1-BLM:

KTABIN MUKADDMES

Kur'an yetleri ve Peygamber hadislerinin bildirdii ekilde itimat ve itikat olunacak din
hususlara ve kesinlikle ihtiya ola slm bilginlerinin grlerine gre; Ar'n yaratlnn
tertibini, Krs', Cennetleri, gkleri, yerleri, denizleri, klar, kyamet almetlerini,
kyametin hal ve durumlarn, cihann harap oluunu ve yokoluunu, Rahman'a kavuma
leminin (Ahiretin) ebediliini drt blmle tafsil eder.

BRNC BLM

zet olarak lemin yaratl tertibini, Ar- Azam'n byklnn keyfiyetini, Ar'n
tayclarn, o muhterem krenin, evresinde olan nehirleri, melekleri ve sair topluluklar
ve altnda olanr Krs', Sidre'yi, Levh-i Mahfuz'u ve Kalem'i alt madde ile beyan eder.

Birinci Madde:

Cihann yaratcsnn, lemde olan gzel sanatlarn derin derin dnmeye sevkeden ak
almetleri bildirir.

Ey aziz, malum olsun ki, Hak Teala bu lemi, varlk ve birliine almet edip, btn
eyada, grecek gz olanlara sanatn ortaya karmakla hikmetinin hakikatlerini
duyurmutur. Kullarn, kendini tanma hususunda rabete getirmek iin Kelam-
Kadim'inde azametle yle buyurmutur: (Burada yazlan yetler, Kur'an'daki tertib
zerinedir.)

Bismillahirrahmanirrahim

"Hamd, lemlerin Rabbine Mahsustur." (1/2)

"Gklerin ve yerin hkmranlnn Allah'a ait olduunu bilmez misin? Allah'dan baka
dost ve yardmcnz yoktur." (2/107)

"Allah, kendisinden baka tanr olmayan, kendisini uyuklama ve uyku tutmayan, diri, her
an yaratklarn gzetip durandr. Gklerde olan ve yerde ola ancak onundur. Onun izni
olmadan katnda efaat edecek kimdir? Onlarn ilediklerini ve ileyeceklerini bilir,
dilediinden baka ilminden hibir ey kavrayamazlar. Hkmdarl, gkleri ve yeri
kaplamtr, onlarn gzetmesi ona ar gelmez. O, ycedir, byktr." (2/255)
"phesiz gkte ve yerde hibir ey Allah'dan gizli kalmaz. Ana rahminde sizi, diledii gibi
ekillendirir. ondan baka tanr yoktur. Gldr, hakimdir." (3/5-6)

"Gklerde olanlar da, yerde olanlar da Allah'ndr. ler Allah'a varacaktr. (3/109)

"Gklerin ve yerin yaratlnda, gece ile gndzn birbiri ardnca gelmesinde akl
sahiplerine phesiz deliller vardr. onlar, ayakta iken, otururlarken, yan yatarlarken
Allah' anarlar; gklerin ve yerin yaratln dnrler: "Rabbimiz! Sen bunu bouna
yaratmadn, sen mnezzehsin. Bizi atein azabndan koru," derler. (3/190-191).

"Gklerde olanlar da, yerde olanlar da Allah'ndr. Allah, her eyi kuatr." (4/126)

"Gklerin, yerin ve ikisi arasndakilerin hkmdarl Allah'ndr. Dn onadr." (5/18)

"Gklerin, yerin ve onlarda olanlarn hkmdarl Allah'ndr. Allah, her eye kadirdir."
(5/120)

"Gklerin ve yerin Allah', iinizi, dnz bilir, kazandklarnz da bilir." (6/3)

"Gaybn anahtarlar onun katndadr, onlar ancak o bilir. Karada ve denizde olan bilir.
Den yapra, yerin karanlklarnda olan taneyi, ya kuruyu -ki apak bir Kitap'dadr-
ancak o bilir." (6/59)

"Gklerde ve yerde olanlar onundur; hepsi ona boyun emitir." (30/26)

"Yakinen bilenlerden olmas iin brahim'e gklerin ve yerin hkmranln ylece

gsterdik." (6/75)

"Dorusu ben yzm, gkleri ve yeri yaratana, doruya ynelerek evirdim, ben puta
tapanlardan deilim." (6/79)

"Rabbiniz, gkleri ve yeri alt gnde yaratan sonra ara hkmeden, gndz -durmadan
kovalayan- gece ile bryen, gnei, ay, yldzlar, hepsini buyruuna ba edirerek var
eden Allah'dr. Bilin ki, yaratma da, emir de onun hakkdr. Alemlerin Rabbi olan Allah
ycedir."(7/56)

"Gklerin ve yerin hkmdarl elbette Allah'ndr. Dirilten ve ldren odur. Allah'dan

baka dost ve yardmcnz yoktur." (9/116)

"Yerde ve gkte hi bir zerre Allah'dan gizli deildir; bundan daha k veya daha
by phesiz apak bir Kitaptadr." (10/61)

"Gklerde ve yerde olana bakn, de" (10/101)

"Gklerde ve yerde olan herey Rahman'n kulundan baka bir ey deildir. And olsun ki
ilmi onlar kuatm ve teker teker saymtr." (19/93-94)

"Eer yerle gkte Allah'dan baka tanrlar olsayd, ikisi de bozulurdu. Arn Rabbi olan
Allah, onlarn vasflandrdklarndan mnezzehtir." (21/22)

"Rabbinin glgeyi nasl uzattn grmez misin? steseydi onu durdururdu. Sonra biz,
gnei, ona delil klp yava yava kendimize ekmiizdir." (25/45-46)
"Dalar yerinde donmu sanrsn, oysa onlar bulutlar gibi geerler. Bu hereyi salam
tutan Allah'n iidir. Dorusu o, yaptklarnzdan haberdardr." (27/88)

"Rzgar gnderip bulutlar yrten, olar gkte diledii gibi yayan ve ksm ksm yan
Allah'dr. Artk sen de aralarndan yamurun ktn grrsn. Allah'n kullarndan
dilediine verdii yamurla daha nceden kendilerine yamur indirilmesinden mitlerini
kesmi olduklar iin onlar seviniverirler. Allah'n rahmetinin belirtilerine bir bak;
yeryzn lmnden sonra nasl diriltiyor? phesiz lleri o diriltir, her eye kadirdir."
(30/48-50)

"Allah'n geceyi gndze, gndz geceye kattn, her biri belirli bir sreye doru
hareket edecek olan gnei ve ay buyruk altnda tuttuunu; Allah'n yaptklarnzdan
haberdar olduunu bilmez misin?" (31/29)

"Gkleri, yeri ve ikisinin arasnda bulunanlar alt gnde yaratan, sonra ara hkmeden
Allah'dr. Ondan baka bir dost ve efaatiniz yoktur. Dnmyor musunuz?" (32/4)

"Hamd, gklerde olanlar ve yerde bulunanlar kendisinin olan Allah'a mahsustur. Hamd,
ahirette de ona mahsustur. O, hakimdir, her eyden haberdardr. Yere gireni ve ondan
kan, gkten ineni ve oraya ykseleni bilir. o, merhametlidir, mafiret sahibidir. Gayb
bilendir. Gklerde ve yerde zerre kadar olanlar bile onun ilminin dnda deildir. Bundan
daha k ve daha by de phesiz apak Kitaptadr." (34/1-3)

"Dorusu zeval bulmasn diye gkleri ve yeri tutan Allah'dr. Eer onlar zevale urarsa
ondan baka, and olsun ki, onlar kimse tutamaz. O, phesiz halimdir, balaycdr."
(35/41)

"Orada hurmalklar ve zm balar var ederiz, aralarnda pnarlar fkrtrz. Onu ve

elleriyle yaptklarnn rnlerini yesinler; kretmezler mi? Yerin yetitirdiklerinden,
kendilerinden ve daha bilmediklerinden ift ift yaratan Allah mnezzehtir. Onlara bir delil
de gecedir: Gndz ondan syrrz da karanlkta kalverirler. Gne de yrngesinde
yryp gitmektedir. Bu gl ve bilgin olan Allah'n kanunudur. Ay iin de sonunda kuru
bir hurma dalna dnecei konaklar tayin etmiizdir. Aya erimek gnee dmez. Gece
de gndz geemez. Her biri bir yrngede yrrler. Onlara da bir delil: Soylarn dolu
gemiyle tamamz ve kendileri iin bunun gibi daha nice binekler yaratm olmamzdr."
(36/34-42)

"Gkleri ve yeri yaratan, kendilerinin benzerini yaratmaya kadir olmaz m? Elbette olur;
nk o, yaratan ve bilendir. Bir eyi diledii zaman, onun buyruu sadece, o eye: 'Ol'
demektir, hemen olur. Her eyin hkmranl elinde olan ve sizin de kendisine
dneceiniz Allah ycedir." (36/81-83)

"Gklerin, yerin ve ikisi arasnda bulunanlarn Rabbi, gldr, ok balayandr."

(38/66)

"Onlar, Allah' gerei gibi deerlendiremediler. Btn yeryz, kyamet gn onun

avucundadr; gkler onun kudretiyle drlm olacaktr. O, putperestlerin ortak
kotuklarndan yce ve mnezzehtir. (39/67)

"Sur'a flenince, Allah'n diledii bir yana, gklerde olanlar, yerde olanlar baygn der.
Sonra sura ir daha flenince, hemen ayaa kalkp bakr dururlar. Yeryz Rabbinin
nuruyla aydnlanr, kitap alr, peygamberler ve ehitler getirilir ve onlara hakszlk
yaplmadan, aralarnda adaletle hkm verilir. Her kiiye iledii denir. Esasen Allah,
onlarn yaptklarn en iyi bilendir. inkar edenler, blk blk cehenneme srlr. Oraya
vardklarnda kaplar alr. Bekileri onlara: "Size, iinizden, Rabbinizin ayetlerini okuyan
ve bugne kavuacanz ihtar eden peygamberler gelmedi mi?" derler. "Evet geldi,"
derler. Lakin azap sz inkarclarn aleyhine gerekleir. Onlara: "Temelli kalacanz
cehennemin kaplarndan girin; bbrlenenlerin dura ne ktdr!" denir. rabblerine
kar gelmekten saknanlar, blk blk cennete gtrlrler. Oraya varp da kaplar
aldnda, bekileri onlara: "Selam size, ho geldiniz! Temelli olarak buraya girin,"
derler. Onlar: "Bize verdii szde duran ve bizi bu yere vris klan Allah'a hamdolsun.
Cenette istediimiz yerde oturabiliriz. Yararl i ileyenlerin ecri ne gzelmi!" derler.
(39/68-74)

"Sizin ii yeri durak, g bina eden, size ekil verip de eklinizi gzel yapan, sizi temiz
eylerle rzklandran Allah'dr. te Rabbiniz olan Alah budur. Alemlerin Rabbi Allah ne
ycedir." (40/64)

"Dikkat edin; onlar Rabblerine kavumaktan phededirler; dikkat edin, Allah phesiz
her eyi bilgisiyle kuatandr." (41/54)

"Gklerin ve yerin yaratan, size iinizden eler, ift ift hayvanlar var etmitir. Bu suretle
oalmanz alamtr. Onun benzeri hibir ey yoktur. O, iitendir, grendir." (42/11)

"Gkte de tanr, yerde de tanr odur. Hakim olan, her eyi bilen odur. Gklerin, yerin ve
ikisi arasnda bulunanlarn hkmranl kendisinin olan Allah ne ycedir! Kyamet saatini
bilmek ona aittir. Ona dneceksiniz." (43/84-85)

"Biz gkleri, yeri ve ikisinin arasnda bulunanlar oyun olsun diye yaratmadk. Biz onlar,
ancak ve ancak gerektii gibi yarattk. Ama insanlarn ou bilmezler." (44/38-39)

"vlmek, gklerin Rabbi, yerin Rabbi ve lemlerin Rabbi olan Allah iindir. Gklerde ve
yerde azamet onundur. O, gldr, hakimdir." (45/36-37)

"Gklerde olanlar, yerde olanlar, hepsini sizin buyruunuz altna vermitir. Dorusu
bunlarda dnenler iin dersler vardr." (45/13)

"Gklerdeki ve yerdeki ordular Allah'n. Allah, bilendir, hakimdir." (48/4)

"Gklerin ve yerin hkmral Allah'ndr. O, dilediini balar, dilediine azap eder.

Allah balaycdr, merhamet sahibidir." (48/14)

"Gklerde ve yerde olan kimseler, her eyi ondan isterler; o, her an kainat tasarruf
etmektedir. yleyse Rabbinizin nimetlerinden hangisini yalanlarsnz?" (55/29-30)

"Yeryznde bulunan her ey fanidir, ancak yce ve cmert olan Allah'n varl bakidir."
(55/29-30)

"Gklerde ve yerde olanlar Allah' tesbih ederler. O, gldr, hakimdir. Gklerin ve yerin
hkmranl onundur; diriltir, ldrr. O, her eye kadidir. O, her eyden ncedir,
kendisinden sonra hi bir eyin kalmayaca sondur; varl ikardr; gerek mahiyeti
insan iin gizlidir. O, her eyi bilir. Gkleri ve yeri alt gnde yaratan, sonra ara
hkmeden, yere gireni ve ondan kan, gkten ineni ve oraya ykseleni bilen odur.
Nerede olursanz olun, o sizinle beraberdir. Allah yaptklarnz grr. Gklerin ve yerin
hkmranl onundur. Btn iler Allah'a dndrlr. Geceyi gndze katar, gndz
geceye katar; o, kalblerde olan bilendir." (57/1-6)

"Gklerde olanlar da, yerde olanlar da Allah'n bildiini bilmez misin? kiinin gizli
bulunduu yerde drdnc mutlaka odur; bunlardan az veya ok, ne olursa olsunlar,
nerede bulunurlarsa bulunsunlar, mutlaka onlarla beraberdir. Sonra kyamet gn,
ilediklerini onlara haber verir. Dorusu Allah, her eyi bilendir." (58/7)
"Gklerde olanlar da, yerde olanlar da Allah' tesbih ederler. Hkmdarlk onundur,
vlmek ona mahsustur. O, her eye kadirdir." (64/1)

"Gkleri ve eri gerektii gibi yaratmtr. Size ekil vermi ve eklinizi gzel yapmtr.
Dn onadr. Gklerde ve yerde olanlar bilir; gizlediklerinizi de aa vurduklarnz da
bilir; Allah, kalblerde olan bilendir." (64/3-4)

"Yedi g ve yerden bir o kadarn yaratan Allah'dr. Allah'n her eye kadir olduunu ve
ilminin her eyi kuattn bilmeniz iin Allah'n buyruu bunar arasnda iner durur."
(65/12)

"Hkmdarlk elinde olan Allah ycedir ve her eye kadirdir. Hanginizin daha iyi i
ilediini belirtmek iin lm ve dirimi yaratan odur. O, gldr, balaycdr. Gkleri
yedi kat zere yaratan odur. Rahman'n bu yaratmasnda dzensizlik bulamazsn. Gzn
bir evir bak, bir aksaklk grebilir misin." (67/1-3)

"And olsun ki yakn g klarla donattk, onlarla eytanlarn talanmasn saladk ve

eytanlara lgn alev azab hazrladk." (67/5)

"Sizi yerde yaratp yayan odur ve onun huzurunda toplanacaksnz." (67/24)

"Allah'n g yedi kat zerine nasl yarattn grmez misiniz? Aralarnda aya aydnlk
vermi, gnein k samasn salamtr. Allah sizi yerden bitirir gibi yetitirmitir.
Sonra sizi oraya dndrr ve yine oradan karr. Yeryznde dolaabilmeniz, orada
yollardan ve geni geitlerden geebilmeniz iin onu size yayan odur." (71/15-20)

kinci Madde

Alemin yaratl dzenini zet olarak bildirir.

Ey aziz, malum olsun ki, mfessirler ve muhaddisler ittifak etmilerdir ki; Allah Teala
Hazretleri, birlik mertebesinde gizli bir hazineyken, tannmay ve bilinmeyi istemesi ve
sevmesiyle, ruhlar ve cesetler lemini yaratp, kendi rahmetinin gzelliini, celal ve
azametini, ba ve nimetini, sanatnn eitliliini ve hikmetinin srlarn gstermeyi
diledikte; btn yaratklarndan nce yokluun srrndan prl prl yeil cevheri vcuda
getirmitir. Baz rivayetlere gre, kendi nurundan olduka ho ve byk bir cevher var
edip, ondan kinatn tmn derece derece ve dzenli biimde ortaya karmtr. Buna,
ilk cevher, nur-u Muhammed, Cevh-i mahfuz, akl- kl, izaf ruh diye adlandrrlar ki,
btn ruhlarn ve cesetlerin balangc ve kayna bu cevherdir. nk Hak Teala
muhabbetle o cevhere bir bakmtr; o anda cevher, utancndan eriyip su gibi akmtr,
halis z stne kmtr. O zden ilk olarak kll nefsi yaratmtr. Sonra meleklerin
ruhlarn, bitkilerin ruhlarn, tabiatlarn ruhlarn srasyla yaratmtr. Bu ruhlar iin
mertebelerine gre belirli makamlar tayin edip, her snf kendi belli makamlarna
gitmitir. Her ruh, kendi cinsini bulup, topluluklar oluturmu ve her topluluk makamnda
kalmtr. Ruhlar ve melekler lemi, bu ondrt eit ruhla tamam olmutur. Bu lemin en
yksek, en saf ve en gzel olann gayb lemi, lhut lemi, ceberut lemi diye
adlandrrlar. Ortasna, ruhlar lemi, mnlar lemi, emirler lemi, derler. Alt ksmna, en
kesif ve cisimlere yakn olan ksmna mcerret lemi, berzah lemi, misal lemi derler.

Melekler ve ruhlar leminin yaratlmasndan ikibin yl sonra Hak Teala'nn ezeli iradesi
diledi ki, nam ve ann ortaya karmak iin cisimler lemini yaratt. Bunun zerine ilk
cevhere muhabbetle bir daha bakmtr. Onun yz suyu, utancndan harekete gelip
dalgalar ykselmiti r ve cevherin yce znden ar- zam vcuda gelmitir. teki
zlerinden krs, cennet, cehennem, yedi gk, drt unsur vcuda gelip ekillenmitir.
Ar- ldan esfel-i sfiline dek bu sret lemi, bu tertip zere dzen bulup, onbe eit
cisimle mlk leminin ortaya konuu tamam olmutur. Bu lemin st tabakasna ulv
lem, beka lemi, ahiret lemi derler; orta tabakasna orta lem, gk cisimleri lemi,
felekler lemi, gkle lemi derler; alt tabakasna sfl lem, cisimler lemi, unsurlar
lemi, olu ve bozulular lemi, dnya lemi derler. Ruhlar ve melekler lemindekilerle
mlk lemindekilerin toplam yani ruhlarn eitleri ile basit cisimlerin snflarnn hepsi,
harfler misali yirmi dokuzda tamam olmutur. Her iki lemin varlklarnn birlemesinden
ksm bileik cisim vcuda gelmitir: Madenler, bitkiler ve hayvanlar. Tpk hece
harflerinden isim, fiil ve harflerin vcuda gelip, insanlarn lisan olduu gibi, her iki
lemdekilerden de bileim ortaya kp, onlardan cihan kitab sonsuz mnlar
kazanmtr. u halde ibret gzyle leme bakan rifler, her nesnede nice hikmetler
grmlerdir ve Allah dostlar, Allah'n yce sanatnn srlarn anlayarak, birer harf olan
eyadan mnya ulap, Hak'kn huzuruna ermilerdir.

Rubai

Alem ki tamam nsha-i hikmettir

Mnsn fehm eyleyene cennettir

Mahrum-u uhd olanlarn eminde

Zinda- bel ah ve gam- mihnettir.

nc Madde

Ar- zam ve muhterem tayclarnn keyfiyetini bildirir.

Ey aziz, malum olsun ki, mfessirler ve muhaddisler, sz birlii ile demilerdir ki; Hak
Tal, lemin tamamn bir anda yaratmaya kdirken alt gnde yaratmas, yani pazar
gnnden balayp lemde bulunanlar cuma gnnde tamam eylemesi, kullarna her ite
sabr ve ihtiyat retmek ve anlatmak iindir. Nitekim buyurmulardr ki: "And olsun ki
gkleri, yeri ve ikisinin arasnda bulunanlar alt gnde yarattk ve biz bir yorgunluk da
duymadk." (51/38). Hak Teala kudretiyle, yeil cevherin yksek znden ar- zm
yaratmtr ki, onun nurunun bykl anlatlamaz. Bunun etraf krmz yakut olup,
btn yaratklarn sfat ve sretleri burada nakolunmu, resmedilmitir. Gklerin
stnde Rahman'n ar, meleklerin kblesi klnmtr. Nitekim yeryznde Kbe,
yerdekilerin kblesi klnmtr. Ar- zamn yetmi bin lisan vardr ki, her bir lisan baka
bir lgatla Hak Taala'ya tesbih eder, zikredicidir. Ar- zamn drt stunu vardr ki, her
biri yerin derinliklerine ular. Ar- zam su zerinde, su rzgr zerindeyken Hak Taala
drt byk melek yaratmtr; halen ar tayanlar onlardr. Kyamet gnnde baka drt
byk melek yaratsa gerektir ve arn tayclar o g sekiz olsa gerektir. Arn
tayclarnn her birinin drt yz vardr ki; bir yz insan sretinde tasvir olunmutur.
Her bir yz, yeryznde kendi benzeri olan yaratklar iin Allah'dan rzk istemektedir.
Arn tayclar daima ayakta durup, ar- zam boyunlar zerinde yklenmilerdir.
ayaklar ise yedi kat yerden aadadr. Allah'a yakn meleklerin hepsinden, Allah katnda
daha muhterem olan arn tayclardr. Bu meleklerin birinin ad israfil'dir ki, arn bir
aya onun boynu zerinde sapasalamdr. Hak Taala'n katnda hepsinden daha aziz ve
kerim olan odur. Srun sahibi odur ki, kyamete dek Levh-i Mahfuza bakar. Sra flemek
iin hazr durur. Levh-i Mahfuzdan, Cebrail, Mikail ve Azrail aleyhisselamlarn ilerini,
durumlarn ve amellerini aklamakta, haber vermekte ve kendilerine ulatrmakta
mahirdir. Arn tayclarndan her birinin drt kanad vardr ki, drt yne yaylmlardr.
Arn tayclarnn yars kar, yars atetir ki, biribirlerini sndrmeyip, yldz bcei gibi
biribiriyle kaynamlardr. Arn tayclarnn csseleri yle byktr ki, kulak
memeleriyle boyunlar aras ku uuuyla yediyz yllk mesafedir. Arn tayclarna
"byk melekler" ad da verilmitir. Arn tayclarnn kelimeleri, srekli tesbih olup, u
szler lisanlarnn virdi klnmtr: "Sbhane zi'l' mlki ve'l-melekut. Sbhane zi'l-ari
ve'l-izzeti ve'l-azameti ve'l-heybeti ve'l-kudreti ve'l-kibriyai ve'l-ceberuti Sbhane'l-
meliki'l-mabudi Sbhane'l-meliki'l-mevcudi Sbhane'l-meliki'l-hayyi'llezi L yenm ve l
yemut sbbuhun kuddsn Rabbn ve Rabb'l-melaiketi ve'r-ruh."

Drdnc Madde

Ar- zamn evresinde olan nehirleri ve melekleri bildirir.

Ey aziz, malum olsun ki, mfessirler ve muhaddisler tam bir ittifakla demilerdir ki: Hak
Taala, ar- zamn evresinde sekiz nehir yaratmtr ki, drd kardan beyaz ve souk,
drd baldan tatl ve temizdir. Bu sekiz nehir, srekli akarak, ar- zam tavaf ederler.
Hak Taala, orada Harkail namnda bir melek yaratmtr ki, btn eyann srlarna
yetmitir. O melek, ara gitmek isteyip, Hak Taaladan destur isteyerek ar tavafa
gitmitir. bin sene boyunca, sekizbin kanadyla umu ve bitkin dmtr. Hak Taala
ona kuvvet verip, tekrar umasn murat etmitir. bin yl daha arn evresinde
gitmitir ve acze dmtr. Hak Taala ona tekrar kuvvet ve kudret vermi ve umay
emretmitir. bin yl kadar yine gitmitir ve tekrar acze dp grmtr ki, dokuzbin
senede ancak arn bir ayandan tekine yetmitir. O, hayretteyken, Hak'dan yle nida
gelmitir: "Ey Harkail! Eer kyamete dek usan, arm tamamyle tavaf edemezsin."

Sekiz nehrin gerisinde ar- zamn evresinde bin perde nurdan, bin perde karanlktan
yaratlmtr; ta ki, arn nurunun iddetinden evresinde bulunan melekler yanmasnlar,
iye onlar perdelemitir. Bu perdelerin arasnda yetmibin melek yaratlmtr; ar
kuatan Rahman'a srekli tesbih ederler. Ar tavaf iin evresinde giderler ve gnde iki
defa ar yklenenlere selam verirler. Bunlara "saf tutan melekler" derler. Bunlarn
arasnda da yetmibin saf melek yaratlmtr. Bunlar ebed ayakta durup: "Sbhanallah
ve'l-hamd lillahi ve l ilhe illallah ve'llah ekber. Ve l havle ve l kuvvee ill billahi'l-
aliyyi'l-azim."2

Bu saflarn gerisinde bir byk ylan vardr ki, ar- zam kuatr. Ylan, ban kuyruu
zerine koymutur. Ba beyaz inciden, vcudu sar altndan, gzleri krmz yakuttan
yaratlmtr. Onun yz bin kanad vardr ki, kanatlarnn her saann yannda bir melek
tesbih eder bulunmutur. O sar ylann tesbihinin sadasndan melekleri titreme alr. Zira,
bu, btn meleklerin tesbihinin sadasna galip gelmitir. azn atka, gkleri ve yeri bir
lokma etmesi mmkndr. Eer o byk ylan tesbihinde taltif ile ilham olunsayd, onun
sadasnn mehabetinden btn yaratklar helak olurlard.

Hak Taala, melekleri, deiik nurlardan ve eitli tavrlardan yaratmtr. Ara yakn olan
meleklerin nurlar iddetli ve belirgindir. Ar meleklerinin nurlarna, sidre melekleri
tahamml edemezler. Sidre meleklerinin nurlarna, gklerin ve yerin melekleri tahamml
edemeyip, yanarlar. Btn melekler, Hak'kn emirlerine gre amel ederler. Onar, insanlar
gibi Hak Taala'ya si olmazlar. Gdalar tesbihtir: Yemezler, imezler, uyumazlar ve cinsi
mnasebette bulunmazlar. ou insan suretinde olup, kanatlar ku kanatlarna benzer.
Cisimleri latif olduundan eitli suretlerde teekkl ederler. Hak'kn emri ile hizmette gz
kamatran imek gibi giderler. Her biri bir hizmettedir. Kimi, arn evresinde tesbih ve
tavaf eder, kimi krsde, kimi sidrede, kimi cennette, kimi cehennemde, kimi gkte, kimi
yerde, kimi ayakta, kimi kuutta, kimi rkuda, kimi secdede; srekli tesbih ederler. Kimi,
insanlarn hizmetine vekildir; gece-gndz onlar koruyup, amellerini yazarlar. Bunlara
"Kiramenkatibin" ve "hafaza/koruyucu" derler. Meleklerin de kendilerinden peygamberleri
vardr. Biri srafil aleyhisselamdr ki, sureti yukarda anlatlmtr. Biri Cebrail
aleyhisselamdr ki, altyz kanad vardr, her kanadnn yz saa vardr. Her saann
uzunluu dou ile bat aras kadardr. Btn kanatlar deiik renkte nurlardandr. Byk
cssesi kardan beyazdr. Ayaklar yerin altndadr ve yle kuvvetlidir ki bir saayla
dalar unufak eyler. O, Hak Taala'dan yeryzndeki peygamberlere selam ve kelam
getirmeye vekildir. ekil ve azamette srafil aleyhisselam gibidir. Biri Mikail
aleyhisselamdr. kanatlarnn saysn ancak Hak Taala bilir. O, denizdeki meleklerin
vekilidir. nk gkler ve yer meleklerle doludur. Her biri, yamur yadrmak gibi nica
hizmetlere memurdur. Yamur tanelerinin her birini bir melek indirir, kyamete dek de bir
daha ona nbet gelmez. Her yere inen yamur, Mikail aleyhisselamn reyi ve tedbiriyledir.
Zira bu grev ona verilmitir. O da, cssece Cebrail aleyhisselam gibidir.
Peygamberlerden biri de Azrail aleyhisselamdr. O, can almaya vekildir. Btn ruhlar
kabzeden odur. Btn yeryz, onun huzurunda bir sofra misalidir. Rahmet ve gazap
meleklerinden nice yzbin ordusu vardr. ekil ve byklkte, kanatlarnn okluunda
Mikail aleyhisselam gibidir. Hazreti srafil, Cebrail, Mikail ve Azrail (selam onlara olsun)
drd de btn meleklerin reisi ve peygamberidirler ki; gklerde ve yerde olan meleklerin
hepsi bunlarn emrine itaatkr ve boyun emi durumdadr.

Beinci Madde

Ar- azamn altnda olan krs, levh-i mahfuz, kalem, sidretlmnteha, tuba aac,
srafil'in uru ve ruhlarn berzahn bildirir.

Ey aziz, malim olsun ki, mfessirler ve muhaddisler ittifak etmilerdir ki: Hak Taala ar-
azamn nurundan ve onun altnda, krmz yakut renginde arn ayana bitiik drt stun
zerinde bir byk krs yaratmtr. Onun stunlar yerin derinliklerine erimitir.
Gkler, yerler ve kaf da krsnn boluunda, lde bir sofra misalidir. Ama u tr
benzetmelerden muart, miktarlar snrlamak deildir, byklklerini anlatmaktr. nk
onlarn miktarlarn ancak onlar var eden lemin yaratcs bilir. Artan murat, taht
mlkdr, krsden murat da Allah'n ilmidir, diye itikat edenler, hata etmilerdir; yet
ve hadislere muhalif gitmilerdir.

Hak Taala, ar- azamn altnda, onun nurundan yeil bir zebercet renginde byk ve
yeil bir levha yaratmtr. Etrafn krmz yakut renginde yer etmitir. Zmrt renginde
bir yeil kalem yaratmtr ki, uzunluu yz yllk mesafe gitmitir. Onun iinde mrekkebi
beyaz nur kard. nk Hak Taala, ona: "Ey kalem yaz!" diye nida klmtr. O an, bu
heybetten kalem, straba gelmitir ve gk grlts sadas gibi bir sada ile tesbih edip,
Hak'kn yrtmesiyle levh-i mahfuz zerinde yrmtr ve kyamete dek hep olup
olacaklar yazmtr. Levh-i mahfu yazyla dolmutur. Ondan sonra 5akan akt kalem
kurudu) tabirince, kalem kuruyup kalmtr. iyi olan iyi, kt olan kt olmutur. Lakin
Hak taala, her gece ve gndzde levh-i mahfuza yzaltm kere nazr edip, her nazarda
bir nesne mahvedip yerine bi nesne koyar. Murat ettiini iler. Nitekim: "Allah diledii
hkm kaldrr, dilediii de yerinde brakr. Btn kitaplarn esas onun katndadr."
(13/39) buyurmutur Hak Taala btn kullarn ilerini levh-i mahfuza yazmtr ki,
gklerdekiler ve yerdekiler unu bilsinler: Btn yaratklarn hkmleri oradaki ilim zere
yrr ve ona uyar. O halde, levh-i mahfuzu ve kalemi inkar eden mnafktr.

Hak Taala ar- azamn altnda ve onun nurundan, krs karsnda, cenetlerin stnde
beyaz inci benzeri bir boluk yaratmtr ki, bu, sidretlmnteha ve tuba aacnn asl
beslendii yerdir. cebrail'in ve ona yakn meleklerin makam buradadr. Hak Taala
sidretlmntehada byk bir aa yaratmtr ki, ona tuba aac derler. Onun asl sar
altndandr. Dalla krmz mercandandr. Yapraklar yeil zmrttendir. eitli meyveleri
ekerdendir. Sonsuz dallar, cennet kklerine sartmtr. Saysz meyvelerinden,
cennettekiler zevkle toplarlar. Sidretlmnteha ve ar- azam arasnda yetmibin perde
tabakas yaratlmtr; ta ki, sidrede olan melekler, arn nurunun iddetinden
yanmayalar. Hak Taala ar- azamn altnda ve onun nurundan arn ayana bitiik,
krmz mercan renginde, boynuz ve kovan eklinde, olduka byk ve uzun, ii bo bir
nesne yaratmtr. Onun boluunda birinci ve ikinci berzah klp, yani insanlarn
bedenlerine gelecek olan ruhlarn ve gelip gitmi ruhlarn mekan olup, gklerin ve
yerlerin tabakalar yuvarlak ekmekler gibi onda dzlp, o, onlara dokunmakszn hepsini
kuatmtr. Bu kuatc boluk, srafil'in surudur. Onun i dzeyi, bal kovanndaki mumun
yzndeki gzenekler gibi gz gz olup, ilk berzah aleminde, bedenlere gidecek ruhlar
iin, ikinci berzahta bedenlerden kp har bekleyen ruhlar iin o yzeyin gzenekleri
mesken ve snak olmutur. Ruhlar, o ukurcuklarda, mertebelerine gre kyamete kadar
yuva ve makam tutup, her biri kendi makamnda ikamet klmtr.

Altnc Madde

Sidretlmntehada olan meleklerin vasflarn ve durumlarn, arn horozu olan

tavusun renklerini ve zikirlerini bildirir.

Ey Aziz, malum olsun ki, mfessirler ve muhaddisler ittifak zere demilerdir ki: Hak
Taala, sidretlmntehada vekil kld melei, byk bir cssede ve acaip ekilde
yaratmtr. Onun yetmi yz vardr. Her yznde yetmi az vardr. Her aznda
yetmi dili vardr. Her dili, baka bir lgatla Hak Taalay devaml tesbih eder. Hak Taala,
sidrede drtbin saf melek yaratmtr. Her saffn meleklerinin says onbine yetmitir.
Birinci safta olan melekler, srekli secdeye varp: "Sbhanallah" derler, ikinci safta
bulunan melekler, daima oturup: "Elhamdlillah" derler. nc safta duran melekler,
hep rkua varp: "La ilahe illallah" derler. Drdnc safta kalan melekler, kyamda durup:
"Allah ekber" derler.
 Hak Taala, sidrede, yeil zmrtten, minare eklinde bir byk direk yaratmtr ki,
sidreden ykseklii yetmibin fersah mesafededir. O direin banda beyaz inciden byk
bir kubbe yaratmtr. O kubbenin zerinde tavus kuu eklinde, eitli cevherler renginde
bir acaip melek yaratmtr. Oun bin beyz kanad vardr. Her kanadnda yzbin saa
vardr. Her bir saa zerinde satr yeil yazyla yazlm yazlar vardr. Birinci satrda:
"Bismillahirrahmanirrahim", ikinci satrda: "La ilahe illallah Muhammedn resulllah",
nc satrda: "Onun zatndan baka her ey yoklua mahkumdur" (28/88), yazlmtr.
te buna ar horozu derler ki, o kanatlarn yaydka, onun saaklarndan cennettekiler
zerine nisan yamuru gibi Hak'kn izniyle rahmet iner. Namaz vakitlerinde, o ar horozu,
kanatlarn birbirine vurup, feryat ile ter. Kanatlarnn her bir saandan baka bir sada
peyga olup, cennetlerin aalarnn dallarn sabah rzgar gibi sallar. Onun tnden,
cennette olan huri ve glman mesrur olup, odalardan balarn karp, birbirlerini
mjdelerler ki; "Muhammed sallallahaleyhivesselamn mmetinin namaz vakti gelmitir.
imdi hepsi ibadetle meguldr." Hak Tal, ar horozuna nida eder ki: "Ey ku, niin
byle feryat edersin?" O melek der ki: "Ey Allahm, mmin kullarn dnyada sana ibadete
yneldike, ben onlar iin senden rahmet isterim." O zaman ona, Hak'kn hitab gelir ki:
"Ey ku, dnyada be vakit namazn eda eden kullarma rahmet edip, cehennem
ateinden azat ederim. Naim cennetleriyle onlar hisselendirir ve sevindiririm." Bu hitap
ile ar horozu honut olmutur. (Kudretiyle kainat yaratan Allah mnezzehtir. O,
kainatlar hikmetiyle benzersiz yaratmtr. lmiyle her eyi kuatm ve her eyi tek tek
saymtr.)

KNC BLM

Cennetlerin isimlerini, vasflarn ve saylarn onlarda olan nehirleri, aalar,

binalarnn eitlerini, nimetlerini, hurilerini ve glmanlarn drt madde ile aklar.

Birinci Madde

Cennetlerin isimlerini ve sfatlarn ve onlarda olan nehirleri, aalar ve meyvelerini,

yksek atolar ve gzalc elbiseleri bildirir.

Ey Aziz, malum olun ki, mfessirler ve muhaddisler ittifak etmilerdir ki: Hak Taala,
ar ve krsn altnda, yedi gn stnde, arn nuru ile sudan ekiz cennet yaratmtr.
Bunlar, biribirinden yksektir. En yksei adn cennetidir ki, Mevla'nn grlme yeridir.
Birinci cennetin ismi, darlcelaldir ki, beyaz incidendir. kinci cennetin ismi, darsselamdr
ki, krmz yakuttandr. nc cennetin ismi, cennetlme'vadr ki, yeil zebercettendir.
Drdnc cennetin ismi cennetlhulddur ki, sar mercandandr. Beinci cennetin ismi,
cennetnnaimdir ki, beyaz gmtendir. Altnc cennetin ismi, cennetlfirdevsdir ki,
krmz altndandr. Yedinci cennetin ismi, cennetlkarardr ki, misktendir. Sekizinci
cennetin ismi, cennetladndir ki, terleyen incidendir. Bu adn cenneti, surlarla evrili bir
ehrin ortasndaki yksek dan zerinde bulunan i kale gibidir. Btn cennetlerin iinde
ve ortasnda olduundan, hepsine komu, ereflendirilmi bir mekandr; cennetlerin
nehirlerinin ounun kaynadr. Buras sddklarn, hfzlarn makamdr. Rahman'n
tecelli mahallidir.

Her cennetin bir kaps vardr ki, uzunluu ve genilii yz yllk yoldur. Her kap iki
kanatldr ve tek para sar altndandr. eitli renklerde cevherle ilenmi ve nice bin
nak ile sslenmitir. Birinci cennetin kaps zerinde: "La ilahe illallah Muhammedn
resulllah" yazlmtr. teki kaplar zerinde: "La ilahe illallah diyene azap etmem"
yazlmtr. Btn cennetlerin topra misk, talar cevher, bitkileri, zaferan ieklerinin
renginde, kpkrmzdr. Binalarnn bir cephesi altn, bir cephesi gm ve svas
anberdendir. Saraylar terleyen incidir, kkleri sar yakuttur. Saraylarn ve binalarn
kaplar hep mcevherdir. Her sarayn nnde drt nehir akar. Nehirlerden biri abhayat,
biri halis st, biri tertemiz arap, biri saf baldr. Nehirlerin etraf meyveli aalarla batan
aa bezenmitir. Cennet aalarnn dallar kurumuz, yapraklar dklp rmez,
Meyveleri srekli tazedir. Yedi cennetin en ls olan sekizinci cennette nice akan rmaklar
daha vardr. Bunlardan biri rahmet nehridir ki, btn cennetleri dolar. Suyu, hepsinden
saf ve baldan tatldr. Rengi kardan beyazdr. Kum inciden stndr. Cennet nehirlerinin
biri dahi kevser nehridir. Hak Taala, onu, sevgili Habibi Muhammed sallallahu aleyli
vesellem hazretlerine vermitir. Nitekim ona hitap edip: "Biz sana kevseri verdik,"
(108/1) buyurmutur. O nehrin genilii yz fersah mesafedir. Onun kayna arn alt
olup, oradan sidreye gelir, oradan cennet-i firdevse dklr. yle sratli akar ki, yaydan
frlayan ok gibi firdevs-i lay ve altnda olan cennetleri geerek dolar. Rengi stte
beyaz, tad ekerden irin, kokusu anberden hotur. ondan bi kere ien bir daha
susamaz. asla bir illet ve hastalk grmez. Lezzeti ebedi damandan gitmez. lk cennetin
kaps yannda, kevser nehrinin kenarnda, renkli cevherlerden kseler vardr, saylar
yldzlardan oktur. mmetlerin harinden sonra, cehennem kprsnden geenler,
Habib-i Ekrem sallallah taala aleyhi vesellem cennete girmeden nce mmetiyle ondan
iseler gerektir. Kevser nehrinin kenarlarnda, terleyen inciden ve krmz yakuttan daha
saf yksek aalar vardr ki, dallar eitli sadalarla name ederler. Dallar zerinde cins
cins kular deiik seslerle tesbih ederler. Cennet nehirlerinin biri, kfur nehridir. Biri
tesnim nehri, biri selsebil nehri, biri mhrl rahik nehridir. Bu nehirlerden baka yksek
cennetler iinde nice bin akan nehir vardr ki, etraflarnda nice yzbin meyveli aalar
vard. cennetlikler iin nice ipek dekler gibi, nice bin gzalc elbise vardr. Nice eit
lezzetli yiyecekler ve tertemiz iecekler vardr ki, hesabn ancak Hak Taala bilir.

Cennetlerin genilii, yani sekiz srundan her iki srun aras, yer ve gk aras kadar farz
olunup, cennetlerin uzunluu hudutsuz ve snrsz saylmtr. Fakat cennetlerin
derecelerinin tm, altbin alt yz altmyedi derece bilinmitir; Kur'an yetleri saysnca
hesaplanmtr. Her iki derecenin aras, beyz yllk mesafe bulunmutur. nk
cennetlikler, ezberledikleri Kur'an ayetleri adedince derecelere nail olmulardr. O halde
Kur'an hfzlar, cennetlerin en stnn bulmulardr ve adn cennetinin ortasna
ulamlardr.

kinci Madde

Cennet nimetlerinin eitlerini ve cennetlerde bulunan huri ve glmanlar, Rahman'a

kavumay ve grmeyi bildirir.

Ey aziz, malum olsun ki, mfessirler ve muhaddisler ittifak zere beyan etmilerdir ki:
Cennetlikler iin olan nimetler, her durumda hazr olup, arzu ettiklerinde nlerine gelir.
Yksek aalarn sarkan meyveleri, iaretleriyle ellerine gelir ve her anca eitli
meyvelerle lezzetlenirler. Her ne yiyecek ve iecek isterlerse hazr bulurlar. Kazanmaya
ve piirmeye hacet yoktur. Zira cennette zahmet ve ate olmaz.

Cennet aalarnn en by tuba aacdr ki, kk sidrede, dallar ve meyveleri cennet

saraylarnn iindedir. Tpk dnyada gnein yukarda bulunup, btn evlere girdii
gibi. Tubann asl, cennetin yukarsnda olan sidrede bulunup, saysz dallar cennet
saraylarna inmitir. Cennetlikler, onun eitli meyvelerinden meyvelenip, her demde nice
lezzet bulmulardr.

Mminler iin renkli deklerle ssl saraylarda ve atolarda, yastklar zerinde aner
sal, hilal kal, kara gl, gne yzl, irin szl, iveli ve nazl, inci dili, mercan
dudakl, gl yanakl, selvi boylu, gzel huylu, glden taze ve taravetli huri kzlar vardr.
Bunlar cennetliklerin temiz eleridir. Her birisi yetmi kat elbise giymitir. Renkleri eitli,
lleri hafiftir. Her hurinin taravetli teni cam gibi effaftr. Balarna nur renkleriyle
ldayan talar koymulardr. eitli cevherlerle ilenmi tahtlar zerinde oturup,
mminlere bakarlar. Karlarnda hizmet iin nice bin ocuk ve glman saf saf
dizilmilerdir.

Cennetlere giren mminler ebed orada kalrlar,r asla kmazlar. Selamla irin sohbetler
edip, bo szle asla hatr ykmazlar. Cennetlikler iin asla ihtiyarlama yoktur. Elbiseleri
eskimez. Gnlleri zengin, gzleri toktur. Yerler, ierler fakat ayak yoluna gitmezler. Yiyip
itikleri latif bir buhar gibi olup, gl suyu gibi bedenlerinden szar, asla kk su
dkmezler. Oradaki huriler ve kadnlar, hayzdan, nifasdan ve buna benzer eylerden
uzak ve pak olmulardr. Cennetlikler her an ve her zaman emniyet iindedirler.
zntden, gamdan, bir eyler tedarik etmekten kurtulmulardr. Hastalklardan ve
sakatlklardan selamet bulmulardr. Shhat ve fiyette ebed sevinlidirler. Saadetleri
sonsuzdur. Mminler iin Rahman'n melekleri, her hafta bir kere mcevherle donatlm
buraklar getirip, Hak Taalann selam ve davetini tebli ederler, mjdelerler. Onlar da,
buraklara binip, adn cennetine ykselip giderler. Hak Taalann misafirhanesine varp,
ikram ve izzetlerini grp, eitli nimetlerini yiyip, selam ve kelamn iitip, Hak'kn
cemalini gzleriyle mahede ederler. Grntsnn lezzetinden mest olup, cennet
nimetlerini unutup giderler. Oradan Hak'kn izniyle yine kendi makamlarna dnerler.

Btn cennetleri bekisi ve hkimi, sevimli ve byk bir melektir. ekli insan, ismi
Rdvan'dr. Cennetler iinde gece ve gndz olmaz. Btn cennetler bir an ksz
kalmazlar. nk cennetlerin gkyz Rahman'n ardr. Her an arn nurlar onlar
klandrr.

nc Madde

Cennet nimetlerinin hlasas ve o devlete nail olan bildirir.

Eyaziz, malum olsun ki, Hak Taala kuts hadiste azametle yle buyurmutur: "Ey
insanolu! Sen dnyaya nice rabet ve iltifat edersin ki, o fanidir. Nimetleri geicidir,
hayat snrldr. Gerekten benim katmda, bana itaat eden insan iin sekiz cennet
hazrlammdr. Kaplar dahi sekizdir. Her bir cennette zaferandan yetmi bin bahe
vardr. Her bir bahede inci ve mercandan yetmi bin belde vardr. Her bir belde iinde
krmz yakutta yetmibin saray vardr. Her bir sarayda zebercetten yetmibin daire
vardr. Her bir dairede sar altndan yetmibin oda vardr. Her bir oda iinde sar yakuttan
yetmi bin yatak vardr. Her bir yatak zerinde ssl ipekten yetmi bin dek
denmitir. Her bir dek zerinde bir huri kz ve her bir hurinin nnde sar altndan bir
sini vardr. Her bir sinide renkli cevherlerde yitmibin tabak vardr. Her bir tabakta baka
eit yemek vardr. Her bir saray altnda akan drt nehir vardr. Bunlardan biri su, biri
st, biri arap, biri saf baldr. Her bir nehrin kenarnda yetmi bin aa vardr. Her bir
aacn yetmibin eit meyvesi ve yetmibin renk yapra vardr. Her bir aa zerinde
renkli kulardan yetmibin eit ku vardr. Her bir ku yetmibin eit sada ile bana
tesbih eder. Benim itaatkar kullarma bunlardan baka her bir saatte yetmibin eit
hediye bahederim ki, ne gzler grm, ne kulaklar iitmi ve ne gnllerden gemitir.
Cennetliklerin elbiseleri yetmi kat cennet elbisesidir. Bunlar, incelik ve zerafetlerinden
dolay biribirini gizlemeyip, alttaki elbiselerin renkler prl prl olup, sttekilerin renkleriyle
kararak ortaya kar. Cennetlikler, cennetlerden ne karlar, ne de lm grrler; ne
ihtiyarlar, ne gam yerler. Ne korku, ne hzn ekerler. Ne namaz klarlar, ne oru
tutarlar. Ne hastalanrlar, ne alarlar. Ne kk su dkerler, ne byk su; ancak gl suyu
gibi ter dkerler. O halde, kim ki benim rzam ve cennetimi isterse, dnyadan az ile
kanaat edip, dnyann gni olan izzet ve lezzetlerini terk etsin. Habibime uyarak, onun
yolunda gitsin."

Beyt

Ebed cennet nimetleri helaldir o kimseye

Elini dudan srmez cihan nimetlerine

Drdnc Madde

Liva-y hamd ve Beyt-i mamuru bildirir.

Ey aziz, malum olsun ki, mfessirler ve muhaddisler ittifak etmilerdir ki: Hak Taala,
Habib-i Ekrem sallallah taala aleyhi vesellem hazretlerine baheyledii Liva-y hamd
ismiyle adlandrlan sancak- erifdir ki; maher gnnde Muhammed mmeti onun
altnda toplanp o mmetinnin efaatisi olan Peygamber, kendisine vaad edilen makam-
mahmuda erip, liva-y hamd altnda bulunan mmetine afaat eylese gerektir. Halen o
Liva-y hamd, cennetin en yksek yerinde, sonsuz bir sahrada hamd da zerinde
dikilmi byk bir alemdir. Uzunluu bin yllk mesafedir. Gnderi beyaz gmtendir,
yeil zebercettendir; alemi krmz yakuttandr. Onun kesi vardr ki, her iki kesinin
aras beyz yllk mesafedir. zerinde nurdan satr yazlmtr. Her bir satrn
uzunluu beyz yllk mesafedir. Birinci satr: "Bismillahirrahmanirrahim," ikinci satr:
"La ilahe illallah Muhammedn resulllah", nc satr: "Elhamd lillahi Rabbilalemin."
byk livann altna yetmi bin liva daha vardr. Her birinin altda yetmibin melek saf
vardr. Her bir safta yetmibin melek durup, Hak Tealaya tesbih ederler.

Beyt-i mamur, firdevs cennetinde krmz yakuttan bir yksek kubbe idi. Hak Taala, Adem
aleyhissela cennetten yeryzne indirdiinde, tevbesini kabul eylemiti. Ona ikram ii
Beyt-i mamuru yksek cennetten bu dnyaya indirip, Kbe'nin yerine koymutu. Ta ki
bu, Adem aleyhisselam ii cennet yadigr olup, onu tavaf ve ziyaret kla. Beyt-i
mamurun iki kaps vard. Biri douya, biri batya almt. Beyt-i mamurun iinde nurdan
kandil vard. Onlarn , ne kadar yeri aydnlatmsa, o arazi halen Kabe4nin haremi
olmutur. Hak'kn emriyle, yedi gkte sakin melekler, nbetle inip, hazreti Adem
aleyhisselamla Beyt-i mamuru tavaf ederlerdi. Beyt-i mamur, hazreti Adem
aleyhisselamdan sonra hazreti Nuh aleyhisselamn zamanna dein yeryzndeydi.
Buradan, tufandan nce dnya gne kaldrlmtr. Kyamete kadar orada kalp, sonra
yine cenette yolan mekanna kaldrlsa gerektir.

Beyt-i mamurun yeryznde olan mekannda, hazreti brahim aleyhisselam, Hak'kn

emriyle Kbe'yi bina etmitir. Eer Beyt-i mamur, gkten dse, Kabe'nin zerine iner.
Yerdeki Kabe ile gkteki Beyt-i mamurun aras haram- eriftir. Halen Kabe'nin duvarnda
bulunan ve plen hacer-i es'ad, beyt-i mamurdan yadigr kalmtr. Bu ta, krmz
yakut iken, tufanda Hak'kn emri ile hacer-i esved (siyah ta) olmutur. Beyt-i mamurun
dnya semasnda bulunuu odur ki; her gn ona yetmi bin melek girip, onda namaz
klarlar. Onlar bir snf melektir ki, onlara "cin" dahi derler, zira ki "iblis) onlardandr.
Onlarn saylar o kadar oktur ki, onlardan beyt-i mamura bir kere girene kyamete dein
bir dahi sra gelmez.
 3-BLM:

NC BLM

Cennet altnda olan perde melekleri, denizleri, hazineleri, yedi g ve her gkte olan
melekleri, gne, ay ve yldzlarn hareketlerini, kinatn durumu ve atmosferi drt madde
ile aklar.

Birinci Madde

Yksek cennetlerin altnda olan perde meleklerin eitlerini, denizleri, Hak'kn

hazinelerini, yedi gn keyfiyetini ve he birinde sakin olan melekleri ve onlarn ekillerini
ve tesbihlerini bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, mfessirler ve muhaddisler ittifak zere demilerdir ki: Hak
Tel yksek cennetlerin altnda gne ndan yetmibin perde icat etmitir. Onlarn
altnda ay ndan yetmibin perde ortaya karmtr. Onlarn altnda karanlktan
yetmibin perde yaratmtr. Btn bu perdeler eitli meleklerden ibarettir. Onlarn
altnda taksim edilmi rzklar denizi vardr. Onun altnda nimetler denizi vardr. Onun
altnda su denizi vardr. Onun altnda hayat denizi vardr. Btn bu denizler, Hak'kn
nimetlerinden kinayedir.

Bu denizlerin altnda yedi gk vardr. Bu, iekli nurdandr. Bir rivayette, krmz
yakuttandr. Bunun izmi ariba'dr. Meleklerle doludur. Buradaki melekler adam
suretindedir. Tesbihleri daima: "Sbhanallah ve bi hamdihi adade halkihi ve zineti arihi
ve midadi kelimatihi"3 dir. Onlar Hak Tel'dan gayri kimseyi bilmezler. Birbirlerine dahi
bakmazlar. Allah korkusundan ayakta durup, kyamete kadar alarlar. Bunlara
mukarrabin melekler, ruhaniyyin melekler, derler. Onlarn reislerinin ismi: Rakyail'dir. Bu,
yedi gn bekisidir. Bunlarn altnda altnc gk vardr. Taze incidendir. Burann ismi:
Raka'dr. Buradaki melekler olan suretinde, yzleri glden tazedir. Hepsi Allah
korkusundan rka gitmilerdir. "Sbhane Rabbi klli eyin"4 tesbihini dillerine vird
etmilerdir. Reislerinin ad: Kemhail'dir. Bu, altnc gn bekisidir. Bunun altnda beinci
gk vardr. Krmz altndandr. Bunun ismi: Dineka'dr. Burann melekleri huri
suretindedir. Bunlarn hepsi Allah korkusundan oturup kalmlardr. Tesbihleri: "Sbhane
hlikunnur ve bi hamdihi"5 olmutur. Reislerinin ismi: Semhail'dir. Bu, beinci gn
bekisidir. Bunun altnda drdnc gk vardr ki, beyaz gmtendir. smi: Erkalun'dur.
Burann melekleri at suretindedir. Tesbihleri: "Sbhane melikil kuddsi Rabbena ve Rabbil
melaiketi ver ruh"6 olmutur. Reislerinin ismi: Kakail'dir. Bu drdnc gn bekisidir.
Bunun altnda nc gk vardr ki, sar yakuttandr. smi: Mun'dur. Bunun melekleri
kartal suretindedir. Tesbihleri: Sbhane'l-melik'el-hayyi'llezi ve l yemt"7 kelimesidir.
Reislerinin ismi: Safdail'dir Bu, nc gn bekisidir. Bunun altnda ikinci gk vardry
ki, krmz yakuttandr. ismi: Kaydum'dur. Burann melekleri deve suretindedir. Tesbihleri:
"Sbhane zil izzeti vel ceberut"8 olmutur. Reislerinin ismi: Mihail'dir. Bu, ikinci gn
bekisidir. Bunun altnda birici gk vardr ki, yeil zebercettendir. smi: Berkia'dr.
Burann melekleri kz suretindedir. Tesbihleri: "Sbhane zil mlki vel melekut"9
olmutur. Buradakilerin reisinin ismi: smail'dir. Dnya gnn bekisidir. Bu, byk ve
gzel bir melektir ki, Mikail'in vekilidir. Yamuru her yere taksim eden odur. Yamur
damlalar onun hesabyle iner ve bulutlar onun sevkeyledii yere gider.

Yedi gn krmz altndan hesapsz kaplar vardr. Hepsi kilitlidir ve anahtarlarnn ismi:
Allah ekber'dir. Her gn reisinin desturuyle kaplarn kapclar aarlar. Yedi gkten
her birinin kalnl ve ykseklii beyz yllk mesafedir. Her iki gn aras beyz yllk
yoldur. Unutmamaldr ki, yukarda iaret olunduu zere yedi gn tasnifini
tekrarlamaktan murat, say ve mesafelerinin tayini deildir. Belki Allah'n kudretinin
bykln beyandan kinayedir. Zira Allah'n kudreti nihayetsizdir. Yedi gn
topluluklar ve ekilleri sahih rivayetler zere adrlar misali olup, yerin evresinde
bulunan ekiz kaf dann yedisi zerinde karar etmilerdir. Sekizinci kaf da, dnya
gnn iinde yeri kuatmtr. Gklerin alt ksmlar bu dalar zere nihayet bulmutur.

kinci Madde

Yedi gn altnda, dnya gne bitiik olan denizin iinde gne, ay ve yldzlarn
dou ve batn ve baz durumlarn bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, baz mfessirler ve muhaddisler demilerdir ki: Hak Tal,
dnya g altnda ve ona bitiik bir su denizi yaratmtr ki, bu deniz, dnya gnn
iini kaplar. Bunun dalgalar, hava zerinde Hak'kn emriyle karar ve sknet bulmutur;
bir damlas havaya dmez. Allah, gnei, ay ve yldzlar kendi arnn nurundan yaratp,
bu su denizinin iinde balklar gibi yzc eylemitir. Btn yldzlardan, gnei daha
byk ve nurlu edip, bundan sonra da ay byk ve nurlu etmitir. Sonra Cibril
aleyhisselm kanadyla ayn yzn mesh edip, n yoketmitir ki, nuru snk olup,
gece gndzden fark ola. Onunla senelerin says ve aylarn hesab malm ola. Nitekim
Hak Tal Kelam- Kadim'inde buyurmutur: "Bir delil olan geceyi, kaldrp, yine bir delil
olan gndz aydnlk kldk." (17/12) Bunun iindir ki, ayn yznde izgiler gibi grnen
siyah belirtiler nurunun mahvolmasndandr. Hak Tal bu deniz iinde, gne iin yz
altm kulplu elmas cevherinden bir araba yaratp, gnei zerine koymutur. Her kulpu
tutan bir elek yaratmtr. Ta ki onlar, gnei arabasyle o denizde doudan batya ekip
gtreler.

Hak Tal ay iin de yz kulplu, sar yakuttan bir araba yaratmtr. Ay onun zerine
koymutur. Her bir kulpu kavramak iin bir melek tayin etmitir. Ta ki onlar, ay
arabasyla doudan batya gtreler. Yine ay iin lacivert cevherden altm kulplu bir
mahfaza yaratmtr ki, ona altm melek tayin etmitir. Ay, arabasn yneten melekler
tarafndan gneten gn gn uzaklatrldka, mahfazasn tutan melekler de, aydan
mahfazasn azar azar yaklatrdka, mahfazasn dahi te taraftan gn gn yaklatrp,
ay gnee yakn oldukta, mahfazasn tamamyla ona giydirirler. Bu minval zere
kyamete kadar gider. Bunun iindir ki, ay bazan kaybolur, bazan hill, bazan yarm,
bazan da dolunay olur.

Yldzlarn byklerine onar melek, kklerine birer melek tayin olunmutur. Ta ki,
hakim ve gl olan Allah'n takdiri zere onlar, o denizde hareket ettirip, belirli
vakitlerinde dodurup batrrlar. Kaf dann gerisindeki o deniz iinde, yldzlarn her
birini yine kendi dou yerlerine gtrrler. Gkte kayan ate paralaryla, oralarda kulak
misafiri olan eytanlar talarlar ve yakarlar.

Hak Tal kudretiyle gne, ay ve yldzlardan ancak bei iin yerin iki tarafnda
mteaddit dou ve bat yerleri yaratmtr. Bunun iindir ki, bunlara yedi gezegen
derler. Bunlar, her gn baka bir yerden doup, baka bir yere batarlar. Gne iin dou
tarafnda kaynayan siyah balktan yz seksen ate kartp, bat tarafnda da siyah
balktan kan yz eksen kaynak var etmitir ki iddetli ate zerinde kaynayan kazanlar
misali kaynarlar.

