (1847), Costes yayinlan, 1950, Paris.
McLuhan, Marshall, Pour comprendre les mdias (1964), Seuil, 1990, Paris.
La Galaxie Gutenberg. La gense de lhomme typographique (1962), Marne, 1967.
Meyrowitz, Joshua, No Sense o f Place. The Impact o f Electronic Media on Social Beha
viour, New York, Oxford University Press, 1985.
Schaffer, Simon, les machines calculatrices de Babbage et le Factory System, R
seaux, 69, 1995, Paris.
Touraine, Alain, Pour la sociologie, Seuil, 1974, Paris.
 KN C KISIM

letiimi Kltrelletirmek
 SEKZNC BLM
SEMYOLOJDEN Pra g m a t Ie
Dil \el\eya letiim Kuram?

Semiyoloji Avrupal, hatta ktali diyebileceimiz bir dnce

akmdr, nk kaynaklan ncelikle Fransz ve Italyandr, bu
corafi kkler, nclerinin ok deneyci ve yetersiz derecede
eletirel bulduu Lazarsfeldci ilevsel ynteme -o zamanlar At
lantik tesinde zafer kazanmt- uzakln da simgeler. Ara
trmaya deiim nererek iletiim kuramlar tarihinde bir
gei yeri edinir. ncelikle, hemen ok kapsayc duruma ge
liveren pozitif bilimlere yknme tutkusu, bir dil kuram er
evesinde geliir. Daha sonra, 1960larda Frankfurt Okulunun
almalann gelitirerek ideoloji konusunu da kapsar, bylece
iletilerin inandncl dzenekleri zerine sorgulamalara giri
ir. ki ynde karlat zorluklar onu sonunda bir pragmatiz
me, iletiimin znelerini dikkate almaya ynlendirir. Dolaysy
la temellerini pozitif bilimler modeli karsnda bylenmede
de teknik sorunun vurgulanmasnda da grdmz, genel bir
iletiim bilimi oluturma abalanna ve yalnzca bir aktanm de
il, bir diyalog etkinlii gibi de tasarlanan yeni bir iletiim anla
yna, birka sav daha katt bir etkiler kuramyla ayn uzak
lkta konumlanr.
"Dilbilimsel dneme"
Ferdinand de Saussuren 20. yzyln sonunda biimlenen
dilbilimi, szel ve yazl dilin ileyii konusunda Durkheimc
bir gr zerine temellenen zengin bir gelenein k nokta
sdr. Dil insanlarn dnda, zerk kabul edilir, insanlara ken
dilerini dile getirme olana verdii kadar, onlar basklayan
bir toplum rndr.1 Dilbilim, bir gsterge kuramna, dil
alann atndan tanm ok geni olan bu gsterge anahtar
nesnesine dayanr: Anlam olan her ey, bir szck, bir tm
ce, bir imge, anlaml bir nesne (bir ayakl lamba beli bkl
m bir yal adam imgesini antrabilir, bir kurabiye bi
ze tm ocukluumuzu anmsatabilir) gstergedir. Dolaysy
la dilbilim, Saussuren semiyoloji diye adlandrd, gster
genin bir genel biliminin bir alt-blmdr ancak, semiyoloji
imge zmlemesini, iitsel gstergeleri vb. de iine alr. Saus-
surec yorumda gsterge, birbirlerine parann iki yz kadar
baml olan iki paraya ayrlr. Gsteren, anlam tayan ara
tr (szck, tmce), gsterilen de anlamn kendisidir (ya da
anlambirimdir). Bu blmlemeye dzanlam, uzlamsal gs
terenin birincil ya da hemen akla gelen anlam ve ikincil an
lam olan yananlam eklenir. Gl szcnn dzanlam bir
iektir, yananlamlanysa sayszdr: Renk, tutku, dikenli vb.
Gsterge keyfidir, nk gsterenin anlamn belirleyen doa
deil, toplumlardr (sensible -duyarl- szc Franszcada
duyarlla gnderme yapar, oysa ngilizcede aklc anlam
na gelir). Dil bir dizge ya da bir yapdr, nk dzanlamlar ve
yananlamlar balantsal tekniklerdir, gstergeler birbirine g
re dzenlenir: Bir sylem kendi bana bir anlam tamaz, fark
llklarla anlamlanr.

1 Dilin bir ara olduu gr iki dilbilimcide, dilin aracln yaplatnc bir
g gibi gren, kuramlar bir teknik determinizmle birleen Sapir ve Whorfda
temel grtr. Her dile ok zorlayc dnce biimleri (incede varolmak
fiili yoktur) karlk gelir, bu da belirli dnceleri tasarlamaya eilimlidir, z
nelerin dnmelerini kolaylatrr ya da zorlatrr.
 Buradan anlald gibi, Saussurec tasan en azndan iki is
tei birletirir, ilki kendiliinden bir gereklik oluturduu
varsaylan dilin ileyi kurallann (szdizim) aydnlatmaktr.
kincisi Durkheimn mitler ve dinsel snflandrmalar zerine
almalannn izinde, insanlan kendi aralannda (kendileri de
yananlamsal dzeneklere benzeyen) balayan dsel biimleri
de kapsayarak bir anlam alverii kurmaktr.

Yapsalc dilbilim ve kresel bir

iletiim bilimi d
Bu potadan 1950-1970 yllannda, dil kuramnn alann geni
leten, yapsalc ad verilen (btnn para zerine stnl
ngereine gnderme) birok dilbilim akm ortaya kar. Bi-
imci Rus Okulu, sonra da Prag Dilbilim evresi erevesin
de Roman Jakobson, dilbilimi iletiimin matematiksel zm
lemesine yaklatrarak temel kopuu gerekletirir. Matema
tik gibi dilbilim de szel sylemi ilksel bilgi birimlerinin, (dili
oluturan sesbilimler) tamamlanm bir dizisi biiminde in
celeyecektir, dilin ileyiinde ikili ilkenin (ikili iaretlere ben
zer) nemini ortaya koyacaktr, ancak bunu son dizgeden yola
karak gerekletirecektir: Dille karlatrldnda, tm te
ki simge dizgeleri ikincil ya da tretilmitir. Bilgi tayan iletii
min temel arac dildir. Semiyoloji, iletiimin temel bilimi ola
rak grlen dilbilimle zdeletirilir. Dilin biimi (sesbilimsel
ya da dilbilgisel) determinist yasalara indirgenebilir, tm dil
lerde bir ortak temel vardr. Szdizimin (gstergeler arasn
daki bantlar deiimi) zamansal dinamii, niceliksel bir be-
timleyimin nesnesi olmaldr. Anlambilimin, gstergelerle ey
ler arasndaki ilikinin biliminin, sibernetie dayand, dolay
syla anlamn ve gerein incelenmesinin szdizimiyle buluna
bilecei, dilin iinden yola karak zmlenebilecei varsay
lr: znde dilsel bir zellii vardr.
Jakobson, bu izlencenin dnda, iletiyi dilbilimsel terimlerle
yeniden dile getirerek, ilevsel alveriin matematiksel mode
linden treyen bir iletiim modeli ortaya koyar. letinin kapsa
d alan (ilk bata yalnzca bilisel olan alan) duygulanm ve
iir gibi genellikle grmezden gelinmi elerle geniletir. leti
im bir gnderici, bir ileti ve bir alcdan baka eler de gerek
tirir: nsanlar arasnda ilikinin kurulmas, ortak bir kodun (dil
kodunun) varl, balamn dikkate alnmas.

Balam
leti
Gnderici.......................... Tem as................................ Alc
Kod

Jakobson iletiim srecinin alt esi ya da etkenine karlk

olarak da alt ilev gsterir: Gndergesel, dzanlamsal ya da bi
lisel ilev balama gnderme yapar (evren zerine sylemler),
Shannonun tek dikkate ald ilev budur. Sen ya da sizin
emir kipinde olmas gibi (ar ilevi: iiniz!) bir sylemin
beni, zellikle bir alcnn varlna ve ruh durumlarna gn
derme yapar (ironi, fke). liki amal ilev, zneler arasnda
ki bantya, iletiim aknn dorulanmasna ( naslsnz?,
alo!), stdilsel ilev dilin kurallarnn dorulanmasna (so-
fomor szc ne anlama gelir?), iirsel ilev de biem betile
rinin kullanmyla kendi ileyiinden baka bir ey tanmlama
yan yetisine (Korkun Korkut, rktc Korkuttan farkl
bir anlam tamaz, ancak sesbenzeimi yntemi I like Ike2 slo
gannda olduu gibi forml daha iirsel klar) gnderme yapar.

Gndergesel
Duygulanmsal.................. iirsel.................................. ar
liki amal
stdilsel

Bu model (Kari Blherin dilbilimsel katklarn, antropo

log Bronislaw Malinowskinin pratik ya da agnsal iliki zeri
ne katklarn ve Jakobsonun kendi iir kuramn birletirerek)
iletiim srecinin ok snrlayc dncesini de koruyarak ile
tiime ilevsel bak asn zenginletirir. Tanmlanan stdilsel
ve iirsel ilevler birbirinden ayrdedilebilir mi? iirin, dilin i
erei olarak tanm, 19. yzyl gizemci ozanlannca (Mallarm,
Poe) verilen tanm biraz fazlaca anmsatmaz m? Ayrca ileti
im olgusunu, kapsad ok eitli kullanmlara amak gere
kirse, neden ilevler toplumsal alveriin tm trlerine kar
lk gelecek biimde daha fazla sayda olmasn?
Dilbilimsel modelin am yaylmas, iletiimin hem szck
alveriini, hem de mal ve kadn alveriini iine alan yatay
antropolojik bir olay olduu -ekonomik, toplumsal ve cinsel
dizgeler, dilin salad modelle ayndr- grn savunan
Claude Lvi-Straussda doruk noktasna ular.3 Tasar duru
munda kalan, dolaysyla rahatlkla eletirilebilecek, rtk ma-
oluuyla da pek inandrc olmayan bu antropoloji, Kzlde
rili toplumlarnn sylemlerini incelediinde byk bir baa
r kazanr. Mauss ve Durkheimdan sonra Lvi-Strauss, insan
larn biem betilerine (metafor, dzdeimece vb.) bavurarak
anlam yarattklarn, bu biem betilerinin de anlat ad verilen
yaplan dzenlediklerini, ayn zamanda da anlamn yer dei

2 rnek Jakobsondan alnmtr (1963).

3 Lacanla birlikte psikanaliz de bilindmn bir dil gibi yaplandn ne sre
rek dilbilimsel modeli benimser.
tirmesi dzenekleri olduklarn gsterir. Rus halkbilimci Vladi
mir Proppun geleneinde gerekletirdii mitlerin yapsal
zmlemesi, bu anlatlarn ounlukla yadsnan mantklarn
ortaya koyar: Doann ve kltrn elerinin baka bir bala
ma tanmas sonucunda byk varolusal sorulan yantlayan
kartlk ve btnleyicilik dzenlerinin snflandnlmas man
tdr bu: Bylece yaam-lm kartl bitki ve hayvan kar
tl durumuna gelir, besinler i-pimi eksenine gre ayn-
lr, evren de yksek ve alak, erkek ve dii kartlklanyla ak
lanr... Bu da Bat toplumlann, dnsel bak asyla oun
lukla kmseme eiliminde olduklan ilkel denen toplum-
larla yeniden uzlatrmaya katkda bulunur. Ancak burada da
pozitif bilimlerin kesinlii karsnda bylenme an bir diz-
geselletirmeye ve dselin yalnzca dilin gzlemlenmesiy-
le kavranabilecei dncesine gtrr. Yapsalc zmleme,
mitleri kendi iine kapal ve insanlar arasndaki ilikilerden ba
msz retimler gibi sunarak, sylemlerin oluum ve dnm
kurallann verecek bir btnn matematiksel zmn bul
duuna inanr, oysa bu oluum ve dnm kendi dmdakini
dile getiren uzlamazlklar ve benzerliklerden gemitir, dola
ysyla Jack Goodynin belirttii gibi, bu yntem ksr snflan
drmalarla tkenir. Bu eilim ayn biimde, yerler ve alar ne
olursa olsun anlatlann ileyiinin evrensellii dncesini yer
letirmeye alan ve mitleri, masallan ya da ada anlatlan
yaln ltlere gre deimez paralara ayran Algirdas J. Gre-
imasda ya da Claude Bremondda kendini gsterir: iyiye git-
me-ktye gitme kartl, bir gndericiyi (savunucu, szc,
kahramann araynn kaynanda bulunan) bir alcya (kahra
man) balayan eylemler zinciri vb.
Noam Chomskynin retici dilbilgisi tasarsnn ncelii bu
sorunlar deildir, yalnzca evrensel yetilerin douu sorunun
dan yola karak, dil aratrmasn daha teknik dzeyde yeni
den ele alr, konunun kaynanda konumlanr. Konuulan bir
ok dil zerine alarak, dilin dilbilimsel deimezlerini be
lirlemek sz konusudur: Dilbilim tmyle ilevsel ynyle ve
tm insanlarda bulunan akn yeteneklerin aratnlmasyla s-
mrlanr. Tasar -verimlidir nk ampirik bir ynteme daya
n r- en sonunda bilimselcilik dnden de (betimlenen z
ne kartezyen, aklc ve zerktir, yine de bir makineye olduk
a benzerdir) anlambilim sorununun dlanmasndan da kaa
maz, nk kimi zaman Chomskynin sezdirdii gibi anlamn
yalnzca bir kiisel yeti dzeyinde dilin oluumunun soyut ku
rallarna indirgendii varsaylamaz. Yazarda bu an aklcl
a da rgtl yalan, denetim ve grlerin ynlendirilmesi ala
n gibi grlen -potansiyel olarak doal ve ak yz yze ileti
imin kart- kitle iletiimine ynelik temelde eletirel bir ba
k elik eder.

Kitle iletiimlerinin semiyolojisi ve

semiyotii:4 Barthes ve Eco
1960-1970li yllann kitle iletiimleri semiyolojiyi de tm ileti
im aralanna (sinema, televizyon, izgi roman vb.) ve gsterge
dizgelerine (giysi ve yiyecek gibi tketim rnlerinin imgeleri)
gsteren ve gsterilen ile dzanlam ve yananlam arasndaki ay
nn yayarak, dilbilimsel model zerine gstergeler bilimini ku
rar. Roland Barthes ya da Umberto Eco gibi yazn alanndan ge
len yazarlar iin bu olgu, iine gmldmz toplumsal evre
ni, anlatm ve zgrl boan ikinci bir deri gibi, medya ta
rafndan taman kaln bir gsterge tabakasyla kapl gibi betim
lemeye olanak tanr.
Barthes mgenin Retoriinde (1964) ilk kez bir grsel rek
lam, meyve sebzeyle ve talyan bayrann renkleriyle evrili
bir kutu Panzani konservesiyle dolu alveri filesini gsteren
bir fotoraf, krsallk ve doallk -pazardan alnm taze rn-
ler- aynca Italyanlk diye adlandrd kavram -bayrak renk
leri rnn kaynan ve ltalyanlann varsaylan scakkanhl-

4 Semiyoloji ve semiyotik birbirinin yerini tutan deyimlerdir, ancak 1969da Pa

riste yaplan kurucu kongreden bu yana, bir yorum kuramna geii vurgula
d dnldnden, kincisi yararna bir eilim olumutur. Gnmzde
semiyotik szcnn yelenmesi, Barthes ve Metzin kalts akm dnda,
semiyologlann 1960l yllann semiyolojik hareketine uzakhklanm vurgulama
isteiyle glenmitir.
m doruladndan- yananlamlann ieren bir metin olarak
zmler. Bu yananlamlar byk ve ... Fransa marketlerinde sa
tlan endstiyel rn gereinden belli bir uzaklkta bulunan
alclarca beenilir! Barthesn ada Mtlerinde (Mythologi
es) toplanan parlak yazlan, reklamsal, oyunsal ya da politik
sahneye koyulann birok boyutunu aynntlandnr ve mitlerle
karlatnlan medyatik anlatlann konumunu tanmlamay de
neyen kuramsal bir metinle sona erer. Mitlerin z, konulan-
n tartlmaz klmaktr, bunu da onlan maskeleyerek deil, do
allatrarak, apak bir gereklik klarak yaparlar. rnein Af
rikann smrgeden kurtulmas srecinin en scak dnemin
de Paris Matchin kapandaki, Fransz bayran selamlayan
asker niformal bir zenci imgesiyle emperyalizmi yadsma
dan, emperyalist bir ileti tar - smrgelerimizde de kendi evi
mizde gibiyiz. Bu ileti olduu gibi almlanr, nk smrge
ciliin hakl olduunu dnenlerin beklentileri dorultusun
dadr. Barthes ynlendirme anlamnda her tr yorumdan uzak
lar. Mit hibir eyi gizlemez; ilevi biimi bozmaktr, orta
dan kaldrmak deil. Kavramn biime gre hibir gizlilii bu
lunmaz: Miti aklamak iin bir bilinaltna hi gerek yoktur.
Mit, bir dil uuudur, ekonomik ve politik evrende bujuva
snfnn yasasna boyun een toplumsal evrelerin, zaten varo
lan tamamlayan bir yoksullatnlmasdr. Kitleler, bujuva s
nfnn gerek silahl kollan olan basn yazarlan tarafndan ha
yaszlkla retilen iletilere kar belli bir uzaklkta duramazlar,
bu iletilerin gerek yzn yalnzca mitologlar (Barthesla bir
likte) anlayabilirler.
Umberto Eco da kitle rnlerinin yapsal adan tutucu, d
zenin hkm srd duraan bir evreni ya da dzenin yasal
veya yasal olmayan aralarla yerletirilecei sarslm bir evre
ni betimlediini belirtir, lan Flemingin James Bond romanla
r zerine gerekletirdii zmleme aydnlatcdr (James
Bond: Anlatsal bir badam yaps, 1966). Erkeksi, beyaz,
Anglosakson bir kahramanla Sovyet, Akdenizli, Asyal, Yahudi
dmanlan -dii tarafta pek imrenilmeyecek, boyun emi ve
cinsellikten anndnlm (Miss Moneypenny) ya da cinsel a
dan ele geirilmi ve lmle cezalandrlm rakip konumlan
vardr- bir kartlklar dizgesini (Propp ya da Levi-Straussa z
g bir dizgedir bu) ortaya kanr. Eco kitle iletiimiyle -sonsuz
yoruma her zaman ak sanatn tersine- dogmatizmi birbiriyle
ilikilendirir. Fleming yalnzca Yahudi kart ya da ataerkil ol
makla deil, emalara gre davrand iin de knanr. ema
larla yaplandrma, manikeist ikiye blnme her zaman dog
matik, hogrszdr. Demokrat olan, emalan reddeden ve
farkllklan, aynmlan tanyandr. Her masaln kkeninde ge
ricilik olduu gibi, Fleming de gericidir.
Dolaysyla semiyoloji, medyann yerleik dzenin yeniden
retimi ilevi grmesini eletirir, ayn zamanda bu durumun
sorumluluunu az bilgilendirilmi, az kltrl ya da yetileri
ni gelitirmeye zaman bulamadndan kk burjuva kkle
rini aamayan, iletilerin yananlamn alglamayan (ve doal
gibi alglayan) izleyicilere de ykler. Frankfurt Okulundan
ve Marxn Alman ldeolojisindeki ideoloji tanmndan esinle
nir: Egemen dnceler, egemen snfn dnceleridir. Do
laysyla medya tik dzene yneltilen manikeizm, hatta fa
izm sulamalarnn bir sekincilikle ve kltrel biimlerin
zclyle kout olduu belirli bir eletirel sylem biimi
ne sapmay engellemez. Yapsalc yazn eletirisi (Jakobson,
Genette, Todorov, Eco) neyin gerek ve saf yazn olduunu
(okanlamllk, ak yapt gibi) tanmlamay salayan yazn
sallk ltlerini ararlar, te yandan kitle iletiiminin yap
salc eletirisi de (Barthes, Eco) popler anlatlann znde
ki nitelikleri (yineleme, manikeist indirgeme) aratnr. Ador-
noda ve Horkheimerda ok belirsiz kalan iletilerin etkisi
nin -temelde grlerin glendirilmesinden ileri gitmez bu
etk i- varsaylan dzeneini belirginletirerek gl bir ara
salar: deoloji yaanann doalm gibi doruland yanan-
lamsal iletilerin kodlanmasnda ve dolamnda sz konusu
dur, tarihin dnmdr, doada belirli bir zamandaki, bir
baka deyile kesin uzam-zamandaki anlam ve g ilikileri
dir. Grld gibi kitle kltr kuramna dnte belli bir
yn deitirme saptanabilir, nk savunulan dorudan ik
na dncesi deil, daha ok nyarglarn dorulanmas d
ncesidir.5

Bir sylemin toplumsal boyutu

Byle bir yaklamn sakncalar ortadadr. Marxm bir deyimi
ni semiyologlann kimilerine uygulamak gerekirse, semiyolog-
lann mantklarnn eyleriyle, eylerin mantn kartrmaya
byk eilim gstermilerdir. Her eyden nce, dilin mant
teki gsterge dizgelerini tmyle aklamaya yetmez. rnein
imgeyi yaln bir gstergeler dizgesine indirgemek olanakszdr:
Bir imge yalnzca temsil ettiini simgelemez, ona benzer, an
drmaya dayal bir temeli vardr, bu da kimi zaman bir imge
bin szce bedeldir denmesine neden olur. Resime (Hubert
Damish) ya da sinemaya (Christian Metz) odaklanm aratr
ma gelenekleri, zerine altklar aralarn zelliklerini anm-
samaldr. Ayrca dzanlam ve yananlam arasnda kesin bir ay
rm yoktur: Apak olmas gereken dzanlamsal dzey zerin
de de yorumlar atr. Gsteren ve gsterilen arasndaki temel
ayrm, nesnel bir gereklie inandrabilecek gven verici iki
li blnmeyi bile kabul etmek zordur. Saussuren yaymlan
mam metinlerinin yakn zamanda bulunmas (Dilin kili z)
dilbilimin kurucusunun, kendisini Peircee yaklatran bu so
nuca vardn gsteriyor: Dilbilimde nesnenin kavramnn ta
sarland bak asnn, tmyle nesnenin kendisi olup olma
d sorgulanabilir, dolaysyla somut bir eyin bir noktasndan
m yola ktmz, yoksa yalnzca sonsuz eitlilikte bak a
larmzn m sz konusu olduunu kendimize sorabiliriz.
zleyicilerin semiyolojik yetilerinin hafife alnmas ya da da
ha ok kar karya kaldklarna verdikleri yantlarn deerlen
dirilmemesi, odasnda oturup toplumsal evren zerine tek ba
k i zmleme ve bir iebak biimine bal aratrmacnn

5 Ancak ideolojinin alanmas sreci zmlenmez, bundan dolay kimi yazar

lar 1970li yllarda psikanalizle bilind yerletirmeyi aklamay salayacak
bir birleme ararlar bu da sonuta davranbilimin ya da Freudyen psikanali
zin silik modellerine, karanlk ve ok byk glerin varlna gtrr.
 konumunun sorgulanmasna neden olur. Sonuta yapsalc
lk ve semiyoloji, saf trlerin kuramnn aratrmasnn, yazn
sallk aratrmasnn ve gerek kltrle kitle kltr arasnda
ki sakl bir doada, dilin doasnda bulmay dndkleri ayr
mn aratrmasnn baarszln gsterir. Ava giden avlanr
ilkesi uyarnca, abalan yaznsal ortamlarda kklenen bir miti,
bir kltr biiminin tekine (rettikleri ve beendikleri klasik
yazn) ve toplumun bir kesiminin (aydnlar) tekine niteliksel
stnl (kitle ve kltr endstrileriyle bilinleri yanl
tan endstriyel bujuva snf) mitini dile getirir.
Semiyolojik paradigmann i patlamas, savunucular tara
fndan aklkla tantlr. Barthes Metnin Hazz'nda (Le Plai
sir du Texte, 1967) zmlemenin merkezine gsterge dizge
lerini deil, okuyucuyu yerletiren bir yaznsal zevk kuram
n benimser. Metnin saf varl mitini, srekli snfta retil
mesi gerekilen yaptlannn ve yazarlannn birlii dncesiy
le bir kltrn tekine stnl yanlsamasnn temeli olan
yazar ve yapt mitini ykarak (Foucaultyla ayn zamanda) ide
alist yazn ideolojisinin gl bir eletirisine giriir. Ancak za
manla semiyolojik nyarglardan ve ok holanmadn itiraf
ettii kitle medyas zmlemelerinden de uzaklar - sinema
ve izgi roman iin bu zayf eilim bir engeldir sonuta, n
k yazmn negatif teolojisini (belli bir zamanda gerekli) klt
rn yeni biimlerinin pozitif bir teolojisiyle tamamlamaya el
vermez. Akmn geliiminde Umberto Econun, hem semiyolo-
jiye ve yaznsal zmlemeye ball hem de ok erken para
digma deiimlerini nceleyen ve cokulu olduu kadar da de
iken bir eletirinin tesinde, kitle kltrnn kimi biim
lerini beenmeye ok hazr, bukalemun gibi kiilii merkez sa
ylmaldr. Eco dil kuramm birok gelenee katarak, ayn za
manda aratrmacnn yorumlayc emperyalizmini bir lde
eletirerek derinletirir. Anlamn retimi zmlemesinde di
siplinlerin ve yntemlerin oalmas, semiyolojinin manta,
sanat tarihine ve retorie almndan geer, bu da yorumlama
ediminin karmaklnn farkna varamayacak kadar kat ol
makla eletirilen gsterge kavramnda bir patlama yaratr. Po
pler yaptlarn yorumu artk ak saylabilir: Eco, dnsel
bir yazar olmasnn yan sra semiyolojiden sz etmek iin yk
sek yazn ve kitle izleyicisini, semiyolojiyi de metin zevkinden
sz etmek iin kullanarak, Joyceun ve talyan iirinin, ayn za
manda 19. yzyl dizi romannn, televizyon programlarnn ve
Schtroumpjsun ( irinler) zeki eletirmenidir. Dolaysyla en az
deer verilen programlarn hem iirsel ve retorik, hem de ele
tirel olmayan betimlemesinin yolu izilir. Bu akm talyada ol
duu gibi, 1990lardan balayarak Fransada sinemann ke
finden sonra (Franois Jost, Cristian Metzi izler), televizyon
zerine (rnein Guillaume Soulez televizyon haberleri sunu
cusunu Antik dnemin konumacsyla karlatrr) ve bir s
reden beri internet sitelerinin kuruluu zerine younlar. An-
latbilim de Anglosakson aratrmada (Mark Currie, 1998) ve
Fransz aratrmasnda (Marc Lits, 1997, Jocelyne Arquebourg
ve Frdric Lambert, 2005, Fleury-Vilatte, 2003) Greimasin
kat modellerinden uzaklap eylembilim ve yorumbilim akm
larna yaklaarak, yorumun esnekliini dikkate alr.
Eco metinlerin kapanma grne ve alveriin dorusal
dzeneine yaplan gndermeyi, verici-alc sibernetik iliki
sini geersiz klar: Bir ileti, alcnn bilgileri dorultusunda her
zaman yerel olarak zmlenir. yi almlanp almlanmad ya
da aktarmda baarszlklar olup olmadn bilmek deil, ne
duruma geldiini, okuyucu tarafndan nasl olutuunu, da
ha dorusu nasl olumasna katkda bulunulduunu sorgula
mak sz konusudur. Daha 1970li yllarda Trattato de semiotica
generalede ortaya konan bu dncenin nemli sonulan var
dr, ama hl toplumsal konumlanma deil, kod kavramlanyla
dnlr. Dilbilim/semiyolojinin en son gelimesini, ayn za
manda kendi smnn oluturan bir pragmatizmle sonulanr.

Pragmatik dneme
Pragmatizm dil ve kullanclan, sylemler ve balanlan arasn
daki ilikileri inceler. Yapsal dilbilim, retici dilbilgisi ve kitle
iletiiminin semiyolojinin kat izlencelerinin yaratt dknk-
hklanndan sonra, szdizim ve anlambilim almalarnn al
mas gibi dnlr. Kaynaklan ve geliimleri okbiimlidir,
dolaysyla tek bir sunumunu semek gtr: Analitik bir fel
sefe araynda (zellikle Carnap, Frege ve Russelin gdmn
de), bir baka deyile matematiksel tantlama biiminde model-
lenmi bir dil araynda, sonra da bu arayn baarszlnda,
en sonunda da felsefecilerin sradan bir dil incelemesine, ger
ek kiilerin ilikilerini anlama isteine ynelmesinde grle
bilir. Psikolojik, sosyolojik ya da pedagojik aratrma da ikin
ci bir kaynak oluturur: Batesonda ya da Watzlawickde dilin
hastalk ve tedavi boyutlannm incelenmesi gelimitir bile; di
lin toplumsal konumu, farkl toplumsal evrelerin eitsiz dilsel
kaynaklarla donatlm olmas ve bundan kltrel egemenlik
iin yararlanmalan, Pierre Bourdieu ve Basil Bemsteinca idea
list dilbilime kar kma nedenidir. Kimi dilbilimciler (Oswald
Ducrot) ve retorik uzmanlan (Cham Perelman) sylem
zmlemesi alanndan yola karak belirlenen snflandrmalan
da tartma konusu yaparlar.
te yandan, iki yazar zellikle pragmatik dnemeci temsil
eder. lk nc Charles Sanders Peircedir - yaptnn etkiledii
ikinci gelenekten farkl biimde daha yzyln banda bu deyi
mi kullanr. Dnceyi ve gstergelerle ilikiyi birbirine kar
tran genel bir semiosis bilimi kurma istei, gstergeyi yorum
layana (gstergenin kendisini oluturan e olarak tasarlanan)
ve yorumlaycya (ampirik birey) balayan bir kuramn nc
sdr. Gnmzde zellikle Fransa ve talyada, metinlerin ya
da sinema yaptlann i zmlemeleriyle alclann, kuramc-
larca varsaylan beklentilerinin dikkate alnmasn uzlatrma
y deneyen pragmatik semiyoloji akmnca stlenilir. kinci n
c, aklyla ve metnin kullanmlanna doru yeniden ynlen
dirilmesinde belirleyici erken felsefi geliimiyle Ludwig Witt-
gensteindr. Wittgenstein Tractatus logico-philosophicusunda
(1921), nce Russeln izinde dil ve nermeli mant birle
tirir. nermeli mantn sylemedii her eyi dille anlatlmaz
olarak deerlendirir, mistik, anlamn sinindir: Bir ey sylene-
miyorsa sylememek gerekir. Yaynlan Investigations philosop-
hiquesde (1953) toplanan, biimci bir bilimi gsterge alveri
inin anlalmasnda tek yol gsterici yapan mantksal izlence
nin boluunu bir biimde kantlayan snr dncesiyle ilgile
nen ikinci Wittgenstein, sonunda insanlarn geveze olduu
nu, bir baka deyile kuramn varsayd szdiziminin snrla
rm amadan kendilerini dile getirebildikleri grn benim
ser. Gsterge evrensel bir dilde deil, eylem durumlanndadr,
anlam hibir zaman balamdan bamsz deildir. letinin iin
de bulunduu ortam dil oyunu, sonra da yaam biimi di
ye adlandrlr, Wittgenstein kullanmn srekli dourabilece
i arty vurgulamak iin karmak bir liste oluturur: Emir
vermek ya da boyun emek, betimlemek, bir varsaymda bu
lunmak, tablolar araclyla gstermek, bir yk uydurmak,
tiyatro yapmak, teekkr etmek, lanetlemek, selamlamak, ri
ca etmek... Anlamn her kapanmas denemesine aykr olarak,
tmyle betimsel, teorik olmayan bir erek iin dizgeletirme-
yi bile brakr. Kuramsallatrma abas, sylem edimlerinin
dkmn yapmak ve listeyi bitirme kaygs tersine Wittgens-
teinc gelenee yakn John Austinin ve John Searlen alma
larnn zelliklerindendir. lki, gndelik yaamdan alnan dil
sel anlatmlar yoluyla gstermeye alt saptamac dil dzle
miyle (bir olgudan sz eden, bilgilendirici, syleyisel szce
ler) edimsel dil dzlemi (sonu reten yapmak anlamna ge
len ve bakalar zerinde etki eden szceler) arasnda bir ay
rm nerir. Saptamac dil dzlemi szck ve nesne arasndaki
ayrma uyar, edimsel dil dzlemiyse gereklikle gstergeyi bir
birine kartrr: Seni vaftiz ediyorum demek ya da bir emir
vermek, konuulduu srada bir evren yaratmak, sylerken bir
edim gerekletirmektir. Austinin yapt, dil ve gc zeri
ne karmak aratrmalarn elikilerle sonulanan, dil edim
lerinin yaln, indirgenemez elere ayrlmas abalarnn k
noktasdr: Gerekte ok sk birbirini dorulayan ya da ok ge
ni lde bal edimlerin dil dzlemlerini, szlerin yaylm
nn balamndan o kadar ak bir biimde ayrmak kolay de
ildir.
Snrn tesinde: Toplumsal alan
Aratrma geleneklerinin snr -yine de okuyucularla iliki
ler zerine alma yetenei vardr- elikin olarak okuyucular
dan uzaktadr. Felsefi pragmatik gnlk dili, yalnzca aratr
mac tarafndan tasarlanan gnlk yaamdaki alveri durum
larndan yola karak sorgular. Bu saptama Eliseo Veron gibi
bir semiyolog tarafndan dile getirildiinde (Toplumsal Semi-
osis, 1987) ayrca nem kazanr: Teknik adan dil ediminin
kuramclar yeni bir bulu yapmamlardr, zmlemelerinde
biimci anlambilimcinin her zaman yaptn uygularlar: Oku
yucuya tmceler nerirler, bunlar yorumlarlar. Verona gre
u sonu kendini benimsetir: Pragmatizm yoktur, nk dil
sel etkinlikte konuan zneler szce retmezler, sylem retir
ler. Ayn biimde kitle iletiiminin semiyolojik pragmatizmin
alcy, olabildiince eitli tepkilerini tasarlayarak dikkate al
dn, ancak bunu sorgulamadan, hatta gzlemlemeden yapt
n grmek gerekir. ki bilinmezle snrldr. lki anlam reti
minin dinamiidir (Kim ne yapyor? Neden? Nasl?), hem r
gtsel (rnein sinema alannn meslekleri arasndaki ilikiler,
yapmclar, ynetmenler, oyuncular, datmclar vb.), hem de
bireyseldir (yaratclarnn gemii ve izledikleri yollar). kinci
si almlama dinamiidir. Pragmatik semiyoloji bir anlam para
sn (bir metin, bir fotoraf, bir film), balamn bir blmn,
bu balam gz nne alarak, ancak bu paralarn ikin anlam
yaplarn ortaya karamadan ele alr - yine de Econun, semi-
yolojiyi Aristo iirine dayandrarak savunduu da budur: Yaz
ma biimleri, anlatsal yaplar vardr, bunlar deimez olgular
dr. Bu deimezlerin saptanmas olasdr, ancak yaptn anla
m konusunda bir ey sylemezler, yalnzca biimsel ynleri
belirler. Yaygn yanl, anlatsal yaplarn, anlamn, okuyucu
larn, kltrel ve toplumsal yaplarn bantlandnlabileceine
inanmaktr. Semiyoloji daha ok ieriklerin yorumu modelle
rini oluturur, ancak bunlan incelemek iin tek yntem de de
ildir. Bu da ieriklerin yorumsal edimini tekelletirme savn
da olamayaca anlamna gelir, okuyucular zerindeki etkile
ri ya da yazarlarn amalarn hi tekelletiremez. Gerekte
semiyoloji hep aratrmacnn ideolojik nvarsaymlaryla ba-
lantlandrlmas gereken bir yntemdir, bir toplumsal bak
asna, rtk bir sosyolojiye baldr .
Dolaysyla pragmatist dneme, iletiimsel bir dnemetir,
ampirik bir dneme deildir, diyaloga dair bir dneme bile
deildir. Somut bilimsel katklarnn yeniden ele alnmasnn
tesinde, pragmatizmin iki byk kurucusu, kimi dil zm
lemesi almalarnda, toplumsal ampiriklie deinmemek iin
sk sk zr ilevi grrler. Wittgensteina gnderme, mantk
dnrn tm saygnlyla donanm, daha az soylu ka
bul edilen, yine de yzyln bandan bu yana yaam biimle
ri almalarn yrten sosyoloji ve antropoloji almalarna
ynelmeyi engelleme olana tanr. Peircee gndermeye gelin
ce, Saussurenkne seenek oluturan, ama onunki kadar es
ki bir gelenekte, hem balam ilkesinin bir almn salamay
(pragmatizme bavurmayla) hem de semiyolojik tasary yad-
smamay (sonuta Peirce bu anlatm kullanan ilk kiilerden
dir), salar - oysa Peirce iin gerekliin son temeli dil deil,
toplumsal alandr. Szl ya da szsz iletiim ediminin, bir ak
tarmdan ok bir alverie, dolaysyla balama ve yaam bi
imlerine yakn olaca dncesi, dilbilimde ancak 20. yz
ylda benimsenir. Bununla birlikte Michal Bakhtinein (yapt
lar Volosinov adyla da yaymlanmtr), 1920li yllarda ba
layarak iletiim edimini bir diyalogla zdeletiren almala
rnn merkezindedir. Bakhtinein kalt, ideolojiyi yalnzca d
ncelerin alanmas deil, ayn zamanda srekli bir alveri
sayan Marksist Anglosakson Cultural Studies yazarlarca yeni
den canlandrlr.
Ksacas dil bilimlerinin anlambilim ve pragmatizm diye ad
landrd akmlar, semiyologun snrlarn belirler, bu snrlar
da verimli bir alma iin nereden yola klmas gerektiini
gsterir. Ancak dil sorununun daha geni bir btn kapsamn
da olduunun altn izdiinden olumsuz bir biimde de iler.
Anlam retimi ve eylem sorunu, szel ve yazl dili insan ili
kilerinin modeli deil, yalnzca insanlarn ilikilerinin bir esi
gibi ele alan tarih ve toplum bilimlerince ele alnmaldr, nk
zne yalnzca badamla anlalamayacak gstergeleri yorum
layp kullanr, dolaysyla sylem anlam deil, anlam sylemi
evreler. letiim kuramlar tarihinde bir semiyolojik dnem
olmutur, eylemlerin ve anlamn daha btncl bir zmleme
yntemi kapsamnda bir semiyolojik dnem vardr.

KAYNAKA
Althusser, Louis, Idologie et appareils idologiques dtat, La Pense, 151,1970,
Paris.
Aristote, Potique, Les Belles Lettres, 1990, Paris. Armengaud, Franoise, La Prag
matique, PUF, 1985, Paris.
Arquembourg, Jocelyne ve Lambert, Frdric (der.), Les rcits mdiatiques, R
seaux, 132, 2005, Paris.
Austin, John, Quand dire cest faire (1962), Seuil, 1970, Paris.
Bakhtine, Mikhal, Le Marxisme et la philosophie du langage. Essai dapplication de la
mthode sociologique en linguistique (1929), Minuit, 1977, Paris.
Barthes, Roland, Essais critiques, Seuil, 1981, Paris.
Le Plaisir du texte, Seuil, 1973, Paris.
Systme de la mode, Seuil, 1967, Paris.
Rhtorique de limage", Communications, 4, 1964 (yeniden gzden geirilmi
basm: LObvie et l'obtus. Essais critiques III, Seuil, 1982).
Mythologies, Seuil, 1957, Paris.
Bemstein, Basil, Langage et classes sociales. Codes socio-linguistiques et contrle soci
al (1971), Minuit, 1975, Paris.
Bonnafous, Simone ve Jost, Franois, Analyse de discours, smiologie, tournant
communicationnel, Rseaux, 100, 2000, Paris.
Bourdieu, Pierre, Ce que parler veut dire. Lconomie des changes linguistiques, Fa
yard, 1982, Paris.
Communications, 8, Lanalyse structurale du rcit (1966), Seuil, 1981, Paris.
Currie, Mark, Postmodem Narrative Theory, Londra, MacMillan, 1998.
Demerson, Guy, La leon de Mikhal Bakhtine. Lentrechoquement des langues et
des cultures", Esprit, Mart-Nisan, 2002, Paris.
Eco, Umberto, Kant et lornithorynque (1997), Grasset, 1999.
Lector in fabula (1979), Grasset. 1985, Paris.
De Superman au surhomme,Grasset, 1993 (1978), Paris.
La Production des signes, Librairie gnrale franaise-Le Livre de Poche, 1992
(Trattato de semiotica generalenin bir blmnn evirisi, 1975).
Smiologie des messages visuels, Communications, 15, 1970, yeniden gz
den geirilmi basm: La Structure absente. Introduction la recherche smiotique
(1968), Mercure, 1972.
 James Bond: une combinatoire narrative (1966), Communications, 8, Lanaly
se structurale du rcit, Seuil, 1981, Paris.
Appocalittici e integrati. Communicazioni di massa e teorie dlia cultura di mas
sa, Milano, Bompiani, 1964.
L'ouvre ouverte (1962), Seuil, 1965, Paris.
Fleury-Vilatte, Batrice (der.), Rcit mdiatique et histoire, INA-LHarmattan. 2003,
Paris.
Gombrich, Emst H., LArt et lillusion. Psychologie de la reprsentation picturale
(1960), Gallimard, 1987, Paris.
Greimas, Algirdas J., Smantique structurale, Larousse, 1966, Paris.
Jakobson, Roman, Essais de linguistique structurale, I, Les fondations du langage, Mi
nuit, 1963, Paris.
Jost, Franois (der.), Le genre tlvisuel, Rseaux, 81, 1997.
Un monde notre image. nonciation, cinma, tlvision, Mridiens Klincksi-
eck, 1992.
Lvi-Strauss, Claude, Anthropologie structurale, Pion, 1958, Paris.
Lits, Marc (der.), Le rcit mdiatique, Recherches en communication, 7,1997, Pa
ris.
Metz, Christian, Au-del de lanalogie, limage, Communications, 15, 1970.
Odin, Roger, Pour une smio-pragmatique du cinma, Iris, 1, 1983.
Peirce, Charles S., crits sur le signe, Seuil, 1978, Collected Papersm bir blmnn
evirisi, Cambridge, Harvard University Press, 1931-1958.
Propp, Vladimir, Morphologie du conte (1928), Seuil, 1970, Paris.
Ricux, Paul, Temps et rcit, 3 cilt, Seuil, 1983,1984,1985, Paris.
Saussure, Ferdinand de, De lessence double du langage, crits de linguistique
gnrale, Gallimard, 2002, Paris.
Cours de linguistique gnrale (1915), Payot, 1972.
Searle, John, Les Actes de langage (1969), Hermann, 1977, Paris.
Soulez, Guillaume, La Rhtorique comme lien entre les thories. Lexemple de la
crdibilit des journalistes radio et de tlvision, SFSIC Kongresi Bildirileri,
Paris, Unesco, 10-13 Ocak 2001.
Todorov, Tzvetan, Mikhail Bakhtine. Le principe dialogique, Seuil, 1981, Paris.
Vrn, Eliseo, La Smiosis sociale. Fragments dune thorie de la discursivit, Presses
Universitaires de Vincennes, 1987.
Wittgenstein, Ludwig, Tractatus Logico-Philosophicus suivi des Investigations philo
sophiques (1921 ve 1953), Gallimard, 1995, Paris.
 DOKUZUNCU BLM
KLTREL PRATKLER SOSYOLOJS
Tketimler ve Ahmlamalar

Toplum bilimleri iletiime baklarn, somut zneleri ve on

larn ampirik etkinliklerini ele almak iin, sylemin ve sylem
edimlerinin i zmlemesinden kararak geniletirler. Se-
miyolojinin eriemeyecei annda bir gereklie, ham bir ve
riye eritikleri anlamna gelmez bu: Gerek kiiler, her ey
den kopuk bir semiyolojiye stn kar. Aslnda sosyoloji ve
tarih de semiyoloji gibi, edinilen sonulan koullandran birey-
leraras kuramlarda, metinlerle ve grsel iitsel yaptlarla iliki
nin yorum modellerini retirler. Ancak daha tam ve aratrma
c iin gl bir dsallk zerine kurulu verilere dayanma zel
likleri vardr: Satn alma etkinlikleri, medya izleme lmle
ri, medya kullamclanyla grmeler, somut uygulamalannn
gzlemlenmesi. letiimlerin toplumsal yaps, farkl istatistik
sel ve niceliksel aralar yoluyla bulgulanr, tketimleri, kulla-
nmlan ve almlamalan evrelemeye dayanr. 20. yzyln ikin
ci yansnda bu elerin giderek saptanmaya balanmas, kitle
iletiim aralannm birbirinin yerini tutmadn (rnein gr
sel medyann dlad yazl medya dncesi) ya da televiz
yon kullanmlarnn edilginlie indirgenemeyeceini gstere
rek, kitle iletiim aralar zerine greceli nyarglan rtme
olana verir. zellikle de iletiim aralanyla kltr ve erk ara-
smdaki iliki modellerinden syrlarak, gndelik kltrn d
nm zerine tartmalar, egemenlik sosyolojisiyle (Pierre
Bourdieu) kltr ve inan biimlerinin toplumsal tarihi (Mic
hel de Certeau) arasndaki bir gerilimde kesin bir biimde de
rinletirmeyi salar.

Tketimler: Pierre Bourdieu'ye gre

kltrel pratiklerin hiyerarisi
Bu alanda en etkin hareket Fransz sosyoloji kltrnce orta
ya konur. Pierre Bourdieunn, nce Jean-Claude Passeronun-
kilerle ilikili, sonra onlardan bamsz almalar zellikle
belirleyicidir, nk Weberin meruluk, Marxm snf idde
ti ve Durkheimla Levi-Straussun dsellik (zellikle baknz,
Bir Uygulama Kuramnn Tasla, 1970) kuramlarnn bir bire
iminden yola karak, 1960-1970li yllarda aratrmalar ye
niler. Bourdieu, Claude Levi-Straussun ve Raymon Aronun
rencisi olmutur, balangta antropolojik bakla endstri
yel toplumlann eletirisini, bir baka deyile Durkheim temel
alan Fransz yapsalclyla Weberei Alman sosyolojisine ilgi
yi, Marksist bir bak as katarak birletirir. almalarnn
hedefini belirlemek iin, okul yapsnn destekledii bir top
lumsal yeniden retim dzeneinin varln tantlayan, eiti
min eletirel bir sosyolojisinin uzantsna girdiklerini gzlem
lemek gerekir: Kendini en iyi dile getirenler (okulsal yaplar
da), yazyla daha yakn olanlar ve ocukluklarndan balaya
rak ailelerinin kitap raflarna eriebilenlerdir, bu kiiler teki
lerden daha baarl olurlar. ncelikle ailede ve arkada evre
lerinde grnmez bir pedagoji (bu aratrmalar byk l
de etkileyen Basil Bemsteinm deyimiyle) araclyla aktar
lan okul kurumunun gerektirdii kodlara egemenlik, kalt
lar, buna eriimi olmayan topluluklar kitlesinden ayrr (Ka
ltlar, 1964). Bu saptama, okulun yalnzca zincirinin bir hal
kasn oluturduu kltr alanna yaylr. Bourdieu iin kltr
(en sekin anlamyla), meruluu herkese kabul edilen, ancak
eriim kodlarnn edinilmesinin ve iyi ileyiinin eitsiz biim
de datld yaplanm dler, ortak simgelerdir. Kltr -en
azndan kendini kabul ettirmi kltr- bilgi ve beeni biim
lerine bir eriim yoludur, ancak ayn zamanda ounlua kar
aznln benimsettii dnceler ve yaptlar dzenidir, bu d
zen doal ve aydnlatc gibi gelir. Niceliksel sosyoloji, daha be
lirgin biimde demografik sosyoloji, bunu kantlamak iin ha
rekete gemitir (Bourdieu ve Darbel, Ak ve Sanat, 1966). M
zelere ya da ktphanelere gitmenin ncelikle kltr kaltla
rna uygun olduunun ve sunumun artnn, hatta bedava ol
masnn, geleneksel olarak uzakta bulunan topluluu ekme
yi salamadnn altn izer: Kltrn uzandaki topluluk
lar, sekin yapdan deerlendirmek iin gerekli yorum, sanat
sal yeti, estetik ve eitsel aralara sahip deillerdir. statistikler
de orta snf ve halk kesimlerinin nce pek farkllamam kit
le medyas ieriklerini ya da rnein fotoraf gibi (Bourdieu ve
dierleri, Ortalama bir sanat. Fotografin toplumsal kullanmlar
zerine bir deneme, 1965) ortalama sanat ieriklerini (meru
lama yolundadr) aradklann gsterir.
Ayrmda pratiklerin daha niteliksel bir incelemesi, miras al
nan toplumsal nitelikleri (habitus'lar) byk kmeye (kl
trl snf, orta snf, halk snf) aynlan beenilerle badatnr.
Aynmm temel ilkesi ieriklere uzaklktr, vurgu biimsel yn
lerdedir, nk bunlar en sezgisel ve edinilmesi daha uzun s
ren ynlerdir. Kltrl evreler kltrn modellerini, deer
den dmelerini nlemek iin srekli ileriye doru bir kata
meru klarlar: Tarih boyunca ounluu anlalmaz kalan iir,
mzik ve roman, gittike daha da anlalmaz duruma gelmek
tedir. Ara evreler bir kltrel iyi niyet gsterirler ve geriden
gelerek, beceriksizce izlemeye abalarlar: Beeni eksiklikleriy
le dk dzeylerini, egemen beeniye uymayan eitim ek
sikliklerini srekli ele verirler. Halk evreleri gelir, zaman ve
simgesel yetiler eksiklii nedeniyle indirgenmeye zorlandklan
yazglanyla ve tketimlerle yetinmelidirler. Estetikleri yeterli
bir beeniye, biimin ileve bamllna, ieriklere safa bir
katlmaya, uyum salamaya indirgenir. Yalnzca bir toplumsal
snf dayanmas paylalan bir koula anlam kazandrabilir.
 Aydn bujuva snfnn simgesel dzeyde iddetini eletiren
bu sosyoloji, 1960l yllarda moda olan kar-kltr, ii klt
rnn zgnl, hatta ortak ortalama kltr dncesi zeri
ne lksel sylemlere bir yanttr. Toplumsal snflandrma so
nucunda, hepsi kendi aralarnda birbirlerine bal uygulamala
rn zerklii de topluluklarla bireylerin kesin dsall da sz
konusu deildir. Popler kltrler, kyl ve ii kltrleri o
kadar azdr ki ncelikle kar karya kaldklar egemenlii di
le getirirler. ounlukla kar-kltr, kabul edilmi kltrn,
daha ncekilere bakaldrarak eitilmi genliin getirdii, ba
ardnda sekin sanata ve kltrel retiye dnen ada
bir yorumudur. Ortalama sanat oluturma denemeleri elbette
vardr, ancak ok rastlantsaldr ve kayna hep kk bujuva
snfna bal kalr. Ksacas paylalan gerek bir kltr yoktur,
nk ayn yaptlarn ve ayn iletiim aralarnn kullanmlar,
snf ahlaklarna ve beenilerine gre deiir: Aydn genellikle
atlak kadn ellerini gsteren fotorafn estetiiyle ilgilenirken,
ii daha ok yalnzca ierie, bu ellerin varsaylan yksne
taklacaktr. Habitusun anlatmn, saptamakla snrlanmas ge
reken almlama kuramn bu balamda kavramak gerekir: Her
almlayc alglad ve deerlendirdii iletinin retimine, zel
ve toplumsal deneyimini getirerek katkda bulunur (Konu
mann Anlam, 1982).
Bu kuramn gl noktas, pratiklerin ynelimlerini toplum
sal konumlara balamasdr. Lazarsfeldin yapt gibi, tm tek
nik determinizmleri bir yana brakarak, incelemenin merkezi
ne toplumsal gruplan alr. letiim ilikilerini kodlayan top
lumsal alandr -tersi deil-, toplumsal alan hem ortak simge
sel topluluun zel iddetidir, hem de bu iddetle kar kar
ya kalanlarca iddetin meruluunun tannmasdr. Adomo gi
bi Bourdieu de Marksist nvarsaymlanndan yola kar, ancak
Adomonun Aydnlanmaclan safa yceltmesini ve yukandan
bakan sekinciliini reddeder. Bourdieunn yapsalcl, kl
trn ve medyann bir toplumsal egemenliin, dilsel serma
ye ve kltrel sermayeyle en ok donanmlann egemenli
inin, daha az donanmlara, yoksun kalmlara kar dile gel
dii bitiik alanlar olduunu savunarak yceltilen kltr mitini
ykar. En bata pozitivizmin ve kltr endstrileriyle zdeli
in ift sakncasn, znelerin bak alarnn evrenlerinin, do
laysyla iletiim olaylarnn bir paras olduunu aklayarak
nler. Eer yoksun kalmlar egemenlik altndakilerse, bunu
nedeni ille de daha az ilgin rnleri tketmeleri deil, kural
belirleyenlerce daha az ilgin bulunan ya da alak, alm di
ye deerlendirileni tketmeleridir. Bilim-kurgu temel insansal
sorgulamalara daha ak bir gncel yazn trdr, ancak ege
menlik altndaki bir trdr, nk zn biim zerine stn
l dncesini ve tm gndergesel uygunlatrmalar dla
yan iyi beeninin biimsel ltlerine yant vermez.1 Straussun
valslerini dinlemek (ya da gncelletirirsek Andr Rieu tarafn
dan gnn beenisine uyarlanm klasik mzikler) 20. yzyl
da ayrt edici deildir artk, tersine daha zor yaptlar bee
nen gerek mzikseverlerce ok halka zg olarak deerlen
dirilir. Kitle iletiim aralar her zaman sekin yaptlardan da
ha yinelemeci deildir (Bourdieu gregoryen mzik rneini ve
rir), yinelemeci olan da her zaman nemsiz deildir. Dinleyi
ciler, fabrikada alan iilerle btnyle zde deildir. Do
laysyla Adomo felsefesinde gzlemlendiinin tersine, dinleyi
ciler ve tketimleri arasndaki iliki deimez deildir, srek
li oluturulmaktadr.

Kltrel etnik merkezcilik sorunu

Bu emann sorunu, balangta iin dnda braklan ilevsel-
cilii yeniden ele alan bir bak asna varmasdr. Her habitusa
tketimler denk gelir, her tketime snf ya da habitus almla-
malan denk gelir: Toplumsal evren bir farklln retimi maki
nesidir. Dnsel olsa da eletirel bir saptamaya gtrr. Kl
trel sekinlerin tketimlerini ve beenilerini, teki toplum

1 Uyuturucuyu, ak kederlerini ya da aile atmalarm ele alan televizyon di

zileri de sanatsal adan tutarsz ve gerekd olarak deerlendirilir, sanatsa
gerek insan sorunlarna, isellie ve soyutlamaya, mesafeli anlatmsal nite
lie eilmelidir.
sal gruplarla aralarnda bir uzaklk gzeterek eitlendirebilir-
ler, bununla birlikte toplumsal yelpazenin teki ucunda id
det, seim yokluuna ve toplumsal konumla uygunlamaya g
trr. Ayrm'da kitle medyas, stereotiplemi rnler pazarla
rn besleyen yapm mhendislerince ynlendirilen, egemen
lik altndakilerin beenilerini ya da beeni eksikliklerini tasar
layan bir btn gibi grlr. Bu geriye dnn nedeni, klt
rel meruluk kuramnn kltrl modeline duyduu hayran
lkta sakldr, bununla birlikte bu modeli eletirip tarihsel ni
teliini anmsatr (bkz. Televizyon ve kltr birbirine kart
mdr? Ya da kltrn akademik tanmn amak balkl b
lm). Bourdieu okul tapncn, byk yaptlar, lmsz yazar
lar mitini eletirmek ister, ancak gcn abartarak, baarszlk
ya da beceriksizlik asndan ona kart olan ya da ondan ayn-
lan okuyarak, bu sylemin tutsa durumuna gelir. Klasik kl
trn retimini ve tketimiyle tketilmemesi arasndaki ba
ntlar incelikle zmleyerek, sekinlerin, halkla ayn yapt
lar tkettiklerinde bile halka karmamak iin yararlandkla
r kurnazlklar sayp dker: Ayn biimde tketmemek (pop
ler bir filmi ironik bir tarzda izlemek), tketimleri semecilikle
biriktirmek (eklektizm: klasik mziin yannda rock dinlemek
rnein, halk kesiminden rock bunu yapmaz)... Kltrel
egemenliin dk dzeydeki sanatlarn (doruk noktasna
varm kendini beenmilik, ancak srekli baarszlk duygu
su) stratejileri zerine etkilerini, az kltrl topluluklann ra
hatszln ve beceriksizliini betimler. zetle, bir ideolojinin
dlanmlara boyun edirme ve onlar gerilim altnda tutma,
seilmilerin deerini de arttrma biimlerini inceler.
Ancak pratiklerin gereklii, okul ideolojisinin etkilerinin
tesinde -k itle kltr ideolojisinin teki ad- incelenmez.
Bourdieu yalnzca eksiklik, yanllk, yoksun kalma asndan
ele ald orta snf ve halk kesimlerinin pratiklerine anlam ver
mekte tmyle baarszla urar: Anlamszdrlar ya da yksek
kltr pratiklerinin tmyle taklidiyle zdeirler. Benimsedii
kuramsal kaltta, halk kesimleri asndan ne kan Marxtr -
her toplumsal grubun szcn antropolojik anlamyla kendi
 kltrne sahip olduuna ilikin Durkheimc ve Lvi-Strauss-
cu gr tmyle unutulur-, tersi de egemenlik altndakilere
yneldiinde dorulanmtr. ncelemesinde hemen okul takm
adalanna kar, gndelik pratiklerin ktasn birbirinden aynr.
Sekinlerin ve egemenlik altndakilerin medya tketimlerinin
karmakl zerinde durulmaz ve kltrl evrelerin karma
k kltr almladndan kuku duyulmaz.
Bir kalt olmayan, ama halk kltryle tm zdeleme
yi ok erken reddeden Bourdieunn (bkz. Maigret, 2002) se-
kinci konumu, kltrel etnik merkezcilikten kurtulmay baa
ramayan bir aydnn konumudur. Kltr dnmek, Michel
de Certeaunun bu etkinlii lnn gzelliinden sz etme et
kinliiyle karlatrd bir metinde aklad gibi (1974), orta
ve halk kesimlerine uzak bir konum benimsemekse, olmayan
lardan konumaksa, ortaya kan yapay uzakl, dnrn
niversite hocas konumuyla egemenlii altna ald nesnelere
ve bireylere uygulad iddeti gz nne almak gerekir. nn
deki iki engelin adlan halk dalkavukluu ve sefaletiliktir.
stnlk ya da acma duygusu, ilk durumda egemenlik altm-
dakilerin simgesel yoksulluunun ilan edilmesiyle, kincisinde
zgn, safdil ve gdsel bir kltre vgyle aklclatnlr. n
ce Bourdieu sosyolojisine yakn olan, sonra giderek eletirel tu-
tumlanna kar eletirel duruma gelen Jean-Claude Passeron ve
Claude Grignon, Fransz sosyolojisinin yalnzca habitus ve top
lumsal yeniden retim kavramlanna dayal bak asndan ko
puunu simgeleyen Bilgin ve Poplefde (le savant et le popula
ire , 1989) bu yntemsel saptamalan daha iyi sistemletirirler:
- Popler kltrden sz etmek, onda kendine zg yasala
ra gre ileyecek kkten biimde zerk bir kltrn halk dal
kavukluuna gtrebilecek bir sapmasn kefetmeyi dleme
riskini oluturur.
- Halk pratiklerini tutarsz ve bo saymak ya da onlarda me
ru kltrn daha nemsiz, indirgenmi bir biimini bulmak,
sefaletilie gtren merucu bir sapmadr.
Popler kltrlerin kar karya kald basklann tannma
syla, ieriklerinin zenginliinin kefi arasnda bir gidip gel
me ilkesinin, aklama ve anlama arasndaki geleneksel ayr
mn temelindeki ilkenin benimsenmesini neren bu yazarla
ra gre, aratrmacnn bak sorununa kolay bir yant yoktur.
Pek doyurucu olmayan, onu oluturan iddeti gizledii iin an
lalmaz olan popler kltr deyimi, ancak halk ulamlarnn
sefaleti bir kavraynn bysn bozmay baard l
de kullanlmaya deerdir. Saf ve biimsiz bir ktle nyargs bir
kez ortadan kaldrlnca, ngrldnden daha zengin uygu
lamalarn varln ve mantn tantlamak da ampirik alma
ya der.

t
(1) SINIF ETNK MERKEZCL

t
(2) KLTRELL GRELLK
GRELLK zerkilik (2) POPLZM

(3) KLTREL
MERUYET TEORS meruiyet (3) SEFALETLK

(4) EKLEMLENME (4) TTREM

SAPMALAR

Kaynak: Grignon ve Passeron'dan (1989).

Kltrn ada dnmleri

Kltrel pratikler zerine istatistikler, zellikle 1970lerden
balayarak Fransada Kltr ve iletiim Bakanl tarafndan
toplananlar2 ok karmaktrlar, be noktada zetlenebilirler.

2 Bunlar zellikle Olivier Donnatn sunduu Franszlarn kltrel pratikleri so

ruturmalardr.
ncelikle kltrel meruluk sosyolojisi, kltrel etkinlikle
re katlmn bir hiyerarisi greceli olarak ksa zamanda ken
dini gsterdii ve deitii lde, bir kltrel meruluk sos
yolojisini onaylar. 1997de Franszlarn %68i dans gsterisine,
%72si klasik mzik konserine, %43 profesyonel tiyatro tem
siline yaamlarnda hi tank olmamlar. Okuma dzeyi, yk
sek diploma ve toplumsal evre arasnda karlkl bir bant
vardr: Tarmclarn %1den az senede 50 kitaptan fazla okur,
yalnzca %7si haftada en az bir kez ktphaneye gider, daha
eitimli evrelerde bu oran srasyla %17 ve %19dur. 20. yzy
ln ikinci yansnda hak eden kltrel etkinliklere katlm ya da
zellikle deerli saylan yaptlann okunmasn ve dinlenmesini
artrmann bir arac olarak tasarlanan kltrel demokratikle
me, Olivier Donnatnn birok almada vurgulad gibi, baa
rszla uramtr. Ancak deerli bulunan kltr etkinlikleri
ne katlm giderek artar ve anne babalarn pratikleriyle ocuk-
lannki arasndaki aynm azalr, kltrel aktanmda her zaman
kinden az determinizm vardr.
arpc ikinci olgu, okunan kitap saysnn azalmasdr, ge
nellikle kayg verici bulunan ve 1980li yllardan balayarak
toplumlanmzda dnsel k temas zerine ok mrekkep
yalatan bir olgudur bu. Gerekte yazy kltre neredeyse tek
giri noktas yapan bir ideolojinin kn gsterir: Okuma
kaybolmaktan ok yer deitirir, kutsalln yitirir. Gerek
te Batl toplumlarda okuyuculann says zamanla artmakta ve
okullulann yetileri temelden sorgulanmamaktadr. Christian
Baudelot ve Roger Establet tarafndan okul testlerinden ve as
keri testlerden yola karak (Dzey Ykseliyor, 1989) gnm
zn okullulannm, 20. yzyln bandaki okullulara gre dil
bilgisi ve mantk alanndaki stnlklerinin, buna karlk ya
zm konusundaki yetersizliklerinin altm izerler. Zaman iin
de okul, sekin kesime aynlm bir retimden, bir kitle reti
mine geii dzenlemek (20. yzyln banda Franszlann %1i
lise mezunuydu, 1940larda yars okuma-yazma bilmiyordu)
grevinin balangta ulus mantyla tasarlanan aydnlanm
ve yapc bir kamu eitiminden, getirdii tm pedagojik so
runlarla daha az baskc, ayn zamanda daha az sayg duyulan
bir eitime dnmn grmek zorunda kalmtr. Okuma
nn azalmas bir bakma bak asna bal bir sonutur, n
k 1970-1980lerde grlen kiiler, soruturmaclarn kar
snda tketimlerine fazla deer biiyorlard. Okumama sorunu
gnmzde daha az gz korkutucu grndnden, az oku
yanlarn daha az ekinceyle gizlerini amalar, ok okuyanla
rn da tersine, pratiklerine daha az nem vererek aklamala
rnda kendilerini daha az deerli klmalar ok olasdr. Sonu
ta okuma orannn d ncelikle byk okuyucularn (se
nede elli kitaptan fazla okuduklarn bildirenler3) daha az t
ketmesinin bir sonucudur, okumann konumunda bir deii
me tanklk eder. Yakn zamana dek okumak, toplumsal yeni
den retim stratejilerinin odanda yer alan en nemli klt
rel edimdi, gnmzde okul baarsyla daha az birletirilen ve
son derece okbiimli, greceli sradanlam bir edimdir. Hal
kn az ya da ok okuyucu olan bir eyreinden yansna kadar
bir blm iin, kitap gz korkutucu olmay srdrr (Chris
tian Baudelot ve dierleri, Yine de okuyorlar..., 1999), ancak Ro
ger Chartiernin vurgulad gibi, giderek daha eitli trlerde
(el yazmas, magazin basn, elektronik metin, vb.) daha eit
li ierikler, zel ve kamusal yerlerde (ktphane ve medyatek-
lere kaytlarda byk bir art grlmektedir), retim ve tke
tim arasndaki aynma artk titizlikle sayg gsterilmeden oku
nur. Yaz, yaym ve okuma, popler kltr ve yksek kltr iz
leyicileri, web sitesi yaratclan ya da renciler iin eskisi ka
dar uyumaz deildir artk.
te yandan snrlarn byle belirsizlemesi, gze arpan
nc e olan amatrlerin pratiklerinin ykseliinin zel
bir durumudur. Gen ve daha az gen bireyler mzik, foto
raf, grafik, zanaat, video etkinliklerine nemli katlmlanndan
yola karak kltrel pratiklerini yeniden tanmlarlar ve kolek-
siyonlann trlerini de artnrlar. Franszlann yaklak te bi
rinin bir koleksiyonu vardr, aralarndan %10u resim yapar,

3 rencilerin son yllarda bilimsel ve teknik konulara ynlendirilmeleri de ku

kusuz bu srete nemli rol oynamtr.
%11i yazar (bkz. Donnat, 1998). Aka grlr ki sanatla
rn benimsenmesi artk eskisi kadar kamusal ve zel kurumla-
ra bal deildir, elektronik teknolojilerinin yaylmas (mzik-
alar, ses kaydedici, mikro bilgisayarlar) da eve kayar, ortala
ma sanatlarla ilgilenme kltrn yaln bir e deerlisi gibi de
il, tm toplumsal evrelerden geen gerek bir anlam aray
gibi tasarlanmaldr.
Grsel-iitselin yaylmas yzyln en heyecan verici olaydr.
Gerekten de yalnz gnlk televizyon tketimi 2000 ylnda
Fransada saat krk dakikaya, Amerika Birleik Devletleri ve
ngilterede drt saate ulamtr. Bat toplumlannda neredey
se alld kadar televizyon izlenir (yllk saat younluu a
sndan) ! Bununla birlikte ok belirli topluluklar dnda, yaz
l aralarla grsel-iitsel arasnda kesin bir rekabet yoktur.4 Ek
ran, radyo ya da hi-fi kanal karsnda geirilen zaman, ncelik
le alma zamannn azaltlmasyla, emekliliin, lise ve niver
site reniminin gelimesiyle sunulan bo zamandan salanr.
Yine de televizyon pratiklerinin bu kadar belirgin ve bu kadar
grnr olmas nedeniyle ilevleri, etkileri, toplumsal gerek
lilikleri zerine sorgulamalar uyandrmas anlalabilir. Edil
genlik sklkla, imgenin gcyle tuzaa drlm izleyicile
re yaktrlr, edilgenlik insanlarn yalnzca drtte birinin tele
vizyonlarn atklarnda ne izleyeceklerini bilmemeleri, karar
sz dinlemenin de bir kural durumuna gelmesi olgusuyla do
rulanr. Ancak televizyonu zaplama ve televizyon izlerken el ii
de grme etkinliklerini de kapsayan bir kltrel pratik olarak
grmek gerekir (bkz. Televizyon ve kltr birbirine kart m
dr? Ya da kltrn akademik tanmn amak). Ayn alkan
lktan paylaan ulusal ve uluslararas topluluu birletirir, n
k toplumlarmzda davranlann farkllnn bu kadar zayf
olduu bir pratik yoktur: Evlerin %96snm bir televizyon alc
s vardr ve bu iletiim aracnn ierikleri irketlerde (iten son
ra) ve okulda ikinci tartma konusudur. Kukusuz eitsiz bir

4 Establet ve Felouzis (1992) gibi yazarlar, bireylerin ounun televizyon ve ki

tapta ayn eyi aramadklarn ve ok televizyon program izleyenlerin bir b
lmnn ok okuyanlar olduklarn gsterirler.
kltrel pratiktir, nk toplumun ortalamadan daha yal, da
ha yoksul kesimince ya da kadnlarn ounlukta olduu b
yk bir aznlka ar tketilir. zleyicilerin %10u toplam izle
menin %30unu, izleyicilerin %30u toplam izlemenin %60unu
oluturur, oysa televizyona muhalif olanlar toplumun %10unu
ve izleyicilerin %1ini oluturur. Bununla birlikte ok televiz
yon izleyenler ya da byk hedef kitle, bir kltrel bask al
tnda kalsa bile, tekilerin tersine yabanclam olarak deer
lendirilemez. Birka istatistiksel e bu tezin tersini kantlama
ya yeter: Geni kitle sekinlerden daha seicidir (diploma
l Parisliler ne izleyeceklerini en az bilenlerdir), programlarn
eitlenmesini ister (tm yayn trlerini tketir). Eer televiz
yon haberleri, magazin programlan, belgeseller, kltrel yayn
lar iin televizyon izleyicileri varsa, bunun nedeni televizyonu
ok kullananlarca izlenmeleridir. Az izleyenlerin saygn prog
ramlara odaklanm bir pratikleri yoktur. Diplomallar orant-
sal olarak byk tketicilerden daha ok sinema ve spor prog
ramlan izlerler.
Sonuta tketimlerin evrensellemesi ve genlemesi gncel
kltr byk lde belirler. Biri tekisiz olmaz, nk ulus
lararas kitle iletiim aralanna eriim kuaklar arasnda reka
bet oyunlanna girmeden gereklemez: Yabanc yapmlar ye
rele uyarlayanlar genellikle genlerdir. Genler ve ekran ze
rine, Sonia Livingstoneun ynettii (Livingstone ve Bovill,
2001) Avrupa apnda yrtlen soruturmalar, bu ya kesi
mi zerine yaygn basmakalp dncelerin yanltcln gs
terir. Genlerin televizyon dknl ok lmldr, nk
genler bata neredeyse evrensel olarak izlenilen, srekli tart
ma kayna kk ekrana deer verseler de hibir ey herhan
gi bir hegemonyann varln dorulamaz: 4-14 ya grubu tele
vizyon tketiminin greceli zayf olduu bir ya dilimidir; er
genler televizyona sinema ve arkadalarla kmaya gre daha az
deer verirler; televizyon ve bilgisayar, okumayla dorudan re
kabet iinde deildir. Genler, yetikinlerinkine gre toplum
sal adan daha trde, ulusal kaynaklannda daha melez, m
zik ve radyo dinlemeye daha dayal bir kltr yaratrlar (Gle-
varec, 2005). Bireysel ve toplu renme kaynaklan, bir baka
deyile Dominique Pasquiernin vurgulad gibi, imgenin ve
metnin zm yetileri, ilikilerde beceri edinme kaynadr
ve gen kltrne deil, yetikin kltrne doru yaylma ei
limi gsterir. Oyun biliimi ve internet, kltrel kaltn etkisi
nin tmyle alt-st edilmesi olarak ilk nce genlerce benim
sendiinden bu eilimi kusursuz bir biimde gsterir (bkz. On
Altnc Blm).