Gne, aziz ve alim olan Allah'n takdiriyle, alt ay boyunca her gn yeni bir dou
yerinden doup, yeni bir bat yeri iinde batar, Alt ay sonunda yine nceki dou ve
bat yerlerine dner. Senenin bitiminde tekrarna gelir. Seni boyunca gneyden kuzeye,
kuzeyden gneye kayarak hareket eder. Bunun iin, kn gnein dou ve bat yerleri
gneyde olup, yaz gnlerinde kuzey ynnde doar ve batar. Ta kyamete dek bu minval
zere gider. Eer bu yakc gne nlar, o deniz iinden szlmeyip dorudan havaya
gelseydi; o bize yakn olup, yeryznde bulunan yaratklar tmden yanarlard. Eer gzel
ayn nurlu yz, o denizle rtl olmayp, aktan mahede olunsayd; cihan halk, ayn
gzelliine meftun ve hayran olup, onu Tanr edinirlerdi diye haber ve vrit olmutur.

nc Madde

Geceyi, gndz, gnein secdelerini, ay ve gne tutulmalarn bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, mfessirlerin ve muhaddislerin byk ounluu demilerdir ki:
Her gn, gnein batma vakti olduunda gece iin tayin olunan melek, gecenin siyah
cevherini, gkten dou tarafna asp; tedricen ufuklardan gndzn beyaz cevherini
kaldrr. Ta ki, gecenin cevheri ufuklar kuatp, gece karanl olur. Gnein nuru
battkta; ona vekil olan melekler, onun gkten ge sratle kaldrp, iki saat miktar
zaman iinde ar- azam altna gtrrler. Burada gne, cihann Rahman'na secde edip,
melekler dahi onunla secdeye giderler. Cibril-i emin aleyhisselam, arn nurundan,
gnee, bir gnlk nurdan elbisesini giydirir. Bundan sonra gecenin saatleri tamam
oldukta; gnein douundan iki saat nce, gndz iin tayin olunan melek, gndzn
beyaz cevherini gklerden dou tarafna asp, yava yava ufuklara gnderip, yaydka,
gecenin melei de, gecenin siyah cevherini yava yava ge kaldrr. Ta ki, gndzn
cevheri, ufuklar kuatp, cihan aydnlk olur. Gne melekleri dahi, gnei, gkten ge
sratle indirip, iki saatte nceki doma yerine getirirler. gne dodukta; tayin edilmi
olan yz altm gne melei, tesbih ve tehlil ederek doup, kanatlarn yayarlar.
Gnei, o gnn saat ve dakikalar miktarnca hareket ettirip, batya gtrp giderler. Bu
minval zere gne, bat yerinde batp, dou yerinden doarak, kyamet oluncaya
dein byle gelip gider. Kyamet gnnde gn miktar durup, drdnc gn batt
yerden dosa gerektir. Bu durum, kyamet artlarnn en mehuru ve kyamet
almetlerinin en bydr ki, bundan sonra tevbeler kabul olmaz, kfr ve isyandan
pimanlk yarar salamaz.

Hak Tal, gne ve ay tutulmalar iin belirli vakitler tayin etmitir ki, yeryznde
bulunan kullar, ayn ve gnein deimesini grp, uyanarak, kendisine tevbe edeler ve
yneleler. Gne tutulmas vakti geldikte; gne, arabasndan dp, ge doru denizin
derinliklerine gider. Eer tamamyle derse, gne tam tutulup, yldzlar rten
kalmayp, byk yldzlar meydana kar. Eer yars denize derse, dt kadar
tutulur. Gne tutulmas durumunda gne melekleri iki frka olur. Bir frykas, tesbih
ederek, onu arabasndan yana ekerler. Bir frkas dahi tesbih ederek, arabay gneten
yana yaklatrrlar. Bu esnada yine gnei bat tarafna alp giderler. Ta ki, iki saat
miktar zamanda, nceki gibi arabas zerine koyarlar. Bylece gnei, leme k vererek
batt yere yederler. Aynen bunun gibi, ay tutulmas vakti geldikte; ay, arabasndan
denize ya tamam, ya yars dp, bu olay sresince ay tutulmas hasl olur. Onun
melekleri de iki frka olup, tpk gne tutulmas vaktindeki minval zere hareket ederek,
ay arabasna koyarlar; ay tekrar parlayp, karanlk geceyi klandrr. Melekler onu alp,
batt yere gtrrler.

Ay ve gne tutulmasnn faideleri vardr. Biri budur ki, gne ve ay tanr edinenlerin
szlerinin rkl ortaya kar. Zira, deiiklie urayan nesne, tanr olamaz. Biri dahi
budur ki, ay, ayn son gnnde gnein ndan kurtuldukta; grnmez olduu ve
tam dolunay halindeyken tutulduu; bunun da kemale ermenin noksana yaknlamak
olduunu gsterdii, nk her kemalin bir zevali olduunun kanlmazldr.

u hale emniyette bulunan kemal sahiplerine, beldan emniyet olmayp, hazreti Hak'ka
ynelmek lzmdr. Nitekim Habib-i Ekrem sallallah aleyhi ve sellem: "Emniyeti
bekleyerek belda olmay, emniyetteyken beldan saknmaktan daha ok severim. nk
Allah bir kuluna ancak bel iin emniyet verir," buyurmutur.

Gne ve ay tutulmasnn bir faideleri dahi budur ki; kyamet gnnde yzlerin beyaz ve
siyah omalar hatrlayp, kulun tedarikli olmas her dem Hak'kn rzasn gzetmesidir.

Gne ve ay tutulmalarn grenlerin, tevbe ve istifarla Allah'a ynelmeleri lzm olur.

Drdnc Madde

Kinat baz durumlarn ve atmosferi bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, mfessirler ve muhaddisler demilerdir ki: Hak Tal, yukarda
anlatlan denizin altnda olan hava denizinin ortasnda, yerle gk arasnda bir su denizi
daha yaratmtr. Ona yasak deniz, derler. Onda, balklar gibi eitli yaratklar yzp,
gezerler. Bu denizin suyuyla Nuh Tufan olmutur. Nuh kavmi onunla helk bulmutur.
Hak Tal, yamur indirmek murat eyledikte; gkler zerinde ola rzklar denizinden belli
vakitlerde, taksim edilmi rzklar ge indirir ve yasaklanm denize ulatrr. Ondan
rzgra ykleyip, bulutlara bildirir. Ta ki rzklarla donatlan suyu, kalbur misali eleyip,
yamur damlalar eyleye. Ondan hem damlay, Hak'k emriyle bir melek indirip, kendi
mevziine koyar. nk melekler, nurdan yaratlmtr, onun iin yamur indirmek gibi
ilerde birbiri zerine ylmayp, k ualar gibi birbirinden geerler. Gkten yere inen
her yamur damlas, ll, tartldr; karaya ve denize yarar oktur. Eer, yamur
damlas rzk ile donanm ise, ondan kara nebatlar hasl olur, denizde incilere ular. O
halde rzklar, denizden yamur denizine, orada bulutlara, onlardan da karaya ve denize
iner. Hak Tal, atmosferde, yani hava denizinin iinde kardan ve doludan nice yzbin
dalar yaratmtr. Yerin bir tarafna kar, bir tarafna dolu gnderecek oldukta; bunlara
vekil olan Mikail aleyhisselama emreder. O dahi vekili olan smail adl melee emredip,
murat eyledii yere, istedii kadar her tanesini bir melek koyar. Nitekim Hak Tal:
"Grmedin mi ki Allah, bulutlar srklyor; sonra bulutlarn arasn topluyor, sonra onu
bir yn haline getiriyor. te gryorsun ki, yamur bunlarn arasndan kyor. Allah,
gkte dalar halindeki birikintilerden dolu indiriyor da, diledii kimseye bununla musibet
veriyor, dilediinden de onu bertaraf ediyor. imein parlts neredeyse gzleri
alverecek." (24/43), buyurmutur.

Hak Tal, yeil cevherden suyu yarattkta; onun buharndan rzgr yaratmtr. Yer ve
gk arasnda olan rzgr ksmdr. Birisi ksr rzgrdr ki, Ad kavmine gnderilmitir.
Birisi kara rzgrdr ki, yldzlar denizini, yamurlar denizini, kar ve dolu dalarn
yklenip, atmosferde tutmutur. nc rzgr, yerdekilerin rzgrdr ki, dou-bat,
gney-kuzey ynlerinden hareket eden havadr. O, bulutlar ve buharlar birletirip ayrr,
yamur ve kar inecek yerlere akp gider. u halde rzgr esmesi de Mikail aleyhisselamn
tedbirine uygundur ve onun hareket ettirmesine baldr: Onun izniyle esip, izniyle kesilir.

Hak Tal, bu havay yaratklarnn ruhlarna nefes etmitir. Bu rzgr, fera ve srr;
eyann ve ilerin dzenleyicisi etmitir. nk rzgr olmasa, her ey kokar ve
bozulurdu, btn canllar yerde helk bulurdu. Rzgrn yamuru ve bitkileri beslemesi
gibi faydalar oktur. Yzleri gzelletirme, hayat koruma ve hayata nefes verme gibi
zelliklerinin nihayeti yoktur.

Hak Tal, bulutlar, ileri bo ve latif biimde yaratmtr. onlar, Mikail aleyhisselamn
yardmclar havada toplayp, yere yakn getirdikte; gkyzn rtp, kesif bir bulut
olurlar. Hak Tal, bulutlarn sevki iin Ra'd adl bir kk melek yaratp, onu, Mikail
aleyhisselama tbi klmtr. Onun demirden bir krbac vardr ki, kamyla bulutlar
develer gibi sevk eder. Vuruunun iddetiyle krbacndan ate kar ki, ona imek derler.
Eer o atein kvlcm yere derse, ona yldrm derler. O korkutucu gk grlts,
kck bir melek olan Ra'd'n sadasdr ki, Hak'k hamd ile tesbih eder. O, bulutlar
yerlerine sevkedip gider. Nitekim Hak Tal Kelam- Kadim'inde: "*k grlts, Allah'
hamd ile tesbih eder; melekler de Allah'dan korkarak tesbih ederler," (13/13),
buyurmutur.

Hadis-i erifte vrif olmutur ki, havada ortaya ka yeil ve krmz kavis Kuzah kavsi
deildir, zira Kuzah eytann namdr. Belki o Allah'n kavsidir ki, rahmet almeti, kudret
belirtisi ve bereket habercisidir.

Hak Tal, yeryzne komu olan havay, ltif yaratmtr. Ta ki yeryznde bulunan
yaratklar onu, koklayarak teneffs edip, hayat bularak yaayalar. Bu havann stnde
duman, onun stnde beyaz bulutlar, onun stnde yamur bulutlar, onun stnde ua
kular yaratmtr ki, kularn ne yasaklanm denizde yuvalar vardr, ne yeryznde
yuvalar vardr. Onlar ancak hava yerler, hava ierler; havada uyurlar, havada iftleirler.
Yumurtalar havadan derken, ruh bulup yavru olur ve kanatlar tamamlanana kadar,
ku olup uana dek derler. Bundan sonra da yukar doru uup, hemcinslerine giderler.
Bunlarn bulunduu havann stnde, kar ve dolu dalar, bunun stnde yasaklanm
deniz, bunun stnde ltif hava ve bunun stnde yldzlar denizini yaratmtr. Gne,
ay ve yldzlarn nurlar byk ve iddetli olup, onlarla bizim aramzda bulunan ltif hava,
saf deniz, kar ve bulutlar az olduundan byk bir engel tekil etmez. Eer, gne ile yer
arasda btn bunlar, bu kadarck engel tekil etmeseydi, gnein scana asla
tahamml olunmazd.

4-BLM

Yedi denizin, sekiz kaf dann, yedi yerin ve her tabakann sakinlerini, cehennemi ve
edi tabakasn ve her bir tabakasnda bulunanlarn, kyamet artlarnn ve kyamet
hallerinin, lemin yokoluunun ve maherin durumlarnn yaratl keyfiyetini; be madde
ile beyan eder.
Birinci Madde

Yedi denizi, dalar, yerleri ve cehennemi zet olarak bildirir.

Ey Aziz, malm olsun ki, mfessirler ve muhaddisler ittifak etmilerdir ki: Hak Tal
yerleri ve gkleri yaratmak murat eyledikte; daha nce anlattmz yeil cevherlerin
suyundan, cennetler ve hazineler altnda kalan artnn saf ve ltifinden yedi g
yaratp, ondan kalan bulank suyu ve tortuyu birbirine vurmutur. O zaman, bunun z
yzne kp, dalgalar ykseldikte; o z ve dalgalarn dondurmutur: Yerler ve dalar
olmutur. Dalar dahi yerin direkleri olmutur. Sonra Hak Tal, btn dalarn damarn,
yeri kuatm olan kaf dana balamtr. Bir byk melei, zelzeleye mvekkel edip,
dalarn damarlarn onun eline vermitir. u halde Hak Tal, bir yein halkn isyanlardan
men ve yasak etmek murat eyledikte; o melek, Hak'kn emriyle o yerin damarn hareket
ettirir. Ta ki orann halk, o zelzeleden korkuyla kendilerine gelip, Hak Talya yneleler
ve itaatkr olalar.

Bundan sonra yedi denizi yaratmtr ki, en k yerin evresini, kaf dann tesinden
kuatr. Onun nm bahr-i muhit olmutur. Onun gerisindeki ikinci denizdir ki, nam:
Kaynes'tir. Onun tesindeki nc denizdir ki, nm: Esam'dr. Onun tesindeki
drdnc denizdir ki, nm: Muzlem'dir. onun tesindeki beinci denizdir ki, nm:
Mrmas'dr. Dnun tesindeki altnc denizdir ki, nm: Skin'dir. Onun tesindeki yedinci
denizdir ki, nm: Bki'dir. Yedi denizin sonuncusu odur. Btn bu denizler, birbirini
kuatmtr. her birinin eni beyz yllk yoldur. Hak Tal, yeil cevherin artndan her
iki deniz arasnda, ilk denizle yerin evresi arasnda ve yedinci denizin tesinde birer yeil
kaf da yaratmtr ki, saylar sekize yetmitir. Bu dalarn her birinin eni beyz yllk
yoldur. Bundan sonra Hak Tal, kudretiyle, adrla misali yedi da zerine yedi gn
kenarlarn kubbeler gibi kuymutur. Sekizinci kaf da ise, dnya gnn iinde, bahr-i
muhit ile yer arasnda hepsinden mcerre ve sade kalmtr. Hak Tal o yeil da,
gn iinden gne , ay e yldzlarn nuruyla aydnlatp, ualar kaf dandan havaya
aksettiinden, renksiz hava yeil renk gsterip, halk bunu gn rengi zannederler.

Hak Tal, yedi gn her birisini, balklar gibi binlerce eit yaratkla dopdolu etmitir.
Yedi gn duvar olan kaf dann tesinde bir byk ylan yaratmtr. Ylan, byk da
halk gibi kuatp, ban kuyruu zerine koymutur. Kyamete dek Hak Tal'ya yksek
savtyle tesbih eder. Bu denizler ortasnda yedi yer, bir gemi gibi hareketli ve huzursuz
iken, Hak Tal bir byk melek tayin etmitir ki, yerlerin etrafn kavrayp, bir omuzu
zerinde ski klmt. Sonra Hak Tal, o melein aya salam dursun iin yeil
yakuttan bir byk kare biiminde kaya yaratmtr ki; onun en st dzeyinde bin vdi
yaratp, her birini bir deniz ile ve her denizi binlerce eit yaratkla doldurmutur. Daha
sonra Hak Tal, o kayay sabit tutmak ii bir byk krmz kz yaratmtr ki, onun
krkbin ba, krkbin boynuzu, krkbin aya vardr. Her iki aya aras bir yllk yoldur.
Kayay, boynuzlar ve srt zerine yklenmitir. Bu kzn ad: Liyunan'dr. Sonra Hak
Tal, onun ayaklarn sabitletirmek iin bir byk balk yaratmtr ki, yedi deniz onun
aznda bir damla gibidir. Sonra Hak Tal, o baln altnda bir byk deniz yaratmtr
ki, byk alk, bu byk denizde skn ve karar etmitir. Sonra Hak Tal, o denizi
altda, yedi tabaka cehennem yaratmtr. O byk deniz, cehennem zerinde skin
olmutur. Sonra Hak Tal, yedi cehennemin altnda sert rzgr yaratmtr ki, sair ve
sakar (cehennemin iki tabakas) onun zerinde karar klmtr. Daha sonra Hak Tal, o
rzgrn altnda karanlk ve onun altnda pere yaratmtr. Yaratklarn ilmi o perdeye dek
yetmitir. Mlkn ve mlknde olanlar Allah daha iyi bilir.
kinci Madde

Yedi yerin durumlarn ve her tabakann skinlerini, cehennemin yedi tabakasn ve her
birinin isimlerini ve oralarda bulunanlar ayrntlaryla bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, mfessirler ve muhaddisler ittifak etmilerdir ki: Hak Tal,
kudretiyle yerleri birbirinin altnda yedi tabaka yaratmtr. Her yerin genilii ve her iki
yerin ara mesafesini beyz yllk yol edip, hava ile dolu eylemitir. lk tabakann nm:
Dimka'dr. Ksr rzgr gibi havas nhotur. Onda bi eit yaratk vardr ki, Berem
nmyle mehurdur. onlara hem hesap, hem azap vardr. kinci tabakann ad: Celde'dir.
Onda cehennemlikler iin azabn he trls hazrdr. Burann kavminin ismi: Tamas'dr.
Birbirlerini yerler. nc tabakann ad: Celde'dir. Onda cehennemlikler iin azabn her
trls hazrdr. Burann kavminin ismi: Tamas'dr. Birbirlerini yerler. nc tabakann
ismi: Arka'dr. Onda katr gibi akrepler vardr ki, kuyruklar mzraklar benzeridir. Her
birinin kuyruunda yz boum vardr ki, ldrc zehir ile dolmutur. Onun sakinleri
bir hasis taifedir ki onlara: Kabes derler. Onlarn yiyecei toprak, iecei rutubettir.
Drdnc tabakann ad: Harba'dr. Onda dalar gibi ejderhalar vardr ki, kuyruklar uzun
hurma aac gibidir. eer birinin zehiri bahr-i muhite karsa, denizdeki yaratklarn
cmlesi helak olurlard. Onun skinlerine: Clhan deler. Onlarn ne gzleri, ne ayaklar
vardr, ancak iki kanatlar vardr ki, uarlar. Beinci tabakann ad: melsa'dr. kavminin
ad: Muhtat'dr. Saylar hesaba gelmez. Biribirlerini yerler. Orada kkrtten dalar gibi
talar vardr ki, kfirlerin boyunlarna balayp, cehenneme brakrlar. Altnc tabakann
ad: Siccin'dir. Cehennemliklerin amel defterleri oradadr. Sakinlerine: Kutata derler.
Cmlesi ku eklindedir. Lkin elleri adam eli gibi, kulaklar kz kula gibi, ayaklar
koyun aya gibidir. Onlar, melekle gibidir; yemezler, imezler, uyumazlar ve cins ilikide
bulunmazlar. Daima Hak Tal'ya ibadet ederler. Bir rivayette, ateliklerin ruhlar,
kyamete kadar orada hapsolmulardr. Yedinci tabakann ad: Ucba'dr. Kavminin ad:
Csum'dur. Cmlesi ksa boylu, siyah habeli gibidir. Elleri ve ayaklar, yrtc hayvan
penesi gibidir. Ye'cc ve Me'cc' onlar helak etseler gerektir. Halen, lnetlenmi blis,
taraftarlaryla onda skindir. Kendisi bir taht zerinde oturur. Yandalar etrafnda saf saf
durup, her biri yeryznde insanolunu saptmakla ettikleri fesat ve fitneleri, blis'e arz
ederler. Onlardan her kimin er ve fesad ok ve byk ise; blis onu yanna alp, sahte
vgler dzp, iltifat ederek yaknlarndan sayar. Hak Tal, mmet-i Muhammed'i
onlarn erlerinden korusun. Amin. Anlatlan bu yerin ortasnda karanlktan bir perde
vardr.

Bu yedi tabaka yer, byk bir melein omuzunda karar klmtr. Hak Tal, yedi yer
altnda bulunan yeil kaya, krmz kz, byk balk ve byk denizden aada kendi
hametinden yedi tabaka cehennem yaratmtr ki, birbirinden aadadr. Her tabakann
aras beyz yllk mesafedir. Cehennemin yedi kaps vardr ki, her birinin iinde ateten
yetmibin da vardr. Her dada ateten yetmibin vdi vardr. Her bir vdide ateten
yetmibin kale vardr. Her kalede ateten yetmibin ev vardr. Her ev iinde ipler,
sandklar, tokmaklar, topuzlar, zincirler, bukalar, kpekler, ylanlar, zehirli akrepler,
kaynar ve irinli sular, zehir ve zakkum emsali bin trl azap vardr. Onda kara yzl, gk
gzl zebani melekleri vardr ki, cmlesi sardr ve onlarda merhamet duygusu
yaratlmamtr. yle oktur ki hesab yoktur. Hak Tal, zebanilere bir byk ve heybetli
melek vekil etmitir ki, ona Mlik derler. Yedi cehennemin hkimi ve kapcs odur.

lk cehennemin adna: Cehennem derler ve azab, tekilerinden hafif, daha zariftir. Bu,
Muhammed mmetinin sileri iin yaplmtr. kinci tabakann ad: Sair'dir. Hristiyanlar
onda eserdir. nc tabakann ad: sakar'dr. Yahudiler iin kararlatrlm ebed
duraktr. Drdnc tabakann ad: Cahim'dir. Mrtedler ve eytanlar iin azab elimdir.
Beinci tabakann ad: Hutame'dir. Gayya kuyusu ondadr. Ye'cc, Me'cc ve kfirlerin
yeridir. altnc tabakann ad: Leza'dir. Puta tapanlar, atee tapanlar ve sihirbazlar iin
hazrdr. Yedinci tabaka ki, ta diptedir ve ad: Haviye'dir. O, mlhitleri, zndklar,
yalanclar ve mnafklar kucaklaycdr. onun atei, harareti, azap ve iddeti hepsinden
stndr. Cehennemin tabakalarnn tm, yedibin tabakadan ziyadedir. (Allahm, bizi
cehennem azabndan koru; affnla ey balayc!)

nc Madde

Alem aacnn meyvesi olan Adem aleyhisselmn ruhu, cmleden nceyken, cmleden
sonra ortaya kmasn ve cennete kmasn ve oradan inmesini; zrriyetiyle yeryznn
imaratn ve onun neslinden Habib-i Ekrem Muhammed sallallah tal aleyhi ve sellem
hazretlerinin douunu, onun eriat ve efendiliinin bk olduunu bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, mfessirler ve muhaddisler ittifak ile demilerdir ki: Hak Tal,
ruhlar lemini yaratp, ikibin yl kadar mddetten sonra cesetler lemini dahi icat eyleyip,
alt gnde ar- ldan karanlk ve perdeye varncaya dek cmlenin tamamiyle nizamn
vermitir. Sonra kendisine yakn melekleri ar- azamn ayanda iskn edip, korkan ve
saf tutan melekler iin arn evresini mekan eylemitir. Dier kerim meleklerin
mertebelerince her zmresine belirli bir makam ihsan edip; bir snfn krsde, bir snfn
sidrede, bir snfn liva-y hamd altnda ve daha birok snflarn cennette huri ve
glmanlar ile iskn eylemitir. Meleklerin nice bin snflaryle gkler, yerler, denizler ve
cehennemler dolmutur. Onlar, yerlerde ve denizlerde olan yaratklarna hizmeti
klmtr. Cehenneme dolan melekler zebaniler olmutur. Mcerret ruhlar, blk blk
askerler olup, gkleri ve yerleri kuatm olan srafil'in surunun iinde, her zmre
mertebesince makamn bulmutur. nk Hak Tal, gkleri ve yeri yaratt gn,
cisimler leminin her semtini ar- ldan en aa perdeye varncaya dek melekler,
ruhlar, cisimler, yaratklar ile dopdolu klmtr.

Bu dnyay dahi yani yeryzn hem eitli yaratklardan hli koymayp, o vakitte plak
zeminin btn vdilerinde ve dalarnda dar bitirip, btn yeryzn iyice doldurdukta;
kudretiyle bir tavus kuu yaratp, dnya dolusu dary ona rzk etmitir. Bundan sonra
tavus kuu, kendisine verilen rzk yllarca yiyip, on adet vdide dar kaldkta;
korkusundan gnde on tanesini yerinden kaldrrd. Bir zaman sonra bir vdi dar
kalmtr. Bu durumda ku, gnde bir tane ile kanaat etmitir. Ta ki, kendisine ayrlan
rzk bittikte; kuun eceli gelmitir. Bir kere fikrolunsa ki, bu khne dnya ne zamandan
beri bu nizam bulmutur. Ve nelerden geri kalmtr; akl sahiplerine son derece ibret
tevhas olmutur. Bundan sonra Hak Tal, hikmetiyle bu yeryznde renksiz ve
dumansz ateten cinleri yaratp, Mearic ismiyle dahi isimlendirmitir. Mearic, cinlerin
babasdr. Ondan eini yaratp, Mearice nmyle ad vermitir. Onlarn evlenmesinden cin
taifesi doup, nice yzbin kabile vcuda gelmitir. Lanetlenmi blis, onlardan peyda
olmutur. Cin taifesi o derece oalmtr ki, yeryzn doldurmutur. Onlarn asl
suretleri insan suretindedir. Melekler gibi ltif cisimli olduklarndan, murat ettikleri
suretlerde teekkl ederler. Onlarn zrriyeti ok olduundan yeryzne smayp,
lnetlenmi blis, ocuklaryla dnya gne kp, onda sakin olmutur. Btn cinler,
gece ve gndz Allah Tal'ya ibadet edip, asla si olmazlard. Bylece yedibin sene
getikten sonra yeryznde kalanlar, trl bozgunculuklara ve kan dkmeye baladlar.
taat terk edip, isyan ilediler. Bundan sonra Hak Tal, her yz ylda bir kere
kendilerinden peygamber gnderdike; onu helk edip onikibin senede yzyirmi
peygamber katletmi8lerdir. Bundan sonra Hak Tal, onlara hmedip, dnya gnde
sakin olan iblis'i ocuklaryla yeryzne gnderip, yerde olan cinleri bir yere topladkta;
gkten bir ate inip; cmlesini yakmtr. "Gkten gnderdii iblis soyunu denizlerdeki
adalarda iskn edip, blis, Allah'a gayet itaatkar ve boyun eici olduundan, onu yedinci
ge kaldrmtr. blis, ilah dergahta makbul olmu, allah onu cennete sokmutur.
Yeryz bo kalmasn iin, dnya gnden melekler indirip, iskn etmitir. Onlar da,
hak Tal'ya ibadetle megul olup, bin yl dahi bu minval zere gitmitir ki, cinlerin
babas Mearic yaratlaldan beri yllarn says yirmibin yla yetmitir.

Bundan sonra Hak Tal, lemin efendisi, insanlarn babas olan Hazreti Adem
aleyhisselam yaratmak murat eyledikte; Azrail aleyhisselam gnderip, yeryzndeki
yedi iklimden toprak aldrmtr. Cebrail aleyhisselam gnderip, o, kuru topra krk gn
yourmutur. Bundan sonra Hak Tal, o amuru en gzel biim zere Numan vdisinin
iinde ekillendirmitir. Kendi ruhundan onun bana fleyip, yeryznde onu meleklerin
secde yn ve insanlara peygamber etmitir. Btn melekler ona secde eyledikte; blis,
buna "hayr" deyip, secde etmedii iin lnetlenmilerden ve kovulmulardan olmutur.
Kyamete kadar da mhlet almtr. Saysz zrriyetiyle Adem'in zrriyetine tasalluta frsat
bulmutur. nsanolunun bedeninin her yerinden girip, damarlar iinde kan gibi akp,
yoldan karmaya alr. Lkin hi kimseyi cebren si ve kfir edemez. Ancak ibadetleri
ac ve zor, gnahlar lezzetli ve kolay gstermekle vesvese eder. Hak Tal, cmlemizi
onun errinden korusun. Amin!

Hak Tal, Adem peygamber aleyhisselam yeryznde yarattktan krk yl sonra onu
gklere kaldrp, firdevs cennetine sokup, cennet elbiseleri giydirip, ok nimetler ihsan
etmitir. Ona, bir nimeti verdike: "Bu nimetle kanaat eder misin?" deyip, Adem
aleyhisselama hitap etmitir. O dahi: "Kni deilim ya Rabbi!" diye cevap vermitir. Ta ki,
Adem aleyhisselama bir gaflet verip, sol kaburga kemiinden Hazreti Havva anamz
yarattkta; Adem, gzn ap, grmtr ki, yannda kendi benzeri bir sevimli insan
oturmutur. Bylece onunla sohbet, lfet ve vuslat hsl oldukta; Hak Tal, yine hitap
edip buyurmutur ki "Ey Adem! Bu nimetimle nicesin?" O dahi cevap vermitir ki: "Ya
Rabbi! Hesapsz ynimetinin denizine batmmdr. Bu nimetini, cmleden byk
bulmuumdur. Bununla kanaat klmmdr. nk Havva ile sknet bulup, lfetiyle
nsiyet klp, ondan km almmdr. Bundan gayri ikrama hacet kalmayp, bu ihsannn
kr ve srruyla dolmuumdur." Bundan sonra Hak Tal, ona: "Ey Adem! Havva ile
cennetimde skin olup, her nimetten lezzet alasnz. Ancak buday aacna yakn
gelmeyesiniz. Ondan yiyip, bana si olmayasnz," diye tenbih buyurmutur. Bu minval
zere hazreti Adem, Havva ile bin yl kadar cennet safalarn srmlerdir. Bundan sonra
Adem babamz, Havva anamzn szne uyup, buday aacndan alp, ikisi de yedikte;
Hak Tal aleyhisselam, Hindistan'da yksek bir da zerine inmitir. kiyz yl o dada
alayp, tevbeye megul oldukta; tevbesi kabule yetmitir. Havva anamz dahi, adem
babamz isteyip ikiyz yllk hasretle Arafat da zerinde kavumak myesser olmutur.

NAZM

ki canibden ol iki mtak

kisi bile mbtela-y firak

Birbirine heman eritiler

Alap, sarmap, grtler.

Bundan sonra am'a gelip, onda kalp, Habil ve Kabil orada dnyaya gelip, yine
Hindistan'a gitmilerdir. mrlerinin sresi ikibin sene oldukta; hazreti Adem
aleyhisselam Serendib adasnda; ondan krk yl sonra hazreti Havva Cidde'de vefat
etmilerdir.
Bundan sonra Adem ile Havva'nn zrriyetleri yeryzn meskn ve mamur etmilerdir.
Hazreti Adem aleyhisselamn neslinden ice bin kimseler nbvvete ermilerdir. Hazreti
Adem'den altbin sene getikte; Mekke-i Mkerreme'de hazreti smail evladndan, Kurey
Kabilesinden, Haim Oullarndan Abdullahl'n sulbnden Muhammed Mustafa sallallah
tal aleyhi ve sellem hazretleri dnyaya gelip, krk sene velayet zevkiyle safalar
srmtr. Krkbir yanda btn insanlara ve cinlere peygamber olup, on sene
Mekke'de kfirlerden cefalar grmtr. Mekke'de malp iken, Medine'ye hicret etmitir.
Hicretin onuncu senesi Mekke4ye galip gelip fethederek, yine Medine'ye gitmitir. O seni
Medine'de ya altm yla yetmitir. O sene de Medine'de vefat etmitir. Bizim
Peygamberimiz sallallah aleyhi ve sellem odur ki: Peygamberlerin sonuncusudur, ondan
sonra peygamber gelmez, eriat kyamete dek bkidir; ortadan kaldrlmaz,
deitirilmez, hkmleri bozulmaz. Hicretten bu zamana gelinceye dek ay senesine gre
tarih, binyz yetmie, yetmitir. (H. 1170 / M. 1756). u halde zamann sonu olup,
dnyann mr geip gitmitir. Kyamet yakn olup; edep, haya, sevgi, vefa, doruluk ve
safa yitmi ve batmtr. Zira ki Peygamberimiz sallallah tal aleyhi ve sellem
hazretlerinin haber verdii kyamet artlarnn nicesi zuhur etmitir. (Ey Allahm!
Ahirzamann fitnesinden bizi koru. Bizi ehadet ve iman ile dnyadan kar; rahmetinle ey
Rahman ve Rahim olan Allah!)

Drdnc Madde

Kyametin artlarn, kyametin almetlerini, surun frln, zelzele ve insanlarn

perianln, yaratklarn helakini ve gklerin harap olmasn bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, sadece muhaddisler ittifak etmilerdir ki: Kyametin artlar ve
kyametin almetleri iki eittir. Biri gizli almetler, biri de ak almetlerdir.

Gizli almetler: nsandan izzet, hrmet, muhabbet, efkat, edep, haya, cmertlik, ahde
vefa, doruluk, safa, dostluk, takva, eriatn yrrlkten kalkmas gibi. ehirlerde
mescitlerin oalmas ve cemaatin azalmas, binalarn yksek olmas, elbiselerin
incelmesi, kadnlarn ve ocuklarn hakimiyeti ele geirmesi, kadnlarn erkekler,
erkeklerin kadnlara benzemesi, homosekselliin ve kadnlar arasnda seviciliin
yaygnlamas, eyann bereketinin azalmas, akraba ziyaretinin ve eriata uygun al-
veriin kesilmesi, ktlerin hrmet grmesi, iyilerin hakir grlmesi, cariyelerin
efendilerini dourmas, kan dklmesi, fisk ve fcurun artmas ve kabirlerin sslenmesi
gibi ilerdir ki, bunlara kyametin artlar dahi derler.

Ak almetler: Kyametin ak almetleri ondur.

1- Deccaln k.

2- gece stste ay tutulmas.

3- sene boyunca yedi iklimde ktlk olmas.

4- Byk bir dumann her taraf kaplamas.

5- sa aleyhisselamn am'daki beyaz minare zerine inip, Deccal' ldrerek, eriat-

Muhammediyye ile amel etmesi.

6- Resul- Ekrem'in soyundan Mehdi kp, krk yl adlet zere gidip, Hazreti sa
aleyhisselam bulmas.

7- Dbbe-tl-Arz'n vcuda gelmesi.

8- Ye'cc ve Me'cc'n skender seddinden karak, yedi iklimi istil etmesi.

9- Hazreti sa aleyhisselamn Mekke-i Mkerreme'ye gelip, buradan ahirete gitmesi;

bundan sonra da Kbe'nin yklmas.

10- Gnein batdan doup, orada dolanmas.

Bu artlarn ve almetlerin ortaya kmasndan sonra misk ve anber kokusu gibi serin ve
temiz rzgr esip, mminlerin ruhlar bu rzgrn tatllyla kar. Bundan sonra Kur'an-
Kerim'in hkmleri yeryznden kalkp, halkn cmlesi cehalette kalr. Yz yl dahi yle
gider.

Mfessirle dahi ittifak etmilerdir ki: Btn bunlardan sonra Hak Tal, srafil
aleyhisselama suru frmekle emreder. Hemen o an surun narasnn heybetinden yedi
gkte ola meleklerin ve yedi yerde olan yaratklarn cmlesi, kyamet koptu sanp, yzleri
zere dp, kendilerinden geerler. Gkler ve yerler titreyi ve sarsntyla dp,
yldzlar dklr. Salar, sakallar aarp, hamileler dourup, insanlarn cmlesi kendinden
gidip, sarholar misali kalrlar. Bu, surun ilk frldr ki, ondan bu heybetleri alrlar.
Krk yl dahi bu minval zere gider. Bundan sonra Hak Tal, srafil aleyhisselama yine
sura frmekle emreder. Bunun zerine o dahi ikinci fleyite suru yle gl fler ki,
iddetinden btn dalar o demde dzlenerek yerlerinden kopup, havaya kp, atlm
pamuk gibi bulut olurlar. Yedi gk, pare pare olup, yeryzne su gibi eriyip dklrler.
Denizlerin suyu kupkuru olup, gne ve ayn gidip, kapkara olurlar. Cihan karanlk
kaplayp, ar- ldan aalarn aasna belki perde altna dek, her ne kadar yaratk ve
melek varsa cmleten helk olup, fena bulurlar. Ancak Allah'a yakn meleklerden sekiz
melek kalrlar. Onlar; Cebrail, Mikail, Rdvan ve Azrail'dir. teki drd; arn tayclardr
ki, birisi srafildir. Bundan sonra Azrail aleyhisselam, o yedi melein dahi ruhlarn
kabzeder. En son kendi ruhunu kabzederken bir lk atar ki, narasnn sadas gkleri
geip, yerlere gider.

u halde her can, lm tadp, yok olur. ki lemde bir kimse kalmayp, ancak Celal ve
ikram sahibi olan Allah Tal kalr. Bu lem, harap, bo, tenha virane gibi, krk yl daha
bu durum zere kalr. Ve kimse olmadndan yine kendisi: "Her eye galip olan tek
Allah'n!" (40/16) deyip, kendi kendisine cevap eder.

Beinci Madde

Surun nc frln, llerin diriltiliini, cesetlerin harini, amel defterlerini,

hesab, mizan, srat kprsn, araf zet olarak bildirir.
Ey aziz, malm olsun ki, mfessirler ve muhaddisler ittifak etmilerdir ki: Hak Tal,
yeryzn iddetli bir rzgr ile dmdz edip, am sahrasnn hizasnda maher yerini
yzbin yeryz kadar geni eder. Ar altndaki hayat denizinden krk gn devaml olarak
insan menisi gibi bu dnyaya yamur iner. Btn yeryz deniz gibi doldukta; amur
tabakasnda toprak olan insan ve hayvan bedenlerinin tm, o yamuru ekip, btn
paralar bir yere gelip, her ceset evvelki grnmnde olup, yeryznde bakla gibi biter.
Her beden, kendi olgunluuna yeter. Sonra Hak Tal, en son len sekiz melei diriltip,
srafil aleyhisselama: "Suru fle!" diye emreder. O dahi, nc fleyii yle zarif ve ltif
fler ki, surun iinde sakin olan ruhlar, o demde ufuklara yaylp, her can kendi kafesini
bulur. Nasl ki, koyun srs iinde her kuzu kendi anasn bilir; bunun gibi her can kendi
cismini bilip ve bulup onunla kalr. lk ve son yaratklar, melekler, huriler, insanlar, cinler,
eytanlar, deniz hayvanlar ve her hayvanlar, btn haereler, kyametin bir annda
tamamen ruh bulurlar ve maher yerine her taraftan toplanrlar. Peygamberlere, velilere,
limlere ve salihlere cennetten elbiseler ve buraklar gelip; giyip ve binip, arn glgesine
gidip, minber ve krsler zerinde rahat ve selametle otururlar. Geri kalan yaratklarn
cmlesi, a, susuz, balar ak, plak, yalnayak yryerek, de kalka arasat
meydanna gelip, maher yerinde harolurlar. Sklap, ayak zerinde dururlar. Tepelerine
gne, bir mil miktar yakn olup, hararetten ok ter dkerler. Kimi topuuna, kimi dizine,
kimi gsne, kimi boazna dek ter iinde kalrlar. Niceleri ter denizinde gmlrler.

Cehennemi, yeraltndan maher meydanna yetmibin saf zebaniler getirirler. Maher

halkn, halka gibi kuatrlar. Maher halk, ellibin yl kadar hesab beklemekle o halde
sknt iinde kalrlar. Dnyada, Kiramen ktibin; yazd amel defterlerini sahiplerine
verirler. Mminlee ve itaatli olanlara sadan, kfirlere ve bozgunculara soldan verirleri.
Hak Tal, btn yaratklarna orada vastasz kelam syler. Kyametin bir annda
hepsinin hesabn grp; kimine hitap, kimine itap eyler. Hak Tal, mazlumun hakkn
zlimden alp, zlimin hasent varsa mazluma verir; yoksa, mazlumun gnahlarn
zlime ykler. Hesaptan sonra hayvanlar toprak eder. Kfirer, hayvanlara gpta edip,
keke biz de toprak olaydk, derler.

Maher yerinde, iki direk zerinde, bir byk terazi kurulur ki, her bir direinin uzunluu
beyz yllk yoldur. Her kefesi yeryz kadar boldur. Bu terazi ile maher gnnde
iyilikleri ve ktlkleri lerler. yilikleri ar gelenler cennete, ktlkleri ar gelenler
cehenneme giderler. Meer ki, Hak Tal keremiyle kulunu affeyleye veya
peygamberlerden, veya velilerden, veya limlerden, veya salihlerden efaat erie: Eer
imanla vefat eylemi ise... Zira ki dnyadan imansz gidenlere cennet, mafiret ve efaat
olmaz ve hi bir ekilde cehennemden kurtulu bulmaz. Eer iman ile gidip, gnahlar
ar gelip, mafiret veya efaat erimedi ise; o, gnah kadar cehennemde yanp, ondan
sonra cennete gider. Zerre kadar iman ile giden elbette cehennemden kp huzura erer.

Srat kprs, kldan ince kltan keskindir. Uzunluu bin yllk yoldur. Bin yl yoku,
bin yl dz, bin yl ini yoldur. O, cehennem zerine kurulup, maher halknn cmlesi
onun zerinden geip giderler. Kimi imek gibi, kimi ok gibi, kimi seirtir at gibi,
geerler. Kimi gnahlarn yklenmi yrr, kimi cehenneme dp yanar. Cehennem ise
feryat eder ki: "Ey mmin! Tez ge ki hakikatte senin nurun, benim ateimi
sndrmtr." u halde mminler selametle srat geerler. Kevser havuzundan ierler.
Onda ykanp, ayp ve noksanlarn tekmil ederler. Cennete girip, herkes mertebesince
makamn bulur. Ebediyyen onda zevk ve safa ile kalr. Zira ki cennetlikler, eitli
nimetlerden zevk alrlar. Mevla'ya kavumakla mest ve hayran olurlar. Gzler grmeyip,
kulaklar iitmeyip, hatrlara gelmeyen devletler bulurlar.

Cennetle cehennemin arasnda kale duvar misali bur ve mazgallar yksek bir byk sur
vardr ki, ykseklii beyz yllk mesafedir. Genilii nihayetsiz, yaps renkli cevherlere
ssldr. Ona araf ad verirler. Deliler, mriklerin ocuklar onun zerinde kalrlar.
Cennet semtine bakp, oradakileri nimetlenmi grdkte; arzu ile mahzun olurlar.
Cehennem semtine bakp, oradakileri azapta grdke, kendi selametleriyle mesrur ve
kredici olurlar. Araftakiler, bir rivayette ebediyyen onda karar edip, kh mahzun, kh
sevin ile kalrlar. (Ey Allahm! Ey gnahlar rtc! Bizi cehennem ateinden koru. Bizi,
iyilerle beraber cennete koy, hirette cemalini grmeyi nasip eyle. Seilmi Habib'inin
hrmetine bizi orada karar kldr. Amin. Ey affedici!)

Tenbih

Unutulmamal ki, buraya gelinceye dein yazlan satrlarn cmlesi, dini ilerden olmakla;
bunlarn hepsini kesin tasdik ve iman ile inanmak, hepimize ok mhim ve ok gereklidir.
Zira ki, bunlar din ilerinden, din usulndendir. Bunlar, akl delillerle kyas etmek caiz
deildir. Zira ki, insan akl, bunlar idrak etmekten yoksun ve cizdir.

Ancak bizim en yksek arzumuz olan Mevla'ya kavumak iin kudretinin bykln
fikretmeye ve dnmeye iaret ve mjde olan Kur'an yetleri ve Peygamber hadisleri
lsnce; lemin tasviri, bu miktarca aklama ile bunda yetinilmitir. Lkin limlerin
ileri gelenlerinden ve velilerin byklerinden olan aratrclarn lideri, tedkikilerin senedi
Mevlana Seyyid erif (Allah'n rahmeti onun zerine olsun) hazretleri: "Astronomi ilmi,
gklerin ve yerin yaratln dnenler iin en byk Sanatkr olan allah' tanmakta ne
gzel yardmcdr!" buyurduu iin ve btn ilimleri kendisinde toplayan, bitmeyen feyz
kayna mam- Gazali (Allah'n rahmeti ona olsun) hazretleri: "Astronomi ve anatomi
ilimlerini bilmeyen, allah' tanmakta acze der," buyurup, anatomi ve astronomi
bilginlerini duyurduu iin bir miktar lemin astronomik yapsndan ve bir miktar insan
anatomisinden dahi yazlp, aklanmak mnasip grlmtr. Ta ki, mtalaasyla acze
dme durumundan uzaklap, cehalet zindanndan kasn. lim ve hikmet mahfeline
girip, bilginler zmresine giresin. Hikmetin zne hull edip, hakikatn zirvesine
ykselesin. Eyann hakikatna vkf olup, mnnn inceliklerini bilesin. Cihann srlarna
muttali olup, lemin durumlarn olduu gibi bilesin. Kendini tanma olgunluuna erip,
ondan Allah' tanma devletini bulasn.

(Ey vacib'l-vcud olan Allah'm! Ey hayrlar verici! Rahmetinin nurlarn zerimize sa!
Seni kemaliyle tanmakta bize kolaylk ver. Sen mnezzehsin ey Allah'm! Senin
rettiinden bakasn biz bilemeyiz, senin anlattndan bakasn anlayamayz. Senin
ilham ettiinden baka marifetimiz yoktur. Sen, alimsin, hakimsin, vecedsin, kerimsin,
raufsun, rahimsin. Amin! Ey rahmetiyle yardmc, ey balayclarn en balaycs!)

ALEM- LAHUT LA HALA VELA MELA

1- Yerin alt

2- Ar- azam

3- Arn tayclarnn makam

4- Ar- azamn stunlarnn sonu

5- Krsnn stunlarnn sonu

6- Cebert lemi

7- Krs

8- Ruhlar lemi

9- Melekler lemi

10- srafil'in suru

11- Sidre-i mnteha

12- Kalem

13- Tuba aac

14- Levh-i mahfuz

15- Liva-y hamd

16- Cennetin kaplar

17- Melek perdeleri

18- Alevli deniz

19- Yaylm deniz

20- Taksim edilmi rzklar denizi

21- Nimetler denizi

22- Kamkam denizi

23- Hayat denizi

24- Yedi gk

25- Gndz cevheri

26- Gece cevheri

27- Beyt-i mamur

28- Yasaklanm deniz

29- Dolu ve kar dalar

30- Bulutlar

31- Kbe
32- Kaf da

33- Yedi yerin taycs melein mekn

34- Yeil kaya

35- Krmz kz

36- Balk ve deniz

37- Srat kprs

38- Surun iinde ikinci berzah

39- Cehennemin kaplar

40- Katran kazan

41- Zakkum aac

42- Birinci berzahn dibi

43- kinci berzahn dibi

44- Veyl vdisi

45- Karanlk ve perde

ALEM- LAHUT LA HALA VELA MELA

1- Yerin alt

2- Ar- azam

3- Arn tayclarnn makam

4- Ar- azamn stunlarnn sonu

5- Krsnn stunlarnn sonu

6- Cebert lemi

7- Krs

8- Ruhlar lemi

9- Melekler lemi

10- srafil'in sonu

11- Sidre-i mnteha

12- Tuba aac

13- Kalem

14- Levh-i mahfuz

15- Hamd da

16- Cennetlerin kaplar

17- Arafat suru (delilerin ve mriklerin ocuklarnn yeri)

18- Peygamber aleyhisselamn havzu

19- Cennet yolu

20- Srat kprs

21- Yoku

22- Dzlk

23- ni

24- Srat kprsnn sonu

25- Cehennem kaplar

26- Zakkum aac

27- Katran kazan

28- Cehennemin tabakalar

29- Gayya kuyusu

30- Veyl vdisi

31- Gne

32- Liva-y hamd

33- Maher yeri

34- Makam- Mahmud

35- Peygamberlerin minberleri

36- Alimlerin krsleri

37- Amellerin terazisi

38- Amel defterleri

39- Srat kprs

4-BLM

DRDNC BLM

Yedi denizin, sekiz kaf dann, yedi yerin ve her tabakann sakinlerini, cehennemi ve edi
tabakasn ve her bir tabakasnda bulunanlarn, kyamet artlarnn ve kyamet hallerinin,
lemin yokoluunun ve maherin durumlarnn yaratl keyfiyetini; be madde ile beyan
eder.

Birinci Madde

Yedi denizi, dalar, yerleri ve cehennemi zet olarak bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, mfessirler ve muhaddisler ittifak etmilerdir ki: Hak Tal
yerleri ve gkleri yaratmak murat eyledikte; daha nce anlattmz yeil cevherlerin
suyundan, cennetler ve hazineler altnda kalan artnn saf ve ltifinden yedi g
yaratp, ondan kalan bulank suyu ve tortuyu birbirine vurmutur. O zaman, bunun z
yzne kp, dalgalar ykseldikte; o z ve dalgalarn dondurmutur: Yerler ve dalar
olmutur. Dalar dahi yerin direkleri olmutur. Sonra Hak Tal, btn dalarn damarn,
yeri kuatm olan kaf dana balamtr. Bir byk melei, zelzeleye mvekkel edip,
dalarn damarlarn onun eline vermitir. u halde Hak Tal, bir yein halkn isyanlardan
men ve yasak etmek murat eyledikte; o melek, Hak'kn emriyle o yerin damarn hareket
ettirir. Ta ki orann halk, o zelzeleden korkuyla kendilerine gelip, Hak Talya yneleler
ve itaatkr olalar.

Bundan sonra yedi denizi yaratmtr ki, en k yerin evresini, kaf dann tesinden
kuatr. Onun nm bahr-i muhit olmutur. Onun gerisindeki ikinci denizdir ki, nam:
Kaynes'tir. Onun tesindeki nc denizdir ki, nm: Esam'dr. Onun tesindeki
drdnc denizdir ki, nm: Muzlem'dir. onun tesindeki beinci denizdir ki, nm:
Mrmas'dr. Dnun tesindeki altnc denizdir ki, nm: Skin'dir. Onun tesindeki yedinci
denizdir ki, nm: Bki'dir. Yedi denizin sonuncusu odur. Btn bu denizler, birbirini
kuatmtr. her birinin eni beyz yllk yoldur. Hak Tal, yeil cevherin artndan her
iki deniz arasnda, ilk denizle yerin evresi arasnda ve yedinci denizin tesinde birer yeil
kaf da yaratmtr ki, saylar sekize yetmitir. Bu dalarn her birinin eni beyz yllk
yoldur. Bundan sonra Hak Tal, kudretiyle, adrla misali yedi da zerine yedi gn
kenarlarn kubbeler gibi kuymutur. Sekizinci kaf da ise, dnya gnn iinde, bahr-i
muhit ile yer arasnda hepsinden mcerre ve sade kalmtr. Hak Tal o yeil da,
gn iinden gne , ay e yldzlarn nuruyla aydnlatp, ualar kaf dandan havaya
aksettiinden, renksiz hava yeil renk gsterip, halk bunu gn rengi zannederler.
Hak Tal, yedi gn her birisini, balklar gibi binlerce eit yaratkla dopdolu etmitir.
Yedi gn duvar olan kaf dann tesinde bir byk ylan yaratmtr. Ylan, byk da
halk gibi kuatp, ban kuyruu zerine koymutur. Kyamete dek Hak Tal'ya yksek
savtyle tesbih eder. Bu denizler ortasnda yedi yer, bir gemi gibi hareketli ve huzursuz
iken, Hak Tal bir byk melek tayin etmitir ki, yerlerin etrafn kavrayp, bir omuzu
zerinde ski klmt. Sonra Hak Tal, o melein aya salam dursun iin yeil
yakuttan bir byk kare biiminde kaya yaratmtr ki; onun en st dzeyinde bin vdi
yaratp, her birini bir deniz ile ve her denizi binlerce eit yaratkla doldurmutur. Daha
sonra Hak Tal, o kayay sabit tutmak ii bir byk krmz kz yaratmtr ki, onun
krkbin ba, krkbin boynuzu, krkbin aya vardr. Her iki aya aras bir yllk yoldur.
Kayay, boynuzlar ve srt zerine yklenmitir. Bu kzn ad: Liyunan'dr. Sonra Hak
Tal, onun ayaklarn sabitletirmek iin bir byk balk yaratmtr ki, yedi deniz onun
aznda bir damla gibidir. Sonra Hak Tal, o baln altnda bir byk deniz yaratmtr
ki, byk alk, bu byk denizde skn ve karar etmitir. Sonra Hak Tal, o denizi
altda, yedi tabaka cehennem yaratmtr. O byk deniz, cehennem zerinde skin
olmutur. Sonra Hak Tal, yedi cehennemin altnda sert rzgr yaratmtr ki, sair ve
sakar (cehennemin iki tabakas) onun zerinde karar klmtr. Daha sonra Hak Tal, o
rzgrn altnda karanlk ve onun altnda pere yaratmtr. Yaratklarn ilmi o perdeye dek
yetmitir. Mlkn ve mlknde olanlar Allah daha iyi bilir.

kinci Madde

Yedi yerin durumlarn ve her tabakann skinlerini, cehennemin yedi tabakasn ve her
birinin isimlerini ve oralarda bulunanlar ayrntlaryla bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, mfessirler ve muhaddisler ittifak etmilerdir ki: Hak Tal,
kudretiyle yerleri birbirinin altnda yedi tabaka yaratmtr. Her yerin genilii ve her iki
yerin ara mesafesini beyz yllk yol edip, hava ile dolu eylemitir. lk tabakann nm:
Dimka'dr. Ksr rzgr gibi havas nhotur. Onda bi eit yaratk vardr ki, Berem
nmyle mehurdur. onlara hem hesap, hem azap vardr. kinci tabakann ad: Celde'dir.
Onda cehennemlikler iin azabn he trls hazrdr. Burann kavminin ismi: Tamas'dr.
Birbirlerini yerler. nc tabakann ad: Celde'dir. Onda cehennemlikler iin azabn her
trls hazrdr. Burann kavminin ismi: Tamas'dr. Birbirlerini yerler. nc tabakann
ismi: Arka'dr. Onda katr gibi akrepler vardr ki, kuyruklar mzraklar benzeridir. Her
birinin kuyruunda yz boum vardr ki, ldrc zehir ile dolmutur. Onun sakinleri
bir hasis taifedir ki onlara: Kabes derler. Onlarn yiyecei toprak, iecei rutubettir.
Drdnc tabakann ad: Harba'dr. Onda dalar gibi ejderhalar vardr ki, kuyruklar uzun
hurma aac gibidir. eer birinin zehiri bahr-i muhite karsa, denizdeki yaratklarn
cmlesi helak olurlard. Onun skinlerine: Clhan deler. Onlarn ne gzleri, ne ayaklar
vardr, ancak iki kanatlar vardr ki, uarlar. Beinci tabakann ad: melsa'dr. kavminin
ad: Muhtat'dr. Saylar hesaba gelmez. Biribirlerini yerler. Orada kkrtten dalar gibi
talar vardr ki, kfirlerin boyunlarna balayp, cehenneme brakrlar. Altnc tabakann
ad: Siccin'dir. Cehennemliklerin amel defterleri oradadr. Sakinlerine: Kutata derler.
Cmlesi ku eklindedir. Lkin elleri adam eli gibi, kulaklar kz kula gibi, ayaklar
koyun aya gibidir. Onlar, melekle gibidir; yemezler, imezler, uyumazlar ve cins ilikide
bulunmazlar. Daima Hak Tal'ya ibadet ederler. Bir rivayette, ateliklerin ruhlar,
kyamete kadar orada hapsolmulardr. Yedinci tabakann ad: Ucba'dr. Kavminin ad:
Csum'dur. Cmlesi ksa boylu, siyah habeli gibidir. Elleri ve ayaklar, yrtc hayvan
penesi gibidir. Ye'cc ve Me'cc' onlar helak etseler gerektir. Halen, lnetlenmi blis,
taraftarlaryla onda skindir. Kendisi bir taht zerinde oturur. Yandalar etrafnda saf saf
durup, her biri yeryznde insanolunu saptmakla ettikleri fesat ve fitneleri, blis'e arz
ederler. Onlardan her kimin er ve fesad ok ve byk ise; blis onu yanna alp, sahte
vgler dzp, iltifat ederek yaknlarndan sayar. Hak Tal, mmet-i Muhammed'i
onlarn erlerinden korusun. Amin. Anlatlan bu yerin ortasnda karanlktan bir perde
vardr.

Bu yedi tabaka yer, byk bir melein omuzunda karar klmtr. Hak Tal, yedi yer
altnda bulunan yeil kaya, krmz kz, byk balk ve byk denizden aada kendi
hametinden yedi tabaka cehennem yaratmtr ki, birbirinden aadadr. Her tabakann
aras beyz yllk mesafedir. Cehennemin yedi kaps vardr ki, her birinin iinde ateten
yetmibin da vardr. Her dada ateten yetmibin vdi vardr. Her bir vdide ateten
yetmibin kale vardr. Her kalede ateten yetmibin ev vardr. Her ev iinde ipler,
sandklar, tokmaklar, topuzlar, zincirler, bukalar, kpekler, ylanlar, zehirli akrepler,
kaynar ve irinli sular, zehir ve zakkum emsali bin trl azap vardr. Onda kara yzl, gk
gzl zebani melekleri vardr ki, cmlesi sardr ve onlarda merhamet duygusu
yaratlmamtr. yle oktur ki hesab yoktur. Hak Tal, zebanilere bir byk ve heybetli
melek vekil etmitir ki, ona Mlik derler. Yedi cehennemin hkimi ve kapcs odur.

lk cehennemin adna: Cehennem derler ve azab, tekilerinden hafif, daha zariftir. Bu,
Muhammed mmetinin sileri iin yaplmtr. kinci tabakann ad: Sair'dir. Hristiyanlar
onda eserdir. nc tabakann ad: sakar'dr. Yahudiler iin kararlatrlm ebed
duraktr. Drdnc tabakann ad: Cahim'dir. Mrtedler ve eytanlar iin azab elimdir.
Beinci tabakann ad: Hutame'dir. Gayya kuyusu ondadr. Ye'cc, Me'cc ve kfirlerin
yeridir. altnc tabakann ad: Leza'dir. Puta tapanlar, atee tapanlar ve sihirbazlar iin
hazrdr. Yedinci tabaka ki, ta diptedir ve ad: Haviye'dir. O, mlhitleri, zndklar,
yalanclar ve mnafklar kucaklaycdr. onun atei, harareti, azap ve iddeti hepsinden
stndr. Cehennemin tabakalarnn tm, yedibin tabakadan ziyadedir. (Allahm, bizi
cehennem azabndan koru; affnla ey balayc!)

nc Madde

Alem aacnn meyvesi olan Adem aleyhisselmn ruhu, cmleden nceyken, cmleden
sonra ortaya kmasn ve cennete kmasn ve oradan inmesini; zrriyetiyle yeryznn
imaratn ve onun neslinden Habib-i Ekrem Muhammed sallallah tal aleyhi ve sellem
hazretlerinin douunu, onun eriat ve efendiliinin bk olduunu bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, mfessirler ve muhaddisler ittifak ile demilerdir ki: Hak Tal,
ruhlar lemini yaratp, ikibin yl kadar mddetten sonra cesetler lemini dahi icat eyleyip,
alt gnde ar- ldan karanlk ve perdeye varncaya dek cmlenin tamamiyle nizamn
vermitir. Sonra kendisine yakn melekleri ar- azamn ayanda iskn edip, korkan ve
saf tutan melekler iin arn evresini mekan eylemitir. Dier kerim meleklerin
mertebelerince her zmresine belirli bir makam ihsan edip; bir snfn krsde, bir snfn
sidrede, bir snfn liva-y hamd altnda ve daha birok snflarn cennette huri ve
glmanlar ile iskn eylemitir. Meleklerin nice bin snflaryle gkler, yerler, denizler ve
cehennemler dolmutur. Onlar, yerlerde ve denizlerde olan yaratklarna hizmeti
klmtr. Cehenneme dolan melekler zebaniler olmutur. Mcerret ruhlar, blk blk
askerler olup, gkleri ve yerleri kuatm olan srafil'in surunun iinde, her zmre
mertebesince makamn bulmutur. nk Hak Tal, gkleri ve yeri yaratt gn,
cisimler leminin her semtini ar- ldan en aa perdeye varncaya dek melekler,
ruhlar, cisimler, yaratklar ile dopdolu klmtr.
Bu dnyay dahi yani yeryzn hem eitli yaratklardan hli koymayp, o vakitte plak
zeminin btn vdilerinde ve dalarnda dar bitirip, btn yeryzn iyice doldurdukta;
kudretiyle bir tavus kuu yaratp, dnya dolusu dary ona rzk etmitir. Bundan sonra
tavus kuu, kendisine verilen rzk yllarca yiyip, on adet vdide dar kaldkta;
korkusundan gnde on tanesini yerinden kaldrrd. Bir zaman sonra bir vdi dar
kalmtr. Bu durumda ku, gnde bir tane ile kanaat etmitir. Ta ki, kendisine ayrlan
rzk bittikte; kuun eceli gelmitir. Bir kere fikrolunsa ki, bu khne dnya ne zamandan
beri bu nizam bulmutur. Ve nelerden geri kalmtr; akl sahiplerine son derece ibret
tevhas olmutur. Bundan sonra Hak Tal, hikmetiyle bu yeryznde renksiz ve
dumansz ateten cinleri yaratp, Mearic ismiyle dahi isimlendirmitir. Mearic, cinlerin
babasdr. Ondan eini yaratp, Mearice nmyle ad vermitir. Onlarn evlenmesinden cin
taifesi doup, nice yzbin kabile vcuda gelmitir. Lanetlenmi blis, onlardan peyda
olmutur. Cin taifesi o derece oalmtr ki, yeryzn doldurmutur. Onlarn asl
suretleri insan suretindedir. Melekler gibi ltif cisimli olduklarndan, murat ettikleri
suretlerde teekkl ederler. Onlarn zrriyeti ok olduundan yeryzne smayp,
lnetlenmi blis, ocuklaryla dnya gne kp, onda sakin olmutur. Btn cinler,
gece ve gndz Allah Tal'ya ibadet edip, asla si olmazlard. Bylece yedibin sene
getikten sonra yeryznde kalanlar, trl bozgunculuklara ve kan dkmeye baladlar.
taat terk edip, isyan ilediler. Bundan sonra Hak Tal, her yz ylda bir kere
kendilerinden peygamber gnderdike; onu helk edip onikibin senede yzyirmi
peygamber katletmi8lerdir. Bundan sonra Hak Tal, onlara hmedip, dnya gnde
sakin olan iblis'i ocuklaryla yeryzne gnderip, yerde olan cinleri bir yere topladkta;
gkten bir ate inip; cmlesini yakmtr. "Gkten gnderdii iblis soyunu denizlerdeki
adalarda iskn edip, blis, Allah'a gayet itaatkar ve boyun eici olduundan, onu yedinci
ge kaldrmtr. blis, ilah dergahta makbul olmu, allah onu cennete sokmutur.
Yeryz bo kalmasn iin, dnya gnden melekler indirip, iskn etmitir. Onlar da,
hak Tal'ya ibadetle megul olup, bin yl dahi bu minval zere gitmitir ki, cinlerin
babas Mearic yaratlaldan beri yllarn says yirmibin yla yetmitir.