Tketimden almlamaya
Ne kadar zengin bilgiler olsalar da kltrel pratikler zerine
istatistikler, ancak satn alma ve kltrel etkinliklere katlma
ilikin toplumsal biimbilim erevesinde bilgi salar. Zayf
lklar gibi gleri de genellikle bir yandan pratikleri, te yan
dan simgesel mallan temel alan, dayankl mallarn sahiplii
nin ve toplumsal gruplann tanmna dayanmalandr. Medyay
la bantlandrlan toplumsal demografik deikenler (cin
siyet, ya, din, corafi aidiyet, eitim dzeyi, gelir) ierikle
ri (trlerle snflandnlan az ya da ok zengin yaz ve ierik
eitleri) ve pratikleri (popler, kltrl vb.) betimleme
ye yetecektir. rnein farkl kitap trlerinin okuyuculanmn
haritas izildii zaman, ortaya konulan beenilerin tam an
lamyla tr snrlarna uymadklar grlr. Polisiye ya da ca
susluk romanlarn ve tarihsel yaptlar seen bireylerle (daha
ok erkek ve yal bir nfus sz konusudur) duygusal roman-
lan, polisiye romanlan, belgeselleri ve yaanm deneyimleri
seenler (daha ok kadnlar) konusunda da durum byledir.
Trler, az ok trde okuyucu gruplannda elikili seimlere
de konu olurlar: Sanat kitaplan ncelikle yksek dzeyli ro
manlarla (varlkl almayan kadnlann ilgi alan) ya da tersi
ne, bilimsel ve teknik yaptlarla badalatnlr (yaznsal kl
tr olan mhendisler).
Yaptlar farkl evrelerde, beeriiler arasndaki varsaylan en
gellere aldrmadan dolarlar. Tarihiler Shakespearein melod
ram uyarlamalannn kimi zaman okuma-yazma bilmeyen izle
yiciler karsnda kazand baary ortaya koymulardr (Law
rence Levine tarafndan incelenen 19. yzyln Amerika Birle
ik Devletlerfnde, 1988). 17. yzyldan 19. yzyln ortasna
kadar en geni ve en halktan okuyucular hedefleyen Troyann
mavi ktphanesindeki metinler konusunda, Roger Chartier,
solgun ve uyumsuz harflerle yazlp baslan, dk fiyata sa
tlan metinlerin kt kapakl kitaplarda nceden varolan me
tinlerin yeniden retimi olduunu gzlemler. Bir baka deyile
mavi kitap olarak baslan bu metinlerin kendileri popler de
ildir, tm trlere, tm alara, tm yazlara aittirler. Bu r
nekler toplumsal gruplan kullanklan rnlerin yapay retim
leri gibi dnmenin ya da popler olsun olmasn, yaptlarda
tek bir referans eksenini izleyen az ok zengin eleri grme
nin olanakszln gsterir.
ncelemeyi nitel dzeye kaydrdmzda kltrel meruluk
sosyolojisinin tutarszlklar ve nicel yntemin zmszlk
leri daha da belirginleir. zerine alt yaptlann ve oku-
yuculann birbirine denk dt grn derinden benim
seyen sanat ve okuma sosyolojisi, 1970li yllardan balayarak
durumun byle olmadn gsterir. ok kltrl ada m
zik dinleyicileri tarafndan Messiaen ya da Bouleznin yaptlan-
nm yorumlan zerine Pierre-Michel Mengernin nl alma
s (Kurgucu kulak. ada mziin tketimi ve alglanmas,
1986), bize -snrda bir durum- bu yaptlann konser salonun
da temsilinin bir zevk olarak yaanmaktan uzak olduunu, ge
nellikle bunlar dzenli olarak izleyenler iin kltrel tke
tim grevi gibi yaandn gsterir. Tketim, aka edilgin ve
d kmkl yaratcdr, nk bu mzikseverlerin akladk-
lan beenilerle grnr biimde ters der. Mzik tercihle
ri zerine bir soruya, sorgulanan kiilerden biri: Mzik anm-
sanabilir olmaldr; duyduum mzii anmsamak ve konser
den sonra syleyebilmek houma gider, yantn verebilmi
tir. ada karmak mziin zellikle yapbozumsal ve melo
dik olmayan nitelii bilindiinde mthi bir yanttr bu! Yapt
larn ve izleyicilerinin toplumsal hiyerarisinde ykseldike es
tetik yarglarn inceldiinin, yarg yetisinin ykseldiinin, bir
baka deyile profesyonellerinkine yaklatnn gvencesini
hibir ey veremez.5 Kltrel nesnelerin tanmnn ksr dng
s nedeniyle genellikle dorulanm saylan bu iliki (kltrel
sermayeyle en donanm olanlar en iyi nesneleri seip tanm
larlar), gerekte kendiliinden dorulanmaz. Kltrl tke
ticilerin, elbette tekilerden daha okul damgas tayan sylem
lerinin genellikle, temelde ayrdedici estetik deneyimlerinin
boluunu perdeleyen rtlerden baka bir ey olmad sapta
nabilir. Kltrel sermaye -beenilerin toplumsallamas ve sin
dirilmesi- almlamay belirlemeden de tketimi az ok belirle
yebilir. Kltrel sermaye, genellikle eitimli topluluklardan ge
len, ancak bunlarn farkl niteliklerini gsteren sanatseverlerin
(mzikseverler, ateli tiyatro izleyicileri), Emmanuel Pedlerin
Weberei anlatmna gre aba gerektiren, bir bant alayan
kltrel biimlerle uzun bir atmann sonucu deimi pra
tiklerini de dikkate almaz.

Almlama zerine aratrma gelenekleri

Teknik szck daarcndan kan, ancak sibernetik ve davra-
mbilimci yananlamlanndan bamsz almlama kavram, Hans
Robert Jauss ve Wolfrang Iserin ynlendirdii Alman Cons-
tance yazn okulunun eletirel kurama tepki olarak almlama
estetiinden sz etmesiyle tm okuyucular zerine tm sor
gulamalarn kavana yerleir. 1970li yllarda Jauss, bir yap
tn okuma biimlerinin zevkini iin iine sokarak ok byk
bir kopu gerekletirir (yazn gndeliin alanna sokar) ve
metnin beklenti ufkuyla (kendi biemsel gereksinimleri) oku
yucunun kiisel ufku (toplumsal ve bireysel evreni) arasnda
bir buluma dncesini ortaya koyar. Bylece, semiyolog Um
berto Econun ayn dnemde yapmaya alt gibi, yazn kut
sallktan karp iletiimin, diyalogun alanna sokar, bu da kla
sik yazn incelemesi, okuma pratikleri zerine almalar, sa
nat ve kltr sosyolojisi almalar zerindeki gl etkisi

5 Jean-Claude Passeronun Sosyolojik Dnmede (1992) toplanm almala

rnda resim ve yaznsal yorum alanndan birok rnek bulunabilir.
ni aklar. Birok aratrmac, onun almalarnn uzantsnda
okuyucularla, dinleyicilerle ve mze ziyaretileriyle, birok yo
rumsal eitlemeyi ortaya koyarak ilgilenir.6
Ancak Constance Okulu bir dnce retimi kaynandan
baka bir ey deildir, yalnzca yazn alannda kalan uygula
masyla ve toplumsal ilikilerin kuramsallatrlmas yoklu
uyla snrl kalr.7 Okuyucu aratrmas iin en az be gele
nek vardr, diye kesinler Klaus Bruhn Jensen ve Kari Erik Ro-
sengren (1990). Lazarsfeldci snrl etkiler kuramyla (bunun
sonucu olan) kullanmlar ve doyumlar akm, nce kitle ileti
im aralarna odaklanan, ancak ilevselciliin byk lde
etkisi altnda kalan ilk ekirdei oluturur. Eski ktada sklk
la sosyolojik incelemeyle akan yaznsal zmleme, yaznn
znde stn olduu inancn ve niversite kalesinden po
pler, geni halk kltrlerine gerekten almadan dlar.
Almlama almalar, zellikle de gelecek blmde ele alaca
mz Cultural Studies, kitle iletiim aralar ve marjinal kltr
zerine bir sorgulama ierdiinden, son tarihsel blou ve en
nemli yenilenmeyi oluturur. Dolaysyla almlama kuram
sal bir nesne deil, ampirik bir alan, birka temel ilkeyi payla
an birok aratrma kuram iin srekli bir artdr. Bu ilke
ler yle zetlenebilir:
- bir mzikli gsteriyi izlemek, grsel-iitsel dinleme ya da
okuma, nesnel zellikleri ve tek ynl etkisi olan yaln bir mal
tketimine indirgenemez;
- kullanclarn ya da almlayclann pratikleri zerine sy
lemlerini zmlemek, ayn nesnelerin farkl kavranlann ve
anlalmalarn ortaya karmak gerekir;
- medyayla ve medya ierikleriyle iliki, bu medya ve ierik
lerinin belirledii snrlar iinde, medyay kullanan kii tarafn
dan toplumsal ve kimliksel bir anlamann konusudur.

6 Bkz. Michel Picard (1987) ya da Bernadette Seibel (1995) tarafndan yrtlen

almalar ve Jacques Leenhardtm kitab (1982).
7 Jauss, kitle iletiimini ve yazm kuralc bir biimde kartlatrrken, Lauren
ce Allard (1994) ahmlama estetiinin yaznsal sekincilik izlerini koruduunu
anmsatr.
Michel de Certeau ve alimlama sorunu
Okuma, dinleme ya da grsel bir gsteri srasnda gerekletiri
len yorum edimlerinin en zarif dile getirilii, Michel de Certe
au tarafndan, bu konu zerine sorgulamalarn ounu zetle
yen bir yaptta ortaya konur. Certeau niversitede allmam
bir yol izler, bu da o dnemde Fransada egemen olan eleti
rel akmlardan bamsz kalmasnn gvencesi olur (bu yazarn
dnsel bir yaam yks ve tarihsel, sosyolojik aratrmayla,
Cultural Studies'le bantlar zerine bir alma iin, bkz. Ma
igret, 2000). Klasik gizemcilie (zellikle 16. ve 17. yzyllar)
tutkun bu Cizvit, sekinlerin yazsnn etnik merkezci etkile
rini sorgulamaya bal tarihi bak gelitirerek, giderek ege
men dzenden dlanan dinsel topluluklarla (ileciler, sapkn
mezhepliler, cadlar) ilgilenir. Bu topluluklar zerine bilgi, ge
nellikle yalnzca yarg makamlarnn raporlarndan, kilise me
tinlerinden ya da dnemin yazarlarnn kitaplarndan tremi
tir, znelerin kendi szlerinden ok uzaktr. Tarihi, kendisi
nin de anlatsyla bu kltrlere ekledii uzakl ve iddeti dik
kate alarak bunlar yeniden oluturmaldr. Bak Fransz Dev
rimi srasnda kyllk zerine almalarla 18. ve 19. yzyl
lara, sonra halk kesiminden okuyuculara, sonunda da en gn
cel pratiklere, zellikle kitle iletiim aralaryla bantl pratik
lere ynelir. Certeau, sekinlerin yargsnn egemenliinin de
imezlerini anmsatarak -sefaletilik ya da halk dalkavuku-
luu- halk kesiminden okuyucular ve 1970li yllarda medya
nn varsaylan etkileri sorununu ayrks olmaktan karr. Ya
nt Wittgensteinin pragmatizminin geliimlerini, Econun se-
miyolojisini, Hogartm ii etnolojisini (bkz. gelecek blm) ve
Yllklar tarihini birbirine balar. Ayn anda baka dnrler-
ce (Erving Goffman, Alain Tourain ya da Anthony Giddens)
gerekletirilen eylemin bir yeniden kefi erevesinde, pratik
lere ve yapma sanatlarna bir tz vermekle grevli antnc
metaforlar politikasna dayanr.
Gndelik Hayatn Kefinin (Yapma Sanatlar, 1980) ilk cildi
nin nl bir balnda Okumak: Bir kaak av Certeau, Mark-
sizmin nda, anlam reticileriyle tketicileri arasndaki ili
kinin eitsiz olduunu belirtir: Syleyenler, yazanlar, pazara
srenler ya da okutanlarn, bunlar elence iin olsun, okul-
sal bilgi iin olsun tketenler zerinde bir gc vardr, anlam
ve anlam tayan biimleri benimsetme gcdr bu. Ancak bu
iliki her zaman atmal olmutur, taraflardan biri ya da te
ki iin kolay bir utku yoktur. Dinden bamszlama ve devle
tin erkinden farkllaan bo zaman etkinliklerinin nem kazan
masyla, egemenlik altndaki evrelerin zerklii tarih boyun
ca da artmtr. Anlam reticileri, eriimini ve kullanmn de
netledikleri topraklarn (metinlerin) sahipleridir. Tketiciler
(Certeau almlayc szcn kullanmaz, bunun dalgas sonra
gelir), kendi gndeliklerini salamak iin mallan tmyle ya
sad aran kaak avclara benzerler: Bir metinde eleri se
mek, kendi tarznda okumak, metnin retimine yabanc baka
elerle ilikiye sokmak. Toprak sahipleri, egemenlik altnda
kileri tuzaa dren stratejiler, uzam denetimi eylemleri, orta
ya koyarlar -topraklanndan, bir baka deyile ideolojilerinden
gemek gerekir- oysa kaak avclar taktiklerini, geici direni,
dnemsel gerilla edimleriyle (vurulan baarma) uygular
lar. Egemenlik altndakilerinin okumalannm, metinlerin ken
diliinden bir anlam olduunu varsayan bir kaynak okumas
na (yazarn, endstrinin, okulun gerektirdii) gre uyumsuz
olmadm anlamak iin, bir benimseme kuramna dayanmak
gerekir. Herkes kendi kltrn uyumsuz nesnelerle olutu
rur - bir bakma yeniden retir. Okuyucu bir evreni minyatr
letiren ve karlatran bahe reticisidir (...) Barthes, Stend-
halin metninde Proustu okur; televizyon izleyicisi gncel r
portajda ocukluunun grnmn okur. Okuyucular ayn
zamanda gebedirler, topraktan topraa gezinirler, metinlerin
tercihlerine karn sylemek istediklerini okumazlar ya da yal
nzca sylemek istediklerini okumazlar ve seimleriyle tanm
lanamazlar - kltrel pratikler zerine istatistikler bunu aka
gsterir (Certeaunun 1970lerden balayarak Kltr Bakanl-
nn soruturmalannn dnsel kaynaklanndan birini temsil
etmesi artc deildir). Gebeliin anlam, okuyuculann ne
densiz yokluu, toplumsal evrelere gre ayn deildir, kltr
l kesimlerinki eklektizm diye adlandrlana, seim zgrl
ne yaklar, halk kesimlerininki daha ok anlam bir dolu bir
likte yapmaya dayanr.

Michel de Certeau'ya Gre 'Yapm a' Biimleri

Eylem
zne Yer Eylem dzeyi Yokluk tr
Mal sahipleri Oturulan topraklar Stratejiler Uzam Gebelik=eklektizm
Kaak avclar Yer deitirmeler Taktikler Zaman Gebeli k=b irlikte yapmak

Almlamaya bu bak as gerekte drt tezin birleimine da

yanr. Zayflar, tekiler gibi ustalkl, hatta yrekli eylemler ger-
ekletirebilirler, yaptn dnmeden hareket eden bir ip atla
ycs gibi (Kantta yapma sanat kavramnn anlam budur): Tak
tikler evrensel, temel yetilere gndermede bulunur. Reklam t
neli diye adlandrlan televizyon akam haberlerini prime time
kurgusuna balayan reklam kua rneini (Certeaunun verdi
i bir rnek deil) ele alalm. Televizyon kanallar ve reklam ve
renler bu alan ellerinde tutarlar, nk ierii televizyon izleyi
cilerince deitirilemez (yapm stratejilerine eriimleri yoktur).
Ancak geici yn deitirme taktikleri her zaman olasdr: zapla-
mak, sofray toplamak, tartmak, kimi reklamlardan kaarak ya
da reklamlara kaarak (kara mizah, unutma, ksmi katlm) iine
dalma. Burada birinci dzey sz konusudur.
Yetilerin dile getirilmesi, kimliksel ve toplumsal ltler
uyannca izleyicilere gre deiir: Yallar tekilerden daha az
zaplarlar ve dorusal anlatlan izlemeyi yelerler, ancak rne
in reklamlara, spotlann estetik ve yanslamal eleriyle ilgile
nen genlerden daha az dikkat gsterirler. Birinin ya da teki
nin seimleri, bir benimsemeyi, toplumsal, cinsel, kuaksal ve
bireysel beenileri ortaya kanr (ikinci dzey).
Her edimin politik, savala ilgili boyutu, taktiklerden ve ka
ak avlamadan sz edildiinde egemen glere direniten sz
edildiini aklar. Televizyon izleyicilerinin edimleri televiz
yonlarn, aktarlan ideolojilerin ve pazarn gleri karsnda
kk zgrlkler gibi grlebilir (nc dzey).
Sonuncu tez (drdnc dzey) toplumbilimsel determinizm
geleneinden tmyle kopar: u ya da bu kiinin veya izleyici
lerin ierikler karsnda (burada reklamlar) ne yapacan b
tnyle anlamaya ya da nceden sylemeye olanak verecek bir
kural yoktur. Certeau, davrann matematiksel anlamda kao-
tik durumundan sz eder, yle karmak, deikenlerle yk
ldr ki bir ya da birok denkleme indirgenemez. zneler s
rekli, izledikleri yollan karmaklatran bir bakas olmak du
rumuyla kar karyadrlar. Aynntnn girdii yapda her ey
ayn grnr, ancak aynnt ileyii ve dengeyi deitirir (Yap
ma Sanatlar, Tarihlerin zaman). Mistik gereklik de minik
topik ereklerden oluan en gncel edimleri derinden etkiler.
Bu da gndelik dilde bireylerin kama, deneyim, renme, ke
if yetilerinin olduunu dile getirir. Bu erken sezgi, sonraki yl
larn sosyoloji kuramlarnn merkezindedir (bkz. On Bein
ci Blm).

Sonu
Medya tketimi incelemesinden almlama incelemesine, sos
yoloji ve tarih, popler pratiklere en iyi kaak avclk meta-
forunun dile getirdii bir ierik kazandmr. Buna karn almla-
ma almasnn, tam anlamyla kesinlenmesi iin bir esi ek
siktir. Eletirel kuramlara kar oluturulduundan, ncelik
le bireylerin medya tarafndan kodlanan erkler karsnda dire
ni yetilerinin altn izmeye alr, dolaysyla alt-st etmekle
yetindii Marksist ve yapsalc bir bak asna bal kalr: Erk
yukanda younlamtr, tek paradr, ancak aada ona kar
direnilebilir (gndelik kk bakaldnlara tipik aydn vg
snn nedeni budur). Bu durumun bilincinde olan Michel de
Certeau, tedavi iin sekin kart yaz tekniini, popler pra
tikleri vdn bildirir ve okumann kaak avclnn, bu
nu ok yaln bir nesneye indirgemeyi yasaklayan drt dzeyini
gelitirir. Ancak metinlerinde Michel Foucaultdan alman ku
rumsallam, disiplin salayan erkler ve taktiki bireyler ara
snda bir kartlama dncesi bulunur, bu dnce medya
pratiklerini yalnzca direniler olarak deil, kltrler ve karma
k alanlar gibi dnmeyi hl engellemektedir.

Televizyon ve Kltr Birbirine Kart mdr?

Ya da Kltrn Akademik Tanmn Amak

Kitle iletiimi deneyimi, genellikle sanat yapt deneyimiyle elikili bulunur.

Kltr gerekten de Bat toplumlarmzda estetik erekle, teklikle ve deer
ler hiyerarisiyle tanmlanr, bir kltrn (en geni anlamyla) en iyi nitelikle
ri bir araya toplayaca varsaylr, oysa televizyonun bir imge seline, bir ka-
ytszlamaya, endstriyel tekdzelie, edilginlie, annda hazza daha yakn
olduu, ancak zgn programlarn ve kanallarn (Arte) yaratlmasyla kl
trel demokratikleme arac ilevini grebilecei sylenir. Ancak bu mani-
keizm, dnceler tarihi zmlemesine olduu gibi, program ierikleri ve
televizyon izleyicilerinin pratikleri almalarna da uzun sre direnemez.

Bilge kltrn bulunuu

"Kltrl" kltr tanmmz toplumsal adan ylesine yerlemitir ki doal
gibi grnr. Bununla birlikte bir tarihsel yapya, romantiklerce, sonra da sa
nat iin sanat savunucularnca vlen, ancak 17. yzylda deer verilmeye
balanan, 19. yzylda Flaubert ve Mallarm gibi yazarlarca amanszca sa
vunulan, okulun devralp aklclatrd, 20. yzylda da kltr politikalarn
ca geniletilen yapt mantna dayanr. Yaratclarn yaratm ediminde top
lumdan tam bamsz olduklarn varsayar, bu da hangi ada olursa olsun
byk lde bir mittir yalnzca. Ayrca okuyucularn, Alain Viala (1985) ta
rafndan deiken klasik okul metninde iyi incelenen, ok zel bir saduyu
ve deerlendirme yetisi olmasn gerektirir. Okuyucunun pratiini belirleyen
kural, her eyden nce zevki dlayan bir zevk etii gibi anlalr. Yaznn, bir
dilbilimsel lte gre tanm, iyi yazmaktr, biimci bir erein nesnesidir: Bir
yaptn verdii tat, onu gdleyen retorik elerince (yazar bu etkiyi yarat
mak iin hangi betileri kullanr?) ve gereklik sorunu karsnda (yazar bize
ne retir?), en sonunda da ruhsal zgrleme etkisi ilevi grd varsa
ylan ahlaksal etki nnde (metin araclyla yreklilii ya da ciddiyeti
retmek, bir ders vermek) srekli silinmelidir. Metin yorumu, okumann yine
ve bir daha yeniden retilmesini benimsetir, metni satr satr paralara ayrp
yava yava tadn karmaya arr, ancak bylece ilk zevki kreltir. Yapt-
la bu iliki zaman iinde gelimi, yine de biimci erei korumutur, ahlak
sal ama ada sanat evreninin son siperlerinde baskn kan tmyle bili
sel bir haz araynn ardnda giderek silinir (bkz. Raymonde Moulin'in al
malar). Estetie, biimlerin incelemesine balamann elverili ynn tan
tr, ancak annda hazz ortadan kaldrp byle yapma olanaklar olmayanla
ra farkl bir haz nerdiinden, yksek sayda kiiyi dlamaya bir kltr ya
ratr. Kltr politikalarna bavuru da yaylmak istenen "kltrn" demokra
tik yaylmn ve zel yetinin arac okul tarafndan gerekletirilen byk laik
Hristiyanlatrma grevini derinletirmeye yarar. "Sorun, kinci Cumhuriye
tin eitim iin yaptn kltr iin de yapmaktr. Fransa'da her ocuun al
fabe hakk olduu gibi resim, tiyatro, sinema hakk da vardr" (Andr Mal
raux, 27 Ekim 1966). Bu koruyucu anlay daha o zamandan Joffre Duma-
zedier -Bourdieu'nn eletirilerinin hedefi- gibi 1960'l yllarda kitle iletiim
aralarnn kt etkilerinin ateli eletirisinden kopan, ancak akllarnda dev
let tarafndan denetlenen bir televizyon olan, zellikle televizyonda en so
nunda poplerletirilebilecek yksek kltr devralma frsatn gren Fran
sz hmanist sosyologlarn almalarna szmtr.

Kltrn karma nitelii

renci ve retmen saysnn artyla, zerk bir yazn evresinin oluu
muyla ve devletin aklclatrc bir kurum olarak ykseliiyle glenen yaz
nn fazla deer grmesi, kltrn (genel antropolojik anlamyla) kimi yaz
l biimlerini daha stn saymaya, bir saygnlar tapnanda yer almaya de
er grlen tarihin tm yazl retim trlerini birletirerek lksel yazn ta
rihini yeniden oluturmaya ve iletiimin teki biimlerini (heykel, resim vb.)
alglamamz buna uydurmaya ynlendirir. Oysa Antik Yunan zerine al
malarn btn nemi llyada'nn ya da Odise'nin balangtaki yapsnn, ya
zn tarihinin temel yaptlarnn yazl deil szl, bir baka deyile doala
maya ve topluluun alkanlna bal olduunu gstermektir. Bu da an
tropolog Florence Dupont'a Homeros ve Dallas'da (1990) yaygn etnikmer-
kezci bir yanl ortaya karma olana verir: "Yaamn Antik an kltr
lerini yeniden oluturmaya ve farkllklaryla yeniden kurmaya alarak gei
renler iin en rahatsz edici olan, yeni hmanistlerin, Homeros'u ya da Luk-
retus'u kendi retilerinin kurucular yapmak iin kendilerine mal ettiklerini
grmektir. Bu dzmecilik incelikten uzaktr. Antik an ozanlar bu Akln,
Mantn ve Kitabn militanlarna destek olamaz. "Hmanizmann genellik
le tm Bat kltrnn kaynana yerletirdii yaptsa hi destek olamaz".
"Kitap ve ant kltrmzn meru bir ses ve olay kltr olamayacan
kabul etmemizin zaman gelmitir". "Kltrl" kltrmz yaptn ok ya-
Inlatrc bir ideolojisinin inandrmak istedii gibi tek para deildir. Fark
l alarda sanat retimi ve almlamas zerine almalann altn izdii gi
bi (Rnesans iin, Michael Baxandall okunabilir), yazyla ilikinin ve sanatsal
zerkliin ileci mant kltrn mantn zetlemez.

Kltr olarak televizyon

yleyse televizyonun ada kltrmzn utan verici eklentisi deil, te
mellerinden biri olduunu kabul etmek artk sama grnmez. John Fiske
ve John Hartley'nin anlatmna gre, geleneksel ozann ilevini gren med
ya, bu ozanlarn dinleyicileriyle bantlarnda yaptklar gibi, genellikle k
msenen, ancak anlatlarn srekli yineleyip deitiren televizyon dizile
riyle szl kltr geleneini srdrr. Florence Dupont'a gre, gnmz
de Odise'nin yaptlarna hibir ey Dallas kadar yakn deildir. Medya b
yk lde gelenekseldir (Dominique Mehl'e gre), televizyon, izleyicilerin
ierikleri canlandrmak, szel alverie yaam vermek iin ele geirdii yeni
bir katlmc kltr biimidir ve anlamn ortak oluturulmas d kurgular
dan, oyunlardan olduu gibi ta/fc-s/ovv'lardan da geebilir. Demokrasilerde
herkesin, ayn referanslar paylamasna karn, karsnda farkl biimde ko
numland bir "geni halka seslenen kltr" olarak gndelik alverilerin
byk blmne hizmet eder (Edgar Morin, Dominique Wolton). Genellik
le, kltrel mallara ve hizmetlere, eitime, beeniye en uzak olan en tke
tici izleyiciler iin, Michel Souchon'un altn izdii gibi baka kltrel biim
lerin yerini dolduran, bir ali purpose medium" (Denis McQuail'in deyimi
ne gre), bir baka deyile "her ie yarayan medya" (tm biimleriyle haber,
elence, toplumsal tartma) olarak tm iletiim biimlerine eriim kaps i
levi grebilir. Pragmatik Richard Shusterman'n rap' sanatsal anlatmla be
densel hazz birbirinden ayrmayan bir kltrn rnei gibi gsterdii gibi,
genlere zg nitelikleri ve mzikal boyutlar gz nne alndnda, bir ya
am sanat biiminde tasarlanabilir. Ayrca televizyonun yalnzca gndeliin
estetii olmadn da belirtmek gerekir. leti (zellikle haber iletisi) aktarc
boyutundan da sanat iin sanat ideolojisi anlamnda yapt mantndan da
kaamaz: Ayrm ve yaratm mantnn nitelikleri, yeniliki deneyimlere n
celik veren (Tutsak'tan Columbo'ya ve Ally McBeaie) filmlerde, izgi film
lerde, dizilerde, mzikal gsterilerde ak mantna yaknlar. David Thor-
burn ya da Umberto Eco'nun (1987) nc saptamalarna gre, geriye ayn
teknik zanaat yaptlarnda szl kltr, mitolojik yaplar, biimsel bulula
r, simgecilii, kara mizah ve metinlerarasl, ksacas eski ve daha az eski
biimlere anlam ve kltr yaratma biimlerinin ounu kartran bir an
ve bir medyann estetiini retmek kalr.
 Kltrler okunun tesinde: Okulun konumu nedir?
Bir televizyon kltrnn varlnn dikkate alnmas konusunda, baya ve
dk diye nitelenen uzakla karn (bunu durum saptamas da kltrllk
kurallarna verilen dn de ortaya karabilir) insanlarn ou gr birlii
iindedir. Okul ideolojisinin ke getii anda, okulun grevi zordur. Ma-
nikeizm de okul tarafndan nlenmelidir. Okul, sekin kltrn pratiklerini di
le getirdikten sonra, gnlk pratiklerine ve popler kltrn (hangisi?) yan
k kurumuna dnemez. Kltrn ada biimlerine almla geleneksel
yetilerin -bizim kltrmzn bir parasdr- retimi arasnda bir yol arar.

KAYNAKA
Allard, Laurence, Dire la rception. Culture de masse, exprience esthtique et
communication, Rseaux, 68,1994, Paris.
Baudelot, Christian; Cartier, Marie ve Detrez, Christine, Et pourtant ils Iisnt...,Seu-
il, 1999, Paris.
Baudelot, Christian ve Establet, Roger, Le Niveau monte, Seuil, 1989, Paris.
Baxandall, Michael, LOeil du Quattrocento (1972), Gallimard, 1985, Paris.
Bemstein, Basil, Langage et classes sociales. Codes socio-linguistiques et contrle soci
al (1971), Minuit, 1975, Paris.
Boullier, Dominique, Les styles de relation la tlvision, Rseaux, 32,1988,
Paris.
Bourdieu, Pierre, Ce que parler veut dire. Lconomie des changes linguistiques. Fa
yard, 1982, Paris.
La Distinction. Critique sociale du jugement, Minuit, 1979, Paris.
Esquisse dune thorie de la pratique, Cenevre, Droz, 1970.
Bourdieu, Pierre; Boltanski, Luc; Castel, Robert ve Chamboredon, Jean-Claude, Un
Art moyen. Essai sur les usages sociaux de la photographie, Minuit, 1965, Paris.
Bourdieu, Pierre ve Darbel, Alain, LAmour de lart. Les muses dart europens et leur
public, Minuit, 1966, Paris.
Bourdieu, Pierre ve Passeron, Jean-Claude. Les Hritiers. Les tudiants et la cultu
re, Minuit, 1964, Paris.
Certeau, Michel de, LInvention du quotidien, cilt I, Arts de faire (1980), Gallimard,
1990, Paris.
(Dominique Julia ve Jacques Revelin ibirliiyle yazlmtr), La beaut du
mort. Le concept de culture populaire, Certeau, Michel de. La Culture au plu
riel (1974), Seuil, 1993, Paris.
Chartier, Roger, Au bord de la falaise. Lhistoire entre certitudes et inquitudes, Albin
Michel, 1998, Paris.
Culture crite et socit. Lordre des livres (XlVe XVIIe sicle), Albin Michel, 1996,
Paris.
 Textes, imprims, lectures", POULAIN Martine, (der.), Pour une sociologie de
la lecture. Lecture et lecteurs dans la France contemporaine, Le Cercle de la Lib
rairie, 1988, Paris.
Dayan, Daniel (der.), la recherche du public. Rception, Tlvision, Mdias,
Herms, 11-12,1993, Paris.
Donnt, Olivier, La stratification sociale des pratiques culturelles et son volution.
1973-1997, Revue Franaise de Sociologie, XL/l, 1999, Paris.
Les Pratiques culturelles des Franais. Enqute 1997, La Dcouverte-La Documen
tation Franaise, 1998, Paris.
Dmocratisation culturelle: la fin dun mythe, Esprit, 34, Mart-Nisan 1991.
Donnt, Olivier ve Cogneau, Denis, Les Pratiques culturelles des Franais, 1973-
1989, La Dcouverte-La Documentation franaise, 1990, Paris.
Dumazedier, Joffre, Vers une civilisation du loisir? Seuil, 1962, Paris.
Dupont, Florence, Homre et Dallas. Introduction une critique anthropologique, Ha
chette, 1991, Paris.
Eco, Umberto, De Superman au surhomme (1978), Grasset, 1993, Paris.
Innovation et rptition: entre esthtique moderne et post-modeme, Rsea
ux, 68, 1994 (1987).
Establet, Roger ve Felouzis, Georges, Livre et tlvision: concurrence ou interaction?
Presses Universitaires de France, 1992, Paris.
Fiske, John ve Hartley, John, Bardic Television Reading Television, Londra, Met
huen, 1978 (yeniden gzden geirilmi basm: NEWCOMB Horace (der.), Tele-
vison, The Critical View, New York, Oxford University Press, 1987).
Grignon, Claude ve Passeron, Jean-Claude, Le Savant et le populaire. Misrabilisme
et populisme en sociologie et en littrature, Gallimard-Seuil, 1989, Paris.
INSEE. www.insee.fr (zellikle Inse Premire ve kltrel pratikler zerine yayn
lar listesine bavurulmutur).
Iser, Wolfgang, LA cte de lire, Brksel (1976), Pierre Mardaga, 1985.
Jauss, Hans Robert, Pour une esthtique de la rception (1970), Gallimard, 1978, Paris.
Jensen, Klaus Bruhn ve Rosengren, Karl Erik, Cinq traditions la recherche du
public (1990), Herms, 11-12, 1992, Paris.
Leenhardt, Jacques ve Jzsa, Pierre (Martine Burgosla birlikte), Lire la lecture. Es
sai de sociologie de la lecture, Le Sycomore, 1982, Paris.
Levine, Lawrence W., Highbrow/Lowbrow, The Emergence o f Cultural Hierarchy in
America, Cambridge, Harvard University, Press, 1988.
Livingstone, Sonia ve Bovill, Moira (der.), Children and their Changing Media En
vironment. A European Comparative Study, Mahwah, Lawrence Erlbaum Asso
ciates, 2001.
Maigret, Eric, Pierre Bourdieu, la culture populaire et le long remords de la socio
logie de la distinction culturelle, Esprit, Mart-Nisan 2002.
Les trois hritages de Michel de Certeau. Un projet clat danalyse de la mo
dernit, Annales HSS, 3, 2000.
Mauger, Grard; Poliak, Claude ve Pudal, Bernard, Histoires de lecteurs, Nathan,
Essais et Recherches, 1997.
Mdiamtrie, Enqute annuelle sur les audiences TV (www.mectiametrie.fr)
Mehl, Dominique, La Fentre et le miroir. La tlvision et ses programmes, Payot,
1992, Paris.
Menger, Pierre-Michel, Loreille spculative. Consommation et perception de la
musique contemporaine, Revue franaise de sociologie, XXVII-3,1986.
Missika, Jean-Louis ve Wolton, Dominique, La Folle du logis. La tlvision dans les
socits dmocratiques, Gallimard, 1983, Paris.
Moulin, Raymonde, LArtiste, linstitution et le march, Flammarion, 1992, Paris.
Pasquier, Dominique ve Jout, Josiane (der.), Les jeunes et lcran, Rseaux, 92-
93,1999.
Passeron, Jean-Claude, Le Raisonnement sociologique. Lespace non-popprien du ra
isonnement naturel, Nathan, Essais et Recherches, 1991.
Pedler, Emmanuel, Sociologie de lopra, Parenthse, 1999, Paris.
(Emmanuel Ethisle birlikte), En qute de rception: le deuxime cercle. App
roche sociologique et culturelle du fait artistique, Rseaux, 68, 1994.
Picard, Michel (der.), La Lecture littraire, Clancier-Gunaud, 1987, Paris.
Poulain, Martine (der.), Pour une sociologie de la lecture. Lecture et lecteurs dans la
France contemporaine, Le Cercle de la Librairie, 1988.
Seibel, Bernadette (der.), Lire, faire lire. Des usages de lcrit aux politiques de la lec
ture, Le Monde Editions, 1995.
Shusterman, Richard, LArt ltat vif. La pense pragmatiste et lesthtique populai
re, Minuit, 1991, Paris.
Souchon, Michel, La tlvision dans lespace des loisirs, Projet, 229,1992.
La Tlvision des adolescents, ditions Ouvrires, 1969, Paris.
Tlvision Melodrama, Newcomb, Horace (der.), Tlvision, the Critical View,
Oxford, Oxford University Press, 1987.
Van Eijk, Koen ve Knulst, Wim, No More Need for Snobbism: Highbrow Cultural
Participation in a Taste Democracy, European Sociological Review, 21/5, 2005.
Viala, Alain, Naissance de lcrivain. Sociologie de la littrature lge classique, Mi
nuit, 1985, Paris.
Wolton, Dominique, loge du grand public. Une thorie critique de la tlvision,
Flammarion, 1990, Paris.
 ONUNCU BLM
CULTURAL STUDIES
(KLTREL ALIMALAR)
Eletiriden Almlamaya ve tesine

Birok adan 1970-1990 yllarnda iyice gelien ngiliz ve

Amerikan hareketi Cultural Studies, o zamana dek kitle klt
r izlei zerine yrtlen abalarn bir bireimi olarak betim
lenebilir. Gerekten de kltrel egemenlik biimlerine dikkatli
eletirel bir bak ve medyatik kltrn kullanmlarn anlama
amacn, erk ve kltr arasnda ba sorununa yeni bir kuramsal
zmde bir araya getirir. Nitel ynteme byk bir nem vere
rek yaznsal gelenei, etnografyay ve gzlem sosyolojisini ar
tk sekincilikten kaman bir bakta birletirir. Kltr biim
lerinin teki kltr biimlerine kesin stnl tabusunu silip
atarak, topluluklarn pratiklerinin zenginliine alarak, genel
likle halk dalkavukluu ve postmodernist yanlglar diye deer
lendirilen niteliklerine karn, iletiim aratrmalarnda dn
cenin ok nemli bir evresini oluturur.

Yoksulun kltr:
Halk evrelerinin bir etnolojisine doru
Disiplinler ve ktalar arasndaki snrlara aldrmadan giderek
ok byk bir aratrma bulutu durumuna gelecek bu akmn
kayna Birmingham niversitesi edebiyat profesr, zyaam
yksyle etnografik denemenin arasnda bir kitap olan Yoksu
lun Kltrnn (1957) yazan Richard Hoggartm almalan-
dr. O dnemde zellikle g yaam koullannn hkm sr
d ngiliz ii snfndan gelen Hoggart, kendisine yksek
retim grme olana veren eitim bursu yardmyla toplum
sal ykseliin tm aamalann tanr: Burslu rencinin utan-
lan, beceriksizlikleri ve kendi evresinden kopuu. Ancak ayn
zamanda da kitle medyasnn genellikle yabanclam ve ger
ek bir kltr oluturabilmekten aciz sayd, bilgilendirilmi
ve kapsayc bir antropolog bak ynelttii ii evrenine de
rinden bal kalr. ncelikle o dnemde ok okunan, olaan
d ve heyecan dourucu halk basnnn mesafesiz almlan-
madm saptar. Dolambal dikkat (ya da Jean-Claude Passe-
ronun Franszca evirisinde uyuuk tketim) diye adlandrd
nn nesnesidir. eriklere gl bir katlm yoktur, kara mizah,
dikkatsizlik, gvensizlik vardr, almay ve brakmay bilmek
gerekir. Daha balamadan sonunu bilmek iin sayfalar kant-
nlr, reklamlar zerinde durulmaz, hoa giden bir evrene ger
ekliinden kuku duyulsa da balanlr. Hoggart ii kltr
nn zor i koullann, bir yaam zevki, taknlk ve ans oyun-
lan yoluyla simgesel biimde ama isteine ok bal bir betim
lemesini gelitirir. En nemli deer, aile yuvasdr: Semt ve ev,
d tehditlere kar tapmak ilevi grr. rnein i ve tp evreni
uzakta tutularak kurulan onlar-biz kartl, toplumsal ili
kileri oluturur. Kitle iletiim aralan gndelik gereklii gn
gnne zevklerle beslemek iin, aile ocanda uyumu artrmak
iin kullanlrlar. Bir vaat evreninden sz ederler, yine de daha
ok aile iinde etkinlii arttnrlar, konutururlar. Bu inceleme,
televizyonun ortaya kmasndan ncedir, ancak bu kitle ileti
im aracnn halk kesimince kullanmlann anlamaya ne kadar
yardmc olduunu biliriz: i ailelerinde, televizyon salonun
ortasnda taht kurar, srekli aktr, oday ek seslerle doldurur
ve alverie destek olur, ancak alay edilmedii zaman youn
olarak izlenmez.1

1 Televizyonun halk evrelerinde byk baarsnn olduka Hoggartc bir

zmlemesi Fransz Olivier Schwartzm almalarnda (1990) ya da Chambat
Stuart Hall'un yeni Marksizm'i
Hoggartn incelemeleri, dneminin Marksizmin aktard i
i snfna karamsar bakma kar olan Ingiliz tarihi Edward
P. Thomsonun dnceleriyle, zellikle de onun gibi ii ev
reninden gelen ve Marksist kltr kuramnn deerli eletir
meni Raymond Williamsin dnceleriyle birleir.2 Dolay
syla Frankfurt Okulu kuramna uzak, ancak yeni sola katlan
bir dnceyi olas klan bir yldzlar topluluu sz konusu
dur. Hoggart 1964te Birminghamda, bu amala gelien aratr
ma akmna adn veren Centre for Contemporary Cultural Stu-
diesi kurar. ngiliz kamu televizyonunun kurulmasyla, sonra
da UNESCOnun almalarna katlmyla kendi tekeline ald
ynetimi, 1970li yllarda Stuart Halla brakr. Hallun ge
tii yol ok zeldir, o da farkllk ve kknden kopmayla be
lirlenmitir. ngiliz smrgeciliinin bu ocuu, Jamaica do
umludur, kanlmaz olarak ten rengiyle ilgili sorunlarla kar
lamtr, ngiliz ay fincannda eker olmay bilir.3 Bir ei
tim bursu yardmyla Ingiltereye yerleerek Diaspora ayd
n olur, Marksizmi benimser, bununla birlikte sekin aydn
l reddeder: Toplumsal deiim istei, birok kktenci d
nrde olduka yaygn yetke ve sekincilik beenisiyle birle
mez. Hail, Ingiliz Marksizminde beklenen kuramsal devrimi
gerekletirir. Alman deolojisinin altn izdii gibi kapitaliz
min egemenliinin hem iten hem de kltrden getii ve Bart-
hesla Econun ok iyi anlam olduu, egemenlerin ideolojisi
nin gstergeler evreni araclyla eitimle ve medyayla tand
dncesini benimser. Ancak Antonio Gramsci ve Marxm
tarih yazlarndan etkilenerek genellikle bir karlar maskesi,

ve Ehrenbergin (1988), Dominique Bouliernin (1988) televizyon incelemele

rinde bulunabilir.
2 Hoggart ve Williams arasndaki yaknlk ylesine gze arpar ki iki ncnn
bir Raymond Hoggart diye kantnlabilecegine ilikin bir mit yaylr. Yine de
Williamsm Hoggartn tek bana kurduu merkeze katlmadn ve iki yazar
arasnda kukusuz farkllklar da bulunduunu belirtmek gerek.
3 David Morley ve Chen Kuan-Hsing tarafndan yaynlanan, Stuart Hail. Criti-
cal Dialogue in Cultural Studies adl kitapta (1996), bu yazarn izledii dn
sel yola ilikin birok rnek bulunur.
bir yanlsamalar rts gibi dnlen olguya antropolojik bir
ierik verir: deoloji yalnzca bir strateji, aldananlan aldatma
ya ynelik bir kurnazlk deil, bir toplumsal grubun deerleri
ni dile getiren anlamlandrma ve pratiklerdir. eliki, ayn bi
imde toplumun tm dzeylerinde emaya girmitir. Egemen
lerin evreni bileik deil, atmaldr, smf blnmelerinin d
nemsel durumlarnn biraraya gelmesine dayanr. Yneten s
nfa bal kitle iletiim aralarnn evreni, i uyumazlklar
nn yanksdr, dahas kendi zerk ileyii vardr. Kitle iletiim
aralarnn toplumun ideolojik alann ve egemenlik yaps
n yeniden retme eilimi vardr, ancak yalnzca sistematik bir
eilim sz konusudur. Egemenlerin ideolojisi doal ve evren
sel gibi sunulmaya allsa da bir hegemonya, bir baka deyile
egemen ideoloji olarak kendini alamak ister, bununla birlik
te elikilerden ve deiken dengelerden gemitir (Grams-
ci). Tarihsel adan deikendir, ayrca halk kesimlerinde dire
ni ve eliki yetileriyle kendini gsteren bir snf savayla kar
karyadr. Hoggart ve Thompsonm dncesine uygun bi
imde, ii evrenine bir znenin saygnln yeniden vermek
gerekir. Yalnzca ii evreniyle de yetinmemelidir: Egemenlik
altndaki tm toplumsal kesimler kltr oyununa katlr ve kit
le iletiim aralan yoluyla ya da onlarla bantl olarak kendi
lerini dile getirir.

Kodlama/kod zm modeli
Stuart Hail kltr bir atmalar uzam gibi ele alr ve medya-
tik iletilerin retim anyla almlama an arasnda bir uyum d
ncesini reddeder. Eer iki kutup birbirine kansayd, ileti
imden sz etmenin olana bile olmazd! Bakhtinein (ya da
Volosinovun) dilbilimi, burada Barthesn ya da Econun d
zeltilmi semiyolojisiyle, gevek karakterli adamlar olarak g
rlen izleyicilere ideolojik iletilerin alanmasna artk inanma
yan semiyolojiyle birlikte hizmet eder. Kitle iletiim aralarn
ca nerilen kodlama karsnda Hail almlama ya da kod
zm konumu nerir (Kodlama/Kod zmleme, 1973):
 Hegemonya biiminde alcnn kod zm, gndericinin
kodlamasna karlk gelir. Bu durum bir izleyici dorudan
ve snrlama olmadan, rnein televizyon haberlerinin ve bir
aktalite programnn yananlamn zmsedii ve iletiyi, bu
nu kodlamakta kullanlan referans koduna gre zmledi
inde dorulanr. Bir biimde bu durum, izleyicilerin iletile
ri retildii gibi yuttuklar ya da bunlara kandklar grn
deki 19601 yllarn semiyolojinin savlarna karlk gelir (an
cak bu semiyoloji, izleyicilerin ortalama yasalar, alanan kod
lar beklentisinde olduklann varsayar). Ancak bu durumda bi
le, iletiler gerilimler ve elikilerden uzak deildir, nk ta
nan ideoloji egemenlerin kendi aralarnda ve egemenlik altn-
dakilerle anlaml etkenler medyatik rgtler arasndaki reka
betin rndr.
Uzlama biimi, ortaya kan anlamlandrmalarn bir bl
mn deitirir. Alc iletinin tad gerekliin tanmn be
nimser, ancak snrl olarak, hedefini snrlayarak, hatta bir l
de kartlaarak uyum salar. i maalarnn donmasn sa
vunan haberlerde ne srlen savlan ulusal kar adna kabul
edebilir, ancak kendi kann savunmak iin de grev yapabilir.
Muhalif biim, kodlamaya kar koyabilmek iin yabanc re
feranslar ortaya karr. Bu durumda almlayc benimsedii
ideolojiyi, yananlamlann eletirdii ideolojiyle kartlatm.
Halln maalann dondurulmasna ilikin rneini yeniden ele
alrsak (1970li yllann ortamnn belirledii), televizyon izleyi
cisi medya syleminde ulusal kann yerine snf kann
koyar: letiyi yeledii kodla, baka bir referans erevesinde
yeniden toplamak zere datr.
Bir iletinin kendiliinden, kodland gibi zmlenmesi
iin bir neden yoktur, erki her yerde bir olgu sayan Halla gre
ikisi arasndaki akma her eye karn ar basar. Hegemon
ya egemen bir anlamn ya da yelemek bir okumann alanma
sdr, ancak bir betiden baka bir ey sz konusu deildir. Da
vid Morleynin soruturmalan deneysel dzlemde modeli do
rular. Nationwide izleyicileri zerine almasnda, bu haber
programnn 29 grup izleyicisini sorgulayp programn okun
masndaki krlma izgilerini ortaya koyar: Toplumsal evre,
ya, cinsiyet uyarnca farkllama olduu aktr. Morley alm-
lama tablosunu karmaklatrarak tanma, anlama, yorumla
ra ve iletilere yantn boyutlarn birbirine kartran kodla
ma/kod zmleme modelini tehlikeye atar. Tekerlein yeni
den icadndan sz eden James Curranm eletirisine gre, La-
zarsfeldci sonularn bata bu aratrma akmna kar olan
solcu dnrlerce yeniden kefi buna indirgenemez (Gz
den geirmelerin on yl. 80li yllarda kitle iletiimi aratrma
s, 1992). Morley sosyologdur, Giddens, Bemstein, Bourdieu
ve Certeaunun aratrmalarndan bireylerin hem yeteneklerin
kalts hem de yeni eylem biimleri yaratma, retmeye yet
kin olduklar dncesini alr. Lazarsfeldin yapmadn yapp
ideoloji-diyalog kavramn gelitirir. Feminist almalar kar
snda yalnzca toplumsal snfa odaklanan bir yorumu terk
eder: Erk yalnzca snf kavgasna deil, ya, cinsiyet rolleri
ne vb. baldr, toplumsal kitlede greceli yaygndr. Hail, ege
men deer sistemi (burjuvazi), baml deer sistemi (ara b-
lmlenmelerin sistemi), kktenci deer sistemi (bozguncu b
lmlemelerin sistemi) arasndaki geleneksel blmll
rtk biimde yeniden reten modelini nerirken Frank Par-
kinin toplumsal snflar zerine almalarndan esinlenmi
tir. Oysa anlam zerine anlama sorunu yalnzca toplumsal s
nfla ilikili deildir.
Bu zorluklara karn, 1980li yllarn banda iletiim sorunu
zerine ngiliz bireiminden sz etmek olasdr. Herkesin dile
dii gibi kendini dile getirme ve anlam biimlerini setii g
r safdilliktir. Ancak buna kout olarak yoksul ve yoksulla
trc kitle kltr emas topa tutulur, nk medya ve izle
yicileri arasndaki iliki dorudan ve kendiliinden, bir baka
deyile yabanclatnc ve beyinsizletirici bir iliki gibi tasar-
lanamaz. Popler kltr ya da kitle kltr ne snf bas
klarndan bamsz sanatsal bir anlatm, ne de bir egemenli
in saf etkisidir: Uzlalm, ancak egemen evrelerin yarar
na bir ilikidir.
Amerika Birleik Devletleri'nin ar basmas
Gei ncelikle nitel terimlerle anlatlmaldr: Amerika Birleik
Devletlerindeki retim yesi-aratrmac says ngiltereyle
karlatrldnda lszce fazladr. Birmingham ve Mor-
leynin ders verdii Londra Goldsmiths Collegein tesinde,
Cultural Studies ngilterede grece marjinal blmlerde geli
ir -Fransz niversite Teknoloji Enstitlerini andran politek-
nik yksek okullar- ve kadrolarn oluturulmas 1980li yllar
dan balayarak yava yava, niversitenin deil, rencilerin is
teinin basks altnda gerekleir. Amerika Birleik Devletle-
rinde tersine, Cultural Studies etiketiyle blmler kurulur ve
eski blmler bu yeni bayra tamak iin dnm geirirler.
Baan iki eletirel iradenin karlamasyla aklanabilir. Cultu
ral Studies yapsalclk, zdecilik ve sekinci tutumlarca belirle
nen geleneksel blmlerin reddiyle balayarak, her eyden n
ce bir disiplinin yeniden yaplanmas (ya da daha ok disiplin-
sizleme) gibi dnlr: Yaznsal aratrmalar yalnzca yk
sek deer verilen yazma, kltrl sinemaseverliin film studi-
esine adanr, toplum bilimlerine gelince, kitle iletiim aralar
nn ada dorudanlm hafife alrlar, dolaysyla yeni bir
retim biimi yaratmak gerekir. Daha sonra feminist akmlar
la birleerek ve etnik aznlklarla ecinsellerin savamlar
n kendi savamlar yaparak, eitimli beyaz sekinlerin, kendi
lerini WASPlann (Anglosakson kkenli beyaz protestan Ame
rikal) erkine kart bir toplumsal hareket gibi sunarlar. Byle-
ce hzla gelien toplumsal bir olguyla karlama, baskland
dnlen kimlik biimleri iin bir ilgi oluur: Amerika Birle
ik Devletlerinde bir Cultural Studies blmn yalnzca Afri
kal Amerikallarn ve Asya kkenli Amerikallarn vb. kltr
tarihi zerine retim program kurabilir. 1980li yllarda Cul
tural Studies hepsi popler kltr ve kitle kltrnn yeniden
saygnln kazanmasna bal farkl disiplinler ve alanlar ara
snda -literary studies, english studies, film studies, media studies,
gender studies, gay ve queer studies, black ve ethnic studies v b -
bir buluma noktas, bir karlkllk ilevi grr. Bunun sonu-
cu Cultural Studiesin, nclerinin her zaman sahip kmadk
lar nesneleri, kuramsal konumlan ve uygulamalan da kapsa
masdr.

Yeni kuramsal konumlar:

Sekinciliin kktenci bir eletirisi
Kkleriyle nceden hazrlanm -pragmatizm gelenei, Wright
Mills ve Herbert Gansm sosyolojisi, McLuhan ve James Ca-
reynin yaynlan ya da John Caweltinin Journal o f Popular Cul-
ture - Amerikan Cultural Studies, birok dzlemde kuramsal ve
yntembilimsel deiimler gerekletirerek zgn bir yol izler.
Alt-kltrlere alm ve niversite geleneinin kurallannm
eletirisinde, dnsel itkisinin ngiliz olduu kesindir. Yazn
profesr Anthony Easthope, yazn nesnesinin geersiz kln
mas gerektiini dnr, Richard Dyer ok gemeden byk
Hollywood mitlerinde ecinsel okumalann zgnln gs
terir, bylece de Gay Studies ve Film Studiese yaknlar, Ange
la McRobbie ve Charlotte Brundson Womens Studiese giriirler,
Martin Baker izgi roman zerine alr vb. Birok Amerika
l aratrmac Birminghama hacca gider: Amerikal aydnlar ve
popler kltrlerle olan bantlan konusunda uzman Adrew
Ross, 1990l yllarda hareketi somutlatran Lawrence Gross-
berg. Ancak Amerikan Cultural Studies bundan daha da gl
bir biimde, kitle kltrnden ve kullanmlarndan yansz bi
imde, bakalannn adna deil, bunlarn iinden konuma is
teiyle yntembilimsel bir kopu gerekletirmek ister. Aratr
macnn toplumsal ve kurumsal konumunun bir z-inceleme-
siyle (nesne olarak oluturduunun, zellikle poplerin anla
mn zorlar) benimsettii tanmn etkilerini gzden geirerek,
kendini aydn sekinciliinin ve etkilerinin srekli bir kkten
ci eletirisi giriimi gibi sunar. Bakalannn adna konuulamaz,
bu nedenle halkla ve aznlklarla uzakl, hatta eksensel yansz
lktan sz eden uzakl somut biimde ortadan kaldrmay de
nemek gerekir. Bu giriim yararldr, nk Adomocu eletiri
nin, yalnzca pimanlk iermeyen ve aydn sz yitimini savun
mayan eletirisidir. Bu bak asnn belirgin kiisi John Fis-
kedir. Fiske televizyon kltrlerinin cokulu bir vgsne gi
riir, niversite hocas ve rnein televizyon bilimkurgu dizisi
Star Trekin hayran olarak kendini tanmlar ( Understanding Po
pular Culture, 1989). Fiskeyi izleyen Henry Jenkins de coming
outlann yapan Gay ya da Queer Studies aratrmaclar gibi, bir
biseksel olarak bu televizyon dizisinin biseksel okumalar
n bulgular. Certeaunun kaak av sezgilerini hayranlar ve top
lumsal cinsiyetler alanna uygulamak iin yeniden ele alan yap
t Textual Poachers. Televisions Fans and Participatory Cultureda.
(1992) Jenkins, izleyicilerin yalnzca alc deil, ayn zamanda
metin reticileri olduklar, yalnzca taktiki deil, strateji belir
leyici olduklar dncesini gelitirir.
Amerikan Cultural Studies, medya evreninde anlam yara
tan her eyle ilgilenerek en kmsenen kltrn, ara evrele
rin, orta snfn kltrnn zerine aratrmalarn kilidini k
rar. ngiliz Cultural Studiesin gerek popleri temsil etmedii
ni, ii (erkek) snfna kar souk durduunu kabul etmek ge
rekir. Televizyon kltr ve popler kullanmlar zerine a
lmalara gzel bir giri oluturabilecek Yoksulun Kltr, eski
kitle iletiim aralarnca (yazl basn) korunan geleneksel ii
kltrn bozmakla sulanan yeni kitle iletiim aralarna kar
eletirel vurgular ierir: Hoggart, aile dayanmasn kemiren
yeni bir bireysel ve orta smf kltrne kar knayan bir tutum
iine girmekten kendini alamaz. Hoggartn ii snfnn ya
nnda yer alan almalarn, Dick Hebdigein ii ayaklanma
s gibi grlen punk alt-kltrleri zerine aratrmalar (Su
bculture. The meaning o f Style, 1979), Stuart Hall ile Tony Jef-
fersonun Dazlaklar, Rasta ve Rocklar (Resistance through Ri
tuals. Youth Subculture in Post-War Britain, 1976) aratrmalar
izler. Brundson, Birminghamda gender studiesin ikincil kald
ndan sz edip yaknr, oysa tekiler Halln Jamaika doum
lu olduunu, ama 1990l yllardan nce Commonwealthde si
yah olmann ne demek olduundan hi sz etmediinin4 al

4 Bununla birlikte Paul Gilroyun etnik ve rksal kimlikler zerine bir dn

ce balattm belirtmek gerekir.
tn izerler... 1970lerde alayc biimde kk bujuva ola
rak adlandrlanlar, kitlelerin aldatlmasn tezini rten, an
cak Marksizmde hl zellikle kmsenen bir evrene kar bir
tr yadsma iindedirler. Hayran kltrleri ve kltrel eitli
lik zerine, tek bir toplumsal evreye bal kalmayan, ancak en
grnr biimleri, ncelikle ara evreleri ele alan birok Ame
rikan aratrmas iinse bu sz konusu deildir. Paylalan bo
yutunda orta snf kltrnden genel anlamyla kltre ka
dar, televizyon da anketlerin merkezindedir, televizyon dizile
ri (1980li yllarda vazgeilmez Dallas ve Hanedan) birok tar
tmaya konu olur. Etnik ve cinsel aznlklarn kilidi de krl
mtr, toplumsal snf anlamnda kartlk dizgelerinden kay
naklanmayan her ey artk Donna Harawayin, Constance Pen-
leynin, Andrew Rossun, Bell Hooksun yaynlarnda antnlr:
Srad olan ya da olmayan bedensel uygulamalar (piercing,
dvme, vb.), pornografi, video oyunlar, siber teknolojiler vb.
Amerikan Cultural Studiesi Bourdieunn, Tardem, Katz ve La-
zarsfeldin dikey modellerince tasarlanandan ok daha eitliki,
ama farkllklarn ve kimliklerin sivri dile getirilmesiyle belirle
nen bir evren betimlerler.

okanlamllk ve anlam zerine

genelleen tartma
Amerikan Cultural Studies, pratik kuramlan akm zerine, Bart-
hesn son yaptna (Plaisir du texte -Metnin Hazz-) , zellikle de
Michel de Certeau tarafndan dile getirilen yorumun bamszl
na gnderme yaparak kodlama/kod zm modelini kk-
tenletirir. deoloji maruz kalnan, tartlan ve/ya da eletirilen
bir erkin alanmasdr, ancak Hail ve Moleynin tersine, vur
gu tartma, hatta eletiri zerindedir. Popler pratikler ierik
lerin, hangi ierik olursa olsun, temelindeki okanlamllma,
zevki iin iine katan ve kimlikleri pekitiren direni taktikleri
dir. Fiske, yorum oulculuunu aydnlatmak iin eski bir Vi
etnam savasnn Amerika Birleik Devletlerine dnnde
maruz kald ikenceleri ve kendine uygulanan iddette sava
 bir yant vermesini anlatan ilk Rambonun (Sylvester Stallo-
nelu), gsterilmeye baland dnemde Reagann... ve Avus
turya Aborijmlerinin en beendii film olduunu mizahi bir dil
le anlatr. Bir almlama zmlemesine girimeden de bu uzla
mazlktaki Amerikan sululuk duygusunun sayfasn evirmek
ve lkeye yeniden fetihi imaj vermek kaygsn tayan Ba-
kann filmi beenmesinin nedeninin, erkeksi ve millliyeti ya-
nanlamlar olabilecei dnlebilir. Aborijinler konusunda da
Fiske, AvustralyalI Eric Michaelsm, bu topluluun filmin Ame
rikanc boyutuyla ne kadar az ilgilendiini ve tersine beceriksiz,
hispanik, baka bir deyile egemen WASP dilinde kendini dile
getiremeyen, polisin arad, ormana snarak doal durumu
na dnen kiilikte kendilerini bulduklarn gsteren almas
n ele alr. Anlat kendi durumlarnn bir metaforu gibidir: Abo
rijinler ngiliz dil geleneini kabullenmek zorundadrlar, Avus
tralyada su orannn en yksek olduu ve en ok bask gren
toplum grubunu olutururlar, ayrca doaya, busha balan ok
belirgindir. Fiskenin kitaplan artc rneklerle doludur. Mi
dnight Oil topluluunun Beds are burning arks Avustralya
lI madenciler arasnda ok poplerdir, ancak rk nyarglara
kar olan Aborijin yanls szlerine deil, hard rock titrei
mine balanrlar. Bruce Springsteenin Bom in the USAi, ileri
ciler Amerikan d zerine d kmklm dile getiren bir ba
lad, tutucular iin yeni bir ulusal martr. Madonna hem erkek
lerin cinsel fantezilerine, hem de ergenlerin bamszlama d
lerine hizmet eder, kot pantolon toplumsal kullanmlan son de
rece farkl bir giysidir...
Janice Radwayin izledii yol, o dnemdeki birok niversi
te aratrmacsnn yolu konusunda aydnlatcdr. Bu feminist
edebiyat uzman, kadn okuyuculann yaad baskya tanklk
etmek amacyla nl Harlequin koleksiyonunun pembe di
zi romanlanyla ilgilenmeye karar verir. Romanlann semiyolo-
jik bir zmlemesini gerekletirir ve eletirel yazarlardan ay-
nlan, etnografik denebilecek bir yntemle Middlewestin bir
kentindeki hayran topluluuyla balant kurmay seer. G
rt tutkulu okuyucular genellikle orta snftan ev kadnla-
ndr, bir kulp araclyla kendi aralannda romanlar dei-to-
ku edip tercihlerini tartrlar. Reading the Romanceda (1984)
Radway giderek artan aknln aktarr. Metin zmlemesi,
kadnlarn toplumsal adan aa konumunun durmadan alt
n izen (bkz. Tablo) anlatlarn yinelemeli ve ataerkil ieriini
ortaya karr: Gzel gen bir kadn ve mesleinde baarl, zen
gin bir adam k olurlar, erkek kadn reddeder, ancak en so
nunda iki karakter kavuup evlenirler. Bu kitaplar kadn kah
ramanlan deimez bir biimde edilgen, hatta erkek dzenine
boyun emi (romann banda erkek kahramann kadna teca
vz etmesi ender deildir), yalnzca estetik sermayeleri iin is
tenen, evlenme merakls varlklar gibi gsterir, evlilik de erkek
stnln ve kadmlann kar karya kaldklan aalanma-
lan onaylar. Bununla birlikte, kadn okuyuculann yorumlan
hem birbiriyle ayn, hem de aratrmacnn bu kitaplar zerine
yorumlanyla elikindir. Harlequin romanlan erkeklere ve ya
banl doalanna verilen olaanst derslerdir, nk erkekle
rin kadns konumlara doru gelitiklerini gsterir. Duygusal
romanlann kadn okuyuculan, elbette bu kitaplann toplumsal

Harlequin Romanlarnn Okunmas (Janice Radway'e gre, 1984)

' Semiyolojik anlat Kadn okuyucularn anlats

Karlama
Gzel, ancak yoksul bir gen kadn, zengin
ve mesleinde baarl bir erkekle karlar.
Erkein toplumsal stnl.
Ak egemenlii gizler.
Kopu
Erkek kadna kaba davranr:
Toplumsal egemenlik fiziksel
egemenlikle de kendini gsterir.
Ayrlk
Kadnn aa toplumsal konumunu
kabullenme almas.
Uzlama
Erkein zaferi, nk kadn nceki
iddeti kabullenir ve evlilik yoluyla
kocann stnl kutsanr.
Karlama
Gzel, ancak yoksul bir gen kadn,
zengin ve mesleinde baarl bir erkekle
karlar.
Erkein toplumsal stnl.
Akla egemenlik birarada yrr.
Kopu
Erkek kadna kaba davranr:
Toplumsal egemenlik
fiziksel egemenlikle de kendini gsterir.
Ayrlk
Erkein kadns deerlere
ynelme almas.
Uzlama
Kadnn zaferi, nk erkek duygularn
itiraf eder, iddeti de reddeder.
adan aa konumlarn pekitiren romantik ve ataerkil bas
makalp dncelerine katlrlar, ancak bunun nedeni cinsel
egemenlik gsterisinin -te yandan bu cinsel egemenlik gn
lk yaamda da yaanr-, sonra tmyle baka yne gidecek bir
durumu inanlr klmak amacyla kullanlmasdr.
Kadn okuyucular, kadn kahramanlan zerkliine dkn,
erkek kahramanla atmaya hazr, sonuta kadn z kimliin
de kabul edilen karakterler gibi alglarlar: Romann sonunda,
erkek kahraman akn efkatle ve gzyalaryla itiraf ederek
kadmslar. Geleneksel olarak kadns saylan deerlere y
nelme, kadn egemenlik altnda sunmasalar, gereki ya da ak
la uygun olmayacak duygusal romanlarda tm anlamn kaza
nr.5 Janice Radway bu artc almlamada ncelikle ataerkil
ideolojinin en son kurnazln grr. Kendi yaamlann dei
tiremeyen kadn okuyucular, gerek dnyada etkin olmalann
engelleyen dsel bir zaferi dlerler. Kitabnn yeni basmn
da (1992), Cultural Studies alannn btnnde srdrlen a-
lmalann nda, pembe dizi romanlannda tersine bir tr fe
minizmin aktanld ya da biimlendii sonucuna vanr. Bu ro
manlar devrimci olmasalar da kimi kadnlan kendi durumla-
nyla yzletirir, kendilerine dnmelerini, yeni zmler ara-
malann salar, ksacas bir toplumsal deiimi de kolaylatm.
Kitle iletiim aralannm yaratt anlam tartmas elikin, bir
bakma da ilerici bir deneyimdir.

"Semiyolojik demokrasinin"
ve "postmodernizmin" zorluklar
Anla itilen kltrel giriim, yntembilimsel adan riskli
duruma gelir. Yerlemi kimlikli topluluklardan, bunlann do-
ultusunda kod zmleyerek sz etmek, bir zdecilie, bir
kltrcle gtrr. Bir yandan niversite kadrosunu elin

5 Harlequin romanlarnn gncellenmesi iin, Bruno Pequignotnun La Relati

on amoureuse. Analyse sodologique du roman sentimental modeme -Ak ilikisi.
ada duygusal romann sosyolojik incelemesi- (1991) balkl almas oku
nabilir.
de tutup, bir yandan bal olunduu dnlen bir kltrle
vnldnde, poplizm de ok uzak deildir. tekilere
aldna inananlardan olmann gnl rahatlyla halk iin
konuulabilir, ancak gzlemlemek istedikleri, dlenen, daha
ok yorumlaryla karan bir halk dnsel fantezilerini geli
tirilir. Bu kanndan konuma, sapma diye deerlendirdiine
uzakln belirten Stuart Hall tarafndan eletirilir.
Erk sorunu metinden son incelemede anlam reticisi du
rumuna gelen okuyucuya geince, kimi yazarlar da yava yava
iki kart ve btnleyici dorultuda bir tr ne ka gerekle
tirirler. Popler kltrlerin tek ynl deer kazanmas, ilk
olarak znelerin zgrlne vgyle sonulanr. Fiske, Cer-
teaunun kaak avc ve yn saptrma taktikleri nin anarist
bir yorumunda, medya kullanclarnn her zaman, bir deer
pazar olarak belirenin, semiyoloji demokrasisinin st met
ninin iinden kendilerine uyan seebileceklerini aklamak
iin semiyoloji gerillas dncesini ortaya atar.6 Oysa birok
eletirmenin, zellikle David Morleyin saptad gibi, bu yne
lim kitle kltrnn tek aklcl olarak pazar ekonomi dze
nini merulatrr. Her eletirmen, bir ultra liberalizm ereve
sinde kitle kltrnn u ya da bu rnnn tketilme neden
lerini bulur ve dorular. Cultural Studiesin Amerika Birleik
Devletlerindeki baars, bir yandan da yapsalcln lmy
le ortaya kan bir baka akmla flrtyle aklanr: Fransz ku-
ramclarca (Lyotard, Baudrillard, Foucault, Derrida) beslenen
postmodern felsefe ve yapbozum sorunsal. Eer her ey
sylem tarafndan kuruluyorsa, belki sylem tarafndan da y
klabilir de. Artk nesnelerin z yoktur, kimliklerin ve inan
larn paral, deiken olmasn salayan temsillerin bir al
m vardr (Lawrence Grossberg) gereklik de gereklik zeri
ne sylemlerden baka bir ey deildir. Pratiklerin deikenlii
dncesi burada ok zenginletiricidir, nk donmu kim
liklerin kltrclyle kartlar: Ayn bireyin ya da toplulu

6 Newcomb ve Hirshin (1987) kltrel forum imgesi bu saptamalara yakndr.

zleyicilerin deikenlii konusunda bir bak as iin Daniel Dayana da ba
vuracaz.
un iinde birok mantn varl, potansiyel olarak elikili
dir. Ancak kimileri iin aka bir kimliklerin geveklii, ak
kanl ve gebelii kuram durumuna gelir. AvusturyalI ya
zarlar Meaghan Morris ve John Morrisin eletirisini yeniden
ele alrsak, izleyicilerin byk yorumlama yetisinin ve kimlik
lerin esnekliinin yaltlm saptamas sradanla varr.
Benzetim, st-hiper gereklik felsefesi kuramna gtren bu
yapbozum kuramna karlk, Stuart Hail toplumsaln daha az
soyut bir yorumunu getirir: Sorun bir postmodemlikten ok,
yabanc, gebe (diasporann izlekleri), melezleme ve kl
trel karma betilerce dile getirilen yeni modernlik deneyimle
ri ve modernlikteki yeni deneyimlerdir. Kimlikler ve giderek
melezleen, kreselleen bir kitle kltryle ilikileri sorunu
nun yeniden konumlandrlmas, smrgecilik sonras kim
likler sorununa, toplum bilimleri ve modernliin ulamlarna,
Cultural Studiese ada bireysellik ve deneyim biimleri ze
rine sosyolojik sorgulamaya daha yakn bir sorunsalda Cultural
Studiesi yeniden ele almaya vurgu yapan AvustralyalI ve Asyal
aratrmaclarca (zellikle John Farlow) Cultural Studiesin ye
niden benimsenmesinin temelindedir. Evet, Fransadaki ara
trmalara da bavurulur, ancak bu kez sosyolojik aratrmalar
sz konusudur (bkz. On Beinci Blm).

Neden Kltrel almalar

Fransa'da ve talya'da Ge Yank Bulur?

Kltrel almalar akm Anglosakson lkelerde, sonra Kuzey Avru

pa lkelerinde, en sonunda da Asya lkelerinde gerek bir baar yaka-
ladysa da Fransa ve talya'da uzun sre eksik kalr. Bu tr bir gelene
in eksikliinin nedeni "68 etkisinde" bulunabilir. "68 etkisi" daha faz
la toplumsal zgrlkle, ayn zamanda bu lkelerde kitle iletiim arala
rnn bilgilendirme ilevleri olduu kadar, kltrel ilevleriyle btnlemi
sekincilik nedeniyle-, kurumsallam erklerin gl bir reddiyle kendini
gsterir. Fransa'da CECMAS'da Georges Friedmann ve zellikle Edgar Mo-
rin (ve bir lde kitle iletiim kltrne bak mesafeli olan Roland Bart-
hes) tarafndan savunulan, hem bir kltr endstrisi eletirisine, hem de ye-
 ni kltrlerin savunulmasna bal nemli aratrma gelenekleri, 1970'li yl
larda Frankfurt Okulu'nun almalarna dnle ya da bu almalarn bir
lde kefedilmesiyle silinir. ki lkede ieriklere odaklanm bir semiyolo-
jinin utkusu ve kitle iletiim aralar almalarna olduka kart bir Fransz
kltr sosyolojisinin, Pierre Bourdieu'nn sosyolojisinin olumlanmas, daha
hogrl, "halk dalkavukluu" diye nitelenen bir tutumu uzun sre gayri
meru klar. Bylece toplumsal eitsizlik temel sorun saylr ve ya, cinsiyet,
etnik ayrmlar ikinci plana atlr.
Bununla birlikte, 1970'li ve 1980'li yllarda Michel de Certeau'nun Fran
sa'da, kltrel pratikler zerine soruturmalarn ortaya konulmasnda st
lendii ilev ve okumann kullanmlar almalarna etkisi nedeniyle, tek ba
na bir "kltr" gelenei yarattn ileri srebiliriz. Anglosakson Cultural
Studies, Certeau'ya ok bavurmutur zaten, bununla birlikte almalarnn
farkl akmlarca kullanm, tutumlarna ve almlama sorunundan daha kar
mak ve daha geni yaptna denk deildir. talya'da Umberto Eco hem kl
trel adan yce gnll, tm anlatm biimlerine ak bir aratrmann ya
ycs, hem de parlak ama ok biimci, bir baka deyile izleyicilerle karla
maya ok az odaklanan bir semiyolojinin savunucusudur.
Kitle kltrnn knanmayan anlamyla yeniden kefi, tarihilerin al
malaryla ve Edgar Morin'den devralnan tavr almalarla gerekleir. Jean-
Louis Missika ve Dominique Wolton'un La Folle du logis'si (D kurma yeti
si), ayn Dominique Wolton'un Eloge du grand public (Kitle izleyicisine v
g) 1980'li yllarda televizyonun ve kitle izleyicisinin knanmas dnemini,
bir kltrler incelemesinden ok, bir demokratik topluluun olumas ara
lar olarak kitle iletiim aralarnn betimlenmesi anlamnda amaya gl
bir ardr. talya'da olduu gibi Fransa'da da Eco'nun ve Metz'in torunla
rnn semiyolojisi, disiplinler, baklar ve nesneleri arasndaki blmlenmeyi
kaldrr (rnein Fausto Colombo'nun aratrmalar, 1998). Daniel Dayan'n
vazgeilmez, snrlar atran almas, metinler arasnda dolama olanak
salar. Sosyoloji (kltr, toplumsal hareket sosyolojisi) Dominique Cardon,
Sabine Chalvon-Demersay, Eric Mac, Eric Maigret, Dominique Mehl, Pat
rick Mignon ve Dominique Pasquier gibi aratrmaclarn almalaryla ak
a kitle iletiim aralarna dnerek akn deitirir.

KAYNAKA
Ang, len, Living Room Wars. Rethinking Media Audiences fo r a Postmodern World,
Londra, Routledge, 1996 (evrilen blm: Culture et communication. Pour
une critique ethnographique de la consommation des mdias dans le systme
mdiatique transnational, Herms, 11-12,1993).
 Watching Dallas (1985), Londra, Routledge, 1989.
Bakhtine, Mikhail, Le Marxisme et la philosophie du langage. Essai dapplication de la
mthode sociologique en linguistique (1929), Minuit, 1977, Paris.
Barker, Martin, Comics, Ideology, Power and the Critics, Manchester, Manchester
University Press, 1989.
Brantlinger, Patrick, Crusoes Footprints. Cultural Studies in Britain and America,
Londra, Routledge, 1990.
Carey, James, Communication as Culture. Essays on Media and Society, (1989),
Londra, Routledge, 1992.
Mass Communication Research and Cultural Studies: An American View, Cur
ran, James; Gurevitch, Michael veWoollacott, Janet (der.), Mass Communication
and Society, Edward Arnold/The Open University Press, 1977.
Chambat, Pierre ve Ehrenberg, Alain, De la tlvision la culture de lcran. Sur
quelques transformations de la consommation, Le Dbat, 52,1988, Paris.
Colombo, Fausto, La cultura sottile. Media e industria culturale in Italia dall Ottocen-
to agli anni noventa, Milano, Bompiani, 1998.
Curran, James, La dcennie des rvisions. La recherche en communication de
masse des annes 80 (1990), Herms, 11-12,1992, Paris.
Davies, loan, Cultural Studies and Beyond. Fragments o f Empire, Londra, Routled
ge, 1995.
Dayan, Daniel (der.), la recherche du public. Rception, Tlvision, Mdias,
Herms, 11-12,1993, Paris.
Les mystres de la rception, Le Dbat, 71,1992, Paris.
Dyer, Richard, Heavenly Bodies. Film Stars and Society, Londra, BF1, 1986.
Stars, Londra, BFI, 1979.
Easthope, Anthony, Literary into Cultural Studies, Londra, Routledge, 1991.
Fiske, John, Understanding Popular Culture, Boston, Unwin Hyman, 1989.
Reading the Popular, Boston, Unwin Hyman, 1989.
Moments of Television: Neither the Text nor the Audience, Setter, Ellen; Bor-
chers, Hans; Kreutzner, Gabrielle ve Warth, Eva-Maria (der.), Remote Control.
Television, Audiences and Cultural Power, Londra, New York, Routledge, 1989.
British Cultural Studies and Television, Allen, Robert (der.), Channels of Dis
course, Chapell Hill, Londra, University of North Carolina Press, 1987.
Television Culture (1978), New York, Routledge, 1994.
Frow, John, Cultural Studies and Cultural Value, Oxford, Clarenton Press, 1995.
Gans, Herbert, Popular Culture and High Culture, New York, Basic Books, 1974.
Gilroy, Paul, There Aint No Black in the UnionJack. The Cultural Politics o f Race and
Nation, Londra, Hutchinson, 1987.
Gramsci, Antonio, La question des intellectuels, lhgmonie, la politique
(1931), Textes, ditions Sociales, 1983, Paris.
Gripsrud, Jostein, The Dynasty Years. Hollywood Television and Critical Media Stu
dies, Londra, Routledge, 1995.
Grossberg, Lawrence, Its a Sin. Essays on Postmodernism, Politics and Culture, Syd
ney, Power Publications, 1988.
Hall, Stuart, Cultural Studies and its Theoretical Legacy, Grossberg, Lawrence;
Nelson, Cary ve Treichler, Paula (der.), Cultural Studies, New York, Routled-
ge, 1992.
Introduction Morley, David, Family Television. Cultural Power and Domestic
Leisure, Londra, Routledge, 1986.
Culture, the Media and the Ideological Effect, Curran, James; Gurevitch,
Michael ve Woollacott, Janet (der.), Mass Communication and Society, Edward
Arnold/The Open University Press, 1977.
Codage/dcodage (1973), Rseaux 68,1994.
Hall, Stuart ve Jefferson, Tony (der.), Resistance through Rituals. Youth Subculture in
Post-War Britain, Londra, Harper Collins, 1976.
Harris, David, From Class Struggle to the Politics o f Pleasure. The Effects o f Gramsci-
anism on Cultural Studies, Londra, New York, Routledge, 1992.
Hebdige, Dick, Subculture. The Meaning o f Style, Londra, Methuen, 1979 (bir bl
mnn evirisi: Systme du mod, Rseaux, 80,1996), Paris.
Hoggart, Richard, La Culture du pauvre. tude sur le style de vie des classes populai
res en Angleterre (1957), Minuit, 1970, Paris.
Jenkins, Henry, Interview in Harrison, Taylor ve dierleri (der.), Enterprise Zones.
Critical Positions on Star Trek, Boulder, Westview Press, 1996.
Jenkins, Henry, Textual Poachers. Television Fans and Participatory Culture, New
York, Londra, Roudedge, 1992.
Jones, Paul, The Myth of Raymond Hoggart: On Founding Fathers and Cultu
ral Policy, Cultural Studies, 8/3, 1994.
Mills, Charles Wright, Llite du pouvoir (1956), Maspero, 1969.
Morley, David, Television, Audiences and Cultural Studies, Londra, Routledge, 1992
(bir blm iin: Herms, 11-12,1993).
The Nationwide Audience. Structure and Decoding, Londra, BFI, 1980 (Charlot
te Brundsonla yaplan almalar bir lde yeniden ele alr).
Morley, David ve Kuan-Hsing, Chen (der.), Stuart Hall. Critical Dialogues in Cultu
ral Studies, Routledge, 1996.
Morris, Meaghan, Banality in Cultural Studies", Mellecaw, Patricia (der.), Logi
cs o f Television: Essays in Cultural Criticism, Bloomington, Indiana University
Press, 1990.
Munson, Eve Stryker ve Warren, Catherine A. (der.), James Carey. A Critical Rea
der, University of Minnesota Press, 1997.
Newcomb, Horace ve Hirsch, Paul, Television as a Cultural Forum, Newcomb,
Horace (der.), Television, the Critical View, Oxford, Oxford University Press,
1987.
Passeron, Jean-Claude, Prsentation, Richard Hoggart en France, BPI-Centre Ge-
orges-Pompidou, 1999.
Pquignot, Bruno, La Relation amoureuse. Analyse sociologique du roman sentimen
tal moderne, LHarmattan, 1991, Paris.
Radway, Janice, A Feelingfor Books. The Book-of-The-Month Club, Literary Taste and
Middle-Class Desire, The University of Carolina Press, 1999.
Writing Reading the Romance, Reading the Romance iin giri, basm 1992.
 Reading the Romance. Women, Patriarchy and Popular Literature, Chapel Hill,
University of North Carolina Press, 1984 (bir blmnn evirisi Lectures
leau de rose". Femmes, patriarcat et littrature populaire", Politix, 51, 2000).
Schwartz, Olivier, Le Monde priv des ouvriers. Hommes et femmes du nord, PUF,
1990, Paris.
Silverstone, Roger, Television and Everyday Life, Londra, Routledge, 1994.
Tulloch, John ve Jenkins, Henry, The Science Fiction Audience: Dr Who, Star Trek
and their Fans, Londra, Routledge, Chapman and Hall, 1995.
Williams, Raymond, Les formes de la tlvision, Rseaux, 44/45, 1990 extrait
de Television. Technology and Cultural Formdan bir blm, New York, Schoc-
ken,1974).
Culture and Society, 1780-1950, Londra, Chatto & Windus, 1958.
 ON BRNC BLM

LETM MESLEKLER SOSYOLOJS

Gazeteciler Ne Yapar?

Haber ve elence retiminin kara kutusunda neler olur? Lass-

wellin modelini, u nl, iletilerin kaynanda kim var in
celemek olas ve istenir bir durum mudur? Bu sorunun yan
t kukusuz olumludur, ancak aratrmaclara byle grnmesi
iin onlarca yl gemesi gerekmitir. Baya ve deersiz saylan
kitle iletiim aralarna aydn kmsemesi, topluluklar ze
rindeki etkileri karsnda kayg, kltr endstrileri ege
men ideolojinin yaln aktarm aralar olarak ele alan eletirel
kuramn etkisi, endstrinin yalnzca rating ve izleyici lm
aratrmalarna ilgi gstermesi ve yapma zel bir nem verme
yen Lazarsfeldci kuramn 1960l yllarn sonuna kadar sren
utkusu biraraya gelince, kimi nclerin1 abalan dnda, ileti
im meslekleriyle ilgilenmeyi pek ekici klmaz.
Bununla birlikte retim evreninin kefi gerek srprizlerle
doludur. Gazetecilerin ve elence yazarlannn politik ve ekono
mik bamllk/bamszlk dzeneklerini kariyerlerinin, ideolo
jilerinin ve yetilerinin farklln da vurgulayarak ortaya kanr,
bylece de kltr-erk ilikisi konusunda bilgiyi arttnr. Meslek

1 Dominique Pasquier, Leo Rostenin basn muhabirleri, Hortense Powderma-

kerm Hollywood zerine almalarm televizyon senaristleri zerine kitab
nn nsznde (1995) ve iletiim Sosyolojisi (1997) ortak yaptnda anar.
ten kiiler zerine almalar, toplumun, herkesin dnd
n syleyebilip, ayn zamanda kendini dinletebildii oulcu
bak asna ulamay hi salamasa da toplumlanmzda kit
le iletiim aralarnca genelletirilmi bir bask karikatrnden
uzak, oulcu ifade biimlerinin bulunduunu ortaya koyar.

Gazeteciliin ilevci sosyolojisi:

"Newsmaking" almas
Ratinge duyulan ilgi, hemen bir pazarlama endstrisinin ya
ratlmasna neden olduysa da profesyonellere duyulan ilgi ya
va uyanr ve neredeyse endstriyel bir gazetecilik -gazeteciler,
aratrmaclarn ilgisini demokratik sreteki merkez konum
laryla ve aydn evrelerine yaknlklaryla zerlerinde toplar
lar- sosyolojisinin olumasn elverili klar. Bu balamda La-
zarsfeld ve Mertondan esinlenen, meruluk arayndaki bir
meslein beklentileriyle genellikle uyum salayan serbest mes
leklerin ilevci sosyolojisi byk lde referans erevesi i
levi grr.2 levci sosyoloji, meslein toplumda belirli bir ge
reksinimine yant verdiine ilikin, neredeyse doal bir tanm
n varsayar. Gazeteci kimlii bilinen, bir referans grubuna ba
l, teknik bilgi ve yetilerle donanm, topluluk iin yansz, ta
rafsz bilgi veren (evreni saydamlatran) ve kar-erk (kamu
karnn savunucusu) olarak ikili bir ilev grmesi gereken ki
idir. Gazetecilerin iini anlamak iin gerek uygulamalarn bu
modele denkliini lmek yeterlidir! Sorun, bu emada kulla
nlan haber tanmnn, haberi duraanlatrp doallatnlmas-
dr, bylece evren zerine yorum ve bak alar savalarnn
sonucu gibi deil, kendiliinden varolan bir gerein yaln d
zenlenmesi sorunu gibi grnr.
Daha etnografik bir yaklam benimseyen ve 1960h yllardan
balayarak haber retimi dzeneklerini (news-making) evre
lemeye alan birok Anglosakson almada bu ilevselciliin

2 llevselci yaklam 1960l yllarda, zellikle Jack M. McLeod ve Searl E. Haw

ley tarafndan savunulmutur (1964). Claude Dubarm gerekletirdii mes
lekler sosyolojisinin tantm (1991) burada zellikle gereklidir.
kalntlar vardr. Bu konu zerine en iyi sentezlerden birinde
Denis McQuail,3 haberin retiminde bireysel deikenlerin et
kisinden, rgt ve kurum olarak medya tarafndan haberin ya
plandrlmas byk soruturmalarna kadar aratrmann aa
malarn ok iyi betimler. David M. White, Kurt Lewinden ald
gatekeeper kavramn (haber bekisi/seicisi), yerel bir gaze
tede gerekletirilen yazlarn seimi incelemesinde gazetecilere
uygulayan ilk kiidir. Vard sonu, beenilerin ve greceli an
laylarn, bir baka deyile kiisel deneyimin seimi byk l
de akladdr - dolaysyla saf kiisizlik ve nesnellik lt
lerine yant vermez. Yine de bir gazeteden tekine seimlerin
dzenlilii, haberin ncelikle bireysel beklentilere bal oldu
u grn sorgulamaya gtrr. Haber medyasnn kimi za
man koyun gibi davranmasnn kaynanda, Amerikal yazarla
rn brokratik alkanlklar diye adlandrdklar rgtsel zor
lamalar vardr. Kimi olaylar dizgeseldir olarak ayrcalkldrlar,
nk zellikle heyecan vericidirler ya da gazetecilerin elindeki
teknik olanaklarla uyumlu saylrlar. Hzl bir haber toplamayla
(24 saatlik bir evrim temelinde) elde edilebilecek, tm yeni, a
rtc ancak bir balama kolayca uyabilecek, greceli ak ve be
lirli, ncelikle okuyucularn beklentilerine uyarlanan bir rapo
run konusu olabilecek sorular ne karlr, buna karlk uzun
sreli sorgulamalar, toplumsal ve politik balantlarn karma
kl gz ard edilir. Michael Shudson bireimsel bir metinde
(The Power oj Newsda yer alan, News as Public Knowledge
1995), Amerika koullarnda medyann genellikle drt yn ge
litirdiinin varsayldm belirtir: Mesafeli (1), teknik biimde
(2), ncelikle resm kaynaklara dayanarak (3), olumsuz ya da
heyecan verici olaylar ele almay yelerler (4).
Bu aratrmann4 tomurcuklan saylan Herbert Gansm (De-
ciding Whats News, 1979) ve Gaye Tuchmanm (MakingNews,
3 1983ten bu yana dzenli olarak yaymlanan Mass Communication Theory kita
bnda.
4 Bu aratrma Roshconun (Newsmaking, 1975), Golding ve Elliotn (Making
the News, 1979), Fishmann (Manufacturing News, 1981), Chen ve Youngun
derledikleri toplu yapt (Manufacture o f News) gibi yinelemeli balkl metinle
ri de ierir.
1978) kitaplar, basnn yalnzca ekonomik nedenlerle de
il, rgtsel denge iin de uygulamalarn tektiplemesi trle
rini aratran bir endstri olduunu gsterir. Tuchman, Al
man olaybiliminden ve Goffman sosyolojisinden esinlenerek,
zellikle haberlerin hazrlanmasnda zaman algsnn nemin
den sz eder. Evrenin genellikle denetim d, hatta aklana
maz bulunan bir srekliliinde haber yapmak, bir a dokuyup
haberleri yakalamak, bir baka deyile modelletirmek ge
lir. Gazeteci kendini yineleyen ya da ngrlen, muhabirlerin
maddi mdahale olanaklaryla belirlendiinden rgtsel a
dan iyi denetlenen elere dayanr. Harvey Moloch ve Marilyn
Lester (1974) de iki lt getirirler (alglanan haberin kastll-
ya da kastszl, haberin yazarnn ya da yaratcsnn kimli
inin belirli olup olmamas) ve medyann oluturduu olaylar,
pratiklerin gzlemlenmesinden yola karak drt blme ay
rrlar: Allm olaylar (istatistiksel olarak ar basanlar: d
zenleyicilerin iletiimi belirledii spor gsterileri vb.), skan-
dallar (yaratcsna karn bilinli oluturulan), kazalar (ya
ratcsnn haber vermek iin aba gstermedii olaylar, rne
in bir fabrikada beklenmeyen bir patlama) mutlu rastlant
lar ya da rastlantsal artlar (bir politikacnn rastlant ve
dile getirmeyi birletiren dil srmesi), ieriklerin yaplanmas,
gazetecilerin eylemlerince ve bunlarn rgtsel btnlere katl
masyla balantlandnlr.

Eletirinin dn: Gazeteciler ve evreleri

Balangta ilevci ve vc olan haber retimi aratrmasnn
ynelimi, eletirel ve Marksist akmla belirlenir. Gazetecilik
pratiinin zorlayc ynleri zerine saptamalar, medya ve ku
rumlar, ierikler, ideolojik konumlanmalar arasndaki ilikiler
konusunda daha genel incelemelere alr. retim srecine, ge
reksinimlere uygun, daha rahat, bir rgtte kendiliinden var
olduu dnlen olgu, gerekte bir ideolojik seimden kay
naklanabilir. Acil durumlarda, sava gibi iddet olaylarnda bi
le kimi yntemleri, rnein canl yayn haber asndan zel
likle zengin saymak da sz ncelikle zaten yerleik bir erii
mi olan (dmann deil, lkenin asker yetkeleri) daha gl-
lere vermeyi semek de doal deildir: Dizginsiz annda haber
aray, Batl imdiki zaman saplantsna baldr; gllere uy
gun grlen en byk g, yetkeli/sekin basksn ya da kimi
lerinin beklentileri arasndaki uygunluu ortaya koyar. Gaze
teciler, kiisel tepkilerin ve i mantm! tesinde, sylemleri
yoluyla kendini reten ve yeniden reten toplumsal evrelere
ve kltrlere baldrlar. Philip Schlesingerin salk verdii gi
bi (1992), medya-merkezcilii nlemek ve pratikleri bunlarn
douuna tank olan geniletilmi evrelerle balantlandrmak
gerekir. Ama etkinin akt kanallar hangileridir? Genellikle
dzey ayrt edilir: rgtsel etkileimler dzeyi, ekonomik ya
plar dzeyi, son olarak da toplumsal ve kltrel etkiler dzeyi.

evreyle etkileim ler

Medyann kaynaklaryla (zellikle politik evrelerle), reklam-
verenleriyle ve yneticileriyle ilikileri kolaylkla betimlenebilir.
Aratrmaclarn ounluu tutarl bir model ne srlmeden
gazetecilerin kar karya kald etkiyi dndrmekte birle
irler. rnein reklamverenler tarihsel program savan kazan
m ve bir lde biimlendirdikleri medyaya iyice yerlemi
lerdir: nl Amerikan soap operalarn (sabun kp opera
lar) byle adlandrlmasnn nedeni, 1950li yllardan balaya
rak, kadn izleyicilere ulamak isteyen detejan reticileri tara
fndan finanse edilmesi, dolaysyla biimlendirilmesidir; haber
gazetelerinin byk bir blm kendi karlarn dnen sa
nayicilerindir... Yine de gleri birok etkenle snrldr. nce
likle reklamn yerini tutabilecek baka gelir kaynaklarnn var
l bir snr oluturabilir: Fransz haftalk hiciv gazetesi Le Ca
nard enchan, yalnzca satlaryla yayn yaamn srdrr, a
n a k ya da TBO gibi paral kanallara nemli bir anlatm olana
vardr. Byk ulusal medyann politik saygnl ya da yetke
si ve dzgn ekonomik salklar da en byk bamszln g
vencesidir. Son olarak reklamverenlerin etkisi, kukusuz prog
ram hazrlayanlar ya da editrler kadar egemen olamadklar
medyatik etkinliin ok rastlantsal niteliiyle dengelenir. Kitle
iletiim aralarnn gerei, programlann gerek yarglan olan
izleyicilerin ilgisini ekmek iin durmadan yeni ierikler ret
mektir. Dolaysyla para getiren ynelimleri belirlemek iin, ya
pm srecini gerekletirenlerin, kurgucularn ya da gazetecile
rin nnde silinmeyi bilmesi gereken reklamverenlerle, yaratm
ya da tanklk edimine dahil olanlar -konu zerine nemli me
tinlerde ngiliz Jeremy Tunstall bunu somut olarak belirginle
tirir- arasnda srekli bir alveri ortaya kar.
Gansm zerine derinlemesine alt yneticilerle iliki
konusu, tek ynl egemenlik deil, uzlama dncesiyle ele
alnmaldr. Yaz ilerine uygulanan bask, zamana ve insanlara
gre deien bir gerekliktir. Haber politikas yksek makam
larca ilk ve son olarak belirlense de uygulamas gnden gne,
duruma ve gazetecilerin ve habercilerin kendine mal etme yeti
lerine gre deiir: Uzlamazlk yaz ilerinde de eksik deildir.
Bunun tesinde, ekonomik yaplarn etkisinin lm, birok
kavramsal sorun ortaya karr (aada aklayacaz).
Kaynaklar ve etkileri zerine tartma, 1970li yllarda Ame
rikan ilevselciliine kart olan ve eletirel bir dnceyi savu
nan ngiliz sosyolojisince biimlendirilmi, ayrca etnografiye
eilimli5 Leo Rosten ve Everett Hughesun almalarndan etki
lenmitir. Jeremy Tunstall Joumalistes at work'u yazmadan n
ce, 200den fazla gazeteciye sorular sorar. Seimi yan-ynlendir-
me grme teknii ynndedir ve gazetecilerle haber kaynak
lan arasnda yaplanm etkileimler modeli nerir. ki taraf ha
beri aktarmak ya da toplamak iin, unun ya da bunun karla-
nna gre, hem ibirlii iine girmek, hem de savamak zorunda
dr. Gansa gre bu etkileim dengesiz ilikiler erevesinde ger
ekleir. Gazetecilerin evreni, toplumsal eitlilie pek az du
yarl olduundan, ender olarak haber kaynaklann oaltp i
lenen sorunlan temelden balamla ilikilendirmeye giriir. Bili
nen, kendini yineleyen, basmakalp kaynaklara dayandndan,

5 James Curran ve Philip Schlensinger gibi yazarlar iine alan, ngilterede Cul
tural Siudiesle birlikte varolan bu aratrma akm zerine eler, Howard
Tumbern derledii, Jeremy Tunstall onuruna kitapta bulunur.
stnlk de basnn gerek gcnden yararlanan, kabul edile
bilir olmayanlar dlama gcn, yer vermeme gcn kulla
nan yararlanan bu kaynaklardadr. Moloch ve Lester, kitle ileti
im aralanna eriimin, beklentileriyle uyumlu haber ak iin
nceden tasarlanm sylemler nerme becerisini artrdn d
nrler. ncler iin, sradan olaylar snfna -daha alkan
tl teki olaylar denetlemek g olduundan- mdahalelerini
biimlendirdiklerinde, baan olaslklar ok byktr.6 Atlan-
tiin iki yannda 1990l yllarn almalar bunun tersi bir ol
guyla balantldr: Gazetecilerin, politika dnyas da dahil ol
mak zere kaynaklan zerindeki gc. Kitle iletiim aralannn
izleyici ve saygnlk konusundaki inanlmaz baars, karln
da grsel-iitselin liberallemesi, bir medyakrasinin olumlan-
mas, gncelin projektrleri altna konabilecek ve kamuoyu
mahkemesinin (yakn gemite, bata nl Lewinski olayn
dan balamak zere eitli medyatik linler dnldnde)
karsna kmaya srklenebilecek seilmiler zerinde etki
lidir. Bu olgu, kaynak/medya ilikisini ok ksmi olarak tersine
evirse (Charon ve Mercier, 2003) ve izleyicilerin gcnn art
masna tanklk etse de Zafer kazanan iletiim tarafndan
tlen (Dominique Wolton, 1997) politikac sosyolojisi geliir.

Pazar
Ekonomik yaplar ve bunlann gazetecilik uygulamalan ze
rine etkileri dzleminde hibir uzlama yerleme yolunda de
ildir. Geleneksel olarak Amerikal, neoklasikler kuramlara ya
kn yazarlar, bir pazarda sunumun eitlilii arttka gazeteci
lerin anlatm olanaklannm da arttn ve hakln farkl haber
biimlerine eriebildiini, tersine haberde kamu tekelinin, ha
berin ksdanmasma gtrdn savunurlar. Geleneksel ola
rak Avrupal kamu hizmeti olarak medya yandalan, buna ha
berin yalnzca kiisel beenileri ya da karlan tatmin etmedii,
6 Bu sava iyi bilinen kar rnekler nermek olasdr. Kimi savalarn, rnein
Krfez Savann medyada yer alma biimi, rastlantsal olsa da resmi kaynakla
rn geri ekilmesine neden olmam, tersine ne karmtr. Kimi zaman olay
ne kadar ngrlemezse gazeteciler de o kadar sz yetke makamlarna ve uz
manlara brakrlar.
her zaman toplumun bir politik btn gibi biimlenmesi iin
gerekli bir kamu mal olageldii yantn verirler: Yalnzlam
bir pazarda azgn rekabet, vasatla ve dalmaya srklediin
de, liberal sistemde byk haber oligopollerinin oluumu bir
yoksullamaya gtrr. Bu iki konum, giderek daha ok bir
birini btnleyici saylsa ve Amerika Birleik Devletleri-Avru-
pa blnmesi zayflaa da durumlarn an eitliliini anlama
y salamaz. Televizyon ve radyo haberinin kamu tekeli, Fran
sada aka anlatm oulculuunun zaranna olmutur, yle ki
zelletirme karan bir sosyalist cumhurbakan, Franois Mit-
terand tarafndan verilmitir. Gnmzde televizyon (byk
zel gruplar birok kanal ve ieriklerini denetlemeyi alrlar)
ya da internet (syleyecek hibir eyi olmayan gereksiz siteler
oalr) pazarlannda, ekonomik oligopolleme ve dalma a-
nlklan gzlenir. Baka balamlarda iddetli rekabet bulu ze
rinde olumlu etkiler gsterebilir, ancak Shumpeterci trde oli-
gopoller, boyutlannn olanakl kld gzpek politikalar sr
drp, ar ve riskli, uzun sreli yatnmlar gerekletirebilirler.
Byk ulusal ya da global iletiim gruplannm belirmesi, ye
rel karlardan bamszlaan gazetecilere kimi zaman daha b
yk bir zerkliin verilebilecei anlamna gelebilir, nk by-
lesine byk btnlerin ynetimi, nesnellemi (bir istee ya
nt grne odaklanm), ailesel olmayan (yneticiler basn
kendi mallar sayabileceklerinden) iletme ltlerinin belir
lenmesinden geer. ada kamu hizmetleri de pazann gerek
letirmedii ilevleri grr (Amerika Birleik Devletlerinde bi
le parlamento kanallan vardr). Anlatmn darlnn ya da kt
niteliinin yaratt sorunlara zm olarak, Tocquevilleci an
latm biimleri ve iletiim aralannm gerekli oulculuu sav,
dnce zgrlnde ilerlemede bir anahtar salamadan g
cn korur. Pazar yapsnn ve haberin niteliinin arasnda
bir bantnn varl ya da yokluu aratrma iin, yeni medya
ekonomisi akmlannn odanda, bir gelecek sorunudur (bkz.
Le Floch ve Sonnac, 2000). Bu yeni akmlar yaln neo-klasik
ekonomi modellerini haber ve kltr alanna uygulamakla ya
da eletirel sosyolojik bayalklardan bir medya ekonomisi el
de etmekle yetinmezler artk (haber, kalitesini yitirerek giderek
endstrileecektir vb.).

Toplumsal aidiyet ve
kltrel kodlarn aktarm
ok sayda aratrma, gazetecilerin toplumsal kaynaklar
n dikkate alr. Orta, zellikle de st snflardan geliyor olma
lar, halkn reddiyle ya da tmyle bilmemezlikle, ncelikle
popler olmayan konularla ilgilendikleri eletirisini de doru
lar. Ancak bu saptamadan yaln hibir ey karlamaz. Shud-
son, ieriklerin eitliliini arttrmak iin eriimin toplum
sal genilemesini savunsa da toplumsal eduyumun hibir za
man tmyle olanaksz olmadn gzlemler. Sekinlerin ke
sin ve srekli kendi ilerine kapanmalar sav tutarl deildir.
Sol kesimden yazarlar, medyann ilerici dncelere zayf du
yarlln ortaya koyarlar -istatistiksel olarak kantlanmtr-,
buna karlk sa kesimin yazarlar, gazetecilerin ie alnmas
nn ulusal dzeyde genellikle liberallerin (sol liberaller) ya
rarna gerekletiini gzlemlerler ve tutucu, zellikle de geri
ci liderlere kar basn kampanyalarn knarlar - burada iki ol
gu 1970-1980lerin sosyolojisince byk lde tantlanr, 21.
yzylda da doruluunu korur. Herbert Gans gazetecilerin,
tutucu ve ilerici bak alarnn ortalamasn alarak kartr
dklarn, nk toplumsal adan dzenli, kapitalist toplumun
egemen deerlerini paylatklarn, ancak ounlukla demokrat
ve lml dndklerini gsterir. Orta snfa aidiyetleri, dn
yaya baklarn snrlar ve kurulu dzene ballklarna herke
sin gznde tanklk eder, ancak ayn nedenle anlatm zgrl
n ve hareket alanlarn da gvence altna alr.
Daha makrososyolojik bir dzeyde, egemen evrelerin yap
sal etkisi sorunu, gazetecilerle egemen karlar arasnda orga
nik balarn srekli ve nemli bir biimde var olduunu savu
nan Noam Chomsky, Edward Herman ya da J. Herbert Altsc-
hull gibi yazarlarca vurgulanr. Marksist yans tezine gre, ba
sn kapitalist karlarn hizmetindedir, tek yapt onlarn g
rlerini, kltrlerini yanstmaktr. Ampirik kantlarn yoklu
u ve savn incelikten uzakl, bu komplo teorisinin yeni yoru
munu byk lde geersiz klar. Gerekte 1970li yllardan
bu yana Marksizm, uyulmas gereken emirler gibi egemen
karlardan dorudan ve srekli doan ieriklere deil, medya ta
rafndan zellikle benimsenen kltr emalarnn aktarm, an
latm ereveleri sorununa ynelmitir. Bir toplu yaptta (Po
licing the Crisis. Mugging, the State and Law and Order, 1978),
Stuart Hall gllerin sznn yaplatnc etkisine bal hege
monyac yeniden retim tezini tasarlar. nk olaylar yorum
lamak iin medyaya ilk eriebilenler gllerdir ve meru sim
gesel kodlara egemendirler, gazetecilere ya da ilgililere tart
lan konularn bir ilk tanmn yaparlar, onlar da bu tanmla
snrl kalr. Gans ve Tunstall da yapsal etkiye yakn bir kav
ramdan sz ederler. Ayn dnemde Pierre Bourdieu (Luc Bol-
tanskiyle birlikte, 1976), daha zl bir biimde, televizyon tar
tma programlarnn yneticilerinin ellerinde tuttuklar gere
in tanm gcn ele alr: Fransz Komnist Partisi genel sek
reteri Georges Marchaisyle sa eitimli politikac Jacques Chi
rac arasndaki televizyon tartmas, zorunlu olarak kincisinin
yararna dner. Chirac televizyon stdyosundaki gazetecilerle
ayn tr bir okulda (ENA) yetimitir, oysa Marchais teknokrat
olmayan, daha kaba ve popler bir biimde kendini dile getirir.
Haberler ve medyatik tartmalar, st toplumsal evrelerden ve
sekin okullardan gelen kltrel kadrolarca bilinli olmadan
ynlendirilir. Ancak bu incelemeye kart birok sav ne sr
lebilir. Georges Marchaisnin medyatik zayfl tezi artcdr,
nk Marchais o dnemde toplumun nemli bir kesimi tara
fndan konuma biimi nedeniyle aka takdir grm, Ko
mnist Parti iin (teki Avrupa lkelerinde gzlemlenenin ter
sine) daha yksek seim sonulan elde etmitir: Marchais, po
litik tartmann egemen tanmlanna ncelik vermeyen ke
simlerce beenilir; kendi bieminde iyi bir letiimci saylr ve
kendisini takdir etmeyen, ancak nemli sayan ya da temsil edi
ci bulan gazetecilerden srekli an alr. Bu rnek gz nne
alndnda, yapsalc yaklamn haber evrelerinin amalan-
nn eitliliini byk lde gz ard ettiini, halkn yant ver-
me yetilerini azmsadn ve uyumun rastlantsal olduu kl
trel btnlerden kaynakland anlalr.
Stuart Hallun Cultural Studiesi sonradan, egemen burjuva
snfnn derin bir birlii olduu, medyann da niyetlerini ak
tard dncesini terk edip, erk kavramndan vazgemeden
halk muhalefeti olanan tanrken, Bourdieunn sosyolojisi
medya karsnda tutumunu sertletirir. Haber retiminin hem
yeniliki hem tektiplemi ikili niteliinin altn incelikle i
zen almalarn uzanda, getiimiz yzyln sonunda yaym
lanan metinleri ( Televizyon zerine/Gazeteciliin Gc - Sur la
television/lemprise du journalisme, 1996) konular incelemeye
sunulmadan, erklerle ya da gazetecilerin zerindeki savunu
lamaz mesleksel basklarla su ortaklndan sz eder: Bourdi
eunn szleriyle, gazeteciler, oklu ilikiler alanlarnda stra
tejiler gelitiren zneler deil (oysa ayn yazarca Esquisse dune
thorie de la pratiquede -Uygulamann kuramsal tasla- geli
tirilen kuramsal tutumlarla uyumlu olurdu bu dnce), ge
reksinimin kuklalar gibi grlr yalnzca. Yergi pedagojiktir,
nk hem gerek olaylar gsterir, hem de Marksist tutumla
rn karikatr gibidir: Bourdieu, solun en nemli eletirmen
lerinden biri olduu gz nne alndnda, Frankfurt Oku-
lunun tezlerine tuhaf bir dn yapar (La Distinction -Aynm -
Adomonun endstriyel metaforlann reddediyordu).

Amalarn oulluu sorunu

Haberin ideolojik oluumu zerine tartmalarn sonucu doyu
rucu deil, elikilidir. Gerekte medya daha ok izleyici, bu
anlamda da tutucudur. Ancak muhalif topluluklar kendilerini
duyurmay baardklarnda (medyada ve medya dnda) onla
r da izler. 1960h yllarn banda Vietnama askeri mdahale
yi destekleyen haberler, 1960l yllar boyunca toplumsal gs
teriler oaldka kar tavr almaya balarlar (Dan Hallin, The
Uncensored War. The Media and Vietnam, 1986). Yine ayn bi
imde, 1990l yllarda isizlerin gsterilerine ve tarmclarn
sorunlarna hi yer vermeyen ya da ok az yer veren gazeteler,
kreselleme kart savam ve 2000li yllarda sol eilimli ta
rm rgtlerinin sendikal isteklerini birden bire kanatlan alt
na alp, fazlaca yer vermeye balar (simge kiiler ne kanlr:
Fransada Jos Bov, Amerika Birleik Devletlerinde Lori Wal
lach, Hindistanda Vandana Shiva). lk olarak Vietnam sava
nn knanmasnda rekabet eden topluluklann arasndaki ili
kileri inceleyen Todd Gitlinin (The Whole Word is Watching,
1980) gsterdii gibi, bu destein muhalif rgtler zerinde
kukulu etkileri vardr, onlan ayn hzda iirir ve sndrr.
Ksacas medyann toplumsal hareketlerin deerini drd
saptamas ampirik olarak kantlanmamtr.
Gazetecilerin politikayla ilgilenme dzeylerinin esneklii ve
toplumsal znelere desteklerinin deikenlii, izledikleri he
deflerin okluuyla balantldr. Bu olguyu incelemek iin, bir
an rgtsel mantklar sorununa dnmek gerekir. Evrenin kar
maklna ve toplumda konumlanmalanna yant olarak, ha
beri yapan kadnlar ve erkekler, tekdzeliin sradanln ya
da Tunstallun szleriyle, varolan deikenlii gizleyen, uygu-
lamalannn duraanlna, gereklemi durumlar iin zel bir
ilgiye inandran tekdze olmayann brokrasisini yaratarak,
neredeyse elikili bir tutum benimserler. Bu deikenlie ya
nt olarak, gazeteciler, srekli prototip yaratmndaki tm
teki zneler gibi, bulu ve risk retmek, yeni kiilere seslen
mek, derin eilimler gibi algladklanyla ilgilenmek, farkl rol
ler stlenmek zorundadrlar: Olduu gibi alglanan evrene ya
nt olarak, gazete her sabah nceki gnn gazetesine benzer,
bir bakma tektiplemitir, ancak ierii zorunlu olarak yeni
dir - tersi durumda gazete, az ok uzun dnemde, eletirel bir
okuyucuyla kar karya kalr. Ancak yaz ileri, komandit or
taklan ve kaynaklan arasnda her ey tmyle belirlenmi g
rnse de ounlukla sapma, deikenlik vardr ve determinizm
eksiklii sz konusudur. Aratrmac iin sorun, gazetecilerin
konumlannn, kkten biimde zgn, kifleri olacaklan ham
olaylann evrenine eriimlerinin yanszl saptamasndan yola
karak oluturduklan ideolojiyi -Tuchmana gre belki haber
evreninde en etkilisi- kabul etmemektir. Bu pratiklerin orta
ya kard karmaann, matematikteki gibi yasalara uyduu
nu ya da uzlalm bir dzensizlik olup olmadn bilmek il
gin olurdu. ok zengin bir makalede (Gazetecilik sosyoloji
sini yeniden dnmek. Haber kaynann stratejileri ve med-
yamerkezciliin snrlan, 1992), kendisi de Ingiliz haber ara-
trmalan geleneinden gelen Philip Schlesinger, Jeremy Tuns-
tall Stuart Hallla kartlatm ve karlarla stratejilerin alan-
lanndan sz eden bir Pierre Bourdieu gibi, haber kaynaklany-
la gazeteciler arasnda etkileimlere arlk veren bir sosyoloji
arsnda bulunur. Bylece determinizm olmadan, gazetecile
rin pratiklerini ve sylemlerini kavramak, belirsizlik ve anlama
iin zaman yokluu takntl ideolojilerin greceliliinden kop
mak olas klnabilecektir. Schlesingern Anglosakson yazar-
larca (Rodney Benson) yeniden ele alnan ve Fransz yazarlarca
gelitirilen (Eric Neveu) nerisi, Mann iki yannn sosyoloji
geleneklerini yaknlatrabilecek, haber evrenine bak sistem-
letirebilecekken, medya konusunu ele alr almaz, Bourdieu
determinizmi eilimine ve insan eylemlerinin tmn dikka
te almayan alan kavramnn gl smrlanna arpar. Alan d
ncesi gerekte, haber srecinin znelerini rekabet dzenek
leriyle (birbirlerine kar) ve ortak karlarla (alan dndaki ki
ilere, rnein politikaclara kar) kendi aralannda balanm
gibi tasarlamay salar. Birok durum zerine bilgiyi artrr -
tm sabah gazetelerinin, okurlarca her zaman ok nemli sa
ylmayan, ancak her biri tekilerden yalnzca hafife farklla
maya alan, gazeteciler topluluunca nemli kabul edilen ay
n habere yer verdii yknme anlan byledir. Ancak iddetle
eletirilen zdelik ve katlk ilkelerine dayanr (habiiuslannm
bilinsizliiyle ynlendirilen zneler, kar kavramnn yalnz
ca ekonomik tanmna indirgenmesi, bir alana eriimin anah-
tann elinde tutmayanlann srekli dlanmas...), dolaysyla
bir alanda elikin mantklarn ve egemen uygulamalara kar
t mantklann varln gz ard eder. te bu nedenle etken
ler arasndaki ilikilerin modelletirilmesine bal, bununla bir
likte endstri glerini eletiren Tunstalln nerdii olaylann
ve uygulamalann belirsizlii dncesini, te yandan Grams-
cici, daha az tutarl Marksist yapsalclna karn (ya da bu
nun yardmyla) medyada kendini dile getirebilen farkl sesler
dncesini -Bourdieu buna ok kar kar- gelitiren Stuart
Hallun katksn unutmamak gerekir.
rgtsel ve bilisel dzeyin tesinde, haber gazetecileri be
lirli bir tarihsel erevede biimsel trde basklarla karlatk
larndan, ilevlerin oulculuu, sezgili bir sosyolojiyle okuna
bilir (Cyril Lemieux, Mauvaise presse-Kt Basn-, 2000). Ga
zeteciler kendilerini bir kamuoyu mahkemesi gibi gstererek
yaklaabildikleri yarg kantlan kurallan nnde eilmezler ve
devlete kar kamu alann oynarlar - dolaysyla kimlikleri ve
mesleki ahlaklan kavranamazdr. Demokrasilerde deerlerin
ve rollerin temel oulcuu, kukusuz oulcu tutumlann kay-
namdadr, kimi zaman da atmaldr. Jacques Le Bohec (Les
Rapports presse-politique. Mise au point dune typologie idale,
- Basin-Politika likileri. deal bir Tipolojinin Dzenlenmesi
1997) demokrasi szcnn ortak bir srece katlm, tasa
nlar arasnda rekabet, herkesin temsili, anlatm yntemlerinin
dzenlenmesi, erklerin snrlanmas anlamlanna gelebilecei
ni anmsatr. Dolaysyla haber gazetesi srasyla agora, partile
rin (ya da taraflann) anlatm yeri, kamu hizmeti, zgr anlatm
ve erk kartl yeri gibi dnlmelidir, bu da zel taanlara
destek olma ya da kar kmay, tm bak alanna, gazeteci
nin ald tutumlann znelliine saygy, karlardan saknma
y gerektirir. Haber etkinlii, yaln bir egemen dncelerin ye
niden retimi iine ya da evrenin sadk bir aynasna indirgene
mez, daha ok tekilerden daha fazla arl olanlar arasnda
bir uzlama srecidir, ancak her biri oul deerlere bal ola
rak grn kurtarmak zorundadr. Haber zneleri arasnda
ki kar oyunlan birok dzeyde yer alr, bu da ilikinin bala
ma gre farkl biimler almasn aklar: Gazeteci, politika kar
snda zel dostluk ve yaknlk gelitirebilir, kamuda gven
sizlik uyandrabilir, alay edebilir... Yerel gazetecilerin beledi
ye divan yeleriyle yakn ilikileri, ayn dnceleri paylama-
lanyla da aklanabilir, basn ve kaynaklan arasnda yaamsal,
yaln bir karlkl bamllk anlamna da gelebilir.
 Biimbilim ve Kimlik atmalar: Gazeteci Kimdir?

Anglosakson ampirik aratrmas gcn, reticiyi rne, habere" -h a

berin ilevselci tanmyla lkselletirilmesi tehlikesine karn- balamas
dr. "Kta" Avrupas sosyolojisi ncelikle kimliklerle ve reticilerin yeledik
leri yollarla7 ilgilenir. Ayn haberin "medyalararas" eitlemelerini (Eliseo
Vron, 1981), farkl iletiim aralarnn sylem biemlerini ya da zorlama
larn (rnein Patrick Charaudeau'nun almalaryla, 1997, Paolo Fabb-
ri'nin, Gianfranco Bettetini'nin ve Francesco Casetti'nin Italyan semiyoloji-
siyle...), szck daarcklarn (Simone Bonnafour, 1991) betimlemeye a
lan gsterge zmlemesi uzmanlarnn ieriini, televizyon dzeni zeri
ne siyasal bilimler uzmanlarnn (Arnaud Mercier, 1996) aratrmalarn ge
nellikle bir yana brakr. Bu Anglosakson akmndan daha az kapsayc sos
yoloji, mesleki ortamn ve dayana olduu pratiklerin toplumsal ayrkl
n gstererek yine de Anglosakson akmnn sonularna katlr. Jean-Marie
Charon ya da Rmy Rieffel'in aratrmalar, gazetecilerin yzyldr srdrd
snrn belirleme almasn, meslek kartnn simgesel ayrcalklaryla an
cak bir kapanmayla sonulanan uzun bir kimlik arayn gsterir. Basn evre
ni geleneksel olarak, politik haber gazetecilii ile genel gazetecilik (bir kar-
-g ilevi grme dncesinden etkilenmi), grsel-iitsel gazetecilik (e
lence ve haber arasnda bocalayan), uzman gazetecilik (daha pedagojik ol
may amalayan) ve yerel gazetecilik (toplumcu ilevleri daha belirli) arasn
da bllr. ten karmalarn kolaylyla zaten paralanan ve ok etkile
nen meslek (Accardo ve dierleri, 1995 ve 1998), 1980'li yllardan balaya
rak, snrlarnn teki iletiim meslekleri karsnda (Jacques Walter'in ince
ledii -1 9 9 5 -, reklamclar, iletiim mdrleri) silindiini grr ve artk ken
disini evreleyen byk belirsizlie bal bir meruluk yitimiyle kar kar
ya kalr. Belirgin biimde ke geen yol yine de gazetecilerin byk ut
kusunu gizlememelidir, bu utku mesleklerin ilevselci tanmyla snrl kal
nrsa anlalamaz. Eer yetiler ve teknikler sorunu alrsa ve gruplar da ta
nmlayan istekleri dikkate alnrsa, gazetecilerin kendilerini yapc ve retici
bir kararszlk iindeki bir topluluk gibi benimsettikleri ortaya kar. Luc Bol-
tanski'nin kadrolar zerine almalarnn ardndan, Denis Ruellan kararszl
n kimi koullarda yararl olabileceini, nk bir uzmanlk alanna kapan
madan her alandan kazan salayabileceini anmsatmak iin, belirsizliin
meslei kavramn ortaya atar. Belirsizlik, hem imdiki zamann tarihisi ko
numuna sahip kp zel niteliklerini sergileyenler (eletirel tutum, uzman

7 Bununla birlikte meslekler sosyolojisindeki yeni geliim (Siracusa, 2001)

ve tarihi Jrme Bourdonun almalar (1994) unutulmamaldr.
 la gnderme), drdnc g konumuna ya da gnmzde yarg drt
s konumunu benimseyenler (Charon ve Furet, 2000), hem de kimi zaman
elence izleyicileriyle, izleyici kazanma isteiyle ve haber program sunucusu
olarak yldzlamak isteyenler iin bir yanl anlama deildir (Leroux, 1997).

Sonu: izleyicisiz bir grnm m?

Gazetecilik zerine incelemeler, meslek ve haber kavramlar
n, yeni bir demokratik kltr erevesine, bilginin ve elen
cenin snrlarm aan toplumsal temsil erevelerine yerletir
meye kadar gitmeden, oluumlar ve dnler gibi sunarak b
yk lde soyutlatm. Evrenle bant, d evreyle okuyu
cular dlayan alveriler biiminde tasarlandndan, habe
rin ayn zamanda yapsn oluturan nitelik sorunu genellik
le ok snrl biimde, haber kaynaklarnn ve ynetimin gaze
teciler zerine etkileri, kendine yeten ideolojik yaplar kapsa
mnda ortaya konulur. Haber, demokratik grevini yerine ge
tirmek iin kurallarla zerkletirilmi bir alan deil, doal ola
rak zerk bir alan gibi dnlmtr, bu da eilimleri ya da
snrlandrmalar temel zelliklerle kartrmaya gtrr. Sch-
lesingera gre (1978), profesyonellik zincirinin eksik halkas
anlaml bir biimde okuyucudur, ancak halk karar almlannda
ve retim znelerinin temsilinde (alayl sylem biimi dn
da) yoktur. Baka birok yazara gre, elence ve haberin birbi
rine karmasnn ( infotainment) ykselii tersine, ou kez ke
sin bir tehdit gibi grlen, okurlarn nitelikten bolua kayma
snn gstergesi gibi alglanan ticari basksn dile getirir, haber
biimlerinin kullanmnn giderek daha ksa ve zorlayc olma
s da bunun bir sonucudur. te yandan infotainment gazetecili
in ynelimlerinden yalnzca birini, popler ve kimi zaman pe
dagojik eiliminin yadsnamaz bir yer tuttuu ynelimi olu
turur (Brants, 1998) ve srad koullar dnda, durumlar ara
snda karlatrma kurallarna uymak, tarihsel bir bak as
retmek, iki dakikalk programlarda bile haber kaynayla ili
kiyi dnmek kouluyla kstl formatta nitelikli haber sala
mak olasdr. Elencenin ykselii, haberin d anlamna
gelmez, kamu tartmasnn ve evrenin anlalmasnn eitli
aralar yoluyla kitle iletiim aralarnn tm toplumsal sorun
lara giderek artan duyarllnn dile getirilmesi gibi grlme
lidir. Bu saptama, haber ve elence alanlarnn saysnn az
ln ve demokratik toplumlarda retimlerinin, anlam sorun
larnn tmn kendinde toplayarak toplumsal ilikileri tart
mann ok dar bir kanaln oluturduunu gizlememelidir. Bu
olaand gerilim, uygun haber ya da gsteri arayndaki mes
leksel zorluklar ve kavrayl bir bak asyla, kimliksel ku
kulan aklar.