Bundan sonra Hak Tal, lemin efendisi, insanlarn babas olan Hazreti Adem
aleyhisselam yaratmak murat eyledikte; Azrail aleyhisselam gnderip, yeryzndeki
yedi iklimden toprak aldrmtr. Cebrail aleyhisselam gnderip, o, kuru topra krk gn
yourmutur. Bundan sonra Hak Tal, o amuru en gzel biim zere Numan vdisinin
iinde ekillendirmitir. Kendi ruhundan onun bana fleyip, yeryznde onu meleklerin
secde yn ve insanlara peygamber etmitir. Btn melekler ona secde eyledikte; blis,
buna "hayr" deyip, secde etmedii iin lnetlenmilerden ve kovulmulardan olmutur.
Kyamete kadar da mhlet almtr. Saysz zrriyetiyle Adem'in zrriyetine tasalluta frsat
bulmutur. nsanolunun bedeninin her yerinden girip, damarlar iinde kan gibi akp,
yoldan karmaya alr. Lkin hi kimseyi cebren si ve kfir edemez. Ancak ibadetleri
ac ve zor, gnahlar lezzetli ve kolay gstermekle vesvese eder. Hak Tal, cmlemizi
onun errinden korusun. Amin!

Hak Tal, Adem peygamber aleyhisselam yeryznde yarattktan krk yl sonra onu
gklere kaldrp, firdevs cennetine sokup, cennet elbiseleri giydirip, ok nimetler ihsan
etmitir. Ona, bir nimeti verdike: "Bu nimetle kanaat eder misin?" deyip, Adem
aleyhisselama hitap etmitir. O dahi: "Kni deilim ya Rabbi!" diye cevap vermitir. Ta ki,
Adem aleyhisselama bir gaflet verip, sol kaburga kemiinden Hazreti Havva anamz
yarattkta; Adem, gzn ap, grmtr ki, yannda kendi benzeri bir sevimli insan
oturmutur. Bylece onunla sohbet, lfet ve vuslat hsl oldukta; Hak Tal, yine hitap
edip buyurmutur ki "Ey Adem! Bu nimetimle nicesin?" O dahi cevap vermitir ki: "Ya
Rabbi! Hesapsz ynimetinin denizine batmmdr. Bu nimetini, cmleden byk
bulmuumdur. Bununla kanaat klmmdr. nk Havva ile sknet bulup, lfetiyle
nsiyet klp, ondan km almmdr. Bundan gayri ikrama hacet kalmayp, bu ihsannn
kr ve srruyla dolmuumdur." Bundan sonra Hak Tal, ona: "Ey Adem! Havva ile
cennetimde skin olup, her nimetten lezzet alasnz. Ancak buday aacna yakn
gelmeyesiniz. Ondan yiyip, bana si olmayasnz," diye tenbih buyurmutur. Bu minval
zere hazreti Adem, Havva ile bin yl kadar cennet safalarn srmlerdir. Bundan sonra
Adem babamz, Havva anamzn szne uyup, buday aacndan alp, ikisi de yedikte;
Hak Tal aleyhisselam, Hindistan'da yksek bir da zerine inmitir. kiyz yl o dada
alayp, tevbeye megul oldukta; tevbesi kabule yetmitir. Havva anamz dahi, adem
babamz isteyip ikiyz yllk hasretle Arafat da zerinde kavumak myesser olmutur.

NAZM

ki canibden ol iki mtak

kisi bile mbtela-y firak

Birbirine heman eritiler

Alap, sarmap, grtler.

Bundan sonra am'a gelip, onda kalp, Habil ve Kabil orada dnyaya gelip, yine
Hindistan'a gitmilerdir. mrlerinin sresi ikibin sene oldukta; hazreti Adem
aleyhisselam Serendib adasnda; ondan krk yl sonra hazreti Havva Cidde'de vefat
etmilerdir.

Bundan sonra Adem ile Havva'nn zrriyetleri yeryzn meskn ve mamur etmilerdir.
Hazreti Adem aleyhisselamn neslinden ice bin kimseler nbvvete ermilerdir. Hazreti
Adem'den altbin sene getikte; Mekke-i Mkerreme'de hazreti smail evladndan, Kurey
Kabilesinden, Haim Oullarndan Abdullahl'n sulbnden Muhammed Mustafa sallallah
tal aleyhi ve sellem hazretleri dnyaya gelip, krk sene velayet zevkiyle safalar
srmtr. Krkbir yanda btn insanlara ve cinlere peygamber olup, on sene
Mekke'de kfirlerden cefalar grmtr. Mekke'de malp iken, Medine'ye hicret etmitir.
Hicretin onuncu senesi Mekke4ye galip gelip fethederek, yine Medine'ye gitmitir. O seni
Medine'de ya altm yla yetmitir. O sene de Medine'de vefat etmitir. Bizim
Peygamberimiz sallallah aleyhi ve sellem odur ki: Peygamberlerin sonuncusudur, ondan
sonra peygamber gelmez, eriat kyamete dek bkidir; ortadan kaldrlmaz,
deitirilmez, hkmleri bozulmaz. Hicretten bu zamana gelinceye dek ay senesine gre
tarih, binyz yetmie, yetmitir. (H. 1170 / M. 1756). u halde zamann sonu olup,
dnyann mr geip gitmitir. Kyamet yakn olup; edep, haya, sevgi, vefa, doruluk ve
safa yitmi ve batmtr. Zira ki Peygamberimiz sallallah tal aleyhi ve sellem
hazretlerinin haber verdii kyamet artlarnn nicesi zuhur etmitir. (Ey Allahm!
Ahirzamann fitnesinden bizi koru. Bizi ehadet ve iman ile dnyadan kar; rahmetinle ey
Rahman ve Rahim olan Allah!)

Drdnc Madde

Kyametin artlarn, kyametin almetlerini, surun frln, zelzele ve insanlarn

perianln, yaratklarn helakini ve gklerin harap olmasn bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, sadece muhaddisler ittifak etmilerdir ki: Kyametin artlar ve
kyametin almetleri iki eittir. Biri gizli almetler, biri de ak almetlerdir.

Gizli almetler: nsandan izzet, hrmet, muhabbet, efkat, edep, haya, cmertlik, ahde
vefa, doruluk, safa, dostluk, takva, eriatn yrrlkten kalkmas gibi. ehirlerde
mescitlerin oalmas ve cemaatin azalmas, binalarn yksek olmas, elbiselerin
incelmesi, kadnlarn ve ocuklarn hakimiyeti ele geirmesi, kadnlarn erkekler,
erkeklerin kadnlara benzemesi, homosekselliin ve kadnlar arasnda seviciliin
yaygnlamas, eyann bereketinin azalmas, akraba ziyaretinin ve eriata uygun al-
veriin kesilmesi, ktlerin hrmet grmesi, iyilerin hakir grlmesi, cariyelerin
efendilerini dourmas, kan dklmesi, fisk ve fcurun artmas ve kabirlerin sslenmesi
gibi ilerdir ki, bunlara kyametin artlar dahi derler.

Ak almetler: Kyametin ak almetleri ondur.

1- Deccaln k.

2- gece stste ay tutulmas.

3- sene boyunca yedi iklimde ktlk olmas.

4- Byk bir dumann her taraf kaplamas.

5- sa aleyhisselamn am'daki beyaz minare zerine inip, Deccal' ldrerek, eriat-

Muhammediyye ile amel etmesi.

6- Resul- Ekrem'in soyundan Mehdi kp, krk yl adlet zere gidip, Hazreti sa
aleyhisselam bulmas.

7- Dbbe-tl-Arz'n vcuda gelmesi.

8- Ye'cc ve Me'cc'n skender seddinden karak, yedi iklimi istil etmesi.

9- Hazreti sa aleyhisselamn Mekke-i Mkerreme'ye gelip, buradan ahirete gitmesi;

bundan sonra da Kbe'nin yklmas.

10- Gnein batdan doup, orada dolanmas.

Bu artlarn ve almetlerin ortaya kmasndan sonra misk ve anber kokusu gibi serin ve
temiz rzgr esip, mminlerin ruhlar bu rzgrn tatllyla kar. Bundan sonra Kur'an-
Kerim'in hkmleri yeryznden kalkp, halkn cmlesi cehalette kalr. Yz yl dahi yle
gider.

Mfessirle dahi ittifak etmilerdir ki: Btn bunlardan sonra Hak Tal, srafil
aleyhisselama suru frmekle emreder. Hemen o an surun narasnn heybetinden yedi
gkte ola meleklerin ve yedi yerde olan yaratklarn cmlesi, kyamet koptu sanp, yzleri
zere dp, kendilerinden geerler. Gkler ve yerler titreyi ve sarsntyla dp,
yldzlar dklr. Salar, sakallar aarp, hamileler dourup, insanlarn cmlesi kendinden
gidip, sarholar misali kalrlar. Bu, surun ilk frldr ki, ondan bu heybetleri alrlar.
Krk yl dahi bu minval zere gider. Bundan sonra Hak Tal, srafil aleyhisselama yine
sura frmekle emreder. Bunun zerine o dahi ikinci fleyite suru yle gl fler ki,
iddetinden btn dalar o demde dzlenerek yerlerinden kopup, havaya kp, atlm
pamuk gibi bulut olurlar. Yedi gk, pare pare olup, yeryzne su gibi eriyip dklrler.
Denizlerin suyu kupkuru olup, gne ve ayn gidip, kapkara olurlar. Cihan karanlk
kaplayp, ar- ldan aalarn aasna belki perde altna dek, her ne kadar yaratk ve
melek varsa cmleten helk olup, fena bulurlar. Ancak Allah'a yakn meleklerden sekiz
melek kalrlar. Onlar; Cebrail, Mikail, Rdvan ve Azrail'dir. teki drd; arn tayclardr
ki, birisi srafildir. Bundan sonra Azrail aleyhisselam, o yedi melein dahi ruhlarn
kabzeder. En son kendi ruhunu kabzederken bir lk atar ki, narasnn sadas gkleri
geip, yerlere gider.

u halde her can, lm tadp, yok olur. ki lemde bir kimse kalmayp, ancak Celal ve
ikram sahibi olan Allah Tal kalr. Bu lem, harap, bo, tenha virane gibi, krk yl daha
bu durum zere kalr. Ve kimse olmadndan yine kendisi: "Her eye galip olan tek
Allah'n!" (40/16) deyip, kendi kendisine cevap eder.

Beinci Madde

Surun nc frln, llerin diriltiliini, cesetlerin harini, amel defterlerini,

hesab, mizan, srat kprsn, araf zet olarak bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, mfessirler ve muhaddisler ittifak etmilerdir ki: Hak Tal,
yeryzn iddetli bir rzgr ile dmdz edip, am sahrasnn hizasnda maher yerini
yzbin yeryz kadar geni eder. Ar altndaki hayat denizinden krk gn devaml olarak
insan menisi gibi bu dnyaya yamur iner. Btn yeryz deniz gibi doldukta; amur
tabakasnda toprak olan insan ve hayvan bedenlerinin tm, o yamuru ekip, btn
paralar bir yere gelip, her ceset evvelki grnmnde olup, yeryznde bakla gibi biter.
Her beden, kendi olgunluuna yeter. Sonra Hak Tal, en son len sekiz melei diriltip,
srafil aleyhisselama: "Suru fle!" diye emreder. O dahi, nc fleyii yle zarif ve ltif
fler ki, surun iinde sakin olan ruhlar, o demde ufuklara yaylp, her can kendi kafesini
bulur. Nasl ki, koyun srs iinde her kuzu kendi anasn bilir; bunun gibi her can kendi
cismini bilip ve bulup onunla kalr. lk ve son yaratklar, melekler, huriler, insanlar, cinler,
eytanlar, deniz hayvanlar ve her hayvanlar, btn haereler, kyametin bir annda
tamamen ruh bulurlar ve maher yerine her taraftan toplanrlar. Peygamberlere, velilere,
limlere ve salihlere cennetten elbiseler ve buraklar gelip; giyip ve binip, arn glgesine
gidip, minber ve krsler zerinde rahat ve selametle otururlar. Geri kalan yaratklarn
cmlesi, a, susuz, balar ak, plak, yalnayak yryerek, de kalka arasat
meydanna gelip, maher yerinde harolurlar. Sklap, ayak zerinde dururlar. Tepelerine
gne, bir mil miktar yakn olup, hararetten ok ter dkerler. Kimi topuuna, kimi dizine,
kimi gsne, kimi boazna dek ter iinde kalrlar. Niceleri ter denizinde gmlrler.

Cehennemi, yeraltndan maher meydanna yetmibin saf zebaniler getirirler. Maher

halkn, halka gibi kuatrlar. Maher halk, ellibin yl kadar hesab beklemekle o halde
sknt iinde kalrlar. Dnyada, Kiramen ktibin; yazd amel defterlerini sahiplerine
verirler. Mminlee ve itaatli olanlara sadan, kfirlere ve bozgunculara soldan verirleri.
Hak Tal, btn yaratklarna orada vastasz kelam syler. Kyametin bir annda
hepsinin hesabn grp; kimine hitap, kimine itap eyler. Hak Tal, mazlumun hakkn
zlimden alp, zlimin hasent varsa mazluma verir; yoksa, mazlumun gnahlarn
zlime ykler. Hesaptan sonra hayvanlar toprak eder. Kfirer, hayvanlara gpta edip,
keke biz de toprak olaydk, derler.

Maher yerinde, iki direk zerinde, bir byk terazi kurulur ki, her bir direinin uzunluu
beyz yllk yoldur. Her kefesi yeryz kadar boldur. Bu terazi ile maher gnnde
iyilikleri ve ktlkleri lerler. yilikleri ar gelenler cennete, ktlkleri ar gelenler
cehenneme giderler. Meer ki, Hak Tal keremiyle kulunu affeyleye veya
peygamberlerden, veya velilerden, veya limlerden, veya salihlerden efaat erie: Eer
imanla vefat eylemi ise... Zira ki dnyadan imansz gidenlere cennet, mafiret ve efaat
olmaz ve hi bir ekilde cehennemden kurtulu bulmaz. Eer iman ile gidip, gnahlar
ar gelip, mafiret veya efaat erimedi ise; o, gnah kadar cehennemde yanp, ondan
sonra cennete gider. Zerre kadar iman ile giden elbette cehennemden kp huzura erer.

Srat kprs, kldan ince kltan keskindir. Uzunluu bin yllk yoldur. Bin yl yoku,
bin yl dz, bin yl ini yoldur. O, cehennem zerine kurulup, maher halknn cmlesi
onun zerinden geip giderler. Kimi imek gibi, kimi ok gibi, kimi seirtir at gibi,
geerler. Kimi gnahlarn yklenmi yrr, kimi cehenneme dp yanar. Cehennem ise
feryat eder ki: "Ey mmin! Tez ge ki hakikatte senin nurun, benim ateimi
sndrmtr." u halde mminler selametle srat geerler. Kevser havuzundan ierler.
Onda ykanp, ayp ve noksanlarn tekmil ederler. Cennete girip, herkes mertebesince
makamn bulur. Ebediyyen onda zevk ve safa ile kalr. Zira ki cennetlikler, eitli
nimetlerden zevk alrlar. Mevla'ya kavumakla mest ve hayran olurlar. Gzler grmeyip,
kulaklar iitmeyip, hatrlara gelmeyen devletler bulurlar.

Cennetle cehennemin arasnda kale duvar misali bur ve mazgallar yksek bir byk sur
vardr ki, ykseklii beyz yllk mesafedir. Genilii nihayetsiz, yaps renkli cevherlere
ssldr. Ona araf ad verirler. Deliler, mriklerin ocuklar onun zerinde kalrlar.
Cennet semtine bakp, oradakileri nimetlenmi grdkte; arzu ile mahzun olurlar.
Cehennem semtine bakp, oradakileri azapta grdke, kendi selametleriyle mesrur ve
kredici olurlar. Araftakiler, bir rivayette ebediyyen onda karar edip, kh mahzun, kh
sevin ile kalrlar. (Ey Allahm! Ey gnahlar rtc! Bizi cehennem ateinden koru. Bizi,
iyilerle beraber cennete koy, hirette cemalini grmeyi nasip eyle. Seilmi Habib'inin
hrmetine bizi orada karar kldr. Amin. Ey affedici!)

Tenbih

Unutulmamal ki, buraya gelinceye dein yazlan satrlarn cmlesi, dini ilerden olmakla;
bunlarn hepsini kesin tasdik ve iman ile inanmak, hepimize ok mhim ve ok gereklidir.
Zira ki, bunlar din ilerinden, din usulndendir. Bunlar, akl delillerle kyas etmek caiz
deildir. Zira ki, insan akl, bunlar idrak etmekten yoksun ve cizdir.

Ancak bizim en yksek arzumuz olan Mevla'ya kavumak iin kudretinin bykln
fikretmeye ve dnmeye iaret ve mjde olan Kur'an yetleri ve Peygamber hadisleri
lsnce; lemin tasviri, bu miktarca aklama ile bunda yetinilmitir. Lkin limlerin
ileri gelenlerinden ve velilerin byklerinden olan aratrclarn lideri, tedkikilerin senedi
Mevlana Seyyid erif (Allah'n rahmeti onun zerine olsun) hazretleri: "Astronomi ilmi,
gklerin ve yerin yaratln dnenler iin en byk Sanatkr olan allah' tanmakta ne
gzel yardmcdr!" buyurduu iin ve btn ilimleri kendisinde toplayan, bitmeyen feyz
kayna mam- Gazali (Allah'n rahmeti ona olsun) hazretleri: "Astronomi ve anatomi
ilimlerini bilmeyen, allah' tanmakta acze der," buyurup, anatomi ve astronomi
bilginlerini duyurduu iin bir miktar lemin astronomik yapsndan ve bir miktar insan
anatomisinden dahi yazlp, aklanmak mnasip grlmtr. Ta ki, mtalaasyla acze
dme durumundan uzaklap, cehalet zindanndan kasn. lim ve hikmet mahfeline
girip, bilginler zmresine giresin. Hikmetin zne hull edip, hakikatn zirvesine
ykselesin. Eyann hakikatna vkf olup, mnnn inceliklerini bilesin. Cihann srlarna
muttali olup, lemin durumlarn olduu gibi bilesin. Kendini tanma olgunluuna erip,
ondan Allah' tanma devletini bulasn.

(Ey vacib'l-vcud olan Allah'm! Ey hayrlar verici! Rahmetinin nurlarn zerimize sa!
Seni kemaliyle tanmakta bize kolaylk ver. Sen mnezzehsin ey Allah'm! Senin
rettiinden bakasn biz bilemeyiz, senin anlattndan bakasn anlayamayz. Senin
ilham ettiinden baka marifetimiz yoktur. Sen, alimsin, hakimsin, vecedsin, kerimsin,
raufsun, rahimsin. Amin! Ey rahmetiyle yardmc, ey balayclarn en balaycs!)
ALEM- LAHUT LA HALA VELA MELA

1- Yerin alt

2- Ar- azam

3- Arn tayclarnn makam

4- Ar- azamn stunlarnn sonu

5- Krsnn stunlarnn sonu

6- Cebert lemi

7- Krs

8- Ruhlar lemi

9- Melekler lemi

10- srafil'in suru

11- Sidre-i mnteha

12- Kalem

13- Tuba aac

14- Levh-i mahfuz

15- Liva-y hamd

16- Cennetin kaplar

17- Melek perdeleri

18- Alevli deniz

19- Yaylm deniz

20- Taksim edilmi rzklar denizi

21- Nimetler denizi

22- Kamkam denizi

23- Hayat denizi

24- Yedi gk

25- Gndz cevheri

26- Gece cevheri

27- Beyt-i mamur

28- Yasaklanm deniz

29- Dolu ve kar dalar

30- Bulutlar

31- Kbe

32- Kaf da

33- Yedi yerin taycs melein mekn

34- Yeil kaya

35- Krmz kz

36- Balk ve deniz

37- Srat kprs

38- Surun iinde ikinci berzah

39- Cehennemin kaplar

40- Katran kazan

41- Zakkum aac

42- Birinci berzahn dibi

43- kinci berzahn dibi

44- Veyl vdisi

45- Karanlk ve perde

ALEM- LAHUT LA HALA VELA MELA

1- Yerin alt

2- Ar- azam

3- Arn tayclarnn makam

4- Ar- azamn stunlarnn sonu

5- Krsnn stunlarnn sonu

6- Cebert lemi

7- Krs

8- Ruhlar lemi

9- Melekler lemi

10- srafil'in sonu

11- Sidre-i mnteha

12- Tuba aac

13- Kalem

14- Levh-i mahfuz

15- Hamd da

16- Cennetlerin kaplar

17- Arafat suru (delilerin ve mriklerin ocuklarnn yeri)

18- Peygamber aleyhisselamn havzu

19- Cennet yolu

20- Srat kprs

21- Yoku

22- Dzlk

23- ni

24- Srat kprsnn sonu

25- Cehennem kaplar

26- Zakkum aac

27- Katran kazan

28- Cehennemin tabakalar

29- Gayya kuyusu

30- Veyl vdisi

31- Gne

32- Liva-y hamd

33- Maher yeri

34- Makam- Mahmud

35- Peygamberlerin minberleri

36- Alimlerin krsleri

37- Amellerin terazisi

38- Amel defterleri

39- Srat kprs

6-BLM:

KNC BLM

Feleklerin, nefslerin ve akllarn ortaya kmasndaki tertibi; tabiatlarn mertebelerini;

zlerin deiimini; ate, hava, su ve topran dnmlerinin delillerini; maden, bitki,
hayvan ve insann douunu ve bunlarn arasnda arac olan; ruhlarn geldikleri ve
gittikleri yeri; bedenlerin devrannn keyfiyetini drt madde ile hakmne beyan eder.

Birinci Madde

Feleklerin, nefslerin ve akllarn ortaya kndaki tertibi; drt unsurdan kan

drt keyfiyeti bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, filozoflar demilerdir ki: Hak Tal btn eyalardan nce kll
akl icat ve mevcut etmitir. Buna: lk akl, ilk cevher dahi derler. Hak Tal, btn
eyalardan nce kll akl icat ve mevcut etmitir. Buna: l akl, ilk cevher dahi derler.
Hak Tal bu akla bilgi bahetmitir ki; biri Hak'k tanmaktr, biri kendini (nefsini)
bilmektir, biri ihtiyacn bilmektir, ki bununla mevla'sna muhta olduunu bilmitir. Bu
bilginin her birinden baka bir nesne vcuda gelmitir. Zira ki, tekten tek kagelmitir.
Hak'k tanmaktan bir akl dahi peyda olmutur ki, ona: kinci akl derler. Nefsi bilmekten
bir nefs dahi mevcut olmutur ki, ona: Klli nefs derler. htiyac bilmekten bir cisim
ortaya kmtr ki, ona: En byk felek, atlas felei, feleklerin felei, ynlerin snrlaycs
ve klli cisim dahi derler. Bu felein akl, ikinci akldr; nefsi, klli nefstir. Ama ikinci
akldan dahi u bilgi ortaya kmtr ki; Hak'k tanmak, nefsi bilmek, ihtiyac bilmek...
Hak'k tanmaktan bir nc akl, nefsi bilmekten ikinci nefs, ihtiyac bilmekten ikinci bir
felek sdr olmutur. Buna burlarn felei, sabit yldzlarn felei dahi derler. Bu felein
akl nc akl, nefi ikinci nefstir. Fakat nc akldan hem bu bilgi vcuda gelip,
yine bu tertip zere, baka bir akl, baka bir nefs ve baka bir cisim ortaya kmtr ki,
ta dokuz mertebeye dek bu ilk akldan dokuz akl, dokuz nefs ve dokuz felek sdr
olmutur ki: Bu dokuz akl feleklerin akllardr, bu dokuz nefs feleklerin nefsleridir.

Yedi felekten her bir felein bir akl, bir nefsi ve bir cismi vardr. Ama byk felek
hepsinden yksek ve hepsini kuatm bir basit cisimdir. Onun iinde burlar feleidir ki,
btn sabit yldzlar ondadr. Onun iinde zhaldir (satrn) ki onda zhalden baka yldz
yoktur. Onun iinde mteri (jpiter) feleidir ki buna mahsustur. Onun altnda merih
feleidir ki, onda bir odur. Onun altnda gne feleidir ki, onda bir o sultandr. Onun
altnda zhre (vens) feleidir ki onda bir odur. Onun altnda utarit (merkr) feleidir ki o
felekte, bu o yldzdr. Onun iinde ay feleidir ki, onda aydan baka bir nesne yoktur.
Ona, dnya g adn verirler. Onun aklna: Ar akl, faal akl, feyyaz akl derler. Onun
nefsine: Vahib'l-sur, tabiat- mutlaka derler. Bunlarn kaynamasndan, ay feleinin
altnda drt unsur -ki ate, hava, su ve topraktr- bu tertip zere hasl olmutur. Unsurlar
da, drt keyfiyet -ki scaklk, soukluk, yalk, kuruluktur- vcut bulmutur. Unsurlarn
kaynamasndan dahi bileik -ki maden, bitki, hayvandr- vcuda gelmitir. Hayvan
cinsinin en ereflisi insan nev olmutur. Kinatn ortaya k insanda son bulmutur,
varlk dairesi onunla tamam olmutur. nsan, cihan aacnn meyvesi olduu iin
hepsinden sonra vcuda gelmitir. O halde devrann hlasas insan olmutur.

kinci Madde

Drt unsurun mertebe ve tabiatlerini ve birbirine evrilmelerini ve

dnmelerini bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, filozoflar ve astronomlar sz birlii etmilerdir ki: Ay feleinin
altnda, ate kresidir. Onun altnda hava kresidir. Onun altda su kresidir. Onun
altnda toprak kresidir ki, hepsinden aa ve sudan ardr.

Ate tabakasnn havann stnde olduuna delil odur ki, ate dumanyle yukarlara gidip
mahede olunduu gibi aslnda meyl eder ve dner. Hava tabakasnn suyun stnde
olduuna delil odur ki, eer bir hava dolu balonu su havuzunun dibine gtrseler, suyun
altnda durmayp, stne kar. Su tabakasnn topran stnde olduuna delil odur ki,
eer bir ta veya bir demiri suyun stne koysalar, suyun stnde durmayp aslna meyl
ile dibine iner. nk toprak suyun altndadr. Btn eyann da altndadr.

Kendi tabakalarnda duran drt unsur, birbirine yava yava deiirler. Nitekim ate,
gnlerin gemesiyle ate suretini terk edip, hava suretine girerek, ate havaya evrilir.
Hava dahi, yava yava hava suretini terk edip su suretine girer, hava su olur. Su dahi
yava yava toprak suretini tutup, su toprak olur. Toprak dahi ate suretine girip, toprak
ate olur. Bu yolla ve tersiyle drt unsur, bir suretten bir surete dner, sonunda yine
kendi suretlerine geerler. Bu unsurlarn suret deitirmesine istihale (bakalam) derler.

Atein tabiat kuru ve scaktr. Havann tabiat scak ve rutubetlidir. Suyun tabiat ya ve
souktur. Topran tabiat souk ve urudur. phe yoktur ki, ate hava ile scaklkta
mterektir. Hava su ile rutubette mterektir. Su toprak ile souklukta mterektir.
Toprak ate ile kurulukta mterektir. O halde atein kuruluu, havann rutubetine
dnse, ate scak ve rutubetli olup havaya evrilir. Havann scakl suyun soukluuna
brnse hava rutubetli ve souk olup suya dner. Suyun rutubeti topran kuruluuna
brnse, su souk ve kuru olup topraa dner. Topran soukluu atei scaklna
brnse, toprak kuru ve scak olup atee dner. Yani ate hava olur, hava su olur, su
toprak olur, toprak ate olur ki, bu bakalama balang yolu derler ve yle olur ki, drt
unsur bu bakalam aksi zere kabul edip; topran kuruluu suyun rutubetine brnp,
toprak su olur, suyun soukluu havann scaklna brnp, su hava olur; havann
rutubeti atein kuruluuna dnp, hava ate olur; atein scakl topran soukluuna
brnp, ate toprak olur. Bu bakalama da sonu yolu derler.

nc Madde

Drt unsurun bakalamn delillerini; maden, bitki, hayvan ve insann douunu

ve bunlarn arasndaki aracy bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, filozoflar demilerdir ki: Unsurlarn bakalamnn delilleri
aktr. Atein havaya dntne ak delil budur ki; mumlar yandkta; alevleri yksee
meyl ile gidip, havaya karrlar. Eer ate havaya evrilmeseydi her mumun alevi bitiik
bir aydnlk izgi olup, hava kresinin ortasnda hatlar gibi yukarya gidip, ate kresine
bitiirlerdi. Lkin bu ulelerin kuruluu, havann rutubetine nispetle azdr. Onun iin, o
anda atei kuruluu havann rutubetine brnp, o uleler hava olurlar. Havann suya
dntne delil budur ki, bahar ve gz mevsimleri sabahnda, bitkiler zerinde olan
rutubet ki -ona ebnem ve i derler,- o havadr ki seher vakti souk olup, suya
evrilmitir. Zira ki, havann scakl, suyun soukluuna brnse hava su olur. Suyun
topraa dntne delil: Yamur damlalar indikte; ilk damlalar ki topraa eriir, o
damlalar toprak olup gzden yiterler. Nitekim mahede olunur. Zira ki o damlalarn
rutubeti, topran kuruluuna nispetle azdr. Bu durumda damlalarn rutubeti topran
kuruluuna brnp, su toprak olur. Bundan sonra damlalar oalp, rutubet galip
oldukta; toprak olmayp amur olur. Topran ate olduuna ak delil odur ki: Bitkiler ve
aalar, unsurlarn paralarndan bilenmi olup, toprak paras onlarda ziyade bulunmu
iken odun ate ile yandkta; paralar atee dnp, topran hissesinden az bir kl kalr.
Baz yererde odun yerine ta kmr yakarlar, onun kl ok az kalr.

Hak Tal'nn tesiriyle felekler, yldzlar, dnp ve hareket eyleyip; drt unsuru anlatlan
bakalam zere birbirine kaynatrp, hamur etmilerdir. Ta ki unsurlarn
kaynamasndan, nce madenler hasl olup, ondan bitkiler peyda olup, ondan hayvanlar
vcuda gelmitir. Hayvan kemalini buldukta; insan ortaya kmtr. Bu drt bileik cismin
bileik aracs da vardr.

Madenler ile bitkiler arasnda arac mercandr. Zira ki salabette ta gibidir ve bitki gibi
zerre zerre denizin dibinde bitip, suyun yznden yukar gelip, kuruldukta; sert olur.
Bitkiler ile hayvanlar arasnda arac hurma aacdr. Zira ki o, bitki iken hayvan gibi
erkeine yakn olmadka; neticesi hurma olmaz. Ban kesseler helak olup, kuru ve
yapraksz, meyvesiz kalr. Hayvanlar ile insan arasnda araclarn en belirgini maymundur.
Zira ki, cmle azas, kl ve kuyruundan baka, d ve ii insana benzer.

Bu araclarn vcudunda hikmet budur ki, her biri kendi mertebesi altndan son ykseklik
mertebesine ulap; varlklarn mertebeleri tek silsileyle bileik ola ve insanlk
mertebesinde nihayet bula. u halde zaman devrinin tamamlaycs, cihann paralarnn
zbdesi, yedi yksek babann ve drt aa anann ve bileiin son hlasalar insan
bedenidir. Belki her iki cihandan gaye ancak hazreti insandr. Bu feleklerin, unsurlarn,
bileiklerin kabuu, zarf ve kabdr. O, cmlesinin ilii ve znn zdr. Btn eya,
insana hizmetidir O, hizmet ve ikram edilendir. Aziz, erif ve muhteremdir. Zira ki o,
cmleden gzel ve ycedir.

Drdnc Madde

Ruhlarn k ve dn yerini; vcutlarda devrinin keyfiyetini bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, filozoflar demilerdir ki: Umumun feyzi ve onlardan dokuz felee
ve onlardan drt tabiata ve onlardan drt unsura ta topraa gelinceye dek yollarn tm
balangtr. Topraktan madene ve ondan bitkiye ve ondan hayvana v ondan olgun insana
gelinceye dek bunlarn cmlesi sonu yoludur. lah nur ve sonsuz feyz, teklik
mertebesinden akllar zere ve onlardan unsurlar ve toprak zere iner ve feyz verir ki,
buna: Balang ve ini kavsi dahi derler. Bundan sonra topraktan madene, ondan bitkiye
ve ondan hayvana ve ondan insana ve ondan kmil insana ykselip dnerek; kmil
insandan hazreti Hak'ka vsl olur. Bu hemen o ilh nurdur ki, balangta o makamdan
gelip, bu makamlar geip yine kendi makamna gidip, devresini tamam eyler. (Her ey
aslna dner) dsturunca, o nur, aslna gider. O ki: "in balangc ondandr, sonucu
onadr," buyurmutur. Bu geici vcudun iinin devretmek olduunu duyurmutur. Bu
dne: Dn yeri, k kavsi dahi derler. u halde asl muhabbed hkmyle ve olu
hakikatlerinin ynelileriyle, geici olan umum vcut, tavr ve mazharlarn her birine
ulatka; o tavrn rengiyle renklenip, o mazharn zelliiyle nitelenir. Bu geiler, o
umum vcudun dlerinden ibarettir.

O vcut ki, dnyada kmil olsa gerektir. Onun seyri; akllar, nefsler, felekler ve
unsurlardan topraa gelinceye dek sratle olup, inilerde duraklama olmaz. Topraktan,
maden, bitki, hayvan ve kmil insana gelinceye dek ykseliinde sratle gelir, birinde
taklp kalmaz. Fakat o vcut ki, onun kemle ermeye liyakati olmaz Onun seyri, ini ve
k mertebelerinde duraklama olup, kemlini bulmaz. O, ini mertebelerinde kh ate
suretinde, kh hava suretinde, kh su suretinde, kh toprak suretinde nice gecikmelere
urayp duraklar. k mertebelerinde kh maden suretinde, kh bitki suretinde, kh
hayvan suretinde, insan suretine gelip kemle erinceye dein trl tutkularla haps olup
kalr. Mesel o geici vcut, bitkiler lemine girerken baz fetler rz olup, bitki olamaz.
Yahut bitki olur lkin kemline ermezden nce bozulup, yerden tekrar bitmeye muhta
olur. Kh olur ki, itidalden uzak olan bitkiye dnp, hayvan yeygisine layk olmaz. Kh
olur ki, hayvan yeygisi olmaya kabiliyeti olur da, yenmeden nce zail olur. Bu yolla nice
yllar gecikir. Kh olur ki, itidalden uzak olan bitkiye dnp, hayvan yeygisine layk
olmaz. Kh olur ki, hayvan yeygisi olmaya kabiliyeti olur da, yenmeden nce zail olur. Bu
yolla nice yllar gecikir. Kh olur ki, bir hayvan, eti yenenlerden olmuken, nsanlar
tarafndan yenmeden bozulur ve hayvan insan mertebesine naklettiremez. Kh olur ki,
insan mertebesine geer, lkin keml mertebesine ulaamaz. Klli akl bulamaz; dnyaya
hayvan gelir ndn gider. Kh olur ki, ykseli mertebesini ksaltp, topraktan aalara
gelir ve meyve suretine girip, insan gdas olup, meni suretini bulup, insan suretine gelir;
akll ve rif olur. Lkin ilk akla ulaamaz ve kemlini bulamaz. Kh olur ki, sratle
buday, arpa, dar ekline girip, insan yiyecei olup, meni suretini bulup, ana rahmine
dolup, kan phts ve et paras olup, insan ekline gelip; akll, olgun ve rif olur ve ilk
akla ular ve k tam hasl olur.

Bu erefli vcudun ykseli balangc madenler olmutur ki, onlarn balangc kaygan
amurdur. Sonra ondan talar mertebesine ykselmitir. Ondan eriyen cevherler
mertebesine ulamtr; demir, kalay, bakr, gm ve altn gibi madenlerdir. Bundan
sonra la'l, yakut ve zmrt gibi cevherlerin mertebesine ykselmitir. Ta mercana varp,
bitkisel belirtilerle geliip, o mertebeden dahi ykselip, tohumsuz biten bitkiler
mertebesine gitmitir. Bundan sonra tohumla biten bitkiler mertebesine ve ondan aa
suretine varp, ta hurma aac olmaya yetmitir. Hurma mertebesinden, hayvan
mertebesine ykselip yllarca o mertebede yaamtr. Ta i ve surette insana benzeyen
goril ve maymun mertebesini bulmutur. O mertebeden dahi ykselip, insan suretine
gelmitir. O insan ki, keml mertebelerinin suret ve sretinde ilerleyip, kmil insan
mertebesine gidip, lh ahlk ile dolmutur. O, bilginin olgunluuna erip, klli akla
ulamtr. Bu mertebede varlk dairesi birleip, nihayet bulmutur. Zira ki, umum vcut
iinin devri bylece bulunmutur ve bu geici vcut, bir daire eklinde resmolonmutur.
Onun balangc ilk akl, sonucu kmil insan klnmtr. Bylece vcut dairesinin sonu ne
gelip, kmil insanda birleip, tamam bilinmitir.

Rabban feyz, btn varlklara beraber ular. Btn varlklar, o semte ynelik ve
bakcdr. Herkes kabiliyeti kadar feyiz verici Allah'n feyzine naildir. nk geici varlk
olan Rabban feyz, eitli grnlerde ortaya kp, ok mertebelere yakn olmutur. O
halde her ortaya k ve suretin boyasyla boyanp, ona uygun parlt almtr. Bir varlk
iken eitli suretler ile ortaya kmtr. Her nesnenin bir ismi vardr ki, o isim ona rab
olmutur. Her kim ki, kendi bal olduu rabbin terbiyesinde kalmtr; o kimse hakk
unutup kendine tapar olmutur. Btn vakitlerinde lelem halkyle kavga ve mnakaa
edip, kendini inkr ve itiraz ateine salmt. lerinde gam ve keder denizine dalmtr.
Kim ki, kendi rabbinin terbiyesinden kp Rabler Rabbinin dairesine girmitir; yani kendi
tabiatnn zindanndan ruhun fezasna gelmitir: O kimse nefsin putunu krp, Allah'a
tapar olmutur. Btn vakitlerinde halkn tmyle bar ve iyilik iinde olup, zntlerden
kurtularak, ebed saadeti bulmutur. Zira ki, kamil insan olup, klli akla ulamtr.
Devresini tamam edip, murad hasl olmutur. Bu varlk dairesini bir filozof ilahi ekline
getirip, ykseli kavsini be beyit ile iaret edip belirtmitir. Filozofun farsa mesnevisini,
kamil bir insan kendi halini beyan ile yle mnalandrmtr:

Devredip geldim cihan yine bir devran ola

Ben girem btn saray ykp virn ola

Beher can tuyan edip cismim gemisin dada

Yerler altnda bu cismim hk ile yeksn ola

Drt yanmdan nr ve bd ve b ve hk edip hcum

Benliim onlar alp bu varlm tln ola

Dalp terkibim otuz iki harf ola tamam

Nokta-i ruhum kamunun gevherine kn ola

Bu vcudum da kalkp itile ykler gibi

e cihtm lp bir haddi yok meydan ola

Cmle efkr ve havssm har olup ol arsada

Kalkalar hep yeniden sankim bahiristan ola

Yevm-i tbladr o gn her mn bir sret giyip

Hem kimi sebze kimi hayvan kimi insan ola

Kabrime yrn gelip fikredeler anvlimi

Her biri bilmekte hlim vleh-i hayran ola

Her kim ister bu niyz- derdmendi ol zaman

Szlerini okusun kim srrna mihman ola

(Dolanp geldim cihan yine bir dolanma ola. Ben btn saray ykp gidem, virn ola. Her
can, taknlk edip, cismin gemisini dada. Bu cismim, yerler altnda toprakla bir ola.
Ate, su, hava ve toprak, drt yanmdan hcum edip; benliimi onlar alp, bu varlm
tlan ola. Bileiim dalp, tamam otuz iki harf ola. Ruhumun noktas, kamunun
gevherine maden ola. Bu vcudumun da kalkp, ykler gibi itile. Alt ynm alp, snr
yok bir meydan ola. Btn fikir ve duygularm o arsada harolup; halkalar hep yeniden,
sanki baharistan ola. O gn karklk gndr, her mna bir suret giyip; kimi insan, kimi
sebze, kimi hayvan ola. Dostlar kabrime gelip, durumlarm fikredeler; her biri halimi
bildiinde, akn ve hayran ola. O zaman her kim bu dertli niyaz ister; szlerini okusun
ki srrna konuk ola.)

Mmkndr ki, varl gerekli olan ile varl mmkn olan bir daire farz edesin. Bir
doru izgi onu iki eit paraya bler. Ona hayal izgi ve dairenin ap derler. imdi bu
izgi ile bir daire, ki kavis eklinde grnr. nk bu hayal saydan ibaret olan hayal
izgi, dn vaktinde asla ulamak ile aradan kaldrlr. Bu durumda varlk dairesi olduu
gibi bir grnr. ki ka aras veya daha yakn olma srr onda bilinir. imdi filozoflarn
yntemi zere, varln devrann bu miktar beyan ile, bu blm bitip, astronomi ilmine
vasta ve mukaddime olan matematik ve hendeseden birer blm yazlmak mnasip
grlmtr.

7-BLM

NC BLM

Maddede ve zihinde hasl olan eyann saylarn beyan eden matematiin, ok nemli ve
ok lzumlu olan kaidelerini, on kolay yntem zere, on madde ile aklar.

Birinci Madde

Saynn tarifini, sahih saylar, tam saylar, dokuz kesiri, mutlak sayy, yarm
sayy, tam sayy ve artk sayy zet olarak bildirir.
Ey aziz, malum olsun ki, matematikiler demilerdir ki: Matematik ile zel bilgilerden,
bilinmeyen say ortaya kar. Say bir kemmiyettir ki, bir'e ve ondan treyene denir. Ama
say eer mutlak ise, yani baka bir sayya bal deilse ona: Sahib (tam) say derler.
Eer farz olunun bir ybaka sayya bal olduysa ona: Kesir derler. Yarm gibi 1/2. burada
(1) pay, (2) paydadr. Dokuz kesir unlardr: 1/2 (yarm), 1/3) (te bir), 1/4 (drtte
bir), 1/5 (bete bir), 1/6 (altda bir), 1/7 (yedide bir), 1/8 (sekizde bir), 1/9 (dokuzda
bir) 1/10 (onda bir).

Eer tam saynn, saydmz dokuz kesirinden bir kesiri varsa yahut kk varsa ona:
Temil say derler. Bu durumda olmayanlara asal say derler. (4)'n kk (2), (9)'un kk
(3)'tr. Fakat asal say (11) gibi olur ki, ne kesiri ne kk vardr. Eer temel say, kendi
kesirlerinden olan paralaryle eit olursa ona: Tam say derer. (6) gibi. zira ki, (6)'nn
yars (3), tebiri (2), altda biri (1)'dir, ki toplam tamam (6)'dr. Eer temel say, kendi
paralarndan eksik olursa ona: Artk say derler. (12) gibi. Zira ki (12)'in yars (6), te
biri (4), drtte biri (3), altda biri (2)'dir ki, bunlarn toplam (15)'tir. (15), (12)'den fazla
olduundan ona: Artk say derler. Eer temel say, kendi paralarndan fazla olursa ona:
Eksik say derler. (8) gibi. Zira ki (8)'i yars (4), drtte biri (2), sekizde biri 51)'dir ki
toplam (7)'dir. Bunun iin payda olan (8)'e eksik say derler.

kinci Madde

Saylarn usul ve fruunu, basamaklarn; toplamann, iki kat almann, ikiye

blmenin, arpmann, karmann, blmenin, kk almann, kare kk almann
tariflerini; arpm ve blmn sonularn bildirir.

Ey aziz, malum olsun ki, matematikiler demilerdir ki: Saylarn basamaklarnn usul
tr: Birler, onlar, yzler. Fruu da alt olup, toplam dokuz basamaa ulamtr. lk
bata birler basamadr. Bundan sonra srasyla: Onalr, yzler, binler, onbinler,
yzbinler, milyonlar, onmilyonlar, yzmilyonlar, basamaklar vardr. Bu tertibin tablosu u
ekildedir:

Birler Onlar Yzler Binler Onbinler Yzbinler Milyonlar Onmilyonlar Yzmilyonlar.

zet olarak tarifler: Toplama bir sayy, baka bir say zerine eklemektir. ile bein
toplam sekiz ettii gibi. Bir saydan, dier bir sayy karmaya: karma derler. Beten iki
eksilse kald gibi. Bir sayy bir kere tekrar etmeye: ki kat alma derler. Birin tekrar
iki olduu gibi. Bir ayy, dier sayyla arpmaya: arpma derler. , bee arpmaktan,
be kere : onbe olduu gibi. Bir sayy ikiye blmeye: Yarsn alma derle. Drdn
yars, iki; bein yars, ikibuuk olduu gibi. Bir sayy, dier bir sayya blmeye: Blme
derler. , ikiye blnce, birbuuk, e blnce, bir; altya blnce yarm ulunduu gibi.
Bir ayy, kendisiyle arpmaya: Karesini alma derler. Bulunan sayya ise: Karesi derler.
Asl arplan sayya da: Kk derler. n karesinin alnmasndan, dokuz elde edilip, o
saynn kknn olduu gibi. arpm, yle bir say elde etmektir ki, iki arplandan
birin ona nispeti, birin dier arplana nispeti gibidir. Mesela drd, bee ya bei drde
arpmaktan yirmi says elde edildikte; drt says, yirmi saysnn bete biridir. Bir says,
bein bete biri olduu gibi. Be says, yirmi saysnn drtte biridir. Bir says, bein,
bete biri olduu gibi. Blme ise arpmann tersidir. Zira ki, blm, bir say istemektir ki;
onun bire nispeti, blenin blnene nispeti gibidir. Mesela oniki, drde blndkte;
istenen say tr ki, o, birin mislidir. Oniki, drdn misli olduu gibi.

nc Madde

Toplamann en kolay yolunu bildirir.

Ey aziz, malum olsun ki, matematikiler demilerdir ki: Toplamann en kolay yolu budur
ki, iki veya daha fazla sayy toplamak murat eyledikte; birler basamaklarn biribirinin
altna, onlar basamaklarn, yzler basamaklarn ayn ekilde biribirlerinin altna yazp,
alt bir izgi ekersin ki, ona toplama izgisi derler. Bundan sonra sadan balayarak, her
basamakta bulunan saylar, altlarndakiler zerine ekleyip, her bir basamak tamam
olduka bakarsn. Eer ondan az ise, onu, toplama izgisi altna, o basaman altna
yazarsn. Eer toplam, ona ularsa, buna karlk alta bir sfr yazp, o on saysn bir
sayarsn ve solunda olan onlar basamandaki say zerine eklersin. Eer bu
basamaktakilerin de toplam, on'dan fazla olursa, fazlay, toplama izgisinin altna ve o
basaman hizasna yazp, on'u bir itibar ederek yzler basamana nakledersin. Her on
iin bir saysn tutup, solda bulunan basaman saysna eklersin. Zira ki, sadaki her
basaman on'u, solunda olan basaman bir'idir. Eer soldaki basamakta say yoksa,
tutulan sayy, toplama izgisi altnda saysz basaman hizasna yazarsn. Her
basamanki yerinde say bulunmaz, o basama yani o sayy aynyle toplama izgisi
altnda toplam satrna geirirsin. Eer toplanacak saylar, ten ya drtten fazla olursa:
Her drt sayy bir izgi altnda toplayp, toplama izgisinin zerinde kalan rakamlara
itibar etmeyip, toplam, kendi altnda bulunan saylara eklersin. Ta saylar bitinceye dek
bu minval zere gidersin. Her saynn ismini yani her kymetin metann adn, sol tarafta
kendi mukabilinde belirtirsin. Bu belirtmenin kanunu budur ki, toplanacak saylarn
eyasnn isimlerini bir uzun kdn sol tarafna biribirinin altna yazdka, her bir ismin
saysn rakamlarla onun sanda hizalarnda birler, onlar, yzler basamaklarnda bulunan
rakamlarn kendi basamaklarnda yazarsn ve say bulunmayan basamaa sfr koyup,
ilemi tamamlamak iin anlatlan tarz zere gidersin. Sureti budur:

00373 Mushaf- erif 0032

02318 Tefsir-i mealim 0654

73514 salama: 2/2 Tefsir-i gzi 0710

_______ Tefsir-i kebir

76205 _____

Toplam 2287 Salamas: 4/4

Cami-i buhari 0921

Lugat- kamus 0567

_____
 3775

zerinde toplama yaplan kda: Dilli defter; bu rakamlara: Kara cmle derler.

Toplamann salamasn yapmak iin her saydaki rakamlar toplamnda dokuz ve katlar
karlr. Eer toplanan saylarn rakamlar toplamndan dokuz ve katlar karlnca
bulunan say, toplamdaki rakamlarn toplamndan dokuz ve katlar karlnca elde edilen
sayya eitse, yaplan toplama ilemi dorudur; yoksa yanltr.

Drdnc Madde

karmann kolay yolunu bildirir.

Ey aziz, matematikiler demilerdir ki: karmann kolay yolu budur ki, alnan iki sayy,
toplamada yazld gibi, yazp sadan balarsn. Her basama kendi hizalarndan karp,
kalann karma izgisi altnda yazarsn. Eer bir ey kalmadysa sfr yazarsn. Eer
karlacaksa ilemi yapp, kalann izginin altna yazarsn. Eer onlar basamanda say
kalmadysa, yzler basamandan bir alrsn ki, o bir, onlar basamana nispetle on'dur.
Bu durumda teki basamaklarda da ayn ilemi srdrrsn.

karmann salamas; karlan saylarla kan saylarn toplam, stteki yani kendisinden
karlan saylar dizisine eitse, ilem dorudur. Deilse yanltr.

270753

029872

______

240881

Beinci Madde

ki kat almann kolay yolunu bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, matematikiler demilerdir ki: Hakikatte iki kat alma, iki misli
toplamaktr. lemi gereksizdir. Belki her basama kendi misliyle toplarsn. Misali budur:

320573

______
641146

Salamas: stteki say dizisinin toplamndan (9) lar atlnca, geride 2 kalr. Bunun iki kat
drttr. Alttaki saylarn toplamndan dokuzlar atlnca (4) kalr. O halde ilem dorudur.

Altnc Madde

Yarya blmenin kolay yolunu bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, matematikiler demilerdir ki: Yarya blmenin kolay yolu budur
ki, saylar yukarda geen minval zere yazarsn. Yatay izgiyi ekersin ve solundan
balayarak, her basaman yarsn kendi hizasna, izgi altna yazarsn. Say ift ise tam
yarsn yazarsn. Tek ise o kesir iin be say tutup, onu nceki basamakta bulunan
saynn yars zerine eklersin. Orada bir'den gayri say varsa o tuttuun bei, nceki
basaman altna yazarsn. Orada bir veya sfr varsa, o bir iin yine be say tutup, bu
minval zere basamaklarn sonuna gidersin. Bu durumda basamaklar tamam oldukta;
kesir kalrsa, izginin sanda elif (1) eklinde baka izgi ekersin. u ekil zere:

8730313

_______ Salama: 7/7

4365156

Yarya blmenin salamas, yarlayann toplam alarak olur. Eer yarlanann yars,
yarlayann yars salamasyla uyuuyorsa ilem dorudur, yoksa yanltr.

Yedinci Madde

arpma eitlerinin en kolay yolunu bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, matematikiler demilerdir ki: arpma eittir. Birincisi, tek
sayy bileik sayya arpmaktr. ncs bileik sayy bileik sayya arpmaktr.

Birincisi ksmdr. Birincisi, tek sayy tek sayya arpmaktr. kincisi tek sayy; birer,
onlar, yzler, binler basamaklar olan sayya arpmaktr. Bu iki ksm arpmakta kolay
yol budur ki: Bu iki ksmda bulunan birlerin gayrisini birlerden olan tarafa verirsin. Birleri
birlere arparsn, elde edileni tutarsn. Bundan sonra iki arplann basamaklarn
toplarsn, tutulan teki basaman nceki cinsinden kabul edersin. kincisinde; mesel
drt saysn elli saysna veya saysna drtyz saysna arpmak murat eyledikte;
nceki gibi yirmiyi onlar itibar edersin. Zira ki, basamaklar tr ki ikincisi yzler
basamadr. nc ksmda; mesela otuz says krk saysna veya krk says beyz
saysna arpmak gerekse; nceki surette onikiyi yzler itibar edersin. Zira ki basamaklar
drttr ki o ncs yzler basamadr. kinci surette yirmiyi binler kabul edersin. Zira
ki basamaklar betir ki drdncs yzler basamadr. Ama ikinci ve nc eitte
bileik say, tekine indirilse, nceki eide dnersin. O halde tek saylar birbirine arpp,
iki arpm toplarsn: yz yirmi drt olur. kinci surette yirmiyi, her birine baka arpp,
iki arpm toplarsn: Binyz seksene ular. Ama nc eitte; mesela ondrd
yirmibe'e arpmak murat eyledikte; bu surette nce drd bee, sonra yirmiye
arparsn, bundan sonra onu, bee, sonra da yirmiye arparsn. Bu sonucu toplarsn:
yz elli olur.

Kaide: Eer iki arplann birini, bir kere ya ziyade katlayp, son arplan dahi onun says
kadar eit paraya blersen, katlama ve paralamadan sonra her ne miktar sayya
ularsa, birbirine arparsn. O arpmann sonucu cevap olur. Mesela yirmibe'i, onalt'ya
arpmak gerektiinde birinciyi iki kere katlar, ikinciyi iki defa blersin. Drt saysn yz
saysna arpmaa dndrme olup, drtyz olur. Bu kaide ok nemlidir. Bunu bilen,
hesabn tez bilir.

Eer saylarn basamaklar ok olur ve ilem zor olursa kalemle kolay olur. Vakta ki teki
bileie arpmak murat edersin. kisini dahi anlatlan ekilde yazarsn. Bundan sonra teki,
nceki basamakta bulunan kendi suretine arpp, arpmn birlerini, birler basamann
altna yazarsn. Onlar iin saylarnca birler tutup, sonrasnda say varsa, onun arpm
sonucu zerine eklersin. Eer sonrasnda sfra varsa, o onlar saysn sfrn altna
koyarsn. Eer onlar bulunup, birler bulunmadysa altna sfr koyarsn. Her on iin bir
tutup, yukardaki minval zere ilemi tamamlarsn. Eer birleri, sfra arparsan, o sfrn
altna sfr koyarsn. Eer birler ile sfrlar olursa, onar satrn sann dna yazarsn.
Mesela be, ki tek saydr, altm bin krk saysna arplsa: lemin sureti yle
yazlr:

63043

______

315215

Eer arpan elli says olursa, arpm satrnda nce bir sfr koyarsn. Eer arpan beyz
says olursa, iki sfr koyarsn. u ekilde:

63043

500

______ Salama: 8/8

31521500

arpmann salamas: arpann salamasn, arplann salamasna arpmakla olur. Bu

durumda arpmn salamas tekilerinkine uygun geldiyse ilem dorudur, deilse
yanltr.

Latife: Eer ayn gnlerini, yln aylaryla arparsak, elde edilen yzaltm gn,
haftann gnlerine arparsan, dokuz kesirin paydas elde edilir ki: kibin beyz yirmidir.
Nitekim Hazreti Ali kerremullah vecheye, kesirlerin paydasndan soruldukta: "Haftann
gnlerini arp seninin gnlerine," buyurmutur. Eer harf-i ayn olan kesirlerin paydalarn
birbirine arparsan yine dokuz kesirin paydasn bulma yoluna gidersin. Zira ki, ayn sahibi
drt, yedi, dokuz ve ondur." Eer nce drd yediye, sonra arpm dokuza sonra da ona
arparsan: kibinbeyzyirmi elde edilir ki, dokuz kesirin paydalardr.
Sekizinci Madde

Blmenin kolay yolunu bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, matematikiler demilerdir ki: Blmenin kolay yolu budur ki,
yle bir say istersin ki, onu blene arpasn ve onun sonucu blnene eit ola. Veya
blenden az ve eksik gele. O halde eer ona eit olursa, o istenen blmdr. Eer o
sonu blnenden az geldiyse ve blenden eksik olduysa, o eksik sayy blene nispet
edersin. O halde o nispetin sonucu, elde edilen bu say ile blmdr. Mesela: On,
drde blmek murat eyledikte; aranan say olur. Onu blen say olan drde arparsan,
onun sonucu blnenden az olur. O blm, blenden eksik olur. Zira ki, o sonu onikidir.
Bu, blnenden bir say eksiktir. Blm, blenden eksiktir. imdi o eksik olan bir sayy
blen olan drde, drtte birle nispet edersen, blm buuk olur. Eer blnen ondrt
olursa, blm buuk olur. Aranan saynn arpm sonucunun blnen ile eit olduuna
misal: Onikiyi drde blmek gibidir. Bu surette blm saysdr.

Fazla saylar blmek iin matematikiler arasnda makbul ve mehur olan ekil, drt
yoldur. Birincisi, blneni yazp, altna bir izgi ekersin. Bu izgiyi blenin altna kadar
uzatrsn. Bundan sonra blneni bu izginin zerinde ve blenin solunda yazarsn. Sonra
blenin iki katn alp, altna koyarsn. Ondan onu iki kat alp yine altna yazarsn. Bundan
sonra ikinci blm dahi iki kat alp, sonucu altna kaydedersin. imdi buna: Drt ev
derler, ki; ilk ev blendir, ikincisi onun katlamasdr, ncs katlamann katlamasdr,
drdncs onun katlamasdr. Bundan sonra soldan blnenin sonundan balayp, son
basamaa bakarsn. Ondan drt evin mmkn olan fazlasn o basamaktan karrsn.
Eer bir say kalrsa, onun zerine yazp, o basama yok edersin. Onun hizasnda izginin
altnda karlan evin ayn saysn yazarsn. Eer teki basamaktan karmak mmkn
deilse, onun sanda olan basama ona ekleyip bu minval zere ilem yaparsn. Eer
bir basamak eklemekle karmak mmkn olmadysa, bir baka basamak daha eklersin.
Bu ekleme zere gidersin. Ta o basamaktan drt evin birini karmak mmkn oluncaya
dek ve evin saysn, o basamaklarn sanda olan nceki basaman altna koyarsn. Ta
blnenin basamaklarnn evveline ulanca dek ilemi tamamlarsn. Eer blnenden
birey kaldysa ki ondan bleni eksiltmek mmkn olmaz. Bu durumda o say kesirdir ki,
onun paydas blendir. Eer izgi altnda blnenin basamaklarndan birinin hizasnda,
evlerin saylarnn biri vaki olmadysa, oraya bir sfr koyarsn. Bundan sonra izginin
altnda yazlan saylar toplarsn ki, toplam olur. Mesela dokuzbin yediyz seksendokuz
saysn, ondrde bldkte; blm altyz doksandokuz olup, artar. O, artk bir kesirdir
ki onun paydas ondrttr. Drt ev ileminin sureti byledir:

11 kesir

_____

121

_____

2323

_____
4167

_____

9789 blnen

___________

evler

1 014 blen

2 028 0488

4 056 211

8 112 699 blm

_____

140

(Tarif eski usule gre olduundan ekilde de kitaptaki ekil muhafaza edilmitir.)

Salama: Blnenin salamasn, blenin salamasna arpp, artk kesir varsa, onun dahi
salamasn sonucun zerine eklemekle olur. imdi toplamann salamas, blnenin
salamasna uygun olduysa ilem dorudur. Uygun deilse unutma ve yanllk olmutur,
tekrarlamak gerekir.

Dokuzuncu Madde

Saylarn kkn, kesirlerini ve baya kesirlerin hesabnn kolay yolunu bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, matematikiler demilerdir ki: Eer istenen say kk ve tam
say olursa onun kkn almak kolay olur. Mesela drdn kk ikidir. Dokuzun kk
tr. Onaltnn kk drttr. Yirmibein kk betir. Otuzaltnn kk altdr.
Krkdokuzun kk yedidir. Altmdrd kk sekizdir. Seksenbirin kk dokuzdur. Yzn
kk ondur. Bunlarn hepsi tam saydr. Kkleri de tamsaydr. Eer istenen asal say olsa,
kk tamsay olmasa onun kkn karmakta kolay yol budur ki: O asal saynn k,
kk tam olan en yakn say ile bu saynn farkn alrsn. Tam kkn iki katn alp, bir
ilave edersin. imdi bu, takriben o asal saynn kkdr. Mesela bein kk alnmak
istense, onun altnda en yakn ve kk tam olan drd, beten karrsn. Bir kalr. Ona
tam kk olan ikiyi katlar ve bir eklersen be olur. Bu durumda bein kk iki ve 1/5 olur.
Altnn en yakn kk alnan says drttr. Altdan drd karrsan iki kalr. Bu durumda
altnn kk iki ve bete ikidir. Yedinin kk iki ve bete tr. sekizin kk iki ve bete
drttr. Zira ki, bu asal saylara en yakn kk alnabilen say rttr. Ama onun kk
murat olunsa, onun en yakn kk alnabilir says dokuzdur. Dokuzu ondan karrsan bir
kalr. Dokuzun tam kkn ikiye katlar ve bir eklersen yedi olur. O halde onun kk
tam ve alt bl yedidir. Onaltnn kk tam yedi bl yedi olur ki, yedi bl yedi bir
ettiinden onaltnn kk drt olur ve tam say olur. Dier saylarn kkleri de bunlara
kyas ile ortaya kp bilinir.

Baya Kesirler

Baya kesir, birden baka iki saydr. Eer iki say eitse mtemasildir (benzerdir). Eer
kn by gtrrse mtedahildir (geilidir). Eer her ikisini bir n say
gtrrse mtevakftr (bamldr). O kesir ki, nc say onun paydasdr, o kesir iki
saynn vakfdr (uygunudur). Eer iki sayy bir baka say gtrmezse mtebayindir
(uyumazdr). Mtemasil aktr. Fakat tekilerin oklarn azna blersin. Eer tam
blnrse, o iki say mtedahildir. Eer kaldysa; bleni; blnenden kalan sayya
blersin ta kalmayncaya dein gidersin. Bu iki say da mtevakftr. Eer sonunda bir
kalrsa o iki say mtebayindir.

Kesir, paydas ya tam saydr ki ikiden ona kadar dokuz kesirdir. Veya paydas asaldr ki,
ona cz denmitir. Bu ikisinden her biri ya tek saydr ki tebir gibi onbirden bir cz gibi.
Veya mkerrerdir ki te bir gibi onbirden iki cz gibi. Veya muzaftr ki altdabirin yars
gibi onten bir czn onbirden bir cz gibi ve onbirden bir cz ve onten bir cz gibi.

Kaan kesiri yazarsan, eer onunla tam say olduysa, onu kesirin stnde ve kesiri onun
altnda ve paydann stnde yazarsn. Eer kesir ile tam olmadysa onun yerine sfr
koyarsn. Bal kesirlerde araya ve (+) yazarsn. Muzaf asal kesirlerde araya min (=)
yazarsn.

1 2
1

O halde bir tam iki bl byle yazarsn: 2 (1 ____) bir tam bir bl byle =1

1 0 1 3 0 1
3 (1__) bir bl byle = 1 (___) yarmn altda birini byle ___ (___)
bete iki ve

3 3 3 1 12

0 0 2 3 6 1
1

drtte byle = 2 ve 3 (___ ___ onte birin onbirde birini byle __ min __

5 4 5 4 11
13

1 1

(_____ = ____)

13.11 143

Kesirlerin paydasna: Mahrec, mkam, nam derler. Mfret ve mkerrer kesirlerin

paydas ayndr. Mesela bir bl drdn paydas drttr. ki ybl drt, bl drt gibi
mkerrer kesirlerin de paydalar drttr. Muzaf kesirin paydas, birbirlerine izafe edilen
kesirlerin tek tek paydalarnn arpmna eittir. Bu paydalar ister mtebayin, ister
mtevakf, ister ymtedahil olsunlar. Yine hepsi birbiriyle arplr. Bete birin altda biri
muzaf kesirinin paydas otuzdur. Sekizde birin altda biri muzaf kesirinin paydas
krksekizdir. Sekizde birin drtte biri muzaf kesirinin paydas otuzikidir. Matuf kesirin
paydalarn ybulmak iin iki payda alrsn. Bunlar mtebadiyen ise birbiriyle arparsn,
mtedahil ise byn alrsn: bu arpmlar nc bir kesirin paydas olarak yazarsn.
Kesirler ok ise ayn ileme devam edersin. Matuf kesirler bittii zaman bulduun say, o
kesirlerin paydas olur.

Paydalar ikiden ona kadar olan dokuz baya kesirin paydalarn bulmak iin, mtehayin
olan iki ile arparsn alt olur. Alt ile drt mtevakf saylar olup, ortak blenleri ikidir.
O halde drd ikiye bler alt ile arparsn. Elde ettiin oniki ile mtebayin olan bei
arparsn. Alt ise elde ettiin altm ile mtedahildir, bir ile toplarsn yedi olur. Yedi ile
altm mtebayin olduklar iin arpar, drtyzyirmi bulursun.

Tecnis, tam sayl kesiri bileik kesir yapmaktr. Bunun iin tam say, kesirin paydasyla
arplr ve paya eklenir. Bulunan say bileik kesirin pay olur ve payda deimez. Mesela
iki tam bir bl drt, bileik kesire evrilse payda dokuz olur. Alt tam bl be iin
otuz ve drt tam te birin yedide biri iin seksenbe olur. Bileik kesiri, tam sayl
kesire evirmeye ref' denir. Bunun iin byk say olan pay, k olan paydasna
blersin. Blm, tam say ksm olur. Kalan da kesirin pay olur. Mesela onbe bl drt
kesirinin ref'i, tam bl drt olur.

Baya kesirleri toplamak ve iki kat almak: Verilen kesirlerin ortak paydasn bulursun.
Sonra paydalarn eitlersin. Bulduun kesirin payn, paydasna blersin. Pay byk
olursa tam sayl kesir olur; pay paydasna eitse bir olur; pay kkse ayn kalr. Mesela
bir bl iki, bir bl , bir bl drt toplanrsa, bir tam altda birin yars olur. Bir bl
alt ve bir bl toplanrsa bir bl iki olur. Bir bl iki, bir bl , bir bl alt
toplanrsa bir tam olur. tane bir bl bein iki kat alnrsa, bir tam bir bl be olur.

1 1 1 6 4 3 13 1

___ + ___ + ___ = ___ + ___ + ___ = ___ = ___

2 3 4 12 12 12 12 2

1 1 1 2 3 1

___ + ___ = ___ + ___ = ___ = ___

6 3 6 6 6 2

1 1 1 3 2 1 6

___ + ___ + ___ = ___ + ___ + ___ = ___ = 1

2 3 6 6 6 6 6

1 3 3 6 1

3 x ___ = ___ -- 2 x ___ = ___ = 1___

5 5 5 5 5
Kesirleri ikiye blmek iin pay ift ise, payn yarsn alrsn. Tek ise payday ikiye
katlarsn, pay olduu gibi brakrsn.

4 2 3 3

___ in yars ___ ; ___ in yars ___ dur.

5 5 5 10

karma yapmak iin iki kesiri ortak payda cinsinden yazarsn ve birini dierinden
karrsn. Artan, ortak paydaya pay alrsn. Mesela drtte bir, te birden karsa te
birin yars olur. nk te bir ile drtte birin ortak paydas onikidir. Onikinin te biri
olan drtten, drtte biri olan karrsan bir kalr. Bu ise onikinin altda birinin yarsdr.

Baya kesirlerin arpm:

Tam say ile kesiri arpmak iin tam say ile kesirin payn arpar, payday aynen
yazarsn. Kesir tam sayl olursa, arpmadan nce kesiri bileik kesir haline getirirsin. Elde
edilen kesirin pay bykse paydasna bler ve tam sayl olarak yazarsn. Mesela iki tam
bl be ile drt tam arpmak iin iki tam bl be bileik hale getirilir ve on
bl be olur. Drt ile arparsan elliiki bl be bulursun ki, on tam iki bl be eder.
bl drd yediyle arparsan yirmibir bl drt olur. Kesirin paydas drt olduundan
drde blersin ve be tam bir bl drt olur. ki kesiri arpmak iin paylar ve paydalar
arparsn. nce elde ettiini ikiye blersin. nce elde edilen bykse, kesir tam sayl
olur. arplacak kesirler tam sayl ise, nce onlar bileik kesir haline evirir sonra
arparsn. Mesela: ki tam bir bl iki, tam bir bl ile arplrsa sekiz tam bir bl
olur. tam bir bl drd be tam bir bl yedi ile arparsan; onalt tam be bl
yedi bulursun.

1 1 5 10 50 2 1

2 ___ 3 ___ = ___ + ___ = ___ = ___ = 8 ___

2 3 2 3 8 6 3

1 1 13 36 468 20 5

3 ___ x 5 ___ = ___ x ___ = ___ = 16 ___ = 16 ___

4 7 4 7 28 28 7

Baya kesirlerin blmesi:

Kesirlerin blmesi sekiz ksmdr. Zira ki, blnen ya kesir, ya tam veya bileiktir. Blen
dahi ya tam ya kesir veya tam sayl kesirdir. nce tam sayl kesirler, bileik kesire
evrilir. Kesiri kesre blerken, paydalar ortak olacak ekilde arpma ilemi yaplr.
Bulunan paylar blnr. Blnen veya blenden biri tam say olursa, tam say payda ile
arplr. Mesela: Be tam bir bl drd, e blersen, bir tam bl drt bulursun.
, be tam bir bl drde blersen, drt bl yedi bulursun. teki misalleri bunlara
kyas ederek yapabilirsin.

1 21 21 7 3

5 ___ : 3 = ___ : 3 = ___ = ___ = 1 ___

 4 4 12 4 4

1 21 12 4

3 : 5 ___ = 3 : ___ = ___ = ___

4 4 21 7

Onuncu Madde

Bilinmeyen saynn bulunmasnn kolay yolunu bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, matematikiler demilerdir ki: Bilinmeyen sayy bulmak iin
kurulmu olan drtl orant kaidesi, her yerde uygulanabilen, kullanl, yanlsz, her
zaman doru ve hesabn esasdr. Zira btn bilinmeyenli problemler, bu drtl orant
yoluyla zlebilir. Drtl orant yle bir drt saydr ki, birincinin ikinciye oran,
ncnn drdncye oranna eittir. Bu orantda yanlar ve ortalar arpm birbirine
eittir. Eer yanlardan biri bilinmeyen olursa, iki ortay arpar, bilinen tarafa blersin;
bilinmeyen bulunmu olur. Eer iki ortann biri bilinmezse iki taraf arpar bilinene
blersin. kan sonu bilinmeyendir. Mesela: ki, drt, ve alt saylar arasnda; ikinin
drde oran n alt'ya oranna eittir eklinde bi drtl orant kurulabilir. ki ile altnn
arpm, ile drdn arpmna eittir. Bu drt saynn biri bilinmezse dier saynn
yardm ile bulunur. Eer bilinmeyen iki ise ortalar olan ile drd arparsn. Elde ettiin
onikiyi; bilinen taraf olan altya blersin. Blm, istenen ikidir. Bilinmeyen alt olsa onikiyi
ikiye bler aradn alty bulursun. Eer ortalardan biri olan drt bilinmezse, iki ve altdan
ibaret olan yanlar arpar, bilinen orta olan drde blersin. Aranan bulunur. Bu
anlatlan usl, drtl orantnn arpma yoludur.

Drtl orantnn blme yolu ise udur ki: ki ortadan biri bilinmese ortalardan birini, belli
olan ortaya blersin. Elde ettiin blm dier taraf ile arparsn. stenen orta bulunur.
ki taraftan yanlardan beri bilinmese, iki ortadan birini bilinen tarafa blersin. Elde ettiin
blm dier orta ile arparsn ve istenen taraf bulursun. Mesel:

2 6

___ = ___ drtl orantsn dn. Burada iki ile dokuza taraflar, ile altya ortalar

3
9
denir. Ortalardan biri olan alt bilinmese, taraflardan biri olan dokuzu e bler, dier
taraf olan iki ile arparsan istenen alt bulunur. Eer taraflardan biri olan dokuz bilinmese,
ortalardan biri olan alty dier taraf olan ikiye bler, dier orta olan ile arparsn.
stenen dokuz bulunur. Eer iki bilinmese, , dokuza blersin. Bulduun bir bl ile
alty arparsan istenen iki bulunur. Eer bilinmese, dokuzu, altya blersin. Bulduun
bir tam bir bl iki ile ikiyi arparsn, istenen bulunur.

Problemler: Gaflet olunmasn ki probmlemler ya fazlaya, ya eksie, ya muamelta, ya

toplamaya veya arpmaya ilikin olur. Fazlaya bal olan soruya misal budur ki: Hangi
say drtte biri ile toplandnda olur: Bunu drtl orant ile zmek iin verilen kesirin
paydas olan drt saysn alr mehaz dersin. Mehazda soruya gre ilem yaparsn. Yani
soruda ekleme yaplmsa eklersin, eksiltme yaplmsa eksiltirsin. Bulduun sayya orta
dersin. Bylece bilinen bulunmu olur ki biri mehaz, biri orta, biri de soruda verilen
saydr. Bu problemde mehaz drt, orta bir eklenerek be, verilen say da tr. Mehazn
vastaya oran, bilinmeyenin soruda verilene oranla eittir. Mehaz ile bilineni arpp,
ortaya blersen isteneni bulursun. Misali budur:

4 x 12 2

___ = ___ 5 . x = 12 x= ___ = 2 ___

5 3 5 5

O halde kendisi ile drtte birinin toplam olan say, iki tam iki bl betir.

Eksie ilikin olan soruya misal: Kendisinden tebiri karlnca alt olan sayy bulunuz?
Kesrin paydas olan mehaz tr. Bir karnca orta iki olur. Bilinen say altdr.

Me'haz Bilinmeyen 3 x

______ = _________ orantsna gre ___ = ___ yazlr.

Orta Bilinen 2 6

ile alty arparsan, elde ettiin onsekizi ikiye blerek istenen dokuz saysn bulursun.

Muamelta ait soruya misal: Be rtln fiat dirhem olsa, iki rtln fiat ka dirhemdir?

5 2 5 rtl 2 dirhem ederse

___ = ___ veya 3 rtl x dirhem eder

3 x

Bilinmeyen drdnc ortadr. ki ile arpp bee blersen, bir dirhem ve bir bl be
dirhem bulursun. Eer soru dirheme be rtl gelirse iki dirheme ka rtl gelir diye
sorulsayd: ki ile bei zarpar e blerdim; netice rtl ve bir bl rtl olurdu.
nk sorularn deeri farkl cinsi ile arplp, elde edileni, ayn cinsine blnr.

Toplamaya bal soruya misal: Hangi saynn te biri ile drtte birinin toplam ondur?
Buna benzer sorularda, ortak payday bulur ve soruya gre hareket edersin. Ortak payda
onikiye, mehaz dersin. Onikinin te biri ile drtte biri toplam yedi olduundan orta yedi
olur. Soruda verilen on olduuna gre:

Me'haz Bilinmeyen 12 2

______ = _________ kaidesine gre ___ = ___

Orta Bilinen 7 10

O halde oniki ile onu arpar, yediye blersen istenen say olarak onyedi tam bir bl
yediyi bulursun.
arpma ile ilgili soruya misal: Hangi saynn drtte biri ile altda birinin arpm, kendisinin
iki katna eittir? Drtte bir ile altda birin paydalar drt ve alt olup ortak payda onikidir.
O halde mehaz onikidir. Onikinin drtte biri , te biri iki olup, arpmlar alt
olduundan orta alt olur. Soruda verilen iki kat olduu iin yirmi drt olur.

Me'haz Bilinmeyen 12 x

______ = _________ kaidesine gre ___ = ___

Orta Bilinen 6 24

O halde oniki ile yirmidrd arparsn, bulduun ikiyz seksensekizi altya blersin ve
istenen krk sekiz saysn bulursun.

Drtl orantda say bulunup ortalar eit olursa, mesel birincinin ikiciye oran,
ikincinin ncye oranna eit olsa, yanlardan biri de bilinmeyen olsa, ortann karesini
bilinen yana blersin ve bilinmeyen yan bulursun. Eer ortalar bilinmeyen olsa, yanlar
birbiri ile arpar ve kare kkn alrsn, bilinmeyen orta bulunur. Mesel: kinin bee
oran, bein hangi sayya oranna eittir? denilse: Bein karesini ikiye blersin. stenen
say oniki tam bir bl iki olur. Yahut da drdn hangi sayya oran, o saynn dokuza
oran gibidir? denilse: Yanlarn arpm olan otuzaltnn kare kkn alrsn. stenen alt
says bulunur.

Allah' tanmakta yardmc olan astronomi ilminin tahsilini kolaylatran matematik ilminin
zetinden bu kadarla yetinilip, astronominin balangc olan geometriye de sra gelmitir.

8-BLM:

DRDNC BLM

Cisimlerin miktarlarn, boyutlarn beyan eden geometrinin, astronomi iin nemli ve

lzumlu olan ekillerini kolay bir yntem zere drt madde ile beyan eder.

Birinci Madde

Nokta, izgi, yzey ve cismin tariflerini; izgi ve yzeyin ksmlarn ve

zelliklerini zet olarak bildirir.
Ey aziz, malm olsun ki, geometriciler demilerdir ki: Arazn ksmlarndan her nesne ki,
ancak duyularla iareti kabul olup, hibir cihetle blnme kabul etmese, ona: Nokta
derler ki, hakikatte yer tutup, cz olmayan nesnedir. Bu

nesne, izginin son iki ucudur. Arazlarn ksmlarndan bir nesne ki, ancak duyularla
iaretlenip ancak bir cihetle blnme kabul etse, ona: izgi derler ki, noktayla biten,
uzunluu, genilii ve derinlii olmayan bir nesnedir. arazlarn ksmlarndan her nesne ki,
duyularla iareti kabil olup, iki cihetle blnme kabul etse, yani uzunluk ve genilik
ynnden blnme kabul etse, ona: Yzey derler ki, o nesne uzunluk ve genilikle olup,
izgiyle biter. Arazlardan bir nesne ki, cihete gre blnme kabul etse, yani uzunluk,
genilik ve derinlik bakmndan blnmesi kabul olsa, ona: Cisim derler ki, matematikte
bahsolunan cisim bilgisidir. izgi, doru ile eriye ayrlr. Doru izgi odur ki uzunluu,
mesafesi zere

farz olunan noktalar toplam birbirinin hizasnda ola, yani baz czleri yksek, baz czleri
alak olmayp, bir taraf gze mukabil oldukta; teki tarafyle ortasnn ve dier tarafnn
grnmesine bir engel olmaya. Eri izgi, bunun tersi olup, uzunluk mesafesinin czleri
erilik zere olup, bir taraf gze mukabil oldukta; teki tarafyle ortasnn grnne
eri paralar engel ola. Doru izgiler dahi ya paraleldir ya paralel deildir. Paralel
izgiler, dz olan iki ya fazla izgilerdir ki, birbirlerinden uzaklklar, btn czleri eit
oyup, iki yanlarndan doruluk zere sonsuza dek uzatlsalar, birbirlerine kavumalar
mmkn olmaz. Paralel olmayan izgiler, doru izgilerin tersidir. Yzey ise, ya dzdr,
ya deildir. Dz yzey odur ki, bir ucundan bir ucuna varncaya dek o yzey zerinde
farzolunan czlerinin izgileri birbirine karlkl ve paralel ola. Dz olmayan yzey, bunun
tersidir ki, dz olmayan yzeylerin bazsna deirmi deler. Krenin d yzeyinin
yumruluu gibi. Bunlarn yarmlarna: Yarm deirmi yumru ve yarm deirmi bkey
derler. Yzeylerin paralelleri ve paralel olmayanlar; izgilerin paralelleri ve paralel
olmayanlaryla kyaslanrsa, bilinir.

kinci Madde

genlerin ksmlarn, drtgenlerin eitlerini, okgenlerin a ksmlarn,

dairenin merkez ve evresini, ap, kiri, yay, pay ve sints zet olarak bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, geometriciler demilerdir ki: Her yzey ki, onu bir izgi veya
ziyade izgi kuatr, ona: Yzey ekli derler. Eer yzeyi, izgi kuatrsa, ona: gen
derler. Bu dahi ksmdr. Birisine: Ekenar gen denir ki, her kenar birbirine
eittir. Birine: kizkenar gen derler ki, ancak iki kenar beraberdir. Birine: eitkenar
gen derler ki, kenarlarnn dahi birbirinden farkldr. Eer yzeyi, drt izgi
kuatrsa, drtgen derler. Eer be izgi kuatrsa, begen derler. Bu minval zere on
kenara varncaya kadar ongen derler. Eer kenarlar eit olursa: Kare, begen, altgen,
yedigen, sekizgen, dokuzgen, ongen derler. Ama gen ve drtgen dahi ksmlara
ayrlrlar. gende, dik a

bulundukta; dik gen, derler. Geni a bulunduu takdirde; geni gen ad verirler.
Geni ve dar alarn bulunduu gen, dar al gendir. Aynen bunun gibi, drt kenar
olan eklin, drt kenar eit olursa ve drt dik as olursa, ona: kare derler. Alar dik
olup, kenarlar eit olmayana: Dikdrtgen. Bunun aksine ki, kenarlar eit olup, alar dik
olmayana: Ekenar drtgen derler. Kenarlar eit olmayp, alar dahi dik olmasa, lakin
kenar ve alarndan karlkl ikisi eit olsa, ona ekenar drtgen derler. Bunlarn
dndakilere yamuk derler. Kenarlar drtten fazla olan ekile: okgen dahi derler.A, iki
izgiyle kuatlm bir yzeydir ki, kenarlar bir noktada birleir ki o iki izgi bitiik
olmaya. A iki ksm olup; birine: Dou a derler ki, bir noktada bitimeksizin uzayan iki
izginin arasnda yumrusudur. Birine geometrik cisim derler ki, bir veya daha faza
yzeyin kuatmasndan bir cisimde meydana gelir. Mesela koninin st as gibi. Doru
a dahi ksmdr. Birine: Dik a derler ki, doru bir izginin zerinde, kendi benzeri
dik bir izgi olup, iki tarafnda oluan iki eit alarn biridir. Dik olan doru izgiye: Dikey
derler. bir ksmna: Dar a tabir ederler ki dik adan kktr. Bir ksmna dahi geni a
derler ki, dik adan byktr. Bu iki ksmn kenarlar doru olmak lazm gelmez.ekil bir
uzamdr ki, bir eri izgi, dz bir yzeyi bir ynyle kuatr ki, yzeyin iinde bir nokta
farz olunsa, o noktadan evreye ekilen izgilerin cmlesi eit olur. imdi o evrelenen
yzeye daire derler. Onu evreleyen eri izgiye, daire izgisi ve deirmi izgi derler. o
ortada var saylan noktaya, dairenin merkezi derler. Merkezden evreye uzanan izgilerin
her birine, dairenin yarap derler. Merkezi geip, her iki uca ulaan doru izgiye -ki
belirtilen yaraplardan her ikisinin tamamdr dairenin ap derler. Bu ap ki, o daireyi iki
eit paraya blp, apn tamamyle evrenin bir yarsn kuatr ve o daireyi iki para
edip, merkezi gemeyen doru izgiye: Veter (kiri) denir ki, daireyi iki eit paraya
blmeyip, biri byk ve biri kk olmak zere iki ksma bler. Bu iki ksmn her birine:
Para adn verirler ve evrenin her parasna kavs (yay) ad verirler. Kiriin yarsna: Dz
sins derler. Kiriin yarsndan kp, yayn yarsna ulaan dikeye: Sins erisi derler.
Dairenin apnn yarsna: mutlak sins derler, gaflet olunmaya.

nc Madde

Mcessem ekillerden, kp, silindir, koni, kre ekillerini; merkez ve evresini,

kuan, kutbunu; eksen ve hareketini, dairelerle dnencelerini, yava ve hzl
hareketlerini zet olarak bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, geometriciler demilerdir ki: Her cisim ki, ou bir veya daha fazla
yzey kuatr, ona: Mcessem ekil derler. Eer bir cismi, alt eit kare kuatrsa, ona:
Kp derer. Eer iki eit paralel daire evreleri arasn birletiren dz yzey ile bir cismi
kuatrlarsa, o cisme: Silindir derler ki, o iki daire onun tabanlardr. Merkezlerini
birletiren izgi, o silindirin paydr ki, eer bu pay o tabanlar zerine dikey olursa, o: Dik
silindirdir. Deilse: Eik silindir derler. Eer bir daire, merkezden am kozala yzeyi gibi
dar bir noktaya ykselip, bir cismi kuatrsa, ona: Koni derler ki, o dairenin tabandr.
Merkezden o noktaya kan izgi, o koninin paydr. Eer o pay taban zere dikey olsa, o:
Dik konidir. Deilse eik konidir. Bir ekil o ekilde olursa ki, onun ortasndan bir nokta
farz olunup, o noktadan o cismin yzeyine ekilen izgilerin cmlesi eit olsa, o ekile:
Kre ve o yzeye: Krenin evresi ve deirmi yzey derler. O noktaya: Krenin merkezi
ve o izgilere: Krenin aplarnn yarlar derler. Bu dz yzey, bir kreyi iki para
eyledikte; bir daire ortaya kar. Eer o yzey krenin merkezini geerse, o daireye,
byk; tekilerine kk daire ad verilir. Krenin evresinde her nokta ki farz olunur, bir
devrini tamam ettikte; bir daire izer. Ancak iki karlkl nokta ki, onlara kre kutbu,
hareket kutbu dahi derler. Bir ap ki, iki kutbun arasn birletirir, ona: Eksen derler.
Anlatlan dairelerden o daire ki, onun kutbu, krenin kutbunun aynsdr. Merkezi, krenin
merkezinin ayndr. Ona: Kre kua derler. O daire, iki kutbun arasn yarya blmekle,
ona

paralellik eden btn dairelerin en bydr. O daireler birbirinden kktr ki, onlara:
var saylan devir noktalar denir. ki tarafta bulunup, kuaa oranla boyutlar eit olan her
iki daire eittir. Krenin iki kutbu, bu dairelerin dahi kutuplardr. o halde phe yoktur ki
bir kre, kendi yerinde hareketiyle merkezi zere dnerse, onun kua zerinde bulunan
hareketi, hzl olup, kuaa paralel olan kk daireler zerinde bulunan hareketi;
kuakta bulunan hareketine kyasla yavatr. Kutuplarna yakn olan hareketi, kuana
en yakn olan haraketinden ok daha yavatr. Krenin tamam kendi yerinde durup,
hareketi bu minval zere iken hareketinin srat ve yavalkta farkllk gstermesi tabii bir
itir.

Bu iin bizzat kendisine bal olan farkll, feleklerin hareketinde sabit bir ekilde srer.
Felein hareketi, ya basittir veya muhteliftir. Basit olan haraketi ki, ona: Benzerli hareket
derler. Odur ki, felein yzeyinde ya iinde var saylan bir nokta ki, o haraketle hareket
eylese; o felein evresinde eit zamanlarda eit alar olutura. Mesela dokuzuncu felek
ki, en byk felektir; lemin merkezinin evresinde doudan batya hareketle, bir gn bir
geceye yakn bir srede bir dnn tamam eder. O halde, bu felein yzeyinde
farzolunan nokta o hareketle eit zamanlarda eit mesafeler kateder. Alemin merkezi
evresinde, eit zamanlarda, eit alar oluturur. Yani bu felein evresinde kuak misilli
farz olunan daire, yzaltm eit dereceye blnp; bu kuak zerinde farz olunan o
felein noktas, anlatlan ekilde hareket eyledike her

bir yldz saatinde, onbe derece mesafe kateder. nceki saatte kat eyledii onbe derece
kavse, ikinci saatte kat eyledii onbe derece kavsi eittir. Bu minval zere hareketle
lemin merkezi evresinde, nceki saatte oluturduu a, ikinci saatte oluturduu aya
eittir. Dier saatleri dahi buna kyas ile bilinir. Bu harekete, merkez evresinde benzerli
hareket derle. Eer byle olmasa benzerli demezler. Muhtelif hareket odur ki, benzerlinin
tersi ola. Felein hareketi ya tektir ya bileiktir. Tek hareket odur ki, bir felekten ka.
Bileik hareket odur ki, birden fazla felekten ka. Her basit hareket, tektir. Lkin her tek
hareket, basit deildir. Her muhtelif hareket bileiktir. Lkin her bileik hareket, muhtelif
deildir.

Drdnc Madde

Yzeysel ekillerin llerini, mcessem ekillerin miktarlarn ve ykseklii

olan eyann yksekliklerini bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, geometriciler demilerdir ki: Bir yzeyin miktar onun
lmdr. Yani bir eklin lm bilimi, onun yzeyinin miktarn bildirir.Dik al olan bir
genin lm, dik asn kuatan iki kenarnn birini, teki kenarn yarsna arpmakla
elde edilir. Geni al olan genin lm, bu asndan kiriine kan dikeyi, kiriin
yarsna arpmakla veya aksiyle elde edilir. Alar eit olan gen lm, herhangi bir
asndan kiriine kan dikeyi, kiriin yarsna arpmakla veya aksiyle elde edilir. Ekenar
olan genin lm, bir kenarnn karesinin drtte birinin iki katn e arpmakla elde
edilir. Dikdrtgenin lm, bir kenarn, kendi yarsna arpmakla elde edilir. Ekenar
dikdrtgenin lm, kenarlarndan birini, teki kenarna arpmakla elde edilir. ok
kenarn lm, iki apndan birinin yarsn, o apnn tamamna arpmakla elde edilir.
Ekenar olan okgenlerin lmleri, aplarnn yarsn kenarlarn toplamnn yarsna
arpmakla elde edilir.Dairenin lm, evresine bir ip tatbik edip, bunun yarsn, apnn
yarsna arpmakla elde edilir. Eer dairenin ap, e ve yediye arplsa, evresinin
lm elde edilip, ipe hacet kalmaz. Eer dairenin evresi, e ve yediye blnse,
apna gerek kalmaz. Zira ki, her dairenin evresi, apnn ve yedi katdr. Onun iin bir
dairenin ap, yirmi ikiye arplp, arpm yediye blnse, blm o dairenin evresi olur.
Eer dairenin evresi, yediye arplp, arpm yirmiikiye blnse, blm o dairenin ap
olur. Kpn lm, karenin lmnden bilinir. (Karenin lmnn altya arpm) Dik
silindirin yzlm, bir tabann evresine arpmakla elde edilir. Dik koninin yzlm,
tepesiyle taban evresini birletiren dikeyi, evresinin yarsna arpmakla elde edilir.
tabanlarnn yzlmleri ise, tpk dairede olduu gibidir. Krenin yzlm, apn, en
byk dairesinin evresine arpmakla elde edilir. Krenin btn miktarlar, apnn
yarsn, geninin yzeyine arpmakla elde edilir. Yahut ap, kpnden yedisini ve
yedisinin yarsn atp, kalandan dahi ayn ekilde kalandan doksan atmakla, btn
miktar elde edilir. Bunlara kyasla bulutlarn miktarlar, feleklerin cisimlerinin ve
yldzlarn lmleri ortaya kar.Yksekteki eylerin yksekliklerinin ne miktar olduunu
bilmenin kolay yolu budur ki: dz bir yerde bulunan yksek nesnenin tann d yerine
ulamak mmkn ise; o dz yerde boyundan daha uzun bir mzrak dikip, ondan o kadar
uzaklarsn ki, grn o mzran tepesinden geip, o yksek eyin tepesine vara.
Bundan sonra durduun yerden, o yksek eyin tann d yeri olan aslna varncaya
dein, ayak ile, ya baka eya ile lp, bulduun toplam, mzran senin boyundan fazla
olan ksmna arparsn. Sonra elde ettiin sayy, durduun yerle o yksek eyin,
mzran tamamnn arasndaki mesafeye blp, blme kendi boyunu eklersin; ne
miktara ulatysa, ite o yksek eyin ykseklii odur.teki zm yolu da budur ki: O
yksek eyin yaknnda olan dz yer zerinde bir ayna koyup, ondan uzaklarsn. O
kadar gidersin ki, o aynada yksek eyin tepesini seyredesin. Sonra ayna ile yksek eyin
arasndaki mesafeyi boyuna arparsn ve arpm, durduun yerle aynann arasndaki
mesafeye blersin ve ite blm o yksek eyin ykseklik mesafesidir. Zira ki, boyunun,
durduun yerle aynann arasndaki oran; o yksek eyin ayna ile kendi asl arasnda olan
oran gibidir. u halde bilinmeyen, ortalardan biridir. nk drtl orantdan boyun
ykseklii ilktir ve ayna ile durulan yerin aras mesafesi ikincidir. Yksek eyin ykseklii
ise ncdr. Ayna ile yksek eyin asl drdncdr. Burada bilinmeyen ncdr.
Vakta ki, iki tarafn arpmn bilinen ortaya bilersin; bilinmeyen blm olur.Bir yolu dahi
budur ki: Bir asa dikip, glgesinin sana olan orann bilirsin. u halde yksek olan eyin
glge vaktinden, ykse eyin yksekliini bilirsin. Gne ufuktan krkbe derece
ykseldikte; her nesnenin glgesi, kendisi kadar olur. imdi, geometriden bu miktarca
yazldkta; Allah Tal'nn: "Gklerin ve yerin melektuna bakmazlar m?" (7/185) remzi,
lemin yapsndan da bir miktarca yazmaa gerektiren sebep olmutur. Ta ki, en yze
istek olan Mevla'y tanmaya yardmc ola.

9-BLM:

KNC BAHS

Alemin eklinin yuvarlak olduunun isbatn; yldzlarn ve feleklerin

durumlarnn keyfiyetini, hakmne on blmle tafsil eder.

BRNC BLM

Cisimler leminin biiminin yuvarlak olduunu ve lem kresi zerinde

izilen byk daireleri ve feleklerin tabakalarnn tertibini ve cisimlerin

zlerini ve en byk felein ekil ve yapsn alt madde ile beyan eder.

Birinci Madde

Feleklerin yuvarlaklnn kabuln ve unsurlar ve yuvarlakla erikin

olan hayret verici meseleleri bildirir.

Ey azizi, malm olsun ki, astronomlar demilerdir ki: Unsurlarn ve

feleklerin yuvarlaklnn inkr iin ileri srlen delillerden

uzaklamak, astronomi ilminde gereklidir ki, cisimler leminin ve yerin

yuvarlak olmas kabul edile. Zira ki, bu ilmin kaideleri hepten bu esas

zere kurulmutur. Bundan bakasna imkan yoktur. Bu felsef gr, eriata

aykr sanlrsa; endienin atlp, kalbin yatmas iin bitmeyen feyz

kayna mam Muhammed Gazali (Allah ona rahmet etsin) hazretlerinin

"Tehaft- Felasife" adl kitabnda yazd arapa ibareleri aynyle burada

tercme klnmtr ve o byk imam hazretleri buyurmutur ki:

"Malm olsun ki, filozoflar ile halk arasnda olan ihtilaf ksmdr ki:

Bir ksmda mnakaa, mcerret sze dayanr. Mesel: Filozoflar, alemin

yaratcsna cevher deyip; cevheri, mekndan mnezzeh, zatyle kim varlk

ile tefsir eyledikleri gibi. kinci ksmdaki ekimeler, dinden bir esasa

ilikin olmayan ilerdedir. O halde onlarla mnakaa etmek, peygamberleri

tasdik zaruretinden deildir. Yani o ileri kabul, onlar yalanlamay veya

aksini gerektirmez. Mesel: Ay tutulmas, yerkrenin gne ile ay arasna

girmesiyle ayn nn grnmemesinden ibarettir. Zira ki ay, n

gneten alr. Yer ise kredir ve gk her taraftan yeri kuatmtr. Ne

zaman ay, yerin glgesinde kalsa, gnein ondan kesilir, dedikleri

gibi. Ve dahi gnein tutulmasnn mns, yerden gnee bakan ahs ile

gnein arasnda ayn bulunmas ve glge olmasdr. Bu durum gnele ayn

ba ve kuyruk dmlerinde bir anda birletikleri vakitte olur dedikleri

gibi. Bu grleri dahi mnakaa ile rtmekle durumu deitirmek mmkn

deildir.

Bu durumda, o kimse ki, sylenmi bu ileri rtmekte mnazaray, dinin

gereklerinden zanneder; o kimse dine zarar vermi olur. Zira ki, bu ilerin

olmasna geometrik ve matematiksel deliller delalet eder. Bir kimse ki, ona

muttali olup, tahkikine gc yeter, sebebinden ve vaktinden, miktarndan ve

sresinden haber verir; ona denilse ki: "Bu eriata aykrdr." Buna ramen

o kimse kesinlikle bildii bu ite phe etmez, beki eriatta phe eder

ki: "Kesin bilgiye aykr eriat nasl olur?" diye tereddde balar. mdi,

eriata, yoluyla tan edenlerin zararndan, yolsuz yardm edenlerin zarar

daha oktur. Nitekim "akll dman aklsz dosttan iyidir," demiler.

Bundan sonra mam Gazali hazretleri, gne ve ay tutulmalar hususundaki

Hads-i erifi nakledip, demilerdir ki: "Hads-i erifin sonunda

buyurulduu zere: "Ay tutulmas lah tecelli sebebiyle saygdr," bu

fazlaln nakli sahih deildir. Sahih olduu takdirce dahi kesin ilerde,

iddialamaktansa te'vili ehvender. ok ak deliller, kesinlikle bu noktaya

ulamayan kati iler karsnda te'vil olunmutur; nerede kald ki nakli

sahih olmayan...

Filozoflarla slm limleri arasnda tartlan konu: Alemin sonradan

olduu ve sonradan olmad meselesidir. Alemin sonradan olduu sbit

olduktan sonra; yuvarlak olsun, dz olsun; felekleri ve unsurlar

bulduklar gibi, on tabaka olsun, daha az veya ok olsun, dine zarar

vermez. Alem her nice olursa olsun, kastolunan ey, onun Allah'n

kudretiyle vcuda geldiidir.

nc ksm odur ki, onda tartma, din esaslarndan birine ilikin ola:

Alemin sonradan yaratlmas, Allah'n sfatlar, cesetlerin hari gibi. Bu

maddelerde onlarla gerektiince tartmak ve szlerini rtmek lazmdr.

Mesel: Onlar derler ki: "Alem sonradan yaratlmamtr, kadimdir. Zira ki

kadime dayanr ve her kadime dayanan kadimdir. O halde lem kadimdir." Biz

bu szleri rtp, deriz ki: "Alem sonradan yaratlmtr, hdistir, nk

deiicidir. Her deiiklie urayan hdistir."

mam Gazali hazretlerinin bu szleri, burada yazlmtr. Ta ki dine bal

olanlar, anlatlacak artc ileri, eriate muhaliftir diye reddetmekle

reddolunmu olur kabilinden zannetmeyeler ve inkr yoluna gitmeyeler.

kinci Madde

Alemin yuvarlakln isbat eden akli delilleri bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, astronomlar demilerdir ki: Alemin ilerinin tm

birbirine baldr. Alem, birbirini evreleyen ve birbirine teet

krelerdir ki, ine atacak bir bo mekn olmayp, ulv ve sfl cisimlerle

dolmutur ve lemin tabii yaps yuvarlak ekil zere olmaktr. Tabiatnn

gerei olan nice deliler ile bu dava ispat edilmitir. Alemin her ne

tarafna baklsa, yumru grnr. Her kuan bir kavis olduu nazar ve

fikr kanun ve insan aklnn tecrbesiyle bilinir. Krev ekil, ekillerin

en genii olduundan baka gkte ve yerde mahede olunan durumlar,

krevden gayride olmak muhaldir. Yuvarlak zemini dzeysel zannedip, dnya

dzdr fikrini edenler, hayal vehmin malbudur.

Kara, deniz, dalar, vdiler, deiik ekilleriyle toptan bir kre olup,
yerin glgesiyle ay tutulduu ve tutulma annda yerin glgesinin ayp

yznde dnc bulunduu ve yeryznde seyyahlarn hareketiyle enlem ve

boylam yerlerinin deiiklik zere bulunduu hep yuvarlakln

delilleridir. Sabit yldzlar, lemin kutbunun evresinde paralel daireler

zere dnp, kutba yakn olan yerde kk daireler izerek grnmesi ve

ufuk dairesine teet grnen sabit yldzdan ekvatora varncaya dein zaman

boyutu hesabiyle gizlilik zamannn artmas, ta bir hadde varncaya dein

ki, grnme ve gizlenme zamanlar eit ola. Bundan sonra gizlilik zaman

yava yava artp, grnme zaman azala. Hatta br kutbun yaknnda hi

grnmeye. Doan yldzlarn ufuktan gnn yarsna gelinceye dek yava

yava ykselip, domas ve yine ayn minval zere batmas ve yldzn

bykl ufkun stnde deimeyip, bat ve dou srasnda yerin

buusuyla deiir ve byk grnmesi ve daima yeryznden gn yars ya

yarsna yakn grnmesi ve yldzn doudakiler zerine, batdakilerden

nce doas ve batmas; ay ve gne tutulmalarnn saatiyle meydana

gelmesi; kuzey tarafna gidenlere, kuzey kutup yldz ve dier kuzey

yldzlarnn yksekliklerinin artmas ve gney yldzlarnn dnn

artmas; gney tarafna gidenlere, kutup yldznn ve gney yldzlarnn

yksekliinin artmas ve kuzey yldzlarnn dnn artmas; deniz suyu

yumruluunun, gemiden rtt sahillerin ve dalarn, bakanlara, nce en

yksek taraflar grnp, yaklatka en aalarnn dahi grnmesi;

yldzlarn grnme sresince ykseklik ve dnn eit olmas; gnein

ekvator zerinde iken grnmesi ve grnmemesi sreleri eit oldukta; doup

ve batacak, glgenin dz bir izgi zere dou ve bat noktalarna karlk

ve iki glgenin birbirine eit olmas... Btn bunlar, yerin ve gn

yuvarlaklna delalet eder.

Ay tutulmas vaktinde, ayn yznde daire eklinde ortaya kan yer krenin
glgesi olduu, yerin kreliine ak delildir. Zira ki, eer yer, kre

eklinde olmayp, ya gen, ya kare, ya altgen eklinde olsa, ay tutulmas

ile ayn yznde ortaya kan yerin glgesi dahi daire eklinde belirmeyip,

ya gen, ya kare, ya altgen eklinde grnmek iktiza ederdi. Oysaki

grnt hep daire eklinde olmutur.

Atmosferik olaylar deiik yerlerde gzetlenip; dou tarafnda, seher

vaktinde vaki olan ay tutulmas ve dou annda beliren gne tutulmas,

batdakilere grnmez. Batda, dou anndaki ay tutulmas ve akam

vaktindeki gne tutulmas, doudakilere grnmez. Gn ortasnda ortaya

kan gne ve ay tutulmalar, yerin alt yznde oturanlara grnmez. Yerin

alt tarafnda ve gn ortasnda vaki olan gne ve ay tutulmalar, yerin

st tarafnda oturanlara grnmez. Yerin stnde ve gn ortasnda meydana

gelen gne ve ay tutulmalar, batdakilere, doudakilerden nce grnr.

Mesela batdakilere ya seher veya kuluk vakti grnr, doudakilere ya

akam veya ikindi vakti grnr. O halde doulularn sabah ve akam,

batllarnkinden nce olduu ay ve gne tutulmalaryle bilinir.

Nitekim ehirler aras uzaklklar, gne ve ay tutulmalaryle bulunur.

Btn bu durumlarn, krenin gayrisinde olmak ihtimali yoktur.

Btn bunlar bir yana brakalm, Hind-i ark ad verilen Hindistan'a ve

Hind-i Garb ad verilen Yeni Dnya'ya (Amerika) deniz yoluyla sefer

edenlere arken ve garben gidip-gelme imkan ortaya kp; batdan gidip,

yerin altndan dolap doudan gelen gemiler, yerin yuvarlakl davasn

ispat edip, btn delillerin mhr olup, tartma kapsn kapamtr.

nc Madde

Dnyann yuvarlakl kaidesi zerine bina edilen artc meseleleri

bildirir.

Ey aziz, malum olsun kip astronomlar demilerdir ki: Yuvarlaklk kaidesine

dayanan astronomi ilminin artc meseleleri vardr ki, hem sorulur, hem

alr.

Birinci esele: bir gnn ahsa nisbetle deiik olmasdr. Mesela:

Belirli bir yerden, ahsn biri douya, biri batya gidip, biri de orada

kalsa, ve gidenler, doru bir izgi zere, ve ayn hzla yryp; douya

giden batdan, batya giden doudan gelip, bir gnde yerinde duran ahsn

yannda toplansalar. Hareket gn, yerinde durana gre cuma olsa; batya

gidene gre perembe, douya gidene gre cumartesidir. imdi, bunun srr

budur ki, mesela batya gidenin seyri yedi gn olsa, gnein hareketine

uygun gitmesiyle, durann gn batmnda, bunun gn batm vakti, gnein

devrinin yedide biri kadar ge olur. Bu gecikmeden, yedi gnde bir gn bir

gece eksilmi olur. Bunun iin yerine geldii gn, ona nisbetle perembe

der. Bunun gibi douya gidenin seyri gnein hareketine ters olduundan,

batya gidenin aksine o, durandan gnbatm gnein devrinden yedide bir

kadar nce olup, yedi gnde bu eksikliklerin toplamndan bir gn bir gece

hasl olup, geli gn ona gre cumartesi der.

kinci mesele budur ki: Yeryznde derin bir kuyu zerinde yksek bir

minare olsa; o kuyunun dibinde bir kseyi su doldurup, o suyu minarenin

tepesinde o kseye koalar, almayp fazla gelir. Zira ki, merkez daireden

uzaklatka yumulma yay az olur ve unsurlarn czleri ise her nerede

bulunursa, lem kresinden bir damladr. imdi ksenin aznda bulunan

dairenin kavsi, kuyunun dibinde ye merkezine yakn olup, eri olu ve

minarenin tepesinde, ona oranla dz olmaya yakn olmakla, bir miktar fazla

su alr.
nc mesele budur ki: Gayet yksek bir minare erefesinde, iki yerden

birer ta atlsa, iki tan d yeri aras, erefedeki atl yerleri

arasndaki mesafeden az olur. Mesela erefenin bir kenarndan bir kenarna

uzaklk be metre olsa, talarn d yerleri arasndaki mesafe be

metreden az olur. Aynen bunun gibi iki duvarn tabanlarndaki mesafesiyle,

yukardaki mesafesi ayn deildir Zira ki, iki akln balang ve

sonular eit olmaz, gittike yaknlklar artarak, yerin merkezinde

birleseler gerektir.

Yine yuvarlaklk kaidesine dayanan er' meseleler sorulur. Birinci mesele:

Zeyd, ngiliz gemileriyle kutuplara vardkta; alt ay gndz alt ay gece

olmakla, bu mddette be vakit namaz ve ramazan orucunu ne ekilde eda

eder.

kinci mesele: Zeyd, Amr ile kyamet almetlerinden olan gnein batdan

domas meselesinde bahse tutuup; Zeyd bu meseleyi, astronomi kaidelerine

tatbik mmkndr, dese: Amr inkr etse; Zeyd, Takiyddin Rasit'in szne

gre, burlar dairesi genel meyli (23,5 derece) geip, uzun srede ekvator

hattyla akp, dier gezegenlerin kuaklar da onun gibi akmakla;

batdan domu olur. Nitekim halen altm altn enlemde gne, batdan

doar, deyip, durumu byle aklasa. Amr ise inkrnda srar edip, bu mmkn

deildir, dese ve eer mmkn olursa karm bo olsun dese, talak vaki olur

mu?

nc mesele: Zeyd Mekke ehrinden baka bir yerde bir mekan vardr ki o

mekanda, drt yn kbledir ki ayakucu notasndadr dese; Amr inkr edip,

ikisi de 'benim szm doru deilse klelerimiz azat olsun' deseler,

hangisinin yemini bozulur?

Bu sorunun cevab arz olunmad.

Drdnc Madde

Feleklerde ve yerde ortaya kan olaylar aklamak iin, lem zerinde

konular ve izilen on byk daireyi bildirir.

Ey aziz, malum olsun ki, astronamlar, feleklerdeki ve yerdeki ileri tespit

ve biribirine balamak iin, lem zerinde, nice muhtelif daireleri

kutuplaryla beraber ispat etmilerdir. Mehur daireleri iki ksm itibar

edip; bir ksmn byk daireler, bir ksmn kk daireler saymlardr.

Ama byk daireler, bir ksmn kk daireler saymlardr. Ama byk

daireler odur ki, yukarda akland gibi, lem kresine oranla byk ise

de, ona kk derler. Deirmi kuaklar gibi.

Byk daireler, on tanedir ki: Muaddilnnehar (gneitleyici) dairesi,

mntkatl buru dairesi, (Burlar kua dairesi) drt kutuptan geen

daire, ufuk dairesi gndz yars dairesi, ykseklik dairesi, semtler ilk

dairesi, eilim dairesi, enlem dairesi, grnen gk ortas dairesi.

Saylan bu dairelerin bazs lem kresi zerinde ayr ve hareket edici

olarak konulmutur. Bazs bitiik ve sabit resmolunmutur. Ayr ve hareket

edici olan byk daireler, alt tanedir. Biri gn yars dairesi, biri ufuk

dairesi, biri ykselme dairesi, biri ilk semtler dairesi, biri eilim

dairesi ve biri enlem dairesidir. Bitiik ve sabit olan daireler, saylan

bu dairelerden gayrisi olan byk dairelerdir ve kk dairelerdir.

On byk daireden ilk daire: Gn eitleyici dairesidir. Buna dz felek dahi

derler. Buna onun iin muaddil (eitleyici) derler ki: Gne buna teet

oldukta; Doksannc enlemden baka her yerde gece ve gndz yaklak olarak

eit olur. Bu dairenin yzeyinde, yerkre zerinde izilen daireye: Ekvator

derler. Zira ki fele onda uzakln kuruyarak, dolap gibi dner. Yani gn
eitleyici daire, alemi bler farzolundukta: Ekvator, yer dzeyi zerinde

ondan meydana gelen dairenin evresidir. Ekvatora paralel olan dairelere:

Gnlk dn yerleri derler. Bunlar hayal edilen kk dairelerdir ki,

byk felekte farzolunan her noktadan bu felein dnmesiyle, onun zerinde

iki kutbu olan lemin kutbu ile kua olan eitleyici dairenin arasnda

izilirler. Bu daireler, gnlk hareketle izildiklerinden, bunlara: Gnlk

dn yerleri derler.

kinci daire,e burlar kua dairesidir. Buna, burlar felei dahi derler.

Oniki bur, bunun zerinde itibar olunduklarndan buna: Burlar dairesi

dahi derler. Buna paralel olan dairelere: Enlem daireleri derler. Zira ki,

yldzn merkezi onlarn birinin yzeyinde bulunsa: Burlar dairesinden

kuzeye ya gneye eilimli olmu olur. imdi o yldzn enlemi, o daire ile

burlar dairesi arasnda olan mesafedir. Bu daireler dahi gnlk dn

daireleri gibi hayal kk dairelerdir nk burlar feleinin iki kutbu

ki, burlar dairesinin iki kutbudur, lemin iki kutbu olan gn eitleyici

dairenin kutuplarndan bakadr. imdi lazmdr ki, gn eitleyicisi daire

ile burlar dairesi lemin evresi zerinde, iki karlkl nokta yannda

kesiirler, ki, o noktalarn arasnda her birinden yarm daire meydana

gele. Zira ki, burlar dairesi gn eitleyicisi gibi byktr. O noktann

biri ki, burlar felei, gn eitleyicisinden kuzeye meylini ondan balar.

ona: Bahar eitlik noktas (21 mart) derler. Zira ki, gne buraya geldikte0

ok yerde bahar mevsimi belirir. Bunun karsndaki noktaya: Gz eitlik

noktas (21 aralk) derler. Yine azmdr ki, burlar dairesinin, gn

eitleyicisinden niha uzakl, yar dairelerinin ortasnda iki nokta

yannda olur ki: Biri kuzey kutbu sebtindedir ve ona: Yaz dnm derler.

br gney kutbu semtindedir ve ona: K dnm noktas derler.

imdi bu iki kesime ve iki niha uzaklk ile burlar dairesinin drt
noktas belirlenmitir. Onlar da drtte bire blnr. Bundan sonra bu drt

eyrekten iki eyrek bitiiin her biri zerinde iki nokta farzolunmutur

ki, onlarla o eyrekler zer eit blme bulunmutur. Bundan sonra alt

byk daire hayal olunmutur ki, hepsi iki karlkl noktada yani iki

burlar kutbu zerinde kesimilerdir.

nc daire, drt kutuptan geen dairedir ki: Ad geen alt dairenin

biridir. Bunun lem kresi zerinde iki kutbu, orta noktadr. Bu daire

lemin iki kutbundan ve iki kutup burcundan, iki deiim noktasndan

gemitir. Onun iin bulan: Drt kutbu geen daire derler. Bu alt hayal

dairenin biri o dairedir ki, iki orta noktadan gemitir. Kutuplar, iki

deiim noktas olmutur. Alt daireden geriye kalan drt daire, o iki

eyrek zerinde farzolunan drt noktadan ve o drdn karsnda bulunan

teki drt noktadan gemilerdir. Bunlarn kutuplar burlar dairesi

zerinde farzolunan noktalardr. imdi sekizinci felek, bu alt daire ile

oniki ksm olmutur. Her bir ksmn, iki yarm daire kuatmtr. Her

ksmnda, burlar kuanda bulunanlar burlar kavsi adyla hret

bulmutur. Onun iin sekizinci felein ismi: Burlar felei olmutur. Bu

alt daire, lemi keser farzolunsa, byk felek ve benzer feleklerin

cmlesi, oniki burca blnr.

Drdnc daire, ufuk dairesidir. Bu hareket eden bir byk dairedir ki

felein grnen yarsndan grnmeyen yarsn ayrmtr. Buna nispetle

yldzlarn dou ve batlar belirlenmi ve bilinmitir. Bunun iki kutbu;

baucu (zenit), ayakucu (nadir) bulunan iki noktadr. Ufuk dairesi,

gndnmn iki noktada kesmitir ki, birine dou noktas ve dou gn-

eitleyici; birine bat noktas ve bat gneitleyici derler. Bu iki nokta

arasn birletiren doru izgiye: Dou ve bat izgisi ve gneitleyici

izgi derler. Bu ufuk dairesinin burlar dairesi ile kesitii iki noktaya,
doan ve batan derler. Dou noktas ile burlar dairesi, ya yldz merkezi

arasnda ufuk dairesinden vki olan ksa kavse dou sias (Amplitude); dou

noktas ile onlarn arasnda bulunan kavse bat sias derler. Bu ufuk

dairesine paralel olan kk dairelere kprler derler; Ufuk dairesinin

stndekilere yksek kprler derler. Altnda bulunanlara alak kprler

derler.

Beinci daire, gn yars dairesidir. Bu dahi hareket eden bir byk

dairedir ki, lemin iki kutbundan ve baucu, ayakucu noktalarndan

gemitir. Bunun iki kutbu, dou noktas ve bat noktasdr. Bu gn yars

dairesi, ufuk dairesini iki noktada kesmitir. Biri gney noktas, biri

kuzey noktasdr. Bu iki noktann arasn birletiren izgiye; gn yars

izgisi, zeval izgisi, gney ve kuzey izgisi derler. Bunlarn hepsi dokuz

enlemin gayrisindedir.

Altnc daire, ykseklik dairesidir. Buna baucu dairesi dahi derler. Bu

hareket eden bir byk dairedir ki, baucu ve ayakucundan geip, o izginin

tepesinden gemitir ki o izgi, lemin merkezinden gelip, gnein

merkezinden ya yldzdan geip, st felein yzeyine kmtr. Bu

ykseklik dairesi, ufuk dairesini dik alar zere iki ortada kesmitir. O

noktalar sabit olmayp, ufuk dairesi zerinde yldz ve gnein intikali

sebebiyle yer deitirirler. Her birine baucu noktas ad verilir. Bu

noktalarla dou ve bat noktalar arasnda ufuk dairesinde bulunan kavse,

baucu noktas derler. Bu iki baucu noktasyla gney ve kuzey noktalar

arasnda bulunan kavse, baucunun btn derler. Bu ykseklik dairesi,

gn yars dairesine bir gn bir gecede iki defa akr.

Yedinci daire, semtlerin ilk dairesidir. Bu hareket eden bir byk dairedir

ki; baucu ve ayakucu noktasndan, dou ve bat noktasndan geer. Bunun

kutuplar gney ve kuzey noktalardr. Bu daire, gn yars noktas, ile

baucu ve ayakucu noktasnda dik alar zere kesimitir. Alem kresi bu

daire ile ve gn yars dairesi ile sekiz eit ksm olmutur ki: Drd

yerin zerinde, drd ufkun altnda bulunmutur. Bu daireye onun iin

semtler ilk dairesi derler. Ykseklik dairesi bunun zerine aktkta;

onun kavsi, baucu, baucu btn kalmaz. Semtler ilk dairesine teet olan

gnlk dnm noktalarna, blge dnm noktalar derler ki, o blgelerde

oturanlarn baucu dnm noktalardr.

Sekizinci daire, eilim dairesidir ki; bu dahi hareket eden bir byk

dairedir. Gneitleyici dairenin iki kutbundan gemitir. Gneitleyiciden,

yldz ve burlar kuann eilimi bununla bilinmitir. Buna ilk eilim

denmitir.

Dokuzuncu daire, enlem dairesidir. Bu dahi hareket eden bir byk dairedir

ki, burlar feleinin iki kutbundan geip, o izginin baucundan gemitir.

O izgi lemin merkezinden gelip, yldzn merkezinden geip, burlar

feleinin yzeyine kmtr. Bu enlem dairesi ile, yldzn enlemi

bilinmitir. Gneitleyiciden, burlar feleinin ikinci eilimi bununla

bulunmutur.

Onuncu daire, grnen gn orta dairesidir. Bu daire, burlar kuann ve

ufuk dairesinin kutuplarndan gemitir. Bunun iki kutbu, dou ve bat

noktalardr. Ufuk dairesi ile burlar kuann ufku arasnda veya aksiyle

bu dairede oluan ksa kavis, grnen iklim enlemidir.

Burada, bu byk daireleri aklamakla yetinip, kalan daireleri, yerleri

geldike yazlmak ho gelmitir.

Beinci Madde
Feleklerin btn tabakalarnn yapsn; feleklerin paralarnn

hareketlerini: Gnlk dn hareketinin keyfiyetini; ynlerin

snrlanmasn; yksek gk cisimlerinin mahiyetini zet olarak bildirir.

Ey aziz, malum olsun ki, astronomlar demilerdir ki: Kainatn yaratcs ve

dzenleyicisi olan Cenab- Hak'kn murad ve yaratmasyla btn feleklerin

cisimleri, topraa varncaya kadar drt unsur; lahana yapraklar gibi

biribirinin iinde drlm olup, bir dzen zere by kn kuatm

ve her ynden birbirine teet ve srekli, hepsi bir tek kre ekline girip;

cisimler leminin Rabbani hikmetle gzel bir nizam zere temeli atlm ve

tesis olunmutur. Bu artc ve garip bileim heykelinin ekil ve yaps;

btn slm filozoflarnn ve din limlerinin ounun birbirlerine yakn

grleriyle yle alnp, kabul edilmitir: Cisimler lemi, biribirini

kuatan kreler ve unsurlar zerinde soan kabuklar gibi tabakalar halinde

olup, hepsi bir top ekline girmitir.

Esr cisimler yani klli felekler dokuz tane olup, btn yksek cisimlerin

ve alak unsurlarn i gzeneinde varsaylan bir cz bulunur ki, o, lemin

merkezi ve hereyin esasdr. Bu dokuz gn en by, atlas feleidir ki,

cihann ynlerinin snrlaycs ve zamann vakitlerinin belirleyicisi

odur. Bu felek, teki felekleri avucunun iine alp, yirmidrt saatte bir

kere, ldayan, sabit ve gezegen yldzlar tmyle doudan batya

devreder. Bu dou ve bat ki; gece ve gndz, aydnlk ve karanlk

srekli byle oluur. Hepsi onun hareketine dayal ve baldr. Bu dokuz

felein sonuncusu, ay feleidir, ki, atmosferi, oluum ve bozuum lemini,

eyay her taraftan kuatmtr. Drt unsurun kreleri, ay feleinin iinde

mertebelerince durmu ve yerlemilerdir. Her durumda evre taraf st yn,

merkez taraf al yn olup; yeryznde ve suda ayakta duran ve gezenlerin

balar, ay felei tarafna; ayaklar lemin merkezi tarafna olduu bir

gerektir.

Bu dokuz felek ve iindekiler, saf, kl ve effaf olup, saffetlerinin

kemalinden bunlara: Kh billur, kh buzlu, kh sulu demilerdir. Gerek

feleklerin czlerinin tamam ve unsurlarn paralarnn arasnda fazlalk

ve boluk olmadnda filozoflarn hepsi birlemilerdir. Lakin byk

felein gerisinde srarla sz edilen holuu; ilk filozofar maddeden

soyutlanm bir bulut mevcuttur demiler, kelam bilginleri bunu hayal

boluk ile tabir ve tefsir etmilerdir. nk tm feleklerin belirlenmesi,

gklerin durumlarn kavramaya yetmeyip; astronomlar, yedi gezegene rz

olan ileri gzetlediler. Yani bu gezegenlerde kh doruluk, kh durgunluk,

kh yavalk, kh srat ve kh geri dn grp; kh gne gibi genel

eilimden ibaret olan iki deiim noktas arasnda gezindiklerini ve kh

dier gezegenler gibi deiim noktalarnn gney ve kuzeye iyice kaydn

ve kh klar oaldn ve kh klar azalp byle durumlarla kh

yere yakn kh uzak olduklarn: Ay ve gne tutulmalar dahi belirli

olmayp; bazen tam, bazen cz tutulma olduklarn grp, olaylar zerinde

dnceye daldlar. Elhasl, ta ki onlar, gklerin bu gibi eitli ilerini

incelediler. Bylece sebeblerini, illetlerini erh ve beyan ettiler.