KAYNAKA
Accardo, Alain, (der.), Journalistes prcaires, Bordeaux, Le Mascaret, 1998.
(der.), Journalistes au quotidien. Outils pour une socio-analyse des pratiques jour
nalistiques, Bordeaux, Le Mascaret, 1995.
Boltansi, Luc, Les Cadres. La formation d'un groupe social, Minuit, 1982, Paris.
Bonnafous, Simone, LImmigration prise aux mots. Les immigrs dans la presse au
tournant des annes 1990, Kim, 1991, Paris.
Bourdieu, Pierre, Sur la tlvision, LEmprise du journalismeden sonra, LiberRaisons
dagir, 1996, Paris.
Bourdieu, Pierre ve Boltanski, Luc, La production de lidologie dominante, Ac
tes de la recherche en sciences sociales, 2, 1976, Paris.
Bourdon, Jrme, Haute fidlit. Pouvoir et tlvision 1935-1994, Seuil, 1994, Paris.
Brants, Kees, Whos Afraid of Infotainment?, European Journal o f Communicati
on, 13/3,1998.
Charaudeau, Patrick, Le Discours dinformation mdiatique. La construction du miro
ir social, Nathan, 1997, Paris.
Charon, Jean-Marie, Cartes de presse. Enqute sur les journalistes, Stock, 1993, Paris.
Journalisme: lclatement, Rseaux, 52, 1992.
Charon, Jean-Marie ve Furet, Claude, Un Secret si bien viol, Seuil, 2000, Paris.
Charon, Jean-Marie ve Mercier, Arnaud (der.), Les journalistes ont-ils encore du pou
voir? Herms, 35, 2003, Paris.
Devillard, Valrie; Lafosse, Marie-Franoise ve Leteinturier, Christine ve dierleri,
Journalistes ait pluriel. Sociologie d'un groupe professionnel laube de lan 2000,
La Documentation franaise, 2001, Paris.
Dubar, Claude, La Socialisation. Construction des identits sociales et professionnel
les, Armand Colin, 1991, Paris.
Gans, Herbert, Deciding What's News. A Study o f CBS Evening News, NBC Nightly
News, Newsweek and Time, New York, Panthon Books, 1979.
Gitlin, Todd, The Whole World is Watching. Mass Media in the Making and the Un
making o f the New Lift, Berkeley, University of California Press, 1980.
Hall, Stuart ve dierleri, Policing the Crisis. Mugging, the State and Law and Order,
Londra, MacMillan, 1978.
Hallin, Dan, Images de guerre la tlvision amricaine. Le Vietnam et le Golfe
persique, Herms, 13-14,1994, Paris.
The Uncensored War. The Media and Vietnam, New York, Oxford University
Press, 1986.
Le Bohec, Jacques, Les Rapports presse-politique. Mise au point dune typologie ida
le", LHarmattan, 1997, Paris.
Le Floch, Patrick ve Sonnac, Nathalie, conomie de la presse, La Dcouverte, 2000,
Paris.
Lemieux, Cyril, Mauvaise presse. Une sociologie comprhensive du travail journalis
tique et de ses critiques, Mtaili, 2000, Paris.
Leroux, Pierre, Les deux publics des 7 dor. Principes de clbration et de consc
ration du journalisme tlvisuel, Politix, 37,1997, Paris.
Marchetti, Dominique, Les conditions de russite dune mobilisation mdiatique
et ses limites: lexemple dAct Up-Paris CURAPP, La Politique ailleurs, PUF, Pa
ris, 1998.
Martin, Marc (der.), Histoire et mdias. Journalisme et journalistes franais, 1950-
1990, Albin Michel, 1991, Paris.
Mathien, Michel, Les Journalistes et le systme mdiatique, Hachette, 1992, Paris.
McLeod, Jack M. ve Hawley, Searl E., Professionalization among Newsmen, Jour
nalism Quarterly, 41, Sonbahar 1964.
McQuail, Denis, McQuails Mass Communication Theory (1983), Londra, Sage,
2000.
Mercier, Arnaud, Le Journal tlvis. Politique de linformation et information poli
tique, FNSP, 1996, Paris.
Missika, Jean-Louis ve Wolton, Dominique, La Folle du logis, La tlvision dans les
socits dmocratiques, Gallimard, 1983, Paris.
Molotch, Harvey ve Lester, Marilyn, Informer: une conduite dlibre. De lusage
stratgique des vnements", BEAUD Paul ve dierleri, Sociologie de la communi
cation (1974), Rseaux - CNET, 1997, Paris.
Neveu, Erik, Sociologie du journalisme, La Dcouverte, 2001, Paris.
Mdias, mouvements sociaux, espaces publics, Rseaux, 98, 1999.
Padioleau, Jean Gustave, Systme dinteraction et rhtoriques journalistiques, So
ciologie du travail, 3,1976, Paris.
Palmer, Michael, Agences de presse: urgence et concurrence, Mots, 47,1996.
Des petits journaux aux grandes agences. Naissance du journalisme moderne, Au
bier, 1983, Paris.
Pasquier, Dominique, Le paradoxe du scnariste, Les Scnaristes et la tlvision.
Approche sociologiquein girii, Nathan cinma, 1995, Paris.
Powdermaker, Hortense, Hollywood. The Dream Factory, Boston, Grosset, 1950
(bir blmnn evirisi: Hollywood, lusine rves, Rseaux, 86, 1997).
Rieffel, Rmy, Pour une approche sociologique des journalistes de tlvision, So
ciologie dit Travail, 4,1993.
(der.), Les Journalistes franais en 1990. Radiographie dune profession, La Docu
mentation franaise, 1992, Paris.
(der.), Sociologie des journalistes, Rseaux, 51, 1992.
Llite des journalistes. Les hrauts de linformation, PUF, 1984.
Rosten, Lo, The Washington correspondents, New York, Harcourt Brace, 1937.
Ruellan, Denis, Le Professionnalisme du flou. Identits et savoirs des journalistes fran
ais, PUG, 1993, Paris.
Schlesinger, Philip, Repenser la sociologie du journalisme. Les stratgies de la
source dinformation et les limites du mdia-centrisme, Rseaux, 51, 1992.
Putting Reality Together. BBC News, Londra, Methuen, 1978 (bir blm
nn evirisi: Le chanon manquant: le professionnalisme et le public, Rsea
ux, 44-45, 1990).
Schudson, Michael, The Power o f News, Harvard University Press, 1995 (bir bl
mnn evirisi: Politix, 37,1997).
Discovering the News. A Social History o f American Newspapers, New York, Ba
sic Books, 1978.
Siracusa, Jacques, LeJT , machine dcrire. Sociologie du travail des reporters la
tlvision, Brksel, INA-De Boeck, 2001.
Tuchman, Gaye, Making News. A Study in the Construction o f Reality, New York,
The Free Press, 1978.
Objectivity as Strategic Ritual. An Examination of Newsmens Notions of Ob
jectivity", American Journal o f Sociology, 77,1972.
Tumber, Howard (der.), Media Power, Professionals and Policies, New York, Rout-
ledge, 2000.
Tunstall, Jeremy, Journalists at Work. Specialist Correspondents, Their News Orga
nizations, News Sources and Competitor-Colleagues, Londra, Constable, 1971.
The Westminster Lobby Correspondents. A Sociological Study o f National Political
Journalism, Londra, Routledge-Kegan Paul, 1970.
Vron, Eliseo, Construire l'vnement. Les mdias et laccident de Three Mile Island,
Minuit, 1981, Paris.
Walter, Jacques, Directeur de communication. Les avatars dun modle professionnel,
LHarmattan, 1995, Paris.
White, David M., The Gatekeeper. A Case Study in the Selection of News, Jour
nalism Quarterly, 27, 1950.
Wolton, Dominique, Penser la communication, Flammarion, 1997, Paris.
 ON KNC BLM
M e s le k le r d e n retim M a n t ik l a r in a
Yaratc Endstrilerde Tektipleme-Bulu Gerilimi

Medya alannn baka alanlarla, zellikle ticari ve iletiim-

sel bask uygulayabilen okuyucularla btncl etkileimleri
ni gz ard etmeye eilimli gazetecilik zerine aratrma kar
snda, elence ve kltr programlar retimi profesyonelle
ri sosyolojisi bir seenek ya da bir uzant oluturur. Kltr en
dstrileri iin alan yaratcnn konumunun zorluklarn ve
uyumsuzluklarn, baarya ulaamam isteklerini, iine at
ma ve alglanan baarlan aynntlandran Edgar Morinin n
cln yapt bu akm, bu endstrilerin, kltr retimin
de temel bir kopua neden olan demokratik imgeleme temel
den bamlln en derin biimde ortaya kanr. Bylece an
lam reticilerinin, sanatsal lklerle rgtsel zorlamalan ba-
datmp genellikle kamuoyunun gereksinimlerini ve grleri
ni alglamalan ve biimlendirmeleri gereken bir konuma yer
letiklerini gstererek poplerle ilikiyi aydnlatr. zleyiciler
den gelen isteklere en azndan bir lde uyma, umutsuz
ve mitik, yine de nceki toplumlardan ok daha eitliki kl
trlerin ortaya kmasyla sonulanan bir izleyici ilgisi aray
biimini alabilir.
Edgar Morin: Tektipieme ve
bulu arasndaki gerilim
Frankfurt Okulu tarafndan ateli bir biimde ortaya atlan kl
tr endstrisi zerine tartma, 1960l yllarda Edgar Morin
tarafndan, burada Eric Macenin gerekletirdii aydnlatc
okumasn izleyeceimiz LEsprit du tempsm -Zamann Ruhu-
(1962) sayfalarnda derinlemesine yenilenir. Akdeniz diaspo-
rasndan Yahudi bir aileden gelen solcu, hmanist ve ateist ya
zar Morin, Marksizme baldr, ancak ocukluundan balaya
rak Parisin halk snfnn yaad Menilmontant sokaklarnda
izledii Hollywood sinemasyla ya da izgi romanla atmal bir
ilikisi olmamtr. abalan Hoggartnkilerin adadr, top
lumsal bir kitleye seslenen toplumun i yaplannm (snf, ai
le, vb...) tesinde ve berisinde ok byk birey topluluklannca
kavranan, ncelikle endstri retimi kurallanyla retilmi yeni
bir kltrn aknyla kkrtlan kresel deiimleri kayglanma
dan anlamay amalar. Yapt, yapmclardan sz ettiinde Ador-
no ve Horkheimerm, retilen ieriklere ya da dlere yneliin
de dinsel bir antropolojinin szck daarcna bir lde ba
vurur, bu da Morini, eletirel kuramn ya da yeniden bylen
me sosyolojisinin izleyicileri snfna yerletirebilir, oysa tezleri
bu iki akm iinden ykar. Ona gre bir kltrn douu, ku
rumlar (devlet, kilise vb...) ya da sekinlerce deil, irketlerce
bir pazarda ve ulusal, dinsel, sanatsal biimlere eklenerek ger
ekleir, Adomonun dnd gibi bunlarn yerini tutmaz,
szn Tocquevilleci anlamyla ncelikle bir demokratikleme
edimidir. Pazar, tarihsel adan yeni bir izleyicinin byk izle
yici kitlesinin oluumuna katlarak, bo zaman etkinliklerinin
genellemi arayndaki koullann eitlenmesine yardmc olur.
Byk izleyici kitlesi kavram, toplumsal snrlann ortadan kal
mas deil, kimliklerle farkllktan ilikilendirmek anlamna ge
lir. Kltr endstrisi toplumsal snflar arasnda tek byk ile
tiim alandr. Toplumdaki kimlikler ve konumlar ne olursa ol
sun, ortak referanstan paylarz, bu da kltr endstrisine in
sanlk tarihinin ilk evrensel kltr konumunu verir.
 Kltr endstrisinin baars, akllar uyuttuu sylenen al
datma srecinin bir sonucu deildir, ncelikle yeterli derece
de zengin, toplumsal adan gereki yaptlarla insanlarn
houna gitme, ilgi ekme yetisiyle aklanr. Morin burada La-
zarsfeldin sosyolojisinin sonularn yeniden ele alr, ancak r
gtsel ve kltrel bir boyut ekler. Finansal tektipleme mant
baskn ktndan, pazar vasatlk ve sradanlama biimleri
ne gtrse de deiken doal ileyii, rnlerin tmyle yinele-
meci olduunu dnmeyi nler. irketler yaamlarn srdr
mek ve gelimek iin bulu yapmak, zgn rnler sunmak,
risk almak zorundadrlar. Kltrel yaratm tmyle ends
triyel retim sistemine sokulamaz. Duygusal romanlann ayn
kalp zerine retildii dorudur (kalbin konservesi yaplabi
lir), ancak baarlan anlatsal yenilik olmadan, toplumsal bek
lentilerle balantl yeni sorunsallann kefi, yeni dile getirme
biimleri olmadan srmez. Kltr endstrisi ileyen formlleri
altrmakla yetinebilmek iin, yaratm yetilerini elinde tutma
ya, yenilik giriimlerini kstlamaya iten endstriyel-brokra-
tik- merkeziyeti-tektipletirici bir mantkla, abalannm baa-
nyla talanacan umarak, yazarlara zgrlnn verilmesi
ni gerektiren bireyci-buluu-rekabeti-zerkliki-yeniliki
bir kar-mantk arasnda sonsuz bir ekime alandr. Mzikte
olduu gibi sinema yaptnda da grlen bu z ikilik, bu kuru
cu gerilim, endstriyi konformist bir alana indirgemeyi nler.
Kitle kltr yerlemek iin, yalnzca yaptn biimsel a
dan yenilemekle kalmayp, srekli evrilen toplumsal ilikile
re -stelik farhlklanyla- katlmak zorundadr. Dolaysyla ift
ynl, anlam belirsiz, badatrmac ve geri dndrlebilirdir.
Birlii ve farkll birletirerek, kendi aralannda (ift ynl) ve
kendilerinde (anlam belirsizlik) elikin metinler biiminde
belirir. Kadn izleyiciler iin, grsel-iitsel yapmlarda oun
lukla ataerkil olan ieriklerin yannda feminist ierikler de ke
fetmek, hatta hem feminist hem de anti-feminist yaptlan t
ketmek (Cultural Studies'in, rnein Janice Radwayin sk sk
gsterdii gibi) olanaksz deildir. okanlamllk -kastl ol
sun olmasn-, birok halk topluluunca benimsenmesi istenen
ada kltrn apak bir bileenidir. Badatrmac ve eklek
tik nitelii en yksek izleyici oran arayyla, farkl toplulukla
ra ayn anda konuabilme dileiyle buyurulur. Trlerin, anla-
tsal uzlamlarn, izleklerin (folklorik, kozmopolit, vb...), he
deflenen izleyici kitlesi snflarnn (yetikinlere ynelik medya
giderek ocuksular, ocuklara ynelik basn giderek yetikin
evrenine daha ak duruma gelir) ve farkllklar birbirine ba
lama biimlerinin inanlmaz karmndan doar. Karmak bir
toplumda alglanan sorunlarn eitliliini antrr, bu da gen
ler ve kadnlar iin elendirici zmler getirirken zgrleti
ren niteliini aklar, ancak izleyenler iin durmadan yeni so
runlar ortaya koyar. eriklerin geri dnll ya da evrilebi-
lirlikleri toplumsal alanda beliren uzlamazlklara bamllkla
rm dile getirir: Ne demokratiklemi toplumlarda, ne i evreni
ya da ailede verilen dnlerde, ne de medyatik temsillerde hi
bir ey kesin olarak belirlenmemitir.
Morinin sosyolojisi rgtsel bir yaklamla balar ve ada
mitler denilen imgelemlerin bir makrososyolojisine varr. Bu
makrososyoloji, varsaylan safdil btnselcilii, zamann ruhu
nun Alman zeitgeistmm romantik ve toplumcu vurgulan nede
niyle eletirilmitir. Ancak, ortaya kan bireysel gereksinim
ler dorultusunda imgelerin hareketlerini ve belirli bir prak-
sis ortaya koyan modellerin oluumu hareketlerini andn
da Weberin Protestan Etii ve Kapitalizmin Ruhuna ve Durk-
heima yaknlaan Morinde, bu kavram ok daha fazla karma
klk ve dinamizm ierir. Dominique Mehlin gzlemledii gi
bi (1992), medya hem toplumsal yanstan ayna, hem de evre
ne alan renmeleri olas klan pencere ilevi grr. Zamann
ruhu yreklendirdii, toplumda en sk grlen, en anlaml d
zenlemelerle ve deneyimlerle yeterince yanklanan ortak er
evelerin retimine ve yerlemesine baldr. Herkese bilmen,
ancak herkesin olmayan bir imgelem sz konusudur, bu imge
lemden tartmalar da doar. Morin 1930-1960lann imgelemi
ni betimler, hedonizmin ykseliiyle ve kendini gerekletir
me arayyla damgalandn, geleneksel ilecilik ahlakndan
koptuunu dnr. Bu imgelem daha 1960l yllann sonun
da, bir mutluluk krizi bagsterdiinde, kurgularda bireysel
leme srecinin olumsuz ynlerini ortaya karnca eletirilir.
Yazar, gncel imgelemlerin incelemesinin yntembilimsel ev
relerini yeterince aydnlatmasa da uyum salama glerini faz
la nemseme eiliminde olsa da (en azndan ayn anda varo
lan birok zamann ruhundan, hatta atmal kamusal alanlar
dan sz etmek gerekir), ayn zamanda esnekliinin altn iz
dii medyada, ieriklerin yaplam btnlerini reten genel
toplumsal etkileimler zerine aratrmay balatr: Barthesn
kk bujuva snfnn snrlln eletirmekten baka bir ie
yaramayan, kitle kltrnde diyalog yetisinden yoksun semi-
yolojik miti gibi, ada mitin ve izleyicilerle ift ynl ilikisi
nin evrilebilirlii, onu kurumsallatrlm dinsel sylemle z
deletirilebilir klar (gerekte kutsaln yap bozumu ve kut
sala dnmemek sz konusudur).

Politik ekonomi: Kltr endstrilerinden

yaratc endstrilere
Kitle medyasn etkileyen gerilimlerin gzler nne serilme
si, 1960l yllardan balayarak Herbert Schillerin Amerikan
kltrel emperyalizmini eletiren almalaryla, sonra da Av
rupada ngiliz Jeremy Tunstall ve Nicholas Garnham, Fran
sz Berbard Miege ve Armand Mattelartm yaynlaryla kendini
gsteren iletiimin politik ekonomisi geleneinde de elde edi
len bir sonutur. Anlam belirsiz bir isim tayan bu akm -ger
ek bir medya ekonomisi gelitirmek sz konusu olmad gi
bi, Amerikan retim aralarnn oligopollemesi trnden ki
mi olaylarla kartlamak da sz konusu deildir-, daha ok
bak as ncelikle knayc rgtsel ve ekonomik bir alma
ya dayanr. Ancak etkileimleri aynntlandmp, kltr ends
trisinin kara kutusuna girerek, 1980li yllarda oul bir tanm
-kltr endstrileri- ve bu endstrilerin elle tutulamaz bir ger
ekliin metaforundan ok daha fazlas olduu grn be
nimseyerek, farkl bir bak asna ular (bkz. Tristan Matte
lartm sunumu, 2001). Pazarlar, elbette Amerikan irketlerinin
egemenlii altndadr, ancak bunun nedeni yetkelerin Makya-
velci bir tasars ya da yapsal bir baars deildir. Atlantik te
si televizyon ve sinema irketlerince sabrla gelitirilen yetenek
ve harcamalarnn denetimi, ncelikle d satm yetilerini, son
ra da frsatlklarn aa kanr: 1980-1990l yllarda televiz
yon kanallarnn liberallemesi, dnyada ilk dnemde ancak
iyi yerlemi irketlerin yant verebilecei, ok byk ve ani bir
program talebi yaratr (bkz. Kltr emperyalizmi sorunu).
Tunstall, eer hassas emperyalizm kavramnn alkonmas ge
rekiyorsa, ayn zamanda Fransann ve ngilterenin kltr po
litikasn da nitelemesi gerektiini aklar. Gnmzde Msr,
Hindistan, Japonyay, Brezilyay, Almanyay, iddial televiz
yon ve sinema irketlerini yaratmay bilmi tm lkeleri de bu
na eklemek gerekir. Dnyada yapmlarn artan eitlilii ve ye
ni ihracat glerinin belirmesi, deikenliin, kltr olgusu
nun merkezinde buluun ve farklln bulunduunu anmsa
tarak hegemonya dncesini (ama egemenlik dncesini de
il) greceliletirir (Hesmondhalgh, 2002).
letiim ekonomi politii diye adlandrlabilecek, ancak say
gnl olan yaptlara ve etkinliklere ilgisi nedeniyle daha ok
kltr ekonomisi ad verilen teki akm, balangta sanatla
r ve medyay kefeden geleneki ekonomistlerce oluturulur.
ok farkl varsaymlardan yola karak, gnmzde bir kl
tr toplumsal ekonomisince yeniden ele alman, politik eko
nominin yazarlannkine benzer saptamalara ularlar. Baumol
ve Bowen (1966), neoklasik modelde uzun bir eliki dizisi bi
imini alan bir dnce olutururlar. Kltr, allm gelien
ve srekli kazanan bir ekonomi dncesine kart olarak, risk
ve bunlara zm bulan stratejilerce derinden biimlendirilir.
Amerikan yapm stdyolarnn tarihi, oligopollemelerinin ve
dzenli iflaslarnn da tarihidir (bu 1980li yllarda Japon, son
ra Fransz alclar da etkiler). gc pazar, en cesaret kinci
pazarlandandr. steklilerin klasik mzik dalnda sanat ola
bilmeleri iin belki 500de bir anslan vardr, popler alan
lar iinse ancak birka binde bir anslan vardr (Towse, 2001).
Bir kez i bulunduundaysa, gelir umudu pek yksek deildir.
Kltr meslekleri srekli bir renmeyle ve ancak yksek d
zeydeki iler iin ok byk ilevsel esneklik arayndaki ig
c pazarna (Menger, 1997) yant vermek iin yaplan ilerin
eitliliiyle tanmlanr. Dolaysyla balang eitimiyle sonra
dan edinilen yetiler arasnda zayf bir bant vardr. Sanatlar
genellikle ok iyi eitimli, ancak kendileriyle ayn dzeyde ei
timli kiilerden daha dk gelirlere raz olan insanlardr, ok
rastlantsal gelirler elde edebilecekleri, ancak birka haftada
servet de edinebilecekleri bir meslek riskini gze alrlar. Dei
mez byk harcamalarn varl, pazarlarn byklnn el
verdii seri retim ekonomisi ve halkn birka film ya da diske
kitlesel ynelimi, izleyiciler ve iverenlerce, hayranlk iin ol
duu kadar, gvence iin de aranan (Morin yldzn kltr en
dstrisinde en iyi risk nleyici olduunu belirtir) nl sanat-
larca, starlarca (Rosen, 1981) edinilen olaanst kazan
larn kaynandadr. Ancak iyi ileyenin birok kez batt gz
nne alnrsa, bu kazanlar nglebilir deildir, nk talep
arz karsnda son derece esnektir. Yetenein ve yaratcln
belirimi temeldir, ancak tanmlanamaz, dolaysyla bunlan en
dstriyel olarak yeniden retmek olanakszdr. Btnyle d
nldnde, Pierre-Michel Mengernin nemli saptamasna
gre (1989), belirsizlik ticari, endstrilemi saylan sek
trlerde sanat ve deneme sektrlerinden daha sivridir. rne
in klasik mzie talep, popler mzik talebinden ok da
ha zayftr, ancak duraandr, sarsntlarla, geni bir topluluun
beklentilerine bal yaptlara zg k ve ini sreciyle kar
karya kalmaz. Dolaysyla Adomocu grn tersine, kit
le medyas son derece kararszdr, bunun sonucu olarak da ris
kin en aza indirilmesi saplants vardr, ancak baarmay uma
bilmek iin yatrm yapmaya, denemeleri ve sunumlar oalt
maya yazgldr. Bu nedenle de popler yaptlarn ticari baa
rsndan sz edildiinde, nedensellii tersine evirmek pahas
na konformizm kavramndan yenilik yapma, hatta yaratclk
kavramna gemek gerekir. Kltr endstrisi kavram, oul
da kullanlsa, 20. yzyln sonunda yerini direnerek yaratc en
dstriler kavramna brakr. Akademik sylem, kitle medyas-
nr ilkesel gayri meruluunu ve vasatln ortadan kaldrma
ya alrken, gerekte dinamik haber ve iletiim sektrlerinin
yaylmna ve yaratcln ie katlmas grne deer kazan
dran neo-liberalizmin yaratc endstriler deyimiyle karlar
(David Hesmondhalgh, 2002, Richard Caves, 2000).1

Howard Becker: birlii olarak retim

Medya ekonomisinin ana izgileri, retimin yaplar ve i g
c pazarnn ileyii nda eilimleri ortaya karmaya al
an tarihiler ve sosyologlarca diyakronik ve sektrel olarak in
celenir (bkz. Patrice Flichy ve Dominique Pasquiernin zeti,
1997 ve Paul Hirchin almalar, 1972): Sabit harcamalann ve
seri retim ekonomilerinin nemi, i gc pazarnda geici i
lerin art, maallktan zaman zaman alma konumuna ge
i, meslekleri hiyerarilendirmeyi salayacak gerek yaratc
lk eitim merkezlerinin yokluu, pazarlamann ykselii... Bu
sorunlar kalclatrmamay salayabilecek ok uzun vadeli bir
bak as eksiktir hala, nk her medya evrimsel ve kaotik
dnmler geirir. rnein yazarlarn eretilemesi ve bam
szlk yitimi, dzenli olarak kendilerine bamszlk verilme ge
reiyle dengelenir. Sinema zincirleri dnyada srasyla yapm-
clarca, datmclarca ve ynetmenlerce egemenlik altna al
nr, kimi lkelerde bantlar daha da karmaklatran (Bon-
nell, 1989) mdahale mekanizmalar ya da sinemayla televiz
yon arasnda aynntlandnlmas gereken karmaklatrma et
kenleri vardr (Chaniac, 1994, Chaniac ve Jzquel, 1998). Do
an her mzik hareketi (punk, rap, grunge), denetimin art ve
daha basmakalp formllerin ortaya konulmasndan nce, bu
lua, endstrilerce gen yaratclara verilen deneme zgrl
ne dayanr. Bu nedenle belli bir andaki retimi anlamak, mal
sahiplerini, ortaklar, yneticileri, mdrleri, pazarlama so-

1 Sanatsal evrelerde esneklik art, belirsizliin daha sk grld ekonomik

sektrlerden nce gelir. Bundan toplumun tmnn sanat mesleklerinin man
tn izledii ve/ya da bunlarn ok genel olaylarn n cephesi olduu sonucu
mu karlmaldr?
rumlulann, yaratclar, teknisyenleri, datmclar vb. birbiri
ne balayan zinciri kefetmek anlamna gelir.
Bu keif Pierre Bourdieunnki gibi, nce yazn alan, son
ra gazetecilik alan incelemesinde retimin i ileyi kurallar
n ortaya karan, ancak bir yandan halkla etkileim olasln,
te yandan kamlamaz saylan kimi gelimelerin alkantl ni
teliini (televizyon alannn aydnlara kapanmas, estetik bak
n zerklemesi, vb...)2 gz ard eden bir egemenlik sosyoloji
sinden yola karak yaplabilir. Bourdieuyle birlikte reticilerle
almlayclar arasndaki uurumun varln dnmeden, zne
lerin balama oturtulmas dncesini paylaan (dahi ve yalnz
yaratc romantik dne kaplmay nleyerek) Howard Bec-
kerm savunduu toplumsal gerekliin determinist olmayan
grne daha sk uyum gsterir. Chicago Okulunun sosyolo
jik mirass, caz piyanisti Becker, popler mzikallerin olu
umunun i ynn tanyp bunlarn varolmasn salayan a
lan gzlemler ( Outsiders, 1963). Bu yazar, Les Mondes de lartda
-Sanatn evrenleri (1982)-, ibirlii yapmaya, anlamalar ortaya
koymaya anlan zneleri kapsayan bir toplu eylem olarak ya
ptn retimini kuramsallatm. Alar, yapmclan ya da mal sa
hiplerini, malzeme reticilerini, yaratclan, teknisyenleri, me-
murlan, araclan iine almakla kalmaz, gemiin ve gnm
zn gnderme yaplan yaratclann da kapsar -seslenilen kit
leleri de iine alr ayn zamanda-. Toplu eylem olarak yapt, ki
isel teknikleri, topluluklan, tekdze ileri, alglama snflann
karlatran genellikle atmal, maddi ve bilisel eleri kat
tm. Dolaysyla yaptta gereklemesini salad uzlamalar
dan kimilerini okumak olasdr. Her sanat evreni, kendisini bi
imlendiren uzlamalarla geliir, tekilerle ille de ayn ynelim

2 Sektrel ve ulusal durumlarn eitlilii, ok genellemeci bir betimlemenin s

nrlarn aka gsterir: Fransz kamu televizyonu aydnlara bavurmadan,
kmsemelerine katlanarak geliirken, ngiliz kamu televizyonu, zel sekt
rn iddetli rekabetini (talyada daha da belirgindir) tanmadan nce, aydn
evreninin desteinden yararlanmtr ve her zamankinden daha egemen biim
de belirir. Yine sanatsal zerklik de Fransz ya da Amerikan izgi romannn,
Avrupa ya da Amerikan sinemasnn, plastik sanatlarn vb. sz konusu olmas
na gre deiir.
leri izlemez. Bir sanatn kltrel saygnlk kazanmas ya da bir
zanaat ya da bir alt kltr kmseme, evrenin zn de
il, bir hareketin baarsn ya da baarszln dile getirir.
Deni McQuailin anmsatt gibi (1992) politik ekonomi,
retim yaplarn sanat ya da haber biimlerini belirlemediin
den, rgtsel yaplarla ierik trleri arasnda yaln bir denklik
varsayamasa bile, yaratclarn zerindeki basklan inceleyerek
kltrel biimleri anlamaya alr. Etkileimsel denen sosyo
loji de anlamalara uyum salamay, bunlarla oynamay ya da
bakalanna benimsetmeyi bilen znelerin uzlama yetilerini ta
nr. rnein telif haklan, Copyright ve trademark hukuksal d
zenleri, yaratclann yaptlann alglama biimleri zerine farkl
yntemlerle etkili olur. Ancak yasa, zorlamac tutumlanna kar
n sylem biimlerini kendiliinden elverili klmaz. Hukuksal
almalarla Cultural Studiesi birletiren aratrmac Jane Gai-
nesin yazd gibi (1991), bir anlama daha geni anlamalann
kapsamna girer: Bir metin farkl sektrlerde ve farkl dnem
lerde, varl bilinmezlikten gelinmese de farkl yorumlanabi
lir. Paral televizyon kanal gibi bir buluun etkisi ayn biimde
gzlemlenebilir. Biim, ierik zerinde etkili olduundan, izle
yici ilgisine rakiplerinden daha az baml yeni demeli televiz
yon kanallan, genellikle yaratclara teki kanallardan daha faz
la zgrlk tanr. Bununla birlikte, bedava kanallann kendileri
ni yenilenmedikleri sonucuna vanlamaz, bunun iin 19901 yl
larda kan gzpek dizileri dnmek yeter (Oz, Friends, Ally
McBeal ya da Acil Servis: hangileri kablolu televizyon dizilerdir,
hangileri bedava kanal dizileridir?): Byk zorlamalarla da ni
telikli yaptlar yaratlabilir. Dolaysyla sanatsal kimliin dei
kenleri, yaratclann yaptlanyla ilikilerini tasarlama biimleri,
en azndan bu zorlama kadar belirleyicidir.

Kitle medyas dneminde sanatsal kimliin

meydan okumas
Sanat tarihi ve sosyolojisi, gnmzn gz alm yaratcla-
nnn amentsn yeniden ele almakla yetinerek, gemiin sa
natsal etkinliklerini lkselletiren bir medya sosyolojisinin
yardmna yetimelidir. Fransada Dominique Pasquier ve Sabi
ne Chalvon-Demersay, Amerika Birleik Devletlerinde Richard
Peterson tarafndan gerekletirilen, bak alarnn kusursuz
bir uyumunu varsayan bu aratrma akmlarnn zor bireimi,
yaratc zgrlk zerine tartmalar amay salar. Pasqui
er ve Chalvon-Dermersayin belirttii gibi byk zorlamalarn
varl, gemi yzyllarn sanatm ve gnmznkini3 ok iyi
aklar. Tm rnesans resmi smarlama resimdir, paylalan ya
ratma gelince, yaratcs bilinmese de ayrcalkl bir durumdan
ok kural durumundadr. Byk kopu, yaratcnn ve yaptn
romantik bir ideolojisinin geliimi olmutur. Bu ideoloji, elbet
te psikolojik ve toplumsal bir gerekletirimi kolaylatnr, an
cak bunu yaratmn tm ortaklaa, darya baml niteliini,
geleneklere balln zenginliini de ypratarak yapar. Bu bak
asna gre, ada sanatn artc bir konumu vardr, n
k tarih boyunca ender eriilmi bir derecede benzersiz, pazar
mantklarna ya da kamu kurulularnn smarlamasna baml
yaratclarn deer kazand alandr (sanat sosyologlan Heini-
ch, Menger ve Moulinin kendi biemleriyle gsterdikleri gibi).
Buna uygun biimde, televizyon ve sinema yaratclar, znelli
in doruk noktasna vard toplumlarla uyum iinde yaama
ya abalamalarna karn, gemiin toplu retimini canland
rrlar (zellikle Amerika Birleik Devletlerinde). Bu gerilimin
geliimi de rgtsel basklar ya da mesleklerin biimbilimi ka
dar incelenmesi gereken konular kapsamndadr. Ynetmenlik
dleriyle zanaat arasnda blnm televizyon ynetmenleri-

3 Italyan yazar Alessandro Baricco, tam bir yaratc olan -eer yle bir ey var
sa- Beethovenin bir albmnn satn alnmas rneini ele alarak, finansal
zorlamay yaptlarn tanmnn lt olarak greceliletirir: Bildiim kada
ryla Beethoven, para iin yazyordu, ondan gnmzdeki mzik irketine, si
zin iin alan piyaniste kadar, satn aldnz, istedikleri eyler arasnda para da
olan insanlar tarafndan oluturulmutur. (...) Beethoven bir markadr. Fransz
izlenimciler de markadr. Kafka bir markadr. Shakespeare bir markadr. Um
berto Eco da yledir. La Republica, Mickey ya da Juventus da markadr. Bun
lar evrenlerdir. Ne olduklarndan daha fazla anlam ierirler (Next. Petit livre
sur la globalisation et le monde yenir -Kreselleme ve gelecein dnyas zeri
ne kk kitap-, Albin Michel, 2002).
ni, yazarlarn yaratcla ilikin istekleriyle yaptlarn retim
harcamalarn, iletme mantn bozan kendi sanatsal istek
lerini badatrmas gereken grsel-iitsel yapmclarn (Chal-
von-Demersay, 1997) ya da aileci, Hoggartc, geni izleyici kit
lesi tarafndan sevilen, ancak teknisyenlerin ve ynetmenlerin
gznden dm televizyon animatrlerini (Chalvon-Demer-
say, Pasquier, 1990) etkiler.
Dominique Pasquier, Fransz televizyon senaristleri konu
sunda yrtt, politik ekonomi ve sanat tarihini birlikte et
kileimsel biimde kullanmasyla byk bir deer kazanan so
ruturmasnda (Les scnaristes et la tlvision. Approche socio-
logique, 1995 - Senaristler ve televizyon. Sosyolojik yaklam),
bu kimlik atmasnn kimi zaman zararl olabilecek sonula
rnn altn izer. Tm teki meslekler gibi, senaristlik de ince
bir snr ve dzey oyunuyla (Goblotun szleriyle, 1925),
bir baka deyile teknik ve/ya da sanatsal ltlerin arayna
dayal ortak bir kimlik arayyla, ayn zamanda onu farklla
tran ve koruyan meslee eriimi denetleme isteiyle belirgin
leir. te yandan bu topluluk kendini btnsel olarak tanm
lamay ve gl bir rgtlenmeyi baaramamtr: Senaristler
sendika deil, lonca biiminde rgtlenirler (gazetecilerin ve
ynetmenlerin tersine), halkn tanmasndan yararlanamazlar
(animatrlerin tersine), ancak plastik sanatlarla uraan sanat
lar gibi -copyrightla ynetilen Amerikal senaristlerden fark
l biimde- fikri haklar yasasnn kendilerine tand yazar ko
numuna dayanabilirler. yaratc dalgas birbirini izler: z
leyici tekelini tanm ve yaptn mantn savunan eski ku
ak, 1980li yllarn balarnda pazara giren ve genellikle poli
siye romanla yetimi yeni kuak, son olarak da 1990lann ba
nda, Fransz ifade kotalarnn benimsenmesiyle pazara giren,
ok eitli kkenlerden gelen (grsel-iitsel teknisyeni, oyun
cu, ynetmen) gen yaratclardan oluan nc ve youn
dalga. e alnanlarn, grlerin ve uygulamalarn eitliliin
den, ynetmenlerle yapmclarn farkllam ilikilerinden bir
dizi atma ortaya kabilir. Gen yaratclar, mesleklerine g
vence salayacak bir rgt ve Amerika Birleik Devletlerinde
gzlemlenene yakn biimde yaz yntemlerinin (yaz atlye
lerinin formlne gre dzenlenen) aklclatnlmasn ister
ler, oysa eskiler Amerikallarn genellikle zendii yaratc ko
numuna bal kalrlar. stelik burada artc bir yer deitir
me vardr: Fransz senaristlerin byk bir blmnn Ameri
kan tarz bir korunma istedikleri dnemde, Amerikal senarist
ler Fransz tarz bir tzel hak elde etmeye alrlar. Bununla
birlikte yaptn etii Fransada o denli belirgindir ki endstri
yel olarak tasarlanan sitcomlan rettiklerinde (Abartmaya ge
rek yok, Shakespeare deil bu, der bir yazar), sanatsal heves
lerini birimsel kurguya (televizyon filmi) adayan gen senarist
lerin skntsn da aklar. Televizyon programlarnn hiyerar-
ilendirilmesi Fransada ok gldr, ok sayda da sakncas
vardr. Hiyerarilendirmenin kendisi, televizyon kurgusu sena
ristleri ve yapmclar iin sakncaldr, nk kurguyu retir
ken kendilerini kt etkileyen bir toplumsal gzden dmeyle
karlarlar. Yine de bu tr, bal bana bir anlatm biimidir,
alma yntemlerinin aklclnn ve karlklmn kt yn
leri (znel yoksun kalma) ve iyi ynleriyle (mdahale edenle
rin saysnn oalmas, dolaysyla eletirel znel baklarn ar
t) ok daha belirgin olduu bir balamda Amerikan yaratm
bunu ok iyi gsterir.

Bir izleyici lmlemesi diktatrl var mdr?

Kitle medyasnn kalabalk ve trde olmayan topluluklarla et
kileim iine girecei varsaylr, geni izleyici kitlesi iin a
lmak, sanatsal tasarmn bireysel olduu toplumlarda hem
halk tarafndan benimsenmenin hem de kimlik skntsnn
eanlamlsdr. Bu gerilim, seslenilen kiilerin tepkilerini belir
lemek iin saysallatrma aralarnn ortaya kmasyla doruk
noktasna ular. zleyici mant yaklam, para kayna te
melde reklam olan zel medya iin ve meruluklarm bir l
de izleyici saysyla elde eden kamu medyas iin izleyici l
m sonularnn belirledii birletirici bir programlamann ara-
yndadr. zleyici lmnn tarihi, ncelikle reklam yapm-
lannn, reklamverenlerin, lmleme kurumlanmn giderek ar
tan baarsnn tarihi gibi grnr, ama ayn zamanda yapm
clarn ve yazarlarn zaranna, bir tektipleme, en kk ortak
payda araynda genellemi bir harekette kamu glerinin ba
arsnn da tarihidir (Patrick Champagnem eletirel bak a
sna gre, 1994). Yine de 1950li yllardan balayan bu geli
menin karmakl, bu saptamay ayrntlandrmay gerekti
rir (Chalvon-Demersay, 1998, Bourdon, 1992). Amerika Birle
ik Devletlerinde izleyici lmnn utkusu, balangta izle
yicilerin temsili olmaynca, programlan kendi beklentileri do
rultusunda belirleyen reklamverenlerin geri ekiliiyle belirir
(rnein deterjan reticileri soap opera lan leden sonrann
kadn izleyicileri iin smarlarlar). Avrupada televizyon izleyi
ci lmnn ortaya k, nceki devlet temsili karsnda bir
zgrlemedir: zleyici-tketici artk eitilecek bir renci de
il, korkutucu olabilecek, bal bana bir zne gibi grlr. Ni
cel olana, beklentilerin yalnlatnlm bysne ka, izleyici
lmleme aygtnn ksa dnem iin uzun dnemi gzden
karaca ve iyi bir sonucun, bugn ve yann iin yaplan seim
lere boyun eebilecei ilkesinden yola karak, televizyon ka-
nallann gzpek programlann zararna ynetmeye iten izle
yici lmleme aygt diktatrlnn yadsnamaz sapmalan-
n getirir. Byk kitle ekonomisi mant, halkn ok snrl bir
temsiline dayanr, izleyici ilgisi kavram programlara, dolay
syla sunulan bir hizmete verilen kimi tepkileri lmeye yarar,
nitelii de younluu da bilinmeyen bir istei anlamay sala
maz. Bu anlamda izleyici ilgisi diktatrl deil, yalnzca var
saylan bir istein alanmas sz konusudur.
Amerikan televizyonunun kulislerine gerek bir etnografik
dal olan Todd Gitlinin almalan bu saptamalara ampirik bir
onaylama getirir. Gitlin, inside Prime Timeda (1983) program
lama seimlerinin temelde olumsuz olduundan ve kr kr
ne yapldndan Amerikan televizyonunun bir fotokopi sana
t gibi ilediini gsterir. Geni kitlenin holanmayaca prog
ramlan nlemek, kabul edilebilir saylan trleri ve izlekleri ko
ruyup srekli yeniden retmek sz konusudur. Dolaysyla te
 levizyonun, yalnzca televizyon izleyicilerinin sert ekirdei
iin alma ve teki izleyicileri dlama eilimi vardr, deiim
ler ancak basamak basamak gerekleir. rnein 1970li yllara
kadar ecinsellie, anlmasnn rahatsz edebilecei bahanesiy
le dizilerde yer verilmez, ancak bir yapmcnn gzpeklii iyi
bir izleyici ilgisiyle dllendirilip, genellemi bir yknmeci-
lik yaratabilir (tele-gereklik yaynlarnn arpc oalmas da
byledir). Televizyon kanallarnn gerekletirdii, tamamla
yc niteliksel bilgiler salayabilecek testlerin4 incelenmesi bu
saptamay glendirir. Sonular farkl znelerin grlerini en
der olarak deitirir ve her eyden nce yapmclar ve datm-
clarca, kendi bak alarn yaratclara alamak iin arasal-
latnlr. Bunlar anlamann ve kararlarn merulatmlmasmn
i aralardr (bir geii deitirmek, bir izlein etkisini azalt
mak vb...), izleyicilerin beklentilerini sezgi yoluyla deerlen
dirmekten ok, retim politikalarna hizmet eder.
Yine de verilerin kullanm izleyicilerin tannmamasyla
aklanamaz. Gitlin grsel-iitselin yalnzca konformist eili
mini betimlemeyi seer, ancak sonulan temelde belirsizdir,
nk birka yeniliki stratejinin ve iyi izleyici ilgisi sonula-
nnn yol at deiimlerin varln antnr. Sabine Chalvon-
Demersay (1998) ya da Rgine Chaniac (2003) tarafndan gr-
sel-iitsel ortam zerine yaplan baka keifler, genellikle iz
leyici araynn ikili niteliini ortaya karr. Bu veriler tek
nik bak asndan kt de olsa, profesyoneller ve izleyiciler
arasnda iletiim aralan gibi kullanlr. Testler de birok yan
l ierse ve ncelikle yapmn i atmalannm zmlenmesi
mantna yant verse de reklam testleri gibi kimi zaman birka
tepkinin szmasna izin verir.5 zleyici ilgisi lmyle izleyi-
4 Bu testler, ya ve eitim dzeyine bal kabaca bir meklem oluturan yz ka
dar kiiyi bir salona toplayp, bir dizinin rnek blmnn (ya da daha yayn
lanmam bir filmin) alglanmas zerine birka soru sormaya dayanr.
5 Reklamclar gibi televizyon profesyonelleri de gerekte hibir zaman, yeni
kacak bir rnn sonularn lmezler ancak bir testten dersler alabilirler.
Reklam dnyasnn nl bir anekdotu bunun altn izer: Bic irketi, kullan
lp atlan nesne ilkesinden yola karak, 1980lerde ttn dkknlarnda sat
lan ucuz bir parfm pazara srer, tesderin bir buluun etkisini lmekte ok
yetersiz kalaca dncesiyle n test de yapmaz. Bu rnn tmden baan-
ci aray, beklentilerin eitliliinin dikkate alnmasna katk
da bulunan bir mittir: Kitle medyasndaki gerilim, ypratc ni
celiksel denizde yok olmaz. Saysallam izleyici ilgisi belirle
yici bir gereklikten ok, yaratclar birbirine balayan bir zin
cirde anlama esidir ncelikle yapm yneticileri tarafndan
izleyici lm aygtyla arasallatnlr, ancak halkn beenisi
ni dile getirmesine ve yaratclarn kendilerini savunmalarna
olanak vermez. Byk medya, fotokopi sanatnn tamamlay
cs olabilecek bir programlama sanat yaratmay denemek iin
pozitivizmi brakmadan, gstergeleri (byk/kk tketici
ler, izlemenin yerleiklii, vb..), niteliksel almalar ve toplu-
mlm oaltarak yanlmaz. Michel Souchonun deyimiyle
tersine oy hakk, yoksulun oyu olan izleyici ilgisi testleri
nin nceden haber verme deeri yoktur, ancak artk kapal ol
mayan, kimi beklentilere, zelliklere byk tketicilerin bek
lentilerine ak bir televizyon iin temel bir aratr. Bu testlerin
ortaya konulmas izleyicilerin yaad evrenlerle btnleebi
lecek bir televizyon; gerek bir talep televizyon (Dominique
Mehl) isteine yanttr. En azndan, ok byk bir izleyici kit
lesine sahip elence programlarnn, reality showlann ya da
futbol malarnn beenilere karlk geldii ve edilgin kalaba
lklarn toplanma yeri olmad grne katlanamayanlar iin
olumsuz anlamda bir minik demokratik diktatrlk kurar.

Sonu
Yaratc endstriler zerine tartma elikilerin ortaya karl
masyla sonulanr, bu elikilerin en k bile izleyici il
gisinin dikkate alnmasndaki tutarszlklar iermez. Yalnzca
retim ve almlama arasnda deil, retim edimlerinin ve alm-
lama edimlerinin kendi aralannda da bir gerilim vardr. Birbir
leri zerine kapanm, kitle iletiiminin ortaya koyduklarndan
szla uramasnn incelenmesi, tketicilerin ucuz fiyat ve sat yerini, lks
kavramyla birlikte dnlen bir rnn simgesel deersizlemesinin ele
ri olarak algladn anlamay salar. Bir dizi test kukusuz gelecekteki baar
y ya da baarszl lmeyi salamazd, ancak byk bir olaslkla satn alma
ekincelerinden birkan ortaya karrd.
baka bantlar olmayan bir zneler sosyolojisiyle snrl kal
nrsa, bunun kaynan kavramak gtr. Tartma snrl kalr,
nk imdilik tarihsel bir dinamik deil, yalnzca apraz bek
lentiler zerinedir. nc blmn amac, medyay yeniden
bir toplumsal denize yerletirmek, kltr konusunu ilevsel ve
gven verici biimde, sibernetie dayanarak deil, yorumlarn
atmasyla kapatmaktr.

Kltr Emperyalizmi Sorunu

Dallas dosyas
Televizyon dizileri kltr emperyalizmi konusu zerine dnmek iin en el
verili aralardr, nk kendi lkeleri dnda da geni bir yayma ulamlar
dr, ou da Amerikan dizisidir. 1980'li yllardan bu yana, televizyon tarihi
nin belki de en popler dizisi Dallas'n almlanmas zerine nemli alma
lar vardr. Elihu Katz ve Tamar Liebes tarafndan yrtlen uluslararas so
ruturma (The Export of Meaning, Transcultural Readings of Dallas, 1990)
kltr alamas tezinin belirsizlik asndan zenginliini vurgular. Kullanm
lar ve doyumlar geleneinde, Dallas'n ayn blmlerinin yeniden gsterimi
ne izleyicilerin tepkisinin karlatrlmas zerine kuruludur (bu izleyiciler el
verililik ve maliyet nedenleriyle daha ok srail'de sorgulanmtr):
- Israilli Arap bir topluluk,
- Bir kibutzun yesi, Israilli Yahudi bir topluluk
- Sovyet kkenli, srail'e yeni gelmi Israilli Yahudi bir topluluk
- Amerika Birleik Devletleri'nde sorgulanan Amerikal bir topluluk,
- Japonya'da sorgulanan bir Japon topluluk
Topluluun yeleriyle ayn ulusal ve toplumsal ortamdan bir soruturma
c, blmlerle ilgili (videoda izlenir) birka belirgin soru sorar ve serbeste
tartmalarna izin verir (yar ynlendirmeci/katlmc gzlem grme yn
temiyle). Olas uyumsuzluklar engellemek iin, sorgulanan farkl topluluklar
yakn toplumsal-demografik zellikler sergiler. Bu grmelerden tm kl
trel evrelerde Dallas'n yapsnn ayn anlata! elerden, "temel" izlekler-
den (zenginlik, aile ii uzlamazlklar, ak ykleri vb... konular) yola kla
rak zmlendii, dizinin merkez karakteri J.R.'a kar ayn fkeli tepkilerin
verildii, kimi kiilerin gzellii karsnda ayn bylenme ya da senaristle
rin anlat kolaylklar karsnda ayn alaycln sz konusu olduu ortaya
kar. Bu saptamadan sonra, izleyicilerin farkl izleklere verdikleri nemle ve
byk sylem trlerine az ya da ok bavurmalaryla farkllatklarn gz-
lemlemek ilgintir (Katz ve Liebes bunun iin Jakobson'un dilbiliminden ve
Barthes'n semiyolojisinden esinlenen, sylemi drt byk snfa ayran bir
zmleme yntemi kullanrlar).

Liebes ve Katz'a gre birka okuma biimi

Oyunsal" referans: Anlatlarn araya mesafe koyarak ve oynanan roller
le antrlmas.
"Gerek" referans: Anlatlar ve gnlk yaam arasnda yaknlatrmalar.
Metaiinguistik (stdilsel) eletiri: Dizinin retim asndan incelenmesi.
deolojik eletiri: eriklerin ideolojik nedenlerle reddi.
"Geleneki" topluluklar (Araplar ve kibutz Yahudileri) daha ok oyunsal
referansl sylemlere bavururlar, Dallas'da tekilerden daha ok ataerkil
yetke, erkek kardeler arasnda byk karde hakknn tannmas ya da k
srlk evresinde rekabet sorunu zerine kurulu bir byk aile yks g
rrler. 20. yzyln ada Texas'mda dlenmi ve yerlemi de olsa, ai
le topluluunun merkez konumda olduu bir evrenin betimlemesini yap
yor grnen bu dizide bir lde kendilerini bulurlar. "Sovyet" Yahudiler,
ncelikle Amerikan kapitalizminin ktlklerini (para saplants) ve ideolo
jik elikilerini (kiiler mutlu deildir) aa kardn dndkleri bu di
ziyle en ok alay edenlerdir. Amerikallar zellikle dizinin yaratm koullar
n merak ederler (stdilsel eletiri), oyuncularla, dizinin programlanm ge
liimiyle ilgilenirler, rakip Hollywood dizileriyle karlatrrlar. "Neden Dal
las'ta bu kadar ok bebeklerden sz ediliyor?" sorusuna Araplar, ncelik
le bebeklerin, miraslar arasndaki kavgann merkezinde bulunduu, aile
nin yeniden retimi konusu olduu yantn verirler, oysa Amerikallar be
beklerin ncelikle senaristler iin gerekli olduunu, nk dizinin srmesi
ni saladklarn ileri srerler.
Dallas'n Japonya'da zayf izleyici ilgisi nedeniyle gsterimden hemen
ekilmesinin (Brezilya'da da dizi baarszla uramtr, byk telenove-
las retiminin Amerikan dizilerinin giriini engelledii dnlebilir) ince
lenmesi, dizinin ender yanllarndan birini aydnlatr. Ayn zamanda televiz
yon baarsnn hibir gerek kural olmadn da kantlar. Bu lkede yr
tlen grmeler, izleyicinin honutsuzluunun, srekli atma tehlikesi al
tndaki kark toplumsal ilikilerinin betimlenmesinden kaynaklandn or
taya koyar. Japonlar, Amerikan dizilerinin byk tketicisidirler, byk o
unluk bu dizileri onaylar, ekranlarnda iddet sk grlr, ancak toplumlar-
nn Bat toplumlarndan daha ataerkil olmas, aile balarnn belirgin uyum
luluu zerine kurulu, yumuak ilikiler lksne ballklar, paralanm,
uygarlktan yoksun aileler gsterisine engel oluturur. Dallas, uzlamsal bir
Amerika, sorumlu erkeklik imgeleriyle uyumaz (Kk Vin baarsnn ne
deni de budur).
Dolaysyla sonu, izleyicilerin yorumlamaktan ok kkenleri, kltrel
kaynaklar, ayrca yapma yaknlklaryla kendilerini yorumladklardr. Dal
las ulusal kltrler zerine beyaz bir sayfaya Amerikan roman yazmaz.
1980'lerde baka lkelerde gerekletirilen almalar bu saptamay aklar,
len Ang mektuplar yoluyla, HollandalIlarn Dallas iin gsterdikleri ilginin,
toplumlarnn ok liberal doasna bal olduunu gsterir: Texasli aile, ge
leneksel bir toplumun yzn gstermekten uzaktr, bir dalm ilikiler ev
reninin rnei ve bu yaplarn krizine bir panzehir gibi belirir. Herta Herzog,
Almanya'da J.R.'n teki Bat lkelerinde olduundan, zellikle snrda Hol
landa'da olduundan daha az nefret edildiini belirtir, nedeni de bu lke
de, sz konusu karakterde ataerkil gcn dile getirildiinin dnlmesidir
(J.R. baka yerlerde olduundan daha fazla sevilmez, ancak aile bann g
vencesi konumu ve mcadeleci kiilii gz ard edilmez). Cezayir'de Joelle
Stolz, Dallas'n baarsnn nedenlerinden birinin geleneksel aile modeli im
gesine gndermede bulunmas olduunu, oysa Marip toplumlarnn gele
neklerinin derinden deitiini belirtir (Dallas hem nostaljik, hem gelecee
ynelik bir dnsel nesne gibi iler).

Kimi televizyon dizilerinin evrensel baarsn nasl aklamal?

Bu soruturmalara yntembilimsel eletiriler yneltilebilir (len Ang'n zeri
ne alt mektup rneklemi ok kstldr; Katz ve Liebes'in geni sorutur
masnda topluluklarn toplumsal yaps her zaman ayn deildir, Japon top
lulukta yksek dnsel dzeyden evreler arlktadr), ancak kltrel em
peryalizm tartmasna katklar yadsnamaz. Amerikan dizi filmlerinin baa
rs, yalnzca bir endstrinin vuru gcne, bir kltrn kendini alatma et
kisine deil, birok etkene baldr. Amerikan grsel-iitsel retimi ticari ya
plarla olduu kadar, dizilerin tm dnyaya ihracatnn rgtsel yaplaryla
da zellikle uyumlu grnr. Televizyon 1980'lerde balayarak. Amerikan
irketlerinin kusursuz bir biimde uyum salad bir talep mantna yant
verir: Kamu tekellerinin sonu ve Avrupa'ya (ve dnyann birok baka bl
gesine) arz, yapm harcamalarn karlam, ucuz Amerikan dizilerinin ihra
catn gerekli klmtr, bu da Dallas gibi bir dizinin bu dnemden balayarak
dnyann tm ekranlarnda yer almasn aklar (sonra 1990'l yllarda Be-
verley Hills ya da Baywatch gibi diziler gelir). te yandan Amerikan dizile
ri Hollywood sinemasnn ilkelerinden yola karak hazrlanr: Uzmanlam
senaristlere bavurma, bir deneme-dizi (pilot) yardmyla denenen diziler, iz
leyici lmleri, greceli basit entrikalar, aklc bir televizyon mantna kar
lk gelen anahtar karakterler (nc bir televizyonun tersine). Ulusal almla-
malarn genellikle farkllat yar evrensel ierikleriyle halkn houna gider
ler. Byk Amerikan dizileri bilinen emalara dayanr (ak ilikileri, aile iliki
leri, iyiyle ktnn kartl vb...), bunlar da dizilerin topik gcn azalt
madan televizyon izleyicilerinin kiisel katlmn olas klan, belirsiz balam
larda yer alr (ayrca Amerikan nitelikleriyle deer kazanrlar, bir evre dei
tirme beklentisinin taycsdrlar: gkdelenler, ller, materyel zenginik...).
Kimi dizilerin srad baars, zel ulusal almlamalarn bileimi olmadan
kendini retemez ve bir moda etkisiyle btnleir. Dizilerin baarsnn ne
denleri lkeye, modaya, meraka gre deiir, bilinen bir dizi grme isteini
vurgular. Bir dizinin her zaman ikincil bir almlamas bulunur: Bir "evrensel
topluluk" vardr (daha alakgnll bir dzeyde Hlne et les garons'un
-Hlne ve olanlar- bu sevilen ya da nefret edilen, ancak izlenen Fran
sz sitcom'unun baars incelenebilir). Dolaysyla kltr emperyalizmi tezi
nin snrlarn farkllam almlamalarn artk iyi bilinen varln anmsaya
rak izmek ve Amerikan dizilerinin niteliklerini vmek olasdr. Ayn zaman
da televizyon dizilerinin ihracatnda tekelci ya da oligopolc etkilerin varl
ndan yaknmak ve televizyon izleyicilerinin yalnzca yabanc dizileri deil,
ulusal yapmlar ve baka trde programlar da istediklerini anmsamak da
olasdr. Ayrca birok soruturma, izleyicilerin ulusal yapm (Amerika Birle
ik Devletleri dndaki bu yapm 1990-2000 yllarndan bu yana artmakta
dr) Amerikan yapmlarna yeleme eilimi olduunu gsterir. Tele-gerek-
lik programlarnn 1990'lardaki baars bunu dorular, Big Brother(Biri Bizi
Gzetliyor) gibi bir programn ilk ihra edildii ok farkllam ulusal uyarla
malar vardr. Son olarak, Amerikan kltrnn ve ihra ettii deerlerin ta
nm youn biimde ortaya kar. Bir toplumu birka eye indirgemek zor
dur, kresellemi bir grnmde ona ait olan ayrt etmek daha da zordur:
Buffy'rim baans bir lde ergen konumunun kresellemesine dayanr,
bu da bir Amerikanlama etkisi deildir. Eer kltrel ynlar rekabet iin
de kartlatrlmak istenirse, deerler zerine byk soruturmalarn (Ingle-
hart, 1998), ulusal kltrlerin bir Amerikan modeline doru deil -yle bir
model varsa-, grsel-iitsel ihracatlar ok zayf olan Kuzey Avrupa lkeleri
modeline doru yneldiini saptadn belirtmek gerekir.
KAYNAKA
Ang, Ien, V/atching Dallas (1985), Londra, Routledge, 1989.
Baumol, William; Bowen, William, Performing Arts. The Economie Dilemma, New
York, The Twentieth Century Fund, 1966.
Becker, Howard, Les Mondes de lart (1982), Flammarion, 1987, Paris.
Outsiders. tudes de sociologie de la dviance (1963), Mtaili, 1985.
Bonnell, Ren, La Vingt-cinquime image. Une conomie de laudiovisuel (1989), Gal-
limard-FEMIS, 1996, Paris.
Bourdieu, Pierre, Les Rgles de lart. Gense et structure du champ littraire, Seu
il, 1992, Paris.
Le march des biens symboliques, LAnne sociologique, cilt XXII, 1971.
Bourdon, Jrme, Les ralisateurs de tlvision. Le dclin dun groupe profession
nel, Sociologie du travail, 4,1993.
la recherche du public ou vers lindice exterminateur. Une histoire de la me
sure daudience la tlvision franaise, Culture technique, 1992.
Chalvon-Demersay, Sabine (der.), Les Publics: gnalogie de laudience tlvisu
elle, Quademi, 35,1998.
(der.), Modles et acteurs de la production audiovisuelle, Rseaux, 86, 1997.
Chalvon-Demersay, Sabine; Pasquier, Dominique, Drles de stars. La tlvision des
animateurs, Aubier, 1990, Paris.
Champagne, Patrick, La loi des grands nombres. Mesure de laudience et repr
sentation politique du public, Actes de la Recherche en Sciences Sociales, 101-
102,1994.
Chaniac, Rgine (der), Bilan critique sur la mesure daudience, Herms, 37, 2003.
La tlvision de 1983 1993, Chronique des programmes et de leurs publics,
INA-SJTI, 1994.
Chaniac, Rgine ve Jzquel, Jean-Pierre, Tlvision et cinma. Le dsenchantement,
Nathan-INA, 1998.
Corset, Pierre, La sociologie dun corps professionnel. Les ralisateurs de tlvisi
on, Rseaux, 9,1984.
Fiske, John, Tlvision Culture (1978), New York, Routledge, 1994.
Flichy, Patrice ve Pasquier, Dominique, Programmes et professionnels. Introduc
tion, Beaud ve dierleri (der.), Sociologie de la communication, Rseaux - CNET,
1997.
Gaines, Jane, Contested Culture. The Image, the Voice, and the Law, Chapell Hill, The
University of North Carolina Press, 1991.
Gidin, Todd, inside Prime Time, New York, Panthon Books, 1983 (bir blmnn
evirisi:Prvoir limprvisible, Rseaux, 39,1990).
Goblot, Edmond, La Barrire et le niveau (1925), PUF, 1967, Paris.
Heinich, Nathalie, Le Triple jeu de lart contemporain, Minuit, 1998, Paris. Herzog-
Massing, Herta, Decoding Dallas, Society, 24/1, 1986. Hesmondhalgh, David,
The Cultural Industries, Londra, Sage, 2002.
Hirsch, Paul, Processing Fads and Fashions. An Organization-Set Analysis of Cul
tural Industry Systems, American Journal o f Sociology, 77/4, 1972.
Inglehart, Ronald, Choc des civilisations ou modernisation culturelle du mon
de?, Le Dbat, 105,1999.
Liebes, Tamar ve Katz, Elihu, Lexportation du sens: lectures transculturelles de la
tlvision amricaine, tudes et documents dinformation, UNESCO, 104,1992.
The Export o f Meaning, Cross-Cultural Readings o f Dallas, New York, Oxford,
Oxford University Press, 1990 (bir blmnn evirisi: Six interprtations de
la srie Dallas, Herms, 11-12,1993).
Mac, ric, lments dune sociologie contemporaine de la culture de masse.
partir dune relecture de LEsprit du temps dEdgar Morin (1962), Herms, 31,
2001, Paris.
Mattelard, Armand ve Delcourt, Xavier, La Culture contre la dmocratie? Laudiovi
suel lheure transnationale, La Dcouverte, 1984, Paris.
Mattelart, Tristan, Linternationalisation de la tlvision entre dterritorialisation
et reterritorialisation, Pags, Dominique ve Plissier, Nicolas (der.), Territoires
sous influence 2, LHarmattan, 2001, Paris.
McQuail, Denis, Media performance. Mass Communication and the Public Interest,
Londra, Sage, 1992.
Mehl, Dominique, La Fentre et le miroir. La tlvision et ses programmes, Payot,
1992.
Menger, Pierre-Michel, La Profession de comdien. Formations, activits et carrires
dans la dmultiplication de soi, Kltr ve letiim Bakanl, 1997.
Rationalit et incertitude de la vie dartiste, L'Anne sociologique, 39,1989.
Les Laboratoires de la cration musicale. Acteurs, organisations et politique de la re
cherche musicale. La Documentation franaise, 1989, Paris.
Le Paradoxe du musicien, Flammarion, 1983, Paris.
Mige, Bernard ve dierleri, Capitalisme et industries culturelles, Grenoble, PUG,
1978.
Morin, Edgar, LEsprit du temps, 1 - Nvrose, Grasset, 1962, Paris.
Moulin, Raymonde, LArtiste, linstitution et le march, Flammarion, 1992, Paris.
Pasquier, Dominique, La tlvision comme exprience collective: retour sur les
Mondes de lart, Pessin, Alain ve Blanc, Alain (der.), Mlanges pour Howard
Becker, LHarmattan, 2004, Paris.
Les Scnaristes et la tlvision. Approche sociologique, Nathan, 1995.
Pasquier, Dominique, Une tlvision sur mesure. Les donnes daudience dans le
systme amricain. Rseaux, 39, 1990.
Pasquier, Dominique ve Chalvon-Demersay, Sabine, Les mines de sel: auteurs et
scnaristes de tlvision, Sociologie du travail, 4,1993.
Peterson, Richard, Mais pourquoi donc en 1955? Comment expliquer la naissan
ce du rock, Mignon, Patrick ve Hennion, Antoine (der.), Rock, de l'histoire au
mythe (1990), Anthropos, 1991, Paris.
La sociologie de lart et de la culture aux tats Unis, LAnne sociologique, 39,
1989.
Rosen, Sherwin, The Economies of Superstars, American Economie Review, 75,
1981.
Schiller, Herbert, Mass Communications and American Empire (1969), Boulder,
Westview Press, 1992.
Souchon, Michel, Lapport des mthodes quantitativs la connaissance du pub
lic de la tlvision, Herms, 11-12, 1993.
Les programmateurs et leurs reprsentations du public, Rseaux, 39, 1990. -
Petit tcran, grand public, La documentation Franaise, 1980, Paris.
Stolz, Joelle, Les Algriens regardent Dallas, Les Nouvelles chanes, PUF, 1983,
Paris.
Towse, Ruth, Creativity, Incentive and Reward. An Economic Analysis o f Copyright
and Culture in the Information Age, Cheltenham, Edward Elgar Publishing, 2001.
Tunstall, Jeremy, The Media are American. Anglo-American Media in the World,
Londra, Constable, 1977.
Tunstall, Jeremy ve Palmer, Michael, Media Moguls, Londra, Routledge, 1991
Williams, Raymond, Culture and Society, 1780-1950, Londra, Chatto & Windus,
1958.
 NC KISIM

letiimi oulculatrmak
Demokrasi, Yaratclk ve Dnsellik
 ON NC BLM
K a m u o y u n u n P o l It k K u r a m la r i
Gl Etkilere Geri Dnlebilir mi?

ikinci Ksmda grld gibi iletiimi sosyolojiletirmek, in

san eylemlerinin oluumu mantn saf bir ilevsel aktarm
mantyla kartlatrmak anlamna gelir. Medya pratiklerin
ve inanlarn btnnn oluumunun, yeniden retimin ve
anlamazln sz konusu olduu, erkin ve kltrn bln
mez bir biimde iin iine kart, tm bu elerin birbirinde
okunduu alandr. Byle bir yntemin tehlikesi birok kez vur
gulanmtr. nk bu ynteme gre, toplumsal edimler veri
li ve kendi ilerine kapal ya kltrcle ya da simgesel ege
menlie odaklanm yapsalcla ynelen bir sistemin iinde
tasarlanr. Bu durumda, rnein medyada ortaya kan birok
gerilim ve eliki tersini gsterse de doalcn yerini sosyo-
lojicilik dolduracaktr. Bu tehlikeye kar, sosyoloji hibir za
man tekanlaml olmayan rnlere indirgemedii insan edim
leri betimlemesinin ek bir katmann gelitirir. Yorum ve dei
im, etkinliklerin merkezindedir, demokratik toplumlarda a
tma, z deneyim ve tekilik biiminde ortaya kar. Bir ileti
im sosyolojisinin sonraki evresi, retim ve almlama arasn
daki dinamii letiimcilerle, ieriklerle ve izleyicilerle gerek
bir iliki iinde kavramaya dayanr -almlama ve retim zeri
ne blmlerde mikrososyolojik dzeyde zetlendii gibi-, an
cak bunu srekli bir demokratikleme srecinde, medyay da
ha geni bir atmal toplumsal ilikiler btnne yeniden yer
letirerek yapar.
Kitle iletiimini demokrasinin belirdii alanlardan biri gibi
dnmek, ncelikle 1970lerden balayarak gndem belirle
me ve sessizlik sarmal modelleriyle etki kavramna dnme
yi neren haberin ilevi zerine anlaylar yenileyen kamuo
yu politik kuramlarndan yola karak yaplmaldr. Bu bulgu-
layc geri dn, gizli kalm sorulan sormay salar: Medya
nn toplumun kuruluunda ve toplu yaantda, toplumu olu
turan kltrlerin tesinde ilevi nedir? Medyann politik ko
nular ve elikileri geirgenlik derecesi llebilir mi? Pozi-
tivist saplants ya da srkleyebilecei gerileme eilimi nede
niyle ok kar klan etkilere dn forml, gerekte politik
temsilin bilisel ve yapc bir grne doru anlaml bir atl
m gizler. Bu bak asna gre, kamuoyu kuramlan sosyolo
jik dncenin geliimini, olgulann etkisinden toplumsal olu
umuna dek zetler. Ancak bunu, dnceyi makro-toplumsal
bir dzeye, medyann btnyle toplumun karlamas dze
yine ekerek yapar. levsel ya da kuralc anlaylar arasnda ve
demokratikleme dncesinde yerlemi anlaylar arasnda
bir kavak ilevi grr.

Gndem belirleme ve sessizlik sarmal etkileri

Siyasal bilimler aratrmas, Lippmann ve Tchakhotinein kit
lelerin akl dlna katkda bulunmakla sulad ya da Las-
swellin kitleleri eittiini ileri srd medyadan nce by
lenir, ancak snrl etkiler kuramyla erken ve kukusuz ksr-
latmc bir eilimi benimser. Dncelerin yenilenmesi, sonu
olarak 1970lerde ksa dneme ve yalnzca bireysel ya da kii-
leraras savunma dzeneklerine (seicilik) odaklanm Lazars-
feldci paradigmadan bir kopu isteinden geer. Medyann et
kileri toplum dzeyinde ve uzun dnemde etkili olur, aynca
alamayla deil, seicilii etkisizletirerek ya da kstl bir ter
cih btnne tayarak etki eder. Maxwell McCombs ve Do-
nald Shaw (1972) gndem belirleme kavramyla, bantlar
belirlemek amacyla medya ve yurttalar tarafndan iletilen g
rleri tanmlamak ve karlatrmak iin zgn bir ara olu
tururlar. Gndem belirleme, nceliklerin bir hiyerarisidir, ar
tan bir neme gre sralanm konular listesidir, rnein belli
bir anda basnda ele alman konularn ve televizyonda bu konu
larn kaplad yayn zamannn saymn yaparak ya da yurt
talar iin, kamuoyu aratrmalar ve grmeler gerekleti
rilerek belirlenebilir. Yazarlarca istatistiksel olarak dorulanan
gndemler arasndaki bant, hatta gazetecilerin kayglarnn
ncelii yapnn etkisini sorgulamaya ynlendirir. Bernard Co-
henin nl szne gre, medya bize ne dnmemiz gerektii
ni sylemez, neyi dnmemiz gerektiini syler. Bir olay kar
snda olumlu, olumsuz ya da kaytsz grleri hibir ey belir
lemese de her ey bu olay zerine gr retmeye, dolaysyla
olaslklar elemeye ynlendirir. Buna yakn bir biimde, Elisa
beth Noelle-Neumannm sessizlik sarmal kuram (1974), med
yann toplumsal alana, grlerin eitliliini basklayarak m
dahale ettiini savunur. Yazar, bireylerce oluturulan grler
le bakalarnn nnde dile getirilmeleri arasndaki fark (kimi
durumlarda istatistiksel olarak belirlenebilir bu) gzlemler ve
1965te Almanya federal seimlerindeki oy eilimleri inceleme
sine dayanr: Semenin balangta kararsz olduu bu seimle
ri, Hristiyan demokatlar yararna tahminler yaymlannca, H
ristiyan demokratlar kazanmtr, bu da kartopu etkisinin varl
n, kazanaca bildirilen cephede bir toplanma olduunu d
ndrr. Siyasal bilimlerin lmsz ejderleri band-wagon
(yryen trene binme*) ve geri ekilme (ayr grte olan bi
reyler tartmay ya da oyu terk ederler) diye adlandrlan y-
knmeciliin etkilerinin bu yeni yorumunun zgnl, var
saymlarndan kaynaklanr: ada toplumlann bireylerini yal
nzlk korkusu ynlendirir; bakalaryla iliki yokluu gr
lerin eitliliinden habersizlie ve egemen olarak alglanana
gl bir bamlla gtrr; bireyler evrelerinde istatistik

(*) Trkeye gzde taraf etkisi olarak evrilebilir - .n.

sel adan egemen grleri, onlar yalnzlatrmayacak tutum
lar benimsemek iin durmadan deerlendirirler; halkn ideo
lojik ballklarnn younluu, baannn alglanan olaslkla
rna baldr. ounluu oluturan bir topluluk, genellikle s
tnln gvenceye alan bir dinamik retir, ancak grler
den emin olamazsa bu topluluk, gcne inanan ve grlerini
halk nnde savunan bir topluluun yararna liderliini yitirir.
kinci bir metinde (1984) medya, gndem belirleme dzenei
ne yaklaan bir dzenein merkezindedir. Egemen grlerin
alglanmas, artk yalnzca evrede deil, televizyon ya da rad
yoda kamuoyu liderlerinin, gazetecilerin ve gz nndeki ki
iliklerinin sylemlerini dikkate alarak gerekleir. Kk bir
topluluk tartmalardan ekilen bireylerin eletirel dncesi
ni, bir sessizlik sarmalna girerek, egemen gr oluturarak s
nrlayabilir: Medya bize neyi dnmememiz gerektiini syler.

Seimleri gerekten medya m yapar?