Takvimde dzeltme yaptlar, ekleme ve karmalarda bulundular. Dzenlemede

klli felein ilerinde yani merkezleri bitiik olan iki paralel dzlem

arasnda bulunan boluklarda, yeryzn iine alan ve almayan merkezleri ve

kutuplar, bitiik, ayr; kalnlk ve incelikte eit ola ve olmayan nice

nice czi felekler varsaymaya muhta olup; bunlar, bedenin azalarna

benzetip, dnen ikinci felekler olarak itibar ettiler.

imdi biz, o gklerin ve yerin yoktan varedicisi hkim yaratc Allah'n

sanatnn inceliklerini, hikmetinin hakikatlerini fikredip dnerek, onu

tanmak isteyenlere, feleklerin czlerinin tahlili kolaylatrp bu

hususlar ve benzerlerini anlatmak zere, somut bir ekil olsun iin

feleklerin tmnn ekil ve suretlerini tasvir etmiizdir. Bundan sonra

feleklerden topraa inip, oradan kendine gelip, Rabbini bulmak iin

gklerin tertibini aklamak ve yazmakta yukardan aaya inme yolunu

tutmuuzdur.

Btn feleklerin sureti budur:

Altnc Madde

Atlas feleinin yapsn, srat ve gnlk hareketini ve btn feleklere ve

unsurlara olan tahakkm ve tasullutunu ve boluunun geniliini bildirir.

Ey aziz, malum olsun ki, astronomlar demilerdir ki: Yksek felek ki, ay

feleine nispetle dokuzuncudur. Yukarda akland zere nice namv e an

ile hret bulmutur. Merkezi, lemin merkezi; kutbu, lemin kutbu olup,

iki paralel dzeyle kuatlm bir yuvarlak cisim ve yldzlardan arnm

olmakla; atlas felei adn almtr. Btn gk ve yer cisimlerini kuatm

olmakla; cisimler lemi kendinde son bulup, gerekst ve cihann

snrlaycs olmutur. Gklerin tesinde boluk ve doluluk olmad

farzolunmakla; bunun yumru dzeyi, bir nesneye dokunmaktan uzaktr. Billur

gibi saf ve basit bir cisimdir. Btn sslerden arnmtr. Lakin ukurumsu

dzeyi, kendi holuunda olan sabit feleklerin yumru dzeylerine teettir.

Bu byk felein altnda cz felekler farzolunmaya ihtiya olmayp, ancak

byk dairelerden gneitleyici dairesi, bunun evresinde ve iki yarm

kutbunda eim dairesi var saylmtr. Byk felek, bu denli genilik ve

byklyle lemin merkezi evresinde, doudan batya sratli vaziyette

hareketiyle, iinde olan felekleri toptan ve ate kresi ve hava sresinden

bir miktar dndrp, yirmi drt saatte bir dnn tamam eder.

Her felein bir yeri ve meydan vardr ki, ondan asla ayrlmaz. Lakin kendi

meknnda btn czleriyle dzenli bir ekilde hareket edicidir. Bir gz

krpmas kadar bile duraklamaz. Byk felein,kuandaki hareketi olduka

sratlidir. Nitekim geometrik delillerle sabittir ki, cins atn kou annda

iki ayan kaldrp koyuncaya kadar, byk felek bin mil mesafe kateder.

Yaratc ve hakm olan Allah, her eyden mnezzehtir. Bu ne artc srat

ve acaip kuvvettir ki, bir lahzada, kutru yerkreden byk olan gnei

feleiyle alp gider. Bu srate evvela Hadisi erif ehadet eder ki; Habib-

i Ekrem sallallahaleyhivesellem, Cebrail aleyhisselema: Zeval vaktinden

sormutur ki: "Ey kardeim Cebrail, zeval vakti mi?" Cebrail cevap

vermitir ki: "Hayr. Evet..." Habib-i Ekrem (s.a.v.) sormutur ki:

"Hayr'dan sonra niin evet dedin?" Cebrail cevap vermitir ki: "Sen

sorduunda, henz gne zeval noktasna gelmemiti. Ben, hayr, deyinceye

dek beyz mil yolu katedip, gn yarlayc noktadan zeval noktasna

gelmiti. Onun iin evet, dedim."

Hak Taala bunu, nass ile bildirmitir ki: "Gne de yrngesinde yryp

gitmektedir. Bu, gl ve bilgin olan Allah'n kanunudur." (36/38)

Geri matematikiler ve geometriciler, feleklerin ve yldzlarn

uzaklklarnn ve cisimlerinin llerini hesap ve kyas ile uzun uzadya

beyan edip aklamlardr. Lakin byk felein azametinin lsn

bilmekte, genilik ve uzunluunu belirlemekte ve lemin merkezinden yumru

dzeyinin uzakln hesap ve kyas etmekten acz ve kusurlarn itiraf ve

ikrar edip; onu ancak yaratan Yaratc bilir, demilerdir.

Fakat dier felekleri, sabit yldzlar ve gezegenleri, matematikiler ve

geometriler, gk gzetim letleriyle lp takdir ettikleri zere, burada

bir miktar iaretle beyan etmek mnasip grlmtr. Ta ki bizim maksadmz

olan Mevla'y tanmaya vesile bulan, onun ince sanatlarn fikretmek,

hikmetlerinin srlarn dnmek, kudret ve azametinin eserlerini temaa

eden akl sahiplerine kolaylk olup; hepsini kendi vcutlarnda mevcut

grp, kendilerini tanyc olalar. Buradan da Allah' tanmaya yol

bulalar. Geri felekleri ve yldzlar lp takdir etmek, cebir

hesaplarndan habersiz olan kimselere uzak ve muhal grnr. Lakin bunlar,

aslnda gerek ve sabit olan kesin ilimlerin kaideleri zerine kurulu akl

hkmlerdir. Ama yksek cisimlerin mahiyeti, eski filozoflara gre

felekler, yldzlar basit cisimlerdir: Ne hafiftir, ne scaktr, ne

souktur, ne yatr, ne kurudur; ne yanma ne yapma kabul ederler; olduka

latif ve saftrlar. Nitekim Hak Taala buyurmutur: "Gklerin ve yerin

yaratlmas, insanlarn yaratlmasndan daha byk bir eydir. Fakat

insanlarn ou bilmezler." (40/57)

Kudret ve celal sahibi byk Allah mnezzehtir. Alemi rneksiz yaratan,

feleklerin hareketini, gece ile gndzn biribirini takip etmesini misalsiz

var eden Allah mnezzehtir. "Rabbimiz, sen gkleri ve yeri bouna

yaratmadn, sen mnezzehsin. Bizi atein azabndan koru." (3/191) Bizi,

gklerin ve yerin yaratln, gece ile gndzn deiimini dnen

kullarndan eyle!

10-BLM:

KNC BLM
Burlar sahibi g; burlarn ekillerini ve isimlerini; burlarn

katlarn ve sabit yldzlar; ayn menzillerini; gk cisimlerinin

uzaklklarn drt madde ile bildirir.

Birinci Madde

Sekizinci felei bildirir.

Ey aziz, malum olsun ki, astronomlar demilerdir ki: Feleklerin ve

unsurlarn tabakas birbirini kuatp, biri birine bir derece teet ve

akr olmutur ki, feleklerde ve unsurlarda zerre kadar boluk kalmayp,

her taraf dopdoludur. Hepsinin dn baka trl olup, kuaklar

kendilerine kabuk ve zarf olmutur. imdi, en dta olan kuak, yukarda

anlatld gibi byk felektir. Onun iinde bulunan kuak, sekizinci

felektir ki, burlar felei ve sabit yldzlar felei namyle mehurdur.

Byk felek boluunda durmas ve sabit olmas ile anlmtr. Merkezi,

lemin merkezi olup; kutbu, lemin kutbundan bir tarafa 23,5 derece

eilimli olup, paralel iki yzyle kuatlm bir krev cisimdir. Yumru

sathnn zerinde olan byk felein dip yzeyine teettir. Dip yzeyinde

olan boluunda, zhal feleinin yumru yzeyine teet olmutur. Saysz

sabit yldzlarla ilenmi ve sslenmitir. Hayallerde ekillenen on iki

burla naklanm ve renklenmitir. Umumi eksen olan felekler felei

(byk felek) ile lemin merkezi evresinde doudan batya hareket eder,

btn uydularyla yirmi drt saatte bir devresini tamamladndan baka,

kendine has hareketiyle lemin kutbundan baka olan kutbu zere ve

gneitleyiciden gayri iki tarafa kutbu kadar eilmi olan kua zere,
batdan douya yava yava dner. Aheste hareketiyle altnda dikilmi olan

sabit yldzlar toptan o tarafa alp gider. Yetmi gne senesinde kendi

kua yrngesinde ancak bir derece yol alr. O halde ikibinyz senede

bir, bir burcu geer ve yirmibebin ikiyz senede bir devresini tamam eder.

Filozoflar: Bu sre tamamnda, denizlerin ve karalarn yer

deitirmesinden, btn lemin ileri, srlar en iyi bilen Allah'n

takdiri ile batan ayaa deiir, demilerdir. Bu felein dahi altnda,

kk felekler varsaymaya hacet kalmayp, ancak byk dairelerden burlar

dairesi; bu felein evresinde, iki kutbu arasnda farzolunup, oniki burcun

ekilleri bu kuann bizzat kendinde olarak belirlenmitir. Alt byk

daire dahi, bu felein iki kutbu zerinde kesiir farzolunup, sekizinci

felek, bu alt daire ile kavun ve karpuz zerindeki izgiler eklinde oniki

ksm olup; her bir ksmna bir isim ile bur ad verilip: Mesel, ko

burcu, kova burcu vs. denilmitir.

kinci Madde

Belirlenmi yldzlar ile bulunan ekilleri ve burlar semasnn drt

katn bildirir.

Ey aziz, malum olsun ki, astronomlar demilerdir ki: Oniki burcun her

birinde, mesela karpuzun her dilimi ortasnda yani sekizinci felein oniki

diliminin her birinin yarsnda; belirlenmi yldzlarn toplu grnm,

bir ekle benzer olarak gzetlenip, o burlarn isimleri grntlerine

gredir. Mesela ko burcu, sekizinci felein sahasnda bir dilimdir ki,

onun dilimlerinde gzlenen yldzlar, birer izgi ile birbirlerine

balansa, ondan ko ekli grnr. teki burlar da byledir ve

grnlerine gre isim alrlar. Bu felein tamamen boluunu dolduran

saysz yldzlardan, eski filozoflarn gzlemleri gereince; binyirmiiki

kl yldz ieren hayvan ve eyaya benzer krksekiz suret hayal

edilmitir. yzkrkalt gzetlenmi yldzn ekillenmesiyle oniki ekil

belirlenmi ve oniki bur adyla isimlendirilmitir. Bu suretlerin

yirmibiri kuan kuzeyinde bulunup, onlarla yzaltmalt yldz

zat olunmutur. Krk sekiz suretin kalan olan onbe suret, kuan

gneyinde bulunup; gzetlenmi yldzlardan yzonalt yldz dahi

bunlarn sahasnda belirlenip, saylan binyirmiiki yldz tamamyla tesbit

edilmitir.

Ek: Malm olsun ki, merhum yazarn (brahim Hakk) sayd zere, yldzlar

iki ksma ayrlp; bir ksmna sabit yldzlar ve dierine gezegen ad

verilir. Bir ksmna sabit ad verilmesinin sebebi: Birbirlerine olan

uzakln miktar daima eit olup; fazlalap, eksilmediklerine dayanr.

Onlar, bu bahiste anlatlan sabit feleklerdir. teki ksmna gezegen

denilmesinin sebebi: Bunlar baka baka yryp hareket ettike,

birbirlerine kh uzak kh yakn olduklarna binaendir. Bunlar yedi

gezegendir ki, her biri bir felekte bulunur. Bu gezegenler, bazen bir yerde

toplanp kmelenerek, ufuk dairesinin birbirine kar derecelerinde kar

karya bulunurlar. Sabit yldzlarn miktar, sonraki filozoflarn szne

gre; binyzoniki adet yldz olup, kl cisimler olduklar

belirlenmitir. Birbirlerinden ayrlmak ve her birine bir isim konulmak

imknsz olmakla: Bilginler toplu grnmlerini altma blp, her birine

bir ekil zere isimler vermeyi uygun grp ve her bir ekle, eski

filozoflar arasnda hret yapm kimselerin isminden, baz hayvan, bitki,

cisim ve let isimlerinden birer isim koymulardr ki, aaya konulan

felekler eklinde grlmektedir.

Adlar geen seksen eklin her biri, birka yldzdan bir topluluk olarak

dnlp, onlarn onikisi, burlar kuandadr. Bu yldzlardan aylan

yzkrkalt yldz iine alr. Oniki burcun isimleri unlardr: 1- Ko,

2- Boa, 3- kizler, 4- Yenge, 5- Aslan, 6- Baak, 7- Terazi, 8- Akrep,

9- Yay, 10- Olak, 11- Kova, 12- Balk.

Burlar kuann kuzeyinde yzaltm yldz gzlenmi olup, yirmi bir

surete tatbik edilmitir. simleri unlardr: Kk ay, byk ay,

Keykavu, ku... Gneydeki drtyzalt yldza, yirmiyedi surete benzeyip,

isimleri byledir: Kitas, cebbar, tilki, kpek, gemi... Btn bunlar sadece

gzetlenebilen yldzlardr. (Bugnk bulgularla bu say seksensekiz olarak

tesbit edilmitir). Mesela kehkean (samanyolu) da bulunan yldzlarn henz

saylar tesbit edilememitir. te yandan yldzlarn, yere uzakl ve

yaknlndan m kk veya byk grndkleri henz mehuldr. Dorusunu

ancak Allah Tal bilir.

Oniki burcun alts, gneitleyici dairenin kuzeyinde olmakla, bunlara:

Kuzey burlar derler. Alts dahi gneleyicinin gneyinde olduu iin,

onlara: Gney burlar derler. Kuzey burlar: Ko, boa, ikizler, yenge,

arslan ve baaktr. Gney burlar: Terazi, akrep, yay, olak, kova ve

balktr. Bu burlarn drdne: Deitiren derler; drdne: Sabit ve

drdne: Kartran derler. Deitiren burlar: Ko, yenge, terazi ve

olaktr. Bunlara deitiren denmesinin sebebi: Gne unlardayken bir

mevsimden bir mevsime gemi olur. Ama kota gne bulunduunda, zaman

ktan bahara dner. Gnein yengece girmesiyle zaman, bahardan yaza dner.

Gne teraziye girdiinde, zaman, yazdan sonbahara dner. Gne olaa

girdiinde, zaman, sonbahardan ka dner. Ko burcunun balangcna,

ilkbahar noktas; yenge burcunun balangcna, yaz dnm; terazi burcunun

balangcna, sonbahar noktas; olak burcunun balangcna, k dnm

derler. Sabit burlarsa: Boa, aslan, akrep, kova burlardr. Bunlara

sabit denmesinin sebebi: Ne deitirenler gibi deime noktasnda kalr, ne

kartranlar gibi iki surette belirirler. Kartranlar: kizler, baak,

yay ve balktr. Bunlara bu ismin verilmesinin sebebi: Gne bu burlarn

paralelinde iken, her birinde zaman, bulunduu durumla dier durum arasnda

karmtr. kizlerde, zaman, ilkbahardayken, yaza dnp yazla karr;

Baakta zaman, yazdayken sonbaharla karr; yazdayken, zaman,

sonbahardayken kla karr. kizlerde, zaman, ktayken ilkbaharla

karr.

Sonraki filozoflar, nazarnda oniki burla yedi gezegen, tpk drt unsur

gibi deiik tabiatlar zeredirler. Onlar, her burcu bir tabiatta bulup,

burlar tirigonometresi adn vermilerdir Ko, aslan ve yay burlarna

ate ls derler ki,her birinin tabiat, scaklk ve kuruluktur. Boa,

baak ve olak, toprak lsdrler ki, her birin tabiat; soukluk ve

kuruluktur. kizler, terazi ve kova, hava lsdrler ki, her birinin

tabiat, scaklk ve rutubettir. Yenge, akrep ve balk, su lsdrler

ki, her birinin tabiat, rutubet ve soukluktur. imdi srasyla bu

burlara: Atesel bur, topraksal bur, hava bur ve susal bur derler.

Oniki burcu bu minval zere sayarlar. te yandan oniki burcun bazsn

erkek, bazsn dii tabiatte bulup, bazlarn gndze, bazlarn geceye

nispet etmilerdir ki: Alt bur erkek, alts diidir. Erkek olanlar: Ko,

ikizler, aslan, terazi, yay ve kova burlardr ki, bunlar tekil

burlardr. Diiler0 Boa, yenge, baak, akrep, olak ve balktr ki,

bunlar ikildir. imdi, ko burcundan balayp, srasyla burlar, bir

erkek, bir dii sayarlar ve oniki burcun tamamna dein giderler. Ate ve
hava lerde erkek burlar bulunup; topraksal ve susal llerin tm

dii bulunup: Gndzsel erkek ve gecesel dii olmutur.

Burlarla ilgili tablolar aadadr.

Burcun durumlar lkbahar Yaz Sonbahar K

Deitirenler Ko Yenge Terazi Olak

Sabitler Boa Aslan Akrep Kova

Kartranlar kizler Baak Yay Balk

nc Madde

Sabit yldzlardan olan ayn konaklarn isimleri ve ekilleriyle; burlar

feleinde olan mekanlaryla ve krk enlemde dou ve batlarn yerleri ve

vakitleriyle bildirir.

Ey aziz, malum olsun ki, Hak Taala Kelam- Kadim'inde: "Ay iin de konaklar

tayin etmiizdir," (36/39) buyurduu ayn konaklar yirmi sekizdir ki, bu,

burlar feleinde sabit olan gzlenmi yldzlardan burlar kuann

yaknnda bulunup; ay, kendi felei kuanda batya hareketiyle ko

burcunun yarsnda gne ile karlatka; her gece bir yldz beraberine

geldike, o yldz bir konak itibar olunmutur. Ay, sratli hareketiyle

oniki burcu yirmisekiz gnde kat edip ve devredip, yine yerine dndnden,

yirmisekiz konak bulunmutur. lk konak eratin, son konak ise rea olarak

isimlendirilmitir. Her iki konak aras oniki derece elliiki saniye

olmakla; oniki burcun her biri yirmisekiz konaktan iki konak ve tebir

kona yaklak olarak iermitir. Bu durum, alt sene nce yazlm olan

u manzumede anlatlmtr.

MANZUME
Allah adyle balarz haberi

Kld takdir ems ile kameri

Hamd lillah Habibine salavat

ems ve mah eyledike ho harekt

Badeh Hakk der ey ehl-i hitab

Ehl-i hey'et yszncedir bu kitab

Nazm kldm kitab- muteberi

Dedim ismin menzil-i kameri

Oldu ebyat cmle yz doksan

Binyz altmbe idi sl ey cn

arh- Smin ki oniki blnr

Her blkte otuz sehm bulunur

Oniki burcu oniki ay olur

bahar olur dahi yay olur

harif olur dahi ktr

r fasl oniki ay olmutur

Evvel azar ikinci nisandr

eyyar rbi hazirandr

Hmis oldu temmuz ve sdisi b

Oldu eyll sbii behesab

Smin ve tsi oldu terineyn

K d knun ve yek ubat ey zeyn

Gelmeden gn brc viline

On gn akdem uhur- rum biline

Oniki burca bunlar esmdr

Bir hamel iki sevr ve cevzdr

Seretn ve esedle snbledir

Burc-u mzan ve akrab biledir

Kavs ile ced ve delv ve ht eilir

Ylba ol hamel saylr

nk e burc otuz py gemitir

Bil yl eyymn yz altmbe

arh- Smindedir bu ksm- rsum

Ondadr cmle sbitan- ncum

Devr-i ark seri' seyrandr

Hep tulu ve gurup o devrandr

Oniki burc yirmidrt saat

re bir devri hatm eder rhat

n dner nsf- burc bir saat

Saat onbe derecedir det

arh- aremde gn musana'dr

stnde zemin murassa'dr

Ol felek devr eder gne seyri

Onda yok necm emsten gayri

Garbdan arka gn gider her gn

yz altmbeinde biri gn

Seyr eder ems gnde bir derece

Ayda bir burcu kat' eder bylece

n tahavvl eder her ay birine

Yl tamamnda hem gelir birine

Ruz-u eb hatt- stvada sev

Arz krk cz' olan meknda ola

Ol cedye gelse gn rahn

Zemherr ibtidasdr o zaman

Saat- eb o gece onbe olur

Gndzn saat dokuzu bulur

Pes gece gnden alt saat alr

gn gece bir karara kalr

Badeh gn be gn etval olur

Ta hamel evvelin bu ems bulur

Nakledende gn ol hamele

Gece gndz beraberine gele

Gn doandan bitene dek o zaman

Oniki saat ola b noksan

Gn bitenden doana dek gece hem

Oniki saat oa olmaya kem

Hem yine gn be gn etval olur

Seratan evvelin gne ki bulur

Saat-i ruz o gnde onbe olur

Ol ebin saat dokuzu bulur

Pes gndz ebden alt saat alr

gn gece ol karara kalr

Badeh gn be gn eb etval olur

Ta ki mzann evveline gelir

Gelse mzann ibtidasna gn

Ruz ve eb hem beraber olur o gn

n hamel evvelile bu birdir

ark ve garb ikisine bir yerdir

Pes yine gn be gn eb etval olur

Ta gne cednin evveline gelir

Ylda bir yol bu devr-i dimdir

Arz- mimde bu tavr kimdir

arh- aremde ems her nicedir

Hem kamer bu felekte ylecedir

arh- evveldedir kamer mirt

Ol musaykal- kesiftir bizzat

Cerm-i emsir ziyas daimdir

ems ile nur-u mah kaimdir

Cerm-i mah muzlem ve mdavverdir

Ol gneten yana mnevverdir

Cy n gnle arzn arasdr

Arza doru muhak karasdr

Ertesi gece n hilal grnr

Nurlu yandan bize hayal grnr

Gn be gn ay gneten olup rak

Arza doru yz olur berrak

arde menzilin mah eylese seyr

ems ve mah beynine karib ola yer

ems ile mah ho mukabil olur

Grnr nur-u bedr kmil olur

nki mir'at- emsdir bu kamer

Zulmet-i leyli nur mahz eyler

emse olduka mukarreb hem ay

Azar azar grne nursuz cy

n bulur hem o ems-i tbn

Bize doru dner donuk yan

Ayda bir yol bu devr-i daimdir

Bu muhak ve bu bedri kaimdir

Oniki burcu gn keser bir yl

Kat' eder meh bir ayda cmleyi bil

Garbdan arka hem kaber dolar

Gnde on derece yol yer oluur

ems ile n kamer muhak bulur

ertesi gece ay mukaddem olur

Gnde oniki cz' o ems geer

Oniki burc bist het ler

Pes menzil yirmi sekiz olur

Her birine nian yldz olur

Her niann bir ismi resmi var

Say mretteb yeriye bil ey yar

eratin ve betin ve pervin '

Debran hak'a hen'a ile zira'

Nesre ve tarafa cebhe ve zre

Sarafa ava semak ve pes gafera

Hem zebnen ve badeh eklil

Kalb ve ol niayimi ho bil

Belde zbin bel'- suud ihya

Pes mukaddem muahhar oldu rea

Gkyznde menzil-i kameri

Bilmek istersen eyle eb nazar

Gzle hem ftab- tbn

n bulur ibtida-y mzan

Ol gn oldukta ems ufukta ayan

Nokta-i mark oldur eyle nian

Hem edende o gn ufukta gurub

Nokta-i marib ol yeri bil hub

ki yandan d nokta evsat al

Kl nian nokta-i cenub ve imal

Kl bu drt nokta evsatn tahmin

Het nokta ufuktan et tayin

Ufku farzet yz altm ay

Pes ul ve gurubu ondan say

Krk derece arzda menzil ede zuhur

Nokta-i markn imalinden

Hem yirminci cz' hilalinden

eratin iki necm-i lidir

Bir cenub biri imaldir

Bir zir ikisi arasn say

Bist ve het hameldir onlara cy

Ol cenub yannda rshtr

Bir kk yldz ismi bthtr

eratinden muahhar olan berah

Hem betn ol ikinci menzil-i mah

Nokta-i markn imaline bak

Noktadan doa krk derece rak

kk nemedir mselles var

Burc-u sevrin nnde buldu karar

n iki saat ol eb ede ubur

lker nc menzil ede zuhur

Nokta-i markn imalinden

Hem otuz derece kemalinden

He eklinde alt kevbdir.

Sevrin yirmi drd munsabdir

Ol eb saat ve rubu'da heman

Doa drdnc menzil debran

Noktadan on sekiz derece imal

Berk urur necm-i hmisi fi'l-hal

Dal eklinde pen yldzdr

Burc-u cevzada cy sekizdir drt

Buuk saat ol eb etme hcum

Menzil-i hmis ede huka tulu'

Nokta-i markn imali hemin

Cz- sminde ekl nokta-i in

Re's-i cebbar ad seh necm-i nihan

Burc-u cevzada bistemde ayan

Be buuk saat ol eb etse mrur

Hna altnc nokta ede zuhur

Nokta-i markn imaline bak

Noktadan onsekiz derece rak

ki yldz imal ve garb kebir

Seretan cz'- hmisinde mnir

bekle be saat ol eb ile nigh

Gresin t zra'- heftem mh

Nokta-i markn imaline git

Noktadan krk derece tahmin et

ki ren sitredir be akab

Garb uara-y mi4dir bel'akab

Oldur ol imali bir yldz

Seretandan beridir on sekiz

Olsa saat yedi o eb-i kmil

Grnr nesre hetem menzil

Nokta-i arkn imaline gel

Her yirmibeinci czn al

Hurde encmden br paresidir

r necm murabba arasdr

smi ura-y yemandir bil

Hem eset evvelindedir hasl n

sekiz saat ol eb etse gzar

Grnr tarafa tsi ile nazar

Nokta-i markn imalinden

Hem otuzuncu cz kemalinden

ki yldz biri eseddendir

Esedin onbeinde rendir het

Ve nm saat ol eb etse mrur

Ar- mah cebhe ede zuhur

Nokta-i markn imalini al

Ta yirmibeinci czne gel

Bir muavvec hat zere drt kevkeb

Ol cenuhu azim ve ruen hep

Oldu kalb'l-esed byk yldz

Hem esedden biri yirmisekiz

olsa saat dokubuuk o seher

Zredir onbirinci doa meer

Nokta-i markn imaline var

Kl yirmibeinci czde karar

Koa yldz cenubdir ruen

Snble onbei ona mesken

n doar gn onunla bir doa

Noktadan sarfa krk imal iva

Sarfa ol necmi ol kadarn

On ikinci menazil-i kamerin

Horde encm muhit oldu nian

Snble hiridir ona mekan

Oldu iva be encm ruen

Tuttu mizann onbeinde vatan

n menazilden onne heman

Markndan o eb bilindi mekan

Bkisin marib ile bil o zaman

Maribe bak o eb hem eyle nian

nk bir saat ol eb ede gzar

Menzil-i r hem ufukta gider

Nokta-i maribe nazar ho kl

Batar onda ysemak eazli bil

ismidir fahz- snble ey can

Resmidir bst-i penem mizan t kim

saat ol eb ede duhul

Panzed hem gufre ancak ede nzul

Nokta-i maribin imalini al

Her yirmisekiz derecede kal

Bir mukavves hat zere kevkeb

Yeridir cz- evvel akreb

Hem bir ismi samek ramh'dr

st ramh ve kendi rhdr

r menzil ala't-tevali ol

On beinden evvel ede nzul pes

Rbue saat olsa ol eb hub

nezd hem zebane ede gurub

Nokta-i maribin gurubuna var

Ondan ondokuzuncu czde biter

ki yldz mukabil ve berrak

kinin aras bir mzrak

Hem bir ismi de pele-i mizan

Burc-u akreb ndr ona mekan

n iki saat ola ol eb tr

Oldum eklil on yedinci batar

Nokta-i maribin cenubuna bak

Noktadan otuz derece rak

Yer var b hat zere kevkeb

Rueni oldu cebhe'tl-akreb

Akreb oldu bir ismi hem ey yar

Burc-u akrebde cy- bist har

Bekle saat ikibuuk ola t

Hejde hem kalb-i akreb onda bata

Nokta-i maribin cenubunu bul

Otuznc cz garbn bul

Bir mukavves hat zere kevkeb

Sdis burc-u kavs ona matlub

Kalb-i akreble bile yle varb

Nokta-i maribin cenubuna bak

Noktadan krk dokuz derece rak

Koca yldzdr ikisi berrak

Buldu kavsin yirmisinde durak

Bekle drt saat ol gece oturup

Bstemdir niayim ide gurup

Nokta-i maribin cenubunu bul

Otuznc czdr ona yol

r necmi saar ve r kibar

Tuttular ced evailinde karar

Dahi be saat ol eb uyuma t

Kim yirmi birinci belde bata

Nokta-i maribin cenubunu al

Ta yirmisekiz dereceye gel

Kta-i arhdir ki sde olur

Encm etrafna klade olur

her bir ad kladedir ey can

Evsat- ced burcun etti mekan

Ger yedi saat olsa eb-i rayih

Bata bist ve dm ad zbih

Nokta-i maribin cenubunu al

Ondan ensekizinci czde kal

ki yldz imalidir a'zam

Bir kk necm annda ad ganem

Zbih an eder gibi kurban

Ol devl ne oldu mekan

Heft nm saat ol eb olma mell

Bst ve sevm belidir ede nzul

Nokta-i maribin cenubunu nice

Noktadan say yirmi derece

iki ruen sitaredir ki karib

Bir kk yldz aralkta garib

Ol kk yldz ol imale yakn

Delvin ondrddr mekan hemin

Ger dokuz saat ol eb etse gzar

sit rem suud o demde gider

Nokta-i maribin cenubuhu bul

Cz- smin ufuktadr ona yol

Bir mukavves hat zere yldz

Delv burcunda cy onsekiz

Onbuuk saat ol ebeyle nazar

Ahbih bist penemine seher

Nokta-i maribe garib ve cenub

r kevkeb mselsel olup

Rbii sa'd ve hem redif ana nm

Hmisi burc-u hutu kld makam

arka bak hem o akam et tevfik

rtifaiyle her birin tahkik

Kim mukaddem dahi muahhar hem

Doalar ems batmadan akdem

Birbuuk saat akama var iken

kisi dahi domu ola maan

Nokta-i markn imalinden

Bist- penem cz' kelalinden

Doa fer'i mukaddem onda ayan

Asl bir necmdir cenubu heman

kisinin aras bir mzrak

Hatdan panzdehem o fera durak

Nokta-i markn imaline git

Her otuzbir derece tahmin et

Onda domu ola muahhar nur

Feri aslndan akdem ede zuhur

ki yldz ki suudu bir mzrak

Feri hut hirinde ho burak

arka bak bul o eb mahall-i a

Domu yirmisekizinci raa

Kalm iken guruba bir saat

arktan domu ola ol rahat

Nokta-i markn imalinden

Hem otuzuncu cz kemalinden

ki yldz ki ark ve garb

Saf- encmledir sefine gibi

ekl-i ehlilcidir ol gya

Hem hamel onbeindedir hl

Nfs- burc-u hamelde olsa muhak

Meh gneten bu resme ola rak

Menzil-i la olur eratin

Hem bu tertib ile raaye dein

n yirmisekiz gn ire kamer

Bu menazilden ede cmle gzar

Ol yirmisekiz gnyle gece

Hem geer ems gnde bir derce

n yirmidokuzbuuk gn olur
ems ile hem kamer muhak bulur

Ol sebebden bir ay yirmidokuz

Gn hesap olunur br ay otuz

Badeh her ne eb klnsa murad

Bu menazil tamam olur tdad

Olduun gece emse bir derece

Kim ne burcun kandad o gece

Kl hesab ibtida-y mizandan

Bil ne miktar geti ems ondan

Gee bir burcu iki saat o dem

Hep menazil doup batar akdem

Pes her onbe gecede bir saat

leri sbitan eder srat

kim gne her gn iki kursu kadar

Seyr edip arka ge guruba gider

Her ne gese buna kyas olunur

Bu hesab zere cmlesi bulunur

n geer ems evvel ol hamele

Emr ber aks olur kolayl gele

Marktan ayan olan kevkeb

Maribiyle bilinmek olur hep

Maribinden beyan olan el'n

Markndan bilinmeli o zaman

Nereden doa karsnda batar

Kande batsa mukabilinde doar

n menazil bilindi bi't-tayin

Oniki burcu bundan et tahmin

Ta ki seyyar ve sbit ola ayan

Kim ne kevkeb ne burcu kld mekan

Ho bilindi kevakib ey Hakk

Seyr et eflk fikr kl Hak'k.

(Haberi, Allah adyla balarz. Gne ile ay takdir kld. Hamd Allah

iin, salavat Habibine: Gne ve ay ho hareketler eyledike. Sonra hakk,

ey szm dinleyenler, der, bu kitab, astronomlar szncedir. Muteber

kitab nazm kldm. Ay menzillerinin ismini dedim. Btn beyitleri yz

doksan oldu. Ey can, sene binyz altmbe idi. Sekizinci felek ki, oniki

blnyor. Her blkte otuz pay bulunuyor. Oniki burcu, oniki ay olur.

bahar olur, dahi yay olur. gz olur, dahi ktr. Drt mevsim,

oniki ay olmutur. Birinci mart, ikinci nisandr. nc mays, drdnc

hazirandr. Beinci temmuz, altnc austostur. Eyll yedinci, sekizinci ve

dokuzuncu, terin-i evvel, terin-i sani oldu. K iki kanun ve bir de

ubat oldu. Burlar ortasna gn gelmeden, on gn nce rum aylar biline.

Oniki burca isimler bunlardr: Ko, boa, ikizler, yenge, aslan, baak,

terazi, akrep, yay, olak, kova, balk. Ko, ylba saylr. nk alt

bur, otuz pay gemitir. Yln gnlerini yz altmbe bil. Sekizinci

felektedir resimler paras. Btn sabit yldzlar ondadr. Douya dn

hzldr. Hep dou ve bat o dntr. Oniki bur, yirmidrt saat ire

bir dn rahat tamamlar. Burcun yars yarm saat dner. Saat onbe

derecedir. Drdnc felekte gn sslenmitir. Yer stnde kymetli

talardr. O felek, gne seyrini devreder. Onda yldz ve gneten gayri

yoktur. Batdan douya gn gider her gn. Gn, yz altmbe

derecesinden bir derece gne gnde seyr eder. Bylece ay da bir burcu

kat eder. Her ay birine geer. Yl tamamnda yerine gelir. Eitlik

izgisinde, gece ile gndz eittir. Enlemi krk olan yerde ola bu. Olaa
gelse, gn aydndr. O zaman en souk gnler balangcdr. Gecenin saati o

zaman onbe olur. Gndzn saati, dokuzu bulur. O zaman gece, gnden alt

saat alr. gn gece bir karara kalr. Sonra gn, yava yava uzar. Ta

ko evvelini bu gne bulur. Gn koa nakledende, gece gndz eitliine

gele. O zaman gn doandan bitene dek, noksansz oniki saat ola. Gn

bitenden doana dek gece de, oniki saat ola, eksik olmaya. Hem yeni gn

gn uzar. Yenge evvelini gne ki bulur. Gnn saati o gnde onbe olur.

Gecenin saati dokuzu bulur. O zaman gndz, geceden alt saat alr. gn

gece o kararda kalr. Sonra gn gn gece uzar. Ta ki terazinin evveline

gelir. Terazinin balangcna gn gelse, gece ve gndz de beraber olur o

gn. nk ko evveliyle bu, birdir.

Dou ve at, ikisine bir yerdir. O halde yine gn gn gece uzar. Ta gne

olan evveline gelir. Bu ylda bir yol daimi dntr. Mim enleminde bu

halde durmaktadr. Drdnc felekte gne her nicedir? Ay da bu felekte

ylecedir. Birinci felekte ay, aynadr. o bizzat parlak ve youndur.

Gnein ziyasi sreklidir. Gne ile ayn nuru kaimdir. Ay, karanlk ve

yuvarlaktr. O gneten yana mnevverdir. Yeri nk yerle gnein

arasdr. Yere doru akma, karasdr. Ertesi gece, hilal grnr. Nurlu

yandan bize hayal grnr. Gn gn ay, gneten rak olup, yere dour yz

berrak olur. Drdnc menzilini ay seyr eylese, gne ve ay arasna yakn

la yer. Gne ile ay ho mukabil olur. Ondrd grnr, olgun olur. nk

gnein aynasdr bu ay. Gece karanln salt nur eder. Ay da gnee yakn

olduka, azar azar grnr nursuz yer. Parlak gnei bulduunda, bize doru

donuk yan dner. Bu, ayda bir yol srekli devirdir. Bu akma ve bu

bedridir. Gn oniki burcu bir yl keser, ay bir ayda hepsini kateder.

Batdan douya ay da dolar. Gnde oniki derece yer oluur. Gne ile ay

akmay bulur, ertesi gece ay nce olur. Gnde oniki cz o gne geer.
Oniki bur, yirmisekiz ler. O halde menziller yirmisekiz olur. Her birine

nian, yldz olur. Her niann bir ismi ve resmi var. Ey dost,

tertiplenmi say, yeriyle bil. (Burada tali yldzlarn adlar saylyor.)

Gkyznde ayn menzillerini bilmek istersen, geceye bak. Gzle hem parlak

gnei. Terazinin balangcn bulduunda, gne ufukta grnd gn, dou

noktas odur, nian eyle. Hem o gn ufukta batanda, bat noktas o yeri

bil. ki yandan iki nokta ortasn al, gney ve kuzey noktalarn nian

kl. Bu drt nokta ortasn tahmin kl, ufuktan ekiz nokta belirle. Ufku

yz altm ayak farzet. O halde dou ve baty ondan say. Krknc

enlemde menziller, o ufuktan bu resme doru doa bata. Yarm saat evvel

gece gee, menzillerin balangc ortaya ka. Dou noktasnn kuzeyinden,

hem yirminci cz hilalinden, iki parlak yldz yksektir; biri gneyde,

biri kuzeydedir. kisi arasn bir zira ay, yirmi sekiz; kotur, onlara

yer. O gneydeki sabittir. Bir kk yldz, ismi batndr. ki parlak

yldzdan geri ola biraz. Batn da ayn ikinci menzili. Dou noktasnn

kuzeyine bak. Noktadan krk derece rak doa. kk yldz, gen var.

Boa burcunun nnde karar kld. nk o gece iki saat gee, nc

menzilde lker ortaya kar. Dou noktasnn kuzeyinden, otuz derece

bitiminden hue eklinde alt yldzdr. Boann yirmidrd bellidir. O

gece saat ve eyrekte heman, drdnc menzile zebran doa. Noktadan on

sekiz derece kuzey, o durumda beinci yldz doar. Dal eklinde be

yldzdr, ikizlerde yere sekizdir. O gece drt buuk saat, hcum etme,

beinci menzil huka doa. Dou noktann kuzeyi, sekizinci czde, nn

noktas eklidir. Ba cebbar, ad gizli yldz. kizler burcunda gzle;

o gece be buuk saat gese, hna altnc nokta zuhur ede. Dou noktasnn

kuzeyine bak; noktadan onsekiz derece rak, kuzey ve bats byk iki

yldz, yengecin beinci cznde parlak. Be saat bekle o gece ile uyank,
yedi arnda ay gresin. Dou noktasnn kuzeyine git, noktadan krk

derece tahmin et, iki parlak yldzdr hemen sonra. Bats, am airlerinin

sandr.

Odur, o kuzeyli bir yldz. Yengeten beridir onsekiz, olsa saat yedi o

gece tam grnr sekiz sekin konak. Dou noktasnn kuzeyine gel, her

yirmibeinci czn al, kk yldzlardan bulut parasdr. Drt yldz

karenin arasdr. smi Yemen airleridir, bil. Hem aslan evvelindedir

hasl nk, sekiz saat o gece gese, grnr tarafa dokuz kere bak. Dou

noktasnn kuzeyinde, hem otuzuncu cz bitiminden iki yldz; biri

aslandandr, aslann onbeinde parlaktr; sekiz ve yarm saat o gece

gese, ayn onuncu yz ortaya kar. Dou noktasnn kuzeyini al, ta

yirminci czne gel. ni-kl bir izgi zere drt yldz, gneyi byk

ve kl hep oldu aslann yldz byk yldz. Hem aslandan beri

yirmisekiz olsa saat dokuz buuk o seher, ziredir onbirinci doa meer,

dou noktasnn kuzeyine var, kl yirmibeinci czde karar. Koa yldz,

gneylidir parlak, baak onbei ona mesken. nk doar onunla gn bile.

Noktadan arka kuzeye fark iva, sarfa o yldz, o kadarn ayn onikinci

menzili kk yldz kuatt, nian baak sonudur ona mekan. Oldu iva be

yldz parlak. Terazinin onbeinde mekan tuttu. Menzilden onne hemen

douundan o gece bulundu mekan. Kalann bat ile bil o zaman. Batya bak

o gece, hem de nian eyle. nk o gece gee, drt menzil de ufukta gider.

Bat noktasna iyi bak. Betar onda semak silahsz bil. smi baak fahz ey

can. Resmi yirmibe terazidir ta ki, saat o gece gire. Hem gufre onbete

ancak iner. Bat noktasnn kuzeyini al, her yirmisekiz derecede kal. Bir

kavisli izgi zere yldz, akrepin birinci cz yeridir. Bir ismi semek

ve bir ismi ramhdr. t mzrak ve kendi yaralaycdr. Drt menzil,

burlar sras zere, onbeinden evvel ine. te zeyrek saat o gece, gne
parlayarak batar. Bat noktasnn gneyine var, ondan ondokuzuncu czde

batar. ki yldz karlkl ve berrak, ikinin aras bir mzrak, bir czde

batar. ki yldz karlkl ve berrak, ikinin aras bir mzrak, bir ismi

de terazi pelesi, akrep burcu ndr ona mekan. O gece iki saat karanlk

olur. Tac oldum, onyedinci batar. Bat noktasnn gneyine bak, noktadan

otuz derece rak yer var. Ayn izgide olmayan yldz, kls akrebin

cephesi oldu. Ey dost, bir ismi de akrep oldu. Akrep burcunda yirmidrt

yer, bekle saat ikibuuk ola ta onsekiz, hem akrebin kalbi onda bata. Bat

noktasnn gneyini bul. Otuznc cznn batsn bul. Kavisli bir

izgi zere yldz. Altnc yay burcu ona tlibtir. Akrebin kalbiyle

birlik yle varp, bat noktasnn gneyine bak, noktadan krkdokuz derece

rak koca yldzdr, ikisi berrak, buldu ayn yirmisinde durak. O gece

oturup drt saat bekle. Yirmidir ay dura bata. Bat notasnn gneyini

bul, otuznc czdr ona yol. Drt yldz kk, drd byktr. Olak

evvelinde karar tuttular. O gece be saat daha uyuma, ta ki yirmibirinci

belde bite. Bat noktasnn gneyini al, ta yirmisekiz dereceye gel, felek

kuadr ki sde olur, yldz etrafna gerdanlk olur. Ey can, herbir ad

gerdanlktr, olak burcunun ortasn etti mekan, ayet gece yedi saat

gidici olsa, bata yirmi iki, ad zebayih.

Bat noktasnn gneyini al. Ondan onsekizinci czde kal. Kuzeyde iki

yldz byktr. Bir kk yldz, ad koyun. Zebayih onu kurban eder

gibidir... Kova burcu ne mekan oldu. O gece yedibuuk saattir, zlme.

Yirmi inince yutucudur. Bat noktasnn gneyini nice noktadan say

yirmi derece. ki aydnlk yldzdr ki yakn, bir kk yldz aralkta

garip. O kk yldz kuzeye yakn, yeri kovann ondrddr. Eer o gece

dokuz saat gese, yirmidrdnc ykseli o demde gider. Bat noktasnn

gneyini bul. Sekizinci cz, ufukta ona yoldur. Kavisli bir izgi zre
yldz, kova burcunda yer onsekiz. Onbuuk saat o geceyle bak, ehbib

yirmibeine seher bat noktasna yakn ve gney drt yldz, gen

olup, drdnc saad ve de redif ona isim. Beincisi balk burcunu kld

mekan. Douya bak hem o akam tevfik et ykseliiyle her birin incele ki,

nceki dahi gecikmi hem doalar gne batmadan nce. Akama birbuuk saat

varken, ikisi birlikde domu ola. Dou noktasnn kuzeyinden, yirmibeinci

czn bitiminden doa nce bir kolu aka. Asl bir yldzdr, gneyi

hemen ikisinin aras bir mzrak, balktan panzede hem o ubeye durak. Dou

noktasnn kuzeyine git, hem otuzbir derece tahmin et, onda gecikmi nur

domu ola. Kolu aslndan nce ortaya ka. ki yldz ki uzakl bir

mzrak. Kolu balk sonunda ho burak. Douya bak, yats yerini bul, domu

yirmisekizinci serpinti, guruba bir saat kalm iken. Doudan domu ola o

rahat. Dou noktasnn kuzeyinden, hem otuzuncu cz bitiminden iki yldz

ki, dou ve bats gemiler gibi dizili yldzlarladr. ekilleri sanki

yumurta biimindedir. Hl hem ko onbeindedir. Ko burcunun yarsnda

aksa ay, gneten bu resme rak ola. lk menzil eratin olur. Bu tertip

ile raaya dei, yirmisekiz ygn ire ay bu menzillerden hep gee. O

yirmisekiz gnyle geer gne de geer gnde bir derece. n

yirmidokuzbuuk gn olur, gne ile ay akr. O sebebden bir ay

yirmidokuz gn hesap olunur, br ay otuz. Sonra her ne gece istense, bu

menzilin sayl tamam olur. Gnee bir derece olduun gece ki, ne burcun

kandadr o gece, hesap kl terazinin balangcndan. Gne ondan ne

miktar geti bil. Bir burcu iki saat gee o dem hep menziller nce doup

batar. u halde her onbe gecede bir saat ileri, sabit yldzlar hzlanr

ki, gne her gn iki kursu kadar seyredip douya, batya ge gider. Her ne

gese buna kyas olunur, bu hesap zere hepsi bulunur. Ne zaman gne koun

evveline geer. ters olur, kolayl gelir. Doudan kan yldz,

batsyla bilinmek olur hep, olur, kolayl gelir. Doudan kan yldz,

batsyla bilinmek olur hep, batsndan aklanan el'an dousundan bilinmeli

o zaman. Nereden doa, karsnda batar. Kande batsa karsnda doar.

Menziller belirlemeyle bilindi. Oniki burcu, bundan tahmin et. Ta ki

gezegen ve sbit ola ayn. ne yldz, ne burcu mekan kld? Yldzlar ho

bilindi ey Hakk, felekleri seyret, Hak'k fikir kl.)

Drdnc Madde

Burlar feleinin ve onda olan sabit yldzlarn uzaklk ve cisimlerini

bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, rasatlar, geometriciler ve matematikiler;

yldzlarn ve feleklerin cisim ve uzaklklarn kesin kanunlar ile

hesaplarnda gr birliine varmlardr. Byk felein yzeyinin

uzunluunun mesafesini ki, burlar feleinin yzey yumruluunun

uzakldr, lemin merkezinden takriben otuzbin kere bin ve

beyzyirmibebin sekizyz seksenbir fersah bulmulardr. Her bir fersah

mil ve her bir milli bin zera ve her bir zera, otuziki parmak

genilii kadar farz ve takdir klmlardr. Her bir parma, alt arpa eni

kadar ve her bir arpay, atn alt kl miktar itibar edip; cisimler

leminin uzaklnn hesabn bilmilerdir. Burlar feleinin dip

yzeyinin bu merkezden uzakln takriben otuz kere bin ve beyzonbin

drtyzelli fersah ve burlar feleinin kalnln takriben onbebin

drtyzotuzbir fersah bulmulardr. Sabit yldzlar alt ayr ksm bulup;

birinci deer, ikinci deer, nc deer, drdnc deer, beinci deer ve

altnc deer diye isimlendirmilerdir. Birinci deerin tabakalarn,

burlar feleinin kalnlna mutabk ve eit onbebin drtyz otuzbir

fersah bulup; yldzlarn cisimlerinin miktarn yerkreye oranla

aklamlardr. Birinci deerin cisimlerini takriben altbuuk yer cismi

kadar lp ve farzedip; ikinci deerin cisimlerini bebuuk yer cismi

miktar; nc deerin cisimlerini drtbuuk yer cismi miktar; drdnc

deerin cisimlerini buuk yerkre gibi ve beinci deerin cisimlerini

buuk yerkre kadar; altnc deerin cisimlerini birbuuk yeryuvarla

miktar bulmulardr. Bunlar geometrik delillerle ispat edip, hesabn

almlardr. Btn sabit ve gezegenleri, kendi yerlerinde belirli bir

hareket ile merkezleri evresinde hareket eder ve dner grp: "Feleklerde

duran hibir ey yoktur," mazmununca iin srrna ermilerdir.

Yaratc, hakm ve kudretli olan Allah mnezzehtir. Byklnn celaletine

ve kudretinin illetine akln idraki eriemez.

10-BLM:

KNC BLM

Burlar sahibi g; burlarn ekillerini ve isimlerini; burlarn

katlarn ve sabit yldzlar; ayn menzillerini; gk cisimlerinin

uzaklklarn drt madde ile bildirir.

Birinci Madde

Sekizinci felei bildirir.

Ey aziz, malum olsun ki, astronomlar demilerdir ki: Feleklerin ve

unsurlarn tabakas birbirini kuatp, biri birine bir derece teet ve

akr olmutur ki, feleklerde ve unsurlarda zerre kadar boluk kalmayp,

her taraf dopdoludur. Hepsinin dn baka trl olup, kuaklar

kendilerine kabuk ve zarf olmutur. imdi, en dta olan kuak, yukarda

anlatld gibi byk felektir. Onun iinde bulunan kuak, sekizinci

felektir ki, burlar felei ve sabit yldzlar felei namyle mehurdur.

Byk felek boluunda durmas ve sabit olmas ile anlmtr. Merkezi,

lemin merkezi olup; kutbu, lemin kutbundan bir tarafa 23,5 derece

eilimli olup, paralel iki yzyle kuatlm bir krev cisimdir. Yumru

sathnn zerinde olan byk felein dip yzeyine teettir. Dip yzeyinde

olan boluunda, zhal feleinin yumru yzeyine teet olmutur. Saysz

sabit yldzlarla ilenmi ve sslenmitir. Hayallerde ekillenen on iki

burla naklanm ve renklenmitir. Umumi eksen olan felekler felei

(byk felek) ile lemin merkezi evresinde doudan batya hareket eder,

btn uydularyla yirmi drt saatte bir devresini tamamladndan baka,

kendine has hareketiyle lemin kutbundan baka olan kutbu zere ve

gneitleyiciden gayri iki tarafa kutbu kadar eilmi olan kua zere,

batdan douya yava yava dner. Aheste hareketiyle altnda dikilmi olan

sabit yldzlar toptan o tarafa alp gider. Yetmi gne senesinde kendi

kua yrngesinde ancak bir derece yol alr. O halde ikibinyz senede

bir, bir burcu geer ve yirmibebin ikiyz senede bir devresini tamam eder.

Filozoflar: Bu sre tamamnda, denizlerin ve karalarn yer

deitirmesinden, btn lemin ileri, srlar en iyi bilen Allah'n

takdiri ile batan ayaa deiir, demilerdir. Bu felein dahi altnda,

kk felekler varsaymaya hacet kalmayp, ancak byk dairelerden burlar

dairesi; bu felein evresinde, iki kutbu arasnda farzolunup, oniki burcun

ekilleri bu kuann bizzat kendinde olarak belirlenmitir. Alt byk

daire dahi, bu felein iki kutbu zerinde kesiir farzolunup, sekizinci

felek, bu alt daire ile kavun ve karpuz zerindeki izgiler eklinde oniki

ksm olup; her bir ksmna bir isim ile bur ad verilip: Mesel, ko

burcu, kova burcu vs. denilmitir.

kinci Madde

Belirlenmi yldzlar ile bulunan ekilleri ve burlar semasnn drt

katn bildirir.

Ey aziz, malum olsun ki, astronomlar demilerdir ki: Oniki burcun her

birinde, mesela karpuzun her dilimi ortasnda yani sekizinci felein oniki

diliminin her birinin yarsnda; belirlenmi yldzlarn toplu grnm,

bir ekle benzer olarak gzetlenip, o burlarn isimleri grntlerine

gredir. Mesela ko burcu, sekizinci felein sahasnda bir dilimdir ki,

onun dilimlerinde gzlenen yldzlar, birer izgi ile birbirlerine

balansa, ondan ko ekli grnr. teki burlar da byledir ve

grnlerine gre isim alrlar. Bu felein tamamen boluunu dolduran

saysz yldzlardan, eski filozoflarn gzlemleri gereince; binyirmiiki

kl yldz ieren hayvan ve eyaya benzer krksekiz suret hayal

edilmitir. yzkrkalt gzetlenmi yldzn ekillenmesiyle oniki ekil

belirlenmi ve oniki bur adyla isimlendirilmitir. Bu suretlerin

yirmibiri kuan kuzeyinde bulunup, onlarla yzaltmalt yldz

zat olunmutur. Krk sekiz suretin kalan olan onbe suret, kuan

gneyinde bulunup; gzetlenmi yldzlardan yzonalt yldz dahi

bunlarn sahasnda belirlenip, saylan binyirmiiki yldz tamamyla tesbit

edilmitir.

Ek: Malm olsun ki, merhum yazarn (brahim Hakk) sayd zere, yldzlar

iki ksma ayrlp; bir ksmna sabit yldzlar ve dierine gezegen ad

verilir. Bir ksmna sabit ad verilmesinin sebebi: Birbirlerine olan

uzakln miktar daima eit olup; fazlalap, eksilmediklerine dayanr.

Onlar, bu bahiste anlatlan sabit feleklerdir. teki ksmna gezegen

denilmesinin sebebi: Bunlar baka baka yryp hareket ettike,

birbirlerine kh uzak kh yakn olduklarna binaendir. Bunlar yedi

gezegendir ki, her biri bir felekte bulunur. Bu gezegenler, bazen bir yerde

toplanp kmelenerek, ufuk dairesinin birbirine kar derecelerinde kar

karya bulunurlar. Sabit yldzlarn miktar, sonraki filozoflarn szne

gre; binyzoniki adet yldz olup, kl cisimler olduklar

belirlenmitir. Birbirlerinden ayrlmak ve her birine bir isim konulmak

imknsz olmakla: Bilginler toplu grnmlerini altma blp, her birine

bir ekil zere isimler vermeyi uygun grp ve her bir ekle, eski

filozoflar arasnda hret yapm kimselerin isminden, baz hayvan, bitki,

cisim ve let isimlerinden birer isim koymulardr ki, aaya konulan

felekler eklinde grlmektedir.

Adlar geen seksen eklin her biri, birka yldzdan bir topluluk olarak

dnlp, onlarn onikisi, burlar kuandadr. Bu yldzlardan aylan

yzkrkalt yldz iine alr. Oniki burcun isimleri unlardr: 1- Ko,

2- Boa, 3- kizler, 4- Yenge, 5- Aslan, 6- Baak, 7- Terazi, 8- Akrep,

9- Yay, 10- Olak, 11- Kova, 12- Balk.

Burlar kuann kuzeyinde yzaltm yldz gzlenmi olup, yirmi bir

surete tatbik edilmitir. simleri unlardr: Kk ay, byk ay,

Keykavu, ku... Gneydeki drtyzalt yldza, yirmiyedi surete benzeyip,

isimleri byledir: Kitas, cebbar, tilki, kpek, gemi... Btn bunlar sadece
gzetlenebilen yldzlardr. (Bugnk bulgularla bu say seksensekiz olarak

tesbit edilmitir). Mesela kehkean (samanyolu) da bulunan yldzlarn henz

saylar tesbit edilememitir. te yandan yldzlarn, yere uzakl ve

yaknlndan m kk veya byk grndkleri henz mehuldr. Dorusunu

ancak Allah Tal bilir.

Oniki burcun alts, gneitleyici dairenin kuzeyinde olmakla, bunlara:

Kuzey burlar derler. Alts dahi gneleyicinin gneyinde olduu iin,

onlara: Gney burlar derler. Kuzey burlar: Ko, boa, ikizler, yenge,

arslan ve baaktr. Gney burlar: Terazi, akrep, yay, olak, kova ve

balktr. Bu burlarn drdne: Deitiren derler; drdne: Sabit ve

drdne: Kartran derler. Deitiren burlar: Ko, yenge, terazi ve

olaktr. Bunlara deitiren denmesinin sebebi: Gne unlardayken bir

mevsimden bir mevsime gemi olur. Ama kota gne bulunduunda, zaman

ktan bahara dner. Gnein yengece girmesiyle zaman, bahardan yaza dner.

Gne teraziye girdiinde, zaman, yazdan sonbahara dner. Gne olaa

girdiinde, zaman, sonbahardan ka dner. Ko burcunun balangcna,

ilkbahar noktas; yenge burcunun balangcna, yaz dnm; terazi burcunun

balangcna, sonbahar noktas; olak burcunun balangcna, k dnm

derler. Sabit burlarsa: Boa, aslan, akrep, kova burlardr. Bunlara

sabit denmesinin sebebi: Ne deitirenler gibi deime noktasnda kalr, ne

kartranlar gibi iki surette belirirler. Kartranlar: kizler, baak,

yay ve balktr. Bunlara bu ismin verilmesinin sebebi: Gne bu burlarn

paralelinde iken, her birinde zaman, bulunduu durumla dier durum arasnda

karmtr. kizlerde, zaman, ilkbahardayken, yaza dnp yazla karr;

Baakta zaman, yazdayken sonbaharla karr; yazdayken, zaman,

sonbahardayken kla karr. kizlerde, zaman, ktayken ilkbaharla

karr.
Sonraki filozoflar, nazarnda oniki burla yedi gezegen, tpk drt unsur

gibi deiik tabiatlar zeredirler. Onlar, her burcu bir tabiatta bulup,

burlar tirigonometresi adn vermilerdir Ko, aslan ve yay burlarna

ate ls derler ki,her birinin tabiat, scaklk ve kuruluktur. Boa,

baak ve olak, toprak lsdrler ki, her birin tabiat; soukluk ve

kuruluktur. kizler, terazi ve kova, hava lsdrler ki, her birinin

tabiat, scaklk ve rutubettir. Yenge, akrep ve balk, su lsdrler

ki, her birinin tabiat, rutubet ve soukluktur. imdi srasyla bu

burlara: Atesel bur, topraksal bur, hava bur ve susal bur derler.

Oniki burcu bu minval zere sayarlar. te yandan oniki burcun bazsn

erkek, bazsn dii tabiatte bulup, bazlarn gndze, bazlarn geceye

nispet etmilerdir ki: Alt bur erkek, alts diidir. Erkek olanlar: Ko,

ikizler, aslan, terazi, yay ve kova burlardr ki, bunlar tekil

burlardr. Diiler0 Boa, yenge, baak, akrep, olak ve balktr ki,

bunlar ikildir. imdi, ko burcundan balayp, srasyla burlar, bir

erkek, bir dii sayarlar ve oniki burcun tamamna dein giderler. Ate ve

hava lerde erkek burlar bulunup; topraksal ve susal llerin tm

dii bulunup: Gndzsel erkek ve gecesel dii olmutur.

Burlarla ilgili tablolar aadadr.

Burcun durumlar lkbahar Yaz Sonbahar K

Deitirenler Ko Yenge Terazi Olak

Sabitler Boa Aslan Akrep Kova

Kartranlar kizler Baak Yay Balk

nc Madde

Sabit yldzlardan olan ayn konaklarn isimleri ve ekilleriyle; burlar

feleinde olan mekanlaryla ve krk enlemde dou ve batlarn yerleri ve

vakitleriyle bildirir.

Ey aziz, malum olsun ki, Hak Taala Kelam- Kadim'inde: "Ay iin de konaklar

tayin etmiizdir," (36/39) buyurduu ayn konaklar yirmi sekizdir ki, bu,

burlar feleinde sabit olan gzlenmi yldzlardan burlar kuann

yaknnda bulunup; ay, kendi felei kuanda batya hareketiyle ko

burcunun yarsnda gne ile karlatka; her gece bir yldz beraberine

geldike, o yldz bir konak itibar olunmutur. Ay, sratli hareketiyle

oniki burcu yirmisekiz gnde kat edip ve devredip, yine yerine dndnden,

yirmisekiz konak bulunmutur. lk konak eratin, son konak ise rea olarak

isimlendirilmitir. Her iki konak aras oniki derece elliiki saniye

olmakla; oniki burcun her biri yirmisekiz konaktan iki konak ve tebir

kona yaklak olarak iermitir. Bu durum, alt sene nce yazlm olan

u manzumede anlatlmtr.