Bu iki sorunsal seimlerin ynlendirilmesi kukusunu, gerek
liin medyatik tanmnn, zellikle kararszlar zerine bask
sn dndrerek geerli klar. Bunlara yneltilen eletiriler
ve yazarlarn gerekletirdikleri dzeltmeler, en azndan kap
samlarn greceliletirmeyi salar. Gndem belirleme kuram,
medyanmkinden ve yurttalannkinden, zellikle politikacla-
nnkinden farkl gndemleri de dikkate almazsa, bu topluluk
larn arasndaki etkileimi ve bu topluluklar iindeki etkileim
leri incelemezse ok snrl kalr. Daha sonra McCombs, Shaw
ve izleyicileri (bkz. Bregman, 1989, McCombs ve Shaw, 1993,
Weaverla birlikte, 1997) tarafndan yrtlen almalar, ayr
ca Cohenin (1963), Cobb ve Elderin (1972) politik karar veri
cilerin gndemi (agenda setting'e kar agenda building, kamu
oyu yaratmnn gndemi), ilikilerin olduka kark bir res
mini ortaya koyar. Yurtta ve medya gndemlerinin politikac
lar zerindeki bileik etkisi, nl Watergate rneiyle (Lang ve
Lang, 1983) sklkla ortaya konmutur, ancak egemen olan da
ha ok srekli bir gelgit etkisi, hatta bir karmaadr (Waterga-
te rneinde hkmetin taknd tutumlar da belirleyicidir).
Yurttalar zerinde medya gndeminin etkisi kimi zaman ter
sine dner, daha genel olarak her ey iin her an geerli deil
dir, nk yurttalarn kendi bilgi ve deerleriyle gazetelerinki-
ni kartlatrabilirler, dikkat de medyaya duyulan gvene ba
ldr. Gndemler arasndaki anlaml arptmalarn varln ya
da yalm nedensellik yokluunu gsteren yakn tarihten rnek
ler verilebilir. Fransada 1988 cumhurbakanl seimini gaze
teciler sa ve solun birlikte ynetmesi asndan okur, oysa i
sizlik sorunu yurttalarn deimez ncelikli kaygsdr; bas
nn beklentilerine kar Maastrich referandumunun sonucu b
ak srtndadr; 1995 cumhurbakanl seimlerinde Edouard
Balladur tm byk medyann favorisidir ve en ok izlenen te
levizyon kanalnn, TFl in desteinden yararlanr, ancak sei
min ikinci turuna bile eriemez. Fransada 2002 seimlerinin
ikinci turunda, an san varl -medyatik yknmecilik gz
nnde ve zc de olsa- gvensizlik sorununa odaklanm
bir kampanyada bir gndem etkisiyle pek aklanamaz. G
vensizlik sorunu, daha 2002 cumhurbakanl seimleri ba
lamadan nce yurtta gndeminin banda yer alr ve gelece
in galibi Jacques Chirac, kampanyasn bu izlek zerine d
zenlemeye karar verir. Sosyalist rakibi bu izlei daha 1997de
gndeminin ikinci srasna yerletirmi, ancak sorunun an
san elinden alamayaca bir tanmnda uzlaamamtr (Ma
c, 2002). talyada Silvio Berlusconinin her yerde grnmesi,
1994 seimlerinden sonra hzl dn nlemez; 2001de ye
niden seilmesi bir medya ynlendirmesiyle deil, tm yurtta
tan etkilemeyen ancak kararl iki semen kitlesi arasnda bece
rikli bir bireim gerekletirmeyi bilen bir politik kampanyay
la aklanabilir.
Sessizlik sarmal Serge Moscovicinin almalanyla (Psycho
logie des minorits actives, 1979 - Etkin azmlklann psikoloji
si) eliir: Moscovici azmlklann Noelle-Neumannn varsayd
ndan ok daha fazla anlatm ve toplumsal deiime katk ola
nana sahip olduunu anmsatr. te yandan yalnzca sapma
ynyle kendini alglama tezi de byk lde geersizletiril-
mitir; sapma kavramnn kendisi bir toplumdan tekine, bir
yurttatan tekine deiir, yaln bir bask dzeneini ve bu d
zenein varsaylan sonu sessizlik sarmaln evrenselletirmek
olas deildir. Kimi aznlk partileri iin, oy eilimleriyle gerek
sonulan arasnda anlaml bir istatistiksel fark olsa da -genel
likle an utaki partilerin semenlerinin, teki semenlerden
daha fazla tercihlerini saklama eilimleri vardr- kamu yaa
mndan ekilme zerine hibir genel kural retilemez. Medya
nn neden olduu sessizleme antrmasna birok kar rnek
gsterilebilir. Solun kampanyann ilk aylannda eridii 1995
cumhurbakanl seimlerinde (Edouard Balladour yararna
kamuoyu yoklamalanna ve doacak byk ounluk duygu
suna kar) sonuta birinci turda sosyalist aday Lionel Jospin
birinci gelir. Kimileri, underdog (ounluun baansn dile
yen aznlk bakaldrs) denen etkili olabilecek bir kar-etki-
nin varln antnr -Balladurn semenleri, sevimli bir loo
ser gibi gsterilen kaybeden aday Jacques Chiracn yardm
na komu olabilirler-, ancak bu etkinin de band-wagon" gibi
kesin biimde kantlanamaz olduunu unuturlar. Seime yak
laldka, partiler ve adaylar gerekte ok bilinen yollan kul
lanrlar, bu nedenle politika dinamii yalnzca haber dola
mndan ok, toplumsal farkllklara baldr. Noelle-Neumann
sonraki aratrmalannda (1999) medyaya daha az nem verir
ve bir seimin sonucunun, oy eilimlerini nceden yknmeci
topluluklara aklayacak kamuoyu liderleri topluluunu (n
clerin varlnn yan doal olduunu varsayan Peoples Cho
ice yazarlan gibi) saptayarak bilinebilecei ilkesinden yola
kar. Kuramnn tarihi, agenda-setting'in tarihi gibi, giderek La-
zarsfeldci modele ve toplumsal etkileimlerin karmaklna
katlmnn tarihidir.
Bu modellerin ekicilii pozitivizminden, medya etkisinin
saysallatmlabilecei dncesinden ya da eletirel kklerin
den kaynaklanr. McCombs ve Shaw arac olduklarn ileri
srerler, zayf sosyolojik doruluk tayan ancak ampirik a
dan dorulanabilen orta kapsaml bir kuram gelitirmeyi di
lerler. Bununla birlikte, ortaya koyduklar ara ylesine ka
 bataslaktr ki ender olarak tutarl bir bilgi oluturur. Yaln et
kilerin kavramsallatrlmasna ballklar, insan edimlerinin
tmyle mekanik bir biliminin oluturulmas dne benzer.
te yandan deikenler bamsz deildir ve kendileri de sa
ysz deikene blnr, nk medya toplumsaln bir alt-k-
mesidir.1 Bu baarszlk karsnda, gndem belirleme etkisi
nin ncleri bu alanda elde edilen bilgiyi daha da soyut klan
laboratuar deneyleriyle yn deitirirler ve deneysel bir psiko
lojik semiyolojiye yaklaarak, dncelerini haber erevele
rinin daha niceliksel bir dzeyine (Goffmana gre bir agenda
fram ing den sz ederek) tarlar. Noelle-Neumannla birlikte
bir geriye dn gibi grlebilecek, Tocquevillein toplumsal
konformizmin zorbaln izleyen antropolojik bir heves orta
ya konur. Medyann gr retme gc olduu kadar, sus
turma gc de vardr, nk kamuoyu ilikisel deil, tmyle
nesnelletirilebilir bir gerekliktir. Grler toplumsal alann
dnda doar, llebilirler, sonra da toplum basksyla kar
karya kalp yeniden llebilirler. Medya, bireyleri n-sos-
yolojik bir erevede, hazrlanan grleri dile getirmeye ya
da bastrmaya zorlar.
ronik olarak sa eilimli bu yabanclam kamuoyu gr,
Todd Gitlinin Marksist bak asyla ilikisiz deildir (1978),
ancak daha nceliklidir, Lazarsfeldcilerin dayanak gsterdi
i grlerin glendirilmesi etkisinde, medyann uzun d
nemli etkilerinin kkn bulgular: Erk dorudan etkinin b
yl alt st oluu deil, ncelikle egemenlerin yaranna kuru
lu dzenin korunmasdr. Glendirme etkisi bize ne dnme
memiz gerektiini ya da neyi dnmememiz gerektiini syleyen
medyann gl etkisidir, bunu da bize birbirine denk nesne
ler arasnda, Pepsi ya da Coca Cola arasnda, Carter ya da Rea-
gan arasnda seme olana verdii izlenimi uyandrarak, yap
sal olarak yerleik erklerin yaranna gerekletirir.

1 Gndem belirleme ve sessizlik sarmal kuramlar, medyada haberin boulma

snn bir uzlama retiminin yaranna almas anlamnda, toplumun baka
haber a olmamas kouluyla gerektir.
Kamuoyu var mdr?
Kamuoyu kavram kukusuz derin tartmalarn konusudur.
Ynlendirilmesi tezinin arkasnda, yokluu ya da en azndan
kararszl gizlenir. Kimi bilimsel akmlarn bu kavrama kar
olumsuz tutumlar iki yzyldan bu yana, dile getirilmesinin
yan tekelini kendilerine mal eden politikaclarda, sonra da ka
muoyu endstrisiyle uraanlarda uyandrabilecei umutlann
dzeyindedir. nk kamuoyu aratrmasnn, genel iradeyi,
gizli uzlamay ya da seilmilere devredilen ounluk gr
n dile getiren temsi demokrasiyle halkn halk iin ynetme
si arasndaki elikileri zmleyecei varsaylr. imdi de gn
demde olan bu dsel bak as (Franszlar yle dnyor
lar...) karsnda, Piene Bourdieunn gl eletirileri (1970,
Herbert Blumerden [1948] esinlenerek) referans niteliinde
dir. Toplum g ilikilerinden oluur, bu ilikiler de toplumun
karlkl bir anlamaya dayal uyumlu bir btn olarak d
nlmesini engeller. Doal politik bir konu da, tam kiisel
bir gr de yoktur, ortak gr anlamnda kamusal gr
hi yoktur: nsanlarn ounluu, nceden belirlenmi konu
lar zerinde konumay beceremezler ya da egemen tanmlara
boyun eerler. Politik alan bujuva snfnn tarihsel bir rn
dr, bir gr sahibi olma dncesi de en eitimlerin yaranna
paylalan, eitimli olmayanlan ya da sesi duyulmayanlan d
lama sonucunu veren bir toplumsal bulutur. Kamuoyu ara-
trmalan, aratrmaclara verilmeyen yantlar, deiken yant
lar ve meru olma abasndaki zorunlu yantlar (sorunsaln a
lanmas etkisi), oyunuyla yapay bir durumu ler. Kendiliin
den bir gereklii deil bir oluumu kavrar: Kamuoyu dn
cesi, soruturmalar ynetenlerin, dzenleyenlerin ya da yo-
rumlayanlann yansmasdr.2 Yalnzca aydmlann gl bir top
lumsal devinime katlmalan bir halk zgrlemesine olanak ta-
2 Bu eletiriler Daniel Gaxie (1978) ve Patrick Champagne (1990) tarafndan
derinletirilmitir. Yazarlar nce kamuoyunun oluumunda egemen snflarn
alama etkisini, sonra da kamuoyunun 17. yzyl boyunca aydm sekinler
ve saygn bujuva snf tarafndan, kendi isteklerini merulatrmak amacyla
retilen ideolojik sava makinesi olarak tarihsel niteliinin altn izerler.
 mr. Militanclk araclyla bir demokrasiyi savunanlarn varl
n sorgulad kamuoyu, ayn zamanda mantn kavramaya
alan siyasal bilimler kuramlarnca da -McCombs, Shaw ve
Noelle-Neumannla grdmz gibi- ypratlr. Philip Con-
versein (1964), bireysel grlerin elikili ve benimsenmele
rinin kukulu olduu saptamas uzun sre kendini kabul etti
rir. Bu kukuculuk kimi zaman, grleri yurttalara daha az,
uzmanlara daha ok sorulsa ya da seim srecinden ok mili
tan hareketlere gvenilse demokrasinin daha iyi ileyecei d
ncesini bile uyandrmtr.
Bu saptamay ancak kamuoyu sorunsalnn belirgin bir yok
sullamas olas klar. Egemenlik sosyolojisi, her yerde oldu
u gibi burada da egemen tanmlarnn trdeliini ve arl
n fazla nemser, halkn dnce ve eylem yetilerini de km
ser. Bunu aklamak iin bir iletiim atmas anlayna yak
lar: Erk boyun emedir ve ancak kkten bir edimle devrilebi-
lir. Siyasal bilimciler kendi kelerinde yoksul bir yaz m tura
m (anlatk ya anlamadk) aklcl erevesinde kastl du
rumlar anlamnda bir yaklamda taklp kalrlar. 20. yzyln
sonundan bu yana birok aratrmacnn belirttii gibi, eer bu
konu zerine ilk dncelere, toplum bilimlerinin kurulduu
zamana dnlrse, kamuoyu incelemesi daha verimli olacak
tr. John Dewey, demokrasinin kamudan gelen gerek bir et
kinlie ve yaratcla dayandn gzlemleyerek, ona kuram
larn denetiminden daha geni bir alan aar. Politika nceden
oluturulmu bak alarnn benimsenmesinden deil, ba
k alarnn bir z-kanmasm reten, birok yol izleyen so
nu gelmez bir tartmadan oluur. Ayn biimde, Tardea gre
gr, herkesin kendisini sahip olduunun bilincine varmad
bir dnceyi savunurken bulduu Molieree zg artl bir
konumadaki gibi alverile biimlenir. Louis Quereyle birlik
te, bunu etkileimsel dilde anlatmak iin (1990), akim ierik
lerinin, ruhsal durumlarn, duygu ve dncelerin yerlerini dil
oyunlarnn, kullanmlarn, simgelerin, ortak pratiklerin kura
mna brakmas gerektiini savunur. zel, kiisel anlatm ortak
evreyi de kapsayan kendi kendiyle bir diyalogdur. Kamusal et
kileim zerk bir olgu deil, bireysel grleri ve paylalan g
rleri yaatan, karlamalarm, grlerin akla kavuma
sn ve srekli sorgulanmasn salayan bir dinamiktir. Siyasal
bilimlerde uygulaymsal ya da yntemsel dneme, pragmatik
ilkeleri yeniden saptamak iin Conversein kamuoyunun de
ikenlii zerine almalarnn, buna kar klarn, Lazars-
feldci sosyolojinin bireimini ortaya koyan John Zallerca ger
ekletirilir (1992, Loc Blondiaux Franszca basmna bir su
nu yazs yazmtr). Bireyler seici bir tutumla politik haber
lerle kar karya kalrlar ve sekinlerin sylemine politik ye
terlilikleri derecesinde eletirel tepki gsterirler. Grleri yer
leik de btnlemi de deildir, ancak ayn konu zerine bir
ok bak asna blnm, potansiyel biimde elikin ve ev
rimseldir. Tutumlarn zayf uyumu, kamuoyu aratrmalarnn
yaln bir tutum benimsemeye iten sorularn sorulma biimiyle
ya da aratrmann dzenleme balamyla yantlan bir lde
ynlendirebileceini gsterir. Yine de tutumlann zayf uyumu
bir aklclk eksikliine deil, kamuoyu oluum srecinin top
lu, paylalm niteliine baldr (grler biraraya getirilin
ce durumlar uyumludur). Tutumlann ok esnek olmas ve ift
ynll, demokratik etkileimin srekliliini gsterir, bak
alanmn tmden kapann ve zamansal dinamiin durmasn
olanaksz klar. Kamuoyu aratrmalannm gerekletirdii g
rlerin benimsenmesi, sekinlerin etkili olduu bir erevele
me almasdr, ancak birinin konulan yalmlatnp akla
kavuturma grevini stlenmesi gerekir.
Kamuoyu aratrmalan ne kadar kusurlu ve etkileyici olur
sa olsun, karalanmay da vgy de hak etmez, nk amala-
n verili bir anda bile dsel olarak saf bir gr yanstp yal
nzca bir aklclatrma ya da saynn disiplini makam gibi ile
yerek yneticilerin karlanna hizmet etmek deil (Dominique
Reyni, 1998), grn srekli ve elikin bir biimde orta
ya kmasna yardmc olmaktr. Loc Blondiauxa gre (1998),
politika tarihi asl ilgin konunun kamuoyu aratrmalannm
politika oyunu zerindeki etkisini sorgulamak deil, kamuo
yu aratrmalannm ortaya km demokratiklemenin sonu
cu gibi grmek olduunu gsterir. Kamuoyu, aratrmalar yo
luyla oluturulan kurgulardan biridir (rnein toplumsal de
vinimlerden konuturan bir kurgu), demokrasilerin bir baka
byk kurgusu olan genel oyla ayn ilkelere dayanma stnl
vardr: Herkes dncesini dile getirebilir, her oyun arl
da ayndr. Kamuoyu aratrmalarnn demokrasiyi retme
sinden ok, demokrasinin kamuoyu aratrmalarn retme
si, sonra da kamuoyu aratrmalar yoluyla egemen halkn3 so
mutlamas sorununu halkn desteiyle zerek kendini ret
mesi sz konusudur: Mhendisler, aratrmaclar ve politikac-
larca baarya ulatrlan bu teknii benimseyerek, halk kamu
oyunun retimine, kendinin bu yeni tanmna katkda bulu
nur. Bu bulua, beceriksizliin eletirisinin ve endstricilerin
byklenmesinin tesinde, yalnzca oy ve kamuoyu aratrma
s gibi halkn iyi ve kt belirimlerinin arasnda bir ayrm ger-
ekletirenlerce ve snrlanmalarn artan alglanmasyla temel
den kar klr (yantlarn giderek artan deikenlii ve tutar
szl, an oalma...).

Etkileim olarak siyasal iletiim

Medya ve kamuoyu aratrmalannm politika zerinde gl
bir etkisi vardr, ama bu politika zde, politikaclann seilme
sreciyle ilgili deildir. Politik rekabetin, batan karma, hz,
snrl bir szck daarc zerine kurulu politik pazarlama
nn geliimiyle derinden deitii dorudur. Ancak kolaylk gi
bi grnen, ayn zamanda yurttalar iin bilisel ksa yol ilevi
ni de grebilir, televizyon da balangta adaylan grnlerine
gre sese de politikaclann ou buna uyum salamay, ileti
im aracn evcilletirmeyi bilmitir (Bourdon, 1994). te yan
dan kamuoyu aratrmalannm seim sonucuna etkisine karar
verilemez, nk seim sonulan halkn dnsellik elerin
den yalnzca biridir. Dolaysyla kitle medyasnn olanak tam-

3 Kamuoyu aratrmalar, halk temsilinin biimlerini geniletme arac ya da Pi-

erre Rosanvallonun szleriyle (bu yazann ilk tepkisi televizyondan saknmak
tr) demokrasiye can vermektir.
d balca deiim, genellikle eletirilenin tersidir. Savlarn ve
tutkularn karlat bir sahne nererek, kamuoyunun srek
li bir temsil biiminin yerletii geici ve zorunlu olarak eitsiz
bir olaslkta bannir. Temeli Tocquevillein koullann eitlen
mesi sosyolojisinde, Claude Lefortun demokratik atma fel
sefesinde, ayn zamanda Alain Tourainin sosyolojisinde bulu
nan bu saptama, Dominique Woltonun iletiimin demokratik
oyuna destei zerine aklamalann (1989) ynlendirir. Siya
sal iletiim bireysel haklar ve dnce zgrl iin ikiyz
yllk bir savan sonucunda temel zneyi, politikaclan, ga
zetecileri, kamuoyu aratrmalan yoluyla elde edilen grle
ri ilikilendirerek, alveri yoluyla byl bir biimde uzla
m, demokrasiye zg genel iradeyi douracak anlamsal bir
toplum retmez, demokrasiye zg atmal, alma gereken
bir oluturma alan kurar.
Siyasal iletiim kamuoyu kendiliinden domad iin var
dr, onu kutuptan doan, birbiriyle arpan tanmlar yaa
tr. Dlama ve sorunsallann alanma etkisi olaylan, demokra
tik srecin hibir annda kaybolmaz, buna karlk sre artan
bir katlm destekler: Seilenlerin, basn gibi, halkn grleri
nin alglamalanna baml olduklanna kuku yoktur, bununla
oynamaya ya da buna uyum salamaya alrlar. Siyasal ileti
im kusurlanna karn, siyasal ileyiin kouludur, bozulmas
nn tersidir, iletiimsel bir erevede, politik akldln d
zenlenme etkenidir. te yandan Wolton, demokrasiyi kamu
sal alanda yalnzca oyuncuya indirgemeyi engelleyerek po
litikay iletiimin daha geni bir alanna, Morinin anlad an
lamda, kitle medyasnn geni kamu referans zerine kurulu
bir alana yerletirir. Kamusal alan kavram zerine bir dnce
oluturan da bu ilikidir.

Kamusal alan kavramna doru

Gndem belirleme ve sessizlik sarmal modelleri davran
lktan kurtanlp niceselletirilerek, politikann bu oluumuna
yaklatnlabilirler. Anlatm erevelerini betimleyerek ve kul-
lamlabilirlik etkeni zerinde durarak (dnlecek izlekler
nerme olgusu), politik etkileimleri ve ideolojilerin alm
n incelemek iin bir ara salarlar. Elemelerle yaplanmalar ve
anlamlaymlann kodlanmas grleri bir bakma etkiler, n
k var olmalanna olanak tanr - bir ideoloji, yorumlarn zor
layc dizgesi deilse nedir? Gerekliin niceliksel ve niteliksel
erevelenmesi bir bilgi ve egemenlik aracdr. Topluluka s
rekli retilen, elikilerden geen, hibir zaman kendi iine ka
pal kalmayan politik yaam, bir toplumsal imgeleme, bir sz
ckler, imgeler, takvimler, hiyerariler retimine dayanr, bun
lar araclyla halk kendini dile getirir, harekete geer, kar
tlaan ve etkileen birok blmlenmeyle kendini tasarlar.
Yine de gndem belirleme incelemelerince llenlerin d
nda da bireylerce harekete geirilebilecek dnsel kaynaklar
bulunduunu ve diyalog ilkesinin tm temsillere uyguland
n da unutmamak gerekir. David Morley ve Peter Dahlgren ya
da William Gamson gibi yazarlar, haberlerin yorumunun kur-
gulannki kadar eitlilik gsterdiini ve politik alandan taan
sorgulamalarn iinde yer aldn aka gstermilerdir. Ka
muoyu incelemesi bir toplumsal semiyolojiye yaklasa da ye
terince toplumsal deildir daha, dile getirilen bir toplumsal a
tmann ve znelerin varln dikkate almaz. Bylece genile
mi, tmyle politik olmayan bir kamusal alanda temsil soru
nu ortaya konur.

KAYNAKA
Achache, Gilles, Le marketing politique", Hermi, 4,1989.
Blondiaux, Loc, La Fabrique de lopinion. Une histoire sociale des sondages. Seu
il, 1998, Paris.
Blondiaux, Loc ve Reyni, Dominique (der.), Lopinion publique. Perspectives
anglo-saxonnes, Herms, 31, 2001, Paris.
Blumer, Herbert, Lopinion publique daprs les enqutes par sondages, Padiole-
au, Jean (der.), LOpinion publique, examen critique, nouvelles directions (1948),
Mouton, 1981, Paris.
Blumler, Jay; Cayrol, Roland ve Thoveron, Gabriel, La Tlvision fait-elle llecti
on?, FNSP, 1978, Paris.
Bon, Frdric, Les Sondages peuvent-ils se tromper? Calmann-Lvy, 1974, Paris.
Bourdieu, Pierre, Lopinion publique nexiste pas, Questions de sociologie (1973),
Minuit, 1980, Paris.
Bourdon, Jrme, Haute fidlit. Pouvoir et tlvision 1935-1994, Seuil, 1994, Paris.
Bregman, Dorme, La fonction dagenda: une problmatique en devenir, Herms,
4,1989, Paris.
Bregman, Dorine ve Missika, Jean-Louis, La campagne. La slection des contro
verses politiques, Grunberg, Grard ve Dupoirier, Elisabeth (der.), Mart 1986.
La drle de dfaite de la gauche, PUF, 1987, Paris.
Champagne, Patrick, Faire lopinion. Le nouveau jeu politique, Minuit, 1990, Paris.
Charron, Jean, Les mdias et les sources. Les limites du modle de lagenda-
setting", Herms, 17-18, 1995, Paris.
Cobb, Roger ve Elder, Charles, Participation in American Politics. The Dynamics of
Agenda-Building, Baltimore, John Hopkins University Press, 1972.
Cohen, Bernard, The Press and Foreign Policy, Princeton, Princeton University
Press, 1963.
Converse, Philip, The Nature of Belief Systems in Mass Publics, Apter, David
(der.), Ideology and Discontent, New York, Free Press, 1964.
Dahlgren, Peter, Les actualits tlvises: chacun son interprtation (1988), R
seaux, 44-45, 1990, Paris.
Gaxie, Daniel, Le Cens cach. Ingalits culturelles et sgrgation politique, Seuil,
1978, Paris.
Gerstl, Jacques (der.), Les Effets dinformation en politique, LHarmattan, 2001, Paris.
Gitlin, Todd, Media Sociology: the Dominant Paradigm, Theory and Society, 6,
1978.
Katz, Elihu, La recherche en communication depuis Lazarsfeld" (1987), Herms,
4, 1989.
Lang, Kurt ve Lang, Gladys, The Battle fo r Public Opinion. The President, the Press
and the Polls during Watergate, New York, Columbia University Press, 1983.
Lazar, Marc, Faut-il avoir peur de lItalie de Berlusconi?, Esprit, Mart-Nisan,
2002.
Lefort, Claude, LInvention dmocratique, Fayard, 1981, Paris.
Mac, ric, Lexigence de scurit, une question politique, Cahiers franais, 308,
La Documentation franaise, 2002.
McCombs, Maxwell; Shaw, Donald ve Weaver, David (der.), Communication and
Democracy. Exploring the Intellectual Frontiers in Agenda-Setting Theory, Londra,
Lawrence Erlbaum Associates, 1997.
McCombs, Maxwell ve Shaw, Donald, The evolution of agenda-setting resear
ch: twenty-five years in the marketplace of ideas, Journal o f Communication,
43/2,1993.
The agenda-setting function of mass-media. Public Opinion Quarterly, 36,1972.
Moscovici, Serge, Psychologie des minorits actives, PUF, 1979, Paris.
Noelle-Neumann, Elisabeth, Seeing the Future through Opinions Leaders: A
Methodology to Define Opinion Leaders, Wapor 52nd Confrence, Paris, Ey-
ll 1999.
 The Theory of Public Opinion. The Concept of the Spiral of Silence, Commu
nication Yearbook, 14, 1991.
The Spiral o f Silence. Public Opinion - Our Social Skin, Chicago, University of
Chicago Press, 1984 (1974te yaynlanan ve La spirale du silence tarafndan
evirilen metni yeniden ele alr, Herms, 4,1989), Paris.
Qur, Louis, Opinion: lconomie du vraisemblable. Introduction une approc
he praxologique de lopinion publique, Rseaux, 43, 1990, Paris.
Reyni, Dominique, Le Triomphe de lopinion publique. Lespace public franais du
XVle au XXe sicle, Odile Jacob, 1998, Paris.
Rosanvallon, Pierre, Le Peuple introuvable, Gallimard, 1998, Paris.
Wolton, Dominique, La communication politique: construction dun modle,
Herms, 4, 1989, Paris.
Zaller, John R., The Nature and Origins o f Mass Opinion, Cambridge, Cambridge
University Press, 1992 (tradbir blmnn evirisi: Repenser lopinion, Her
ms, 31, 2001), Paris.
Zask, Jolle, LOpinion publique et son double. John Dewey philosophe du public, 2 cilt,
LHarmattan, 1999, Paris.
 ON DRDNC BLM
Ka m u s a l a la n K u r a m la r i
Kanttan Tele-Gereklie

letiim sosyolojisinin ilk yapt, nesnelerin (iletiler, medya,

kodlanan ve zmlenen yorumlar) yapsn kltrletirmek,
kincisi de anlamn retimi ve almlanmas arasndaki etkile
imlerin oyunu erevesinde nesneleri toplumsal alana yeni
den sokmaktr. Ampirik olarak verimli bu ikili hareket, mantk
ve teknik, idealizm ve sofizm arasndaki Socratese zg kart
la, gerekliin yapc boyutunu, dolaysyla teknikleri vurgu
layarak bir son verir: Tarihi insanlar yapar, Marxm dedii gi
bi yaptklar tarihi bilmeseler bile. Ak olma savndaki bu yn
temin sorunu, evreni tmyle g ve anlam toplumsal ilikile
rinden oluuyor gibi gstererek, giderek yeni bir kapana var
masdr: Toplumsal alan yerini teknie ya da son aklayc et
ken olarak manta brakr. nsan eyleminin maddi boyutu, bir
ka noktas saptanmsa bile, insan eyleminin bir alt-kmesi
saylr: nsanlarca srekli icad edilen fiziksel gereklik, pozitif
bilimlerin de almayan snrdr. Toplum bilimlerinde, btn
leme ve/ya da egemenlik zerine odaklanm ilevsel kuram
la, anlatmclk ve/ya da kimliklere odaklanm kltrc kuram
arasnda yeni bir almaz eliki ortaya karak, politik alan
da cumhuriyetilikle toplulukuluk arasndaki iyi bilinen uz
lamazlkla kendini gsterir. Kiileraras alveriler asndan
medya, ancak organik bir kaynamaya (sekinlerce arasallat-
nlm ya da arasallatnlmam) ya da zerkliki geri ekilme
ye -eilim olarak- gtrebilir. nceki blmlerde incelenen
sosyolojik paradigmann ncs aratrmaclar dikkatle oku
nursa, bu ema karsnda bir tatminsizlik ok ak bir biimde
kendini gsterir. Hepsi iin sistemde kalar, elikiler ya da
stesinden gelinemeyen durumlar vardr. Bu btnleme kav
ramna son derece bal ilevselcilik, bal bana bir ulam yara
tarak ilev bozukluklarndan sz eder. Marksist cephede, Ador-
noda, bir lde Bourdieude toplumsal evren amansz yasala
ra boyun eer, ancak kkten bir deiim, devrim ya da aydn
eylemi olasdr. Habitus sosyolojisi alanlarn ve sermayelerin
tm aralarn ortaya koyar, ayn zamanda da sermayeler ara
sndaki dei-toku bedellerinin saptanmas sorununun hassas
olduunu ve simgesel sermayenin tehlikeli bir karmakl bu
lunduunu da aklar.1 Cultural Studies yazarlar Hail, Morley,
hatta Fiske, kimliksel kapanmadan ok, diyalog zerinde du
rurlar. Siyasal bilimler kamuoyunun deikenliine ve karar
szlna katkda bulunurken, rgtler ve meslekler sosyolojisi,
retken gerilimlerin var olduu kansna vanr. Buna karn
deiim metaforlanmn kullanm ya da elikilerin varl yal
nzca birka yazarca stlenilir. Michel de Certeau da yapma sa
natlar iin (bkz. ema) gereklik dzeyi sezinler. Temel ye
tiler olarak kurnazlklar, doann varln anmsatr ve ilk d
zeye gnderir. Kltrel benimsemelerle sosyo-politik direni
ler arasndaki gerilim, toplumsal ileyiin ikiliini, erk ve kl
tr arasndaki salmm dile getirir. Yeniliin renme ve baka
laryla grmeyle gerekletii gr, ilk ikisini kapsayan bir
gereklii ortaya koyar. Bu sorun olmasayd, toplumsal evren
gerekten bir dizge olurdu (ilevler ve deerler dizgesi): Baka
laryla ilikiye gemek bu evreni bozuyor gibi grnr. Top
lumsal alann bu ok yaln ift kutupluluu, ek bir dzeye, ye

1 Pierre-Michel Menger (1997) habitus sosyolojisinin, gerein farkna varma

aralar olmayan bir btn umutsuzca korumakla grevli bir kartlarn bir
lemesi dizisine (bilinsiz strateji, amasz amallk) ne lde dayand
n gsterir.
ninin ve tekiliin belirmesi dzeyine yer brakr. Bunun en
dizgesel aydnlatcs olmak da Jrgen Habermasa der. Ka
musal alan kavramyla iletiim sosyolojisi, bu belirimin zgr
letirici niteliinden emin biimde insan eylemlerinin o zama
na dek snrl kalm ufkunu geniletip, demokrasi kuramnda
nemli bir aama gerekletirir.

Michel de Certeau'ya Gre Yapma Sanatlar

Jrgen Habermas'n kamusal alan kuram

Jrgen Habermasn izledii yol da yapt gibi tm bir Marksist
yazarlar kuann, byk dlerinin karabasana dnmesiy
le uradklar d krklndan sonra, yadsmalarla ve zlem
le yn deitirmelerinin rneidir. Nazi belasn reddedip a
r sola ynelen, Adomonun asistan, Horkheimern izleyicisi,
sonra da Frankfurt Sosyal Bilimler Enstits mdr, kkten
ci renci hareketinin simge dnr Habermas, demokra
sinin srekli baar salayacak -sava sonras Almanyada ok
gereklidir bu - felsefi bir temeli arayna girmek iin ilk bala
rndan uzaklar, bunun yan sra ekonomik tansn teknok-
ratik tanmnn fazla ar bastn dnd somut belirim-
lerin bir eletirisini gerekletirir. Aydnlanma dnrleri
nin, zellikle ilk dayanan oluturan (Kamusal Alan. Burju-
va toplumunun oluturucu boyutu olarak kamusallln arkeolo
jisi, 1962) Kantn tasansma bir dntr bu. Mantn kamu
sal kullanmn demokrasinin gerekletirilme koulu kamu
oyunun varolmasnn olana gibi gren 18. yzyln eletirel
modelini ve burjuva demokrasisini eski saygnlna kavutur
mak gerekir. Dnce udur: Kendi kendine konuma, bireyi
kendiyle ve kimlikleriyle babaa brakr, oysa kamu ileri ze
rine tartma onu kendine zg niteliklerinden kurtarr, ka
balndan uzaklatm (Kant). Kamusal olmayan kiiler ara
sndaki bu verimli alveri, bir arenann, toplumla devlet ara
snda, bireysel manta odaklanm merulatrma makam gi
bi konumlanan kamu alannn yerini tutar. Kamusallk, ba
k alarnn bilinmesinin genelletiinin, artk keyfiliin gizi
saltanatnn sona erdii gvencesini verir.2 Bireyler arasnda
ki karlkl ilikileri ve evrensellii amalayan diyalogun pra
tik rasyonellii, gerei ve etkililii arayan tekniki mantn
tersine, zel evrenlerinden gelen ama evrensele hizmet etmek
iin giderek kendi karlarndan vazgeen iyi niyetli insanlarn
anlamas olana salayabilir. Habermas kamusal alann ger
ekten bata gelen aralarn ve uzamlarn (gazeteler, nem
li davetler, kahveler, kulpler) anarak kuramsal incelemesini
derinletirir, ayn zamanda kitle medyasnn geliiminin elik
ettiini dnd srekli bir bozulmadan yaknr. Kamusal
lk ticaret durumuna gelir, diyalog arac olacak yerde zel ya
am ele geirir, benmerkezci ve tehirci bireycilik kamuya eri
imi bozar, medya tketimden ve zsever uarlktan baka bir
ey deildir artk.
Medya zerine ampirik almalar konusundaki bilgi eksik
lii ve gemi zaman hayranl ilk bakta gze arpar. Savu
nulan liberal ve topik yurttalk dncesi, Marksizme bal
lk adna, medya karsnda sradan Frankfurtu eletirel re
torie elik eder. Habermas, bir yandan arasal mantn (ka
pitalizmin) iddetiyle ve zel alann dorultusundaki tm top
lumsal glerle (topluluklar, dinler, zel itkiler) kart, Platon-

2 Kamusallk kavramnn dnmleri ve demokratik bir iletiimin geliimiyle

ba, Andr Akoun tarafndan incelenmitir (1984).
cu felsefeyi dil mantyla yeniden ele alr: letiim sorunu, us
sorununun yeni giysisidir. te yandan tarihsel bir olgunun,
medyada znelliin ykseliini saptar ve mahremiyet zerine
nc almalar ayn lde eletirel olan Richard Sennett gibi
(bkz. Richard Sennett ve Mahremiyetin Despotluklar) bunu k
nar: Medyadan nefrette, benin efsaneleri, aptallatrc kurgu
nun yerini alr. Birok yazann kar kt bu ikili konum sor
gulanmaz, nk aldatmaca tezini mekanik biimde yeniden
retir, bireylerin toplumsal oluumunu gz ard eder, gerek
te uzlam olan zel ve kamusal arasnda kesin snrlar izer
(Eley, 1992), parlamenter arenaya hayranlk duyar ve demok
rasi modeli sayd devrim ncesi kamusal alan daha deerli
klar. Oysa bu alan, insanln ok nemli blmnn, kadn
lan, genleri, yoksul evreleri dlam, ille de aklc savlar
alveriinde bulunmayan, oy sistemiyle ayncalkl klman er
kek sekinleri evrensel oruna ykseltmitir (Fraser, 1992, Dah-
lgren, 1991)!
Bununla birlikte kamusal alan tezlerinin iki temel noktada
yenilik getirdiine kuku yoktur. Habermas kamusal alann si
yasal iletiimle, kamuoyu-medya-insanlar oyunuyla zde ol
madn, bunlan fazla fazla atn aklar. zel alanda dile
getirildiinde, kamu dzeyine, bu dzeyi bozmadan (dn
cesinin temeli bu fiildedir) ulaan tm izlekleri, tm grleri
ierir. Sorun artk kendi iine kapal bir medya dzeninin ku-
ramclannm ya da kimi siyasal gr uzmanlannn pintice yap
t gibi halk, medya ve kurumlar arasnda alveriin gerekle
ecei birka kanal belirlemek deildir. Bugn, genellemi bir
balantya gei dinamiinin gl etkisini kavramak gerekir.
Toplum btn olarak iletiimin merkezindedir, iletiim de top
lumun zn dile getirir. Aynca bu kuram, iletiime snrsz ve
bozguncu bir diyalog gc tanyarak, demokrasiyi zorunlu k
larak, insan evrenini maddi ve toplumsal kararlanna indirge
meyi reddeder.
letiimse! eylem
Alman aratrmacnn gl ynlerinden biri, eletirilere ok
ak olmasdr. nl yaptnn yeni bir basmnn nszn
de (1990) Habermas, Adornodan etkilenerek benimsedii
ni syledii hznl bak asmndan vazgeer, daha n
ce kullanmlar ve doyumlar, politik ekonominin sonular
n en nemli yapt lletiimsel Eylem Kuramnda (1981) dik
kate ald gibi, tarihsel ve feminist eletirilerin, Stuart Hallm
inceledii almlama sorununun karmaklnn farkna varr.
lletiimsel Eylem Kuramyla halkn sersemletilmesi ve burju
va kamusal alannn stnl tezi, yalnzca iletiim edimle
rinin kuramnn derinletirilmesi yararna bir yana braklr.
Habermas, klasikleri yeniden ele alarak hedefine ularken,
pragmatik almalarla (zellikle Mead), sonra dil edimleri
kuramyla (Austin, Searle) karlar ve ona kendi modelini
sunma olana veren Weberin toplumsal eylem kuramn tar
tr. Weberin drt modeli ok snrl yorumlanmtr, eyle
min yalnzca erekbilimsel eilimi, tm boyutlarnda bir ama
ca ulama olana zerinde durulur. rtk snflandrmalar,
giderek ykselen bir aklclk srasyla, alkanln ok zayf
aklclatnlm dzeyinden (neden bir alkanla uyulduu-
nu bilmesek de kendimize bunun iin gerekli aralan veririz),
duygulanm dzeyine (bir eyleme, aralann dnda bir erek
saptar), sonra da deerler dzeyine (eylem anlamla ynlen
dirilir, ancak edimlerin sonularn dikkate almaz), sonunda
da ereklilikte aklc eylem dzeyine ular (aralar-erekler-de-
erler-sonular eylem dizisi tamamlanmtr). Aklcln ge
liimi insanlarn, tm evrenle dayanma iindeki bir gelenek
ve duygu dnyasndan kurtulup, nce dinsel deerlerle, son
ra brokratik aklclkla ynetilen ada toplumlar yarat
malarn salamtr. Koullar ne olursa olsun insanlarn an
lam retebileceklerini gremedii iin, ktmser yazlarnda
anlam yitimine urayan, ortak bir evren retemeyen, iletiim
kuramayan etkinlik alanlanna teslim olmu bir dnya betim
leyen Weber tarafndan bu gelime kimi zaman zararl bulu
nur.3 Habermas tersine karlkl anlamaya ynelmi ve ilke
lerle dzenlenmi bu eylemin zerinde durmak ister. ncelikli
bir zmlemede, yapsalc ilevsellii model alarak ve -kar
koymak istemesine karn- tipoloji dknlyle arasal ey
lemi erekbilimsel ve teknik amac ortaya koyan bir eylem gi
bi (etkili ancak anlamdan yoksun), stratejik eylemi (bakalar
zerinde etkili sylem edimleriyle zdeletirilen) erekbilim
sel eylem gibi, bir kar tarafndan ynlendirilen, ancak akl
c bir ilgilinin kararlaryla bantl ve iletiimsel eylemi (ken
di zerinde etkili sylem edimleriyle zde) durumlarn ortak
bir tanmnn erekbilimsel olmayan aratrmas olarak tanm
lar. Arasal eylemler toplumsal etkileimlerle birletirilebi
lir, (bununla birlikte) stratejik eylemlerin kendileri toplumsal
eylemlerdir. Ancak, katlmc znelerin tasarlar, benmerkez-
ci baar hesaplaryla deil, karlkl anlama edimleriyle y
netildiinde, iletiimsel eylemlerden sz ediyorum.
Habermas, Marxtan da Weberden de modernlik eletirilerin
bir blmn alarak uzaklar. nsan edimleri, aralarnda ay
rlk olmadan tm dzeylere girer. Ayn anda tm dnyalarda
yaarz, bunun anlam da endstriyel almann, politikann,
znelliin ve insanlar arasnda karlkl ilikilerin birbirlerini
dlamaddr. Bireyler ac ekiyorsa bunun nedeni, erekbilim
sel aklclk ve anlam arasnda, brokrasi ve etik arasnda, ka
pitalizm ve toplumsal yaam arasnda bir uyumsuzluun varl
deil, bir eiin almasdr. Arasaln yararna bir dengesiz
lik, sistem (ekonomik ve teknokratik gle ynetilen) ve yaa
nan dnya (toplumsal etkileimlerin ve karlkl anlayn ye
ri) arasnda bir ayrlma olacaktr. Yaanan dnyann i smr
geletirmesine bir toplumsal devletin ve tartma etiinin yayl
mas yant vermelidir. Artk kamusal alan yalnzca kurumsal ve
aydnlanm znelerin deildir, demeklerin ve toplumsal hare
ketlerin belirdii, srekli beslenmesi gereken bir arenann te
mel katk salayclar sivil toplum ve kitle medyasndan (Hak
ve Demokrasi, 1992) yola karak deerlendirilmelidir.

3 Weberin bu okumas kukusuz olas birok okumadan biridir, gelecek blm

de Hans Joasn yorumuna da bavuracaz.
 --------------------------------- -
Artan aklclk

Habermas'a Gre Eylem

Stratejik \ lletiimsel \
( Arasal ) (toplumsal ) (karlkl anlay) j
(teknik) ^ etkileimler) J J

(Sistem) (Yaanan dnya)

M --------- ^ -----------
--------------------------------- p*
Anlayszlk olarak aklclk

Richard Sennett ve
Mahremiyetin Despotluklar (1974)

Richard Sennett'in tezleri de lkselletirdii bir kamusal alann kn

den sz eder, kamu sahnesinde rol oyunlarna karlk gelen tarihsel bi
imi ortaya karr. Yazara gre eski rejim, kamu ilerinde nesnelliin deer
kazanmasyla bir referans modeli oluturur. Tm kamusal grnmler ad-
szln korunmasyla ve tiyatrodaki gibi, oyunlarn kullanmyla (maskeler)
koullandrlr. "Kamu" snf ayrmlarn anlk olarak ortadan kaldrp, alak
gnlll ve zel yaamda hilesizlii yeniden bularak tannmayan etkin
leri biraraya getirir. 18. yzyln ortasndan 19. yzyln sonuna kadar kent-
 lemeden kaynaklanan toplumsal balantnn kopuu ve kentsel tiyatronun
esi olan pazarln sonu gibi ekonomik ve toplumsal olaylar ii bozar. Bi
rey isteklerini ve edilginliini de birlikte getirdiinden bir znelleme sre
ci kamuya szacaktr. "Maske yz olur", rntgencilik "gzn gastronomi-
si" olarak genelleir. ada dnem, elenceye politika gibi yatrm yapan
ve kitle medyasnda uygun bir destek bulan mahremci toplumun kesinlen-
mesiyle kamusal alann idam kararn imzalar. Hem doyum hem de biim
sel bir zorunluluk olarak ac kayna zseverliklerin ortaya k, "ben'in giy
silerinden arnmas", tek ama durumuna gelir. Pratiklerin psikolojiletiril-
mesi nc saptamasyla parlayan bu ktmser bak as (Christopher Las-
ch'da ya da daha erken olarak Hannah Arendt'de olduu gibi), mahremci
deneyimin toplumsal alann dnda konumland, iletiim bantlarn ge
tirmedii inanna dayanr. Dominique Mehl'inki gibi, mahremci toplumun
zenginletirici niteliini dikkate alan, sz kurallarna sayg gsterilen kapal
alan parlamentodan farkl dnlen kamusal alann daha btncl bir ba
k asyla kartlatrlabilir bu. Sennett'in tiyatrosall ve Habermas'n so
yut kiilii kamusal alann model tasarmlarndan baka bir ey deildir, g
nmzde bir baka byk betiyle yaknlar: "Televizyon bu srelerin hibi
rini bozmaz. Bunlara "kamuda olma" nc biimini ekler. Nesnelliin for
mlne, kiilik modeline artk kiilerarasln saltanat da eklenir. Bu farkl
senaryolar farkl dnemlerde belirir, ancak birbirini izlemez. Birlikte varolur,
birbirlerine geer, eklemlenir."

Gncel kamusal alan ve mikro-politik istekleri

Yapt deiikliklere karn, Habermasn bak as her za
man akln Platoncu tanmn ve demokratik zneleri hiyerar-
ilendirme isteini (srayla nce aydnlanm yksek sosyete,
sonra da toplumsal hareketler ar basar) izler. Bir demokrasi
uygulamas erevesi salasa da zneler ve mantklar asndan
fazla tutumludur. Gerekten de neden demokrasi tm kadnla
rn ve erkeklerin ii olamaz? idealist ve snrlayc tansna kar
n, son iki yzyln tarihi, genellikle daha nce birka kii ta
rafndan ele geirilmi kamusal alann halk asndan zengin
lemesinden ve bu alan canlandran alveri trlerinden yo
la klarak okunur. Hukuk ve szlemeler, bireylerin temsili
ni arttrmay saladysa da savamla temel ilerlemeler gerek
letirilmi ve anlatm olanaktan genilemitir. Bujuva kamusal
alannda kadmlann yokluu (bu da saltk deildir, nk kimi
kadnlar yksek sosyete salonlannda erkek temsilini kertme
ye balamtr) feminizmin gncel biimlerine ulaan dnsel,
politik (seme ve seilme hakk isteyen kadnlar), cinsel hak is
temelerin ykseliiyle dile gelir. i evrelerinin toplum dna
itilmesi, 19. yzyl sonunun grev, gsteri, harekete geme -
lklanyla, ayn zamanda da hkmetlerle ibirlii yoluyla orta
ya kan sendika savamnn devindirici gcdr. Bu bak a
sndan, Albert Hirschmanm halkn honutsuzluunu dile ge
tirmek iin kulland aralan betimleyen kurulu dzene bal-
lk-kopma-sz alma genel modeli (1970) ok yerinde grnr.
Dlanan topluluklann karlannn, kimliklerinin ve mantkla-
nnn dikkate alnmamasnn bedeli, onlann sz almas (olgu-
lan iinden deitirme abas) ya da kopmalan, sistemden k
malardr (genel sorgulama). zel alandan, ekonomik evren
den, inanlardan doan hak istemeler bir kamusal alana kat
lr ve gereklemek iin en dolayl yollan kullanabilir. 17. yz
yl, demokratik almdan nceki boluk dnemine indirgen
mekten uzak, politikada k noktalaman yokluundan tr
yaznsal alanda dile gelen elikin alverilerle kaynar (Hlne
Merlin, 1994). Hristiyanlktan kurtulmann sosyologlan ve ta
rihileri, zellikle Michel de Certeau (1975), dinlerin hem g
rlerin eitliliini bastrdn, hem de kavgalarn durmayan
oyunuyla ve nce i, sonra da d sapmalarla bu eitliliin z
grlemesini saladm aka belirtirler. 20. yzylda Katolik
kiliseler, komnizm altndaki kimi Dou lkelerinde muhale
fetin sma olmutur, slam da birliki politik gasp tasarsnn
ardnda, bu tasany tehdit eden bir kamusal alann (kadmlann
kamusal alan da dahil) eitliliini ve gerilimlerini gizler (Ni
lfer Gle, 1997 ve 2000).
Feminist aratrmaclar, zellikle Nancy Fraser, Foucault-
nun ikinci dneminden esinlenerek (Volont du savoir -B il
me radesi- ile erkin kmlganl ve kar klabilirlii dn
cesinin bir yn deitirmesini balatarak) bunun altm srarla
izmilerdir: Gnmzde demokrasi, genellikle Habermasn
 tasarladklarna seenek olabilecek biimlerde kendisini olu
turan byk ya da kk, tm alanlar yoluyla iler. Politika
dan olduu gibi elenceden de geer, parlamentodaki sava
lar, ok greceli gizlerini bildiimiz yataktaki savalar gibi
belli bir alanla snrldr. Bir politik ve toplumsal haklar top-
lumunu biimlendiren byk toplu hareketlerden sonra, hak
istekleri mikro-politik durumuna gelmitir ve trelere, kimlik
lere bal sorunlar zerinedir. Aka dile getirilmemesi gere
ken ailelerin ileyii (ayrlklar, yeniden oluumlar, vb.) anne-
baba/ocuk, e/e, tr, reme, engeller, ak, zel tutkular Do
minique Mehlin savunduu gibi (Mahremiyetin Televizyonu,
1996) iletiim uzamnn genilemesinin yeni kavadr. zel
yaam kamusallar, kamusal yaam da zelleir, bu durum
bir sorun yaratmaz, nk iki btn (zel/kamusal) bileik
kaplar deil, her eyden nce deiken ve akkan tarihsel
tasarmlardr ve birbirini izlemez, i ie geerler (bir politika
c temsil ileviyle bir lde nesneldir, onay verdii zaman bir
lde, kendi benini tehir eder: Televizyon pedagojik bi
imde bilgilendirir, elendirir, ikisini kartrr vb.). Bu dei
im eskiden yeni televizyona geile -bilgileri aktarma is
teinden izleyicilerle ve gnlk yaamlaryla balantlandr-
ma isteine- aa kar.4 lk evrede aktanmc, bir baka de
yile sunumla belirlenen televizyon, ikinci evrede talebin al
glanmasyla ynlendirilerek etkileimsel olur, nc evre
de de bakalarnn duygularna nem verir: Arz ve talep ara
snda daha eitliki olaca varsaylan bir alverile, dayan
an duygusal topluluklar ortaya koyarak bireylerin yaanm
lklarna balanr.

4 Econun saptamalarnn ardndan (Yeni-TVnin zellii, d dnyadan giderek

daha az sz etmesidir -Eski TV bunu yapar ya da yapyormu gibi grnr-).
Kendinden ve izleyiciyle kurmakta olduu ilikiden sz eder, Eco, 1983) Cas-
setti ve Odinin tanmna gre (1990). Ayrca Lochard ve Boyer de bundan sz
eder (1995). Bu aynm kamusal alan trlerinin aynm gibi anlalmaldr: Mo
deller birbirinin yerini tutmaz, birlikte varolurlar. Televizyon program trleri
arasnda karmaa, rnein infotainmett, hem gncelin ilerlemesini hem de e
lencede bile habere ilginin korunmasn ortaya koyar.
"Reality Show"lar:
Bozulma m zenginleme mi?
Sosyoloji, ruhbilimselleme srecinde, Schudsonun yapt
gibi (Why Conversation is Not the Soul of Democracy,
1997), Habermasc anlamyla (ve nostaljik Deweynin kk
topluluklar anlamnda) yz yze konumann saltk stnl
mitini reddederek kitle medyas iin merkez bir yer ister.
Bu konuma gerekte kk bir eylem alanyla ve ekingenlik
ya da kiileraras iddet korkusu yaratan kiilerin gl kat
lmyla snrldr. Uzaktan iletiim, kiiler arasndaki ilikile
ri balamndan karr, tekilerin gizlerine eriim salayarak
(Meyrowitz, 1985), mesafeli, koruyucu bir katlm da retir,
balarn kopmamasn salar, uzlamazlklarn, ayn zaman
da mahremiyet uzlamazlklarnn da kurala balanm anlat
mna byk lde katkda bulunur. zellikle bu konulan i
leyen reality-showlar ve talk showlar, -1 9 8 0 li yllarda so-
aplann, Dallas ve Hanedan gibi byk aile yklerinin izleyi
cilerin karmaklnn savunulmasnn arac olmasndan son
ra- 1990l yllarda Habermas kart itirazn ayrcalkl alan
drlar. Gzetlemecilii ve tele-p tehircilii nedeniyle k
nanan bu televizyon programlar dalgas, beeni ve zgn
lk eksikliinden (yapm sahneleri ynetir), ticari istekler
den, anllann karikatrletirilmesinden, toplumsal kuram
larn zayflnn arasallatrlmasndan (yapmclar, yararc
lkla bir yurttalk sylemi gelitirirler) yaknan bir eletirel
dille betimlenir.
Bu programlarn alglanan kusurlarnn tesinde, nemli
katklan da vardr. Dominique Mehlin savunduu gibi, kamu
sal itirafn ve deneyim paylamnn Bat toplumlannda (psika
nalizi bulan) ok eski bir eilim olduu ve 1950-1960 yllann-
da medyada, rnein radyo yaynnda (Cardon, 1995), televiz
yon magazin programlannda (Jeanneney, Sauvage, 1982), hat
ta iliki oyunlannda (Mac, 1992) ya da artc biimde s-
per-kahraman izgi romanlannda (Maigret, 1995) varl ok
belirgin bir gereklik olduunu gzlemleyerek kamusal alann
mahrem tankla doru geniledii sylenebilir. Fraserm mo
delini yeniden ele alan Sonia Livingstone ve Peter Hunt (Ka
musal alanda sesini duyurmak. Kadnlar, televizyon ve yurt-
ta-izleyici, 1994) bu programlar konusundaki iddetli redle-
rini aznlklarn, zellikle kadn aznlklarn bir kurtulu bii
miyle derin bir yanslamaya girmesiyle aklarlar. Talk showla-
nn konulan genellikle, daha nce kamu ileri alanna girmeye
deer bulunmayan, sonra da uzmanlk kaygs gdlmeden su
nulan halktan kadnlann sorunlandr. Aklcln ataerkil an
layndan uzaklaan konuma biimleriyle - yksel deil so
yut, uzlamsal deil bilimsel, duygusal deil mantksal, zel
deil genel- yalnzlktan, ocuklar arasndaki anlamazlklar
dan, cinsel yetersizlikten sz edilir. Geleneksel olarak kamu
sal alandan dlanm cinsel, etnik, yasal aznlklar da iine
alarak, tanklk yoluyla, tartmalan yoksullatrmaktan uzak,
karmakln glendiren, kk yk zetleriyle gerekle
ir. Bundan doan tartmalar, kiisel deneyime, dorudan
gzleme ve yksel bir anlatm biimine dayal, sradan insan-
lann bilgisi yaranna, zellikle erkeklerin sahiplendii alan olan
uzmanl ve sekinci bilginin bilimsel biimlerini ayncalkl
klan sylemden bir uzaklama anlamnda, medyatik tartma
nn kurallarnn yeniden dzenlenmesini sezinletir. Kamusal
alann ve kiilere verilen ilevlerin bir yeniden biimlenmesidir
bu. Kart bak alannn aklanarak dikkate alnmas zeri
ne, toplumsal anlama zerine ve eletirel aklc tartma zeri
ne kurulu Habermasc kamusal alana, farkl kesimlerden olu
mu, anlamal bir uzlamay amalayan atmal bir kamusal
alan eklenir. Tm taraflar nceden hazrladktan, zmleyici
aklclktan ok, retorik asndan ar basan savlann, en inan-
dnc tarafn en iyi uzlama gibi belirlediine ulamak amacyla
ne srer: Taraflardan hibirinin tekilerin savlanna katlma
ya gereksinimi yoktur, yalnzca tam ortada bulumak sz ko
nusudur (...) atmal kamusal alan, aka yalnzca farkllk
tan dengelemeyi, daha az gllerin temsilini kolaylatrmay
ve en gllerin sylemini drst ve uygulanabilir bir uzlama
ya ulamak iin dengelemeyi amalar.
Kamusal deneyim biimleri
Kamusal alan tezi en azndan iki tartmay zetler. ncelikle
znelerin aklclk biimleri zerine tartma vardr: Habermasc
anlamda mantksal nedenlerle mi yoksa stratejinin ierdikleriyle,
karlar ve tutkularla m ynlendirilirler? Bu ilk gerilim, farkl
lklarn algladmz anlatm biimlerinin varl zerine kuru
lu olduundan aydnlatcdr, elbette ancak sofistlere kar ide
alistler emasna gnderme yaparak varolur: Mantk ve ikna-
y tmyle zerk iki btn olarak somutlatramayacam unut
mamak gerekir, aklc ya da daha ok aklclatnlm hukuk, bir
erk ediminden baka bir ey deildir bylece, bir baka deyi
le baarl olan bir dil etkisidir -bir dil etkisinin kendi nedenleri,
kendi aklcl vardr- (bu anlamda Georges Vignauxnun, ka
nt getirmeyi tm bilgi biimlerinin ortak erevesi olarak tant
t kant getirmenin genelletirilmi kuramm izlemek gerekir,
1976). Sonra kamusal alan tezi, politik olann tanmna bal
dr: Kamu, politik denen tek kurumsal alan olarak m, yoksa da
ha geni, g ilikileri ve bireylerle toplumsal gruplar arasndaki
ilikilerin alan olarak m dnlmelidir? Bu iki kartlk siste
mini birletirerek, kimi yaklamlar konumlandrma olana ve
ren drt blmeli bir tablo elde ederiz.

Kamusal Alanlar ve zneleri

"Akl/soyutlama" "Strateji/ykleme"
Resm kamusal alan: 1 2
politika alan, Habermasc kamusal alan atmal kamusal alan
kurumlar Aklc uzlama olarak politika znelerin kar olarak politika
Politikaclar, devlet memurlar
Politikaclar, devlet memurlar
Sendikalar, Bask gruplan
"Kamuoyu"
Resm olmayan, 3 4
kurumsal olmayan Habermasc geniletilmi atmal kamusal alan
kamusal alan: kamusal alan Kimlik talepleri ve anlatlar
politika, g ve Aklc uzlama olarak politika
kimlik oluumu Toplumsal hareketler
ilikileri Sendikalar, Bask gruplar, "Halk"
"Kamuoyu" Medya
Medyatik haber
 Bu tabloda tm zneler temelde blmelerden her birine yaz
labilir. Seilmi bir birey, sivil topluma varlnn tm duyarll
yla baldr, gnlk anlamalar alanyla bu ba, politika al
masn deitirir. Reality 5fowlann izleyicisi bir birey hem se
men bir yurtta, hem de kimi zaman bir demek yesidir. Bu
nunla birlikte modeller ortaya konulabilir. Politikaclar ve dev
let memurlar, eer onlar hukukun aklclnn taycs sa
yarsak (Habermasn ilk dnemi) birinci blmede yer alrlar,
eer karlar iin kayglanan (g ilikilerinin sosyolojik ve
ekonomik zmlemeleri) zneler sayarsak ikinci blmededir
ler. Arac gruplar (sendikalar, bask gruplan, demekler...) bu
ad hak ederler nk iki snflandrma sistemine baldrlar:
Stratejik ve aklc dzenlemeyi kullanmalanna (ikinci dnem
Habermas), sivil topluma ya da politik srece bal olmalanna
gre ikinci ve nc blmelerde yer alrlar. Uygulamada bas
k gruplannn ileyiinde onlara bir yer aynlm olsa da tam an
lamyla politikann, kurumlann alann kaplamazlar. Birbirine
yakn topluluklann ve bireylerin dleri, istekleri, kar k-
lan araclyla beliren halk, kurgu ve tartma yoluyla zellikle
medyadan destek aldnda kamusal alana (drdnc blme)
katlr. Aynca kamuoyu adn, onu oluturan tm dzenler
le (kamuoyu aratrmalan) alp, yasal-aklc oluumla nc
blmeye (yasalar kamuoyunun dikkate alnmasna da bal
dr) ya da ikinci blmeye girebilir.
Akl ve strateji arasndaki bu snrl kartlk, kamusal an
latm biimlerinden temelde farkllamayan bir bak as ya-
ranna ortadan kalkabilir. Aristonun anlad anlamyla reto
rik alverii bir tiyatro oyunu, ayn zamanda da uslamlama
biiminde dnmeye ynelten bir bireim gerekletirir. Us
lamlama, almda bulunmak iin kendini yaratan ve simgele
yen duyarl erevelere gereksinim duyar. Anlat, kendine an
lam veren iyi nedenlerce eyleme gemek iin zorlanr. Dola
ysyla arabulucu retorik, olasln ve genelliin evreninde
konumlanr, oysa daha kat olan akl, doruluk ve evrensel
lik zerine, daha gevek olan iknaysa karlann ve yerelin bi
leimi zerine oynar. Kantm Pratik Usuna kendini yakn g
ren bu bak asnda Louis Quere (1992) kamusal alan ayrl
maz iki yzeyli bir nesneye benzetir: Bir tartma alan (tart-
c), bir belirim alan (tiyatroya zg). lki Haberbasn konu
muna, kincisi de politikann kitle medyasnn salad gr
nrlkten yararlanmas gerektii grne yakndr. Bu tez,
iyice blnm iki evren arasndaki bir kartln ayrlmaz
iki aamas arasndaki ayrm geersizletirmeye gtrmeme-
lidir: Medya tartma alanna girmez, sahneye koymadan ba
ka bir ey deildir (tabloda resm ve resm olmayan kamusal
alanlar arasndaki kartlk yer almaktadr). rnein, deli da
na olay tiyatrovari uslamlama ynn, medyann, kamuo
yunun ve politikaclarn ilevlerini birbirinden ayrmann zor
luunu gsterir. Querenin aynm kamusal izlencelerin olu
ma biiminin, Dewey, Goffman ya da Schtz gibi pragmatik ya
da etkileimci dnrlerin benimsedii olaybilimsel bir in
celeme erevesinde saptanmasn salar (Cefa, 1998, 2002).
Bir sorunun belirmesi, kendini halkn nnde gsterime su
nan rekabet durumundaki topluluklarn evresinde topland
bak alarnn uzlamazlndan doar. zneler -ba roller
ve izleyiciler- ykleme, tanklk, bilimsel tantlama, hukuk
sal yorum gibi yntemlerle birbirine balanr, bu da kamusal
alan ad verilen, snrlan son derece esnek bir arena gibi tasar
lanan bir szckler, kiiler, balamlar yaps oluturarak, ke
fedilmesi gerekli birok kamusal deneyim biimi ortaya ko
yar: Yeni katlmclar, yeni olgular, yeni kavgalar ve henz ka
tlmc durumuna gelmemiler zerine tartmalann sonucun
da, Deweynin srekli genileyen bir etkileim yaps gibi gr
d bu kamuoyu, srekli yeniden yaplanr. Byle bir yakla
m, bir kamusal srece katlan zneleri, balanm biimleri
ni ve yorum erevelerini adlandrmaya alan bir meslekler
ve rgtler sosyolojisiyle (Tuchman, Moloch ve Lester...) bir-
leebilir. Bu sosyolojiyle birlikte, artk anlam savamlarnn
ve toplumsal konumlarn datmnn etkilerini ortaya kar
mak deil, kamusal alan biimlendiren kavga edimlerini kav
ramak sz konusudur.
oulculama srecinin sonuna gitmek
Habermasc modelde, demokratik sreci merulatran szle
rin ve olgularn kamusallatrlmas dncesi ve dokunulamaz
toplumsal yaplan yanstmayan bu alann esneklii vardr. Pla-
tonun maddeden kopmaya alt gibi arasal sreten kop
mak kaygsndaki bir yazarn idealizmi de byk lde red
dedilir. nsanlann ortaklaa evrenler retmek iin yaptklar
n sona erdirmeyi yasaklayan kamusal alan kavramyla, sosyo
logun sz ve dilekleri de greceliletirilir. Toplumsal gruplar
ve iletiim mantklan temelde duraan deildir. Geriye sosyo
lojik zmlemenin uygulanmas iin dersler karmak kalr.

Tele-Gereklik ve Bireysellemenin elikileri

"Gereklik" televizyonu ya da tele-gereklik, izleyici ilgisi baars ve yerk

re kanallarnda sersemletici yaym orannda sert yorumlara ve ahlaksal a
dan eletirilere neden olur. Programlarn bileenlerinin baarnn ve esnekli
in hkm srd bir i evrenini yanstt gz nne alndnda (katlm
clar yalnzca kiiliklerinin yardmyla dsel ya da gerek bir medyatik kari
yeri baarmaya kendilerini adarlar), senaryo kurgusunu ve katlmclarn do
alln birletiren oyunun ileyii artabilir (Reality Show'\arda sezinlen
mi gereklik-aldatmalarn ya da "gerek hile"nin kurallar iin bkz. Chara-
udeau ve Ghiglione, 1997). zellikleri ezip geen buldozer imgesine kar
, bu programlarn dnyada ve her toplumun iinde ayn biimde oluturul
madklarn ve ayn biimde almlanmadklarn belirtelim (Lochard ve Sou-
lez, 2003). Kimi izleyicilere gre oyunsal, anlatmc ya da dinletirici olan,
tekilere gre estetie aykr, psikolojik adan baa klamaz bulunabilir,
ok ataerkil ve rk grnmleri (beyaz rktan olmayan adaylarn elenme
si, saldrgan "erkeksi" stratejilere deer verilmesi) ya da kurtulu glerini
(kadns ya da ocuksu mantklar, aznlklarn temsili) ierebilir. Gerek or
tak paydalar bireylerin yetilerine bak asnda ve deerlendirmelerindedir,
burada seimlerin artk alanan ortak ltlere gre yaplmad toplumlar-
daki balca beklentilerle bantya geerler. Tele-gereklik, bantsal tele
vizyonun zn ortaya koyar, geliimi genellikle reality show'\ar ya da talk
s/oVlar kadar gzpek deilse de daha eitliki bir imgelemin ve artan bir
bireysellemenin ykseliine karlk gelir. Artk seime bal ilintilerin olu-
turulmas sorunu beeniler, umutlar ve romantizmden bu yana iyi bilinen
bir sarka devinimi uyarnca yazglarn ynlendirmek, utku kazanmak duy
gusuyla, kararszlk, yolunu arma, depresyon skntlar arasnda blnen
bireylerin yaknlklar ve atmalar (birey toplumumuzun en yetkin rnei)
araclyla ele alnr, Alain Ehrenberg bu durumu 1990'l yllar iin, uyutu
rucu ve psikolojik ac konularndan yola karak incelikle betimler. Gelenek
sel kurumlarn ve dayanmalarn yok oluuna elik eden bantsal televiz
yon, Ehrenberg'in eletirel bir bak asyla yorumlad gibi, iletiimin i-
levci bir geici nlemidir. Eskiden sanat ve burjuva kesimlerine zg olan
yaam biimlerini daha kalabalk topluluklara kefettiren, ahlaksal ve duy
gusal evrenler bulmalar, kendi niteliklerini dardan gzlemlemek yoluyla
kendini yetitirmeleri salk verilen (Kaufman, 2001) "bilinli" bireylere ne
rilen (Beck, 1986) bir meydan okumalar dizisi gibi daha yansz bir biimde
ele almak da olasdr.

Politik Yaamn Kiilemesi:

Demokrasinin Bozulmas m?

Elence ve tartma medyasnda kamusal alanla zel yaam arasndaki snr

belirsizletiren bireyselleme hareketi, ayn zamanda bireyin sahneye konu-
luunu, kiisel sylemi, hatta itiraf arayan zneleriyle siyasal iletiimi de et
kiler. Fransa'da bu kiiselleme, temsile ve kurumsal srelere deer kazan
dran bir politik gelenek nedeniyle genellikle ok olumsuz bulunur. Bu ge
lenek, kendine mal edilemez res publica diye tanmlad erkin nesnelleti
rilmesini amalar. Politik eylemde kiinin her ne karl, zgn bir kamu
sal alann (aklclk, kamusallk ve nesnellik zayflamas ilkelerinden yola ka
rak rtk biimde tanmlanr) gerilemesi ya da bozulmas gibi grlr. Ken
di kiiliklerini ne karan politikaclar, halk dalkavukluu ya da karizmatik
sapmayla, demagoji, halk oylamas merakyla sulanr. Devletin ilerleme l
klerinin taycs olaca ve ad pek bilinmeyen hizmetkarlar yoluyla usun
tarihinin almn gerekletirecei dnlr. Politikaclarn kiilemeyi k
tye kullandklarn, kiiliklerini medya oyununa bile bile sunduklarn, kimi
zaman bu oyunun alevinde yandklarn ya da bu oyunun kurban olduklar
n kabul etmek gerekir: Medya tarafndan yaratlan, medya tarafndan h
km giydirilen Bernard Tapie; zel yaamndaki davran nedeniyle, gnde
mi Senato'nun bir kesimince (Cumhuriyeti), bir yarga ve bir Hristiyanlk
akmnca ynlendirilen medyann saldrsna urayan Bili Clinton. Fransa'nn
politikas her eye karn, baka yerlerde gzlemlenen gelimelere katlr
(Chambat, 1997). De Gaulle'un gerekletirdii bakanlk rejimine yne
lim, kiisel g algsn ve halkla medya araclyla dorudan bant aray
n arttrr (bu mahremin sergilenmesi deildir daha). Bir birey kltrnn
ve siyasal pazarlamann kout yaylm, politikacnn bir rn gibi satlmas
na yneltir, yeni televizyon kanallar. Questions docimile (Evde sorular) ya
da Les absents ont toujours tort (Burada olmayanlar her zaman hep yanl
yapyor) gibi programlar ya da kitaplar (Valry Giscard d'Estaing'in Le Pou
voir et la vie [G ve yaam]) erevesinde, dizginsizce bir n arayna ve
mahremin sergilenmesine gtrr. Birok bireycilik biimi olduundan, ola
yn da birok yn vardr. Politik kiilemenin yle zellikleri olabilir:
- karizmaya, duygulara seslenmeye ve tansk zmlere (Le Pen) ya d
gelenee (kiiye feodalizmle ballk, kabile adamna, Mitterand ya da Ch-
rirac'a gven) bal olabilir;
- bir temsil ilkesi ya da ortak bir tasarya sahip olma arac gibi belirebilir
(bir g, bir insanda beden bulabilir, Mitterand=Sosyalist Parti);
- look ve n arayyla zdeleebilir;
- kamusal-zel karmaas, politikacy z denetimi gevetmeye ynel
ten bir gn na karma (Sennett) ve zgnlk ideolojisinin izlenmesi ve
yurttalarn zelci kapanmasna elik edebilir (Le Grignou ve Neveu, 1993,
Neveu, 1992);
- ya da ynetilen-yneten ilikisinin derinden dnmne karlk ve
rebilir.
Bu son noktayla olayn yorumu eletirellikten kopar. Krizdeki cumhuri
yeti modelin, demokrasinin yalnzca kurumlarda deil, ayn zamanda ka
muoyu ve kamu kavramlaryla oluturulduu dncesiyle, toplumsal ala
nn basks altnda gelitii grlr. Byk ideolojilerin k ve bireyle
rin kurumlardan beklentilerinin artmas karsnda, politikaclar daha insan
cl bir yz nermek, semenlerle yaknlk gstergelerini arttrmak, gerek
egemenliklerini, kimi zaman da tmyle kiisel kararlarn keyfiliini gizleyen
nesnel bir yzden, souk, teknokratik bir kimlikten vazgemek zorundadr
lar. Kamunun basksyla ve hem sorunlar zmekle, hem de farkl karla
r olan trde olmayan topluluklar temsil etmekle grevli seilmilerin ile
rinin karmaklyla damgalanan bir toplumsal kiileme halk iin, temsilci
leri bir takdir etme ve yarglama arac gibi belirebilir. Hangi ilkelerden yola
karak? ngrlemez olanlara karlk verebilmek, karmakl ynetmek
ve gerek bir zerklik ortaya koymak yetisi belirgin biimde ortaya kar, im
ge de Bernard Manin'e gre (1995), "pahal haber araynda bir kestirme
yol"dur. Bu "yeni-Aristocu" bak as -bireyler "batan karc" ve "aklc"
savlardan yola karak karar alrlar- demokraside meruluk ilkesine bir top
 lumsal katman ekler, halklar ve temsilcilerini seme yetileri zerine alma
ya yneltir: yi bir seilmi gibi, iyi bir yurtta da durmadan edimlerinin ve
balanmlarnn sonular zerine kafa yormaldr. Ancak bir snr vardr: Po
litikaclarn byk bir blm, herhangi bir zorlamann varlna karn duy
gularn gizleyebilirler, bu da mahremci politik ileyiin daha "klasik" anlay
da dlamad anlamna gelir.

KAYNAKA
Akoun, Andr, La Communication dmocratique et son destin, PUF, 1984, Paris.
Arendt, Hannah, Condition de lhomme moderne (1961), Calmann-Lvy, 1993, Paris.
Bastien, Franois ve Neveu, Erik (der.), Espaces publics mosaques. Acteurs, ar
nes et rhtoriques des dbats publics contemporains, Rennes, Presses Universitai
res de Rennes, 1999.
Beck, Ulrich, La Socit du risque. Sur la voie dune autre modernit (1986), Aubi
er, 2001, Paris.
Boyer, Alain ve Vignaux, Georges (der.), Argumentation et rhtorique, Herms,
15 ve 16,1995, Paris.
Cardon, Dominique, Chre Menie... motions et engagements de lauditeur de
Menie Grgoire, Rseaux, 70, 1995, Paris.
Casetti, Francesco ve Odin, Roger, De la palo la no-tlvision, Communica
tions, 51,1990.
Cefai, Daniel, Quest-ce quune arne publique? Quelques pistes pour une appro
che pragmatiste, Cefai, Daniel ve Joseph, Isaac (der.), LHritage du pragmatis
me. Conflits durbanit et preuves de civisme, Aube Yaynlan, 2002.
Cefai, Daniel, Phnomnologie et sciences sociales. Alfred Schtz, naissance d'une an
thropologie philosophique, Droz, 1998.
La construction des problmes publics. Dfinitions de situation dans des ar
nes publiques, Rseaux, 75, 1996.
Certeau, Michel de, Lcriture de lhistoire, Gallimard, 1975, Paris.
Chambat, Piene, Reprsentation politique et exposition de la personne la tlvi
sion, Ion, Jaques ve Peroni, Michel (der.), Engagement public et exposition de la
personne, Aube Yaynlan, 1997, Paris.
Chambat, Pierre ve Ehrenberg, Alain, Les reality shows, nouvel ge tlvisuel?,
Esprit, 1993, Paris.
Charaudeau, Patrick ve Ghiglione, Rodolphe, La Parole confisque. Un genre tlvi
suel: le talk show, Dunod, 1997, Paris.
Curran, James, Rethinking the media as a public sphere, Dahlgren, Peter ve
Sparks, Colin (der.), Communication and Citizenship. Joumalism and the Public
Sphere, Londra, Roudedge, 1991.
Dahlgren, Peter, Tlvision and the Public Sphere, Londra, Sage, 1995.
Lespace public et les mdias. Une nouvelle re (1991), Herms, 13-14,1994.
Eco, Umberto, TV: la transparence perdue, La Guerre du/aux (1983), Grasset,
1985.
Ehrenberg, Alain, La Fatigue dtre soi. Dpression et socit, Odile Jacob, 1998.
LIndividu incertain, Calmann-Lvy, 1995, Paris.
Le Culte de la performance, Calmann-Lvy, 1991.
Eley, Geoff, Nations, Publics, and Political Cultures. Placing Habermas in the
Nineteenth Century, Calhoun, Craig (der.), Habermas and the Public Sphere,
Cambridge, MIT Press, 1992.
Ferry, Jean-Marc, Les transformations de la publicit politique", Herms, 4, 1989.
Fraser, Nancy, Repenser la sphre publique: une contribution la critique de la
dmocratie telle quelle existe rellement (1992), Herms, 31,2001.
Gle, Nilfer, Snapshots of Islamic Modemities, Daedalus, 129/1,2000.
The gendered nature of the public sphere, Public Culture, 10/1, 1997. Haber
mas, Jrgen, Droit et Dmocratie (1992), Gallimard, 1997, Paris.
Thorie de Vagir communicationnel, 2 cilt (1981), Fayard, 1987, Paris.
LEspace public. Archologie de la publicit comme dimension constitutive de la so
cit bourgeoise (1962 sonra 1990), Payot, 1993, Paris.
Hirschman, Albert, Dfection et prise de parole. Thorie et application (1970), Fa
yard, 1995, Paris.
Kant, Emmanuel, Ide dune histoire universelle au point de vue cosmopolitique
ve Rponse la question quest-ce que les Lumires, uvres philosophiques,
(Gallimard) La Pliade, 2 cilt, 1985.
Jeanneney, Jean-Nol ve Sauvage, Monique, Tlvision, nouvelle mmoire. Les maga
zines de grand reportage, Seuil, 1982, Paris.
Kaufmann, Jean-Claude, Ego. Pour une sociologie de lindividu, Nathan, 2001.
Voyeurisme ou mutation anthropologique?, Le Monde, 11 Mays 2001.
Lasch, Christopher, Le Complexe de Narcisse. La nouvelle sensibilit amricaine
(1979), Robert Laffont, 1981, Paris.
Le Grignou, Brigitte ve Neveu, Erik, Intimits publiques. Les dynamiques de la
politique la tlvision, Revuefranaise de science politique, 43/6, 1993.
Livingstone, Sonia ve Lunt, Peter, Se faire entendre dans lespace public. Les fem
mes, la tlvision et le citoyen-tlspectateur, Rseaux, 63, 1994.
Talh on tlvision. Audience participation and public debate, Londra, Routled-
ge, 1994.
Lochard, Guy ve Boyer, Henri, Notre cran quotidien, Dunod, 1995, Paris.
Lochard, Guy ve Soulez, Guillaume (der.), Numro spcial sur les mtamorphoses
du Big Brother, Mdimorphoses, Hors srie, 2003.
Mac, ric, La tlvision du pauvre. Sociologie du public participant: une rela
tion enchante la tlvision, Herms, 11-12, 1992.
Maigret, ric, Strange grandit avec moi. Sentimentalit et masculinit chez les lec
teurs de bandes dessines de super-hros, Rseaux, 7 0 ,1995.
Manin, Bernard, Principes du gouvernement reprsentatif, Calmann-Lvy, 1995.
Mehl, Dominique, La tlvision relationnelle, Cahiers internationaux de sociolo
gie, CXII, 2002.
 Loft Story. La fracture culturelle, SOFRES-Ltat de lopinion. Seuil, 2002.
La Tlvision de lintimit, Seuil, 1996, Paris.
Menger, Pierre-Michel, Temporalit et diffrences inter-individuelles. Lanalyse
de laction en sociologie et en conomie, Revue franaise de sociologie, XXX/
VIII, 1997.
Merlin, Hlne, Public et littrature au XVlle sicle, Les Belles Lettres, 1994.
Meyrowitz, Joshua, No sense o f place. The Impact o f electronic media on social beha
viour, New York, Oxford University Press, 1985.
Neveu, rik, Le spectre, les masques et la plume, Mots, 32,1992.
Pasquier, Dominique (der.), Tlvision et dbat social, Rseaux, 63,1994.
Qur, Louis, Lespace public: de la thorie politique la mtathorie sociolo
gique, Quademi, 1 8 ,1992.
Schudson, Michael, Why Conversation is Not the Soul of Democracy, Critical
Studies in Mass Communication, 14,1997.
Sennett, Richard, Les Tyrannies de l'intimit (1974), Seuil, 1979, Paris.
Vignaux, Georges, LArgumentation. Essai d'une logique discursive, Genve, Droz,
1976.
 ON BENC BLM

Y en i M e d y a S o s y o l o jis i
Dnsellik, Deneyim ve Araclk

Bu kitap, temel iletiim kuramlarnn, eletirilerinin ve ban

tlarn incelenmesi yoluyla, bir iletiim sosyolojisinin nasl or
taya ktn gstermeyi ve bunun kavramsal ve uygulaym-
sal aamalarm aklamay deniyor. Bu blm yntemi sistem
letirerek, kendi tasarlarnca tehdit edilen toplum bilimlerinin
sorgulanmasnn gerekletii bir dnemde zetliyor. Gerek
ten de bu yntem, teknolojik, biyolojik ve dilbilimsel determi
nizmleri aarak, bir nesneyi -toplumsal olguyu- ve egemen bir
konumu, aratrmacnn konumunu ok kat bir biimde ta
nmlayan aratrmalara meydan okuyan kamusal alan gibi bir
kavramn geliiminden kaamaz. Bu gerekletirimin, etkile
imler alann ortaya karma, anlam insan ilikilerine bam
l klma stnl vardr, ancak bunu bilimsel etkinliin d
salln aratrmacnn rahatsz edici, sklkla da iddetli z
nelliinin izleriyle -sekincilik, halk dalkavukluu, sefaleti-
lik, toplumsal mhendislik istei, vb.deterek yapar. Kamu
sal alan kuram, yavaa oluturulmu zor bir anlam demokra
sisini, dolaysyla toplumsal alann srekli aknln herkesin
katlm gibi gstererek, sylemlerin ve hak isteklerinin yukar
dan olduu kadar aadan da yayldn, en ciddi programlar
kadar en kaygsz programlar araclyla da szdn saptaya
rak, sosyolojinin erevesini krar. Bu yntemin kktenleme-
si postmodemistlerinki gibi bir gerilemeyi deil, kkleriyle ba
ran yeni bir medya sosyolojisini dourur.

Bir iletiim sosyolojisinin aamas

Doal durumdan kltr durumuna geirmek, kltrletir-
mek, oullatrmak. Sosyolojik giriimi bir formlle zetle
mek gerekseydi, byk bir olaslkla bu forml ok yerinde
olurdu. Sosyoloji doal ve kutsal dzenin reddi zerine kurul
mu bir tasardr. lk edimi evrenin apakln, szde doall
n ikinci bir gerekliin varln gstererek ykmaktr, insan
evrenini reten teknikler de determinist bir biyoloji de dil ku
rallar da deildir. Maddeci evrenlerin saf olduu varsaylan bir
insan evrenini kutsallktan kararak ele geirme eilimleri de
sz konusu deildir. nsan evreni, doa sorunuyla ayn tzden
deildir, ondan kurtulmu da deildir, yalnzca bunun tesin
dedir, kendi kurallarn belirler ve uygular. letiim edimleri
ni teknik dzeyde okumak, insan evrenini inemek, yaln ne
densellie gtrmek (uyartlarn, dilin nedenselliine), karma
k zihinsel yollar iin snrl boyutta bir dzlemle snrl kal
maktr. Sosyolojinin ikinci dnemi, ilevsel bir topluluktan ya
da toplulua gtren bireysel eylemlerin (ve toplulukla btn
leebilecek) kaynamasndan yola karak betimlenen bir nes
nenin -toplum un- oluturulmas araclyla gerekleir. By-
lece toplumsal olgular, glerin ve kltrlerin, bir baka deyi
le birbirlerinde okunabilecek egemenlik ilikileri dzenekleri
nin ve paylalan anlam dizgelerinin rn olarak belirir. Med
ya, toplumlan oluturan simgesel savalann ve paylamlarn
uzantsdr. Temeli doada bulunan, nesnelerin varsaylan ya
valn ve apakln temel alan bir bak asndan, bir kl
trn, yerleik olan srekli sorgulayan insan ilikileri dinami
inin bak asna gei, kuramlar rtk biimde ynlendiren
iki iletiim modelini aydnlatr, ilki, nce dinin, sonra ekono
minin ve tekniin kaltdr, aktarm dncesiyle ve alveriin
uzamsal boyutlarnn deer kazanmasyla tanmlanr, ikinci
 si James Careynin iletiimin alkanlklara dayal anlay di
ye adlandrmay nerdii ekliyle (1989) tanmlanr, bu da di
nin kaltdr, ama tiyatro yazarl kavramlaryla yaknlar ve
zamansallkla btnleir. nsanlar bu etkiye gre tasarlanm
alanlarda iletiim kurduklarnda, ncelikle kendilerini sayma
ya, bir topluluun yesi olduklarn ya da olmadklarn ken
dilerine kantlamaya, anlam retmeye, gstergelerle oluturul
mu ballk ve farkllk alarn hazrlamaya alrlar. Bu iki
model tm toplumlarda her zaman vardr, ancak kincisi bir
toplumun ne olduu sorusuna yant verir.
Dnyann vatanlardan arnmas giriimi olarak sosyoloji,
kltrel olarak oluturulmu bir evrenin varln, bir snrla
karlaarak dndrr: Bu yeni dnyann kurallarndan na
sl onu katlatrmadan sz etmeli, nasl ona kendiliinden ege
menlik tanmal? Kimilerine gre byle bir zorluk karsnda
grev biter. Sosyoloji de toplumsaln doallatrlmasnda, ek
siksiz bir kapal evren, sosyolojizm denilen kimlikler, farkllk
lar retimi ve yeniden retimi makinesi dncesinde tkenir.
Bu eilim, cinsiyet sorunundan yola kan feministlerce, ulus
ve kreselleme (bkz. iletiimin dnm noktalan olarak ulus-
lartesi ve cinsiyet-sonras bal) zerine alan aratrma-
clarca en ok kar konulandr. Bu iki akm sosyolojiyi, ulu
sal ve ataerkil erevelerin etkilerinin doruk noktasna ulat
bir dnemde olutuunu ve bu dnemde dnlmeyeni kav-
ramlannda belirginletirdiini ileri srerek eletirir. Toplumsal
alan byk bir kutu olarak grlr, ulus da matruka bebek
ler gibi hepsi smsk kapal birok kk kutuyu, etnik toplu-
luklan ya da toplumsal ve mesleksel kmeleri ierir. Toplum
sal kimlik, ait olalm olmayalm, duraanl ve pozitivizmi so
mutlatran kendinden emin bir erkeksiliin ve referans son
derece doal olan ulusun ufkunda, her eyin farkllama ve b
tnleme srecinde zmlendii dncesine dayanr. Ingiliz
Cultural Studies yazarlan bu eletirileri, zellikle anglosakson
ilevselcilik konusunda derinletirerek, pratikleri katlatran,
keyfince skdzen altna alan bir disiplinin ortadan kalkmas
gerektii sonucuna vanrlar (bkz. zellikle Stuart Hallun sapta
malarn izleyen Morleynin metinleri, 1996, Morley ve Robins,
1995, Stratton ve Ang, 1996). Sosyolojinin nc dnemi yi-
ti dnemidir, varlklara kar daha dikkatli, daha ycegnll
olan Cultural Studies de onun cenaze trenidir.

letiimin Dnm Noktalar Olarak

Uluslartesi ve Toplumsal Cinsiyet-Sonras

Ulus ve toplumsal cinsiyet kavramlarnn eletirisi, daha deiken, daha d

nsel yeni kamusal alanlarn douunun farkna pek varmayan ve kapan
ma dncesi zerine kurulu "klasik" toplum bilimlerine kar kmann te
mel eksenidir. Kimliksel ulamlarn snrlar ve bunlar ama istei, alverii
iki duraan btn arasnda bir aktarm deil, ortak bir alanda farkllklarn
retimi gibi tasarlayan toplumsal disiplinler iin iletiimsel bir dnm nok
tasnn gstergesidir.
Hint kkenli Amerikal antropolog Arjun Appadurai tarafndan ok er
ken incelenen kreselleme, bir politik dzene ve yaln, ayrcalkl bir imge
leme balla dayal ada kimliklerin karmakln gsterir. Uluslar ara
sndaki aklarn oalmas -ister insanlardan (Appadurai'nin szyle eth-
noscapes), ister teknolojilerden (technoscapes), ister mal ve hizmetlerden
( financescapes), ister haberlerden (mediascapes) ya da ideolojilerden (ide-
oscapes) olusun- Amerikan egemenliini bahane edip zdeleme ya da
direni modeli zerine dnmeyi yasaklar. Gerekte Amerika Birleik Dev
letleri artk kresellemenin nedeni deil, etnik aznlklarn, yoksul ya da s
mrge sonras topluluklarn dnyann deiimine gl bir biimde katkda
bulunduuna tank olan bu hareket tarafndan iinden allan bir zne
dir yalnzca - 11 Eyll saldrlar, Appadurai'nin kresel kltrel etkileim ve
farkl ynlerdeki aklar dncesi zerine kurulu tezlerini dorular. Smr
gecilik sonras ve ulusal kimliklerin deiken nitelii zerine almalar, k
resellemi bir balamda medya zerine almalar, kresellemi bir ba
lamda medyay ele alan aratrmalar, zellikle Kevin Robins'in ailelerde ulu
sal ve uluslararas medyatik aklarn birlikte varoluu zerine aratrmalar
izler (Robins, 2001; Morley ve Robins, 1995). Ulusal kimliklerin sindirilme
si deil, birlikte varolmas gibi grlen bir Avrupa kimliinin oluturulmas
sorunsal da deimeyen referanslar zerine kapanm bir dncenin ge
erliliinin kalmadn anmsatr. Avrupa, Edgar Morin'in saptamalarna g
re (1997) bir nesne deil bir tasardr, determinist olmayan ak bir sistem
dir, yaanm farkllklarn birlikte varolmasnn renilmesine dayanr (Mer
cier, Dacheux, Wolton, Dacheux, 1999), Belikal ve svireli ortamlarda s
 nanm ve Latin melezlemelerce onaylanm bir ilkeyi izler (Lochard, Schle
singer, 2000).
Sosyolojinin ilk zamanlarnda dokunulamaz olduu dnlen cinsel
kimlikler de doalc konumlarn yklmasna bal feminist ve ecinsel a
lmalarn darbesiyle sallanr. Doann kalt ak bir erkeklik ya da kadnlk
yoktur, yalnzca yapay ynnn kantlanabilecei "toplumsal cinsiyetler" di
ye adlandrlabilecek tarihsel oluumlar vardr - bu da erkeksilik zerine ku
rulu egemen erkek modeline kar klmas gerektii anlamna gelir. Med
ya alannda ecinsel bakn dikkate alnmasn isteyen Richard Dyer'in a
lmalar en anlaml aratrmalar arasndadr. Feminizm sonras queer ak
m (Judith Butler'n Foucault'nun alar ve mikro-erkler zerine gerekle
tirdii okumadan (1990) yola karak Marie-Helene Bourcier tarafndan su
nulan, 2001) toplumsal cinsiyetlerin tesinde dnerek kkten bir inac-
lk anlamnda daha da ileri gider, bu da yalnzca erkek egemenliinin ele
tirisine bal 1960-1980'li yllarn feminizminin de ecinsel bir kimlii geer
li klmak iin heteroseksel kural eletiren ecinsel hareketin de yapmad
bir eydir: Toplumsal cinsiyet kavram, cinsel pratikleri, tm snflandrma
lar aan bireylerin zgrlne bir engeldir. Pratikler artk sapma anlamy
la dnlmese de oalrlar ve duraanlklaryla gven veren kimliklere in
dirgenemezler.

Postmodernlik kmaz
Postmodemist denen, Cultural Studies yelerini esinledii ka
dar da blen eletiri, daha da ykcdr. Bu kark dnrler
topluluuna gre -1 9 3 0 larda yaratlan, ancak daha sonra Fre-
deric Jameson tarafndan yaygnlatrlan bir szcn kulla
nmyla1 birletirilen Derrida ve Lyotard gibi yapbozum d
nrleri, Baudrillard gibi bir eski Marksist ve eski sosyolog- sos
yoloji, teknik ve ilerlemeye saf ve saplantl bir inanla bal bir
modernliin alm bileenleri btnnce kapsanabilir. Syle
mi dzenin, kimliklerin, topluluklarn ve tarihsel amacn, erek
liliin sylemidir. te yandan, birok ve elikili kiisel igd
sel istee odaklanm ada dnyamzda her ey, akl evrensel
rehber klan emperyalist bir bak asnn yetkesini kertmek
iin elbirlii eder gibidir: Kimliklerin younluu azalr, tarih ge

1 Kavramn tarihi iin bkz. Peny Anderson (1998).

ersiz klnr, son metafizik temel yokluu gn na kar, yal
nzca referanssz dalgalanan sylemler kalr. Varsaymlarn ve
dlerini kucakladktan sonra yadsnan metafiziin ve Marksist
gelenein tesinde bu ileriye ka da yklr ve kar klabili-
rin de tesinde nvarsaymlara indirgenir (burada Zygmunt Ba-
umann (1997) almalarna gnderme yaplmaktadr). Mo
dernliin ve anlatlarnn eletirilmesi de modernliin deerinin
dmesine, ortak akim taycs, kamu yaamnn merkezi sa
ylmamasna katlanamayan, evrenle kendi deneyimlerini evre
nin kendisiyle (ya da yokluuyla) kartran kimi aydnlarca 20.
yzyln sonunda gncelletirilen eski bir modem anlatdr.
Birbirlerine idealizmle kartlaan, sonra da ikisi birden nihilist
liine karn modem olan bir harekete atlan teknik korkusu
nu ve akl karsnda d krkln kktenletirir. niversiteli
zppe, her eyi grm geirmi olduuna inanmann, herhan
gi bir ey sylemenin olanakszln savunarak medyada parla
mann cokusuyla, maddeci bir tarihsel birliin verdii anlam
dan yoksun karabasan gibi bir dnya gr arasnda gidip ge
lir: Bir postmodemlie girdiimiz sylenir. 19. yzyln dirim-
selci ve ktmser felsefelerini birletiren bu sylem birok a
dan yeni deildir, ancak ierdii karmakark ve keyf duruma
gelen bir inacln tesinde, ierdii bilimsel saknm ciddi
ye alnmal, sosyoloji iin itici g ilevi grmelidir. Bireysel ve
toplu itkilerle ynelimleri birletirme savlaryla alay ederek, z
ne mitinin ykln esinler, toplum bilimlerinde genellikle ok
trde kalan znenin katln krar.

nclere dn: Dnsellik dnemeci

Sosyolojiye bu meydan okuma postmodemlerce, ok ayrk
olan nclere dnte ve eletirinin bu disiplini paralamad,
tersine besledii saptamasnda bir yant bulur. kinci blmde
grdmz gibi, toplum bilimlerinin ilerlemesi tek bir dn
ce ekirdei evresinde gereklemez ve Avrupayla Amerika Bir
leik Devletleri arasndaki blnme, kitle iletiiminin katksnn
deerlendirilmesini etkileyerek toplumsal deneyim ve modernlik
tanm sorununda bile ortaya kar. Toplum bilimlerinin kurum
sallamas daha sonra Atlantikin iki kysnda genellikle aklc bir
izgi izleyerek gerekleir, bilgiler kullanlan pratikler kavramla
ryla kemikleir. levselcilik, Eletirel Kuram, alan sosyolojisi ve
kltrelcilik, doann toplumdan ayntmlmasm kendi biemle-
riyle, doay bir kenara atarak anlatrlar. Bununla birlikte pratik
lerin uuculuunun dikkate alnmas ve toplumsal bulu dn
cesi balangtan bu yana vardr ve 20. yzyln dncelerini et
kilemeyi srdrr. Hans Joasm gerekletirdii klasiklerin de
rin yemden okunmas (La Crativit de lagir -Eylem yaratcl-,
1992), determinist grlere en ok bal yazarlarn, modelleri
ni kendi zerine kapamamak iin ne lde durmadan yaratc
lk metaforlann (Marxta devrim) ve kukulu sorgulamalar kul
landklarn (Durkheimda ahlaksal bulu) gsterir.

Joas'a Gre VVeber'de Toplumsal Eylem:

Kapsayc retken e Olarak Karizma

Yaratcln yaylm

Joas, Weberin Habermasc okumasndan uzaklar, bunu ya

parken de giderek daha ok ilerletilen bir aklclatrmann aa
malarn betimler, karizma zerine metinlerden, bu ulama akl
clk emasna girmeyen ve topluluk yaamn dirilttiini d
nd her eyi koyan bir yazarn kukularn ortaya ka
rr. Weber toplumsal alann deerlere de nesnellemeyi teh
dit eden bir harekete de indirgenemeyeceini aklar, tam l
y bulmay da baaramaz, nk karizmay kiisel n gi
zemli gcyle zdeletirir. Medya zerine aratrmalar, saysz
elikileri, programclarla izleyicilerin okuma ve eylem dzey
lerinin okluunu gsterirken, bu yntemi kendi biemleriyle
derinletirirler, tartma ilk bata Habermasla birlikte aklc te
rimlerle ortaya konur, sonra da okseslilik mant kavramyla
zenginletirerek doruk noktasna ular.
Uzun sre deeri yeterince bilinmeyen kimi yazarlar, eylemin
karmaklklarn dncelerinin k noktas yaparlar. lk ola
rak George Simmel, doal dnyadan koputa, hibir diyalekti
in zemeyecei elikin bir dinamiin ilkesini grr. nsann
soyutlama yetisi nesnelletirilmi bir dnya, bir evre ve ruhsal
gereklik arasnda bir blnmeye, dnen bireyin paralanma
sna neden olur, bu da tarihsel bir sreci bitiren yce bir birei
me de zerklemi iki kart eilim arasnda (materyalizme kar
idealizm, yaanan evrene kar aklclama) zmsz ve teh
likeli bir ayrlmaya da gtrmez. Varolusal atlak ve yaratt
oyun her an hazrdr. Parann yaylmyla uzaklama olanakla
rn oaltmay seerek, kentsel younlama ve varln mate
matiksel dnsellemesiyle nesnel ve znel durumlarn eit
liliini artran bir modernlikte doruk noktasna ular. nsanlar
kimi zaman dsal nesneler gibi, kimi zaman anlam kaynaklan
gibi, ama ayn belirimle kendilerini snarlar. Snrszca parala
ra aynlma yetilerini, tmyle zdeleemeden stlendikleri i
levler araclyla kendileri gelitirmek iin kullanrlar. Avrupal
yazarlann ounun tersine, Simmel ada yaam, birok say
sz ve kesintisiz istek nedeniyle yorucu bulsa da modernlik kay
namas karsnda hibir varlkbilimsel zayflk sonucu kar
maz, ktmserlie kaplmaz. Bir kltr tragedyas varsa, ken
di kendiyle hibir zaman karlamamann, nesne olmayla z
ne olma olgusu arasndaki gerilimin hibir zaman zmlen-
memesinin tragedyasdr, zgndr, sreklidir, insan yaam
nn kaynadr. Sonrasnda geliecek eletirel paradigmayla kar
tlk aktr. Adomonun medya kltrnde saptad yabanc
lama ya yoktur ya da tm sanatsal ve insansal boyutlarda var
dr: Kltrle bantnn zel koullann, daha geni anlamda s
rekli bir benimseme zerine kurulmam banty betimler. Ya
am acl olabildii kadar neeli de olabileceinden Simmel, ku
ralc yk azaltmak iin yabanclama deyiminin yerine nesnel
leme deyimini kullanmay yeler. Sanat zerine birok alma
snda bu eilimleri ve znelletirici kar-eilimleri aklamas
bu yazarda, sosyolojinin estetiklemesine eilimini ele verir, yi
ne de Simmel buna indirgenemez.
Bu dnce temelde blnm bir konuyu sunarak, dsalla-
trmalarla, Bene kendinden kp kendine geri dnme, bakala
ryla yzleme olana veren nesnelletirmelerle kendini rete
rek, giderek artan katlamalarla hazrlanan toplumsal alan onu
kesin biimde tutsak etmeden byk lde yaylan, dnsel
lik, deneyim ve araclk kavramlar evresinde birok aratrma
cnn eklemledii bir paradigma kurar. Dnsellik stlenilen
ilevlere uzaklktan doar. Deneyim, gidi gelilerden oluan
toplumsallama srecini tanmlar. Araclk, toplumsal biimlerin
duraanlamas yoluyla nesneler ve zneler arasnda gerekli s
rekli bantya geirme abasnn altn izer. Bireyler nceden
yaplandn kefettikleri etkileime girerler, ancak boyun e
dikleri biimler gerekte etkileimin her zaman yaplanabilecek
ve bozulabilecek belirginlemi rnleridir. Bu eler Danilo
Martuccellinin yorumuna gre (1999), yalnzca etkileim duru
munun deimezlerini arayan yapsalc bir antropolog deil, ay
n zamanda eidiki toplumlarda etkileim gl konusuy
la uraan dnsel modernliin dnr Goffmanda vardr.
Gnmzde bireyler toplumsal ilevlerine zellikle mesafelidir
ler, tekilerle varsaylan eitliin gereklerine boyun eerler. Ge
lenekler zayfladka says artan ve krlganlaan etkileimlerin
uyumunu korumak iin kimliklerini dzene koymal ve kendi
tanmlarm dzenlemelidirler. Herkes toplu eylemin ( toplum
sal biimlerin en sevdii deyim) erevelerine girmeye abalar,
bunlarn en nemlisi de bireysel kimliin srekliliidir, dzenli
olarak kulislerde, kendinin ve tekilerin kavranmasnn daha az
gergin olduu yerlerde varolur.
Onlarca yldan bu yana yapsalc ve sistemci kuramlar ey
lem yaratcl dnemecini belirler. Alain Tourainein 1970li
yllarda tasarlanan toplumun z-retimi kuram, tm toplum
sal kapanmaya kart bir zne sosyolojisinin biimini alan ev
rimci bak asnda temellenir. znenin olumlanmasnda, z
nel ben ile nesnel kendilik arasndaki bireylerin acs ya da ki-
biriyle, ayn zamanda topluluklar dzeyinde srekli bir sava
mn varlyla kendini gsteren gerilimde badamaz bir ey
vardr. ada toplumlar kendi ulamlarn retilmi durum
da kefetmekten ok, bunlar yarattklarn, srekli bir yeni
den oluumda, kurallarn beliriminin, karlamasnn, hak
l ve hakszn alannda politika yaptklarn anlarlar. Ortak a
tma, varolusal almn dile getirilmesidir, demokratik edi
min koulu ve sonucudur, uzlamaya gtren zorunlu bir ge
i yolu deildir. Mikropolitikalardan ok toplumsal harekede-
re balanarak, (burada da bkz. Danilo Martuccelli) bavurdu
u varoluuluun ve ilevselciliin kart, geerlilii kalmam
kaytlarna, bunlar amaya yneltmekle birlikte bavuran Ala
in Touraine, yaptnn kapsamn snrlama eilimindedir, an
cak iletiimin, srekli deien varlklar karmaasna gtrme
den ortak bir dnya yaratt dncesini ne sren yazarlar
dandr: atma dei-tokuun sevimsiz bir nkoulu ya da so
nucu deil, gereklemesinin kouludur. ngiliz Anthony Gid-
dens (Toplumun Oluumu, 1984, Modernity and Self-Identity,
1991) toplumsal alann oluumunun kuramm hazrlar. Bu ku
ram mikro ve makro sosyolojik dzeyleri ayrtrmama isteiy
le Bourdieunn olusal yapsalclna yaklar, yap hem ey
lemlerin kayna ya da olanaklar paleti, hem de bunlarn sonu
cudur. Bununla birlikte kuram, dnselliin bozucu gizil g
c zerinde durur. Bireyler bilinli bir biimde olmasa bile her
zaman izlerine geri dnebilirler. Bu yeti toplumsal olgu dnda
bir varl gstermez (toplumsallama d bir egoyu daha kk
tenci biimde tasarlayan Simmelin tersine), ancak toplumsal
alann srekli kendini retme abas, kimi zaman yeniden re
timin baarszlna gtrr: Yaplar dsal deil, isel biim
de oluurlar. Giddens dnsellik sorununu, yz yze iletiim
alkanlklarnn ve bireyler arasnda uzaklk yokluunun iine
iledii, zaman kendinden yola karak len, uzam ne ka
ran geleneksel toplumlarla uzaktan iletiim yollarn bulmu ve
zaman uzamdan bamszlatrarak yer deitirmeyi ve soyut-
latrmay genelletirmi modem toplumlar arasnda bir kart
lk ynne kaydrr. Postmodemistlerin dnd gibi a
mz, nceki alarn tersine, znde dnsel deildir, ancak
dnsellik olgusal olarak daha belirgin ve daha belirleyicidir.
ada ilikiler giderek daha iletiimsel duruma gelmitir, do
rusal ve dnya leinde paylalan bir zamana, dolaysyla ye-
relliin ortadan kalkmasna, kresellemeye dayanr. Bireyler
Simmelci ya da Goffmanc, yapnn dnselliine uygulanm
bir emada gven ilikilerinin kurulmasndan geerek, eylem
lerin uzaktan egdmnn ardndan koarlar. Ters ynde k
k gelenekler uydurarak eylemlerini yeniden yerelletirirler
ve psikolojik deneyimin dolambalarna girerek kendileri ze
rine dnmeye giriirler.
Hans Joasm isim babas olduu dnsel ya da yaratc ey
lem paradigmas, oluumundan balayarak Avrupa sosyolojisi
ni etkiler ve Amerikan pragmatizminde gl bir biimde ken
dini gsterir. Peircein l emas bilgi retiminin (ncl-
le dom genileme) temelinde ortaklaa ve nermeyle sonu
ca varan deneyiminin altn izer - bilginin birincillie dnme
sinin sz konusu olduunu sezdirse bile.2 Mead eyleme bu ile
tiimsel bak asn, bireyin balangta oul, kendisini et
kileyen ve roller benimsemesine neden olan -bu roller kendi
ne dnme ve kendini tekilerle birlikte duraan bir nesne gibi
oluturma olana verir- birok beklentinin bireimini gerek
letirerek gelitirir. Bylece yaratcln merkezi yaln bir ara
deil, ilksel bir toplumsalln her tr kastlln ncesindeki
toplumsal ilikinin (Joas) alan beden olacaktr. Deweye g
re, ncelenenler oyun kurallarnn srekli almasnn genel so
nulandr. Dnre gre, insan mant kurallarn retimi
ni ve aralarla amalar arasndaki banty aar, ufku, aralarla
amalann karmaasnn yer ald belirsiz tasanlann ve durum-
lann karlamasdr. Deweynin savunduu yaratc demokra
si kavram, her bireyin iindeki bireylerin ve boyutlann oklu

2 letiimde pragmatizmin yeniden kefi, Jensenin yapt gibi toplumsal

semiyolojiden sz etmeye ynlendirebilir.
unun, bu okluu sona erdirecek bir anlamay amalamadan
dile geldii bir genellemi karlkl bamllk kuramna do
ru ynelimi dikkate alr.

Peirce'e Gre Bilimsel Gereklik ve Mantk

Yaratc Deneyim Sosyolojisinde Eylem Biimi

(Dewy, Joas)

Yaratc mantn kapsayc nitelii

Sosyolojiden Cultural Studies'e... ve geri dn

Kltrelci okun kurtarc sonucu sosyolojinin, sosyolojici-
lik durumuna gelmi, kendi gerekliine ve kat kavramlarna
gmlm blmn uyandrmak olduysa da devindirici g
c kukuludur, bu nedenle de bireyleri yap etkenlerine ya da
atomlara indirgemek yerine, bakn giderek bireylere ve on
lar yaatan aklclk bileimlerine odaklayan bir arasallatr-
mayla elikin deildir. Artk bu bilim akmnn sonularn
kesin, tarihini de saydam saymayan bir sosyolojinin sosyoloji
si ortaya konur. Ana noktalarndan biri olan Ulrick Beckin La
Socit de risquei (Risk Toplumu) (1986), sosyolojinin modern
likle birlikte, endstrileme, uluslar, erkeklik, toplumsal snf
larn oluumu, zellemi alanlar arasndaki ayrm, uzmanlar
ve acemiler arasndaki kartlkla kendini gsteren, 20. yz
ylda utku kazanan bu zel modernlik biimiyle byk lde
zdeletiini saptar. Oysa bu biim -silinmeyen bir biimdir-
giderek grecelileerek belirir. Bo zaman ve i, zel ve kamu,
cinsiyetler, politik olan ve olmayan arasndaki blnmeler si
likleir, bilimlerin amazl bir mit olarak eletirilir, toplum
sal ayrimlar azalmaz, ancak toplumsal snflar bireyciliin ge
rekleri karsnda anlamlarn yitirir, uluslann dzenine ulus-
lartesi boyutuyla kar klr. Bu deiimlerin Beck tarafndan
derinlemesine betimlenmesi, gelenek kavramyla gerekletiri
len doa ve toplum arasndaki kimlik mitini reddeden ve ken
di geleneklerini yaratan (toplumsal snflar, uluslar, cinsiyetler)
modem endstriyel bir toplumdan, l olmalarna karn varo
lan gerek zombi snflan durumuna gelmi3 yerleik ulamla-
n reddederek endstriyel modernlii gelenekten anndran mo
dem dnsel topluma geii gsterir. Risk alglamas alan
n kefetmeyi seen Beckin dncesine gre, bireyler eskiden
Tannmn ya da doann yollad yazg darbeleriyle, sonra da
toplumsal dzenin adaletsizlikleriyle vurulurken, gnmz
de kiisel baanszlklarla (kendi alglamalannda) kar kar
ya kalrlar. Artk eylemlerin dsall yoktur, d yetkelere de
il, ncelikle kendi kendilerine ve ortak bileimlerine gnder
mede bulunurlar. Bu anlamda, dnsel bir bireyciliin gelii
miyle, yalnzca kurumlardan yola karak dnmeyen bir de
mokrasinin geliimi arasnda yaknlk vardr. Bir eylem sosyo
lojisinin sonraki evresi, metaforlar ve elikiler aamasn ge
ip, oul eylem yollannm dizgesel incelemesine ulamak (La-
hire, 1998) ve bunu bir demokrasi kuramna yerletirmektir
(Dubet, 1994).
3 Deyim Beck ve Back-Gemsheimden alnmtr (2002, blm 14).
 Dolaysyla sosyolojik etkinliin nc dnemi bir yitme
dnemi deil, daha yaln bir biimde oulluk dnemidir. Ele
tirel kltrletirme hareketi kendi kendisi zerinde uygulanr.
Toplum aklama makam gibi belirdiinde, danda kalan
lara sz verebilmek iin kltr doallktan karmak gerekir.
Bu hareket ric Macnin atmac inaclk diye adland,
herkesin son sz sylemekten vazgetii, ancak szn de sa
knmad (dolaysyla balanm dnsel giriimin koullarn
dan biridir) bir dzene dayanr. retici bir tartmaya girmek,
herkesin tutumunun nceden var olduunu, ancak deneyimle
rin ve durumlarn yeniden tanmlanmasnn basks altnda ev-
rilebilecei anlamna gelir. Grecelikten uzak bu tutum, bile
imlerinin etkileri verili olmayan, ancak yntemlerin gvence
altna ald sradan ve bilimsel bilgilerin bulunduunu varsa
yar. Bu yeni kamusal alann ileyi kurallarnn tanmlanmas
iin ilk denemeleri Bruno Latour, bilimsel ve politik etkinlikler
arasndaki bantlar zerine -ya da bilimsel politik etkinlikler,
nk mutlak ayrm bir mittir yalnzca- metinlerde gerekle
tirir (LEspoir de Pandore -Pandorann Umudu- ve Politiques de
la Nature ~Doann Politikalar-, 1999). Latour doa ve kltr
arasndaki kartln yerine topluluk ad verilen, bir dene
yim alannda insanlar ve insan olmayanlar arasndaki etki
leimi gsteren yeni bir btn koyar.4 Bu topluluk yeni zne-

4 Bruno Latour, doa ve kltr arasnda hibir zaman gerek bir kartlk yaa
madmz iin hibir zaman modem olmadk der, bu kartln tmyle te-
lerin, pratiklerin ve sonularn tartmay beslemek iin kendi
lerini gsterdii lde geniler. Tartmalar, olas evrenlerin
kefiyle topluluun oluumu arasnda gidip gelen, ortak bir ev
ren arayna gtren toplumsal alann yaylm biimlerini gs
terir. Bu emada, iletiimin artk yalnzca bir ilev ya da ula
lacak bir lk deil, oulculuu oluturacak bir sre gibi be
lirdii sylenebilir.

Latour'un Topluluk Kuram

Aydn da dnsel olmutur, eletirel deil, cmerttir,5 mu

hataplarna nem verir, artk onlar katksz nesneler olarak
grmez. Bu hareket, onu yanllan fazla dnsellik, dolaysy
la gz almlk deil, yetersiz dnsellik olan postmoder-
nistlerden uzaklatnr: Postmodemistler akln ortak boyutunu
gnll olarak unuturlar ve kendilerini sorgulamaktan, yarg-
ladklan dnyann bir paras olduklann grmekten kanr
lar. Bununla birlikte artk kendini akln tek oda olarak d
nmemekte temelde hoa gitmeyecek ya da tehdit edici bir ey
yoktur. Bu dneme, kitle iletiim aralan ve popler kltr
melsiz olduunu sezdirir. Ancak bu yazarn, bir araclk dncesiyle insan
ve insan olmayan" arasnda yapt ayrm (bir d gereklik vardr, diye ya
zar Doann Po/itifealannda), belli bir modernliin, 19. ve 20. yzyllarn mo
dernliinin ulamlarm -bu ulamlar temel alarak- amaya altn gsterir.
Bu anlamda yan-modemlii modem olmayan bir evren kurmak ya da derin
letirmek iin deil, Beckin saptad gibi dnsel bir modernlik iin terk et
mekteyiz.
5 Bruno Latourun Ulrich Beck iin La Socit du ris<juein -Risk Toplumu- Fran
szca basmnda kulland nitelemeye gre.
alannda Passeron ve Grignonun nerdii, aratrmacnn ken
dini iin iine katmas yntemine ve Certeaunun gerekletir
dii, niversite iddetinden vazgeme hareketine karlk gelir.
Kukusuz kurumsal iddet nihai olarak aratrmacnn, yapt
n adlandrmak iin bir ismi deil bir bakasn semesiyle beli
rir. Sosyoloji szcne bal kalmak gerekli midir? Bir ege
menlik teknii anlamnda disiplin oluturma toplu zevki iin
deil elbette. Ancak bir mantk anlamnda disiplini dnd-
rebilecek demokratikleme ve oulculama dnda hi
bir ey, toplum bilimlerinin kullanmyla demokratikletiri
len ve oulculatnlan bu szce ciddi bir biimde kartla-
tnlabilecek gibi grnmez. Cultural Studiesin ounlukla be
lirsiz kalan yntemiyle kartlatrlan sosyolojik yntemin ka
tl, kltr ve erk arasndaki ilikiler sorununa verdii, artk
determinizm ve eletiriden yoksun nem, 21. yzyln ban
da, nceki yllarda uzaklalan yaklamlara geri dn savu
nur. Avustralya akmnn (John Frow) kimi yelerince gerek
letirilen toplum bilimlerinin yeniden kefinden sonra, zellik
le Nick Couldrynin ban ektii (inside Culture. Re-imagining
the Method o f Cultural Studies, 2000) Ingiliz Cultural Studies'in
nc kua, Hoggart ve Morleynin izinde gerek bir sosyo
lojik yntemde temellenecek kavrayc bir yaklam savunur.
Dinler sosyolojisinin szck daarc, iletiim aratrmalarn
da dikkate alnmayan kavramlar retici klma isteiyle, kit
le iletiim aralarnca bant kurmann yeni biimlerini kav
ramak iin harekete geer. James Careynin, sonra Daniel Da
yan ve Elihu Katzm (La Televisin ceremonielle, 1992 -Trensel
Televizyon-) balang vuruuyla Durkheimc ayin kavramnn
kullanm, televizyon ululamalar (Bakan Kennedynin lm,
Olimpiyat Oyunlar...), rnein Big Brothefd a (Biri Bizi Gzet
liyor) ve hayranlarn medyatik kltlerinde grlen (Le Gu-
em, 2002), dnya leinde gerekleen bireyselleme ve ku
rumsallama ikili srecinin varln ortaya koyan uluslartesi
byk medyatik deneyimler (Liebes ve Curran, 1998) gibi kar
mak olgular ele almay salar. Yine de bu dneme anlam be
lirsizliinden yoksun deildir, nk ayin kavramnn kul
lanm gerekte byk lde metaforlandr. Bu pek dnsel
olmayan kavram, geleneksel sosyolojik incelemeden, ikinci d
zeyde arasallktan doduundan, dinler almasnda sorun-
sallamtr, bu anlamda yeni snflandrmalar bekleyen kurul
ma aamasndaki yeni bir modernlii kavramak asndan do
yurucu deildir.

Yeni medya sosyolojisinin

yntembilimi: Bilgiler zinciri
Kendi kurumsallama etkilerini yeniden ele alan bir sosyolo
jiye dnn yntembilimsel sonulan ok sayda ve kkten
dir. insan ilikilerinin z tekniklere de, oluturulmu grupla
ra da indirgenemeyeceinden, iletiimi artk medya-merkezci
ya da toplum-merkezci dnmeyi brakmal ve Jess Martin-
Barberonun deyimiyle medya konusundan araclklara geme
lidir. Medya, etki reten nesneler ya da topluluklar arasndaki
rekabetlere ve yaknlklara hizmet eden aralar gibi belirir. Ara
clklar znelerin i ve d okluklannda karlatktan ve tek
nik denilen nesneleri, durum tanmlarn, temsilleri, a lm la m a
konumlann salamlatm-. Araclklar iletiim edimini olu
tursa bile (oulculamann nc anlamnda) medyaya ba
l ve medyay oluturan etkileimler, araclklann bir alt-kme-
sinden baka bir ey deildir. Katksz tekniklerin, ikin metin
lerin, izleyicilere gre blnm yapmclarn ve kendi iine
kapal izleyicilerin varolmad dncesiyle, iletiim zneleri
ni tmyle yaltmay yasaklayan genellemi bir alm gerek
leir. Bu balantlandrma, medyann neden kimi zaman g
l etkiler retiyor gibi grndn (blmlendikleri varsa
ylan nesnelerin neden karlk veriyor grndn) daha iyi
anlamay salar. Gerekte medyann erkini, reklamn eyle
mini, mzikler ve dinleyiciler arasndaki karlamalan akla
yan, bakalannn zelliklerinin btnlemesidir - ksm ve de
vingen. rnein pazarlamann ve reklamn byk hedefi, t
keticilerin beklentilerini dile getirerek rnlere yeterince uy
gulamaktr - tam olarak beklentileri biimlendirmek deildir
(Hennion ve Meadel, 1997). Mutlak bir etkinlik lt yok
tur, nk bu beklentiler ender olarak nceden varolurlar ve
dinamik biimde, birbirini izleyen araclklarla belirirler. S
rekli bir alveri srecinde yalnzca u ya da bu biimde etki
lenmeyi isteyenler etkilenir: En etkili reklam en byk alak
gnlllk zerine kurulmu olandr. Antoine Hennionun in
celedii (1993) varyete mzii de bir lde baarldr, nk
onu satn alacaklardan bamsz deildir: Bir kayt stdyosun
da, dinleyiciler, tasarlanan bir dinleyici kitlesinden beklene
bilecei gibi tepki gsteren sanat yneticisi olarak hazr bulu
nurlar. Dinleyiciler sanatyla tketicinin yapaca gibi somut
ya da dsel biimde tartrlar. Howard Beckera gre, ayn za
manda hem tannmayan ve para deyen, zincirin sonundaki t
keticidirler, hem de sanatnn kendini adad dsel kii ola
rak tketicidirler. Bu kavramsallatrma toplumlann birlii, bir
arz ve bir talep arasndaki uyum, uygun eylemlerin anlatmla
rnn mitine gtrmemelidir. nk tersine atmalardan, ko
pukluklardan ve az ok ilerlemi anlamalardan yola kan bir
ortak evren biiminde toplumsal alann nasl srekli olumak
ta olduunu gstermek sz konusudur. Sorun zneler arasnda
mutlak sreklilik deil, eylemlerinin dsal olmamasdr (Bkz.
Toplumsal yapclk ve toplulukuyapclk).
letiim aratrmalarnda geleneksel disiplinler de szdrmaz-
lklarn bu paradigmayla yitirirler, bir lde birbirine ba
l bilgiler, bilimsel etkinliin odana yerleir. Bu sezgi farkl
okuma dzeyleri arasndaki ilikileri daha yakndan kavramaya
alan, yaklamlarn giderek biraraya gelmesiyle pratiklerin
uuculuuna gsterilen dikkati badatrmaya abalayan, her
tr dizge oluturma denemesini baltalayan yeni Fransz medya
sosyolojisinin almalarn ynlendirir. Gergin aktarmlar, gev
ek aktarmlar ve dnsel aktarmlar deyimleriyle toplumsal
olgularn betimlemesinin dzeyini gsteren Tlthon zeri
ne almalarda (Dominique Cardon, Jean-Philippe Heurtin ve
dierleri, 1999) olduu gibi, televizyon dzeni, toplumsalla
ma alan, program-izleyici etkileimleri zerine incelemeleri
gelitirerek yntemleri biraraya getirmek sz konusu olabilir.
Yntem genellikle bir inceleme kutbundan yola karak, ba
ka yntemlerle yaknlk kurmaya dayanr. Anlam gstermek
iin izleyiciler zerine -demokrasideki etkileimleri koullan
dran- incelemeden balamak yerinde olabilir.

M edya Sosyolojisinde Bilgiler Zinciri6

6 Yazann notu: Bu zincir, aratrma akmlarnn ilevsel bir btnlemesinin de

il, bu akmlar arasndaki iletiimin bir gsterimini salar.
hatta kprtsz grnenin, nesnelerin, doann, insan etkinliklerinin youn
lamas olarak dnlmesini diler. Byle bir durumun tehlikesi, bir bilimsel
etkinliin olasln bile tehdit edebilecek bir grecelie varmasdr kuku
suz: Eer her ey ina edilmise, hibir ey daha uyumlu klnamazsa, ger
ekte hibir ey aratrmacnn yorumlayc sarholuuna direnemez. Michel
Callon ve Bruno Latour'un David Bloor'dan etkilenen ilk toplumsal inacl-
, insanlarn ve varlklarn temel blmlenmesinde "modern" inanca sald
rarak (Beck'e gre daha ok "yar-modern" saylabilecek), byle bir sapma
nn iyi bilinen bir rneini sunar. nsanlar ve varlklar temel bir eliki iinde
bulunmadklarndan, daha ok evrene anlam veren insan kutbundan yola
karak, birbirlerinde okunabilmelidirler. letiim alannda, zellikle de tek
nolojik bulular incelemesinde bu tutum Madeleine Akrich tarafndan ha
zrlanan ve Bruno Latour'un yeniden ele ald senaryo (script) ya da kayt
denen yntembilimin ortaya konulmasyla sonulanr. Kendilerini var eden
tanm savalarnn izleriyle dolu nesneler, metinler gibi dnlr hl (Ste-
ve VVoolgar'n deyimiyle), bunlardan yola karak doularnn tarihi okuna
bilir. Anlat ve eyleyen kavramlarna odaklanan Greimas semiyolojisi yorum
sorununa yntembilimsel bir zm gibi dnlr. nsanlar ve insan olma
yanlar bir biimde ayn dilbilimsel denizde yzer, anlamalar yapan zne
ler gibi sunulurlar, ierdii tm zorluklarla tm anlatm ilemleri olarak da
adlandrlabilirler. Burada kark bir biimde bu zorluklar yle zetleyebili
riz: Evren gerekten de bir metni andrr m? yleyse onu anlamak iin bir
kod var mdr? reticilerin ve kullanclarn kodlar arasnda zdelik bulunur
mu? letiim aratrmalar bu sorulara uzun sredir, dilbilimin tm evrense-
lik savlarn reddederek ve kullanclarla alclarn pratiklerinin en azndan bir
blmn reticilerinkinden ayrarak yant vermitir.
Burada tantlan araclk ve inaclk kuram bu anlaytan uzaklar. n
san/insan olmayan karmlarn Peirce ya da dnsellik kuramclarnn an
lad anlamda nc dzeyde bir metaforla zdeletirmeyi nerir. nsan
larla nesneler arasndaki iliki doalc terimlerle de (birinci dzey) Callon ve
Latour'un ikinci dzeyi ap metne geri dnmeyi abalayan bir dnceden
yola kma eilimi gibi, sosyolojici ve greci terimlerle de yorumlanmama
ldr. Metin, gstergelerde yaratltan gelen bir dzenek ya da toplumsal
keyfilik bulunmasna gre, doalc ya da sosyolojici ynelimli bir metafor-
dur. nsanlar ve nesneleri bir ilikiler dinamiinde gzlemlemek gerekir, bu
dinamik de ortak bir evren olmay dileyen atmal bir evrende, bu ilikile
rin zelliklerinin srekli kefiyle gerekleir. Demokratik erevede alveri
lere katlan ve durmadan kendilerini yetitiren izleyicilerin sorunlarnn al
m dncesi, kitle medyas zerine aratrmalar ilikilere ve tekniklere da
 ha dikkatli bir mikrososyolojiye ynlendirir. Bu bak asna, Habermas'nki-
ne bal kalmayan kamusal alan grleri ve dnsellik kuramlar gibi, Tar
de ve Dewey'e yaklamak iin nesneden insana eviri dncesini bir yana
brakan Latour'un ikinci toplumsal inaclk diye adlandrlabilecek dnce
si de balanabilir. Bu yazar Politiques de la nature (Doann
Politikalar) ve
L'espoir de pandore'da (Pandora'nn Umudu), toplumsal inaclk terimini
(zerklemi, katlam, bir hapishane durumuna gelmi bir toplumsal alan
alglamasna bal), topluluku bir inaclk iin terk eder. Topluluku ina-
clk yaplam, yaplamakta olan ve baka szlerin kamusal dile getirilme
sinden etkilenecek szlerin dikkate alnmasna dayanr. Toplumsal alan, ge
limekte olan bir ortaklk", art zerine oluturulmu bir zellikler bt
ndr. Ucu hep aktr, bu da aratrmaclarn eylemleri anlamak iin kullan
dklar modellerin, yorum alarnn kalc biimde katlaacak zamannn hi
olamayaca anlamna gelir.
Bu biimde tasarlanan inaclk, aratrmalarn birbirine eklenmesi dn
cesinden vazgemez, her tr grecelikten de uzaklar. na keif edimidir,
ancak kefedilen, dzensiz de dsel de deildir. Aratrmaclar (ve "sra
dan" zneler) oluturulmu bilgileri kullanrlar, ama bu bilgiler varlklar ara
sndaki, bu varlklarn bozamayaca bir ilikiler tarihi dnda olumaz. Eer
bir etkiler, nesnel dzenekler btn olarak alglanan doa kar klansa,
hep bir snr, szle anlatlamaz, kavrayamadmz bir eyin snrn olutu
rur. Alakgnlllk, her biri teki iin bir lde gizemli kalan nesneleri ve
insanlar birbirine kartrmay nler. Latour'un anmsatt gibi "burada eski
ikiliin, nceki paradigmann bir ie yaramadn ne srmek sz konusu
deildir" (L'Espoir de Pandore, s.226), eski ikiliin tesinde dnerek, pek
retken olmayan insanlk-nesnellik ikiliinden kurtulmak sz konusudur.

Almlama
Kitle kltm ideolojisinin izleyicilerin medya tarafndan bi
imlendirilmesi dncesinin aresi olan izleyicilerin almla-
mas zerine alma, bylece ilevselcilii ya da kltrelcili-
i brakr, artk yalnzca toplumsal ve mesleksel gmplara, cin
siyetlere, yalara gre gerekletirilen okumann uyumlu b
tnlerini betimlemez, daha genel etkileimler ortaya koyar, il
le de yerleik zmleri benimsemeyip ellerindeki toplum
sal ve kltrel kaynaklarla sorunlarna zm bulabilen zne
ler sunar. Ama, yumurta ve tavuk sorunu gibi grnebilecek
ve birok aratrma alannn sonularn, birbiri zerine yapay
biimde eklemeden birletirmeyi gerektiren toplumsal kimlik
ler ve medyaya zg ilikiler arasndaki ince alveri oyununu
anlamaktr. Sper kahraman izgi-romanlarnn okuyucular
zerine bir alma (ric Maigret, 1995), artk yalnzca bir ile
tiim aracnn zararl etkileri zerine kuralc bir zmlemeyi
amakla birlikte erkek alclarn istatistiksel adan egemen ol
duunu, erkek kimliinin ilevsel yeniden retimi ilevini gr
dn saptamakla da alt-gruplann (kadn okuyucular, Fran
sz/Amerikal, etnik aznlklar...) kendilerine zg yorumlar
n aratrmakla da yetinmeyecek, kimliklerin blnd, bir
birinden koptuu, olutuu ve yeniden olutuu etkileim an
n kavramaya dayanacaktr. Bu izgi-romanlan okumak, kim
liklerin yaln bir yeniden retimine katldklar varsaylaf oku
yucular asndan elikilerle doludur, nk erkeklik deer
leri geleneksel alann savunulmasyla (toplumlanmzn her za
man gerekli kld erkeksilik) mahremliin evrenlerinin ke
fi (rnein bakalaryla ilikiyi alt-st eden kitlesel ve uzatlan
eitimin kolaylatrd) arasndaki oyundan yola karak genel
izgileriyle zetlenebilecek oul eilimlerden, cinsiyet sosyo
lojisiyle cinsiyetlerin tkenmesi (burada erkeklik) ve bir alm-
lama sosyolojisi yardmyla deerlendirilmeden anlalamaya-
cak birok olgudan geer. Ayn biimde Dominique Pasquier
La Culture des sentimentsda -Duygularn Kltr- (1999), ok
kmsenen bir Fransz televizyon dizisinin (Hlne et les gar
ons) almlanmasm incelerken, yaratclk ve araclk kavram
lar zerine kurulu bir aratrmann aamalann izler. Her ey
den nce bu alandaki almalar bulandran hoa gitmeme ve
ululama oyunlarndan kanr ve Hlnee kar duyulan hay
ranln kaynann neredeyse tmyle kadn, ounlu krsal
kesimden ve ergenlik ncesi yalarda izleyiciler olduunu gs
tererek anlaml gruplan saptar. Temel ama, hayranlann pra
tiklerinin etnografisiyle iinde bulunduklan toplumsal balam-
lann incelemesini eklemlendirerek, almlama sosyolojisiyle ai
le sosyolojisini duyarl bir etkileimcilikle birbirine balamak
tr. Onlarca yllk feminist savamlardan sonra programlat-
nlan televizyon yapm Hlne et les garons, kadn ilevlerinin
yeniden dzenlenmesinin anlaycs olur, erkeklik ve kadn
lk kimlikleriyle kadnn saltk zgrl arasmda bir bireim
nerir, bu adan halktan ve bujuva kesiminden ailelerce, bir
bamszlk istei duyan annelerce ve kimliklerinin ynetimiy
le kar karya kalan kzlarca farkl biimlerde beenilir.
Dolaysyla kullanll nedeniyle deitirilmeyen alm-
lama terimi yanltmamaldr. Gerekte evrim, lksel olarak
okurla metin arasndaki yaln ve yaltlabilir bir alveri gibi
tasarlanan almlamasmn asnda bir an bile duraklamadan,
okuyucularla izleyicileri gnlk varolularnda oluturan i
lemlerin tmnn dikkate alnmasnn yararna gerekleir.
Bu hareket, Certeaudan etkilenen Roger Silverstoneun audi
ences studiesin erevesini srekli genileterek ulat every-
day life dzeyi yararna, gnlk yaam alan yararna, Cultu-
ral Studiesi alglama alanndan uzaklatrma hareketine yakn
dr (bkz. Alasuutari, 1999, Barker ve Brooks, 1999). te yan
dan izleyici kavram bile, yerleik olduu varsaylan zellikle
rin eletirisi ve John Hartleynin (1992) ya da Daniel Dayann
(2000) saptamasna gre biimlerin oulculamas -tketici
izleyiciler, hayranlar, televizyonun yan-izleyicileri- anlamn
da yap bozumuna urar.

retim
zleyiciler zerine altklarn ne sren, ancak yava yava
kurumlar ve endstrilerin izleyiciler zerindeki ilevini dile ge
tiren tketici aratrmalar ve izleyici ilgisi lm aratrma
lar incelendiinde, durumlarn gcnden ok, durumlarn ta
nmnn gcne duyarl bir toplumsal pratikler politik ekono
misi belirir. Meslekler sosyolojisi ve sanatsal kimlikler sosyolo
jisi de retimin tmyle ekonomik bir incelemesinin olanak
sz olduunu, kltrel tasarlarn yaratc endstrileri etkiledi
ini anmsatarak, ekonomik basklarn saltk gc dncesi
ni dengeler. Bu akmlar arasndaki gergin iliki, sonraki yllarn
sorunsallarndan biridir.
ierikler
Yeni medya sosyolojisi, iletiler konusunda da izleyicilerin yo
rumlarndaki kopuu gerekletirir. ric Macnin (2001 ve
2002) Howard Beckere (1999) ve Bruno Latoura (2000) da
yanarak kuramsallatrd gibi, gstergeleri kmltsz araclar,
anlk olarak donmu bir toplumsal atknn sonucu gibi su
nan gstergenin z -maddeci ya da toplumsal z- dnce
sinden kopmak sz konusudur. Kitle iletiim aralarnn ie
rii, kendilerini oluturan etkileimlerin izleri gibi, toplum
sal ilikileri, eylem mantklarn ve kltrel hareketleri youn
latran kvrmlar gibi grlebilir. Bu dnmlerin kvrm
larm amak, onlar reten uzlamalarn cokunluunu yeni
den bulmak birok evrede gerekleir. Aygtlar zerine al
ma, Guy Lochard ve Jean-Claude Soulagesmki gibi (1998) bir
toplumsal semiyolojinin konusudur. Bu toplumsal semiyolo-
ji, toplumsal cinsiyetleri, szcelem biimlerini, szel ve gr
sel kurallarn hem teknik dzlemde hem de tarihsel dzlemde
evreledii alverileri betimler - bu kurallar reticiler ve izle
yiciler arasndaki tm atklardan, anlam zerine tm anla
malardan koparan yaln bir semiyoloji sz konusu aygtlar
zmleyemez. Toplumsal temsiller zerine nicel yntemlerinde
ya da anlat kiilerinin ve onlar ynlendiren mantklarn ba
ntlarnda aranan bir etnolojinin kullanm zerine bir al
ma (bkz. Sonraki balk: erik nedir? Nasl zmlenmelidir?),
daha sonra ada toplumlar anlamak iin gereken anahtar
lar salar. Sabine Chalvon-Demersayn televizyon kurgular
n toplumsal sorunlar saptama aralar, toplumsaln izlekle-
tirilmesi gibi okuyan almalar bu yntemi ok iyi ortaya ko
yar. Amatr senaryo yazarlarnn bir televizyon kanalnda su
nulan anlatlan (Mille scnarios. Une enqute sur limagination
en temps de crise -Bin senaryo: Kriz zaman imgelem zerine bir
aratrma- 1994) ve lInstit (Seici bir toplum. Bir seilmi ili
kiler evreni iin senaryolar, 1996) gibi aramba akam Fran
sz televizyon dizileri smflandnlp ortak noktalan incelendi
inde, geleneksel ilevlerin toza dumana kant, kurumsall-
r ortadan kalkt bir yzyl sonu aile evreni zerine bilgi ve
rirler: Kadnlar, erkekler zerinde egemendir, ilikiler de ar
tk doallk ya da zorlama asndan deil, yaplan seim a
sndan dnlr. Bu ieriklerin zmlenmesi ve toplumsal
olgularla eklemlenmesi, farkl ufuklardan (iletiim kuramlar,
evlenmeme zerine tarihsel ve hukuksal almalar, bireycilik
sosyolojisi) kimi abuk ulalan sonulann akmasna deil,
yalnzca uyumsuz eleri st ste koymakla ya da benzerlikle
rin altn izmekle yetinmeyen, eilimleri ok erken belirleme
yi salayan bu aratrma akmlaryla uzun sre bantda olma
ya dayanr: Almlama sosyolojisi gibi, ierik sosyolojisi de zor
lar, nk bir uzmanlklar btnne egemen olmay gerek
tirir. te yandan, tmyle duraanlam nesneleri zmle
mez. Chalvon-Demersaym inceledii, aileyi yanstmakla kal
mayan, aile konusunda saptamalarda da bulunan kurguda, ku
aklar ve toplumsal cinsiyetler arasnda tmyle seime dayal
duruma gelen balan yeniden tasarlamak iin rakip zmler
nerilir (estetie bireyci ka, ailelerin yeniden oluumu, ge
mie zlem duymadan kuaklar arasnda belirgin kurallara d
n vb...). Bu kurgular, sorunlan adlandrmaya ve kk ekra
na yanstarak zmlemeye alan bir dnemin atmal im
gelemini gsterir.

erik Nedir? Nasl zmlenmelidir?