MANZUME

Allah adyle balarz haberi

Kld takdir ems ile kameri

Hamd lillah Habibine salavat

ems ve mah eyledike ho harekt

Badeh Hakk der ey ehl-i hitab

Ehl-i hey'et yszncedir bu kitab

Nazm kldm kitab- muteberi

Dedim ismin menzil-i kameri

Oldu ebyat cmle yz doksan

Binyz altmbe idi sl ey cn

arh- Smin ki oniki blnr

Her blkte otuz sehm bulunur

Oniki burcu oniki ay olur

bahar olur dahi yay olur

harif olur dahi ktr

r fasl oniki ay olmutur

Evvel azar ikinci nisandr

eyyar rbi hazirandr

Hmis oldu temmuz ve sdisi b

Oldu eyll sbii behesab

Smin ve tsi oldu terineyn

K d knun ve yek ubat ey zeyn

Gelmeden gn brc viline

On gn akdem uhur- rum biline

Oniki burca bunlar esmdr

Bir hamel iki sevr ve cevzdr

Seretn ve esedle snbledir

Burc-u mzan ve akrab biledir

Kavs ile ced ve delv ve ht eilir

Ylba ol hamel saylr

nk e burc otuz py gemitir

Bil yl eyymn yz altmbe

arh- Smindedir bu ksm- rsum

Ondadr cmle sbitan- ncum

Devr-i ark seri' seyrandr

Hep tulu ve gurup o devrandr

Oniki burc yirmidrt saat

re bir devri hatm eder rhat

n dner nsf- burc bir saat

Saat onbe derecedir det

arh- aremde gn musana'dr

stnde zemin murassa'dr

Ol felek devr eder gne seyri

Onda yok necm emsten gayri

Garbdan arka gn gider her gn

yz altmbeinde biri gn

Seyr eder ems gnde bir derece

Ayda bir burcu kat' eder bylece

n tahavvl eder her ay birine

Yl tamamnda hem gelir birine

Ruz-u eb hatt- stvada sev

Arz krk cz' olan meknda ola

Ol cedye gelse gn rahn

Zemherr ibtidasdr o zaman

Saat- eb o gece onbe olur

Gndzn saat dokuzu bulur

Pes gece gnden alt saat alr

gn gece bir karara kalr

Badeh gn be gn etval olur

Ta hamel evvelin bu ems bulur

Nakledende gn ol hamele

Gece gndz beraberine gele

Gn doandan bitene dek o zaman

Oniki saat ola b noksan

Gn bitenden doana dek gece hem

Oniki saat oa olmaya kem

Hem yine gn be gn etval olur

Seratan evvelin gne ki bulur

Saat-i ruz o gnde onbe olur

Ol ebin saat dokuzu bulur

Pes gndz ebden alt saat alr

gn gece ol karara kalr

Badeh gn be gn eb etval olur

Ta ki mzann evveline gelir

Gelse mzann ibtidasna gn

Ruz ve eb hem beraber olur o gn

n hamel evvelile bu birdir

ark ve garb ikisine bir yerdir

Pes yine gn be gn eb etval olur

Ta gne cednin evveline gelir

Ylda bir yol bu devr-i dimdir

Arz- mimde bu tavr kimdir

arh- aremde ems her nicedir

Hem kamer bu felekte ylecedir

arh- evveldedir kamer mirt

Ol musaykal- kesiftir bizzat

Cerm-i emsir ziyas daimdir

ems ile nur-u mah kaimdir

Cerm-i mah muzlem ve mdavverdir

Ol gneten yana mnevverdir

Cy n gnle arzn arasdr

Arza doru muhak karasdr

Ertesi gece n hilal grnr

Nurlu yandan bize hayal grnr

Gn be gn ay gneten olup rak

Arza doru yz olur berrak

arde menzilin mah eylese seyr

ems ve mah beynine karib ola yer

ems ile mah ho mukabil olur

Grnr nur-u bedr kmil olur

nki mir'at- emsdir bu kamer

Zulmet-i leyli nur mahz eyler

emse olduka mukarreb hem ay

Azar azar grne nursuz cy

n bulur hem o ems-i tbn

Bize doru dner donuk yan

Ayda bir yol bu devr-i daimdir

Bu muhak ve bu bedri kaimdir

Oniki burcu gn keser bir yl

Kat' eder meh bir ayda cmleyi bil

Garbdan arka hem kaber dolar

Gnde on derece yol yer oluur

ems ile n kamer muhak bulur

ertesi gece ay mukaddem olur

Gnde oniki cz' o ems geer

Oniki burc bist het ler

Pes menzil yirmi sekiz olur

Her birine nian yldz olur

Her niann bir ismi resmi var

Say mretteb yeriye bil ey yar

eratin ve betin ve pervin '

Debran hak'a hen'a ile zira'

Nesre ve tarafa cebhe ve zre

Sarafa ava semak ve pes gafera

Hem zebnen ve badeh eklil

Kalb ve ol niayimi ho bil

Belde zbin bel'- suud ihya

Pes mukaddem muahhar oldu rea

Gkyznde menzil-i kameri

Bilmek istersen eyle eb nazar

Gzle hem ftab- tbn

n bulur ibtida-y mzan

Ol gn oldukta ems ufukta ayan

Nokta-i mark oldur eyle nian

Hem edende o gn ufukta gurub

Nokta-i marib ol yeri bil hub

ki yandan d nokta evsat al

Kl nian nokta-i cenub ve imal

Kl bu drt nokta evsatn tahmin

Het nokta ufuktan et tayin

Ufku farzet yz altm ay

Pes ul ve gurubu ondan say

Krk derece arzda menzil ede zuhur

Nokta-i markn imalinden

Hem yirminci cz' hilalinden

eratin iki necm-i lidir

Bir cenub biri imaldir

Bir zir ikisi arasn say

Bist ve het hameldir onlara cy

Ol cenub yannda rshtr

Bir kk yldz ismi bthtr

eratinden muahhar olan berah

Hem betn ol ikinci menzil-i mah

Nokta-i markn imaline bak

Noktadan doa krk derece rak

kk nemedir mselles var

Burc-u sevrin nnde buldu karar

n iki saat ol eb ede ubur

lker nc menzil ede zuhur

Nokta-i markn imalinden

Hem otuz derece kemalinden

He eklinde alt kevbdir.

Sevrin yirmi drd munsabdir

Ol eb saat ve rubu'da heman

Doa drdnc menzil debran

Noktadan on sekiz derece imal

Berk urur necm-i hmisi fi'l-hal

Dal eklinde pen yldzdr

Burc-u cevzada cy sekizdir drt

Buuk saat ol eb etme hcum

Menzil-i hmis ede huka tulu'

Nokta-i markn imali hemin

Cz- sminde ekl nokta-i in

Re's-i cebbar ad seh necm-i nihan

Burc-u cevzada bistemde ayan

Be buuk saat ol eb etse mrur

Hna altnc nokta ede zuhur

Nokta-i markn imaline bak

Noktadan onsekiz derece rak

ki yldz imal ve garb kebir

Seretan cz'- hmisinde mnir

bekle be saat ol eb ile nigh

Gresin t zra'- heftem mh

Nokta-i markn imaline git

Noktadan krk derece tahmin et

ki ren sitredir be akab

Garb uara-y mi4dir bel'akab

Oldur ol imali bir yldz

Seretandan beridir on sekiz

Olsa saat yedi o eb-i kmil

Grnr nesre hetem menzil

Nokta-i arkn imaline gel

Her yirmibeinci czn al

Hurde encmden br paresidir

r necm murabba arasdr

smi ura-y yemandir bil

Hem eset evvelindedir hasl n

sekiz saat ol eb etse gzar

Grnr tarafa tsi ile nazar

Nokta-i markn imalinden

Hem otuzuncu cz kemalinden

ki yldz biri eseddendir

Esedin onbeinde rendir het

Ve nm saat ol eb etse mrur

Ar- mah cebhe ede zuhur

Nokta-i markn imalini al

Ta yirmibeinci czne gel

Bir muavvec hat zere drt kevkeb

Ol cenuhu azim ve ruen hep

Oldu kalb'l-esed byk yldz

Hem esedden biri yirmisekiz

olsa saat dokubuuk o seher

Zredir onbirinci doa meer

Nokta-i markn imaline var

Kl yirmibeinci czde karar

Koa yldz cenubdir ruen

Snble onbei ona mesken

n doar gn onunla bir doa

Noktadan sarfa krk imal iva

Sarfa ol necmi ol kadarn

On ikinci menazil-i kamerin

Horde encm muhit oldu nian

Snble hiridir ona mekan

Oldu iva be encm ruen

Tuttu mizann onbeinde vatan

n menazilden onne heman

Markndan o eb bilindi mekan

Bkisin marib ile bil o zaman

Maribe bak o eb hem eyle nian

nk bir saat ol eb ede gzar

Menzil-i r hem ufukta gider

Nokta-i maribe nazar ho kl

Batar onda ysemak eazli bil

ismidir fahz- snble ey can

Resmidir bst-i penem mizan t kim

saat ol eb ede duhul

Panzed hem gufre ancak ede nzul

Nokta-i maribin imalini al

Her yirmisekiz derecede kal

Bir mukavves hat zere kevkeb

Yeridir cz- evvel akreb

Hem bir ismi samek ramh'dr

st ramh ve kendi rhdr

r menzil ala't-tevali ol

On beinden evvel ede nzul pes

Rbue saat olsa ol eb hub

nezd hem zebane ede gurub

Nokta-i maribin gurubuna var

Ondan ondokuzuncu czde biter

ki yldz mukabil ve berrak

kinin aras bir mzrak

Hem bir ismi de pele-i mizan

Burc-u akreb ndr ona mekan

n iki saat ola ol eb tr

Oldum eklil on yedinci batar

Nokta-i maribin cenubuna bak

Noktadan otuz derece rak

Yer var b hat zere kevkeb

Rueni oldu cebhe'tl-akreb

Akreb oldu bir ismi hem ey yar

Burc-u akrebde cy- bist har

Bekle saat ikibuuk ola t

Hejde hem kalb-i akreb onda bata

Nokta-i maribin cenubunu bul

Otuznc cz garbn bul

Bir mukavves hat zere kevkeb

Sdis burc-u kavs ona matlub

Kalb-i akreble bile yle varb

Nokta-i maribin cenubuna bak

Noktadan krk dokuz derece rak

Koca yldzdr ikisi berrak

Buldu kavsin yirmisinde durak

Bekle drt saat ol gece oturup

Bstemdir niayim ide gurup

Nokta-i maribin cenubunu bul

Otuznc czdr ona yol

r necmi saar ve r kibar

Tuttular ced evailinde karar

Dahi be saat ol eb uyuma t

Kim yirmi birinci belde bata

Nokta-i maribin cenubunu al

Ta yirmisekiz dereceye gel

Kta-i arhdir ki sde olur

Encm etrafna klade olur

her bir ad kladedir ey can

Evsat- ced burcun etti mekan

Ger yedi saat olsa eb-i rayih

Bata bist ve dm ad zbih

Nokta-i maribin cenubunu al

Ondan ensekizinci czde kal

ki yldz imalidir a'zam

Bir kk necm annda ad ganem

Zbih an eder gibi kurban

Ol devl ne oldu mekan

Heft nm saat ol eb olma mell

Bst ve sevm belidir ede nzul

Nokta-i maribin cenubunu nice

Noktadan say yirmi derece

iki ruen sitaredir ki karib

Bir kk yldz aralkta garib

Ol kk yldz ol imale yakn

Delvin ondrddr mekan hemin

Ger dokuz saat ol eb etse gzar

sit rem suud o demde gider

Nokta-i maribin cenubuhu bul

Cz- smin ufuktadr ona yol

Bir mukavves hat zere yldz

Delv burcunda cy onsekiz

Onbuuk saat ol ebeyle nazar

Ahbih bist penemine seher

Nokta-i maribe garib ve cenub

r kevkeb mselsel olup

Rbii sa'd ve hem redif ana nm

Hmisi burc-u hutu kld makam

arka bak hem o akam et tevfik

rtifaiyle her birin tahkik

Kim mukaddem dahi muahhar hem

Doalar ems batmadan akdem

Birbuuk saat akama var iken

kisi dahi domu ola maan

Nokta-i markn imalinden

Bist- penem cz' kelalinden

Doa fer'i mukaddem onda ayan

Asl bir necmdir cenubu heman

kisinin aras bir mzrak

Hatdan panzdehem o fera durak

Nokta-i markn imaline git

Her otuzbir derece tahmin et

Onda domu ola muahhar nur

Feri aslndan akdem ede zuhur

ki yldz ki suudu bir mzrak

Feri hut hirinde ho burak

arka bak bul o eb mahall-i a

Domu yirmisekizinci raa

Kalm iken guruba bir saat

arktan domu ola ol rahat

Nokta-i markn imalinden

Hem otuzuncu cz kemalinden

ki yldz ki ark ve garb

Saf- encmledir sefine gibi

ekl-i ehlilcidir ol gya

Hem hamel onbeindedir hl

Nfs- burc-u hamelde olsa muhak

Meh gneten bu resme ola rak

Menzil-i la olur eratin

Hem bu tertib ile raaye dein

n yirmisekiz gn ire kamer

Bu menazilden ede cmle gzar

Ol yirmisekiz gnyle gece

Hem geer ems gnde bir derce

n yirmidokuzbuuk gn olur

ems ile hem kamer muhak bulur

Ol sebebden bir ay yirmidokuz

Gn hesap olunur br ay otuz

Badeh her ne eb klnsa murad

Bu menazil tamam olur tdad

Olduun gece emse bir derece

Kim ne burcun kandad o gece

Kl hesab ibtida-y mizandan

Bil ne miktar geti ems ondan

Gee bir burcu iki saat o dem

Hep menazil doup batar akdem

Pes her onbe gecede bir saat

leri sbitan eder srat

kim gne her gn iki kursu kadar

Seyr edip arka ge guruba gider

Her ne gese buna kyas olunur

Bu hesab zere cmlesi bulunur

n geer ems evvel ol hamele

Emr ber aks olur kolayl gele

Marktan ayan olan kevkeb

Maribiyle bilinmek olur hep

Maribinden beyan olan el'n

Markndan bilinmeli o zaman

Nereden doa karsnda batar

Kande batsa mukabilinde doar

n menazil bilindi bi't-tayin

Oniki burcu bundan et tahmin

Ta ki seyyar ve sbit ola ayan

Kim ne kevkeb ne burcu kld mekan

Ho bilindi kevakib ey Hakk

Seyr et eflk fikr kl Hak'k.

(Haberi, Allah adyla balarz. Gne ile ay takdir kld. Hamd Allah

iin, salavat Habibine: Gne ve ay ho hareketler eyledike. Sonra hakk,

ey szm dinleyenler, der, bu kitab, astronomlar szncedir. Muteber

kitab nazm kldm. Ay menzillerinin ismini dedim. Btn beyitleri yz

doksan oldu. Ey can, sene binyz altmbe idi. Sekizinci felek ki, oniki

blnyor. Her blkte otuz pay bulunuyor. Oniki burcu, oniki ay olur.

bahar olur, dahi yay olur. gz olur, dahi ktr. Drt mevsim,
oniki ay olmutur. Birinci mart, ikinci nisandr. nc mays, drdnc

hazirandr. Beinci temmuz, altnc austostur. Eyll yedinci, sekizinci ve

dokuzuncu, terin-i evvel, terin-i sani oldu. K iki kanun ve bir de

ubat oldu. Burlar ortasna gn gelmeden, on gn nce rum aylar biline.

Oniki burca isimler bunlardr: Ko, boa, ikizler, yenge, aslan, baak,

terazi, akrep, yay, olak, kova, balk. Ko, ylba saylr. nk alt

bur, otuz pay gemitir. Yln gnlerini yz altmbe bil. Sekizinci

felektedir resimler paras. Btn sabit yldzlar ondadr. Douya dn

hzldr. Hep dou ve bat o dntr. Oniki bur, yirmidrt saat ire

bir dn rahat tamamlar. Burcun yars yarm saat dner. Saat onbe

derecedir. Drdnc felekte gn sslenmitir. Yer stnde kymetli

talardr. O felek, gne seyrini devreder. Onda yldz ve gneten gayri

yoktur. Batdan douya gn gider her gn. Gn, yz altmbe

derecesinden bir derece gne gnde seyr eder. Bylece ay da bir burcu

kat eder. Her ay birine geer. Yl tamamnda yerine gelir. Eitlik

izgisinde, gece ile gndz eittir. Enlemi krk olan yerde ola bu. Olaa

gelse, gn aydndr. O zaman en souk gnler balangcdr. Gecenin saati o

zaman onbe olur. Gndzn saati, dokuzu bulur. O zaman gece, gnden alt

saat alr. gn gece bir karara kalr. Sonra gn, yava yava uzar. Ta

ko evvelini bu gne bulur. Gn koa nakledende, gece gndz eitliine

gele. O zaman gn doandan bitene dek, noksansz oniki saat ola. Gn

bitenden doana dek gece de, oniki saat ola, eksik olmaya. Hem yeni gn

gn uzar. Yenge evvelini gne ki bulur. Gnn saati o gnde onbe olur.

Gecenin saati dokuzu bulur. O zaman gndz, geceden alt saat alr. gn

gece o kararda kalr. Sonra gn gn gece uzar. Ta ki terazinin evveline

gelir. Terazinin balangcna gn gelse, gece ve gndz de beraber olur o

gn. nk ko evveliyle bu, birdir.

Dou ve at, ikisine bir yerdir. O halde yine gn gn gece uzar. Ta gne

olan evveline gelir. Bu ylda bir yol daimi dntr. Mim enleminde bu

halde durmaktadr. Drdnc felekte gne her nicedir? Ay da bu felekte

ylecedir. Birinci felekte ay, aynadr. o bizzat parlak ve youndur.

Gnein ziyasi sreklidir. Gne ile ayn nuru kaimdir. Ay, karanlk ve

yuvarlaktr. O gneten yana mnevverdir. Yeri nk yerle gnein

arasdr. Yere doru akma, karasdr. Ertesi gece, hilal grnr. Nurlu

yandan bize hayal grnr. Gn gn ay, gneten rak olup, yere dour yz

berrak olur. Drdnc menzilini ay seyr eylese, gne ve ay arasna yakn

la yer. Gne ile ay ho mukabil olur. Ondrd grnr, olgun olur. nk

gnein aynasdr bu ay. Gece karanln salt nur eder. Ay da gnee yakn

olduka, azar azar grnr nursuz yer. Parlak gnei bulduunda, bize doru

donuk yan dner. Bu, ayda bir yol srekli devirdir. Bu akma ve bu

bedridir. Gn oniki burcu bir yl keser, ay bir ayda hepsini kateder.

Batdan douya ay da dolar. Gnde oniki derece yer oluur. Gne ile ay

akmay bulur, ertesi gece ay nce olur. Gnde oniki cz o gne geer.

Oniki bur, yirmisekiz ler. O halde menziller yirmisekiz olur. Her birine

nian, yldz olur. Her niann bir ismi ve resmi var. Ey dost,

tertiplenmi say, yeriyle bil. (Burada tali yldzlarn adlar saylyor.)

Gkyznde ayn menzillerini bilmek istersen, geceye bak. Gzle hem parlak

gnei. Terazinin balangcn bulduunda, gne ufukta grnd gn, dou

noktas odur, nian eyle. Hem o gn ufukta batanda, bat noktas o yeri

bil. ki yandan iki nokta ortasn al, gney ve kuzey noktalarn nian

kl. Bu drt nokta ortasn tahmin kl, ufuktan ekiz nokta belirle. Ufku

yz altm ayak farzet. O halde dou ve baty ondan say. Krknc

enlemde menziller, o ufuktan bu resme doru doa bata. Yarm saat evvel

gece gee, menzillerin balangc ortaya ka. Dou noktasnn kuzeyinden,

hem yirminci cz hilalinden, iki parlak yldz yksektir; biri gneyde,

biri kuzeydedir. kisi arasn bir zira ay, yirmi sekiz; kotur, onlara

yer. O gneydeki sabittir. Bir kk yldz, ismi batndr. ki parlak

yldzdan geri ola biraz. Batn da ayn ikinci menzili. Dou noktasnn

kuzeyine bak. Noktadan krk derece rak doa. kk yldz, gen var.

Boa burcunun nnde karar kld. nk o gece iki saat gee, nc

menzilde lker ortaya kar. Dou noktasnn kuzeyinden, otuz derece

bitiminden hue eklinde alt yldzdr. Boann yirmidrd bellidir. O

gece saat ve eyrekte heman, drdnc menzile zebran doa. Noktadan on

sekiz derece kuzey, o durumda beinci yldz doar. Dal eklinde be

yldzdr, ikizlerde yere sekizdir. O gece drt buuk saat, hcum etme,

beinci menzil huka doa. Dou noktann kuzeyi, sekizinci czde, nn

noktas eklidir. Ba cebbar, ad gizli yldz. kizler burcunda gzle;

o gece be buuk saat gese, hna altnc nokta zuhur ede. Dou noktasnn

kuzeyine bak; noktadan onsekiz derece rak, kuzey ve bats byk iki

yldz, yengecin beinci cznde parlak. Be saat bekle o gece ile uyank,

yedi arnda ay gresin. Dou noktasnn kuzeyine git, noktadan krk

derece tahmin et, iki parlak yldzdr hemen sonra. Bats, am airlerinin

sandr.

Odur, o kuzeyli bir yldz. Yengeten beridir onsekiz, olsa saat yedi o

gece tam grnr sekiz sekin konak. Dou noktasnn kuzeyine gel, her

yirmibeinci czn al, kk yldzlardan bulut parasdr. Drt yldz

karenin arasdr. smi Yemen airleridir, bil. Hem aslan evvelindedir

hasl nk, sekiz saat o gece gese, grnr tarafa dokuz kere bak. Dou

noktasnn kuzeyinde, hem otuzuncu cz bitiminden iki yldz; biri

aslandandr, aslann onbeinde parlaktr; sekiz ve yarm saat o gece

gese, ayn onuncu yz ortaya kar. Dou noktasnn kuzeyini al, ta

yirminci czne gel. ni-kl bir izgi zere drt yldz, gneyi byk

ve kl hep oldu aslann yldz byk yldz. Hem aslandan beri

yirmisekiz olsa saat dokuz buuk o seher, ziredir onbirinci doa meer,

dou noktasnn kuzeyine var, kl yirmibeinci czde karar. Koa yldz,

gneylidir parlak, baak onbei ona mesken. nk doar onunla gn bile.

Noktadan arka kuzeye fark iva, sarfa o yldz, o kadarn ayn onikinci

menzili kk yldz kuatt, nian baak sonudur ona mekan. Oldu iva be

yldz parlak. Terazinin onbeinde mekan tuttu. Menzilden onne hemen

douundan o gece bulundu mekan. Kalann bat ile bil o zaman. Batya bak

o gece, hem de nian eyle. nk o gece gee, drt menzil de ufukta gider.

Bat noktasna iyi bak. Betar onda semak silahsz bil. smi baak fahz ey

can. Resmi yirmibe terazidir ta ki, saat o gece gire. Hem gufre onbete

ancak iner. Bat noktasnn kuzeyini al, her yirmisekiz derecede kal. Bir

kavisli izgi zere yldz, akrepin birinci cz yeridir. Bir ismi semek

ve bir ismi ramhdr. t mzrak ve kendi yaralaycdr. Drt menzil,

burlar sras zere, onbeinden evvel ine. te zeyrek saat o gece, gne

parlayarak batar. Bat noktasnn gneyine var, ondan ondokuzuncu czde

batar. ki yldz karlkl ve berrak, ikinin aras bir mzrak, bir czde

batar. ki yldz karlkl ve berrak, ikinin aras bir mzrak, bir ismi

de terazi pelesi, akrep burcu ndr ona mekan. O gece iki saat karanlk

olur. Tac oldum, onyedinci batar. Bat noktasnn gneyine bak, noktadan

otuz derece rak yer var. Ayn izgide olmayan yldz, kls akrebin

cephesi oldu. Ey dost, bir ismi de akrep oldu. Akrep burcunda yirmidrt

yer, bekle saat ikibuuk ola ta onsekiz, hem akrebin kalbi onda bata. Bat

noktasnn gneyini bul. Otuznc cznn batsn bul. Kavisli bir

izgi zere yldz. Altnc yay burcu ona tlibtir. Akrebin kalbiyle

birlik yle varp, bat noktasnn gneyine bak, noktadan krkdokuz derece
rak koca yldzdr, ikisi berrak, buldu ayn yirmisinde durak. O gece

oturup drt saat bekle. Yirmidir ay dura bata. Bat notasnn gneyini

bul, otuznc czdr ona yol. Drt yldz kk, drd byktr. Olak

evvelinde karar tuttular. O gece be saat daha uyuma, ta ki yirmibirinci

belde bite. Bat noktasnn gneyini al, ta yirmisekiz dereceye gel, felek

kuadr ki sde olur, yldz etrafna gerdanlk olur. Ey can, herbir ad

gerdanlktr, olak burcunun ortasn etti mekan, ayet gece yedi saat

gidici olsa, bata yirmi iki, ad zebayih.

Bat noktasnn gneyini al. Ondan onsekizinci czde kal. Kuzeyde iki

yldz byktr. Bir kk yldz, ad koyun. Zebayih onu kurban eder

gibidir... Kova burcu ne mekan oldu. O gece yedibuuk saattir, zlme.

Yirmi inince yutucudur. Bat noktasnn gneyini nice noktadan say

yirmi derece. ki aydnlk yldzdr ki yakn, bir kk yldz aralkta

garip. O kk yldz kuzeye yakn, yeri kovann ondrddr. Eer o gece

dokuz saat gese, yirmidrdnc ykseli o demde gider. Bat noktasnn

gneyini bul. Sekizinci cz, ufukta ona yoldur. Kavisli bir izgi zre

yldz, kova burcunda yer onsekiz. Onbuuk saat o geceyle bak, ehbib

yirmibeine seher bat noktasna yakn ve gney drt yldz, gen

olup, drdnc saad ve de redif ona isim. Beincisi balk burcunu kld

mekan. Douya bak hem o akam tevfik et ykseliiyle her birin incele ki,

nceki dahi gecikmi hem doalar gne batmadan nce. Akama birbuuk saat

varken, ikisi birlikde domu ola. Dou noktasnn kuzeyinden, yirmibeinci

czn bitiminden doa nce bir kolu aka. Asl bir yldzdr, gneyi

hemen ikisinin aras bir mzrak, balktan panzede hem o ubeye durak. Dou

noktasnn kuzeyine git, hem otuzbir derece tahmin et, onda gecikmi nur

domu ola. Kolu aslndan nce ortaya ka. ki yldz ki uzakl bir

mzrak. Kolu balk sonunda ho burak. Douya bak, yats yerini bul, domu
yirmisekizinci serpinti, guruba bir saat kalm iken. Doudan domu ola o

rahat. Dou noktasnn kuzeyinden, hem otuzuncu cz bitiminden iki yldz

ki, dou ve bats gemiler gibi dizili yldzlarladr. ekilleri sanki

yumurta biimindedir. Hl hem ko onbeindedir. Ko burcunun yarsnda

aksa ay, gneten bu resme rak ola. lk menzil eratin olur. Bu tertip

ile raaya dei, yirmisekiz ygn ire ay bu menzillerden hep gee. O

yirmisekiz gnyle geer gne de geer gnde bir derece. n

yirmidokuzbuuk gn olur, gne ile ay akr. O sebebden bir ay

yirmidokuz gn hesap olunur, br ay otuz. Sonra her ne gece istense, bu

menzilin sayl tamam olur. Gnee bir derece olduun gece ki, ne burcun

kandadr o gece, hesap kl terazinin balangcndan. Gne ondan ne

miktar geti bil. Bir burcu iki saat gee o dem hep menziller nce doup

batar. u halde her onbe gecede bir saat ileri, sabit yldzlar hzlanr

ki, gne her gn iki kursu kadar seyredip douya, batya ge gider. Her ne

gese buna kyas olunur, bu hesap zere hepsi bulunur. Ne zaman gne koun

evveline geer. ters olur, kolayl gelir. Doudan kan yldz,

batsyla bilinmek olur hep, olur, kolayl gelir. Doudan kan yldz,

batsyla bilinmek olur hep, batsndan aklanan el'an dousundan bilinmeli

o zaman. Nereden doa, karsnda batar. Kande batsa karsnda doar.

Menziller belirlemeyle bilindi. Oniki burcu, bundan tahmin et. Ta ki

gezegen ve sbit ola ayn. ne yldz, ne burcu mekan kld? Yldzlar ho

bilindi ey Hakk, felekleri seyret, Hak'k fikir kl.)

Drdnc Madde

Burlar feleinin ve onda olan sabit yldzlarn uzaklk ve cisimlerini

bildirir.
Ey aziz, malm olsun ki, rasatlar, geometriciler ve matematikiler;

yldzlarn ve feleklerin cisim ve uzaklklarn kesin kanunlar ile

hesaplarnda gr birliine varmlardr. Byk felein yzeyinin

uzunluunun mesafesini ki, burlar feleinin yzey yumruluunun

uzakldr, lemin merkezinden takriben otuzbin kere bin ve

beyzyirmibebin sekizyz seksenbir fersah bulmulardr. Her bir fersah

mil ve her bir milli bin zera ve her bir zera, otuziki parmak

genilii kadar farz ve takdir klmlardr. Her bir parma, alt arpa eni

kadar ve her bir arpay, atn alt kl miktar itibar edip; cisimler

leminin uzaklnn hesabn bilmilerdir. Burlar feleinin dip

yzeyinin bu merkezden uzakln takriben otuz kere bin ve beyzonbin

drtyzelli fersah ve burlar feleinin kalnln takriben onbebin

drtyzotuzbir fersah bulmulardr. Sabit yldzlar alt ayr ksm bulup;

birinci deer, ikinci deer, nc deer, drdnc deer, beinci deer ve

altnc deer diye isimlendirmilerdir. Birinci deerin tabakalarn,

burlar feleinin kalnlna mutabk ve eit onbebin drtyz otuzbir

fersah bulup; yldzlarn cisimlerinin miktarn yerkreye oranla

aklamlardr. Birinci deerin cisimlerini takriben altbuuk yer cismi

kadar lp ve farzedip; ikinci deerin cisimlerini bebuuk yer cismi

miktar; nc deerin cisimlerini drtbuuk yer cismi miktar; drdnc

deerin cisimlerini buuk yerkre gibi ve beinci deerin cisimlerini

buuk yerkre kadar; altnc deerin cisimlerini birbuuk yeryuvarla

miktar bulmulardr. Bunlar geometrik delillerle ispat edip, hesabn

almlardr. Btn sabit ve gezegenleri, kendi yerlerinde belirli bir

hareket ile merkezleri evresinde hareket eder ve dner grp: "Feleklerde

duran hibir ey yoktur," mazmununca iin srrna ermilerdir.

Yaratc, hakm ve kudretli olan Allah mnezzehtir. Byklnn celaletine

ve kudretinin illetine akln idraki eriemez.

12-BLM:

DRDNC BLM

Altnc gn yapsn ve orada hkim olan mteri (Jpiter) yldznn

vasflarn be madde ile beyan eder.

Birinci Madde

Mteri yldznn mmessil feleini bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, astronamlar demilerdir ki: Yedi gezegenden

mteri feleidir ki, ay feleine nispetle altnc felektir. Gne

feleinin zerinde bulunup, yksek felekler nmyle hret bulan

felein ortancas olup; mteri yldz, saadet verici olarak tannmtr.

Tabiatnn adaletli oluundan ona: En saadetli ad verilmitir.

Astronomlar, mtere yldznn yaps iin dahi adet felek ispat edip,

dzenlemilerdir ki; birinci felek, merkezde, kuakta, kutuplarda ve

harekette burlar feleine benzer ve mmessildir. kinci felek, merkez

dndadr ki, mmessil felein altnda ve iki paralel yzeyde bulunup,

dndrc merkezin taycsdr. nc felek, dndrc felektir ki,

mteri yldz onun bir tarafnda aklm olup, o kendi merkezi zerinde

hareket ettike, bu yldz dahi onunla dncdr.

Mteri yldznn mmessil felei ki, kll felektir. O, iki paralel

yzeyle evrili krev bir cisimdir. Yksek yzeyi, kendi zerinde olan

zhal feleinin ukurumsu yzeyine; alt yzeyi, altnda olan merih

feleinin yumru yzeyine temas etmitir. Bu mmessil felek, kendi zerinde

ve altnda bulunan teki felekler gibi, nce byk felein hareketine uyucu

olup, ilk hareket ile lemin merkezi evresinde doudan batya zorunlu

hareket eder. kinci olarak, kendine zg hareketiyle lemin merkezi

evresinde sekizinci felein hareketi kadar batdan douya heste gider.

Sekizinci felein hareket ettirmesiyle hareket eder. O halde doruk ve etek,

tepe ve kuyruk bununla yetmi ylda bir derece gider.

kinci Madde

Mteri yldznn merkez d feleini ekil ve hareketiyle bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, astronomlar demilerdir ki: Mteri yldznn

nizam ve hali iin mmessil feleinin iinde tayc nmyle tayin olunan

ikinci felektir ki, yere amil ve merkezi, lemin merkezinden kendi apyla

bebuuk derece uzaklkla doruk noktasna darda eilimli iki paralel

yzeyle kuatlm kre bir cisimdir. Bu krenin ukurumsu yzeyi, birinci

felein ukurumsu yzeyine bir noktada temas etmitir ki, o noktaya: Doruk

derler. O nokta, lemin merkezine kyasla en uzak nokta olmakla, mteri

yldz o noktaya geldikte; yerin merkezinden olduka uzak ve yksek olur.

Bunun gibi bu ikinci felein yumru yzeyi, ilk felein yumru yzeyine bir
noktada mterektir ki, ona teettir. Bu noktaya etek ad verirler. Zira

ki, lemin merkezin nispetle en yakn nokta odur. Zhal yldz, bu

tayc felein hareketiyle o noktaya indikte; yerin merkezine olduka

yaknlam olur. imdi bu belirleme zere, ilk felekten ikinci felek

ayrlp, anlatlan ekile sokuldukta; birinci felekten zorunlu olarak iki

deiik kalnlkta kre kalr ki, biri ikinci felei iine almtr, biri

ikinci felekle birlikte boaltlmtr. ine alann ince taraf dorua,

kaln taraf etee dorudur. Bo krenin ince ve kaln taraf, dolu krenin

tersinedir. Bu iki krenin, felein tamamlanmasnda katklar tamam olmakla

birine dolunun tamamlaycs ve birine boun tamamlaycs derler. Her

felein bir zel hareketi belirlenmi olup, kendine mahsus dnme ve

kutuplar zerinde deveran edip, dnn tamamlamak kanlmaz olmakla,

eik felek mteri, zhalin mmessil feleinin altnda, kendi mmessil

felei iinde, kendi belirli hareketiyle batdan douya hareket edip,

yldz da hareket ettirir. u halde bu yldz, onunla her burta bir sene

durarak, oniki senede bir dnn tamamlar. Ad geen yldz, kendi

altnda olan feleklere nispetle yerden uzak ve dairesi geni olduundan,

yldzn hareketi, mterinin altnda bulunan dier gezegenlerin

hareketlerinden daha ar grnr.

nc Madde

Mteri yldznn dndrc feleini, yaps ve hareketiyle bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, astronomlar, bu mteri yldznn dahi

durumlarnn tanzimini, belirlenmi llerle tayin konusunda yetinmeyip,

yere mil olmayan bir baka kk felek de ispat edip, ona: Dndrc
felek demilerdir. Dndrc felek, mterinin mmessil feleinde yere

mil olmayan bir kk felektir ki, bu yldzn kendisini tayan ve

merkez d olan ikinci felee eimli kuana dahil ve ona gmlmtr ki,

ap, tayc felein her iki yzeyine teettir. Dndrc felek, bir tek

yzeyle kuatlm dolu bir kredir. Kendi mekannda, eilimli felein

cismine dzenli hareketle batdan douya dnp; bir talimli felein

cisminde dzenli hareketle batdan douya dn;p; bir tarafnda aklm

olan mteriyi kendisiyle beraber dndrr. Bu felein kendi merkezi

evresinde olan batya ynelik hareketiyle bu felek, mteri yldzn, bir

gn bir gecede kendi kuann yzaltm derecesinden takriben bir derece

kadar mesafe alp gider. Yani orta bir hareketle gneinki kadar hareket

ettirir ki, senede bir dnm tamam eder. Bu harekete: Yldzn farkl

hareketi ve yldzn kendine zg hareketi derler. Bu mteri yldz dahi

bir yzeyle kuatlm krev bir isim, ii dolu ve kldr. Dndrc

felein bir yannda gml bulunan kua yannda, ortak bir noktada

drdncsyle temas etmitir. Yani yldz, tamamiyle dndrcnn cisminde

bulunup, yzeyi, yzeyine teet olmutur. Taycnn bir tarafnda,

dndrc felein kendine has hareketi gibi bu yldzn dahi dndrcs

tarafnda, kendi merkezi zerinde dnc hareketini, rasatlarn ou

gzetleyip: "Feleklerde duran bir ey yoktur," demilerdir.

Drdnc Madde

Mteri yldznn srat ve istikametini, yavalama ve duraklamasn,

geriye dn ve armln, gne ile olan balant ve yaknln

bildirir.
Ey aziz, malm olsun ki, astronomlar demilerdir ki: Mteri yldz ayn

zamanda kh srat ve kh istikamet ve kh yavalama ve kh duraklama ve kh

geri dnme ve kh bu durumlarn tekrar halindeki armlnn

aklanmas budur ki: Bu yldz, dndrcnn en ykseinde bulundukta;

kendi merkezinin hareketi, dndrc felein merkezinin hareketine burlar

sras zere uymasyla, yldz hzl hareket eder grnr. Ne zaman

yldz, dndrcnn alt tarafna bir miktar eimli olup, dz hareket eder

ve yldz dndrcnn eteine inmesi durumunda yava hareket eder

grnr. Zira ki, yldzn kendi merkezi, inite olduundan hareketi

grnmez olur. Yldz, dndrcnn en altna yakn oldukta; kendi

merkezinin burlar srasna ters hareketi, dndrcsnn merkezinin

taycs hareketiyle sraya uygun olan hareketine eit olup; iki hareket

birbirine mukabil gelip, muarz olduu iin yldz durur grnr. Yldz,

dndrcnn aasnda bulundukta; kendi merkezinin hareketi,

dndrcsnn merkezinin hareketinden fazla olup, yldz geri dner

grnr. yldzn dn tamam olup, iki hareket yine eitlendikte; ikinci

olarak durur grnr. Bu durutan sonra yine yava hareket ediyor grnr.

Zira ki, yldzn kendi merkezine uygun olmakla, hareketi grnmez olup,

ancak dndrcnn merkezinin hareketi grnr. Bundan sonra yava hareketi

yine dzelir ve sratli grnr. Halbuki yldz, kendi dndrcsnde

dnn ihtilfsz tamam eder. Zira ki, yldzlarn ve feleklerin

hareketleri kendi kreleri kuana kyasla benzer ve dzgndr. Yldzn

geriye dnnden nceki durana: Makam, sonrakine: kinci makam derler.

Mteri yldznn geriye dn drt ay, dzgn hareketi sekiz ay dokuz

gndr. Bu yldzn eilimli felei, gney ve kuzeye burlar kuandan

birer buuk derece eimi var ise; dndrc feleinin dahi doruu ve etei

dahi eilimli felekten kh gney tarafna, kh kuzey tarafna eilimli

olup, ikibuuk derece enlem fark bulunmakla, yrynde arm gibi

grnp, arm olarak isimlendirilmitir. Bu mteri yldzna, gnee

nispetle rz olan balant ve yaklama beyan budur ki; bu yldzn, zhal

gibi daima dndrcsnn ortasndan kendi cisminin merkezi uzakl;

gnein merkezinin burlar feleinde olan ortasndan dndrcnn

merkezinin ortas gibidir. Bu durumda, mteri yldz, dndrcsnn

doruunda bulunduunda srekli gnele ayn hizada olur. Zira ki gnein

merkezi, dndrcnn merkezinden uzaklatka, dndrcnn orta

doruundan yldzn merkezi dahi gnein uzakl kadar uzak olur. Gne,

dndrcnn merkezine kar oldukta; yldz dahi dndrcnn eteine

inmi olur. bu durumda, bu yldzn gnele yaknl, srekli

dndrcsnn zirvesinde bulunduu halde vki olur. Gnele kar karya

gelmesi, dndrcsnn eteindeyken olur. Bu yldzn gnee iki yakla

arasnda olan sre, bir sene otuz gndr.

Beinci Madde

Mteri yldznn doruk ve eteini; tepe ve kuyruk dmlerini; tabiat ve

vasflarn; uzakln mesafesini ve cismin lsn bildirir.

Ey aziz, malum olsun ki, astronomlar demilerdir ki: Mteri yldznn

doruu, tepe ve kuyruk noktalar arasndan yani eilimli feleinin, burlar

feleinden kuzeye fazla eiminden yirmi derece ndedir. imdi mterinin

doruu, tepe dmnden yetmi derece geridedir. Zhal ile mteriden baka

arm yldzlarn doruklar, tepe dmlerinden doksan derece kuzeyde

bulunurlar. nk doruklar ve etekler, yukarda akland zere, sbit

feleklere uygun hareket ederler. Mterinin doruunun burlar feleindeki

mekan rum tarihin asiz senesinde baak burcunun ondokuz buuk derecesinde

belirlenmiti. Etei dahi balk burcunun ondokuzbuuk derecesine ulamt.

Tepe dm noktas, yenge burcunun dokubuuk derecesine gelmiti. Kuyruk

dm, olak burcunun dokubuuk derecesinde kalmt. Halen rum tarih,

ikibin altmdokuz seneye erip, hicr tarih de binyzyetmi seneye

yetmitir. O halde asz tarihinden bu tarihe gelinceye dek, her yetmi

seneyi bir dereceye datmakla btn noktalar takriben sekiz derece

gitmitir. Bu minval zere hesap etmek, her tarihte btn noktalarn

yerlerini belirler.

Mteri yldznn tabiatnda ve vgye deer vasflarnda, mneccimler

szbirlii edip, demilerdir ki: Mterinin tabiat itidal zere scak ve

rutubetli olup, gndz erkei olmakla; byk uurlu nmyle

isimlendirilmitir. bu yldzn vasflar: Din gayreti, ilim, hilim, haya,

cmertlik, tevazu, akl, iffet, talakt ve fasihlik bulunmutur. Bu yldz,

rahimlere den dllere tali olsa, Hak'kn emriyle bunun selm tabiat ve

vlm vasflar, onlara sirayetle yaratlp ve huy olup, talileri mteri

hkm olunur. "Annesinin karnnda kutlu olan kutludur," hadisi gereince;

onlar o saadetle dnyaya gelip, her biri sait (kutlu) bulunur. Bu yldz,

pazartesi gecesine ve perembe gnne hakimdir. O gecenin gnbatmndan

sonra ve bu gndzn gn doumundan sonra birer zaman saatleri, bu yldza

nispet klnmtr.

Mteri yldznn ve mmessil feleinin uzaklk mesafelerinde ve

kalnlklarnda ve cisimlerinde rasatlar, geometriciler ve matematikiler

ittifak edip, demilerdir ki: Mterinin mmessil feleinin yumuk yzeyinin,

lemin merkezinden uzaklk mesafesi takriben yirmiiki bin kere bin ve

dokuzyz doksan ikibin drtyzseksenyedi fersah llmtr. ukur

yzeyinin ise, uzakl takriben ondrtbin kere bin ve yediyzyetmibin

dokuzys krkdrt fersah hesap klnmtr. Bu mmessil felein kalnl

takriben sekizbin kere ybin ve ikiyz yirmi bin beyzkrk fersah

bulunmutur. Mteri yldznn cismi, takriben yer cisminin yars kadar

bulunup, hepsi delillerle ispat olunmutur. (Allah daha iyi bilir.)

13-BLM:

BENC BLM

Beinci gn yapsn ve burada hkim ola merih yldznn vasflarn be

madde ile aklar.

Birinci Madde

Merih yldznn mmessil feleini bildirir.

Ey aziz, malum olsun ki, astronomlar demilerdir ki: Yedi gezegenden

saylan merih feleidir ki, ay feleine nispetle beinci felektir. Ge

feleinin stnde bulunup, yksek felekler nmyle mehur olan felein

en aada olan ve yere en yakn olup; krmz merih ydz onda hki

bulunup, kk uursuz adn almtr. Astronomlar, merih yldznn yaps

iin dahi adet felek ispat edip, nizamn vermilerdir ki: Birinci

felek, merkezde, kuakta, kutuplarda ve harekette burlar feleine benzer

ve mmessildir. ikinci felek, merkez ddr ki, ilk felein iinde iki

paralel yzeyde bulunup, dndrcnn merkezini taycdr. nc felek,

dndrc felektir ki, merih yldz onun bir tarafnda aklm olup,
dndrc kendi merkezi zerinde hareket eyledike, merihi dahi kendisiyle

birlikte hareket ettirir.

Merih yldznn mmessil felei ki, klli felektir. ki paralel yzeyle

kuatlm krev bir cisimdir. En st yzeyi zerinde bulunan mtei

feleinin ukur yzeyine ve alt yzeyi altnda olan gne feleinin yumru

yzeni eteettir. Mmessil felek, kendi stnde ve altnda olan teki

gezegenler gibi, nce byk felein sratli hareketine tbi olup, o birici

hareketle lemin merkezi evresinde doudan batya zorunlu hareket eder.

kinci olarak, kendi hareketiyle lemin merkezi etrafnda sekizinci felein

yava hareketi kadar bir hareketle batdan douya heste gider. Ayn

zamanda sekizinci felein hareket ettirmesiyle hareket eder. Doruk, etek,

tepe ve kuyruk noktalar, bu hareketle her yetmi senede ancak bir derece

kadar kendi kuandan yol alr.

kinci Madde

Merih yldznn merkez d feleini, yaps ve hareketiyle bildirir.

Ey aziz, malum olsun ki, astronomlar demilerdir ki: Bu merih yldznn

durumunun dzeni iin, mmessil feleinin gvdesi iinde, tayc nmye

tayin olunan ikinci felektir ki, yere mil, merkezi, limin merkezinden

kendi ap paralaryle, oniki derece mesafe ile doruk yn dnda iki

paralel yzeyle kuatlm bir kre isimdir. bu krenin yumru yzeyi

birinci felein yumru yzeyi ile ortak bir noktada temas etmitir ki, o

noktaya doruk derler. O nokta, lemin merkezine kyasla en uzak nokta

olduundan, merih yldz, taycnn hareketiyle o noktaya geldikte;

yerin merkezinden olduka uzak ve yksek olur. kinci felein ukur yzeyi,
birinci felein ukur yzeyine ortak bir noktada teettir. Bu noktaya etek

derler. Zira ki, o, lemin merkezine nispetle en yakn nokta olup, yldz,

tayc felein hareketiyle bu noktaya geldiinde, yerin merkezine ok

yaklam ve alalm olur.

Birinci felekten ikinci felek ayrlp, ad geen kre boaltldkta; ilk

felekten zorunlu olarak iki deiik cssede kre meydana gelir ki, biri

ikinci felei iine alr, biri ikinci felekle birlikte botur. dolu krenin

ince taraf dorua, kaln taraf etee dorudur. Bo krenin ince ve kaln

taraflar, dolunun tersine gelir. Bu iki krenin, felein tamamlanmasnda

katklar tamam olmakla; birine iine alan tamamlayan, tekine boalan

tamamlayan derler.

Her bir felein kendine has belirli bir hareketi olup, kendine mahsus eksen

ve kutuplar zerinde dnp, dnn tamam etmek kanlmaz olmakla;

merihin eilimli felei dahi, mterinin klli felei altnda, kendi

mmessil felei iinde, kendi merkezi evresinde kendine zg hareketiyle

batdan douya hareket edip, merih yldzn da hareket ettirir. Yldz,

dz gidite bir burta krk gn miktar kalp, geri dn halinde bir

burta iki ay kadar durup, yaklak olarak iki senede bir dn tamam

eder. Bu felek, kendi altnda bulunan feleklere nispetle yerden uzak ve

dairesi geni olduundan, merih yldz altnda olan teki gezegenlerin

hareketinden daha ar hareket ediyor grnr.

nc Madde

Merih yldznn dndrc feleini, ekil ve hareketiyle bildirir.

Ey aziz, malim olsun ki, astronomlar, bu merih yldznn dahi durumlarnn

tanzimini belirlemek konusunda bu kadarla yetinmeyip, yere mil olmayan

bir kk felekten daha szederler. Ona: Dndrc felek demilerdir.

Dndrc felek, merihin mmessil feleinde, yere mil olmayan ve kendi

tayc feleine nispetle bir kk felektir ki, gnein mmessil

feleinden daha byk ve genitir. Yldzn kendisini tayc ve onunla

bezenmitir. Merkez d olan ikinci eilimli felein kuanda gmlmtr

ki, dndrcnn ap taycnn iki yzeyine teettir. Dndrc felek,

bir tek yzeyle kuatlm dolu bir krev cisimdir. Kendi mekannda

eilimli felein cisminde, belirli bir hareketle batdan douya dnp, bir

tarafnda aklm olan merihi de hareket ettirir. Bu felek kendi merkezi

evresinde batdan hareketiyle, merihi, bir gn bir gecede kendi kuann

yz altm derecesinden yaklak bir derece kadar mesafe alp, gider.

Bylece senede bir dnn tamam eder. Bu harekete, yldzn deiik

hareketi, yldzn zel hareketi derler.

Merih yldz dahi, bir yzeyle kuatlm dolu ve kl bir krev

cisimdir. Kendi dndrcsnn cisminde gmlmtr ki, yldzn yzeyi,

dndrcnn iki kutbu ortasnda, kua yannda bir tarafta bulunan bir

ortak noktada dndrcnn yzeyine teettir. Yani yldz tamamiyle

dndrcnn yzeyine teettir. Yani yldz tamamiyle dndrcnn cisminde

bulunup, yzeyi yzeyine temas etmitir. Taycnn bir tarafnda,

dndrcnn aklanan hareketi gibi bu yldzn dahi, dndrc felei

tarafnda, kendi merkezi evresinde dnc hareketi yeni rasatlar

gzetleyip, incelemilerdir.

Drdnc Madde

Merih yldznn sratini, dz gidiini, yava gidiini ve duraklayn,

geri dn ve armln ve gne ile olan ballk ve yaklamn

bildirir.

Ey aziz, malum olsun ki, astronomlar demilerdir ki; Merih yldzna dahi

kh srat, kh istikmet, kh yavalk, kh duraklama ve kh geriye dn

ve yrynde armlk rz olur. Bu durumlarn almas budur ki: Bu

yldz, dndrc felei zerinde bulundukta; kendi merkezinin hareketi,

dndrc feleinin merkezinin hareketine burlar sras zere uyup, elik

etmesiyle, yldz, hzl hareket eder grnr. Ne zaman ki yldz,

dndrc tarafna bir miktar eik, o demde dz hareket eder grnr.

Yldz, dndrcnn aasna inite, yava hareket eder grnr. Zira ki,

yldzn kendi merkezi, inite olduundan, hareketi grnmez olup, sadece

dndrcnn hareketi grnr. Yldz dndrcnn aasna yakn oldukta;

burlar srasnn aksine hareketi, dndrcs merkezinin tayc

hareketiyle sraya uygun olan hareketine eit olup, iki hareket biribirine

kar olmakla, yldz duruyor grnr. Yldz, dndrcnn altna indikte;

kendi merkezinin hareketi, dndrcnn hareketinden fazla olup, yldz,

geri dnyor grnr. Yldzn dn tamam olup, iki hareket yine eit

oldukta; tekrar durur grnr. Bu durutan sonra yine yava hareket eder

grnr. Zira ki, yldzn kendi merkezi, dndrcnn doruuna ykselmi

olmakla; hareketi grnmez olup, ancak dndrcnn merkezinin hareketi

grnr. Yavalamadan sonra yine dz ve hzl hareket eder grnr.

Halbuki yldz, kendi dndrcsnde dnn ihtilfsz tamam eder. nk,

yldzlarn ve feleklerin hareketleri, kuaklarna nispetle benzerli, basit

ve dzdr.

Yaldzn geri dnnden nceki duruuna: lk makam, sonrakine ikinci makam

derler. Merihin geri dn sresi, iki ay onyedi gndr. Dz gidii,

yirmi ay gndr. Bu yldzn eilimli felei, burlar kuandan gney

ve kuzeye bir derece eilimli iken, dndrc feleinin dahi doruu ve

etei, eilimli felekten kh gneye, kh kuzeye eik olup, yaklak olarak

ikibuuk derece enlem fark dahi bulunup, yrynde arm gibi

grnr. Bunun iin: armlkla isimlendirilmitir. Gnee nispetle bu

merih yldzna rz olan balant ve yaklamn beyan budur ki: bu, zhal

ve mteir gibi srekli dndrcsnn doruundan kendi cisminin merkez

uzakl, gnein merkezinin burlar feleinde olan orta notasndan

dndrcsnn orta noktasna uzakl gibidir. u halde merih de onlar

gibi, dndrcsnn doruunda bulunduunda, gnee orta bir yaklamla

yaklam olur. Zira ki, gnei merkezi, dndrcnn merkezinden uzak

olduka, yldzn merkezi dahi, dndrcnn doruunda gnein uzakl

miktar uzak olur; ta gne, dndrcnn merkezine kar oluncaya dein

yldz dahi dndrcnn eteine iner. O halde, merih yldznn gne ile

uzaklk ve yaknl, srekli dndrcsnn doruunda olduu halde vki

olur. Gne ile karlkl olmas, dndrcsnn eteinde olduunda hsl

olur. Merih yldz, gnele birlemede, aralarnda bulunan mesafe,

karlkl haldeyken olan mesafeden uzak ve fazla olarak gzetlenmitir.

Zira ki, akma annda gne ile merih arasnda bulunan dndrcnn ap,

karlkl durumdaki gnein mmessil feleinin apndan byk ve uzun

bulunmutur. Merihin gnee iki yaklam arasnda bulunan sre: ki sene

krkdokuz gn hesap olunmutur. (Merihin dndrcsn, gnein feleinden

byk, gnei de btn bunlardan byk ve kl yaratan Allah, her eyden

mnezzehtir.)

Beinci Madde
Merih yldznn doruk ve eteini, tepe ve kuyruk dmlerini, tabiat ve

vasflarn, uzaklk mesafesini ve cisminin lsn bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, astronomlar demilerdir ki: Merih yldzn

doruu, eilimli feleinin burlar kuandan kuzey tarafna en fazla

eildii noktadr ve tepe dmnden doksan derece sonradr. nk doruk ve

teki noktalar, yukarda belirtildii zere, burlar feleinin hareketine

uygun hareket ederler. Merihin doruunun yeri, burlar feleindin rum

tarihin azsiz senesinde aslan burcunun onbirinci derecesinde; eteinin

yeri, kova burcunun onbirinci derecesinde tayin olunmutur. Tepe noktas,

boa burcunun onbirinci derecesinde; kuyruk yeri, akrep burcunun onbirinci

derecesinde belirlenmiti. Halen ki rum tarihin seneleri: kibin

altmdokuza gitmitir ve hicri tarihin seneleri: Binyz yetmie,

yetmitir. O halde doruk, etek ve kuyruk noktalar, her yetmi gne

senesinde bir derece hareketleriyle yaklak olarak sekiz derece

gitmilerdir.

Merih yldznn tabiat ve vasflarnda mneccimler ittifak zere

demilerdir ki: Merihin tabiat, ar scaklk ve kuruluktur. Gece erkei

olup, kk uursuz olarak isimlendirilmitir. Bu yldzn vasflar:

enlik, ecaat, hiddet, sefahet, kuvvet, hiyanet, ke, edepsizlik, inat ve

ba olma hrs bulunmutur. Bu durumda, bu yldz, rahimlere den menilere

tali derse, bunun vasflar onlara Hak'n emriyle sirayet eder. Bu

tecrbe ile sabittir. Merih, cumartesi gecesi ve sal gnne hkim

bulunmutur. O gecenin ve bugnn ilk saatleri, buna nispet olunmutur.

Merih yldznn ve mmessil feleini uzaklk mesafelerinde ve cisimlerinin

llerinde, rasatlar, geometriciler ve matematikiler sz birlii ile

demilerdir ki: Merihin mmessil feleinin yumru yzeyinin merkezinin

lemin merkezinden uzakl mesafesi, yaklak olarak ondrtbin kere bin

ve yediyz yetmibir bin dokuzyz krkdrt fersah llmtr. Bu felein

ukur yzeyinin, lemi merkeziden uzakl, yaklak olarak, ikibin kere

bin ve yirmidokuzbin ikiyzalt fersah hesaplanmtr. Mmessil felein

kalnl, takriben onikibin kere ve bin yediyz krkikibin

yediyzotuzsekiz fersah bulunmutur. Merih yldznn cismi, yaklak,

yerin cisminin drtte biri kadardr. Btn bunlar kesin delillerle

sabittir. (Allah en iyisini bilir.)

Bizim bu aklama ve izahlarmzdan murat, cihan erh ve aklama ile

yaratcnn inceliklerini, hakkyle dnen ve fikreden gz sahiplerine

gstermektir. Ta ki, cihann ayrntlarndan kendisinin muhtasar ve z

varln bilip, kendini renip, buradan da Hak'k tanmaya ulaalar.

14-BLM:

ALTINCI BLM

Drdnc gn yapsn ve burada sultan olan gnein, hkmlerini ve

durumlarn drt madde ile aklar.

Birinci Madde

Gnein zelliklerini zetler ve mmessil feleini bildirir.

Ey aziz, malim olsun ki, astronomlar demilerdir ki: Merih feleinin

altnda ay feleine nispetle altnc felektir ki, orada ancak bir gne
bulunmakla; gne felei nmyle mehur olmutur. O halde bu muhteem

sultan, dnyay aydnlatan gne, btn yldzlarn en mehuru ve en

nurlusu ve bilginlerin ouna gre en byk olup; geceler, gndzler, aylar

ve seneler bunun hareketiyle nizam bulmutur. Nice byk iler onun

hkmleriyle meydana gelmitir. Yedi gezegenin ortasnda gya ki, nurdan

bir fnus. Aasndakilere ve stndekilere k bahetmek iin orta makam

kendisine dinlene yeri olmutur. Felei dahi; teki gezegenlerin

feleklerinden daha basit olup; mmessil ve merkez d nmnda iki felekle

btn durumlar nizam olmutur. Gne feleinin merkezi, lemin merkezi

yani byk felek ve yere mil iki paralel yzeyle kuatlm kre bir

cisimdir ki, yumru yzeyi, stnde olan merih feleinin ukur yzeyine ve

ukur yzeyi, altnda olan zhrenin yumru yzeyine teettir. Bu felek dahi

yksek felein mmessilleri gibi, merkezde, kuakta, kutuplarda ve

harekette burlar feleine benzer ve mmessildir. Onun iin mmessil ad

verilmitir. Gnein mmessili, kendi altnda ve stnde olan teki

gezegenlerin mmessilleri gibi, nce byk felein hzl hareketine ti

olup, bu zorunlu hareket ile lemin merkezi evresinde doudan batya

hareket eder. kinci olarak kendine zg hareketiyle, lemin merkezi

evresinde, burlar feleinin yava hareketi kadar batdan douya heste

gider. Sanki burlar feleinin hareket ettirmesiyle hareket eder. u halde

doruk ve etek noktalar, tepe ve kuyruk dmleri, bu hareketle her yetmi

senede birer derece gider.

kinci Madde

Gnein merkez feleinin yapsn ve hareketini bildirir.

Ey aziz, malum olsun ki, astronomlar demilerdir ki: Rasatlar gnein

hareketinde kh yavalama, kh srat muayne edip; gnein cismini kh

byk, kh kk mahede etmeleri, yerin merkezinden kh uzak kh yakn

olmak gerekip, bu mkl zmlemek iin gnein mmessil feleinin

altnda merkez d bir felein varln kabul etmilerdir. Bu ikinci

felek, birinci felein iinde, yere amil ve merkezi, lemin merkezine

ikibuuk derece uzaklkla doruk tarafna hari iki paralel yzeyle

kuatlm kre bir cisimdir. Bu krenin yumru yzeyi, irinci felein yumru

yzeyi ile ortak bir noktada teetdir ki, o noktaya doruk derler. Bu

felekde, lemin merkezinden en uzak nokta budur. Gne, tayc felei ile

bu noktaya geldikte, yerin merkezinden olduka uzak ve yksek olmu olur.

kinci felein ukur yzeyi, birinci felein ukur yzeyine ortak bir

noktada tema etmitir ki o noktaya etek derler. Bu felekte, lemin

merkezine en yakn nokta budur. Gne, taycsnn hareketi ile bu

noktaya geldiinde, yerin merkezine yaklap, aa inmi olur.

Mmessil felekten merkez d felek ayrlp, bu ekilde boaldnda

zorunlu olarak iki kre kalr ki, ikisinin dahi yzeyleri paralel olmayp

baz paras kaln bazs ince olur. Bu iki krenin biri ikinci felei

iine alr ve biri ikinci felekle birlikte boalr. ine alan krenin ince

taraf dorua ve kaln taraf etee dorudur. Bo krenin kaln ve ince

taraflar dokununkinin tersine olur. Her ikisi de ikinci felee eklenmeleri

ile birinci felek tamam olup, tek bir felek hkmne girdiinden, birine

iine alann tamamlaycs ve birine boalann tamamlaycs derler.

Gnein kendisi ancak bir tek yzeyle kuatlm kre bir cisimdir ki dolu

ve skktr. Merkez d felei iinde iki kutbu arasnda aklm ve

gmlmtr ki, gne kresinin ap, merkez d olan ikinci felein

karanlna eit olup; gnein evresi merkez dnn evreleri ile iki
ortak noktada temas etmilerdir. Gne, mmessil felei iinde, merkez d

felek kendine mahsus baka merkez, eksen ve kutuplar zerinde yani burlar

feleinin eksenine ve kutuplarna paralel eksenler ve kutuplarla kendi

kuan teet kuak zerinde batdan douya hareket edip; gne her bir

burta yaklak otuz gn kalp, yzaltmbe ve drtte bir gnde bir

dnn tamam eder. Bu ark kuan yzeyinden kuzey tarafna hibir zaman

eilmeyip, kendi kuanda akl olan gne kresi, daima bular feleinin

yzeyinde dmdz ve bir karar hareket ile gider. Btn felek ve yldz

kreleri durucu olmayp her biri kendi merkezi evresinde baka bir dnle

dner. Gne dahi kendi yerinde, merkezi evresinde, burlar sras zere

dncdr.

nc Madde

Gnein doruk ve eteini, tepe ve kuyruunu, yava ve sratli gidiini

bildirir.

Ey aziz, malum olsun ki, astronomlar demilerdir ki: Gnein doruunun

burlar feleinden mekan, rum tarihin asiz senesinde ikizler burcunun

yirmiyedinci derecesinde tesbit edilmitir. nk halen rum tarh ikibin

altmodokuzu bulmutur. Hicr tarih binyzyetmi senesine ulamtr.

Yukarda aklanan mihval zere doruk ve etein her biri, yaklak sekiz

derece hareket etmitir. Gnein doruu, yenge burcunun drdnc

derecesine, etei olak burcunun ayn ekilde drdnc derecesine

gelmitir. nk gnein merkez d kua, burlar kuann yzeyinde

bulunmutur. Onun iin bunun tepe ve kuyruk dmleri, ancak burlar kua

ile gn eitleyicisinin iki kesien noktas saylmtr ki, biri ko

burcudur ve biri terazi burcudur. u halde gne, ko burcunun

balangcnda tepe noktasna gelmi olur. Terazi burcunun balangcnda

kuyruk noktasnda olmu olur. teki gezegenlerin doruk ve dier noktalar,

tayc felekleri ile burlar kuann kesimelerinden oluan iki

karlkl nokta bulunmutur. Kuaktan Tayc feleklerin kuzeye eimli

olduklar nokta, tepe noktas ve gneye eimli olduklar nokta, kuyruk

noktas adn almtr. Nitekim yukarda ayrntlar ile anlatlmtr.

Gnein asla enlem fark bulunmayp, teki gezegenlerin hareketlerinde

enlem fark gzlenmitir. Gnein, ancak dou yeri fark bulunmutur. Yani

kuzey burlarndaki, ko, boa, ikizler, yenge, aslan ve baaktr. Bu alt

burta gnein hareketi yava grnmtr. Gney burlarndaki terazi,

akrep, yay, olak, kova ve balktr. Bu alt burta gnein hareketi hzl

bulunmutur. Btn feleklerin hareketleri, benzerli ve belirli zamanlarda

eit hzdayken, gnein hareketinde hzlanma ve yavalanmann sebebi budur

ki: Gnein doruk noktas, halen burlar feleinden yenge burcunun

evvelinde ve etei dahi olak burcunun evvelinde bulunmakla; gnein gney

burlarn katetme sresinden kuzey burlarn katetmesinde bir hafta kadar

fazla gecikme olur. Bunun aklanmas budur ki: Gnein merkezi yle bir

dairenin evresi zerinde hareket edip dner ki, o dairenin merkezi, lemin

merkezinin dndadr. u halde burlar feleinin bir yarsnda, merkez

d dairenin yarsndakinden fazla bulunmutur. Bu, o yarmdr ki, gnein

etei ona gelmitir, nk gne hareketiyle burlar feleinin yarsn

katetme zaman, ikinci yarsn katetme zamanna muhalif ola. Kanlmaz

olarak burlar feleinin etei olan yarsndan, doruu olan yarsna

gnein hareketi yava grnr. Zira ki, doruk yarsn katetme zaman,

etek yarsn katetme zamanndan sekiz gn uzun bulunur. Halbuki gnein

hareketi, merkez d dairesinde farkl olmayp, srekli ve benzerli

harekettir. (Bu, bilici, ziz olan Allah'n takdiridir. an yce hakm

yaratc mnezzehtir.)

Drdnc Madde

Gnein tabiat ve sfatlarn yarar ve etkilerini, uzaklk ve bykln

bildirir.

Ey aziz, malum olsun ki, mneccimler demilerdir ki: Gnein tabiat, orta

derece scaklk ve kuruluk olup, gndzsel erkek bulunmutur. Orta kutlu

nmyle isimlendirilmitir. Bunun sfatlar: Kuvvet, iddet, kahr, gazap,

rabet, his incelik, haya ve iffet bulunmutur. Yukarda beyan olunduu

zere, bunun sfatlar tali dt menilerde aynen gzlenmitir. Gnein

pazar gne ve perembe gecesine hkim olduu bulunmutur.O gndz ve

gecenin evvelki saatleri ona nispet ounmutur. Cenab- Hak'kn takdiriyle

esir cisimlerin sfl cisimlerin tesirleri fazla olup, her yldz nice

nice zellikleriyle tesir etmektedir. Allah, bu byk gnee, kedi

kudretiyle nice zellikler vermitir ki, gnein etkileri, yksek

cisimlerde ve aa cisimlerde kendisinden daha belirgindir. teki

gezegenlerden daha belirgindir. teki gezegenlerden daha byktr ve btn

yldzlardan parlaktr. Aya, k verir. Denizleri stp, buharlar

karp, yukarlarda yamur bulutlar meydana getirip, yadrarak yere

hayat verir: Bitkiler, aalar ve meyveler olur. Karlardan ve yamurlardan

nehir kaynaklar olur. Bitkilere ve hayvanlara hayat baheder. Gnele

madenler oluur, meyveler olgunlarlar. Gnein douuyla hayvanlar ve

insanlar kuvvet bulup, scaklk ve yla menfaatlenirler. Gnein

batmasyle hepsi arp, ller misali yerlerinde uyurlar kalrlar.

Gnein etkisiyle irinci iklim kuann ahalisi hep siyah olup,

scaklnn iddetiyle huy ve bnye edinirler. Tepelerine gne yakn

olduundan, csseleri hafif ve akllar zayf olup, ahlaklar dar,

merepleri keskin ve ince olur. Ayn zamanda inat olurlar. Fakat yedinci

iklim kuandakilerin tepesinden gne uzak olup, scakl zayf ve

tesirleri az olduundan, hepsi beyaz ve sar olurlar. Yaratl ve huyda,

her biri kz ve koyun gibi ebleh ve eksik olur.

Gnein birok tesirlerinden biri budur ki: Doruk noktas kuzey burlarnda

olduka, kuzey taraflar mamur olup, gney taraflar denizlerle kapl olur.

Gnein doruk noktas gney burlarna getiinde, bu kez gney yarm kre

mamur olup, kuzey yarm kre deniz sularyle kapl olur.

Yukarda aklanan doruk noktasnn hareketiyle, yirmibebin ikiyz gne

senesinde bir kere, karalar ve denizler tamamen yer deitirip, lem

yeniden nizam bulur. Belki gnein tesiriyle gnler ve geceler, scaklk ve

glge, nur ve k, yaz ve k, kar ve yamur, madenler ve talar, itkiler

ve aalar vcuda gelip; btn bunlarn tabiatlar, bileiklerin olumas,

hayvanlarn ve insanlarn yaamas, yllarn bilinmesi hep Allah'n

takdiriyle gnein hareket ve na baldr.

Gnein bykl ve miktarnda, mmessil feleinin uzaklnda rasatlar,

matematikiler ve geometriciler sz birliiyle demilerdir ki: Gnein

mmessil feleinin yumru yzeyinin, lemin merkezinden uzaklat yaklak

ikibin kere bin ve yirmidokuzbin ikiyzalt fersah llmtr. Bu felein

ukur yzeyinin lemin merkezinden uzakl, yaklak bin kere bin ve

sekizyzellibin yzellidrt fersah hesap klnmtr. Bu mmessil felein

kalnl, yaklak yzyetmidokuzbin elli iki fersah bulunmutur. Gne

kresinin cismi yaklak yzaltmalt yerkre kadar bulunup; btn bunlar

geometrik delillerle ispat olunmutur. (Allah daha iyi bilir.)

Bizim bunlar anlatmaktan maksadmz; bu byk gnei, gnde ir kere

etrafmzda dndrp, bamzda dndren gl ve kayyum olan Allah'n

kudret ve bykln aklamaktr. Ta ki akl sahiplerine rabler rabbinin

yaratma ve inceliklerini fikretmeyi ve dnmeyi kolaylatrp;

yaratklardan yaratcy bulup, her eyden ona ynelip, onunla kalalar.

15-BLM:

YEDNC BLM

nc gn yaps ve burada hkmeden zhre yldznn (vens) durumlarn

be madde ile aklar.

Birinci Madde

Zhre yldznn mmessil feleini bildirir.

Ey aziz, malum olsun ki, astronomlar demilerdir ki: Yedi gezegenden biri

de zhredir ki, ay feleine oranla nc felektir. Gne feleinin altda

olup, iki aa nmyle bilinen iki felein yukarda olandr. Gne

feleine yakn bulunmutur. Zhre yldz, kk kutlu ismiyle

isimlenmitir. Bilginler, yksek felein yaps gibi, zhre yldz iin

de adet felek ispat edip, nizamn vermilerdir. Birinci felek,

merkezde, kuakta, kutuplarda ve harekette burlar feleine benzer ve

mmessildir. kinci felek, merkez ddr ki, yine birinci felein

gvdesinde iki paralel yzeyde bulunup, dndrcnn merkezini taycdr.

nc felek, dndrc felektir ki, zhre yldz onun bir tarafnda

aklmtr. Dndrc felek, kendi merkezi zerinde hareket ettike,

zhreyi dahi kendisiye beraber hareket ettirir, zhre yldznn mmessil

felei ki, kll felektir. Merkez ve mihverde, kuak e kutuplarda,

harekette burlar feleine uyumlu ve dier gezegenler gibi mutabktr. iki

paralel yzeyle kuatlm bir krev cisimdir. st yzeyi, zerinde olan

gne feleinin ukur yzeyine ve ukur yzeyi, altnda bulunan utaritin

yumru yzeyine teettir. Mmessil felek, kendi zerinde ve altnda olan

teki felekler gibi, nce byk felein gnlk hareketine uyup, bu

hareketle lemin merkezi evresinde doudan batya hareket eder. kinci

olarak, burlar feleinin yava hareketi kadar, kendi zel hareketiyle

lemin merkezi evresinde batdan douya heste gider. Sanki burlar felei

onu dndrr. Doruk, etek, tepe ve kuyruk noktalar bu hareketle her yetmi

senede bir derece yer kateder.

ikinci Madde

Zhre yldznn merkez d feleinin, yap ve hareketini bildirir.

Ey aziz, malum olsun ki, astronomlar demilerdir ki: Bu zhre yldznn

dzenin halletmek iin mmessil felek gvdesinde tayc nmyle belirlenen

ikinci felektir ki; yere mil ve lemin merkezinden kendi ap ve

czleriyle iki derece mesafe ile doruk taraf dnda iki paralel yzeyle

kuatlm kre bir cisimdir. Bu krenin yumru yzeyi, birinci felein

yumru yzeyiyle bir noktada temas etmitir ki, o noktaya: Doruk derler. Bu

nokta, lemin merkezine kyasla en uzak nokta olduundan, zhre yldz,

taycsnn hareketiyle bu noktaya geldikte; yerin merkezinden olduka

uzak olur ve yksek olur. kinci felein ukur yzeyi, birinci felein

ukur yzeyine ortak bir noktada teettir ki, o noktaya: Etek derler. O

nokta, lemin merkezine nispetle en yakn noktadr. Zhre yldz, tayc

feleinin hareketiyle o noktaya indikte; yerin merkezine ok yak olup,

alalm olur. Birinci felekten ikinci felek ayrlp boaldkta; zorunlu

olarak deiik kalnlkta iki kre meydana gelir ki, biri ikinci felei

iine alr, teki ikinci felekle beraber botur. Dou krenin ince taraf

doruk tarafa, kaln taraf etee dnk olur. Bo krenin ince ve kaln

taraflar tekinin tersine gelir. Bu iki krenin, felein tamamlanmasnda

katklar tamam olduundan; birine dolunun tamamlaycs, brne boun

tamamlaycs derler. Her felein zel bir hareketi belirlenmi olup, kendi

kutuplar zerinde dnp, dnn tamam etmek kanlmaz bir i olmakla;

zhrenin eilimli felei dahi, gnein kll felei altnda, kendi mmessil

felei gvdesinde; kendi merkezinin evresinde zel hareketiyle batdan

douya gnein merkez d feleinin hareketine uygun olarak hareket edip;

zhre yldzn da, kendisiyle beraber hareket ettirir. u halde zhre, her

burta yirmidrt g gider. Baz burlarda tereddt eylese, drt ay kalp,

senede bir dnn gnele birlikte tamam eder. Bu yldzn dndrc

merkezi, gnein merkezinden hi ayrlmayp, gnein tepe noktasyla

birlikte seyre hareket eylediinden, bu yldzn gneten uzaklnn

mesafesi, yaklak dndrcsnn apnn yars kadardr. Ortalama, zhre

yldznn gneten uzakl krk derecedir.

nc Madde

Zhre yldznn dndrc feleini ekil ve hareketiyle bildirir.

Ey aziz, malum olsun ki, astronomlar; zhre yldznn dahi durumlarnn

tanzimine yksek felek gibi anlatlanlar kadaryle yetinmeyip, yere

mil olmayan bir kk felek daha ispat edip, ona: Dndrc felek

demilerdir. Dndrc felek, mmessil felekte arza mil olmayan kk bir

felektir ki, bu yldzn kendisini taycdr. Yere mil merkez d olan

ikinci eilimli felein kuanda aklm ve gmlmtr. Dndrcnn

ap, taycnn iki yzeyine teet ve eittire. Dndrc felek, bir

yzeyle kuatlm odlu ve kre bir cisimdir. Eilimli felein cisminde,

kendi merkezi evresinde belirli bir hareketle batdan douya burlar

sras zere dnp; bir tarafnda aklm olan zhreyi kendisiyle birlikte

dndrerek alp gider. Dndrc felek, kendi merkezi evresinde zhreyi,

bir gn bir gecede kendi kuann yzaltm derecesinden yarm dereceden

fazla dndrp, hareket ettirip, yaklak ondokuzbuuk ayda bir dnn

tamam eder. Bu harekete, yldzn deiik hareketi ve yldzn zel

hareketi derler. Zhre yldz dahi bir yzeyle kuatlm bir kre

cisimdir. dolu ve kldr. Dndrc feleinin cisminde gmldr ki,

yldzn yzeyi, dndrcnn iki kutbu arasnda, kua yannda, bir

tarafnda bulunan ortak bir noktada dndrcnn yzeyine teettir. Yani

zhre, tamamyle dndrcnn cisminde bulunup, yzeyi, yzeyine temas

etmitir. Taycnn bir tarafnda dndrc felein aklanan hareketi

gibi, zhre yaldznn dahi dndrcs tarafndan ve kendi merkezi

evresinde burlar sras zere kendine zg hareketi, yeni rasatlar

tarafgndan gzlenmitir.

Drdnc Madde

Zhre yldznn srat, istikamet, yavalama, duraklama ve armln

ve gne ile olan balant ve yaklamn bildirir.

Ey aiz, malum olsun ki, astronomlar demilerdir ki: Zhre yldzna dahi

kh srat, kh yavalk, kh duraklama, kvh geri dn ve kh dnnde

armlk rz olur. Bu durumlarn aklanmas budur ki: Bu yldz,

dndrc felei yukarsnda bulundukta; kendi merkezinin hareketi,

dndrc feleinin merkezinin hareketine burlar sras zere uymasyle,

yldz, hzl hareket eder grnr. Ne zaman yldz, dndrcnn

doruundan tarafa bir miktar eilir, o zaman dz hareket eder grnr.

Ylz, dndrcnn eteine indikte; yava hareket eder grnr. Zira ki,

yldzn kendi merkezi, inite olduundan, hareketi grnmez olup, ancak

dndrcsnn merkezinin hareketi grnr. Yldz, dndrcnn eteine

yakn oldukta; kedi merkezinin burlar srasna aykrl, dndrcsnn

merkezinin hareketiyle sraya uygun olan hareketine eit olup, iki hareket

birbirine kar ve muarz olmakla; yldz, geri dner grnr. Yldzn

geri dn tamam olup, iki hareket yine eit oldukta; yldz ikinci kez

durur grnr. bundan sonra yine yava hareket eder grnr. Zira ki,

yldzn kendi merkezi, dndrcnn doruuna kmakla; hareketi grnmez

olup, ancak dndrcnn merkezinin hareketi grnr. Yava hareketten

sonra yine dz ve hzl hareket eder grnr. Halbuki yldz,

dndrcsnn iinde, dnn ayn hzla tamamlar. Zira ki, yldzlarn

ve feleklerin hareketleri, kendi kreleri kuana oranla benzerli, basit

ve dzdr. Yldzn geri dnnden nceki yerine: birinci makam; sonrakine

ikinci makam derler. Zhre yldznn dn sresi, bir ay onbir gndr.

Dz hareketi, sekiz buuk aydr. Yldzn tayc felei, burlar

kuandan gneye ve kuzeye drtte bir derece kadar eilimli iken,

dndrcsnn dahi doruu ve etei, eilimli feleinden kh kuzey tarafa,

kh gney tarafa eilimli olur. Yaklak ikibuuk derece enlem fark dahi

bulunmutur. bu durumlardan dolay yldz, yrynde arm gibi

grnr. Bundan dolay arm olarak isimlendirilmitir.

Gnee oranla bu zhre yldznn balant ve yaklamn byle

aklamlardr ki: Bu yldzn taycsnn hareketi, srekli gnein

merkez d hareketiyle eit olmakla; dndrcsnn merkezi dahi gnein

merkezine srekli teet bulunmutur. u halde zhre yldz, gne

kurslarnn evresinde, dndrcsnn hareketiyle dndke, dndrcsnn

apnn yars kadar ondan uzakta olur. Gnei tavaf ederek iki uzakln

ortasna geldikte; kh sabah, kh akam meale gibi parlayp; kh gnele

birlik hareket edip, teki gezegenler gibi gne kursundan uzak dmeyip,

her bir devresinde iki kere gne ile akp, bir kere dahi geri dnnde

yani dndrcsnn doruunda bulundukta; srekli gnee yakn olup ve bir

kere dahi geri dnnn tam ortasnda yani dndrcsnn eteinde

oldukta; gne ile srekli yaknlk ve akmas bulunur. ki yaklam

arasnda olan sre, yaklak dokuz ay yirmi gndr. (Hakikatini en iyi

bilen Allah'tr.)

Beinci Madde

Zhre yldznn doruk ve eteini, tepe ve kuyruk dmlerini; tabiat ve

vasflarn, uzaklnn ve cisminin lsn bildirir.

Ey aziz, malum olsun ki, astronomlar demilerdir ki: Zhre yldznn

doruu, teki noktalar ortasnda yani eilimli feleinin burlar

feleinden kuzey tarafa faza eiliminde bulunur. Tepe dmnden doksan

derece geridedir. nk doruk ve etek, tepe ve kuyruk yukarda akland

zere, burlar feleinin hareketine uygun olan mmessil feleklerin

hareketiyle hareket ederler. Zhrenin doruunun burlar feleindeki mekn

rum tarihin asiz senesinde, gnein doruu gibi ikizler burunun

yirmibirinci derecesinde; etei ise, yay burcunun yirmiyedinci derecesinde

belirlenmii. Tepe noktasnn yeri, balk burcunun yirmiyedinci derecesinde

ve kuyruk noktasnn yeri yaak burcunun yirmiyedinci derecesinde

belirlenmiti. Halen rum tarih, ikibinaltmdokuza gelip, hicr tarih dahi

binyzyetmie, yetmitir. O halde bu iki nokta, tekiler gibi hareket edip,

yaklak sekiz derece ne gemilerdir.

Zhrenin tabiat ve vasflarnda mneccimler szbirliiyle demilerdir ki:

Zhrenin tabiat, orta derecede soukluk ve rutubettir. Zhre, gece erkei

olmakla, kk kutlu adn almtr. Bu yldza bakmann kalbe srr

verdii tecrbe klnmtr. Bu yldzn vasflar: Yumuaklk, sevgi,

rikkat, ferah, temenn, oyun, teganni, cinsel g ve gzel yaratl

bulunmutur. Bu yldzn tali dt menilerde btn bu vasflar aynen

mahede olunmutur. Bu yldz, sal gecesi ve cuma gnne hkimdir. O

gecenin ve bugnn ilk saatleri, buna nispet klnmtr.

Zhre yldznn mmessil feleinin uzaklk mesafelerinde ve cismiyle

kalnlnn llerinde rasatlar, geometriciler ve matematikiler

ittifakla demilerdir ki: Zrenin mmessil feleinin yumru yzeyinin lemin

merkezinden uzakl yaklak, bir kere bin ve sekizyzellibin drt fersah

llmtr. Yumru yzeyinin uzakl ise yaklak, ikiyzyetmialtbin

altyzelliiki fersah hesaplanmtr. Bu felein kalnl yaklak, bin

kere bin ve beyzyetmibin beyziki fersah bulunmutur. Zhrenin cismi,

yaklak yerin cznn onaltda biri kadar bulunup, delillerle

ispatlanmtr. (Gereini Allah daha iyi bilir. Yce, gl ve hakm olan

allah mnezzehtir.)
 16-BLM:

SEKZNC BLM

kinci gn yapsn ve burada hkim olan utarit yldznn durumlarn

be madde ile bildirir.

Birinci Madde

Utarit (merkr) yldznn mmessil feleini ve hareketinin grntsn

bildirir.

Ey aziz, malum olsun ki, astronomlar demilerdir ki: Utarit felei, yedi

gezegenden saylmtr ki, ay feleine oranla sekizinci; zhre feleinin

altnda olup, iki aa nmyle mehur olan iki felein altta olandr. Ay

feleine yakndr. Utarit yldz burada tek bana hakim olup, kartrc

ismi ile tannmtr. Bu felein durumu ve yaps, paralar bakmndan,

teki gezegenlerden farkldr. Astronomlar, Utarit yldz iin yere mil

byk felek ve yere mil olmayan bir kk felek tesbit etmilerdir.

Gzetleme sureti ile deiik durumlarn bu drt felekle belirleyip,

nizamn vermilerdir. Birinci felek kll felektir ki; merkezde, eksende,

kuakta, kutuplarda ve harekette burlar feleine uygun ve mmessildir. Bu

felek, teki mmessiller gibi yere mil ve merkezi lemin merkezidir. iki

paralel yzeyle kuatlm kre bir cisimdir ki, st yzeyi zerinde olan

zhrenin alt yzeyine ve alt yzeyi altnda olan an st yzeyine teettir.

Bu mmessil felek, kendi stnde ve altnda bulunan dier felekler gibi

nce byk felein gnlk hareketine uyup, lemin merkez evresinde

doudan batya zorunlu hareket eder. kinci olarak burlar feleinin yava

hareketi kadar kendi zel hareketi ile lemin merkezi evresinde doudan

batya zorunlu hareket eder. kinci olarak burlar feleinin yava

hareketi kadar kendi zel hareketi ile lemin merkezi evresinde batdan

douya heste gider. Sanki burlar feleini hareket ettirmesi ile hareket

eder gibidir. u halde doruk, etek, tepe ve kuyruk noktalar bu hareket

zere her yetmi gne senesinde bir derece mesafe kat eder. Utaritin

aklanacak dndrc feleinde bulunan ikinci doruundan baka ve ayn

aklanacak doruundan ve mmessilinden ve dier noktalarndan bakadr, -

zira ki bu drd, onlara muhalif bulunup doudan batya hareket ederler-.

kinci Madde:

Utarit Yldznn merkez d olan ynetici feleini ve tayc feleini

ap ve hareketleri ile bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, astronomlar demilerdir ki: Utaritin yneticisi,

mmessil felei ile birlikte bo bir felektir ki, merkez d olan iki

feleinin birincisidir. ikincisi dolu felektir ve utaritin drt feleinden

ikincisidir. Ynetici felek, iine ald merkez d ikinci felein

merkezini, doudan batya hareket ettirerek idare ettii iin buna ynetici

derler. Merkez d olan dier felekler, mmessil feleklerin iinde

olduklar gibi bu ynetici felek dahi mmessilinin iindedir. Yneticinin

yumru yzeyi, mmessilin yumru yzeyine birinci doruk namyle mehur olan

ortak bir noktada teettir. Yneticinin ukur yzeyi, mmessilin ukur

yzeyine birinci etek adyla bilinen ortak bir noktada temas etmitir.

Ynetici felein merkezi, lemin merkezinden alt derece kadar doruu

tarafna kmtr.

Mmessil felekten ynetici felek ayrldkta, dier mmessilleri tamamlayc

olan ikier kre eklinde benzerleri, bu mmessilden dahi meydana

gelmitir. Bundan sonra merkez dnn ikincisi, utarit yldznn nc

feleidir. Bu ynetici felekten boalmtr. Dndrcnn merkezini tar.

Ynetici felek, mmessilinin iinde bulunduu zere, bu tayc felek dahi

ynetici felein iindedir. Taycnn yumru yzeyi, yneticinin yumru

yzeyine ikinci evc namyle bilinen bir noktada yetmidir. Taycnn

ukur yzeyi ve yumru yzeyi, yneticinin ukur yzeyine ikinci etek tabir

olunur bir noktada teettir. Taycnn merkezi, yneticinin merkezinden

derece ve lemin merkezinden dokuz derece doruk tarafna kmtr.

Ynetici felekten tayc felek ayrldkta, yneticiden iki kre kalr ki,

onun tamamlaycsdr.

Utarit bu tertip ve tecrbe ile bu ekil ve grne gelir ki: Kendisinde

iki doruk ve iki etek bulunur. Bunlar mmessilden para gibi

olduklarndan, mmessil doruu ve mmessil etei namyla hret

bulmulardr. Dierleri dahi yneticiden para olduklar grnmnden

dolay ynetici doruu ve ynetici etei adyla isimlendirilmilerdir.

Mmessilin doruk ve eteine birinciler dahi derler. Yneticiye mensup doruk

ve etee dahi ikinciler derler.

Her felein kendine zg hareketi olup; kendi merkez, mihver, kuak ve

kutuplar zerinde dnp, dnn tamam etmek kanlmaz olduu iin

utaritin ynetici felei de, zhrenin altnda kendi mmessili iinde ve

kendi merkezi evresinde hareketi ile batdan douya burlar srasna

uymayan utaridin ikinci doruunu idare eder. Gnein ortas kadar hareket
edip bir gne senesinde bir devresini tamamlar. Utaritin tayc felei

dahi ynetici felein iinde, teki tayc felekler gibi kendi merkezi

evresinde zel hareketi ile batdan douya burlar sras zere utaridin

dndrc feleini idare ile gnein ortasnn iki kat kadar hareket edip,

hareketinin yars yneticinin sraya uygun hareketine kardr. Dier

yars gnein ortasna eit gelip, utarit her burta onyedi gn bekleyip,

baz burlarda tereddt etse, iki ay kalp, senede bir derecesini gnele

beraber tamamlar. Utaridin dndrcsnn merkezi, zhreninki gibi srekli

gnein merkezine mutabk olup asla muhalefet etmez. Bunun iin utarit

yldz dndrcsnn apnn yarsndan fazla gneten raa gitmez.

apnn yars ortasnda yirmi dereceden fazla uzaa yetmez. (Allah daha

iyi bilir).

nc Madde

Utarit yldznn dndrc feleini, ekil ve hareketiyle bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, astronomlar, bu utarit yldznn dahi

durumlarnn tanzimine dier arm gezegenler gibi, belirlenen llerle

yetinmeyip; yere mil olmayan bir kk felek dahi tespit edip, ona:

Dndrc felek demilerdir. Dndrc felek, utaritin mmessil feleinde

yere mil olmayan bir kk felektir ki, utaritin drt feleinden

drdncsdr. Ayn zamanda yldzn cisminin taycsdr. Merkez d

olan nc tayc felein kuanda, yani iki kutbu arasnda aklmtr

ki, ap taycnn kalnlna eit olup, yzeyi, tayc durumdaki

dndrcnn iki yzeyine yukarda ve aada birer noktada teettir.

Dndrc felek, bir tek yzeyle kuatlmtr, dolu ve kre bir cisimdir.
Tayc felein cisminde, kendi merkezi evresinde kendine zg

hareketiyle batdan douya burlar sras zere deveran edip; bir tarafnda

akl olan utaridi kendisiyle birlik hareket ettirir. Bu felek, utarit

yldzn bir gn bir gecede, kendi kuann yzaltm derecesinden

dereceden fazla mesafeye alp gider. Yaklak, drt ayda bir dnn

tamamlar. Bu harekete: Deiik hareket, zel hareket dahi derler.

Utarit yldz dahi tek yzeyle kuatlm dolu, kl ve krev bir

cisimdir. Dndrc feleini cisminde gmlmtr ki, dndrcnn yzeyinin

iki kutbu yarsnda, kua yannda, bir tarafta bulunup, ortak bir noktada

dndrcnn yzeyine temas etmitir. Yani yldzn cismi, tamamiyle

dndrcnn cismine dahil bulunmutur. Tayc felek, bir tarafnda,

dndrcnn dn gibi, utarit yldznn dahi dndrcs tarafnda,

kendi merkezi evresinde, burlar sras zere srekli dn hareketini

incelemeyle; rasatlar gnyarsnda bulunan gne tutulmasnda mahede

etmilerdir.

Drdnc Madde

Utarit yldznn srat ve dz gidiini, yavalama ve duraklamasn, geri

dn ve armln, gne ile olan balant ve yaklam bildirir.

Ey aziz, astronomlar demilerdir ki: Bu utarit yldzna da, kh srat, kh

dz gidi, kh yavalama, kh duraklama, kh geri dn ve kh yrynde

armlk rz olur. Bu durumlarn aklanmas budur ki: Yldz,

dndrcsnn yukarsnda bulundukta; kendi merkezinin hareketi,

dndrcsnn merkezinin hareketine burlar sras zere uyar ve yldz

hzl hareket eder grnr. Ne zaman dndrc tarafna bir miktar eilse,
dz hareket eder grnr. Yldz, dndrcnn aasna inite yava

hareket eder grnr. Zira ki, yldzn kendi merkezi inite olduundan,

hareketi grnmez olup, ancak tedvirin merkezinin hareketi grnr. Yldz,

dndrcnn en aasna yakn oldukta; kendi merkezinin burlar srasna

uymayan hareketi, dndrcnn merkezinin, taycnn hareketiyle burlar

sras zere olan hareketine eit olup, hareketler birbirine muarz ve

kar olmakla; yldz durur grnr. Yldzn geri dn tamam olup, iki

hareket birbirine eit geldikte; yldz ikinci kez durur grnr. Bundan

sonra yine yava hareket eder grnr. Zira ki yldzn kendi merkezi,

dndrcnn merkezinin hareketi grnr. Yavalamadan sonra tekrar hzl

hareket eder grnr. Halbuki yldz, kendi dndrcsnde dnn tek

dze srdrr. Zira ki feleklerin hareketi, kendi kreleri kuana

nispetle basit, benzerli ve dzdr.

Yldzn, geri dnnden nceki duruuna: Birinci makam, tekine: kinci

makam derler. Utarit yldznn geri dn sresi yirmibir gndr. Dz

gidii ay be gndr. Bu yldzn, tayc feleinin burlar kuandan

kuzeye ve gneye ve drtte bir derece eimli iken; dndrcsnn dahi

doruu ve etei, eilimli feleinden kh kuzeye, kh gneye eilimi olup;

yaklak alt derece enlem fark dahi bulunmutur. bu yldz dahi

yrynde arm gibi grnp, arm adyla isimlendirilmitir.

Gnee nispetle bu yldza rz olan balant ve yaklamn aklanmas

budur ki: bu yldzn taycsnn hareketi, gnein merkez d feleinin

hareketiyle eit olduundan, dndrcnn merkezi dahi srekli gnein

merkezininkine eit bulunmutur. u halde utarit yldz, gnein

evresinde dndrcsnn hareketiyle deveran eyledike, dndrcsnn

yarap miktar gneten uzaklkta, onu tavaf edip; iki uzakln

ortalarna geldikte; kh sabah, kh akam meale gibi akp, kh gnele

yakn olur. Zhre gibi gne kursuna yakn olup, her bir dnnde iki kere

gnele yakn olur. Bir kere sratli gidiinin yarsnda yani

dndrcsnn zirvesinde bulundukta; srekli akmas ve yaklamas olur.

Bir kere dahi geri dnnn yarksnda yani dndrcnn eteinde oldukta;

gnele srekli akmas ve yaklam bulunur. ki yaklam arasnda olan

mddet iki aydr.

Beinci Madde

Utarit yldznn ilk doruk ve eteinin, tepe ve kuyruk dmlerinin

burlar feleindeki yerlerini; kendi tabiat ve vasflarn; feleinin

uzaklk mesafesini ve cisminin miktarn bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, astronomlar demilerdir ki: Utarit yldznn

doruu, tepe ile kuyruk dmleri arasnda yani eilimli feleinin burlar

feleinden kuzeye olduka eiliminde vki olmutur ki, tepe dmnden

doksan derece sonradr. nk st ve aa noktalar, yukarda akland

zere, burlar feleinin hareketine uygun olan mmessillerin hareketleriyle

hareket ederler. lk doruk, utaritin burlar feleinden eri, rum tarihin

asiz senesinde terazi burcunun yirmi alt buuk derecesindeydi. Etei,

ayn ekilde ko burcunun yirmialt buuk derecesindeydi. u halde doruk ve

etek, tepe ve kuyruk dahi yukarda defalarca akland zere halen,

yaklak sekiz derece mesafe hareket etmilerdir. Zira ki, rum tarih halen

ikibin altmdokuzdur. Hicr tarih ise binyzyetmie, yetmitir.

Utarit yldznn tabiat ve vasflarnda mneccimler szbirlii edip,

demilerdir ki: Utaritin tabiat soukluk ve kuruluk olup, gndz erkei

bulunmutur. Kendinden baka yldzn tabiatiyle uyuucu olduundan; uyuan

ve mnafk nmyle isimlendirilmitir. Bu yldzn vasflar: Edeb,

zeyreklik, anlayllk, feraset, zihin, dirayet, nutuk, belagat, nak,

kitabet, hesap, isabet, zek, dikkat, sanat, hile ve hyanet bulunmutur.

Bu yldzn tali dt menilerde bu vasflaryla etkili olduu

gzlenmitir. Bu yldz, pazar gecesi ve aramba gnne hkim olduu

gzlenmitir. Bu yldz, pazar gecesi ve aramba gnne hkim bulunmutur.

O gecenin ve bu gndzn ilk saatleri, buna nispet klnmtr.

Utarit yldznn l ve cisminde, mmessil feleinin uzakl mesafesinde

rasatlar, geometriciler ve matematikiler szbirliiyle demilerdir ki:

Utaritin mmessil feleinin yumru yzeyinin, lemin merkezinden uzakl,

yaklak ikiyz yetmialtbin altyzelliiki fersah hesaplanmtr. ukur

yzeyinin uzakl ise yaklak seksenyedibin beyzyirmidrt fersah

llmtr. Bu felein kalnl yaklak yzseksendokuzbin

altyzyirmisekiz fersah llmtr. Utaritin cismi, yerkrenin cisminin

takriben otuzikidebir miktar bulunup, delillerle hepsi ispatlanmtr.

17-BLM:

DOKUZUNCU BLM

Dnya gnn yapsn ve orada hkim olan ayn durum ve vasflarn; aya

mtaallik olan eyay alt madde ile aklar.

Birinci Madde

Ayn mmessil feleini ve eilimli feleini, yap ve hareketleriyle

bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, astronomlar demilerdir ki: Yedi gezegenden biri

de aydr ki, merkezi, leme nispetle dokuz felein ilkidir. Utarit

feleinin altnda bulunup, gezegen yldzlardan daha hzl seyreden ay,

dnya gnde tek bana hkimdir. Kendisine kk nurlu ad verilmitir.

Ay feleinin kll felei, deiik paralara blndnden, ekil ve yap

bakmndan dier gezegenlerin feleklerinde farkldr. u halde kll felek,

drt felei kuatmtr. yere mil olan byk felektir. Biri yere il

olmayan kk felektir. felekten ilk ikisinin merkezleri, lemin

merkezidir. ncs ise merkez ddr ki, dndrcnn merkezinin

taycsdr. Dndrc ise dndrc felektir ki, ayn cismini

taycdr.

Alem kresiyle merkezi ayn olan iki felein birincisi, iki paralel yzeyle

kuatlm ve ikinci felei evreleyen kre bir cisimdir. evresinde tepe

ve kuyruk noktalar bulunmakla -ki bu iki noktaya cevzher denir- kendisi

cevzher namyla hret bulmutur. Merkezde, eksende, kuakta, kutuplarda ve

harekette burlar feleine benzerliinden mmessil nmn dahi bulmutur.

bu felein yumru yzeyi, stnde olan utarit feleinin ukur yzeyine ve

ukur yzeyi, kendi feleklerinden ikinci felein yumru yzeyine temas

etmitir. Bu cevzher adl felek, kendi zerinde ve altnda bulunan dier

felekler gibi, nce byk felein gnlk hareketine uyup, bu hareketle

lemin merkezi evresinde doudan batya zorunlu hareket eder. ikinci

olarak, burlar feleinin hareketine aykr ve muhalif olarak kendine zg

hareketiyle lemin merkezi evresinde burlar srasna uymakszn, kendi

felekleriyle doudan batya gider. Bir gn bir gecede dakikadan fazla

hareket eder. Buna, tepe ve kuyruk hareketi derler. Alem kresiyle merkezi
ayn olan iki felein ikincisi, birinci felein altnda ise paralel yzeyle

kuatlm kre cisimdir. Geri merkezi, lemin merkezidir, lkin

kua, burlar kuana teet olan mmessil felein kuandan kuzey ve

gneye be derece eimli olduundan, eilimi felek nmyle hret

bulmutur. Bu eilimli felk, cevzher feleinin ukur yzeyi altnda

yerleip; yumru yzeyi onun ukur yzeyine teettir. Ayn eilimli felei

dahi birinci ve ikinci hareketinden baka, kendine zg hareketiyle lemin

merkezi evresinde burlar sras zere doudan batya, kendi iinde

bulunan feleklerle, gneitleyici daireden ve burlar kuandan ve

kutuplardan belirtilen eim kadar eilimli olarak, baka kuak ve kutup

zerinde bir gn bir gecede onbir dereceden fazlaca hareket eder. Buna:

Ayn doruunun hareketi derler.

kinci Madde

Ayn tayc feleini yap ve hareketini bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, astronomlar demilerdir ki: Ayn nc felei,

tayc feleidir ki, merkez d olan teki gezegenlerin mmessil

feleklerinde yerletikleri gibi, bu tayc elek dahi eilimli feleinin

iine yerlemitir ki, yumru yzeyi, taycnn eilimli yumru yzeyine

doruk ad verilen bir ortak noktada teet olmutur. ukur yzeyi,

taycnn eilimli ukur yzeyine etek ad verilen bir ortak noktada

etet olmutur. ukur yzeyi, taycnn eilimli ukur yzeyine etek ad

verilen ortak bir noktada temas etmitir. Bu felein merkezi, lemin

merkezinden, kendi ap ve czleriyle on derece ve drtte bir derece doruk

noktasnn dndadr. Eilimli felekten tayc felek ayrldkta;

eilimliden iki kre kalr ki, eilimli felein tamamlaycsdrlar.

Tayc felek, hareketinden baka, eilimli felei iinde, kendi

merkezi evresinde, eilimlisi kuana, kuak teetliinde ve eksenine

paralel eksen zerinde kendine zg hareketiyle, batdan douya burlar

sras zere bir gn bir gecede yirmidrt dereceden fazlaca, ayn dndrc

feleinin merkezini de beraber hareket ettirerek dner. nk bu tayc

felein burlar srasna uygun olarak yapt onbir dereceden fazla

hareketine; mmessil ve eilimli feleklerin sraya uygun olmayan

hareketleri mukabil gelip, muarz olup, geri gtrr. Bu durumda, ayn

taycsnn sraya uygun olarak yaklak on derece gndk hareketi

kalr. Ayn hareketi hzl ve felekleri kk olduundan, oniki burcun her

birinde yaklak iki gn ve tebir gn kadar kalp, yirmisekiz gnde

burlar feleini katedip, bir devresini tamamlar. Yirmidokuzbuuk gnde bir

kere gnee eriip, onunla akr. Bu yzden kamer aylarn biri

yirmidokuz gn ve biri otuz gn gzetleme hesabyla hesap olunur. Ekvatora

yakn olanlara ay, rahat grnr, zira ki gnein gnlk dn noktalar,

kuzeyde eilimlidir, gneyde dike yakndr. u halde ay, gne batar batmaz

batmayp, ufuktan yukarda olur.

nc Madde

Ayn dndrc feleini, ekil ve hareketiyle bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, astronomlar demilerdir ki: Ayn drdnc felei,

onun dndrc feleidir ki, yere mil olmayan bir kk felektir. Ayn

kendisini taycdr. Merkez d felein kuanda, aklm ve

gmlmtr ki, dndrcnn ap, taycnn iki yzeyine teet ve

eittir Dndrc felek, bir tek yzeyle kuatl dolu ve kre bir

cisimdir. Tayc felein iinde, kendi merkezi evresinde burlar

srasna uymakszn doudan batya dnp, bir tarafnda aklm olan ay

da birlikte hareket ettirir.

Ayn dndrc felei, teki be gezegenin dndrcsnn tersine hareket

eder. Bu dndrc felek, kendi merkezi evresinde doudan batya dnerek,

ay, bir gn bir gecede kendi kuann yzaltm derecesinden on

dereceye kadar hareket ettirip; yirmisekiz gnde taycs gibi bir

dnn tamamlar. Buna farkl hareket ve zel hareket ederler.

Ay, tek bir yzeyle evrili kre biiminde bir cisimdir, karanlktr,

doludur ve parlaktr. Be arm gezegen gibi, dndrc feleinde ay

gmlmtr ki, dndrcsnn iki kutbu arasnda, kua yannda bir

tarafta bulunu, ortak bir noktada dndrcnn yzeyine teettir. Yani

ayn cismi tamamyle dndrcnn cisminde bulunup, yz yzeyine temas

etmitir. Tayc felein bir tarafnda, dndrc felein belirtilen

hareketi gibi ay kresinin dahi dndrcs tarafnda kendi merkezi

evresinde burlar srasna uymadan, kendine zg hareketiyle doudan batya

dnn, rasatlar gzle mahede etmilerdir. "Feleklerde durucu hibir

ey yoktur," deyip gitmilerdir. Dndrcnn evresi zerinde bu ayn

merkezi, taycnn evresinin hareketi zerinde dndrcnn merkezinin

hareketinden az olduundan ebed olarak ay, ne geri dnc bulunur, ne

durucu grnr. Ancak dorukta yava hareketi mahede olunur. Ayn tayc

feleinin kua, eilimli feleininkine teet olup; dndrc felein

zirvesi dahi, tayc felein kuana erimi bulunduu cihetten,

aklamas yukarda geen ayn eilimli feleinin burlar feleinden kuzey

ve gneye olan beer derece eiminden gayri ay yldznn enlemi bulunmaz.

teki gezegenler gibi enlem fark olmaz. Zira ki, ayn eilimli, tayc
ve dndrc felekleri tek bir yzeyde birbirine teet bulunup, birbirinden

asla ayrlmazlar ve eilmezler. Bu drt felekle, ayn durumlar nizam

bulmutur.

Drdnc Madde

Gnee nispetle aya rz olan durumlar bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, astronomlar demilerdir ki: Gnee nispetle aya

rz olan durumlarn birisi akmadr. Yani bize dnk olan yznn,

gneten zerine den ktan hli olmasdr. Yoksa gne ile ayn

aryasnda yerin glge olmasyle akma olmaz. Zira ki gnee ay arasnda

yerin bulunmas, ay tutulmasdr. akma deildir. Ayn bir durumu dahi

fazlalktr. Yani ayn gneten uzaklamas sebebiyle, gnein nn

ayn yznde fazla grnmesidir. Bir durumu dahi ilk drdndr. Yani ayn

bize dnk olan yznn yarsnn dolunaydan nce gnein nuruyla

aydnlanmasdr. Bir durumu dahi dolunaydr. Yani ayn yzdeki nurun

artmasnn tamamlanmasdr. Bir durumu dahi azalmadr. Yani ayn gnee

dolunaydan sonra yaklamas hasebiyle gnein nurunun ayn yznde

eksilmesidir. Bir durumu dahi ikinci drdndr. Yani ayn bize dnk olan

yznn yarsnn dolunaydan sonra kl kalmasdr. Ayn bir durumu dahi

gnei glgelemesidir. Yani nurlu gnein bile dnk olan yznn tamamn

veya bir ksmn ayn bizden gizlemesidir. Ayn bir durumu dahi

tutulmasdr. Yani gne ile ayn arasna yerin girmesiyle ayn tamamnn

veya bir ksmnn gne ndan hli kalmasdr.

Ayn bu safhalarnn aklanmas budur ki: Ay, aslnda siyaha yakn

lacivert olup, ne gk rengi ne de siyahtr. Maden bir ayna gibi karanlk

ve kesif olup, yuvarlak ve parlak bir top eklinedir. Bir yerden ald

nuru, bir yere aksettirmeye kabiliyetlidir. u halde ay, nur ve n

ancak gneten alp, gnee dnk ola yarsnn ou srekli k

bulmutur. Eer aralarnda yerin glgesi bulunmazsa bu byle devam eder.

Gne kresi, ay kresinden byk olduundan; ayn yarsndan ouna k

verip, yarsndan az karanlk kalmtr. Yerin glgesi, koni eklinde

olup, zhre feleinin ukur yznde son bulmutur. Koninin tepesinin

glgesi, burlar kuana teet olmak lazmdr. Zira ki gnein merkezi,

merkez d kuanda srekli burlar kuann yzeyine ulamtr. Bu

durumda toplanma srasnda, yani gnele ayn bir burcun ayn yerinde

ulunmalar halinde; ay, bizle gne arasna girip, karanlk yznn yars

bize dnk olur ve ayn aydnlk yzeyinin yars bize grnmez olur. u

halde akma budur. nk ay, hzl gidiiyle gnei oniki derece kadar

geip, ondan uzaklar. Ayn nurlu yznn yars, bir miktar bize

meyleder. Onun bize bir taraf grnr. te hill budur. Bu, gizlenmeden

bir gn sonra olur. Zira ki ay, bir gn bir gecede, on derece kadar

hareket eder. Gne te bu mddet iinde bir derece kadar gider. Bylece ay,

gneten her gn oniki derece kadar uzaklar. Hilalden sonra ay, gneten

gn gn onikier derece uzaklatka, ayn gnee uzak olan bat tarafndan

aydnlk yarsnn bize eimi fazla olur. te fazlalama budur. Bundan

sonra ay, gneten uzaklatka, ayn gnee uzak olan bat tarafndan

aydnlk yarsnn bize eimi fazla olur. te fazlalama budur. Bundan

sonra ay, gneten uzaklatka, her gece bize nispetle fazla olup,

dndrr. lk defa bur kadar gneten uzaklatka, ayn nurlu yznn

yars grnr. te bu ilk drdndr. Bundan sonra gneten uzaklamaya,

alt bur kadar yol aldkta; ay, gnee kar olmakla, bizler ikisinin

arasnda bulunuruz. Aydnlk yznn yars tamamyle bize dnk olup, ay

ondrt olur. te buna, dolunay denir. Bundan sonra ay, gnei karsndan

ayrldkta; son yarsndan gn gn gnee yaklamas sebebiyle, karanlk

yars, bat tarafndan yana yine bize meyleder: Bu miktar aydnlk taraf

da dou tarafndan gneten yana gider ve bize nispetle karanl fazla ve

aydnl noksan olur. te noksanlk budur. bundan sonra ay, gnee

yaklatka, karanl her gece fazlalap, ikisinin arasnda yine

dndrr. Tekrar bize nurlu yznn yars grnr ite ikinci drdn

budur. Ay, gnee gn gn yaklatka, karanl artp, nuru azalr. Ta ki

gnele bir arada tekrar akr. Ay, bu durumlaryla konaklarn katedip,

kh gnee kar, kh akk olmasyla yaklak her yirmidokuzbuuk gnde

bir kere gnele yaknlamas ve akmas olur. "Bu aziz ve alm olan

Allah'n takdiridir." (36/38) Kadm, kdir, hakm ve yaratc olan Allah

mnezzehtir.

Beinci Madde

Gne ve ay tutulmalarn; ayla doruu arasna gnein girmesini; ayn

doruk, etek, tepe ve kuyruk noktalarnn hareketini bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, astronomlar demilerdir ki: Bu ay kresi, kesif ve

karanlk olduundandr ki, gnele bir araya gelmesi vaktinde, eilimli

feleinden hsl olan tepe ve kuyruk dmleri yannda, burlar kuanda

gnein yoluna rastlasa; ayn cismi bizimle gne arasnda bulunup,

nn tamamn veya bir ksmn bizden rter. u halde gne tutulmas

budur. Ve gnein yznde o vakit ortaya kan siyahlk, ayn cisminin

rengidir. Tutulma srasnda gnein siyahl bat tarafndan balar. Zira

ki, ayn batya ynelik hareketi, gnein batya ynelik hareketinden daha
hzl olduundan; ay batdan gelip, gnee eriip, araya girer. Bundan

sonra gnei getike, gidiinin sratinden, gne yine bat tarafndan

parlamaya balar. Bu kararma (ayn glgesinden meydana geldiindendir ki,

gne tutulmas srekli olarak, ayla akmas durumuna mahsus olup, sair

durumlarda asla bulunmamtr.

Ay tutulmasnn aklanmas budur ki: Eer ay kresinin tepe ve kuyruk

dmleri, burlar kuandan iki czn kars yannda, yani bu hizalarda

gne ile karlkl olsa; yerkre ikisinin arasna girip, ayn gnee

dnk olan yzne yerin glgesinin dt kadarna ulaamayp; ay asl

karanl zere kalr. te ay tutulmas budur. Ayn kararmas ve parlamaya

balamas ilk dou tarafndan ortaya kar. Zira ki, gnein douya ynelik

hareketiyle hareket eden dnyann koni glgesinin bat tarafna, ayn

batya ynelik hareketiyle bat tarafndan ulap; ayn nce dou taraf

glgeye dahil olup, nce o taraf tutulur. Ayn nce dou taraf karanlktan

kp yine nce o taraf parlar. Bu durum yerin glgesinden dolaydr ki, ay

tutulmas srekli bedir ve dolunay haline mahsustur. Baka zamanlarda asla

tutulma olmamtr. Yine gnee kyasla aya rz olan durumlarn biri budur

ki: Gne orta hareketiyle hareket ettike, ayn doruuyla, dndrcsnn

merkezi arasnda ebediyen tavassut eyler. Zira ki, ay dndrcsnn

merkezi kendi doruundayken, gnein merkeziyle, burlar feleinden bir

nokta yannda aksalar, bundan sonra o noktadan ayn kuyruk dmyle

eilimli feleinin burlar srasna uymayan hareketleriyle ayn doruu,

doudan batya ve dndrcnn merkezi o noktadan burlar sras zere

batdan douya hareket ederler. Gne dahi ayn sra zere batdan douya

hareket eder. Ezel takdirle o iki hareket, ayn doruu ile batya

dndcr feleinin merkezinin hareketiyle douya yle bir tarz ve tavr

zere hareket ederler ki, ebediyen gne, ikisi arasnda arac bulunur. Bu
tavassuttan lzm gelir ki, ayn dndrcsnn merkezi, gne ile iki

drdn vaktinde kendi eteinde buluna. Gnele bir araya gelme vakitlerinde

ay, kendi doruunda buluna. u halde ayn dndrc felein merkezi,

vasat her dnnde iki defa doruuna ykselip, iki kere eteine iner.

"Bu, aziz ve alim olan Allah'n takdiridir." Ayn doruk ve etek noktalar

eilimli feleiyle; tee ve kuyruk dmleri mmessil feleiyle hareket

ettirildiklerinden, sair doruklar ve etekler gibi, burlar feleinde

yerleri belirli deildir. Eilimli ve mmessil felein hareketleriyle

seyyar ve dncdrler.

Altnc Madde

Ayn tabiat ve sfatlarn, cisminin miktarn ve feleinin uzakln

bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, mneccimler szbirliiyle demilerdir ki: Bu ay

yldznn tabiat, itidal zere souk ve rutubetli olup, gece diisi

bulunmutur. Orta kutlu nmyle isimlendirilmitir. Ayn vasflar: Zaaf,

acz, hfz, cehl, hakaret, acele, nemime, ihbar, deliller, hareket ve ses

bulunmutur. Ayn tali bulunduu menilerde bu vasflar gzlenmitir. Ay,

pazartesi gn ve cuma gecesine hkim bulunutur. u halde o gnn ve bu

gecenin evvelki saatleri bulan nispet klnmtr.

Ay yldznn cisminin miktarnda, mmessil ve eilimli feleklerinin uzaklk

mesafelerinde rasatlar, matematikiler ve geometriciler ittifak zere

demilerdir ki: Ayn mmessil feleinin yumru yzeyinin, lemin merkezinden

uzakl mesafesi, yaklak seksenyedibin beyzyirmidrt fersah

llmtr. Bu felein ukur yziyinin lemin merkezinden uzaklk

mesafesi, yaklak seksenikibin beyzkrkalt fersah heap klnmtr.

Mmessil felein kalnl, yaklak drtbin dokuzyz yetmisekiz fersah

bulunmutur. Ayn eilimli feleinin yumru yzeyinin lemin merkezinden

uzaklk mesafesi, yaklak seksenikibin beyzkrkalt fersah

llmtr.Bu felein ukur yzeyinin uzakl, yaklak krkbin

yzdoksansekiz fersah hesap klnmtr. Eer bu hesaplanm mesafeden

yerin yarap karlsa ki, o binikiyz yetmiiki fersaht. u halde

yeryznn her tarafndan ayn feleine varncaya dein gkle yer arasndaki

hakiki uzaklk, krkbirbin dokuzyzyirmialt fersah kalr ki, yaklak

yerin yarapnn otuziki kat yksekliktir. Bu mesafedir ki, oluum ve

bozuum leminin deiiklie urayan eyasdr. Unsurlar ve bileikler

mekan; atmosferin ve gk boluunun ahillidir. Suret ve ehadet lemi ve

darack dnya evidir.

Ayn eilimli feleinin kalnl, yaklak otuzdokuzbin yzkrksekiz

fersah bulunmutur. Ay kresinin cismi ise, yerkrenin yaklak krkikide

biri olup; aklanan yldzlarn ve feleklerin uzaklklar ve cisimleri,

drtl orantyle rasatlarla belirlenip, nice hesab delillerle, geometrik

brhanlarla ve akl tecrbelerle hepsi ispat olunmutur.

1. kitapta aklanan genel islam bilgilerde, yerlerin ve gklerin

cisimlerini uzakln beyz yllk yol ile tariften murat, say

belirlemesi deildir ki l itibar oluna; belki bu, byklklerinde

mbalaadan kinayedir. Zira ki, Allah'n kudreti sonsuzdur. Mlknde olan

en iyi Allah bilir.

18-BLM:
ONUNCU BLM

Ayn, Allah'n kudretiyle, tesirlerini ve burlar itibariyle hallerini,

yedi gezegenin tesirli saatlerini, feleklerin saylarn, seslerini ve

namelerini, merkezlerini hareketleriyle dairelerin meydana gelilerini,

esiri cisimlerin tesirlerinin balanglarn be madde ile aklar.

Birinci Madde

Ayn, Allah'n kudretiyle tesirlerini bildirir.

Ey azizi, malm olsun ki, filozoflar szbirliiyle demilerdir ki: Kadir ve

aziz olan Allah'n takdiri ile yksek cisimlerin mertebelerine gre, alak

cisimlere eitli tesirleri vardr. Gnei en fazla tesiri, scakl ile

olduu gibi, ayn dahi en fazla tesiri, rutubeti iledir. Allah, bu aya,

kendi kudreti ile nice zellikler bahetmitir. Bunlardan biri, ay deniz

ufkundan doar. Deniz suyu onunla med olup sahiline ykselir. Ay, denizdeki

gn yarsna geldiinde denizin meddi bitip, Ay, gn yars dairesinden

indiinde denizin suyu sahilleride cezr olup ekilir. Ay, deniz ufkuna

ininceye kadar cezr devam eder. Ay, ufuktan indiinde cezr de nihayet

bulur. u halde med ve cezr bu minval zere olur. Ayn zelliklerindendir

ki, ayn art zamannda yani ayn ilkyarsnda scaklk ve rutubet ok

olup kann kabarmasyle dolan insan ve hayvan bedenleri kuvvet bulur.

Dolunaydan sonra yani ayn ikinci yarsnda kuruluk ve soukluun oalmas

ile drt unsurun karm bedenlerde bulunduundan kann kabarmas azalp,

byme ve gelime az olur. nsan ve hayvan bedelleri zaaf bulur. ayn

zelliklerindendir ki, ayn ilk yarsnda hasta olanlarn bedelleri kuvvetli

bulunup, ounun hastal defolur. Ayn ikinci yarsnda hasta olanlarn

bedenleri zayf olup, hastalklar oalr. Ayn zelliklerindendir ki,

ayn nurunun oald gnlerde ruh sahiplerinin beyin dokular ziyade

olup, ayn nurunun azld gnlerde beyin dokular dahi azalr. Ayn

zelliklerindendir ki, ayl gecede insan aya kar uyusa veya ok otursa

bedenine geveme ve tembellik gelip ba ars ve nezle olur. Ayn

zelliklerindendir ki, ayl gecede hayvan eti kalsa az zamanda tad ve

kokusu deiir. Ayn zelliklerindendir ki, ayn nurunun oald gnlerde

nehirlerde ve denizlerde balklar yal olup suyun yzne karlar. Ayn

nurunun azld gnlerde balklar zayf olup suyun dibine giderler. Ayn

zelliklerindendir ki, ayn ilk yarsnda yerdeki haereler yeryzne kar

ve oalr. Yrtc hayvanlar ceset yemeye ok hrsl olur. Ayn ikinci

yarsnda haerele ve yrtc hayvanla aksi hareket ederler. ayn

zelliklerindendir ki ay ilk yarsnda dikilen aalar fazla uzar ve

geliir. kinci yarsnda dikilenle zayf olur veya kurur. Ayn

zelliklerindendir ki, ayn ilk yarsnda btn meyveler, iekler, otlar,

bitkiler fazla byr ve geliir, renkleri ziyade olur. Ayn

zelliklerindendir ki, ayn ilk yarsnda kam, keten, bitki gibi eylerin

kurusu zerine ayn dse hemen ryp paralanr. Ayn ikinci

yarsnda bu durum az olur. Ayn zelliklerindendir ki, ay kresi ayna

gibi yer ve su kresine dnk bulunduu iin deniz ve karann adalar ve

sahilleri gemileri, dalgalar, dalar, vadileri, kyleri ve ehirleri

btn ekil ve rengi ile ahs ve kurumlar ile bize aksettirip gsterir.

Rasatlar o aynada yerin yzn tamamen seyrederler. Lkin o saf ayna

bizden ok uzak olduundan eyann ekilleri tehis olunmayp, ayn yz bu

akisler ile bulank grlr ki, ona ay lekeleri derler.

Dier gezegenlerin saylan sfatlarnn zel saatlerde canllara ve

canszlara gizli tesirleri; aklanan gne ve ayn tesirlerine kyas

olunmutur. Halbuki lemin btn czlerinde hakiki messir ancak hak Tal

bilinmitir. Bu felekler, yldzlar ve tabiatlar dolap, let ve hayaller

misali bulunmutur. Bu durum alr fikretmek ve dnmek, Allah' tanmaya

vesile olmak iin ve hepsini insanda bulmak iin yldzlarn ve feleklerin

durum alr bu Marifetnme'de bu miktarca aklanarak yazlmtr.

NAZM

Hamd o Allah'a ki yektadr ol

Dahi dna ve tvndr ol

Ona mahsus ve msellemdir hem

M be m cmle umur-u lem

Mutasarrf odur eyaya tamam

Ne havas arada her giz ne avam

kinci Madde

Ay yldznn burlar itibari ile olan zellikleri ve ihtiyarlarn

bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, mneccimler, ayn her bur ile baka bir tesirini

tecrbe ettiklerini takvim ile yazmlardr. imdi o takvimi, bundan nce

Trke olarak nazmetmi iken o manzumemizi buraya yazmak mnasip

grlmtr.