Medya ierikleri uzun sre, snrlanmalar kolay olduklar dncesiyle top

lumsal etkileimleri zmlemekten daha kolay grnmtr. Gerek
ten de ierenler elle tutulabilir (rafa yerletirilen kitaplar, video kasetlerle,
DVD'yle izlenebilen filmler...). erikler elle tutulamaz, anlam evrenine ba
ldr, ancak genellikle elle tutulabilir nesnelerde saklanabilir, bu zellik de
metnin kapal olduu izlenimini verir. Bununla birlikte ierikler toplumsal et
kileimlerle btnleir, bunlarn sonucudur ve bir okuyucu, bir izleyici tara
fndan benimsendiinde bu etkileimlere dner. Toplumsal evrenleri zet
ledikleri ve baka toplumsal evrenleri besledikleri dnlebilir. Aratrma
c bunlarn, yalnzca bunlarn zerine eildiinde bir tr greceli zerklik
leri olabilir: Kodlara, toplumsal cinsiyetlere, dzanlam/yananlam dizgeleri-
ne biimci bir bak andr bu. Ancak bir metnin zgn anlamn, canllar
la ve llerle bant d gerekliini kavramay salayacak saltk bir ierik
ler zerklii yoktur. Bu nedenle medya sosyolojisi metin zmlemesi ann
yalnzca metnini biimsel kod zmne indirgemez, nce metnin retimi
ne katkda bulunan zneleri, sonra da tanmn oluturmaya katlan izleyici
leri ve toplumsal gruplar kapsayarak birbirini izleyen genilemelerle alr.
Bu yntem ok uzun sredir kaynaklarn bileimini, her tr belirtiye a
lm benimseyen tarihle sosyolojiyi yaklatrr. Ancak ieriklerini, kaynakla
rn ender bulunurluu balamnda yeniden dzenlemeyi deneyen tarih bi
limi kuramlarnn giritii i, gnmzde lsz grnebilir. nk yapt
lar, doular ve yazglar zerine bulunabilecek bilgiler, bu konular zerine
aratrmann yenilenmesine byk katkda bulunmu Sabine Chalvon-De-
mersay'n vurgulad gibi, ok fazladr. Dolaysyla ok yntemli bir biim
de ilerlemek ve rnein katlmcnn znellii olumsuzluunu, ayn zaman
da da topluluklara ve yaptlara yaknln elverililiini birarada bulunduran
hayran-aratrmaclar gibi -bu nedenlerle sz konusu aratrmaclar orta s
nf" ve "halk" kltrne bak ok byk lde yenilemilerdir- konulara
derinlemesine girmek gereklidir.
Toplumsal semiyoloji tekniklerinin yan sra ok iyi bilinen sapmalar da
kapsayan saym teknii ve ierik zmlemesi teknii (bkz. Beinci Blm),
kullanm bir "karlatrmal etnoloji ve sosyoloji"ye (ric Mac, 2006) ko-
ullandrlabilirse, bol malzemenin ilenmesindeki etkinlii nedeniyle kulla
nlabilir. "Karlatrmal etnoloji ve sosyoloji" deyimi bir yandan istatiksel
bilgiler vermekle yetinmeyen, yaptlarn ayrntlarna ve elikilerine duyar
l bir nicel okuma tekniinin kullanmn (kavrayc etnografi modelini izle
yerek), te yandan toplumsal adan anlaml temsillerin bir biemlenmesi-
nin ada toplumlar tartmalar yaplandran izlekler, kurgular ve haber
lerde bu izleklerin ele alnlaryla bir karlatrma erevesinde rehber ola
rak kullanlmas anlamn tar ("sanal" ve "gerek" dnyalarn karlatrma
l sosyolojisi). rnein Chalvon-Demersay'e gre, 20. yzyln saplant du
rumuna gelmi izlei paralanan/yeniden oluturulan aile konusunun ile
nii, televizyonun en ok izlendii saatlerde yaynlanan aile dizilerinde gs
terge ilevi grr.
erik zmlemesinin ilk blmnde, gazetecilerin ve sanatlarn mes
leki uygulamalar, izledikleri yollar ve istekleri, kar karya kaldklar zorla
malar ve tantladklar yetiler, yaptlara gtren kodlama sreci zerine bilgi
verebilir. Ama st ste binmi etki katmanlarn, metinlere alan uzlama
lar balangta politik ekonomiye ve meslekler sosyolojisine bal deiken
leri aktrarak ortaya koymaktr. Bu biimde medyatik bir trn genel tari
 hini ortaya karmak olasdr, daha sonra bunu oluturan tm yaptlarn ay
rntlaryla uramak gerekir (ric Maigret, basma hazrlanyor).
erik zmlemesinin son blmnde, eer aratrmacnn saltk yorum
stnl ilkesi terk edilirse (grecelie kamadan) okuyucularn ve izleyici
lerin zenginletirici olduu gr benimsenebilir. erik zmlemesini ve
almlama zmlemesini, metinler nnde herkesin eitliini benimseyerek
deil, ayn bak alarna eriimi olmayanlarn ibirliiyle, birlikte almak
sz konusudur. Janice Radway'in almalarnn bu aratrma trn balat
t sylenebilir. Bu aratrmac, Harlequin koleksiyonu romanlarnn semiyo-
lojik bir zmlemesinden yola karak, zerine almak istedii okuyucu
yorumlarn ele alr, sonularn birbirinden ok farkl kmamas iin her ey
den nce "aykr" sayd okumalar bir yana brakr, ancak daha sonra bun
larn hem izleyicilerin toplumsal konumlanmalar, hem de kendi yorumsal
nyarglarnn basksyla kimi ynlerini gz ard edebilecei ierikler konu
sunda retici olabilecei sonucuna varr.
Kullanlan tm teknikler yorumsal sre iin byl formller deil, bir
balama oturtmak iin genellemi zmler olarak belirir.

Kamusal alan
Artk kitle iletiim aralar yalnzca temsil aralar deil, ayn
zamanda toplumsal tartmalara katkda bulunan makamlar gi
bi belirirler. erikleri oluumlanna yn veren uzlamazlktan
donmu biimde sunmakla kalmaz, bir kamusal alan sosyolo
jisinin saptad kavgalan ve uzlamazlktan besler, aratrma
clar da kendilerini tartmalann iindeki znelerden ikin ola
rak stn grmezler. Bu aratrma bir yandan kamusal alan bi
imlerini, balanm trlerini, eriim noktalann, szck daar-
cklann, dlama glerini, tanmlamalann bileimlerinin et
kilerini -Luc Boltanskiden etkilenen Ahlaksal ve Politik Sosyo
loji Topluluu aratrmalannca (Dominique Cardon, Jean Phi
lippe Heurtin, Cyril Lemieux) ya da Daniel Cefa gibi arena
kavramndan sz eden yeni pragmatiklerce ne kanlan yakla
m - te yandan, toplumsal hareketlerin dinamiini ve bunlara
katlan mikropolitikalan betimleme grevini stlenir. Burada
dinleyicilerin sz alma biimlerinin rnekleri (Cardon, 1995),
bioteknolojiler zerine (Mehl, 1999, Cheveign, Boy, Galloux,
2002) ya da nkleer atklar zerine tartmalar (Callon, Las-
coumes, Barthes, 2001) anlabilir. 1960l yllarda ataerkil ku
rallarn ortadan kalkmaya balamasndan nce, kadnlarn res
m kamusal alanlardan dlanmalar ve medyatik temsillerde alt
sralarda yer almalar zerine almalar, yllar boyunca resm
kamusal alanlara eriim dzeneklerini (Fraser, 1992) aydnla
tr, srmekte olan savamlar yeniden izer (Krakovitch, Selli-
er, 2001; Sellier, 1998) ve kimi zaman tartmalarn kaynan
oluturur (Backlash , 1980Ii yllarda erkeksiliin dn zeri
ne gazeteci Susan Faludinin tartlan kitab, 1991).

Toplumsal hareketler olarak "kltrel rnler"

Hibir zaman bitmeyen toplumsal zmleme oyunu, medya
nn gerek kltrel dayanaklar oluturduu dncesiyle, bu
nunla yaayan znelerin yorumlan dzeyinde ierdii tm e
likilerle yeniden balar. Sava sonras popler mziklerin
ilk gerek dizgeli almasna girien yazar Greil Marcusun sa
vunduu gibi rock ve punkn, toplumsal azmlklarca benimse
nen kltrel rnler ya da nesneler deil, Patrick Mignonun
inceledii byk ada sportif cokular gibi, resm tarih ka
dar nemli, ancak aratrmann imdilik pek az deindii, 20.
yzyln gizli tarihini oluturan, modernliin almn gerek
letiren zgn toplumsal hareketler olduu gr buna bir r
nektir.
Dolaysyla yeni medya sosyolojisinin amac, yorumsal sre
ci hi sonlandrmamak, medyalann, ieriklerinin ve almlanma-
lannm getirdii tanm uzlamazlklanm kaynaklan oaltmay,
yaltmaktan vazgemeyi ve temelde ak tartma konulanm bi
imlendirmeyi deneyerek kavramaktr. Kutuplann ayn sonucu
verecei, birbirini dile getirecei ilevsel bir kapanma deil, bir
sistemin izlerini sunarak soyut bir biimde toplamak deil yn
temleri birbirine eklemek, toparlamak sz konusudur. Demok
ratik bir kuram kesintili dnmemeyi buyursa da -nceki ileti
im kuramlannca ne srlen bak alan- toplumsal olgu s
reksizdir, yoksa alveri, eliki ve demokrasi olmazd.
 Uygulamalardan Yetilere Gemek Gerekli mi?

Bu kitapta zel niteliklere ilgisiyle, kalc her tr kesinlemeye dmanlyla

tantlan inac yaklam, d krklna uratc grnebilir. Yaln hegemon
yac dzenein varolmad ve iletiim edimlerinin bir kamusal alan biim
lendirdii grn savunduktan sonra, farkl egemenlik, diyalog, benim
seme ilikileri zerine, rgtlenmeleri oluturan ilikiler zerine, inanlar,
"okuyucu/izleyici" eitlemeleri, kamusal arenalarn anlatm biimlerinin ve
kurallarnn dzeyleri zerine aklamalar ve tipolojiler beklenir. letiim sos
yolojisi aratrmasnn kltrelci kuramlar ve dnselliin okuyla yeniden
yaplanma srecine girmesi, belirli bir bitmemilii aklar. Ancak d krkl
daha kapsaycdr. Toplum bilimlerinin hibir zaman gerekten bireysel ve
ortak pratikler zerine n-dnsel, "sosyolojici" zmszl amadkla
r duygusundan, daha genel, daha aklayc, "yeti" gibi (Chomsky'den al
nan terim) deer yarglarndan etkilenmeyen bir kavrama odaklanm mo
deller retmeleri gerekirken, yinelemeli bir yanszlkla tamamlanan ok b
yk bir kavramsal kararszlkla sonulandklar duygusundan kaynaklanabi
lir. Dolaysyla inacl bir dilsel yeniden ynlenme yoluyla doalcla az
ok belirgin bir dn iin terk etme eilimi byktr.

Etnik yntembilim
znelerin ne yaptklarn betimlenek iin ok gerekli "pratik" terimi, Step-
hen Turner'in7 deyiiyle toplum bilimlerinde aratrmann kaak noktas ol
mutur, birok aratrma akm toplum bilimlerinde, kukulu bak alarna
bal olduklar dncesiyle, yorumlayc yntemlerden vazgemeye alr.
Etnik yntembilimci, sonra da post-etnik yntembilimci yazarlar, Austin ve
Chomsky'nin okurlar Harold Garfinkel ve Harvey Sacks' izleyerek, znele
rin dilsel dorulamalarnda ("edimlerinde") aratrmaclarn yorumlarndan
kaynaklanmayan, doal bir dzen ararlar. Diyalog biimleri yalnzca doru
luk sorununa deil, dorulanabilirlik sorununa da (Austin'in "mutluluk ko

7 Stephen Tumer (1994) pratik kavramnn allagelmi tm tutarszlklar

n ok ktmser bir yaklamla vurgular. Bir pratik ya bir kiisel tepki sa
ylr, bu da bize hibir ey retmez ya da alkanlk veya habitustan olu
turulduu, dolaysyla kltrlerde paylald varsaylr, ancak hibir ey
kltrlerin sosyologlarn metaforlannn tesinde gerekte nasl olutukla
rn anlamay salamaz. Tumer karanlk toplumsal aktarm dzenekleri
ni anmaktan ok, nesne olarak pratik kavramndan vazgemeyi ve keifi
bir yap gibi tasarlamay nerir. Bu sosyoloji eletirisi (ikinci dzey sos
yolojici) varlklara kesin zellikler atfetmeyen bir dnsel sosyolojinin
geliimini dikkate almaz.
ulu" olarak adlandrd kavram uyarnca)8 baldr. Aratrma, davran
lar aklamalar beklenen derin, bilinsiz izlere deil, bir dil ediminin anla
labilirliine, kabul edilebilirliine dayanr. Bu tutum hem gnl yceliiy
le -tm znelerin "akll" olduklar ve gelimi yetileriyle harekete getikle
ri varsaylr- topluluku inaclarnkine yakndr, hem de nesnelciliiyle bun
dan tmyle uzaktr. Etnik yntembilimciler, verilerin "doal" bir ortamda,
bu ortamn diyaloga, hatta diyalogun kk bir blmne indirgenerek
kavranmas gerektiini belirtirler - Sacks verilerin toplanma koullarn bo
zabilecek grme tekniinin reddine kadar gider. Bu ok zel malzemey
le etnik yntembilimciler, bireylerin "ulamlama aygtlarn" genel bir biim
de kefetme, sonra da eylemlerini temel daarcklardan yola karak incele
me grevini stlenirler. Karlatklar sorun, ok mikrososyolojik bir dzey
de edinilen sonularn genelletirilememesidir: Belirsiz ulamlar vardr. Do
laysyla daha ileri gitmek isteyen aratrmaclarca bir yorumlama edimi sra
snda bireylerin yetileri ilke olarak ne srlr, "doal olarak" tantlanmaz.
Pratikleri kendileri iin incelenecek olgular gibi deil de toplumsal durumla
r aklamaya yarayan kaynaklar gibi kullanan geleneksel sosyolojiye ynel
tilen eletiriler, kimi etnik yntembilimcilerin (zellikle Aaron Cicourel) ka
bul ettii gibi, toplumsal olgulara bir d noktann, kendisinden yola kla
rak pratiklerin incelenebilecei noktann varln reddederek sonuta ayn
biimde davrananlara dner.

Uzlama sosyolojisi
Luc Boltanski ve Laurent Thvenot'nun (1991) uzlama sosyolojisi, ayn y
ce gnll hedefe, bireylere gerek eylem olanaklar tanmak ve stn bi
limsel bir konumdan bakarak onlar yarglamay brakmak amacna dayanr,
ancak makrososyolojik, dolaysyla daha byk bir istei gelitirir. Bu iki ya
zarn balangta yakn olduu eletirel habitus sosyolojisinden koparak, et
nik yntembilimin szckleriyle "ileri" ya da kavgalar, temeli zerine kesin
szler sylemeden, savlar aamalandrmadan betimleme grevini stlenir.
Luc Boltanski medyann, aydn hareketlerinin ve televizyon izleyicilerinin ile
vi zerine gncel tartmalar aydnlatarak acnn alglanmas ve insancl m
dahale hakk tartmasn yeniden dile getirdiinde {La Souffrance distan
ce. Morale humanitaire, mdias et politique-Uzaktan Ac. nsancl Ahlak,
Medya ve Politika-, 1993) aratrma soybilimsel biimde gerekletirilebilir.
Bununla birlikte bireylerce yetilerini hazrlamak ve gstermek iin kullanabi
lecekleri savlar daarcnn aydnlatlmas, uzlama biimlerini snrlayan bu

8 Bkz. Pratiknn busosyo-lojik ini belgeleyen Jeff Coultern almalar

(1989 ve 1991).
 yazarlar gl bir biimde ynlendirir. Yazarlar uzlama trlerini snrlamak
iin alt byk "site"nin alglanan varlna dayanrlar: Aileye ilikin site (ki
isel ba zerine kurulu), yurttala ilikin site (kamusal ba), endstriyel
site (etkililik lt), ticareti site (kazan lt), kamuoyu sitesi (bakas
na baka bal), esinlenmi site (aknlk lt). Bireysel ve toplu eylemler,
dorulama zorlamalarn, pragmatik zorlamalar dile getiren genel kurallar
dan yola klarak deerlendirilir. Evrenin, adalet alanlarndan sz eden top-
luluku dnr Michael VValzer' andran biimde sitelere blnmesi, ba
langta arasaldr: Aratrmaclar belli bir dnemdeki uzlamalar zerine
sosyolojik ve tarihsel bir aratrma gerekletirirken modeller kullanrlar. Yi
ne de etnik yntembilim gibi, uzlama kuram da gerei tketen eylem ti-
polojileri nererek yetiler modelini yava yava katlatrma tehlikesini ierir.
VValzer'n betimlemekle yetinmedii, alanlarn ayrmna inanma noktasna
vard (Hans Joas'n eletirisi, 1992), yeti kuralclar da gerekiliin oyunu
na gelebilirler ve sitelerin (aratrmac iin bir inceleme anahtar olutururlar
yalnzca) varlna, etkin ayrmna inanabilirler. Claude Gautier'nin belirttii
gibi (2001), eksiksizlii amalayan bir program istei, ortaya klar eleti
riyle ya da vgyle karlanan yeni sitelerdeki (Luc Boltanski; Laurent Theve-
not iin (1997), bir alar sitesi, bilgi sitesi arm yapar), balangta ne
srlen sitelerle badamyor grnen savlar snflandrma isteini belirgin
letirir. Bylece uzlama sosyolojisinin ilk iki ilkesi terk edilir. ncelikle birey
lerin yetileri zerine yarg yokluu ilkesi: Yntem, artya, bireylerin yara
tmlarna yer brakmayan, kapsayc ve yansz olduu varsaylan bir yapy sa
vunmak iin yeni ulamlar ekleyen dizgesel bir ilevselciliin yntemini yeni
den retir. Sonra da tartmalara dahil olmama ilkesi terk edilir: Sosyoloun
konunun ieriiyle belli bir uzakl korumas istenir, ancak sitelerin oluu
munu ve betimlenmesini ynlendiren, zgn kurala bir erektir - sorun ger
ekten yapc ve dnsel bir sosyolojiyle uyum iinde byle bir kuralc ere
in varl deil, stlenilmemesidir.

KAYNAKA
Akrich, Madeleine, Comment dcrire les objets techniques?, Techniques et cul
ture, 9, 1987.
Alasuutari, Pertti (derleyen), Rethinking the Media Audience, Londra, Sage, 1999.
Anderson, Benedict, LImaginaire national. Rflexions sur lorigine et l'essor du natio
nalisme (1983), La Dcouverte, 1996, Paris.
Anderson, Perry, The Origins o f Postmodemity, Verso, 1998, Paris.
Appadurai, Aijun, Aprs le colonialisme. Les consquences culturelles de la globaliza
tion (1996), Payot, 2001, Paris.
Barker, Martin ve Brooks, Kate, Knowing Audiences, University of Luton Press,
1999.
Bauman, Zygmunt, Posmodemity and its Discontents, Cambridge, Polity, 1997.
Beck, Ulrich, La Socit du risque. Sur la voie dune autre modernit (1986), Aubi
er, 2001, Paris.
Beck, Ulrich ve Beck-Gemsheim, Elisabeth. Individualization. Institutionalized Indi
vidualism and its Social and Political Consequences, Londra, Sage, 2002.
Beck, Ulrich; Giddens, Anthony ve Lash, Scott, Reflexive M odernization.
Politics,Tradition and Aesthetics in the Modem Social Order, Cambridge, Polity,
1994.
Becker, Howard, Propos sur lart, UHarmattan, 1999 (derieme metinler).
Boltanski, Luc, La Souffrance distance. Morale humanitaire, mdias et politique, M-
taili, 1993.
Boltanski, Luc ve Thvenot, Laurent, De la justification. Les conomies de la gran
deur, Gallimard, 1991, Paris.
Bourcier, Marie-Hlne, Queer zones. Politiques des identits sexuelles, des reprsen
tations et des savoirs, Balland, 2001, Paris.
Butler, Judith, Gender Trouble. Feminism and the Subversion o f Identity, New York,
Roudedge, 1990.
Callon, Michel; LAascoumes, Pierre ve Barthes, Yannick, Agir dans un monde incer
tain. Essai sur la dmocratie technique, Seuil, 2001, Paris.
Cardon, Dominique, Comment se faire entendre? Les prises de parole des audi
teurs de RTL, Politix, 31,1995.
Cardon, Dominique; Heurtin, Jean-Philippe; Martin, Olivier; Pharabod, Anne-Syl-
vie ve Rozier, Sabine, Les formats de la gnrosit: trois explorations du Tlt-
hon, Rseaux, 95,1999.
Carey, James, Communication as Culture. Essays on Media and Society (1989), Lond
ra, Roudedge, 1992.
Chalvon-Demersay, Sabine, La confusion des conditions. Une enqute sur la srie
tlvise Urgences, Rseaux, 95, 1999.
Une socit lective. Scnarios pour un monde de relations choisies, Terra
in, 27,1996.
Mille scnarios. Une enqute sur l'imagination en temps de crise, Mtaili, 1994.
Cheveign, Suzanne de; Boy, Daniel ve Galloux, Jean-Christophe, Les Biotechnolo
gies en dbat. Pour une dmocratie scientifique, Balland, 2002, Paris.
Cicourel, Aaron V., La Sociologie cognitive (1972), PUF, 1979.
Couldry, Nick, Media Rituals. A Critical Approach, Londra, Routledge, 2002.
Inside Culture. Re-imagining the Method o f Cultural Studies, Londra, Sage, 2000.
Coulter, Jeff, Logique et praxologie. Esquisse dune socio-logique de la pra
tique (1991), Socits Contemporaines, 18-19,1994.
Mind in Action, Atlantic Highlands, Humanities Press, 1989.
Dacheux, ric (derleyen), LEurope qui se construit. Rflexions sur lespace public eu
ropen, PU de Saint-tienne, 2003.
Dayan, Daniel, Tlvision, le presque-public, Rseaux, 100, 2000.
Dayan, Daniel ve Katz, Elihu, La Tlvision crmonielle. Anthropologie et histoire en
direct, (1992), PUF, 1996, Paris.
Dewey, John, Logique. La Thorie de lenqute (1938), PUF, 1993, Paris. Dubet,
Franois, Sociologie de lexprience, Seuil, 1994, Paris.
Dyer, Richard, Now You See It. Studies on Lesbian and Gay Film, Londra, Routled-
ge, 1990.
Faludi, Susan, Backlash. The Undeclared War Against American Women, Crown,
1991.
Foucault, Michel, Sexe, pouvoir et la politique de lidentit, Dits et crits, 1954-
1988, IV, 1994.
Fraser, Nancy, Repenser la sphre publique: une contribution la critique de la
dmocratie telle quelle existe rellement (1992), Herms, 31, 2001.
Gautier, Claude, La sociologie de laccord. Justification contre dterminisme et
domination, Politix, 54, 2001.
Giddens, Anthony, Modernity and Self-Identity. Self and Society in the Late Modem
Age, Cambridge, Polity, 1991.
Les Consquences de la modernit (1990), LHarmattan, 1994, Paris.
La Constitution de la socit. lments de la thorie de la structuration (1984),
PUF, 1987, Paris.
Hartley, John, The Politics o f Pictures. The Creation o f the Public in the Age o f Popu
lar Media, Londra, Routledge, 1992.
Hennion, Antoine, La Passion musicale. Une sociologie de la mdiation, Mtaili, 1993.
Hennion, Antoine ve Madel, Ccile, Les ouvriers du dsir. Du produit au con
sommateur, la mdiation publicitaire (1988), Beaud ve dierleri, (derleyenler),
Sociologie de la communication, Rseaux - CNET, 1997.
Jameson, Frederic, Postmodernism or the Cultural Logic o f Late Capitalism, Durham,
Duke University Press, Verso, 1991.
Jensen, laus Bruhn, The Social Semiotics o f Mass Communication, Londra, Sage,
1995.'
Joas, Hans, La Crativit de agir (1992), Le Cerf, 2000, Paris.
Kellner, Douglas, Overcoming the Divide. Cultural Studies and Political Eco
nomy, Ferguson, Marjorie ve Golding, Peter (derleyenler), Cultural Studies in
Question, Londra, Sage, 1997.
Krakovitch, Odile ve Sellier, Genevive, LExclusion des femmes. Masculinit et poli
tique dans la culture au XXme sicle, Brksel, Complexe, 2001.
Lahire, Bernard, LHomme pluriel. Les ressorts de laction, Nathan, Essais et Rec
herches, 1998.
Lash, Scott ve Urry, John, The End o f Organized Capitalism, Cambridge, Polity,
1987.
Latour, Bruno, La fin des moyens, Rseaux, 100, 39-58, 2000.
LEspoir de Pandore. Pour une version raliste de lactivit scientifique (1999), La
Dcouverte, 2001, Paris.
Politiques de la nature. Comment faire entrer les sciences en dmocratie, La Dcou
verte, 1999, Paris.
 Nous n'avons jam ais t modernes. Essai danthropologie symtrique, La Dcou
verte, 1991.
Le Guem, Philippe (der.), Les Cultes mdiatiques. Culture fan et oeuvres cultes, Ren
nes, Presses Universitaires de Rennes, 2002.
Liebes, Tamar ve Curran, James (der.), Media, Ritual and Identity, Londra, Rout-
ledge, 1998.
Lochard, Guy ve Schlesinger, Philip (der.), Amrique latine. Cultures et commu
nication, Herms, 28, 2000.
Lochard, Guy ve Soulages, Jean-Claude, La Communication tlvisuelle, Armand
Colin, 1998, Paris.
Long, Elisabeth (derleyen), From Sociology to Cultural Studies. New Perspectives,
Malden, Blackwell Publishers, 1997.
Mac, ric, Sociologie de la culture de masse: avatars du social et vertigo de la
mthode, Cahiers internationaux de sociologie, CXU, 2002.
Quest-ce quune sociologie de la tlvision? Esquisse dune thorie des rap
ports sociaux mdiatiss, 1 - La configuration mdiatique de la ralit, Rseaux,
104, 2001, 2-Les trois moments dune sociologie des rapports sociaux mdia
tiss: production, rception, contenus, Rseaux, 105, 2001.
Maigret, ric, Des super-hros et des hommes (yaym aamasnda).
Strange grandit avec moi. Sentimentalit et masculinit chez les lecteurs de ban
des dessines de super-hros, Rseaux, 7 0 ,1995.
Marcus, Greil, La Rpublique invisible. Bob Dylan et lAmrique clandestine (1997),
Denel, 2001.
Lisptick Traces. Une histoire secrte du vingtime sicle (1989), Gallimard, 2000.
Mystery Train. Images de l'Amrique travers le rockn'roll (1975), Allia Yayn
lan, 2001.
Martin-Barbero, Jess, Des mdias aux mdiations (1987), CNRS, 2002.
Martuccelli, Danilo, Sociologies de la modernit. Litinraire du XX e sicle, Galli
mard, 1999, Paris.
Mehl, Dominique, Natre? La controverse biothique, Bayard, 1999, Paris.
Mercier, Arnaud (derleyen), Vers un espace public europen? Recherches sur lEurope
en construction, LHarmattan, 2003, Paris.
Mignon, Patrick, La Passion du football, Odile Jacob, 1998, Paris.
Morin, Edgar, Penser lEurope, Gallimard, 1987, Paris.
Morley, David, EurAm, modernity, reason and alterity: or, postmodernism, the
highest stage of cultural imperialism?, Morley, David ve Kuan-Hsing, Chen
(derleyen), Stuart Hall. Critical Dialogues in Cultural Studies, Londra, Roude-
dge, 1996.
Morley, David ve Robins, Kevin, Spaces o f identity. Global media, electronic landsca
pes and cultural boundaries, Londra, Routledge, 1995.
Pasquier, Dominique, La Culture des sentiments. Lexprience tlvisuelle des adoles
cents, La Maison des Sciences de lHomme Yaynlan, 1999.
Robins, Kevin, Au-del de la communaut imagine? Les mdias transnationaux
et les migrants turcs en Europe, Rseaux, 107, 2001.
Sellier, Genevive (derleyen), Cultural Studies, Gender Studies et tudes filmiqu
es, Iris, 26, 1998.
Silverstone, Roger, Television and Everyday Life, Londra, Routledge, 1994. Simmel,
Georg, La Tragdie de la culture (1895-1914), Rivages, 1988.
Stratton, John, ANG Ien, On the impossibility of a global cultural studies. British
cultural studies in an international frame, MORLEY David,
Kuan-Hsing, Chen (derleyen), Stuart Hall. Critical Dialogues in Cultural Studies,
Londra, Routledge, 1996.
Thompson, John B., La nouvelle visibilit, Rseaux, 129-130, 2005.
The Media and Modernity. A Social Theory of the Media, Cambridge, Polity, 1995.
Touraine, Alain, Pourrons-nous vivre ensemble? gaux et diffrents, Fayard, 1997.
Production de la socit (1973), Le Livre de Poche, 1993.
Turner, Stephen, The Soda Theory o f Practices. Tradition. Tacit Knowledge and Pre
suppositions, Chicago, Chicago University Press, 1994.
Urry, John, Sociologie des mobilits. Une nouvelle frontire pour la sociologie? (2000)
Armand Colin, 2005, Paris.
Walzer, Michael, Sphres de justice. Une dfense du pluralisme et de lgalit (1983),
Seuil, 1997, Paris.
Wamier, Jean-Pierre, La Mondialisation de la culture, La Dcouverte, 2000, Paris.
Wolton, Dominique ve Dacheux, ric (derleyenler), Les cohabitations culturelles
en Europe", Herms, 23/24, 1999.
Woolgar, Steve, Configuring the user. The case of usability trials, Law, John (der
leyen), A Sociology o f Monsters. Essays on Power, Technology and Domination,
Londra, Routledge, 1991.
Zelizer, Barbie ve Allan, Stuart (dir.), Journalism after September 11, Routledge,
2002 .
 ON ALTINCI BLM
NTERNET VE "YEN BLG TEKNOLOJLER" 1
Nesnelere Dn Sorunu

Geleneksel toplumlar ve modem endstri toplumlan gibi kap

sayc bir dinsellii de kat toplumsal kimlikleri de temel alma
yan, ancak srekli kesin bilimsel ilerleme ve yaam biimleri
teknii devrimi, yan uyank dler kuran -Ulrich Beckin be
timledii zombi snflan- dnsel bir toplum, elikin is
tekler olarak balamlann deitirdii nesnelletirme ve gre-
celiletirme gereksinimlerini keskin bir biimde alglar. Bu ne
denle birbirini btnleyen iki yar modern ideolojinin, biri
dcl olmayan idealist postmodemizmin, teki ateli mater
yalist, eylemci tekniki ideolojinin dile getirilmesi iin elverili
bir alandr.2 kinci ideolojinin sibernetik ve McLuhanc top
yalarla ayn yne ynelimi, geni kitlede olduu kadar niver
site yaymlannda da dzenli olarak, nesnelere ve bu nesnelerin
kuramsallamalarda varsaylan toplumsal niteliklerine dn
le kendini gsterir. nternet, 20. yzyln sonunda yeni umu
du tm yeni bilgi ve iletiim teknolojilerinden daha iyi temsil
eder. Dolaysyla son blm bu iletiim biimine odaklanacak,

1 Bu blmn eleri nternet: Yeni bir medya m? balkl almada yayn

lanmtr (Les Cahiers franais, 295, La Documentation franaise, 2000).
2 yimserlik, ktmserlik, teknikilik ve postmodemizm arasnda tm kesime
ler olasdr, ancak gnmzde egemen olanlar burada anlanlardr.
bir iletiim sosyolojisinin evresini izleyerek konuyu incele
yecektir: Douunu evreleyen bir topyalar eletirisi, bu arac
birlikte oluturan farkllam toplumsal pratiklerde kkleme
sini gsteren kullanmlarnn bir sunumu, son olarak da bu ara
ca odaklanarak beliren yeni toplumsal mantklar. Ayn biim
de, politika alannda teknik-toplumsal yenilenme sylemlerini
derinletiren elektronik demokrasi izlei, kurucu mitler a
sndan, pratiklerin gereklii asndan, sonra da ortaya kar
d beklentilerin okluu asndan ele alnacaktr.

Internet: Bir sper medyann

vaatleri ve dleri
nternet bir ara ya da ok yaygn bir iletiim arac durumu
na gelmeden ok nce, ada imgelemi grlt bir biimde
ele geirmitir. Olaanst gleri nce onu yeni bir teknik
yardmyla bir Siberya, zgrlk, anndalk ve snrsz alve
ri kardelii zerine kurulu bir evrensel ky kurmay dle
yen herkesin paylat bir topya yapar. nternet, ad bilinen
bilinmeyen herkesle banty olas klarak toplumsal hiyerar
ilere son verecek, bir ortak akln geliimini arttracak ya da o
gne dek bireyleri edilginlie bomu televizyonla simgele
tirilen bir kitle kltrnden kurtaracaktr... Dolaysyla inter
net zerine sylemler, Amerikal dnrlerde ve ara toplum
sal katmanlarda daha ok safdilce bir ilerleme, daha ok anar
ist ya da liberal bir ideoloji sylemleriyle, Fransz aydn ev
relerindeyse daha ok Fourierci (mhendisler dayanmas ge
leneinde) sylemlerle, pornografiye serbest eriimin olas teh
likeleri, bireylerin filenmesiyle temel zgrlklere saldr, da
ha yoksul kesimleri kayglandran, toplumun artk yalnzca in
ternete balanan bireylerden oluarak paralanaca kaygsy
la kuatlr.
nternet, szcn snrl anlamyla bir medya, bir baka de
yile iletiim iin teknik bir aratr kukusuz.3 ok byk ola

3 Medya szc genellikle iletileri geni bir biimde (radyo, televizyon vb.) ya
da daha kstl bir biimde (telefon ya da mektup) aktarmak iin kullanlan
naklar daha ok sesi, grnty ve metni birletiren niteli
inden kaynaklanr: Evrensel aa bal tek bir bilgisayar, ya
zl iletileri, duraan ya da devingen imgeyi, mzii aktarabi
lir ya da almlayabilir, veri bankalarna ulaabilir. nternette
srf kolaylatrmak iin, doal bilisel yetilere dayanlarak
hiper-metin denilen yazlmlar gelitirilir. Tablo biiminde
ve bireimsel dnce zerine kurulu bu yazlmlar -dnce
miz nce armlarla iler- bilgi arayn tasarlamada gerek
bir yeniliktir; Word Wide Web ya da a, farkl kaynaklar arasn
da ortak bir dil kurarak bu kaynaklara ulamay salayan bir
sistemdir. Bu nedenle kimileri interneti gerek bir spermed-
ya, tekileri yutan bir dev gibi grr. Evrenselliiyle, esnekli
iyle, aktarm biimleri ve kullanmnn az masrafl olmasyla
gelecein tek medyas gibi gsterilir. Nitekim daha imdiden
gittike daha fazla imge ve metni, gittike daha ucuz ve her an
nererek yaz ve grsel-iitsel evrenine kar kyasya bir reka
bete girimez mi? Kitleleriyle etkileime giremeyen yal kitap,
gazete, hatta televizyon evreni iin bir tehdit deil midir? Ya
ln bir biimde tekniklerin bileimi denilen bir olayn sonunda
onlan kapsamaz m?: Bir televizyon alcsyla Webde srf yap
may salayan terminaller, elektronik kitap, Webde yayn ya
pan radyo ve televizyon kanallar vb. Bat lkelerinde balan
tlarn katlanarak artan geliimini gstererek birka yl son
ra evlerin tam donanml olaca sonucuna varmak, bilgiyle
ve elenceyle genelleebilecek yeni bir ilikiyi dlemek olas
dr: Kkne kadar bireyci hatta yaltlm, oyunsallm ve
renmenin, tketimin, retimin yan yolunda bir iliki, interne
tin hem isteneni bulmaya hem de kendi yaratmlarn herkese
amaya elverdii iin, kral medya ve zgr medya olduu, bir
yandan tmyle okulsal zmleyici dncenin diktatrl
n, te yandan kitle medyasnn zorbaln, edilgenlii aa
ca dnlr.

teknik ve ekonomik aralara gndermede bulunur. Ayrca saf iletiim teknii

dncesini de antrr: nternet yazl, grntl ve sesli kaynaklan harekete
geirir.
 Manuel Castells'in Alar Toplumu Dleri

Manuel Castells 1996-1998 yllar arasnda, saysal teknoloji ekonomisinin

patlamas, Amerikan hkmetlerinin "bilgi otoyollan" zerine sylemleri, Av
rupa Komisyonunca dile getirilen gelime istekleri srasnda kaleme ald, n
gilizce yaynlanan grkemli bir kitaplar dizisinde "yeni teknolojilerin" aknna
bal topluluku ve tekniki topyay dneminin teki peygamberlerinden da
ha iyi aydnlatr. Marx ve Touraine'den etkilenen, ancak McLuhan, Innis ve Ba-
udrillard'n dncelerini de benimseyen bu toplumsal corafyac yazara g
re, "bilgi kapitalizmi" ve "gerek sanallk kltr" zerine kurulu "yeni bir top
lum" belirmektedir. yle akl yrtr: Kreselleme aklarn (zellikle finan-
sal aklarn) ilevini arttrarak kapitalizmi etkileyecektir; biliim ve iletiim tek
nikleriyle zaman ve uzam zorlamalarn ortadan kaldrarak bu kapitalizmin
geliimini kolaylatracak ve hiyerari sorununun toplumsal ilikilerinden kur
taracaktr; gnmzn yeni abecesi multimedya kltr, katmanlamann ol
mad, gerek ve tekiler zerine bilginin kendiliinden yava yava gelece
i bir alar evrenine dalma isteini karlayacaktr. Brokrasinin olmad, kit-
lesellikten kurtulmu, bireye odaklanan bir evren dncesi batan karcdr,
nk kimi dnsellik sosyologlarnn ada kltrlerde saptadklar istek
lere karlk gelir, ancak ideolojilerin ve snf savalar sonunun dnrlerinin
geleneini srdrd iin de zgnlkten uzaktr (bkz. Armand Mattelart,
1999 ve Nicholas Garnham, 2001). Daha ok, aka belirtilen bir teknolojik
determinizme dayanr: Toplumsal biliim ve iletiim tekniklerince karmak bir
etkileimle, hatta ksmi karmaayla biimlendirilmez ya da allamaz, yalnz
ca bunlara zdetir ("teknik toplumdur", Alar Toplumu, s. 25). Castells tek
nolojilerle toplumlar birbirine kartrmakla yetinmez, alarla toplumlar da
zdeletirir, oysa teknolojiler ve alar toplumlarn kukusuz gelimekte olan
zel rgtlenme biimlerinden baka bir ey deildir. Toplumun bu tekboyut-
lu betimlenmesi, Jan Van Dijk'in saptamasna gre (1999), tm farkllklar
ezip geerek yalnzca ok modern ya da yar modern bir ideolojiye yer brakr.
Bu ideoloji de Aydnlanmaalar'm demokratik zgrleme dleriyle, insanla
ra braklan politik seimlerden ve deerlerden arnm souk bir aklcl bir
letirir. Salam sonular geersizliini kantlar: ada kapitalizm alarca sor
gulanmaz, ok uzun sreden bu yana i pazarlarnn blmlenmesi ilkesiyle
-iyi yetimi, bilgili insanlar pazaryla ve bu ilkeye uymayan bir pazarla- iler;
insanlarn ounluu iin biliim ve iletiim tekniklerinin benimsenmesi hi de
kolay deildir, bilgi, anlamann eanlamls deildir; sanallk toplumsal arlk
lardan kurtulmu bir topluma eriim salayan metafizik bir btn deildir...
Otuz yl nce "tketim toplumu"ndan sanki zerk bir eytanm, doast
 ktcl bir yaratkm gibi sz edilmesinin bilimsel adan yerinde olmamas
gibi, "bilgi toplumundan" ya da "alar toplumundan", onu vmek iin kendi
ne zg bir varolu atfetmek ya da yerin dibine batrmak ancak yanla gt
rr. Bu deyim bir tzsel gereklie karlk gelmez, en fazla kimi iletiim ara
larna verilen maddeci ve toplumsal nemi ortaya koyar.

topyann tesinde: Tek bir

teknik destee dayal ayrk bir medya
Manuel Castellsin en gze arpan kuramcs olduu (bkz. n
ceki balk) bu alar kuramna eletirel ve tarihsel bir bak y
neltmek gerekir. nternet zerine sylemleri telgrafn, radyo
nun ya da ortak videonun ortaya kma elik eden sylemler
le karlatrmak, bu cokunluklarda eitlilikleri ya da gle
ri dnda yeni bir ey olmadn gzlemlemeye yeter (Carey,
1989, Mattelart, 1999). Gnmzde internetin pohpohula
rnca horlanan televizyon, 1960l yllarda iletiimin en byk
peygamberlerinden McLuhan tarafndan, ses ve imgeyle so
nunda evrensel bir kabile oluturacak bir devrim platformu gi
bi grlmt. nsanlarla bulular arasndaki ilikide ayn de
terminist varsaym durmadan dnp gelir: Tekniin toplum
sal olgular aklayc bir etken olaca, tarihe rehberlik edecei
dnlr. nternetin toplumsal pratiklere gerek etkisini tek
niki topyalardan ayrt edebilirsek, kullanlan aygtlar ince
lersek, bildirilen devrim olmad aka ortaya kar. Katks
nn grmezden gelinmesi, toplumsal etkisinin kmsenmesi
gerektii anlamna gelmez bu, yalnzca ekonomik ve teknik de
iimin ne denli byk olursa olsun, bu yzyl banda kendili
inden insan ilikilerini altst etmediini gsterir.
nternet trde bir medya dnda her eydir. Veri ilemcile
ri aratrma gerelerini, bir baka deyile iletiimden ok bilgi
ye ilevsel bavuru gerelerini oluturur. Elektronik posta kii-
leraras iletiimin bir aracdr, tartma forumlarysa hem toplu
tartma ortam, hem de ortak alma ortam salar. Web, kitle
medyasnn ya da uzmanlam medyann ieriklerini bir l
de aktarr, kimi bilgi veren ya da elendirici siteler kt maga
zin dergisinin, datlan bildirilerin (ufack dnce gazetele
ri), televizyon yaynnn, canl izlenen ve dinlenen konserin vb.
ilevlerine yakn ilevler grrler. Ticari sitelerin de afi rekla
m ilevleri (irket tantm brorleri) ya da yalnzca ticari i
levleri (rnlerin tantm ve satn alma ilemleri) vardr... n
ternet iletiim anlamnda gerek yenilikler getirse de varsay
lan birlik yalnzca kullanlan aratadr: Bilgisayarlarn bant
ya gemesi. nternet biraz spanyol hann ya da Prevertin d
kmn andrr, borsadaki hisselerini dorudan ynetenler
iin finansal aralar, kiisel gnderileri, pornografik ierikle
ri, son moda magazin dergilerini, uzaktan alma yntemleri
ni dank bir biimde bir araya getirir.
Internet uyumlu hibir ey iletmediinden, daha ok da e
likin toplumsal isteklere uyum gsterdiinden, mantklar ge
nellikle farkl, saylan giderek artan st ste yerletirilmi kat
manlar biiminde geliir. Onu bir teknik alveri dncesiy
le ortaya koyan asker evrelerden ve ibirlii, karlkszlk ve
anndalk deerlerine dayanarak biimlendiren niversite ev
relerinden sonra (Flichy, 1999), reklam ve finans mantn
iin iine katan ticaret evrenince, sonra da elektronik yurtta
lk kaygsndaki ynetim ve politika tarafndan benimsenir.
Geni halk kesimi interneti kefedip farkl tasarlayclann ve
nc kullanclann lklerini her zaman izlemeden kullanr.
Internet kullamclanmn uygulamalan zerine ilk bilanolar,
arama motorlanndan ok sk yararlanlsa da ansiklopedik ere
in ve yerlemi srfn fazla yaygn olmadn gsterir. Biliim-
sel sylem (evren ve gereklik birka fare tk uzandaym
gibi ham ve annda bir bilgiye eriim) geerli klnmamtr. In
ternet, verilerin herkese aklanmas ve depolanmas iin olaa
nst bir aratr, ancak yeni bir evrensel dncenin ortaya
kn aklayacak hibir stn erdemi yoktur, ierdii verile
rin anlalmasn salayacak anahtarlan vermez, yine hibir bil
gi kayna yorum ve kavramsal erevelemeden vazgeemez.4

4 Biliimsel aralarn eitime etkisi zerine almalar, yllardan beri bilgi edi
nilmesi srecini iyiletirmediklerini, ancak kimi zaman eitimciler arasndaki
alverileri kolaylatrabileceklerini gsterir.
nternetin "kusurlar":
Kullanmlara toplu bir bak
nternetin Avrupa evlerine girii zerine ilk aratrmalar (Boul-
lier, Charlier, 1997, Haddon, 1999) bir baka artc enin
altn izer: Yaym hem an hzl hem de azdr.5 Hibir iletiim
teknii bu kadar ksa zamanda byle yaygn bir biimde yer
lememitir, ancak internetin aile ii kullanmlan ounluk
la elektronik posta okumakla ve yazmakla, snrl sayda web
sayfasna (yolculuk siteleri, hastalklar zerine bilgi...) ba
vurmakla snrl kalr. Yan-szl bir biim alan elektronik ile
ti (bkz. Hert, 1999 ya dajout, 1997), evlere mektupla telefon
konumasn, doallkla uzakl, annda ve farkllam aktan
m badatrarak girer. Ancak internetin teki ilevleri nemli
bir aznl batan karsa ve profesyonel dnyada ok kullanl
sa da internet kullamclannn ounluunun ilgisini ekmez -
internet kullancs olmayanlardansa sz etmek bile gereksizdir
(Chiaro ve Fortunati, 1999).
Biliim ve alann etkileimlilii aracnn rtk olarak yay
lm a bir modele dayanan (daha zengin ve daha yetkinlerden,
daha yoksul ve daha az yetkinlere) snrsz geliim dncesi,
daha karmak ekonomik ve toplumsal gereklerle kar kar
ya kalr. Yaylmnn ve kullanmnn nnde, okuma yaz
ma bilmeme ve kullanm bedeli gibi engeller vardr: Dnyada
ki insanlann yans telefonun en az iki saat uzanda yaarlar!
Bireylerin ounluu interneti az kullanr, nk teknie fazla
yaknlamak ve alma basksn akla getiren aralarla ban
t kurmak istemezler. Tm teknolojiler toplumsal olarak yay
lnca anlam deitirir: Alar bireylerin byk blmnn ilgi
sini ekmez, nk yaamlanna daha az giren iletiim biimle

5 Gnmzde internet kullanclar zerine birok alma vardr (saylan, ba-

vurduklan siteler, tutumlan, internetten alveri). Bunlann arasnda internet
araclyla gerekletirilen aratrmalar sakmmla ele alnmaldr, nk ge
leneksel yz yze aratrmalardan daha dolayldrlar: Medianglesn zellikle
CSA iin gerekletirdii almalar (Kasm 1999) www.csa.fr; Avrupa Komis-
yonunun Eurobaromfetrei; American Internet User Survey; Mediametrie (me-
diametrie.fr), NetValue, MEDIAMETRIX (mediametrix.com).
ri araymdadrlar. Ancak gelimi lkelerdeki kullanclar iin,
zellikle dnemsel bedeller engelleyicidir. Gebelik zerine
tm sylemlere karn, internet ekran karsnda devinimsizle-
ir, bu balamda da ekici ynleri her zaman alglanabilir de
ildir. Aratrmaclar Kaliforniyada genliin bir kesiminin iz
ledii yolu bir espriyle zetlerler: internette srf yapmak iin
plaj terk ettiler. Sonra plaja geri dndler (Sally Wyatt, Gra
ham Thomas ve Tiziana Terranova, 2002). Kitap, izgi-roman,
televizyon gibi, internette srf de doyumsuz merakllar ken
dine eker, ancak iter de: Tek-eylemlilik genelde d krkl
yaratr.

Teknik Kullanmlarn Sosyolojisi

"Kullanmlar ve doyumlar" zerine aratrmalar, zellikle de yaylm kura

mnn izinde kullanm teknikleri sosyolojisi (bu sosyolojinin sunumu Cham-
bat'da -1994-, Jout'de -1993 ve 2000-, Mallein'de ve Toussaint'de
-1994- bulunabilir), ncelikle toplumsal alanda yeni bir tekniin ya da ye
ni bir rnn ilerlemesi gibi ele alnan yaylmn ncler/izleyiciler zerine,
Everett Rogers tarafndan derlenen tipolojileri yardmyla gzlemlemeye a
ran ilevci bir erevede geliir. retim alanyla dalm alan arasnda olu
turduu ayrlma ve bulular ycelten bak as nedeniyle (bkz. Dominique
Boullier'nin incelemesi, 1989) ok eletirilen bu akm, her eye karn bili
im teknolojileri zerine ilk nicel aratrmalarn yaplanmasn salar. Sonra
daha nicel aratrma yntemi kullanan biri Fransz, teki Ingiliz, gnmzde
birbirlerinin tekniklerinden yararlanarak kesime yoluna giren iki bilimsel yol
ortaya kar. te yandan bak alar kimi zaman doalc bir eilimden ka-
amasa da nesnelerle ilikiye verdikleri nem nedeniyle bulu okulu ve bili
sel okul anlmaldr (ilk okulda yalnzca tekniklerin tasarm, ikinci okulda bi-
liselci modeller vurgulanr).

Frankofon kullanmlar akm

Dili Franszca olan lkelerde yaym yaklam kadar kuralc olmayan bir ara
trma biimi, aile tketimi sosyolojisi modeli zerine, daha ok da kltrel
pratikler sosyolojisi modeli (bkz. Dokuzuncu Blm) zerine yaylm yak
lamnn yerini alr, alverileri, borlar, donanm dzeyini, kullanm sk
lklarn, kullanm srelerini, ksacas teknolojilerin yaa, cinsiyete, toplum
sal evrelere vb. gre farkllam dalmn gstererek, bak gelitirme-
yi salayan deikenleri ler. Bu aratrmalarn yaratt art -rnein
yoksul kesimlerde kasetalar donanmnn, zengin kesimlerdekinden daha
iyi dzeyde olmas- teknolojilerle ilikinin anlambilimsel ynlerini ne ka
ran bir sahiplenme sosyolojisine gtrr. Nitel katlmc gzlem yntemle
ri, focus grup, ynergeli ya da yar-ynergeli grme, uzaktan gzlem (in
ternet zerine pratiklerde ok kullanlr: ziyaret edilen sitelerin kayd), mik-
ro-bilgisayar, ev ileri elektronii, ara telsizleri, telematik iletilerin vb., zel
ve mesleki kullanmlarn anlamak iin 1970-1980'li yllardan balayarak bir
birlerine katkda bulunur. Josiane Jout, Dominique Boullier, Serge Proulx,
Thierry Bardini ve Yves Toussaint'in zellikle minitel konusunda, topyac-
larn beklentilerinin tersine, kullanclarn byk ounluunun alardan
ok kstl yararlandn bildiren nc almalar referans ilevi grr. Mic-
hel de Certeau'nun yaptlar ok belirgin bir esin kaynadr, oysa kitle ileti
im aralar alannda sosyoloji, pratiklerin farkll anlamnda bu bak as
nn uzanda durur. Televizyonun zayf saygnlnn tersine irketlerin, ni
versite kurumlarnn ve hkmetlerin genellikle tm erdemlerle sslenmi
ve nemli finansmanlarn elik ettii "yeni" alara byk ilgisi, kullanmlar
sosyolojisiyle almlama zmlemesi arasndaki baar farkn aklar (Josi
ane Jout'nin saptamasna gre). Bununla birlikte Michel de Certeau'nun
gerekletirdii betimlemenin birok dzeyinin alglanmasnn sonuta iki
alanda da ayn lde belirsiz kaldn belirtmek gerekir. Gndeliin icad
sklkla pratiklerin anarist deerlenmesine model -rnein Jacques Perria-
ult'nun tazeleyici metni bundan uzak deildir {La Logique de l'usage -Kul
lanmn Mant-, 1989)- ya da kltrc hareketleri vurgulama ilevi grr.
Bunu da zellikle yalnzca etkin kullanclarn deer kazanmasyla yetinil-
memesi iin, reticilerin direni yetilerinin geri kazanlmasndan sz ederek
pratikler incelemesinde eletirel boyutu vurgulamak isteyen Vitalis, Proulx
ve Vedel'in (Vitalis, 1994) savunduu kullanmlarn toplumsal politii tar
znda gerekletirir. Stratejiyle taktik arasndaki kartlk, Certeau'nun anlk
yntembilimsel metaforu harfi harfine ele alndndan genellikle katlar.

Anglosakson etnografi
Anglosakson lkelerde teknikler ve benimsenmeleri zerine almalar, Cul
tural Studies'm yaynlarnda kitle medyasndan ayrlmaz. Bu yaynlar her
eyden nce uygulamalarn etnografisine, bir baka deyile eletirel bir er
evede bile grme teknikleriyle ortamlara girmeyi birletiren ok nitel bir
yaklam ne karr. David Morley'nin okuyucular ve izleyicilerce haberlerin
yorumlanmas zerine aratrmalar, aile alannda iletiim aralaryla sosyal
leme zerine bir almayla zenginletirilir. Roger Silverstone ve Leslie Had-
don gibi, Morley'nin yazlarnda da ar basan teknik determinizm deil, ai
lesel deikenlerdir: Gelirler ve dalmlarna bal sorunlar, aile yelerince
paylalan deerler ya da deerler atmas, aile bireyleri ve arkadalar ara
sndaki ilikiler... "Kltrlere" alm, Sherry Turkle'n (1984 ve 1995) cinsi
yete gre ok farkllaan bilgisayar kullanmlar zerine aratrmalarn ya
da siber-evren ve video oyunlar zerine ilk almalar (Steven Jones, 1994
ve 1998, Cassel ve Jenkins, 1999) ynlendirir. Daniel Miller ve Don Slater
(2000) internete "etnografik" yaklamlarnda teknolojileri deil, maddeci
kltrleri gzlemlediklerini aklarlar. Teknolojiler, pratikleri etkileyen zorla
malar ve olanaklar kadar, kuralc dzenlere de karmak bir biimde bal
dr. Ele alnan konuyu oluturan, nceden varolan ve gerek dnyayla at
maya girecek sanal bir dnya deil, gndelik yaamdr - arkadalar arasn
daki ya da aile ii ilikiler, kimlikler, i, din. Ama tekniin toplumsal olan
ortadan kaldrmasn dnmek deil, fiziksel uzaklklar sildikleri varsaylan
teknolojilerle toplumsal alanlarn nasl yeniden yaratldn grmektir (Mor-
ley, Home Territories, 2000). Bat lkelerinde yrtlen birok aratrmann
(Fransa'da: Beaudouin, Velkovska, 1999) vurgulad gibi, forumlar, kiisel
sayfalar ve elektronik posta bu saptamann dnda kalmaz.

Nesnelere dnmek mi? Nesneden insana eviri

Kullanmlar zerine aratrmalar, alannn ok geni bir tanmyla bada
r. Kullanmlar deyimiyle satn alma, dn ya da kiralama, somut kulla
nm, dnemsel tketim, maniplasyonun ibilimsel boyutu, kullanmlarn
belirgin ierii, bireyleraras anlamlar, ailesel ve ulusal kltrlere dahil ol
ma vb. anlalr. Kitle iletiim aralar sosyolojisi alannda beliren yntemle
rin bir araya getirilmesi sreci burada da geerlidir: almalar ayn anlatda
antrlan birok boyutu bireim biiminde deil, tarihsel adan kapsama
ya abalar. rnein mikro-bilgisayardan, aile sosyolojisiyle i/rgtler sos
yolojisiyle, kullanmlar sosyolojisinin kendisiyle balantlandrmadan sz et
mek ya da cep telefonu konusunu "disiplinleraras" bak olmadan ele al
mak tehlikeli duruma gelir (bkz. Christian Licoppe ve Marc Relieu'nn der
ledii ortak kitap, 2002). Biliim ve iletiim teknolojilerinin yaylm ve be
nimsenmesini belirleyenin maddi kararlar olmadn tantlayan bu yakla
mlarda bi tek teknolojilerin basklayc nitelii unutulmu ve gerekli nem
verilmemi gibidir. Nesnenin benimsenmesinin ve yeniden deer kazanma
snn fiziksel boyutunu anmsatmak amacyla birok akm yaplanr. Kavram
hl belirsiz, deiken erevelidir, kltrel ve maddeci boyutlar btnle
tirmeyi deneyen yazarlarda kullanmn yerine geme eilimindeki bir "aygt
tr" (bkz. Jacguinot ve Monnoyer, 1999). Michel Callon ve Bruno Latour'un
Bilimler sosyolojisi artk insanlar ve insan-olmayanlar karlatrmama is-
teindedir, bunlarn eylemlerle zneler arasnda, g ilikilerini ve dnleri
belirginletiren "snamalarla" birbirine kart bir ortakla girmelerini ne
rirler. Yollardaki yavalatclar bir baka deyile "yatan jandarmalar" (Latour,
1993) yalnzca yavalamaya zorlayan, tekileri korumak iin ayan gaz pe
dalndan kaldrmay salayacak insancl bir davranla kartlat rlabilecek
teknik bir bulu deil, her biri durumlarn srekli bir yeniden tanmlanmas
na ynlendirilen belediye bakanlarnn, mhendislerin, semt demeklerinin,
aile derneklerinin, kt ofrlerin, okul rencilerinin, itfaiyecilerin, otobs
ofrlerinin davranlar arasndaki toplumsal teknik bir uzlamadr (sonu
ta yavalatclar belediyece sklr, nk direksiyon delileri sinirlenip ailele
rin pencerelerinin altnda korna alarlar ya da otobs ofrleri bunlara kar
karlar...). "Ne kadar uzaa gidilirse gidilsin (...) her zaman kurallar, gs
tergeler, yasalar, insanlar, tutkular ve nesneler vardr". letiim teknolojileri
alannda bu kuram Madeleine Akrich'in temsil ettii bir bulu sosyolojisini
esinler, bu sosyoloji bir adan rnlerin tasarmna, te yandan aygtlarn
btnletirdii kullanc betilerine ynelir. rnlerin tasarm, teknikleri top
lumsal bulular gibi grmeyen McLuhanc kuram gibi, buluun doal g
rnd bir yaylma kuramnn tersi bir bak asnda, teknikleri biimlen
diren znelerin gerekletirdii, materyel de olmak zere bir dizi dn gibi
grlr. Baarsz rnler ve yerlemeyen bulular, oluumlarn krlganl
nn, determinizm eksikliinin altn izer. Kullanmlar bakmndan bu akm,
bireylerin tekniklerce ve endstrilerce egemenlik altna alnma tezlerine ba
vurmadan, tasarm ve benimsenme ann birbirine balamay nerir. Bir ya
valatc nnde frenleyen zgeci srcnn, bu kullanm hazrlayan kimi
znelerce istenen tekniklerden baka zellikleri de ie katmasna benzer bi
imde, kasetalarlar gibi elektronik donanmlarn kullanmlarn da bir l
de dikkate alr, potansiyel olarak benimsenebilir ynergeler ierir, nk en
azndan bir lde kullanc grleri, beklentiler ya da kullancnn nitelikle
ri arasnda gl bir etkileimin rndr - tasarmclar temelde benimse
meden kopuk deildir. Ortaklk bir toplumsal oluumdur, ancak toplumsal
la teknii kartlatran yar modern bir biimde gereklemez.
Kullanmlar zerine aratrmalarn ayrmlarn, bunlar oluturan kimi ara
clklar anarak kaldrmaya katkda bulunan bu sosyolojinin snr, bulu in
celemesi asndan kazandn nihai, "gerek" kullanmlarn anlalmas ko
nusunda yitirmesidir. Alanlara, her zaman kullanmn arts ilkesine daya
l bir etnografiye bavurmadan, bir kutuptan tekine evrilebileceini varsa
yar. Kutuptan kutuba bir determinizm biimi (tasarm an yararna) varln
srdrr. Bu aratrmalarla dncenin dolamsall sorunu gndeme ge
lir: Nesne-zne ayrmna kar savamak amacyla daha nce yeterli nem
verilmedii ne srlen nesnelere dnmeyi istemek, gerekte bu ayrm a
lardaki varlklarna verilen ar nemle glendirebilir.

Kullanmdan bltrlen bilisel yetiye gei; mi?

Kltrelci yaklamlarn kar kutbunda, kimi aratrma akmlar bilisel bilim
lerde kklenen bir toplumsal pratikler ekolojisini savunarak nesnelere dn
gerekletirir. Kullanmn pragmatizmi denilen kavrama bal aratrma
clar iin, insan eylemleri bir evre temelinde deil, bir evre yardmyla ken
dini retir, znde nesnelere karmtr. Durumu tekbenci [solipsist] birey
ya da dsal bir biimde zerinde etkili olan koullar deil, eylem birimi olu
turur. Bylece datlan bili kuramlar (zellikle Edwin Hutchins ve Donald
Norman tarafndan gelitirilenler) eylemin, bireyin harekete getiinde ba
ml olduu tm ilevsellikleri kapsayan, ayn zamanda yetilerinin uzant
s gibi de grlebilecek geni bir birim olarak anlald varsaymn olutu
rur. Edwin Hutchins'in kokpitindeki pilot zerine almasnda, Jean Lave'n
(1988) spermarketteki mteri zerine almasnda ya da Laurent Theve-
not'nun bebek arabas tasarm zerine almasnda olduu gibi, incele
menin merkezine yerletirilen bu bilisel ortamdr (uyarlama ve bulu ara
trmaclarnda nesneler a). Kullanm kavram tanm deitirir, zerklemi
eylem ya da tmyle toplumsal doku (benimseme/almlama paradigmas)
sorununu deil, "kullanlan bebek arabas ve allm kullanclarnn olu
turduu btnn iyi davran" (Thevenot) sorununu kapsar. Baka kiile
re ve dokunsa), grsel, iitsel elere bal eylemlerin egdm, kiiler ve
nesneler arasnda temsillerin bir blmdr. Karlkl eylem ya da Erving
Goffman'n ortaya koyduu yerleik eylem paradigmalar arasndaki bu ay
n yne ynelim, yerleik eylem paradigmasnn mikrososyolojik dzeyde ne
kadar retken olduunu gsterir. Alan aratrma alan, yaln bir ibiliminin
ya da yaylm almasnn tesine, konuma ve yz yze iletiim inceleme
sinden nesnelerin kullanmna gider. Bu yaklam belirleyen, aratrmacnn
etkileimlerin en ince ayrntlarna, kendiliinin deiimlerine, zorlayc an
cak srekli deien elere ilgisidir.
Yine de bunda Goffman'n kaytsz kalmad doalc bir eilim vardr
(bu yazarn yapsalc dilbilim eilimi, ayn zamanda da birliki inacln ku
rucusu olan kendiliin blnmesi pragmatik geleneiyle daha gl ilikile
ri asndan bkz. Isaac Joseph, 1998). Toplumsal alann bir blmn, szel
ve bedensel deneyimi kesip ayrmak, bundan alveriin eitliliinin ve uu
culuunun tesinde ereveleri, bir baka deyile nceki etkileimlerin fosil
lemi blm saylmas gereken anlamlandrmann bilisel ve pratik aygtla
 rn (Isaac Joseph'in tanmna gre) ortaya karmak, ok nemli bir aama
ya, doal saylan deimezlerin saptanmas aamasna ynlendirebilir. Dola
ysyla bu deimezlerin kayna, dilbilimde ya da bilisel bilimlerin tanmla
maya abalad emalarda sezilebilir. Bilgiyi saymakla yetinen sinyalin ma
tematiksel kuramna dnmeden, alglama eylemlerinde nesnel nicel ele
rin altn izmeye yarayabilecek yeni kavramlarn ortaya konulmas -zellik
le John Gibson'n nesnenin kendi kullanmn sezdirme yetisi kavram (bkz.
Thierry Bardini, 1996, Louis Quere, 2000)-, maddeci irade ve yarg arasn
da bir uzlamaya erime isteini dile getirir. Ancak hibir ey temeli gl
olmayan bir akl yrtmenin konuyu yeniden doallatrlaca gvencesi
ni vermez. te yandan, yerleik eylem bak asndan yola klrsa mikro-
sosyolojik dzeyden kamusal deneyim dzeyine genileme olas grnmez,
nk kamusal deneyim dzeyi insan eylemlerinin yorumsal niteliini daha
aka ortaya karr (Louis Quere, 2002).

Ekranlarn ma: Sinema/televizyon/internet

Internet, toplumsal elverililikler ve olumsuzluklar ierdiin
den, nceden varolan medya ortamnda, McLuhann medyada
ikame tezinin tersine, ncellerini zorunlu olarak dlamadan
yerini alr. zel alanda, rnein elektronik ileti daha iten ve
daha zarif olan elle yazlan mektubun yeniden deer kazanma
sn salar. Kamusal alanda da daha gvenli saylan kt mek
tubu ortadan kaldrmaz. Televizyonla rekabet, alglama dze
yinde gerektir: Birok kamuoyu aratrmas, internet kullan
clarnn televizyon ekranna daha az zaman ayrdklarn gs
terir. Ancak izleyici ilgisi zerinde gerek etkisini belirlemek
gtr. Gerekten de televizyonun reddi interneti ilk benim
seyen toplumsal kesimlerde daha yksektir, bu da yeni inter
net kullanclarnn ille de ayn tutum ve davranlara sahip ol
duklar anlamna gelmez. te yandan televizyon izleme son
derece okbiimlidir: insanlarn yaklak %50si televizyon iz
lerken yemek yemek, konumak, uyumak, t yapmak, oku
mak gibi eitli iler yaparlar. Dolaysyla internet kullancla
rnn internette srf yaparak ya da elektronik postalarn oku
yarak televizyon dinlediklerini de dnmek olanaksz deil
dir. Kukusuz televizyon ekranlaryla internetin birlii, tele
vizyon programlarnn etkileimsel ynetimi olaslyla tasar
lanabilir (ieriklerin ynetiminden kamera seimine ve yazar
larla ilikilere kadar). Yine de bu birlik bilinen engellere ar
par: izleyicilerin ounluu, ierik sunumunun zaten yeterli
ve yeterince pahal olduunu dnrler, film ekme gerele
riyle ilgilenmezler (bir ynetmen benim iin bu ii ok iyi ya
parken neden bir Formula 1 yar iin zar zor kamera semek
le eleneyim) ve etkileimin ekiciliine fazla kaplmazlar (sa
t ve pazarlama programlar, televizyon alannda 1950li yl
lardan bu yana kendini benimseten tek formldr). ok yer
lemi pratikler olan geleneksel video ve DVD, etkileimsel pa
ral kanallarn yaylmn snrlar. Bilgisayar/televizyon bilei
mi denemeleri, tek ekran izleyicilerin kullanclarn tatmin et
mez, bu kullanclar bir alma ve oyun alan gibi grdkleri
bir ekran zerinde televizyon izlemek ya da izleyiciyi dinlen
dirme amal bir salon ekran zerinde srf yapmak istemez
ler. Ayrca bir lde elikili pratiklerin uzlamasnn bir s
nr vardr.
Internet zerinde dev ekranda almlanan kanallar sunan diji
tal televizyonun ailelere girmesi, Canal Plusn slogannn sy
ledii gibi, kendi evinde dar kmay her zamankinden faz
la salar. Bununla birlikte, yeni teknolojilerin getirdii doluluk
nedeniyle standart boyuttaki televizyon alclarnn da ok zen
gin bir pratik olan sinemann da yerinden edilmesi pek olas
deildir, izleyicilerin ok byk bir blm iin sinemann ye
ri doldurulamaz, nk hem ok zel bir toplumsal edim, bir
den fazla kiiyle gerekletirilebilecek bir kltrel gezinti, hem
de bir ayindir; karanlk ve sessiz (ya da kimi kltrlerde grl
tl!) bir salona gmlnr. En byk sinema izleyici kitlesi
ne sahip Amerika Birleik Devletleri, ayn zamanda televizyo
nun, sonra da internetin geliimine en erken ve en yaygn bi
imde tank olmu lkedir. Bu da uzun sredir sz edilen tek
nik birliin, eski kitle iletiim aralarnn korunmas anlamna
da geldiini gsterir.
Eski medyalarn yamyamlnn snr
Kitap da bir yksek teknoloji arac gibi grlebilir, gerekten
de elektronik bir ekrana bakarak gzleri ypratmadan, acele et
meden okuma olana salar, stelik daha hzl bir okumaya,
ekranda olduundan daha hzl bir okumaya izin verir, n
k ok rahat bir biimde sayfalar kantnlabilir ve elle yazlan
notlar saklanr. Bu adan elektronik kitaba gei, gerek bir
devrim deildir, nk okuma her zaman dz ve sonuca y
neliktir: Gz durmadan kesik kesik hareketlerle bir sayfay ta
rar, bu da hzl okumay aklar. Ayrca, gerek bir ekonomik
ve toplumsal bir yenilik gibi beliren kitaplarn internet ortam
na konulmasnn imdilik gerek bir baarya ulamad gr
lr, nk okuma zorluu yeni tekniin tm elverililiini si
ler. Gelien sektrler, kt kitap ok pahal geldiinde (elek
tronik ansiklopedilerle) ve/ya da ok sekinci grndn
de (kltrel CD Romlarla), yeterince bulunamadnda (tke
nen kitaplar), genlerin oyunsal pratiklerine uyum salayama
dnda (oyun klavuzlar ve oyunlarn kendileriyle) kt kita
b kemirir.
Kt gnlk haber gazeteleri internet portallarmm, ka
musal ya da zel parasz haber sitelerinin, zellikle de gnlk
gazetelerinin kendi sitelerinin akmyla kar karya kalr. Bu
nunla birlikte her ey, gnlk gazetelerin web ve kt biim
leri arasndaki rekabetten ok, karlkl itki etkisinin gcn
gsterir. Gazetelerin ou gnlk yazlarnn yalnzca bir bl
mn internete koyar (Le Monde, Libration, Les Echos) ok ta
ze ya da uzmanlam kimi haberleri ve tartmalar verir. By-
lece potansiyel kt gazete okuyucularnn ilgisini ekerler,
kimi zaman dosyalara eriimi paral yapp, kt reklamlardan
farkl olan internet reklamlarndan gelir elde ederler. Bylece
Fransann nc yerel gazetesi Les Dernires Nouvelles dAlsace
(Alsacedan Son Haberler) internet zerinde yazlarn tmn
elektronik ortama aktarmadan, ulusal biliim irketlerinin bant
reklamlarndan, kt zerinde de blgesel reklamverenlerin
ilanlanndan yararlanr. Blgesel gnlk gazeteye ballk, para
sz elektronik eriim olanandan daha gldr (ayrca elek
tronik ortamda kk yerel ilanlar da yer almaz). Ekonomi ga
zeteleri rnei, uzmanlam haber sektrnde internet ve k
t basklar farkllatka olumlu bir etkileimin ortaya kt
n gsterir. imdilik en byk baan Wall Street JoumaVmdr,
350 000 abone internet yoluyla etkileimsel haber iin para
der, bunun yannda kt gazetenin tiraj da yaklak iki mil
yondur. nternetteki gazetelerin okuyucu kitlesi genellikle iyi
bir haber tketicisidir, ayn zamanda da kt gazete okuyucu
sudur, pratikleri kartlatrmaktan ok birbirine ekler (inter
net basn iin bkz. Deni Ruellan ve Jean-Michel Utard tarafn
dan biraraya getirilen almalar, 2002).
Mzik sektr gnmzde medyalar arasndaki rekabete
en duyarl grnen alandr, nk saysal teknoloji, albmn
kalitesini yitirmeden, evden aynlmadan kopyalanmasn ola
nakl klmtr: MP3 sktrma dosyas web sitelerinden beda
va ya da demeli mzik paralan indirme olana salar. M
zik kaseti dnemlerindekinden daha youn olan mzik kor
sanl, teknik boyutu aar. nternet, albmlerin ticariletiril
mesinin eski dzeninden daha etkin olduundan deil, yasa-
dl kolaylatrdndan bir tehdit gibi belirir. Bu sorunla
rn merkezinde mlkiyet ynetimi bulunduundan gelenek
sel datm dolamlarnn sorgulanmas, telif haklan, m
zik irketlerinin kazanlar ve tketicilerin istekleri arasn
da, basklama, hogr ve fiyatlann dmesi arasnda bir uz
lamaya grrr. 1980lerde FM zerinde radyolann zgr
lemesinden farkl biimde, internet zerinde radyolarn o
almasnn yalnzca byk zel alann yaranna bir oligopol-
lemesiyle sonulanmamas olasdr, nk yapm bedelleri
nin dkl, olduka oulcu bir arzn korunmasna izin
verir (dernek radyolan, hayran radyolan vb...). Ancak radyo
patlamasnn snrlar paralanmadadr. Radyo Sheila, hat
ta Radyo Madonnann nemli ve srekli bir dinleyici ilgisi
salayacan dlemek gtr.
Bireycilik sorunu
Tekil bir medya deil, multimedya, her eyi yapan medya olan
internet, hem ilevsel ve ekonomik stnlkleri, hem de Ba
t toplumlanndaki egemen deerlere yaknl nedeniyle srad-
bir baarya ular. Tketmeye, olabildiince etkin, olabildi
ince hzl ve olabilirse bedava retime iten gl bir yaraclk
eksenidir (Gensollen, 1999), ayn zamanda kendini elektronik
posta yardmyla, duygularn, kzgnlklarn, mutluluklarn yan-
stlabilei bir kiileraras medya gibi sunar, bylece zel top
lumsalln glenmesi eilimini de onaylar (Wellman, 1999).
Bu adan ada bireyciliin hem bencil, hem de anlatmsal iki
byk bak asna karlk gelir. Kiisel anlam araynda in
ternette srf yapma dyle, internetten alveri yapma zevkiy
le tatmin olan bu bireycilie, tm toplumsal alanlarda yaknlk
duyulan kk gruplara kapanma ve evrensel alm istei ara
snda bir gidip gelme elik eder. A teknikleri burada da nce
den varolan deerler asndan zengindir, nk topluluksal, ai
lesel, etnik alverileri, ayn zamanda da kar gruplan, beeni
ve kltr topluluklan arasndaki ilikiyi kolaylatm, evrensel
lik de dnya apnda balant dleri ve kefinin somut koul-
lannca srdrlr.
Bu balamda internet ortamnda en byk eksiklik, ulu
sal lek ve zne yurtta gibi grnr. Bu Dominique Wol-
tonun tezidir (1999), bu teze gre internet bir talep mantn
dan ok, bir arz mantna yant verir, dolaysyla kamusal ala
n birletirmek yerine, paralanmasn daha da kolaylatm. n
ternet szcn geni anlamyla bir kitle iletiim arac, bir ba
ka deyile kitle iletiim aralar gibi bir kamuya alma nes
nesi deildir. Kullanclan ynlendiren talep mantnn b
yk yetersizlikleri vardr: Bilgi alannda yorucudur, yanla s
rkler, pek retken deildir ve yalnzlatm... Tocqueville d
ncenin bakalanna inanmaya baland anda ortaya kt
n belirtmitir. Her eyi kendi kendine dnmek olanakszdr,
bu da yaplanm grlerin ve medya alannda araclann var
ln (gazeteciler, politikaclar, yurttalar...) aklar. Genellik-
le saf ve nefret edilesi bir edilginlik gibi grlen kitle medyas
nn zevkinin ve neminin, zel ieriklerin tketiminin tesin
de, birlikte grmek ya da bakalarnn grdn grmek, il
gin diye deerlendirileni, benimseneni, tartmaya deer bulu
nan grmek olduu dorudur.
nterneti kusursuz bir dnyaya alan kap gibi gren ide
olojinin eletirisi, alar zerinde pratiklerin gzlemlenmesiy-
le desteklenebilir. Anlk ilemler kimi zaman milyonlarca in
ternet kullancsn biraraya getirse de (rnein konserler ne
deniyle) alar kitle medyas ilevini grmez - web siteleri iin
ilgi lm ok danktr. Ancak bu eletiri de sertletirilme-
melidir. Toplulukla iliki gereksinimi adan nce vardr ve
her zaman an basks altnda zayflamaz. nternet toplum
salln altst oluuna, bireysel deerlerin dile getirilmesine
yol amaktan ok, bunlara elik eder. Benedict Anderson gi
bi aratrmaclarn e-mail milliyetilii diye adlandrd ol
gu yoluyla ya da yurttalk pratikleri denen pratikler yoluyla
(imdilik fazla gelimemitir) milliyeti ya da kamusal duygu
ya dorudan katkda bulunabilir. Kitle medyalarnn tersine
daha btnleyicidir, daha ok bireyin ya da topluluun ken
dini dile getirmesine olanak salar, bu da her zaman olumlu
dur. Amatrle, demeki hareketlere, hayran topluluklar
na ve kar-kltr gruplarna yeni gler katar,6 demokrasiye
kart deildir. Medya sosyolojisinin Robert Park tarafndan
ortaya konan ilk tarihsel sonularndan biri, aznlk gruplarn
hem kimliklerini savunmak, hem de toplulua girmeyi kolay
latrmak iin birok medyay kullandklardr. zel kar
lar bir lde kendilerini tketir, grlmeyen saysz mikros
kobik sitenin kendini tkettii gibi... nternet belki gerek
lemi bir topya deildir, bununla birlikte modernlikte top
lumsal evrimleri de sorgulamaz: Sonuta bir medyadan baka
bir ey deildir.

6 Ama elbette mafya alarna, antisemitik alara vb... g katar, bu da basit bir
zgrlk alan olarak nitelendirilemeyecek bir alann dzenlenmesi sorununu
ortaya koyar.
"Elektronik demokrasi"
Bu dnce biimi yeni biliim ve iletiim teknolojilerinin a
da toplumlar zerindeki politik etkisini incelemek iin de
kullanlabilir. Her yeni teknolojiler dalgasnda kurumsal t
kanmay, kitle medyasnn haber zerine varsaylan tekelini ve
yurttalarn site yaamna kar varsaylan soukluunu ama
y salayabilecek gl aralarn yoluyla demokrasinin kusur-
suzlamas umutlan doar. 1979-1980li yllarda bu mit tele-
demokrasi diye adlandnlr. Politik pratikleri derinden yeni
lemek iin televizyona, telematie ve videoya ynelmeyi buyu
rur. Blgesel ve topluluku hareketlerle aktanlr, yerel kurum
lar giderek azald dnlen politik katlm glendirme
-resm - amacyla ve genellikle giriimci seilmilere deer ka
zandrma - z el- amacyla iletiim teknolojilerini kullanmadan
nce, teknolojik ilerlemelerde toplumu modernletirmeyi
salayacak bir arac bulan devletin mdahalesi olmadan (zel
likle Fransada) dnlemez. 1990lardan balayarak elek
tronik demokrasi ve siberdemokrasi deyimleri gndeme ge
lir. Bu deyimler saysal patlamaya dayanr, Amerikal aratr
mac Benjamin Barberm dileine gre, dorudan ve oybirlikli
bir gl demokrasi erevesinde aydnlanm yurttalann
web sitelerine eriimle daha iyi bilgilendirmi ve etkin olacak-
lan, elektronik forumlarla kendilerini zgrce dile getirebile
cekleri, seilmileri atamayabilecekleri ve grevden alabilecek
leri, politik ncelikleri belirleyebilecekleri aracsz bir toplum
dn gncelletirir.
nternetin geni kitle tarafndan kullanm zerine alma
lara benzer biimde, biliim teknolojilerinin yurtta kullanm-
lan zerine almalar da aklc bir bak asn geerli klmaz.
Christopher Artertonun almalan (1987), ilk teledemokrasi
dalgas zerine alakgnlle davet eder, nk yaplan de
neylere halkn katlm ounlukla dktr. Saysal kentler
ve elektronik aracln yeni biimleri zerine birok aratrma,
dorudan demokrasi beklentilerinin paylalmadn, bilgi ve
anlamann kanlmaz biimde daha eriilebilir duruma gelme
diini (te yandan bu iki kavram birbirine karmaz) ve taan
larn ounlukla tantm amal, yalm ilevselliklerle snrl ya
da oaltlamayacak kadar zel kentsel ve kltrel balamlara
bal olduunu dorular (bkz. Tsagarousianou ve dierleri tara
fndan derlenen aratrmalar 1998, Maigret, Monnoyer, 2000,
Bastelaer, Henin, Lobet-Maris, 2000). Teknikler corafi alan-
lan da yurttalar arasndaki ilikilerin tarihini de silmez. Yurt
talar ve temsil ilkesi adna erkin temelini ellerinde tutan seil
miler arasndaki blnmeler zerine kurulu politik sistemde
de ancak snrl bir ilev grr (Hague ve Loader, 1999, Hacker
ve van Dijk, 2000, Axford ve Huggins, 2000). Bu d kmkl
yaratan -ya da daha ok uyandran- bilano, belirgin bir eli
kiye elik eder: Elektronik demokrasinin en incelikli sreleri
daha az ilgi eker, oysa demekler ve kreselleme kart hare
ketler tarafndan kullanlan, kimi zaman ok kabataslak kalan,
bu gruplanmalarn varolu koullann deitirmeyen aralar
kitleleri harekete geirebilir (Dacheux, 2000; Granjon, 2001).

Bir politik yeniden yaplanmann habercisi

Elektronik demokrasi sorunu, yurttaln ve kamusal alann
dnm asndan daha genel bir balamda dnldn
de, anlamdan yoksun da deildir. Elektronik demokrasi top-
yalan, Giddensn dnsel toplumlannn bireylerinin dile ge
tirdii politik ve toplumsal sistemlerin alm beklentilerini or
taya koyar - ayn zamanda bunlan bozsa bile. Eylemlerin kre
sellemesi ve sonulann dsallmn olmamas, Ulrick Beckin
vurgulad gibi (1994, 1997), geleneksel aklc karar alma
modelini ve uzmanlarn elinde tuttuu bilgi tekelini ortadan
kaldm. Tartma ve karann geleneksel arenalannn, bir ba
ka deyile parlamento ve hkmetlerin, ayn zamanda da tem
silci demokrasinin anlatm snrlama aar. Bireylerin, daha n
ce gazetecilerin, kendileri iin elenen haberlere daha fazla eri
imleri vardr, gazeteciliin ilevlerini ve kimliini de sorgular
lar. Alann hiyerarilerin yerini almas allm grnn ter
sine, sorun araclann ortadan kalkmas deil, bir yandan yet
kelerinin grecelilemesi, te yandan kullanmlarnn dn
mdr: James Carey (1999) araclardan daha byk bir bek
lentimizin, 19. yzyldan kalma modeller zerine almama
lar beklentimizin olabileceini gzlemler. Bireylerin balan
m yeni biimlerle, gemiin kitle hareketlerinden uzak biim
lerle gerekleir. Yeni biimler oulculuk ve medyatik temsil
araylaryla eskileri kadar youndur (Alberto Melucci, 1996).
Demokrasinin snrlarnn aka belirlenememesi, mikro-po-
litik istekleri, tele-gereklik programlanna bal tm dnsel
ve kimliksel yaplar yenilikleri iinde kapsamaya ynlendir
meli, ancak bunlan parlamenter uygulamalarla sistemli olarak
kartlatrmamaldr.
Stephen Coleman ve Joh n Gotzenin saptamalarna gre
(2001), artk tekniki topyalar srekli ve tartmac bir de
mokrasinin isteklerini (ancak Barberm dnd dorudan
bir elektronik demokrasi mitinin isteklerini deil), saysal ara
larn gerek bir uygulamasnn anahtann vermeden dile geti
rir. Bilgi toplumundan sz etmek gereksiz bir yinelemedir,
bir siberdemokrasinin varln ileri srmek dcl olsa da
beceriksizce alan dnme denemelerini ele veren dler bir
bakma dnyay biimlendirir. Biliim ve iletiim szcklerinin
benimsenmesinin nedeni biroklar iin, denetim ve kapita
list bir toplumun zenginlemesi dleri deil, derin bir demok
rasinin kiisel ve toplu gelime vaadidir. Bu demokrasiyi bir
ka teknolojinin yaylmyla gerekleecek bir tansk bekleme
den, tm temsil ve karar alma yaplann gelitirerek, adm adm
oluturmak gerekecektir.

nternetin Douu

Internet yeni teknolojilerin anszn ve parlak kefinden doup, iletiim so

runlarn byl bir biimde zmeye girimemitir. Yaratm yalnzca teknik
lerin bulunuuna deil, toplumsal srelere de baldr (paylalan zaman,
bilgisayarn yalnzca mesleki olmayan oyunsal kullanmlar vb...). Gelimesi
1990'lardan ok/nce gerekleebilirdi, nk bu tekniklerin ve srecin b
yk bir blm en azndan potansiyel olarak vard, bu da internetin, kendi
sini gerekletirmek isteyen bir dnemin rn olduu kadar, gncel pra
tikleri de zorlayan bir yeni ara olduunu gsterir (izelge: Patrice Flichy'nin
yaynlarndan -1999 ve 2001- derlenen bilgiler).

1939- Bir stn hesap makinesi ve delikli kartlar yoluyla programlanan zerk
194S bir ara olarak tasarlanan bilgisayarn yaratm.

1950'lann Bilgisayarn etkileimsel kullanmnn bulunuu: Kt eritlerle

sonu programlama, makineyle bir diyalogdur.
Paylalan zamann bulunuu: Birok kullanc ayn anda ayn makine
zerinde alr.
1960'lann A dncesinin douu (ortak alma, veri alverii, elektronik posta),
ba bunun ARPA'da (Advanced Research Projects Agency, Amerika Birleik
Devletleri Savunma Bakanl) ve kimi Amerikan niversitelerinde
uygulanmas.
Grafik arayz dncesinin bulunuu: Simgeler bilgisayarla iletiimi
hzlandracaktr ve srekli biliim ilemcilerine bavurmay nleyecektir.

1964 Mini bilgisayarlarn ortaya k.

1966 Corafi adan birbirinden uzak bilgisayarlar birbirine balayan ilk a

olan Arpanet tasarsnn ortaya atlmas.

1969 Dosya aktarmlarn, veri alverilerini ve elektronik postay olanakl klan

Arpanet'm yaratlmas (Pentagon'u ve niversiteleri birbirine balar).
1973 Mikro bilgisayarlarn ortaya k.

1979 Amerikal bilgisayar rencileri Usenet"! yaratrlar, bu a yalnzca iki

niversiteyi birbirine balar, ancak giderek biliimcilerin tmne seslenir.
Bu a, yalnzca mesleki olmayan (bo zaman, elence...) tartm a
gruplaryla Arpanetten daha hzl geliir.
1980'lerin Usenet ve Arpanet'm birletirilmesi (1982). Birok niversite ann
ba yaratm: Theorynet, Bitnetve zellikle Csnet (1982). D lkelere
yaylm.
1982'de ARPA tarafndan etkinlii ve evrenselliinden oturu seilen TCP/
IP (Transmission Control Protocol/Internet Protocol) aktarm sisteminin
tamamlanmas.

1983 Alarn a olarak Internet kavramnn ortaya k. TCP/IP protokolnn

Arpanete uygulanmas, a niversitelerin byk bir blmnce ve zel
mikro bilgisayarlarca eriilebilir klar. NSF (National Science Foundation)
Arpanet'm mimarisinin ynetimini stlenir (ordu Miinet ana sahiptir).
Arpanet 1990'da ortadan kalkar.
1985 NSF tarafndan, TCP/IP protokol kullanlarak, internete benzeyen Nsfnet
ann yaratlmas.

1990 Avrupa Nkleer Aratrma Merkezi'nde l/Veb'in yaratm: Grafik bantlar

a zerine kurulu bir hiper-metin belgelendirme sistemi.

1991 World Wide Web'in, browser ya da internet kullanclarnca hemen

benimsenen internette srf yazlmnn ortaya k.
KAYNAKA
Abbate, Janet, Inventing the Internet, Cambridge, MIT Press, 1999.
Akrich, Madeleine. Les formes de la mdiation technique, Rseaux, 60, 1993.
Les objets techniques et leurs utilisateurs. De la conception laction", Raisons
pratiques, 4,1993.
Arterton, Christopher, Can Technology Protect Democracy? Londra, Sage, 1987
(ksmen evirisi La technique est-elle au service de la dmocratie? Extraits",
Herms, 26-27,2000).
Barber, Benjamin, Dmocratie forte (1984), Descle de Brouwer, 1997.
Bardini, Thierry, Changement et rseaux socio-techniques. De linscription laf-
fordance, Rseaux, 76, 1996.
Beaudouin, Valrie ve Velkovska, Julia, Constitution dun espace de relation sur In
ternet (forums, pages personnelles, courrier lectronique...), Rseaux, 97,1999.
Beck, Ulrich, What is globalisation? (1997), Cambridge, Polity Press, 2000.
The Reinvention of Politics: Towards a Theory of Rflexive Modenization,
BECK Ulrich, GIDDENS Anthony, LASH Scott, Reflexive Modenization. Politi
cs, Tradition and Aesthetics in the Modem Social Order, Cambridge, Polity, 1994.
Blisle, Claire (der.), La lecture numrique: ralits, enjeux et perspectives, Presses
de lEnssib, 2004.
Boczkowski, Pablo, Digitizing the News. Innovation in Online Newspapers, Cambri
dge, MIT Press. 2004.
Boltansld, Luc ve Chiapello, ve, Le nouvel esprit du capitalisme, Gallimard, 1999.
Boullier, Dominique, Du bon usage dune critique du modle diffusionniste. Dis-
cussion-prtexte autour des concepts de EM Rogers, Rseaux, 36,1989.
Boullier, Dominique ve Charlier, Catherine, A chacun son Internet. Enqute sur
des usagers ordinaries, Rseaux, 86, 1997.
Bourreau, Marc ve Labarthe-Piol, Benjamin, Le peer to peer et la crise de lindus-
tridu disque. Une perspective historique, Rseaux, 125, 2004.
Brousseau, ric ve Currien, Nicolas (der.), Internet and Digital Economics, Cambri
dge University Press, 2007.
Cai, Xiaomei, An experimental examination of the computers time displacement
effects, New Media and Societv, 7/1,2005.
Caradec, Vincent, Personnes ges et objets technologiques, Revue franaise
de sociologie, 42/1, 2001.
Vieillissement et usage des technologies, Rseaux, 96, 1999. CARDON Domi
nique (der.) ve dierleri, Les blogs, Rseaux, 140, 2006.
Carey, James, In Defense of Public Journalism, Glasser, Theodor (der.), The Idea
o f Public Journalism, New York. Guilford, 1999.
Communication as Culture. Essavs on Media and Society, Londra, Routledge,
1989.
Cassel, Justine ve Jenkins, Henry (der.), Front Barbie to Mortal Kombat. Gender and
Computer Gaines, MIT Press, 1999.
Castells, Manuel. Lre de linformation, Fayard, 1998-1999, cilt 1, La socit en rse
aux, (1996), cilt 2, Le pouvoir de lidentit (1997), cilt 3, Fin de millnaire (1998).
Certeau, Michel de. LIwentiofl du quotidien (1980), cih 1, Arts de faire, Gallimard,
1990.
Chambat, Pierre, Espace public, espace priv: le rle de la mdiation technique,
Pailliart, Isabelle (der.), LEspace public et lemprise de la communication, Gre
noble, Ellug, 1995.
NTIC et reprsentation des usagers Vitalis, Andr (der.), Mdias et nouvelles
technologies. Pour une socio-politique des Lasriges, Apoge Yayinlan, 1994.
Usages des TIC. volution des problmatiques. Technologies de linformation
et socit. 6/3,1994.
Technologies domicile, Esprit, 186,1992.
Chiaro, Marina ve Fortunati, Leopoldina, Nouvelles technologies et comptences
des usagers. Rseaux, 96,1999.
Coleman, Stephen, New Mdiation and Direct Reprsentation: Reconceptualizing
Reprsentation in the Digital Age, New Media and Society, 7/2,2005.
Coleman, Stephen ve Gotze, John. Bowling Together. Online Public Engagement in
Policy Dlibration, Londra, Hansard Society, 2001.
Conein, Bernard ve Thvenot, Laurent (der.), Cognition et information en so
cit, Raisons pratiques, 8,1997.
Cooke, Lynne, A Visual Convergence of Print, Tlvision, and the Internet: Char-
ting 40 Years of Design Change in News Prsentation. New Media and Soci
ety, 7/1, 2005.
Dacheux, ric, Vaincre l'indiffrence. Les associations dans lespace public europen,
CNRS Yayinlan, 2000.
Dahlgren, Peter, Lespace public et lintemet. Structure, espace et communicati
on, Rseaux, 100, 2000.
Datchary, Caroline ve Pagis, Julie, Jeunes altermondialistes en rseau, Rseaux,
133, 2005.
Delavaud, Gilles ve Lancien, Thierry (der.), Dun mdia... lautre. Mdia-
Morphoses, 16, 2006.
Donnt, Olivier ve Larmet, Gwenal, Tlvision et contextes dusages. volution
1986-1998, Rseaux 119,2003.
Farchy, Jolle, Internet et le droit dauteur. La culture Napster, CNRS Yayinlan, 2003.
Flichy, Patrice, Lindividualisme connect entre la technique numrique et la so
cit, Rseaux, 124, 2004.
LImaginaire dInternet, La Dcouverte, 2001.
Internet ou la communaut scientifique idale, Rseaux, 97,1999.
Fourmentraux, Jean-Paul, Art et Internet. Les nouvelles figures de la cration, CN
RS Yayinlan, 2005.
Fradin, Bernard; Qur, Louis ve Widmer, Jean (der.), Lenqute sur les catgori
es. De Durkheim Sacks, Raisons pratiques, 5,1994.
Gaglio, Grard. Pour un regard tempr sur les rfractaires aux bien massivement
diffuss. Variations autour du tlphone mobile en France, Rseaux, 133, 2005.
Gamham, Nicholas, La thorie de la socit de linformation en tant quidologie:
une critique, Rseaux, 101, 2001.
Gensollen, Michel, La cration de valeur sur Internet, Rseaux, 97,1999.
Gibson, John J., The Theory o f Affordances, Shaw, Robert ve Gransford, John
(der.), Perceiving, Acting and Knowing. Toward an Ecological Psychology, Hills
dale, Lawrence Erlbaum, 1977.
Glvarec, Herv, Libre antenne. La rception de la radio par les adolescents, Armand
Colin-INA, 2005.
Goffman, Erving, Les cadres de lexprience (1974), Minuit, 1991.
Granjon, Fabien, L'intemet militant. Mouvement social et usages des rseaux tlma
tiques, Rennes, Apoge, 2001.
Greffe, Xavier ve Math, Florence, Le peer-to-peer: analyse conomique, Adami, Ma-
tisse-CNRS, 2005.
Gunkel, David J. (der.), Hacking and Hacktivism, New Media and Society, 7/5,
2005.
Hacker, Kenneth ve Van Dijk, Jan (der.), Digital Democracy. Issues o f Theory and
Practice, Sage, 2000.
Haddon, Leslie, European Perceptions and Use of the Internet, 2. Internet dne
minde telekomnikasyon kullanmlar ve hizmetleri sempozyumu bildirileri, Bor
deaux - Arcachon, 1999.
Hague, Barry N. ve Loader, Brian D. (der.), Digital Democracy. Discourse and Deci
sion Making in the Information Age, Londra, Routledge, 1999.
Hert, Philippe, Quasi-oralit de lcriture lectronique et lien social: la construc
tion du vraisemblable dans les communauts scientifiques, Rseaux, 97,1999.
Hutchins, Edwin, Cognition in the Wild, Cambridge, MIT Press, 1995.
Comment le cockpit se souvient de ses vitesses, Sociologie du travail, XXX-
VI/4,1994.
Jacquinot, Genevive ve Monnoyer, Laurence (der.), Le dispositif. Entre usage et
concept, Herms, 25, 1999.
Jenkins, Henry, Fans, Bloggers, And Gamers, New York, New York University Press,
2006.
Convergence? I Diverge, Technology Review, Haziran 2001.
The Poachers and the Stormtroopers: Cultural Convergence in the Digital Age
(1998), Le Guem, Philippe (der.), Les Cultes mdiatiques. Culture fan et uvres
cultes, Rennes, Presses Universitaires de Rennes, 2002.
Textual Poachers. Television Fans and Participatory Culture, New York, Londra,
Routledge, 1992.
Jones, Steven (der.), Cybersociety 2.0. Revisiting Computer-Mediated Communication
and Technology, Londra, Sage, 1998.
(der.), Cybersociety. Computer-Mediated Communication and Community, Lond
ra, Sage, 1994.
Joseph, Isaac. Erving Goffman et la microsociologie, PUF, 1998.
Jout, Josiane, Les dispositifs de construction de lintemaute par les mesures dau
dience, Le Temps des Mdias, 3,2004.
Technologies de communication et genre. Des relations en construction. R
seaux, 120, 2003.
 Retour critique sur la sociologie des usages, Rseaux, 100, 2000.
Les messageries, Sicard, Marie-Nolle ve Besnier, Jean-Michel (der.), Les TIC:
pour quelle socit? Compigne Teknoloji niversitesi, 1997.
Pratiques de communication et figures de la mdiation. Des mdias de masse
aux technologies de linformation et de la communication, Rseaux, 60, 1993.
Usages et pratiques des nouveaux outils de communication, SFEZ Lucien
(der.), Dictionnaire critique de la communication, PUF, 1993.
Une communaut tlmatique: les axiens, Rseaux, 38,1989.
Lafrance, Jean-Paul, Le phnomne tlnaute ou la convergence tlvision/ordina
teur chez les jeunes, Rseaux, 129-130, 2005.
Latour, Bruno, Petites leons de sociologie des sciences, La Dcouverte, 1993. LA
VE Jean, Cognition in Practice, Cambridge, Cambridge University Press, 1988.
Le Douarin, Laurence, Hommes-femmes et micro-ordinateur. Une idologie des
comptences, Rseaux, 123,2004.
Lelong, Benoit, Quel foss numrique? Clivages sociaux et appropriation des
nouvelles technologies, Maigret, ric, (der.), Communication et Mdias, Les
Notices, La documentation Franaise, 2003.
Lelong, Benot ve Martin, Olivier (der.), Linternet en famille, Rseaux, 123,
2004.
Licoppe, Christian (der.), Mobiles en Asie, Rseaux, 133, 2005.
Licoppe, Christian ve Relieu, Marc (dir.), Mobiles, Rseaux, 112-113, 2002.
Maigret, ric ve Monnoyer, Laurence, (der.), www. dmocratie locale.fr, Her
ms, 26, 2000.
Maigret, ric ve Soulez, Guillaume (der.), Les nouveaux territoires de la srie tl
vise, MdiaMorphoses, Hors Srie, 2007.
, Les raisons daimer... les sries tl, MdiaMorphoses, Hors sries, 2007.
Mallein, Philippe ve Toussaint, Yves, Lintgration sociale des TIC: une sociologie
des usages, Technologies de infirmation et socit, 6/4. 1994.
Matheson, Donald, Weblogs and the Epistemology of the News: some Trends in
Online Journalism, New Media and Society, 6/4, 2004.
Mattelart, Armand, Histoire de lutopie plantaire. De la cit prophtique la socit
globale, La Dcouverte, 1999.
Melucci, Alberto, Challenging Codes. Collective Action in the Information Age, Camb
ridge, Cambridge University Press, 1996.
Miller, Daniel ve Slater, Don, The Internet. An Ethnographie Approach, Oxford, Berg,
2000.
Missika, Jean-Louis, La fin de la tlvision, Seuil, 2006.
Morley, David, Home Territories. Media, Mobility and Identity, Londra, Routled-
ge, 2000.
Family Television. Cultural Power and Domestic Leisure, Londra, Routledge,
1986.
Mller, Jrgen, Vers lintermdialit. Histoires, positions et options dun axe de
pertinence, MdiaMorphoses, 16, 2006.
Norman, Donald A., Les artefacts cognitifs(1991), Raisons pratiques, 4, 1993.
Norris, Pippa, Digital Divide. Civic Engagement, Information Poverty, and the Internet
Worldwide, Cambridge, Cambridge University Press, 2001.
Perriault, Jacques, La Logique de lusage. Essai sur les machines communiquer,
Flammarion, 1989.
Proulx, Serge, Usages des technologies dinformation et de communication: re
considrer le champ dtude?", Actes du Congrs Inforcom 2001, Socit franai
se des sciences de linformation et de la communication, Paris, 2001.
Proulx, Serge; Massit-Folla, Franoise ve Conein, Bernard (der.), Internet, une uto
pie limite. Nouvelles rgulations, nouvelles solidarits, Laval, Les Presses de luni
versit Laval, 2005.
Qur, Louis, La structure de lexprience dun point de vue pragmatiste, Cefai,
Daniel ve Joseph, Isaac (der.), LHritage du pragmatisme. Conflits durbanit et
preuves de civisme. Aube Yayinlan, 2002.
Au juste, quest-ce que linformation?, Rseaux, 100, 2000.
Rallet, Alain (der.), La fracture numrique, Rseaux, 127-128,2004.
Ringoot, Roselyne ve Utard, Jean-Michel (der.), Le journalisme en invention. Nouvel
les pratiques, nouveaux acteurs, Rennes, Presses Universitaires de Rennes, 2006.
Rochelandet, Fabrice ve Le Guel, Fabrice, Les pratiques de copiage des internautes
franais: une analyse conomique, Adami-UFC Que Choisir, 2005.
Silverstone, Roger; Hirsch, ric ve Morley, David (der.), Consuming Technologies.
Media and Information in Domestic Spaces, Londra, Routledge, 1992.
Spigel, Lynn, Make Room For TV. Television and the Family Ideal in Postwar Ameri
ca, Chicago, University of Chicago Press, 1992.
Spigel, Lynn ve Olsson, Jan (der.), Television after TV. Essays on a Medium in Tran
sition, Durham, Londra, Duke University Press, 2004.
Taylor, Charles, Les sources du moi. La formation de lidentit moderne (1989), Seu
il, 1998.
The International Journal o f Computer Game Research, www.gamestudies.org
Thvenot, Laurent, Un gouvernement par les normes. Pratiques et politiques des
formats dinformation", Raisons pratiques, 8, 1997.
Essai sur les objets usuels. Proprits, fonctions, usages, Raisons pratiques,
4,1993.
Toussaint, Yves, La parole lectrique. Du minitel aux nouvelles machines com
muniquer, Esprit, 186, 1992.
Tsagarousianou, Roza; Tambini, Damian ve Bryan, Cathy (der.), Cyberdemocracy.
Technology, Cities and Civic Networks, Londra, Routledge. 1998.
Turkle, Sherry, Life on the Screen. Identity in the Age o f Internet, New York. Simon
and Shuster, 1995.
Les Enfants de lordinateur (1984), Denol, 1986.
Utard, Jean-Michel (der.), La presse en ligne, MdiaMorphoses, 4, 2002.
Van Bastelaer, Batrice; Hnin, Laurent ve Lobet-Maris, Claire, Villes virtuelles. En
tre communaut et cit. Analyse de cas, LHarmattan, 2000.
Van Dijk, Jan, The one-dimensional network society of Manuel Castells,
NewMedia and Society, 1/1,1999.
Van Zoonen, Lisbet, Gendering the Internet. Claims, Controversies and Cultu
res, European Journal o f Communication, 17/1, 2002.
Vitalis, Andr (der.), Mdias et nouvelles technologies. Pour une socio->olitique des
usages, Apoge Yaynlan, 1994.
Wellman, Bany (der.), Networks in the Global Village, Boulder, Westview Press,
1999.
Wolf, Mark J.P. ve Perron, Bernard (der.), The Video Game Theory Reader, New
York, Routledge, 2003.
Wolton, Dominique, Internet et aprs? Une thorie critique des nouveaux mdias.
Flammarion, 1999.
Wyatt, Sally; Thomas, Graham ve Terranova, Tiziana, They Came, They Surfed,
They Went Back to the Beach. Conceptualising Use and Non-use of the Inter
net, Woolgar, Steve (der.). Virtual Society? Technology. Cyberbole, Reality, Ox
ford, Oxford University Press, 2002.
 So n u

Bu kitap iletiim sosyolojisini, evreleri aarken silmeyip birbi

rine ekleyen bir giriim olarak tantmaya abalad. letiim sos
yolojisinin kkleri Amerikan ampirikliinin ve Frankfurt Oku-
lunun kimi kesien kesinlemelerine, daha sonra etkileimci-
lie, yapsalc kuramlara, Cultural Studiesin birok yorumu
na, Habermasc ve Habermas sonras kamusal alan kuramlar
na, dnsellik kuramlarna, son olarak da eylem bileimleri
nin indirgenemez ve ngrlemez niteliini vurgulayarak an
latmn, egemenliin ve genileme yolundaki demokratik bir
evrene katlm olgulannn birlikte var olduunu ilk dnen
akm olduunu grdmz Amerikan pragmatizmine uzanr.
Amacmz, elbette Atlantik tesi akmlan yemden ilikilendi-
rip, zellikle erk ve kltr sorunlanyla ilgilenen, eylem ve d
nceyi birbirinden aynp, sonra nedensel dzeneklerle yeni
den birbirine balayan Avrupa sosyolojisiyle, varlklar arasn
daki etkileime duyarl, eylem ve dnceyi belirsiz srelerle
birbirine balayan Amerikan pragmatizmi arasndaki tartma
y yeniden ele alarak toplum bilimlerinde ve toplumsal felsefe
de aratrmann ilk zamanlanna dnmekti. Pragmatizmin bu
rada zerinde durulan genel eilimi, eletirel iyimserlii, yal
nzca saptama ve kapanma olarak deil, ayn zamanda keif ve
olaslk olarak da deneye odaklanmasdr. Buna karlk kitap
ta, Dewey, Mead ve Parkm felsefe/sosyolojisinin ikinci genel
eilimi olan pratiklerine evrebilimi, doalcl nedeniyle bir
yana brakld.
zlenen bu yol, Aujklrunga saplanp alm bir dncenin
sapkn etkilerinden kurtulmaya bir aryd. zleyici aratr
maclarnn gsterdii gibi, eylem yalnzca edilgin bir kabul
lenme deilse ve akl toplumlarda byk lde paylalyorsa,
aydnlarn saltk bir dsall ve stnl yoktur. Aydnlan
ma dnrlerinin lks silinmez ve eletirinin koullan yi
tip gitmez, ancak eletiri sekinci aklclktan, aydn lksn
den, kltrn kkl sanatlarca tanmlanmasnn emperyaliz
minden -ayn zamanda da erekbilimsel bir bak erevesinde
birdenbire bir toplumsal hareket canlandrma duygusundan-
kurtulmaldr. Eletiri aydnlar iin, kendilerine yneltilebile
cekler de iinde olmak zere, baka eletirilere baml bir et
kinlik gibi dnlr. Pratiklerin kreselletii ve iletiim tek
nolojilerinin hep daha heyecan verici bir almnn gerekle
tii bu dnemde aydnlara den, nceleri dzenli olarak birbi-
riyle kartlatmlan olaylan birlikte tasarlamaktr. Dnsel bir
toplum iin ticari evreni, ticari olmayan evreni, devlet ve yurt
talar arasndaki ilikileri kurumlann hep var olduu, stelik
daha geni, uluslartesi biimler almalannn beklendii, ancak
artk insanlan kesin bir biimde ynlendirmeyeceklerinin var-
sayld bir erevede yeniden dnmek sz konusudur. Ha
ber ve elence aralannm ekonomik oligopollemesini, rgt
sel devlemeyi ve bu sistemlerin knlganln -te yandan bu
sistemlerin gelimesi de istenmelidir: ncelikle gelimekte olan
lkelerde kltr endstrileri smrlanmamal, tersine oalma-
ldr- anlamak ve lmlemek sz konusudur. Bireylerin eri
ebilecekleri hem hukuksal, hem dlenen zerklik dzeyini,
zellikle de ekonomik alanda kar karya kaldklan basklan,
pratiklerin an deikenliini ve oulluunu dikkate alan bir
erk kuram oluturarak incelemek sz konusudur. Birka yl
nce balayan bir deiim gerekletiren haber sektrnde da
ha demokratik bir retim umudu, sreen bir demokrasi bek
lentileri ve elence programlarnn yaratmna katlm istekleri
bireyin stlendii toplumsal yeniden yaplanmadan, medyann
programlaryla tanklk ettii yeni ve ounlukla ezici sorumlu
luklar sorunundan, koullarn eitlii ve tektiplilik korkusun
dan yola karak tasarlanr. Dolaysyla ok boyutlu ve ak g
rl bir yaklamdan vazgememek kouluyla, iletiim bo bir
szck gibi belirmez, bir oulculama balamnda yeni bir uz
lama lks arayn bildirir.
 <y <*71
S i E <u -
21 s Ss j c "2 *
"D J> 55 i m ro
CL
s -g & ! ro c ( w>*.S c E '| E =
ag | C .4; fc S. i Eh"u <u SiS ;
3 w < /* i ! V IUD 2 ^ -
fl' _3 JS
<n
J< -*
<U 7 gj
-*a E
5.
0 -2 5. 3 ! Ims3 t .
T3 i ! J- S : U1.* O

c | | S

t f i - -Q
t S2 S . I c _
1
E % c
m S
f - I is i 8 .ti "S i. v
s'f*- E **o
E
5 .E i 51 -55 := KT=S "o E
p I
i I| S, a 5 E
al S J-8
l-g-a
I E o :s ES
J S 9- >2
o-o. & i ' S .
S' 3 I

* 1
!= .i2"
s 11 ^
s e ? ,E .5 _S, a>
s
-* c 12
C* <u . >cn-2
l' <5 E "c "3
l *7*i ro o-S
a; o. E
>= *n6raJS
oS! 3
5 .1 5 22 ^ S o s 1 1 .8

t o .* E
P i= re jy
c c a-js
SS. S
s
>* s* -S~ s ii
I -3 c
c
W 5 3
a> . >6>_2 -S? c n 3
<
ra ^ & U-2 f
"O
a> a. t ^ e- E E - !^
a>} o n E c ~c
I i B B
c =E
S ?E v
c 2
i u t 5 2 S < ? 5T-S 5.5 j>3* r < o> Is
K.
E
<

E .c <7i
E E
ilo J>
E
.y .* E -g E o
O) -a
ila ^n> c^
^ O

E _
^o eE > a/-= is
i E S 8 i i
s
E 2
o

:l
AccardoA.221,223
Achache G. 265
Adorno T. 22, 23, 25, 37, 85-87, 89-
95, 151,164, 165, 194, 217, 228,
233, 270, 271, 274, 298
Akoun A. 81,272, 288
Akrich M. 310, 321, 337, 349
Alasuutari P. 313,321
Allard L. 176,184,236,321
Allen R. 203
Allport F. 78
Althusser L. 159
AltschullJ. H. 215
Ampre A.M. 116
Anderson B. 138, 139, 321, 344
Anderson P. 295,321
Angl. 2 0 2,245,247,294
Appadurai A. 294,321
Apter D. 266
Arendt H. 87, 95, 277, 288
Aris P. 77, 81
Aristote 159
Armengaud F. 159
Aron R. 159
Arterton C .345,349
Austin J. 156,159,274,319
Axford B. 346
Bakhtine M .158,159,160,190, 203
Balle F. 111
Barber B. 345,347,349
Bardini T. 335,339,349
Baricco A. 237
Barker M. 77, 81, 203, 313, 322
Barthes R. 122, 149-151, 159,178,
189, 190, 196, 201, 231, 244, 318,
322
Bastelaer B. van 346, 353
Bastien F. 288
Bateson G. 1 2 3 ,124,127,128,155
Baudelot C. 169, 170,184
BaudrillardJ. 38, 94, 95, 200, 295, 330
Bauman Z. 296, 322
Baumol W. 232, 247
Baxandall M. 183,184
Beaud P. 94, 106,110, 247, 323
Beaudouin V. 336,349
Beck U. 28,94, 286,288,303-305,
3 1 0 ,3 2 2 ,3 2 7 ,3 4 6 ,3 4 9
Beck-Gernsheim E. 322
Becker H. 234, 235, 247, 248, 308,
314
Becker J.-J. 73, 81, 322
Bekhterev M. 78
Benjamin W. 5 6 ,9 2 ,9 3 ,9 5 ,3 4 5 ,3 4 9
Benson R. 219
Berelson B. 99,109-111
Berger P. 47, 63
Bernstein B. 155,159, 162, 184,192
Besnier J.-M. 38, 352
Bettetini G. 211
Birdwhistell R. 124
Blanc A. 248 Carey J. 61, 63,130, 138, 139,194,
Blondiaux L. 63, 262, 265 203, 204, 293, 306, 322, 331, 347,
BloorD. 310 349
Blumer H. 17,98,110, 260, 265 Camap R. 155
Blumler J. 110, 111, 265 Cartier M. 184
Boltanski L. 184, 216, 221, 223, 317, Casetti F. 221,288
* 320-322,349 Cassel J. 336,349
Bon F. 265 Cassin B. 44
Bonnafous S. 159,223 Castel R. 184
BonnellR. 234,237 Castells M. 330, 331, 349, 353
BonvilleJ. de 110 CaweltiJ. 194
Borchers H. 203 Cayrol R. 265
Boudon R. 127 Cefai D. 63, 284, 288, 317, 353
Boullier D. 184, 333-335, 349 Certeau M. de 25,162,167,177-180,
Bourcier M.-H. 295,322 18 4 ,185,192,195,196, 200,202,
Bourdieu P. 2 5 ,4 4 ,1 5 5 ,1 5 9 ,1 6 2 - 270, 271, 2 7 8 ,2 8 8,306,313,335,
167,182,1 8 4 ,1 8 5 ,1 9 2 ,1 9 6 , 202, 350
216-220, 223, 235, 247, 260, 266, Chabrol C. 79, 82
270, 300 Chalvon-Demersay S. 13, 202, 237,
Bourdon J. 221, 223, 240, 247, 263, 238, 240, 241, 247, 248, 314-316,
266 322
Bovill M. 172, 185 Chambat P. 188, 203, 287, 334, 350
Bowen W. 232, 247 ChamboredonJ.-C. 184
Boy D. 317,322 Champagne P. 240, 247, 260,266
Boyer A. 279,288, 289 ChangeuxJ.-P. 126,127
Boyer H. 279,288,289 Chaniac R. 234, 241, 247
Bransford J. 351 Charaudeau P. 221, 223, 285, 288
Brantlinger P. 203 Charlier C. 333, 349
Brants K. 222, 223 Chamey L. 56, 63
Braudel F. 135, 139 Charon J.-M. 213, 221-223
Bregman D. 256,266 CharronJ. 266
Brmond C. 148 Chartier A.-M. 81
Breton P. 44,1 1 8 ,1 2 7 Chartier R. 170,174,184
Brooks K. 313, 322 Cheveigni S. De 317, 322
BrownJ.R. I l l , 123 Chiaro M. 333, 350
Brundson C. 194,195, 204 Chomsky N. 126,128,148, 149, 215,
Bryan C. 353 319
Buckingham D. 39, 44, 77, 81 Cicourel A. 320, 322
Blher K. 147 Clark T.N. 52
Burgos M. 185 Cobb R. 256, 266
Bums T. 125,127 Cohen B. 255,256,266
Butler J. 295, 322 Coleman S. 347,350
Colombo F. 202, 203
Calhoun C. 289 Comte A. 131
Calln M. 310, 318, 322, 336 Conein B. 350, 353
CantrilH. 70,81 Converse P. 261, 262, 266
Cardn D. 202,280, 288,308,317,322 Cooley C. 59, 60, 63,101
Comer J. I l l Einstein A. 99,118
Corset P. 247 Eisenstein E. 134,139
Couldry N. 306, 322 Elder C. 256, 266
Coulter J. 320,322 Eley G. 273, 289
Coude G. I l l Elias N. 76, 82
Curran J. 192, 203, 204,212, 288, Eliot T.S. 86
306,324 Elliot P. 209
Currie M. 154,159, 349 Escarpit R. 122,127
Establet R. 169,171,184,185
Dacheux . 294,322, 325, 346, 350 Ethis E. 186
Dahlgren P. 265, 266, 273, 288, 350
DamishH. 152 Fabbri P. 221
Darbel A. 163,184 Faludi S. 318,323
Davies I. 203 Felouzis G. 171, 185
Dayan D. 182,200,202, 203,306, Ferguson M. 323
313,322,323 FerrandJ. 82
Debray R. 139 Ferry J.-M. 289
Delcourt X. 248 Fishman J. 209
Demerson G. 159 Fiske J. 183,185, 195-197, 200, 203,
Denney R. 111 247, 270
Derrida J. 200, 295 Fiske M. 105, 107,110
Detrez C. 184 Flichy P. 139, 234,247, 332,348,350
Devillard V. 223 FodorJ. 126
DeweyJ. 18, 21, 56, 57, 60-63, 261, Fortunati L. 333, 350
2 6 7 ,2 8 4 ,3 0 1 ,3 1 1 ,3 2 3 ,3 5 6 Foucault M. 9 4 ,9 5 ,1 5 3 ,1 8 0 ,2 0 0 ,
Donnt O. 168,169, 171, 185,350 278, 295,323
Dorfman A. 94,95 Fradin B. 350
Dreyfus H. 127 Fraser N. 273, 278, 281, 289, 318, 323
Drotner K. 82 Frege G. 155
Dubar C. 208,223 Frenkel-Brunswick E. 95
DubetF. 303, 323 Freud S. 7 8 ,8 6 ,1 2 3 ,1 5 2
Ducrot O. 155 Friedmann G. 201
Dumazedier J. 182,185 Frisby D. 93,95
Dupoirier . 266 Frow J. 203, 306
Dupont F. 182,183, 185 Fromm E. 93
Durand P. 139 Fuller K. 82, 98, 111
Durkheim . 21,46-48, 50, 52-57, 63, Furet C. 222, 223
123, 144, 145, 147,162, 167, 230,
297, 306, 350 Gaines J. 236, 247,349
Dyer R. 194,203, 295,323 GallouxJ.-C. 317, 322
Gallup G. 37
Easthope A. 194,203 Gans H. 194,203, 209, 212, 215,216,
Eco U. 24, 63,118, 119, 127,132, 223
139,149-151,153,154, 157, 159, Garfinkel H. 319
1 7 5 ,177,183,185,189, 190, 202, Gamham N. 231, 330, 350
237, 279, 289 GaudetH. 81, 111
Ehrenberg A. 189,203, 286, 288, 289 Gautier C. 321,323
Gaxie D. 260, 266 Hallin D. 217, 224
Genette G. 151 Haraway D. 196
Gensollen M. 343, 351 Hardt H. 23, 60, 63, 108,110
Georget P. 79, 82 Harris D. 204
Gerbner G. 74, 82, 109 Harrison T. 204
GerstleJ. 266 Hartley J. 183, 185, 313, 323
Ghiglione R. 285,288 Hauser P. 110
Gibson J. 339,351 Hawley S. E. 208,224
Giddens A. 177, 192, 300, 322, 323, Hebdige D. 195, 204
346 HebrardJ. 81
Gilbert J. 82 Heims S. 128
Gilroy P. 195, 203 Heinich N. 237, 247
Gitlin T. 108,110, 218, 224, 240, 241, Helmick-BeavinJ. 128
247, 259, 266 Henin L. 346,353
Glasser T. 349 Hennion A. 93,95, 248,308,323
Glazer N. 111 Herman E. 215
Goblot E. 238, 247 HertP. 333,351
Goffman E. 124,125,127, 177, 210, Herzog H. 81,105,110, 245, 247
259, 284, 299,301, 338, 351 Hesmondhalgh D. 232, 234, 247
Golding P. 209, 323 Heurtin J.-P. 308,317, 322
Gombrich E. 160 Hirsch P. 204, 247, 353
Gonnet J. 77, 82 Hirsh E. 200
Goody J. 133,134,139,148 Hirschman A. 278, 289
Gorman P. 93,95 Hofctadter R. 60,63
Gtze J. 347 Hoggart R. 25, 26,188-190,195,204,
Gle N. 278, 289 228, 238,306
Gramsci A. 189, 190, 203, 204 Hooks B. 196
Granjon F. 346, 351 Horkheimer M. 22, 85-87, 95, 151,
Greimas A.J. 148, 154, 160, 310 228, 271
Grignon C. 167,168, 185, 306 Hovland C. 79, 8 2 ,9 8 ,1 0 2
GripsrudJ. 203 Huggins R. 346
Grossberg L. 194, 200, 203, 204 Hughes E. 212
Grunberg G. 266 Hutchins E. 338,351
Gurevitch M. 110, 203, 204
Inglehart R. 246, 248
Habermas J. 17, 27, 5 9 ,6 3 ,9 4 , 95, InnisH. 130,330
271-278, 280-283, 285, 289, 297, lo n j. 288
298,311,355 IserW. 175,185
Hacker K. 346,351
Haddon L. 333,351 Jackson D. 128
Hagtvet B. 72,82 Jacquinot G. 336,351
Hague B. 346,351 Jakobson R. 122,145,146,147,151,
Halbwachs, M. 56, 64 160,244
Hall E. 124 James W. 57,61
Hall S. 26,189-192,195,196, 200, Jameson F. 295, 323
201, 204, 205, 216-220, 224, 270, Janowitz M. 74, 83
274, 293, 324, 325 Jarvie 1. 82, 98, 111
Jauss H.R. 90 ,9 5 ,1 7 5 , 176, 185 LautmanJ. I l l
Jay M. 95 LaveJ. 338
JeanneneyJ.-N. 280, 289 LawJ. 325
Jeanneret Y. 139,140 Lazar M. 266
Jefferson T. 195, 204 Lazarsfeld P. 23, 24, 43, 44, 52, 54, 63,
Jenkins H. 195,204,205,336,349,351 67, 73, 79, 97-111,113, 119, 122,
Jensen K. B. 176,185,301,323 125,1 4 3 ,1 6 4 ,1 7 6 ,1 9 2 ,1 9 6 ,2 0 7 ,
Jgz6quelJ.-P. 234, 247 208, 229, 254, 258, 259, 262, 266
Joas H. 17, 275, 297, 301, 302, 321, Le Bohec J. 220, 224
323 Le Bon G. 7 0 ,8 1 ,8 2 ,8 6
Jones P. 204, 336, 351 Le Floch P. 214, 224
Jones S. 204, 336, 351 Le Grignou B. 287, 289
Joseph I. 56, 63, 288, 338, 339, 353 Le Guem P. 306, 324, 351
Jost F. 154,159,160 LcuyerB.-P. I l l
Jouet J. 186,333-335,351 Leenhardt J. 176,185
Jowett G. 82,98, 111 Lefort C. 264, 266
Jozsa P. 185 Lemieux C. 220, 224, 317
Julia D. 184 Leroux P. 222, 224
Lester M. 210, 213, 224, 284
Kant E. 17, 159,179, 269, 272, 283, Leteinturier C. 223
289 Levine L. 9 5,174,185
Katz E.23, 52, 63, 101-111,132, 140, Levinson D. 95
196,243-245,248, 266,306,323 Lvi-Strauss C. 147, 151,160, 162,
Katz R. 138,140 167
Kaufmann J.-C. 289 Lvy P. 38
Kellner D. 323 Lewin K. 78, 101, 106, 111, 119, 209,
Kendall P. 102,105, 111 213
Klapper J. 105, 111 Licoppe C. 336, 352
Kracauer S. 92,95 Liebes T. 243-245, 248, 306,324
Krakovitch O. 318, 323 Lippmann W. 60, 63, 70, 82, 254
Kreutzner G. 203 Livingstone S. 79,82, 111, 172, 185,
Kuan-Hsing C. 189, 204, 324, 325 281, 289
Loader B. 346,351
Lacan J. 147 Lobet-Maris C. 346, 353
Lafosse M.-F. 223 Lochard G. 279, 285, 289, 295, 314,
Lahire B. 303, 323 324
Lang G. 256, 266 LongE. 324
LangK. 256,266 Luckmann T. 47, 63
Larsen S. 72,82 Lukcs G. 89, 9 0 ,9 2 ,9 5
Lasch C. 277,289 Lulle R. 115
Lascoumes P. 318 Lunt P. 289
Lash S. 322,323 LyleJ. I l l
Lasswell H. 62, 72, 78, 82, 98,102, Lyotard J.-F. 200, 295
122, 207, 254
Latour B. 28, 93 ,9 5 ,1 3 7 , 140, 304, Mac . 13, 202, 228, 248, 257, 266,
305, 310, 311, 314, 323, 336, 337, 280, 289, 304, 314, 316, 324
352 Mach E. 98,128
Maigret . 167,177, 185, 202, 280, Meyrowitz J. 138,140,280, 290
289, 312, 317, 324, 346, 352 Michaels E. 197
Malinowski B. 147 Mige B. 231, 248
Mallein P. 334, 352 Mignon P. 202, 248, 318, 324
Manin B. 287,289 Milgram S. 78
Marcel J.-C. 56,64 Miller D. 336, 352
Marchand P. 140 Mills C.W. 107,111,194,204
Marchetti D. 224 Missika J.-L. 186, 202,224, 266,352
Marcus G. 318, 324 Moles A. 118-120,122,128
Marcuse H. 93, 95 Moloch H. 210, 213, 284
Martin M. 81 Monnoyer L. 336, 346, 351, 352
Martin O. 352 Moreno J. 101
Martin-Barbero J. 324 Morin E. 26, 120,183, 201, 202, 227-
Martuccelli D. 299, 300, 324 230, 233, 248,264, 294,324
Marx K. 2 1 ,4 6 ,4 7 , 53,54, 57 ,6 0 ,6 4 , Morley D. 26,189,191-193, 200,204,
8 8 ,8 9 ,1 3 0 ,1 4 0 ,1 5 1 ,1 5 2 ,1 6 2 , 265, 270, 294, 306,324,335,336,
166,189, 269, 275, 297, 330 352,353
Mathien M. 218, 224 Morris M. 201, 204
Mattelard A. 248 Moscovici S. 82, 257, 266
Mattelard T. 248 Moulin R. 182, 186, 237, 248
Mauger G. 185 Myklebust J.P. 72
Mauss M. 6 3 ,1 2 4 ,1 2 8 ,1 4 7
Mayo E. 101 Nelson C. 204
M cPheeW. 110 Neumann J. von 115,128
McCombs M. 254,256, 258, 261, 266 Neveu . 44,219,224,287-290
Mcdonald D. 86 Nevitt S. 95
McLeod J. 208, 224 Newcomb H. 186, 200, 204
McLuhan M. 35, 37, 75, 94, 129-134, Nietzsche F. 17,48
137-140, 194, 330, 331, 337, 339 Noelle-Neumann E. 255, 257-259,
McQuail D. 105,111, 183, 209, 224, 261, 266
236,248 Norman D. 338, 352
McRobbie A. 194
Mead G. 17,21, 57, 5 8 ,6 4 ,2 7 4 ,3 0 1 , Obershall A. 72
356 Odin R. 160, 279,288
Meadel C. 308, 323 Ortega y Gasset J. 70,82, 86
Mehl D. 13, 183,186, 202, 230, 242,
248, 277, 279, 280, 289, 317, 324 Padioleau J. 111, 224, 265
Mellecamp P. 204 Pags D. 248
MelucciA. 347, 352 Palmer M. 224,249
Mendias H. 83 Park R. 2 1 ,5 2 ,6 1 ,6 2 ,6 4 ,1 2 4 ,3 4 4 ,
Menger P.-M. 174,186,233,237, 248, 356
270,290 Parker E. 111
Mercier A. 213, 221, 223, 224, 294, Parkin F. 192
324 Parsons T. 106,124
Merlin H. 278, 290 Pasquier D. 13,173, 186, 202, 207,
Merton R. 111, 208 224, 234, 237, 238, 247, 248, 290,
Metz C. 149,152,154,160, 202 312, 324
Passeron J.-C. 44, 162,167,168,175, Roshco B. 209
184-188,204,306 Ross A. 93, 95, 194, 196
Pavlov I. 22, 75, 78 Rosten L. 207, 212, 225
Pedler E. 54,175, 186 Rowland W. 77, 82
Peirce C. S. 17,18, 21, 57-61, 64, 152, Rozier S. 322
1 55,1 5 8 ,1 6 0 ,3 0 1 ,3 0 2 ,3 1 0 Ruellan D. 221, 225, 342
Pilissier N. 248 RueshJ. 128
Penley C. 196 Rssel B. 155
Piquignot B. 199, 204
Perelman C. 155 Sacks H. 319, 320, 350
Peroni M. 288 Sapir E. 144
Perriault J. 335, 353 Saussure F. de 48, 59, 144,145,152,
Pessin A. 248 158, 160
Peterson R. 237, 248 Sauvage M. 280, 289
PetleyJ. 77,81 Schaffer S. 135,140
Pharabod A.-S. 322 Schiller H. 231,249
Piatelli-Palmarini M. 128 Schlesinger P. 111, 211, 219, 222,
Piaget J. 78,128 225, 295, 324
Picard M. 176, 186 Schramm W. 105,111
Platon 38, 44, 70, 91, 116, 272, 277, Schrder K.C. 82
285 Schudson M. 79, 80, 82, 225, 280, 290
Poincare H. 99 Schtz A. 284,288
Poliak C. 185 Schwartz O. 188, 205
Postman N. 37 Schwanz V. R. 56,63
Poulain M. 186 Searle J. 127, 128, 156, 160, 274
Powdermaker H. 207, 224 SeguiJ. 81,82
ProppV. 148,151,160 Seibel B. 176,186
Proulx S. 44, 118, 127, 335, 353 Sellier G. 318, 323, 325
Pudal B. 185 SemelinJ. 73, 83
Putnam H. 127, 128 Sennett R. 273, 276, 277, 287, 290
Sfez L. 44, 111
Quere L. 261,267, 284,290,339, Shannon C. 113-116, 120, 128,146
350,353 Shaw D. 255,256,258,261, 266
Shils E. 74,83
Radcliffe-Brown A. 123 Shusterman R. 61, 64, 183, 186
Radway J. 197-199, 204, 229, 317 Sicard M.-N. 38, 352
Relieu M. 336, 352 Silverstone R. 111, 205, 313, 325,
ReuelD. I l l 335,353
Revel J. 184 Simmel G. 48, 56, 61, 62, 64, 92, 95,
Reynie D. 63, 262, 265, 267 124, 298-301,325
Rieffel R .221,225 SiracusaJ. 221, 225
Riesman D. I l l Slater D. 336, 352
Robins K. 294, 324 Socrates 38,39, 70, 269
Rogers E. 105, 111, 334 Sonnac N. 214, 224
Rosanvallon P. 263, 267 Souchon M. 32, 183, 186, 242, 249
Rosen S. 233, 248 Soulages J.-C. 314, 324
Rosengren K.E. 105, 111, 176, 185 Soulez G. 154,160, 285, 289, 352
Sparks C. 288 VedelT. 335
Spengler O. 86 VelkovskaJ. 336, 349
Sperber D. 126, 128 Veron E. 157, 160, 221,225
Spinoza B. 127 Viala A. 181, 186
Stanton F. 110, 111 Vignaux G. 126, 128, 282, 288, 290
StoetzelJ. 56 Vitalis A. 335,350, 354
Stolz J. 245, 249
Stratton J. 294,325 Walion H. 78
Stryker M. 204 Walter J. 221, 225
Walzer M. 321,325
Tambini D. 353 Warth E.-M. 203
Tarde G. 48, 52, 53, 63, 64, 108,196, Watson J. 78
261,311 Watzlawick P. 124,128,155
Tchakhotine S. 72,83, 254 Weaver D. 256, 266
Terranova T. 334,354 Weaver W. 114,118-120,128
Thfivenot L. 320-322,338,350,353 Weber M. 17, 2 1 ,4 7 ,4 8 , 51 ,5 2 ,5 4 ,
Thomas G. 334,354 57, 61, 64, 89,162, 230, 274, 275,
Thomas W. 47, 62-64 297
Thompson E. 190, 325 Wellman B. 343,354
Thorbum D. 183 White D. 225
Thoveron G. 265 WhorfB. 144
Tocqueville A. de 21, 48, 50, 51,61, Widmer J. 350
64,214, 228,259, 264, 343 Wiener N. 36,115-118,120,121,123,
Todorov T. 151, 160 128,138
Tnnies F. 48, 53,64 Williams R. 44,189, 205, 249
Touraine A. 140, 299, 300, 325, 330 Wilson D. 126, 128
Toussaint Y. 334, 335, 352, 353 Winkin Y. 40, 44,124, 127,128
Towse R. 232, 249 Wittgenstein L. 155,156, 158, 160,
Tsagarousianou R. 346, 353 177
Treichler P. 204 Wolf K. 102,105,107,110, 111
Tuchman G. 209,210, 218,225, 284 Wolton D. 183,186, 202, 213,
TullochJ. 205 224, 225, 264,267,294,325,
Tumber H. 212, 225 343,354
Tunstall J. 212, 216, 218, 219, 225, Woolgar S. 310, 325,354
231, 232, 249 Woollacott J. 203, 204
Turing A. 115 Wrong D. 106,111
Turkle S. 336,353 WyattS. 334, 354
Turner S. 319, 325
YoungJ. 209
UrryJ. 323, 325
UtardJ.-M. 342, 353 Zaller J. 262,267
ZaskJ. 267
Van Dijk J. 330, 351, 353 Znaniecki F. 62, 64
Veblen T. 89
 ada dnyada genlerin sosyallemesine, siyasete, hatta
toplum inasna etkisi bakmndan kitle medyasnn ve iletiimin
rol, gc tartlmaz. Ancak tam da bu sebeplerle, kitle medyas
ve iletiim ciddi bir ekilde tartlyor. Bu alanda Fransa'nn nde gelen
isimlerinden biri olan sosyolog Eric Maigret bu tartmaya, kkleri
Amerikan ampirik ekolyle Frankfurt Okulu'nun kimi zaman kesien
tezlerine, Habermas ve Habermas sonras kamusal alan kuramlarna,
etkileimcilie, yapsalc kuramlara, kltrel almalara uzanan iletiim
sosyolojisi asndan yaklayor. fadenin, egemenliin ve
demokratikleen bir dnyaya katlmann ayn anda ve bir arada
mmkn olabileceini gsteren medya ve iletiimin bu byk atlm
srecini Amerikan pragmatist vizyonunu da ele alarak inceliyor.

Medya ve iletiim Sosyolojisi renciler iin bir bavuru kayna

olduu kadar, medya ve iletiim alannda alan, dnen, ayrca
iletiim alannda olan biten hakkndaki bilgisini geniletmek isteyen
herkes iin faydal bir kitap.