NAZM

Bismike Allahmme y emine'l-hutar

btede'n bi ihtiyarht'il-kamer

Hamd lillah ok salt ve ok selm

Ol Resul ve ll suhhune mdam

Badeh der Hakk bilgil ey beim

Ehl-i hey'et kavlidir bu dediim

r unsur zeer arh- krrt

Kaplam birbirin sk tabakt

Pes besal misli olur mecmuu top

Merkez-i arz olmu esgal-i cezb

Ol vasattr merkez-i lem heman

Her cihetten esgal ol nokta nihan

arh- a'zam kim muhit-i cmledir

Cm- atlastr deyme encmledir

Her cihetten o mahdud fevktir

Gnde bir devr etmede bir evkdir

Kim yirmidrt saatte mdam

arkdan garba eder devrin tamam

Hem iinde olan eflk bile

Dndrr kendiyle ark garb ile

Gece gndz her tulu ve her gurub

Kutb-u lem zre devrinden olup

arh- sminde oniki bur bil

Mtkada her birin s sehm kl

Hep sevabitle ol olmu muhteem

Kutb-u lemden cda kutb zre hem

Garbdan arka dner hestece

Olsa yetmi yl gider bir derece

Garbdan arka zhal dahi gider

O iki burcu otuz yl kateder

Mteri hem garbdan arka gider

Oniki ylda heman bir devr eder

Garbdan merih hem deveran eder

Bir yl onbir ayda bir devre gider

arh- smin kutbu dorusunda tam

ems hem arhyle devr eyler mdam

Garbdan arka gne dahi gider

ylda bir oniki burcu kat' eder

Ylda bir hem arh- zhre ydevr eder

Garbdan arka utarit hem gider

Cmlenin tahtndadr devr-i kamer

Srat zre kendi arhyle dner

Gardan arka dahi ay devr eder

Devresin yirmisekiz gnde gider

arh- smin oniki ksm olunur

San kavun oniki dilim bulunur

Her ksm bir burc adyla asl olur

Kevn her nde ike bir fasl olur

n hamel sevr ile cevzdr bahar

Fasl- yay sertan esed snbe dr

Fasl- gz mizan ve akreb gas tut

Hem itadr burc-u ced ve delv ve hut

Oniki burc oniki aydry mdam

Rum ayn otuz gn akdem bil tamam

Bu buruca etmeden tahvil gn

On gn akdem rum ayn bala btn

Bil bahar zar nisan ve eyr

Yaz haziran temmuz tabah- hr

Hem harf eylal ve terinin nm

K d kanun ve ubat olmu tamam

Bil her ayda hangi burca gn gider

Her ayn kanda gn tahvil eder

Mh- zar ol fasl- bahar

Olmu eyyam otuzbir gn nehar

Onbirinci gn gne tahvil eder

Hem hamek burcunda otuz gn gider

Ol burc-u hamel nevruz olur

Pes beraber ol ibih ol ruz olur

Mah- nisan evsat- fasl- rebi'

Olmu eyyam otuz gn ey eci'

Arnda ems hem tahvil eder

Burc-u sevr ire otubir gn gider

Mah- mays ahir-i fasl- bahar

Olmu eyyam otuzbir gn nehar

On birinci gn gne tahvil eder

Hem hamek burcunda otuz gn gider

Ol burc-u hamel nevruz olur

Pes beraber ol ibih ol ruz olur

Mah- nisan evsat- fasl- rebi'

Olmu eyyam otuz gn ey eci'

Arnda ems hem tahvil eder

Burc-u sevr ire otuzbir gn gider

Mah- mayus ahir-i fasl- bahar

Bil otuzbirdir ona leyl ve nehar

Onbirinci gn gne tahvil eder

Burc-u cevzada otuzbir gn gider

Bil haziran ol sayf ey beer

Hem otuz gn on iinde gn dner

Onbirinde ems hem tahvil eder

Seretan burcun otuzbir gn geer

Mah- temmuz evsat- sayf ey hmam

Olmu eyyam otuzbir gn tamam

Onikinci gn gn tahvil eder

Hem esed burcun otuzbir gn keser

Bil austos ahir-i sayf ol zaman

Olmu eyyam otuzbir gn heman

Onikisine gne tahvil eder.

Snble burcun otuzbir gn geer

Mah- eyll evvel-i fasl- harif

Olmu eyyam otuz gn ey zarif

Onikinci gn gne tahvil eder

Burc-u mizan ire otuz gn gider

Burc-u mizan evveline gelse gn

O geceye hem beraberdir o gn

Mah- terin ol evsattr gze

Ermi eyyam otuzbir gndze

Onikinci gn gne tahvil eder

Burc-u akrebden otuz gnde gider

Bil gzn terin-i sni hiri

Ol otuz gndr tamam ol mahr

Onbirinde gne hem tahvil eder

Burc-u kavs iine otuz gn gider

Mah- kanun ol fas- ita

Hem otuzbir gn an bil ey fet

Onbirinde burc-u cediye gn gelir

Rebinin evveli ol gn olur

Gn dner uzanmay ebden alr burc-u

Ged ire gn otuz gn kalr

Evsat kanun-u snidir kn

Hem otuzbir gndr an sayn

Arinde burc-u delve gn gider

Hem otuz gnde o burcu kat' eder

Bil kn sonu ubat gck ay

yirmisekiz gn rebi say

Sal- rbi drt rubu' bir gn olur

Pes ubat yirmidokuzu bulur

Tasiinde burc-u huta gn gider

Hem otuz gnde o yburcu seyr eder

n hamel burcunda gn firuz olur

Bil tamam olup yine nevruz olur

btiday, sal emsi mart bil

Hem uhur-u rum istihrac kl

Lafz- ebced hevvez olmu heft harf

Her biri bir aya mahsu oldu zarf

Mart h ebril elf cim mays al

Ve o haziran hemze temmuz b dal

Za'dr eyll ve d terin ba ve ha

Hem kanun za cim ebat ve o eha

Hfz et ebced ve zevabid hevvez beced

Hez ebced hevvez hve ile ad

Kim bu yirmisekiz harfin geri

Harf- bzr ola her ylda biri

Bil yzaltmaltdr tarih-i sal

Marttadr bzr ebced lafznda dal

Ertesi sal ol bzr ha'ya gider

Hem bu tertib zre daim devr eder

Olsa zerle muharrem bir o yl

Sal tedahl ede bir ysa tarh kl

Kim otuz yl otuz mark olur

Sal muharremle otuzdrd bulur

Gel dilerysen ehr-i rumun gurresin

Harfini cem et hazr harfiyle hn

btida hafta durur yevm-i ahad

Bala ol mecmuu bundan eyle ad

iki haftadan ne gn gyet bulur

Gurresi ol ayn ol gnden olur

n muharremdir Arabda res-i sal

Gurre-i ehri kamerdir hem hill

Za muharrem ba safer ha'dr d

D rebia ve o elifdir d cemad

Ba receb aban dal ha ramazan

Za'y evval ka'de elf cim hicce dn

Het harf oldu ehec zedbud heman

Her biridiry bir sene hkim olan

Binyzaltmaltya n geldi sal

Hkim sal ol muharrem oldu dal

Ertesi yl hkim-i saldr elif

Devr-i daimdir hi olmaz muhtelif

Bilmek istersen hilal ne gndr ol

Harini hkimle cem et gurre bul

Gurre-i ehr-i hilali hem tamam

ki hafta gnlerinde bul mdam

btida emsin mekann bulasn

Ta buruc-u mh andan bilesin

Bir derece gn gider her gn heman

Ay gider on derece ol zaman

Ay gn her gn oniki derece

n geer byle hesap et her gece

Pes uhur-u rumdan bil emse ay

Ka gece gemi hilal ol mah say

Ta ki malum ola andan cay- mah

Maha ne burcun kadr seyrgh

Anda iken meh ne itir ihtiyar

Kim ayn her burcda bir hkm var

Ya ayn gemi ebin tazif kl

Be aded hem zam edib ka oldu bil

ol aded ka kere be olduysa say

Kang burc olmu dahi bil emse ay

emsden bala beer her burca ver

Batan az sayma burc-u maha er

n hamel burcunda ho bulunsa ay

Her ii bede' etmei sen yahi say

Gelse bur-u sevre tezvic ve nikh

Kl ticaret hem bina hayr ve salah

Gelse meh cevzya kat eyle siyab

lm oku hem al akar ve al devvab

Seretana hotur irsal-i haber

urb-i mshil yahidiry nakl ve sefer

Meh esedde arz- hcet yahidir

Zr' ve tamir ve hacamat yahidir

Snble burcunda olsa key cedd

Sohbet-i nisvan mnasib al abd

Gelse meh mizana kl bey' ve ira

Eyle sohbet dinle lehan i deva

Burc-u akrebde gerek tuhr ve ifaf

Uzlet ve semt ve firag ve itikf

Kl hacamat gelse burc-u kavse ay

Lebs ve istihmam ve halk yahi say

Gelse burc-u cedye kl sayd ve ikr

Hufr bar ve ziraat eyle kr

Gele burc-u delve hotur kevb

Vaz'- bnyad duhul- belde hb

Huta gelse eyle deryada sefer

Ahd ve irkettir ticaret-u muteber

Binyz altmalt tarihinde tam

Buldu yz beyt ire takvim ihtitam

Hakk ettin ihtiyrt beyan

Hakka her halde tevekkl kl heman

Alem,i ecsm n buldun hayal

Alem-i ervaha gel ho bunda kal.

(Tehlikelerden emin eden Allah'n ismiyle ayn ihtiyarlarna baladk. Hamd

Allah iin, ok salat ve ok selam Resule, aline ve ashabna olsun srekli

Ehl-i heyet: astronomlar. Kavl: Sz. r: Drt. Krrat: Kreler. Besal:

Soan. Esgal: Arlk. Muhit: Kuatc. Fevk: st . Smin: Sekizinci. Si-

ise: Alt: sevabit: Sabitler. arh: Felek. ems: Gne. Azer: Mart. Eyyar:

Mays. Tabah- hr: Austos. Harif: Sonbahar. D: ki. Near: Gndz. Hamel:

Ko. Sevr: Boa. Cevza: kizler. Seretan: Yenge. Esed: Arslan. Snble:

Baak. Mizan: Terazi. Gavs: Yay. Ced: Olak. Delv: Kova. Hut: Balk. Fasl-

rebi': lkbahar. Ar: Ounncu. Leyl: Gece. Sayf: Yaz. Fasl, harif:

Sonbahar. Fasl- ita: K. eb: Gece. Sal: Yl. Rbi: Drdnc. uhur:

Aylar. Tedahl: Geme. Tarh: karma. Gurre: Ayn ilk on gn. Yevm-i ahad:

Pazartesi. Res-i sal: Sene ba. Cay: Yer. Mah: Ay. Bede': Balama. Siyab:

Elbise. Devvab: Hayvan. rsal: Gnderme. rb: eki. Zr': Ziraat. Nisvan:

Kadnlar. Bey' ve ira: Al-veri. Samt: Susma. Lebs: Giyim. stihmam:

Hamam. Sayd: Av. ikr: Avlanma. hufr br: Kuyular kazmak. Vaz'- bnyad:

Binalar yapmak. Duhul: Girmek.)

nc Madde

Yedi gezegenin birbirine nispetle benzerliklerine ve yeryznde fk

itibariyle tesir saatlerini bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, ibret alanlar ve hayret edenler demilerdir ki: Bu

lem, misli grlmemi ne artc bir icattr! Bu felekler ne garib sanat

ve hikmettir! Bu cihan tanzim, ne nihayetsiz kudret ve azamettir. Hakim ve

yaratc her eyden mnezzehtir. Bu yldzlar ve felekleri, bu grnt ve

tertip zere yaratan Allah Tal'ya nice yzbin kenre hamd ve senalar olsun

ki, bizlere ltuf ve inayet edip, gnei gezegenler ortasna koymutur ki,

yeryzne itidal zere hayat bah eder. Eer gne, bu tesiriyle, ay

feleinde olsayd, scaklnn iddetinden yeryz yanard. Eer burlar

feleinde olsayd, souun iddetiyle tabiatlar bozulurdu. u halde yedi

gezegen ortasnda cihan sultan ve teki gezegenler ona asker ve yardmc

olmutur. Ay vezir, utarip ktip, zhre szende, merih asker, mteri kad,

zhal hazinedr benzeridirler.

Burada bulunan samanyoluna, Kbe yolu derler. Araplar: Gk kandili,

yldzlar anas ve Acemler: Kehkean derler. Bunun hakikati, burlar

geleinde anlatlan altnc deerin en kklerinden olan sabit

yldzlardr. Bunlar, birbirine yakn olduklarndan, birbirine temas edip,

beyaz bulutlar gibi grnmtr. Lakin bu yolun, gece evvelinde bir ba

gneyde, bir ba kuzeyde bulunup; gece yarsnda gney ba batya ve kuzey

ba douya varp; gecenin sonunda bat ba kuzey ve dou ba gney olup,

bize nispetle deirmen gibi dnmesinin hakikatinde akllar hayrette

kalmtr. Geri bu konuda ok ey sylenmitir. Mlknde olanlarn

hakikatlerini Allah daha iyi bilir. Fakat yedi gezegen yldzn,

yeryznde, ufuklarda, saat be saat nbete olan tesir saatlerini, bu

tarihten nce tabir ve beyan eylediimiz Trke manzume, bu makama mnasip

grlp yazlmtr.

NAZM

Hda'ya kr kim halk etti bunca encm ve eflak

Salat ol dostuna olsun ki annda demi "lavlak"

Ve bade Hakk der lim-i felek srrn ayan ettim

Otuz beyt ire nahs ve sa'd st beyan ettim

ki lemde bir bildim messir zt- Mevlay

Veli rabt eylemi esbaba edny hem a'ly

Eer bilmek dilersen olduun saat ne saattir

Ne kevkeb hkm eder ol dem nehset ya saadettir

Yedi gece yedi gn gn batb doduu n ire

Yedi seyyareden bul kang hkimdir zaman ire

Ki her gn haftadan her gece bir seyyarenindir kim

O eb ol ruzun evvel saatinde hem odur hkim

Heman hfz et yedi lafzn yedi gn ybil yedi kevkeb

Edes biyr ahh deld hesi ve reh zhaldir hep

Evail-i harf iin hevvez olmu hafta eyyam

Huruf-u sniye eb-i slise gn hkimi nm

eb-i pazar utarit ertesi mteri talib

eb-i se ebneye zhre zhal aramba e glip

Hams akam ems ve cuma akamnda meh mil

eb-i sebt oldu merih ol huruf-u sniye kmil

Pazar ems ertesi meh sal merih erbaaya tr

Hamse mteri cumaya zhreye sebte keyyn- mr

Yedi lafz ire eb hem ruz-u evil saatinden al

Yukardan yedi seyyareyi tertib ie say gel

Zhalden mteri merih ve ems ve zhreye ho yet

Utaritle kamerden ge bu tertib zre hem devr et

Birer saat hkmetle olur seyyareler kaim

Gecedir oniki saat gndz hem oniki daim

Gece gndz yirmidrt olur ysaat ki sndir

Deildir mstev bunda murad ancak zamandir

Zaman ysaatin miktar artar eksilir bile

Adedle muhtellif olmaz eb ve rz tl ve kasr ile

Neharn kavsini hem onikiye ksmet kl

Bu saatin iri daim ona nsf- sdsdr bil

eb ve rz tl ve kasr ile kyas et saati byle

Tulu ve hem gurubun gemiin bul ho hesab eyle

Geen saati bul zulemden ya rubu ren ya strlab

Gaymde yapma saati bu saatten zaman ya

Zaman saati beraber yedi seyyareye ver gil

Ne kevkeb olduu vakte gelirse hkim an bil

Zhaldir nahs- ekber saati hem ar olurmu

Mekn arh- sbidir bina yap balama hi i

Mbarek mteridir su'd-u ekber saatin ho bil

Nakl bey' ve ira tezvic edip her uula ol mail

Cihan- merihe mahkum oluu ysaat hi i etme

n oldur nahs- asgar pes kan aldr kimseye gitme

Mbarek ems hkmnde taleb kl cmle yrn

Mekan arh- rbidir ziyaret eyle sultan

n zhre su'd-u asgardr o saat ictima eyle

Mferreh sohbet et ho sz gzel savt istima eyle

Utarit mntezicdir ol zaman yaz nsha hem mektub

Kitab oku okut nak et hesab etek olur mergub

Kamer su'd oldu bu gkte o saatte sefer hotur

Ticaret irket ve irsal-i mektub ve haber hotur

Yedi seyare ahkm bu tertib zere kanundur

Gel ey Hakk bil ol Hak'k ki cmle hkm anndr

Kamu nahsi kau su'du kamu erri kamu hayr

Hep edib eyleyen Hak'dr bir an bil unut gayri

Ko mevlidi drt mm yedi b ne tk

Kamusu hlik ve fni hve'l-hayy hve'l-bak

(Hda'ya kr ki bunca yldzlar ve felekler yaratt. Salat o peygambere

olsun ki, annda "Sen olmasaydn kinat yaratmazdm" demi. Sonra Hakk,

felek ilminin rrn akladm, dery. Otuz eyt ire uursuz ve kutlu

saatlerini akladm. ki lemde Mevla'nn zatn messir bildim. Evet,

ala ve yksei sebeblere balam. Eer olduun saat ne saattir bilmek

dilersen, o dem ne yldz hkmeder, uursuz ya saadettir? Yedi gece yedi

gn batp doduu an ire, yedi gezegenden bil hangisi hkimdir zaman ire.

Haftadan her gn bir gezegenindir ki, o gece ve gdzn ilk saatinde odur

hkim. Hemen ezberle yedi lafzn, yedi gn bil yedi yldz. pazar gecesi

utarid, ertesi gne mteri talip. Sal gecesine zhre, aramba zhal

galip. Perembe akam gne, cuma akamnda da ay. Cumartesi gecesi merih.

Pazar gne, ertesi ay, sal merih, aramba utarit, perembe mteri, cuma

zhre, cumartesi zhal. Yed ilafz ire gnn ilk saatlerini al. Yukardan

yedi gezegeni tertip ile say. Zhalden meri, merih ve gne ve zhreye

gel. Utaritle aydan ge. Bu tertip zere devr et. Birer saat hkmetle

gezegenler kaim olur. Gece oniki saat, gndz de daiim oniki saat. Gece ve

gndz yirmidr olur. Bunda eitleme yesas deil, zaman esastr. Zaman

saatinin miktar da artar eksilir. Sayyla muhtelif olmaz gece ve gndz.

Uzatma ve ksaltma ile gnn yayn da onikiye bl. Bu saatin her biri ona

altda birin yarsdr bil. Gece ve gndz uzama ve ksaltma ile kyas et

saati byle. Dou ve her batn gemiini ubl ho hesap eyle. Geen saati

bul karanlktan ya rubu ren ya strlab. Gaymde yapma saati bu saatten

zaman yap. Zaman saatle birlik yedi gezegene var gil. Hangi yldz,

olduun vakte gelirse hkim onu bil. Zhaldir balama hi i. Mbarek

mteridir byk saadet, saatini ho bul. Nakl, al-veri ve nikah edip,

her uula meyyal ol. Cihan, merihe mahkum olduu saat, hi i etme. nk
kk uursuz odur. u halde ka aldr, kimseye gitme. Mbarek gne

hkmnde iste btn dostlar. Yeri drdnc felektir, sultan ziyaret eyle.

Zhre kk saadettir, o saat topla, sohbet et, ho sz, gzel ses dinle.

Utarit, mmtezictir, o zaman nsha ve mektup yaz. Kitap oku, okut, nak et,

hesap etmek rabet olunur. ay saadet oldu bu gkte, o saatte sefer hotur.

Ticaret, irket, mektup ve haber gnderme hotur. Yedi gezegen hkmleri bu

tertip zere kanundur. Gel ey Hakk, bil o Hak'k ki btn hkm onundur.

Kamu uursuzu, kamu saadeti, kamu erri, kamu hayr hep edip eyleyen

Hak'tr. Bir onu bil, gayriyi unut. bileii, drt anay, yedi babalar

brak. Hepsi yaratk ve geici. Yalnz Allah diri ve bkidir.)

Drdnc Madde

Feleklerin saylarn, seslerini, namelerini, merkezlerinin hareketleriyle

meydana gelen itibar daireleri bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, filozoflar ve astronomlar szbirliiyle demilerdir

ki: Feleklerin says, yazld zere; yirmidrttr ki byk felek,

sabitler felei, yksein er felekleri, gnein iki felei, zhrenin

felei, utaridin ve ayn drder felei... bu yirmidrt felek, birbirini

kuatc ve birbirine teet bulunup, hareketleri muhtelif olduundan, her

bir felek baka bir yerden, canfez namelerle tesbih ve tehlil edip,

srekli Yaratc'nn akyle raks ve deveran ederler. Feleklerin bu

hallerini, rasatlar letlerle gzetleyerek iitip temaa edip, nice

esrarna vkf olmulardr. Feleklerin seslerini ve namelerini

perdeleriyle zab edip; st ve lat makamlar itibariyle ybirbirine

kartrp, ruhlar iin nice in trl macun ve lezzetli erbetler

yapmlardr. Her bir canfeza makam, nice derde deva ve nice hastala

ifa ve nice tab'a safa ve nice kalbe cila ve nice ruha gda bulmulardr.

Bu ilmi: Ruhan tb, ruhan geometri, ruhan kuvvet ve musik bilgisi diye

isimlendirmilerdir.

NAZM

Musiki hikmete dair fendir

Bilene bilmeyene ruendir

Nice esrar var idrak edecek

Pr gelir sinelieri ak edecek

tibarat ve teksim ve fsul

tiyazat- makamat ve usul

Perde ve perev ve savt u amel

Kr nak a'b kavl gazel

Her biri hikmet ile memludur

Can riyazn suvarr bir sudur

Name-i yabis ve hr ve brid

eme-i mahz- hikemden vrid

Her biri bir maraza nfidir

Zddn her birisi dfidir

Zr ve bels hevadry amma

Dair olur mu havaz dnya

Hikmeti canda revn muzmardr

Anlamaz ltfunu ol kim krdr

Bylece zevkin eder ehl-i read

Eylesin zevkini Allah ziyad

Verir insana hayat- tze

Name-i blbl ho avze

Gu kl namesini mrgnn

ktiza eyler ise insann

Name-i uh ho heng-i beer

Hh n hh eder insana eser

Name bir mantk- ruhanidir

Namenin lezzeti vicdanidir

Canfezdr nefs-i insan

Dilrbadr niam- ruhan

Eer hakikiatle olursan smi

Olmaz evkat- hayatn zyi

(Musiki, hikmete dair ilimdir; bilene, bilmeyene aydnlktr. drak edecek

nice srlar var. Sineleri ak edecek pr gelir. tibarlar, fasllar ve

taksimler, makamlarn imtiyazlar ve usul, perde ve perev, ses ve amel, i

ve nak, topluluk, sz ve gazel her biri hikmet ile doludur. Can riyazeini

suvarr bir sudur; kuru, scak ve souk name salt hikmet emesinden

vrittir. Her biri hastala faydaldr. Zddn her birisi defedicidir. Alt

ve st havadr ama, havasz dnya dner mi? Hikmeti, canda akan muzmardr.

Kr olan ltfunu anlamaz. Bylece reat olanlar zevkini eder. allah zevkini

artrsn. nsana taze hayat verir, blbl namesi ve ho vze. Kularn

namesini dinle. ktiza eyler ise insann uh namesi, insann ho ahengi

ister istemez eder insana eser. name, ruhan bir mantktr. Namenin

lezzeti vicdandir. insan nefesi canfezdr. Ruhan name, dilrbadr. Eer

hakikatle dinleyici olursan, hayatnn zamanlar zyi olmaz.)

Feleklerin izdii dairelerin aklanmas budur ki: Gezegenlerin

feleklerinin ilerinde, noktalarn dnyle izilen dairelerden iryisi, o

dairedir ki; gnein merkezinin hareketinden merkez d felein evresi

zerinde izilmitir. Dndrcnn merkezinin hareketlerinden, tayc

feleklerin evreleri zerinde izilen dairelerdir. Yldzlarn merkezlerinin

hareketinden, dndrc feleklerin evreleri zerinde izilen dairelerdir

ve bu daireler, hangi felekte izilmise, o felein ismiyle

isimlendirilmitir. Mesela, gnein merkezinin hareketinden, merkez d

felekleri zerinde izilen daireye: Merkez d felek denilir. Dierleri

buna kyas olunur. Tayc felekler nmiyle lakaplanan bedaire ve ayn

eilimli feleinin kua... Bu alt daire lemi keser farz olunsalar,

mmessil feleklerin ve burlar feleini ve byk felein yzeylerinde

oluan daireler, burlar feleinden eilimli olduklar iin, onlara:

Eilimli felekler derler. Bu dairelerin isimlendirildii felekler, yukarda

akland zere, lemin kutbundan ve burlarn kutbundan gayri kutuplar

zerinde hareket ettiklerinden, bu izilen daireler dahi burlar feleinden

eilimlidirler. u halde, mmessillerin yzeyleri zerinde kesiirler. Bu

noktalar, yukarda belirtilen tepeler ve eteklerdir. te feleklerin

suretleri ve daireleri bunlardr.

Beinci Madde

Yedi gezegen yldzn ve drt keyfiyetin tesirlerinin balanglarn

bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, kelamclar demilerdir ki: O mneccimler ve

tabiatlar ki, Yaratc olan Allah' tanmaktan mahrum olmulardr. Onlarn

btn ileri, yldzlara ve tabiatlara dayanp, dalalette kalmlardr.

Bunlarn misali o iki karncadr ki, bir kt zerinde yrrken bir nak

ortaya kar. O anda karncann biri d olup, der ki: "lerin hakikatinin

kalemden vcuda geldiine muttali oldum." Bu karnca, en son derecede olan

tabiat gibidir ki, btn tasarruflar, scakla, souklua, rutubete ve

kurulua havale etmitir. Karncann br dahi dikkatle bakp, grr ki;

kalemin hareketi kendisinden deildir. O, parmaklarn iradesiyle olmutur. O

zaman sevinip, nceki karncaya der ki: "Sen galat etmisin ve durumun

hakikatini idrakten rak gitmisin. Zira ki, ilerin oluu kalemden

deildir. Belki btn tasarruflar parmaklardandr. Kalem ise parmaklar

arasnda mecbur ve boyun emitir." Bu karnca ise, o mneccim misalidir

ki; ilerin tasarruflarnn tmn yldzlara isnat yetmitir. Bilmez ki,

kendi dahi bilmeyip hataya gitmitir. Zira ki, yldzlar meleklerin elinde

mecbur ve aresizdir. Meleklerse, Hak Tal'nn emrine itaatkr ve boyun

eicidir. Hepsi onun iradesiyle skin ve hareketlidir.

Biare tabiat ki, tasarrufu tabiatlara isnat eylemitir; o, sz gerek

sylemitir. Zira ki, tabiatlarn tasarrufta katks vardr. Eer katks

olmasayd tab ilmi bt olup, hastalklarn illar gereksiz ve tl

olurdu. Halbuki insan anatomisi merudu ki, onu renmeye izinliyiz. u

halde o tabiatnn hatas ancak budur ki, gr zayf olup, topal eek

misali o menzilde yatmtr da orasn bilmemitir. Tabiat dahi hak

Tal'nn yed-u kudretindedir ve tasarruflar onun tesiriyledir.

Biare mneccim de demitir ki: Gne bir yldzdr ki, lemde scaklk

onunladr. Ik onunladr. Eer gne olmasa idi bitkiler ve canllar

bulunmazd. Gece ve gndz fark olunmazd. Ay bir yldzdr ki, meyvelerin

lezzeti onunladr. Eer gne olmasa idi bitkiler ve canllar bulunmazd.

Gece ve gndz fark olunmazd. Ay bir yldzdr ki, meyvelerin lezzeti

onunladr. Gecenin nuru onunladr. Ee ay olmasa idi ieklerde ve

meyvelerde tabii kokular, artc renkler ve lezzetler bulunmazd.

Hafta, ay ve sene fark olunmazd. Gne, scak ve kurudur; ay souk ve

rutubetlidir u halde yldzlar bu keyfiyetleriyle (nitelik) lemde

mutasarrftr. Mneccim bu szlerinde sdktr. ancak unda yalancdr ki,

ileri yldzlara isnat etmitir. Yldzlar ise, Hak'kn emriyle bu

tasarruflara yetmitir. mneccim bunu idrak etmemitir ki, btn eyada

mutasarrf ve messir ancak Hak Tal'dr.

Mneccimle tabiatnn ihtilflar, o iki kre benzer ki; biri filin

hortumunu ve biri ayan tutmutur. Biri der ki: Fil, bir oluk gibi

nesnedir. br der ki: Fil, bir direk gibi nesnedir. Her biri, kendi

tuttuu uzvun vasfnda doru sylemektedir. Lkin filin bir uzvuna tamam

fil budur, dediklerinde hata etmilerdir.

Yldzlarn ve tabiatlarn tesir ve tasarrufta katklar vardr. Lkin

tesir ve tasarruf, onlara mnhasr ve mahsus deildir, belki yldzlar ve

tabiatlar, Yaratc ve Hakim olan Allah'n, letler misali hizmetileridir.

Mesela bir padiah, bir byk saray bina edip, onda kendi veziri iin bir

zel r hazrlasa ve o kk etrafnda bir avlu peyda edip, onda oniki

hcre bina eylese ve her bir hcrede bir nib nasb eylese; ta ki vezir-i

zam, ieriden her ne buyurursa onun emrini taraya tebli edeler. O

hcrelerin kaplar zerinde yedi atl nakib yani beyler tayin eylese, ta

ki hizmette hazr olalar. Padiahtan vezire ve ondan niblere ve onlardan

nakiblere rit olan emir ve hkmleri tarada icra klalar. Tarada da drt

yaya zbit koysa, ta ki ellerinde kementler tutup, padiahn emriyle baz

insanlar balayp, dergha getireler. Bazsn dahi derghahdan reddedip,

sreler. mdi, bu misalimizde padiahtan murat, lemlerin rabbi olan

Allah'dr. Byk saray ar- azamdr. Vezir-i azam ilk akldr. Kk

krsdr ki, vezir-i azamn makamdr. Avlu sekizinci felektir ki, oniki

burcunda oniki melek vardr. Atl nakibler yedi gezegendir ki, onlar gece-

gndz o burlarn kaplarn dolap hizmet ederler Yaya zbitler drt

unsurdur ki, kendi vatanlarndan hareket etmezler. Scaklk, soukluk,

rutubet, kuruluk rt kement benzeridir ki, ate, hava, su ve topran

ellerindedir.

Bir kimsenin durumu deiiklie urasa, znt ve gam istilasyla arp

kalsa ve dnyadan yz evirip, el ekmek zaman gelse; onu hakkna tabib

der ki: Buna sevda hastal stn gelmitir, malihlya illetini bulmutur.

Bunu etimon erbeti ile ilalamak lazmdr. Tabiat dahi der ki: Bunun

hastal, tabiatna kuruluk stn geldiindendir ki dima zere istila

etmitir. Tabiatnn kuruluuna sebeb k havasdr. Bahar gelip, rutubet

havas stn olmadka buna ila olmaz. Mneccim de der ki: Buna, sevda

rz olmutur. Sevda ise utarid ile merih arasnda kt bezerlik

olumasndan meydana gelir. Utaride iki kutlunun yaklamasyle lenme

erimedike bunun hali iyiye gitmez. Halbuki bunlarn hepsi szlerinde

dorudur. Zira ki, her biri akl erdii kadar sylemitir. Neylesinler ki,

cz aklla aslna ermemilerdir. Ama hakikatte onun asl budur ki: Kaan

bir kimseye saadet ikbal edip, Hak Tal ona hidayet etmek murat eylese, o

kimseye iki kuvvetli nakib havale eder ki, uturidle merihtir. Onlar dahi

unsurlarla yaya olan zbitlerle emrederler ki: Kuruluk kemendii o kimsenin

boynuna takp, kuruluu bana ve dimana havale ederle. Onu dnya

lezzetinden y evirtip, hzn ve gam kamsyle sevk edip, irade

yularyla Hak'n huzuruna yedeler. Bu hakikati bu ekilde idrak, ne tp

ilmiyle ve ne tabi hikmetle ve ne yldzlarn hkmleriyle hsl olur.

Belki Nbvvet ilmiyle ortaya kar ki, her eyi kuatan ezel ve ebed

padiah bilmi ola. Zira ki, Hak Taala kendi sevdii kullarn, kh mihnet

ve bela ile ve kh sevda hastalyle cenab- izzetine davet eder ki: "Ey

benim kullarm! Sizin bela ve mihnet sandnz, benim lutuf ve sevgimin

kemendidir ki, huzurumda muhterem olan kullarm onunla kendi rza ve

cennetime ve huzur-u izzetime davet ve cezb ederim." Nitekim haberde:

"Muhakkak ki bela, nce peygamberlere, sonra velilere, sonra benzerlerine,

benzerlerine... vekil olur," diye vrid olmutur.

Astronominin hikmetlerinden bu miktarca aklamayla irfana vesile olan

fikretme ve dnme, cihann yaratcsnn sanatlarn renme kolaylap;

yce isteimiz olan Mevla'y tanma hsl olmutur. imdi bir miktar dahi

unsurlarn ve bileiklerin durumlarn aklayp, yaplarnda oluum ve

bozuum olanlarn esrarn a aklamak uygun grlmtr. Ta ki mtalaa eden

akl sahiplerine ibret verici olup, srur ve huzur ile gnlleri dolup,

lisanlarnn virdi Mevla'nn tesbihi ola. (Melektun ve mlkn sahibi Allah

mnezzehtir. Mabutlarn meliki mnezzehtir. Mevcutlarn belli ki mnezzehtir.

Kudds, sbbuh, lmsz ve uykusuz olan diri melik mnezzehtir. Ey

Rabbimiz, meleklerin ve ruhlarn rabi. Celle celalihi ve amme nevalihi!).

19-BLM:

NC BAHS

Yapsnda oluum ve bozuum olan slf cisimlerin mahiyet ve keyfiyetini,

yani drt unsurun yerlerini ve durumlarn; bileiin vasflarn ve

hallerini ve esirilerin etkileriyle olan ekil deiikliklerini; Trklerin

ylnn hkmleriyle olan keyfiyetlerin deiimini; yeni astronominin baz

makalelerini on blmle hakmne tafsil eder.

BRNC BLM

Ate unsurunun mahiyetini, tavr ve durumlarnn keyfiyetini drt madde ile

aklar.

Birinci Madde

Ate kresinin baz durumlarn bildirir.

Ey aziz, malim olsun ki, astronomlar demilerdi ki: Basit cisimler: Ate,

hava, su ve topraktr. Bu drdnden, bileik (mevalid-i selse) olan

bileik cisimler, bilemi ve domu olup, yine drde ayrtkarndan,

bunlara: Unsurlar derler. Bu drt unsurun bir araya gelmesinden ve biri birine

dnp kaynamasndan bileiklere oluum ve bozuum rz olduu iin

bunlara drt esas (erkan- erbaa) derler. Bu unsurlar ve drt esas, ay

feleinin altnda yani ayn alt yzeyinin altnda, yukarda aklanan tertip

zere, biri birinin iinde, her biri kendi yerinde karar etmitir. Tmnn

en latif ve en yksek olan, ate unsurudur ki, paralel iki yzeyle

kuatlm basit bir cisim ve re bir cevherdir. st yzeyi, ay feleinin

alt yzeyine ve alt yzeyi havann st yzeyine teettir. Ate kresinin

yeri, ay feleinin altnda ve hava kresinin stndedir. Kendisi mutlak

ulv, latif, halis ve dier unsurlar gibi renksiz ve hepsine stdr. Onu

gz idrak edemez. Gnein scaklnn etkisiyle topraktan ve sudan her ne

kadar kat dumanlar, youn buharlar ykselip, ate kresine eriirse de, o,

hepsini yakp, hlis ate eder. Eer ate kresi, bizim yanmzda olan ate

gibi renkli ve kl olsayd, yldzlar ve felekler lemini seyretmekten

gzmz men ederdi. Bu unsurun tabiat, kendi yerinde sk ve karar iken ay

feleinin gnlk hareketine uyarak, onu tey edip, lemin merkezi

evresinde doudan batya gider ve btn paralar birlikte bir karar zere

srekli dner.
kinci Madde

Ate kresinin tabiat ve kabiliyetini, uzaklk ve bykln bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki astronomlar demilerdir ki: Ate unsurunun tabiat,

scaklk ve kuruluk olup, mutlak ulvi bulunduundan, teki unsurlara

muhaliftir. Yakma ve kapanma kabul ettiinden, oluum ve bozuma, muhtemel

ekiller almaya kabiliyetlidir. Nitekim yukarda akland zere, kendi

yerinde inen paralar, dier unsurlara dnp, bakalar, bu aktr.

Rasatlar, geometriciler ve matematikiler ittifak zere demilerdir ki:

Ate kresinin st yzeyinin yeryznden uzakl, yaklak krkbirbin

dokuzyz yirmialt fersah llmtr. Alt yzeyin yer yznden uzakl,

yaklak onbein yirmialt fersah bulunmutur. ate kresinin kalnl ve

derinlii, yaklak altbin dokuzyz fersahtr.

nc Madde

Atei eitlerini bildirir.

Ey aziz, malum olsun ki, filozoflar demilerdir ki: Ate cinsi nice

eittir. lk olarak bu ate unsurudur ki, bunun tesiri yakclarn

eitlerinin tmnden kuvvetlidir. Scakl iddetlidir. nk Hak Taala

Kelam- Kadim'inde: "O Allah ki, yedi kat gkleri ve bunlar kadar da yer

yaratt." (65/12) buyurmutur. u alde filozoflar, sufl unsurlar, bu

ayet-i kerimenin mazmununa tatbi iin, hava unsurunu tabaka ve toprak

unsurunu iki tabaa farzetmiler. Tamamna yedi tabaka itibar edip, ate
kresini birinci tabaka saymlardr. ikinci olarak, demirde, tata ve

yeil aa ta gizli olan atetir ki, sert demiri ve kat ta eritip toprak

eder. Bitkileri ve aalar yakp, kl eder. O halde, karanlk, souk ve

kesif olan bu cisimden, latif bir cisim olan scak ve nuran souk ve

kesif olan bu cisimden, latif bir cisim olan scak ve nuran atei

karmak, alacak bir hikmet ve garip bir sanattr. nc olarak yldrm

ateidir ki, latif cisimlerden geip, kesif cisimleri yakar. Drdnc

olarak haramen ateidir ki; o, gk grlts, imek ve bulut olmadan

geceleyin gkten parlard. Onun nda Ben Tay kabilesi, gnlk

mesafeden develerini grrd. Bu ate, kendisine yakn olanlar yakp;

gndzleri duan grnp, geceleri ate olurdu. smail aleyhisselam

evladndan Halit bin Binan, derin bir kuyu kazdrp, o atei, buraya

kapatmt. Bir zamanlar halk onu seyran ederdi. Bundan sonra, o nar, o

kuyu iinde kayboldu. Beinci olarak ihab- kabesdir ki, halk onu yldz

parlamas sanr. Halbuki o, yerden havaya kp, soukluktan etkilenmeden

ate tabakasna ulaan dumand. Altnc olarak, cehennem ateidir.

Drdnc Madde

Atein a bitimesine, ruhun bedene balanmasnn birka ynden

benzerliini bildirir.

Ey aziz, malum olsun ki, filozoflar demilerdir ki: Hayvan ruhun bedende

yree ball ve bitiiklii aynen atein lambann fitiline ballk ve

bitiiklii gibidir. Nitekim bu balln ibtali bir nefesle kolay olduu

gibi, ruhun ballnn iptali de bir ekitirmeyle kolay olur. Lambann

ya bittiinde, ate ayrlp, snd gibi, bedenin tabii rutubeti

bitiminde, nefes ondan ayr der. Her yerde ki, ate hava alp snmez,

orada insan dahi hava alabilip lmez. Atein snd yerde, insan dahi

helak olup, nefes alamaz. u halde, madenciler ve kazclar, bir maaraya

girmek isteseler; nce bir uzun asann ucuna bir kandil asp, maarann

iine sokarlar. Eer o kandil snmediyse, onla dahi yryp, ieri

girerler. Eer kandilin ulesi sndyse, hemen geri dnerler, kaarlar.

Nitekim kandilin ya, fitilinde bittiinde, iki defa ulesi hareket

edip, k verir, ondan sonra sner. Ay ekilde insan da lm annda

kuvvetlenir ki, bu duruma lm shhati derler. Sonra, ruhu bedenden

ayrlr.

20-BLM:

KNC BLM

Hava unsurunun mahiyetini, keyfiyet ve durumlarn, tabakasndan st,

orta ve birinci tabakalarda oluan kainat boluunu (atmosfer) drt madde

ile aklar.

Birinci Madde

Hava kresinin yerini ve tabiatn, uzaklk ve bykln ve hareketini

bildirir.

Ey aziz, malum olsun ki, filozoflar ve astronomlar szbirliiyle

demilerdir ki: Drt unsurdan ikincisi havadr. ki paralel yzeyle

kuatlm basit bir cevher ve kre bir cisimdir. st yzeyi ykselmi

olup, ate kresinin alt yzeyine temas etmitir. Alt yzeyi, altnda olan

denizlerle yerin yzeyine teet olduu iin dalar ve dalgalar nedeniyle

havann yzeyi dzgn deildir. u halde, hava kresinin tabii yeri, ate

kresinin altnda ve ysu kresinin stndedir. Kendi yerinde tabii olarak

sakindir ve ancak kendine zg hareketleri vardr. Skin olduka ismi:

Havadr. Hareke ederse, ona: Rzgr derler. Hava unsuru, latif, effaf ve

renksizdir. Tabiat, scaklk ve rutubettir. Ykselici zelliinden dolay,

teki unsurlara muhaliftir. Oluum ve bozuumla suretler bulmaa

kabiliyetlidir. Zira ki hava, kendi yerindeyken bile, dier unsurlara

dnp, bakalar. Rasatlar, matematikiler ve geometriciler

szbirliiyle demilerdir ki: Havann kalnlk ve derinliinin toplam

mesafesi, yaklak onbebin yirmialt fersah bulunup, tabaka itibar

olunmutur.

st tabakas, atee komu olduundan scak olup, onunla ay feleinin

hareketine uyarak, doudan batya onu teyi ile dner. Bu tabakann

taraflar, ateten uzaklatka, scakl az olup, kendi tabiat olan

keyfiyette kalmtr. Dairesel hareketi dahi yava yava olup, en alt

taraf skin olmutur. Bu tabakann kalnl ve derinlii, onbin fersah

bulunup, ate tabakasna nispetle ikinci tabaka saylmtr. Aadan

ykselen dumanlar, bunda ayrp, kaybolduundan, buna: Duman tabakas

adn vermilerdir Bunun nice srlarna yetmilerdir.

kinci Madde

Havann st tabakasnda gzlenen atmosferi bildirir.

Ey aziz, malum olsun ki, filozoflar ve astronomlar szbirliiyle

demilerdir ki: Hava unsurunun st tabakasnn yukar tarafnda kuyruklu

yldzlar ve eitli ihab oluur. ihabn asl, maddesi latif oan dumandr

ki, gne nlarnn yansmasyle yerden havaya kp, souk tabakadan

soumadan geip, duman tabakasndan ate kresine ular. Eer bu dumann

alt taraf, yerden kesikse, pamuk fitilin ucunun mum alevine dokunup

yanmas gibi, o latif duman dahi alevlenip atee dnr. ok sratli

yandndan sner gibi grnr. nk ate ulesi, nce o duman st

tarafna dp sonuna kadar yakar. O ule, dumann sonuna vardnda st

tarafa uzayp, fiek gibi hareketli grnr. te ihab dedikleri budur. O

dumanda bulunan yersel paralar ayrp, ate unsuru gibi halis ate ve

renksiz olarak grnmez olur. Eer ate tabakasna ulaan duman, kesif ve

koyu ise, oa ate dediinde, koyuluu bir sre aklr. Gnlerce, aylarca

snmeyip, dumann maddesinin gerei olan renk ile ortaya kar: Ya rl

sa, ya yuvarlak top, yu kuyruklu yldz veya ksa ok veya dik koni

ekillerinde veyahut ahna suretinde grnr. Eer dumansal maddesi kesif

ise, atee ilk ulatnda, ondan yle byk bir ue zuhur eder ki, havann

ii ve yerin yz aydnlanr.

Mehurdur ki, Hazreti sa aleyhisselamdan ok sonra gkte, kuzey kutbu

tarafnda bir ate parlayp, tam bir sene kalmt. onun duman yeryzn

ylesine kuatt ki, gnn ilk dokuz saatinden sonra, kimse ybir nesne

gremezmi. Gkyznden kl gibi paralar indiinden, o atein altnda

insanlar duramazlarm. (Allah'n gazabndan yine Allah'a snrz.)

Eer ate tabakasna ulaan duman kesif ve koyu olup, alt taraf yere

bitiik ise, mesela snm olan lambann dumanyle, stnde bulunan lambann

atei inip snm lambay yakt gibi - ate unsuru o dumandan tutuup,

yere kadar iner ki, buna: Doa yangn derler. nk btn kainatn
atmosferi, drt unsura karmakszn meydana gelir. Bunu iindir ki, gkte

olanlar, drt unsurdan karmayla bileen bileik gibi bir zaman sbit

olmayp, hemen o anda bozuumu urayp, yok olurlar veya ekillerini

koruyamayarak, baka bir surete girip, baka bir keyfiyete ererler.

nc Madde

Hava kresinin orta tabakasnn lsn, vasflarn, tavrlarn ve burada

oluan baz atmosferik olaylar bildirir.

Ey aziz, malum olsun ki, filozoflar ve astronomlar demilerdir ki: Hava

kresinin orta tabakas, ate tabakasna nispetle nc tabakadr ve kendi

yerine skindir. Bu tabakann kalnl, takriben bebinon fersah

mesafedir. Bu tabakaya ate resinin scakl inmeyip, gnein yeryznden

akseden ualar dahi buraya ykselmediinden; bu, hava su buharlaryla

karp, onlardan olduka souk bir nitelik kazanmtr. Onun iin souk

tabaka namyle hrete yetmitir. Bu tabaka, bulutlarn, yamurlarn,

karlarn menei olmu; gk grltleri, imekler ve yldrmlar buradan

kaynaklanmtr. Btn bunlar, burada oluup, sonra aa tabakaya

inmilerdir. Bunlarn ounlukla sebebi kk su damlacklardr. Bu

damlacklar, gnein scaklyle incelip, hava paracklaryle kararak,

yukarya ykselip buharlaan paralarn younlamasdr. nk gne, deniz

ve toprak zerine k sap, ualarnn aksinden oluan scaklyle suyun

kk paralarn karp, duman ederek, bu scak buhar ve duman havann

yukar tabakasna ekerken, yolda souk tabakaya rastlar. Hava, bunlarla

harekete geip eitli ynlere hareket eder. stten souk tabakann souu,

alttan da su buhar ve duman biribirine sokulup, o kavgalar arasnda, souk

vastasyle younlama olur. Eer souk iddetli deilse,buhar toplanp,

ondan bulutlar meydana gelir. Bulutlar ne kadar yukar karsa, o kadar

buhar zerrecii birbirine eklenip, duman da havaya dnp hareketiyle

rzgr olur. Buhar zerrecikleri suya dntnden, bu younlamadan

arlk hsl olduu iin yamur olup aaya damlamaya balar. Eer

buharn ykselii gece olup, havann soukluu iddet ve kuvvet bulup,

bulut zerrelerine toplanmalarndan nce ularsa, kar olup, gzel gzel

iner. eer souk ok iddetli olsa bulut zerrelerini toplanmalarndan sonra

bulsa hemen dolu olup, vurucu bir biimde dmeye balar. Eer yukar kan

buharn scakl, havann soukluuna nispetle az olursa ve souk

tabakaya da ulaamazsa; ya siyah veya beyaz bulut olur ki, bahar gnlerinde

atlm pamuklar misali bir birinin zerinde dalar gibi toplanp, eitli

ekillere girip, letafetinden ve scaklnn dklnden dolay havaya

dnr. Eer scakl az olan bu buharn kendisi de az ise; bunun

durumlar kendi mahilli olan aa tabakada aklansa gerektir. yle olur

ki, baz zamanlarda iddetli soukla hava kapanm olur ve bu durumda souk

tabakada bulut oluur ki, ondan yamur, kar ve dolu hsl olur.

Drdnc Madde

Hava kresinin orta tabakasnda oluan atmosferik olaylar, yani

gk grlts ve yldrm hakimne bildirir.

Ey aziz, malum olsun ki, filozoflar ve astronomlar szbirliiyle

demilerdir ki: Gk grlts, imek ve yldrmn sebebi budur ki; gnein

iddetli hareketinden iyice incelen kk yersel paralar ve kk ate

paralar birbirine karr ki, buna: Duman derler. bu duman, yukarda

anlatlan buhar ile karp, bylece beraber ykselip, souk tabakaya

ulatnda, buhardan bulut oluup, duman da bulutun iine hapsolsa; bu anda

scakl baki ola duman yukarya kmak istedikte, veya scakl giden

duman aaya inmek murat eyledikte, o dumanlar, ini ve kta bulutu

ylesine hzl yarar ki, bundan korkun bir ses hsl olur. te gk

grlts budur. Hzl srtnmeden o duman ate alsa: Eer latif olup abuk

snerse ona: imek derler. Eer youn olup, yere ulaana dek snmezse,

ona: Yldrm derler. yle olu ki, bu yldrm incelip, ayran cisimlerden

geip, ayrmayan cisimleri yakar. Mesela, kese iindeki altn ve gm

eritip, keseyi yakmaz, ancak iinde eriyenlerin scakl yakar. Baza olur

ki, yldrm olduka kesif olup, her neye isabet eylese, onu yakar. Byk

bir daa dp, paralad bile olur. Gk grlts ve imek beraber olur.

Lakin, gk grlts iitilmezden nce, imek grlr Zira ki bu, gzle

grlr ve o kulakla hissedilir. itme, sesin kulaa ulamasna baldr.

Sesin ulamas ise mesafe ve hava titreimlerine baldr. Oysa ki, gz

ualrn ulam, sesten daha hzldr. Nitekim, amarcya bakarsn ki,

amar taa vurur, bir zaman sonra sesi kulana erer.

K mevsiminde, buharn duman az olduundan, imek ve yldrm ndiren

olur. Onun iin souk lkelerde kar yaarken asla gk grlts, imek ve

yldrm olmaz. Zira ki kar inen bulutlarda asla duman buhar bulunmaz.

Souun iddetiyle buharn duman snp, eseri bile kalmaz. Yamur fazla

olduunda, bulut zerreleri youn olduundan, gk grlts, imek ve

yldrm dahi oalr. Bulutlar ok youn olduunda, yamurun suyu onlarda

hapsolmutur. Onun iin, onlardan yamur iddetle iner. Nitekim bir yerde

mahpus olan su ondan yol bulsa kuvvetli akar. (Hakim ve shani olan Allah

mnezzehtir. Celle celalihi ve amme nevalihi. Ondan baka ilah yoktur.)

 21-BLM:021:

NC BLM

Hava kresinin alt tabakasn, tabiat ve vasflarn, hareket ve isimlerini

ve sair durumlarn sekiz madde ile aklar.

Birinci Madde

Hava unsurunun alt tabakasnn baz durumlarn bildirir.

Ey aziz, malum olsun ki, filozoflar ve astronomlar szbirliiyle

demilerdir ki: Hava unsurunun alt tabakas, ate tabakasna nispetle

drdnc tabakadr. Bu tabakann havas, eitli hareketlerle hareket

halindedir. Bunun kalnl ve derinlii, yaklak onalt fersahtan fazla

mesafedir. Bu alt tabaka, kesif bir havadr ki, topraa ve suya komu olup,

onlara den gne ualar ve yldzlarn akislerinin scaklyle

lmllk kazanp, buna rz olan kara ve denizlerin soukluuyle

kalmamtr. Gkkua, hle, duman, ra ve i; tan vakitleri, gece,

gndz ve rzgrlar bu tabakada oluur. Eer bu tabaka, gnein ve

yldzlarn scaklyle lml olmasayd, toprak ve sudan kazand

soukluu, zerinde olan souk tabakannkinden fazla ve iddetli olurdu.

Nitekim kutup altnda, tepe noktasndan gne uzak olduundan, hava yle

bir derecede souk olur ki, deniz donup, kardan bo hi bir yer kalmaz.

Souun iddetiyle bitkiler ve hayvanlar helak olup, orada imaret mmkn

olmaz. Bu durumda, hava kresi tabakaya blnp, st tabakas atee

komu olduundan olduka scaktr. Orta tabakas, aadan ykselen su

buharyle komu olduundan, ifrat derecede souktur. Alt tabakas, yere ve

suya komudur, lakin ualarn aksiyle tabiat lmldr. Onun iin bu

tabakaya: Krre-i nesm derler. Buhar ve dumanla kark olduundan, buna:

Buhar kresi ve duman kresi de derle. Bu tabakann havas kesif

olduundan, gnein ancak bunda zhirdir. Yerin glgesi ancak bunda

yryp, dner. Onun iin buna: Gece kresi ve gndz kresi denilmitir.

Bu krenin rengidir ki, gk rengi grnmtr. Zira ki, filozoflar

nazarnda, bu tabakann stnde gece ve gndz olmaz. gne ve yldzlarn

nurlu klar, onda ay kresinin kesif cisminden gayri ltif cisimlerde

yansma ile ortaya kmaz. Lakin feleklerin gndz pk bir nurdur ki, ne

arkdir, ne garbdir. Orada sabah ve akam yoktur. (Allah dilediini

nuruna hidayet eder.) Bu tabakann yeryznden ykseklii belirtilen

kalnl miktardr ki, onalt fersahtan fazlacadr.

kinci Madde

Hava kresinin alt tabakasnda meydana gelen eitli rzgrlar ve cihann

ynlerini bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, filozoflar demilerdir ki: eitli rzgrlarn

meydana gelmesi, deniz dibinde hava, unsurunun deiik ynlere hareketi ve

dalgalanmasyle olur. Nitekim denizin yzndeki su unsurunun dalgalanmas,

bir cznn bir czn deiik ynlere yitmesiyle vcut bulur. Hava unsuru

ile su unsuru iki skin deniz iken, hava zerrelerinin hareketi hafif

olmutur. Su zerrelerinin hareketleri arlk bulmutur.

Rzgarlarn meydana gelmesinin sebebi budur ki: Gnein tesirinden ya

bakasndan hsl olan dumanlar yerden ykselip, sou tabakaya ulatnda,

eer onlarn scakl krldysa, aaya inmek iin hareket edip, bu

yzden hava denizi dahi dalgalanr. Bylece rzgar olur. Eer

scaklklarn yitirmedilerse, ate kresine ykselirler. Ate ise o

duanlarn yersel maddelerini yakp, kalan hava maddesini dnsel

hareketiyle aa tarafa iter. te bu hareketle hava dalgalanp, rzgr

olur. Rzgrn bir sebebi de budur ki: souk tabakada bulutlar ar olup,

yukardan aaya yneldiinden, bunlar, ini hareketiyle suhunet bulup,

havaya dnerek, bizzat kendileri hareketli rzgr olur. Bu geriye dnle

hava dalgalanp, rzgr olur. Bir ebedi dahi budur ki, bulutlarn

biribirine ylmasndan ve izdihamndan hava yine hareketlenip,

dalgalanr. Bylece rzgr eser. Veyahut bulutlar kvamda uyuamayp kesifi

hafifini ittiinden, hafif bulutlar bir taraftan yryp, havann

dalgalanmasndan rzgr meydana gelir. Bir sebebi dahi budur ki, havann

snmasyle bir taraftan yaylr, ona baka bir cisim karmakszn miktar

fazlalatndan, komusu olan havay iter, itilen komusunu iter, byle

byle hava dalgalanarak gider. Bu itime yava yava zayflayan, merkezden

uzaklatka, giderek hava sakinleir. Mesela bir durgun suyun ortasna bi

ta atldnda, ne ekilde dalgalanrsa, durgun hava dahi onun gibi

dalgalanr. Bir sebebi dahi budur ki: Hava younlamasyle ir tarafta

toplandnda, yine hava dalgalanas olur. Zira ki, havann hacmi iyice

younlap, boluk nedeniyle evredeki hava zorunlu olarak o tarafa hareket

ederek,rzgr peyda olur. Bir sebebi de budur ki, yerden ykselen

dumanlarn bazs, souk tabakaya ulamazdan nce havaya dnp, bir

taraftan bir tarafa hareketle rzgr olur.

Sam yelinin sebebi ise, ihab maddesinin kalntlar olan gktalaryla

kararak yakclaan havann hareketleridir. Yahut halis havann, scak

araziden gemesinden, yakc nitelii ile nitelenip, sam yeli olur.

Kasrgann sebebi: O ki, yeryzn sprr, devran ile kendi kendine

sarlp ayaa kalkar gibi grnr, havaya ykselir. Bu yele: mm- zevba

(burgan) derler. Bunun ounlukla sebebi odur ki: Souk tabakadan inen

rzgr, bulutlarla karlap, bulutlar da eitli rzgrlarla deveran

etmekteyken, o inen rzgr dahi dnmeye balayp, bu haliyle yere iner. O

anda, al-rp ve toz-toprak ne bulursa dndrp, endamyle bir daire

grnr ve kh olur ki, eitli ynlerden esen rzgrlar birbirine

rastlayp, itierek, yerden kopardklaryla birbirlerine saldrrlar. O

anda, rzgrlarn arasnda kalan eyler sklp, bklp, minare gibi

ykselir. Gya ki, uzuvlar var gibi, birbiriyle sarma dola grnrler.

Kh olur ki, denizde geriye rastlayp, dndrr. Kh olur ki, bu buragan

ortasna bir bulut dp, onu havada dndrrken, byk bir hortum

eklinde grnr.

ahslara gre cihanda ynler altdr ki: ahsn alt, st, n, arkas,

sa ve soludur. Lakin astronomlar, cihann drt ynnden, gnein doduu

tarafa, dou; batt tarafa, bat adn vermilerdir. Douya dnk olan

kimsenin sa tarafna gney, sol tarafna, kuzey demilerdir. Bu saylan

drt ynn aralarnda drt yn daha koyup, tertip etmilerdir. Dou ile

kuzey arasna: Yaz dousu (kuzeydou), dou ile gney arasna: K dousu

(gneydou), gneyle bat arasna: K bats (gneybat), bat ile kuzey

arasna: Yaz bats (kuzeybat), adlarn vermilerdir. u halde cihann bu

alt ynne, sekiz rzgr nispet ve tayin edip: Dou, bat, gney, kuzey

taraflarndan hareket eden drt rzgr; temel rzgrlar itibar

etmilerdir. Bunlarn aralarnda esen rzgrlar, tli rzgrlar itibar

ederler. Bu rzgrlarla yelkenli gemiler denizlerde her yne gitmilerdir.

stenen sahillere yetmilerdir.

mdi, rzgrlar gnderici olan kdr ve kayyumun kudret ve azametini bir

kere fikredip dnsen ki, bize gnderdii bu rzgrlarn, ar gemileri

yrt, bulutlar yay gibi nice byk faydalar vardr ki, binde biri

ancak bilinmitir. Zira ki, "Rzgr olmasayd, herey bozulurdu,"

denilmitir. nk havann ynlere hareketi bu kadarlk akland. imdi de

fayda ve zelliklerini aklayalm, ta ki he bi nefeste iki nimet olduu,

herkese ayan olup, herkes kendini nimete batm bilip, nimet vericiye

kredici olalar.

nc Madde

Bizi kuatan havann, bedenlerimize ve ruhlarmza olan tesirlerini ve

menfaatlerini bildirir.

Ey aziz, malum olsun ki, filozoflar demilerdir ki: Hak'n tesiriyle, bizi

kuatm olan havann bedenlerimize tesiri ok aktr. Bu hava,

bedenlerimizin ve ruhlarmzn unsuru olduundan, ruhlarmza ulaan

daletli bir fil gibi shha ve fiyetimizin sebebi olmutur. Bu durumda

havadan ruhlarmzda hsl olan tadil, iki ekildedir. iri rahatlandrma,

dieri temizlemedir. Rahatlandrma: Ruhunhararetli mizac hapsolunarak

iddetlendike, ona akcierden ve can damarlarna bitiik olan nabz

mesamelerinden hava vermektir. Zira ki,bizi kuatan hava, ruhumuzun aziz

mizacna kyasla, gayet souktur. u halde havann sadmesi ruha ulap,

kartnda, hayatmzn sebebi olan nefesin etkisinin kabul yeteneinden

ruhu men eden kt mizaca neden olan atee dnmesinden ruhu koruyup;

buhars rutubetinin cevheri yok olmadan onu en eder. Temizlenme ise: Bu

bedenin en feyizli karm gibi olan ruhun, ayrc yeteneiyle iimize

aldmz havann dumans buharn ayrtrp, nefes dar karken teslim

etmesidir. Demek ki, burunu ekilen havann tadili, havann ruh zerine

gelmesiyle olur. Temizlenme, havann candan dar kmasyle olur. Zira ki

tadil iin alnan hava, nce souktur. Ama ieride, uzun sre hapsedilip,

ruhun niteliiyle nitelenip snsa, faydas btl olur. Bu tr havadan ruh,

istina edip yeni havaya muhta olur ki, yeni hava akcieri iine girip

ncekinin yerini ala. u halde, zorunlu olarak alna havay vermek

gereklidir. Ta ki, hemen ardnca gelecek havaya bo yer kala ve o havann

kmasyle birlik onun fazla cevherlerini (karbondioksit) ruh dar ite.

Hava mutedil ve saf olup, ruhun mizacna uymayan garip cevherler ona

karmamtr. Havann ii, temizleme ve rahatlandrma suretiyle bedenlere

ve ruhlara shhat ve fiyet vermektir; korumak ve siyanet etmektir. Eer

hava bozuuma uradysa, onun ii de, beden ve ruhlar zarar vermektir.

Hakikatte zarar veren ve fayda veren yaratc olan Hda iken, edenleri ve

ruhlar sebeblere ve havaya balamtr.

Drdnc Madde

Bizi kuatan havaya rz olan tabi deimeleri bildirir.

Ey aziz, malum olsun ki, filozoflar demilerdir ki: Bizi sara havaya tabii

ve tabii olmayan deiiklikler, tabii akmn zdd olan deimelere rz olur

Tabii deimeler, mevsimsel deimelerdir. Zira ki, bu hava, her mevsimde

baka bir mizaca brnr. Bahar havas mutedildir. Yaz havas scaktr.

Sonbahar havas lmlya yakndr. K havas souktur. Geri tp

limlerine gre, bu drt mevsimin havas, iklimlere ve blgelere gre

deiiktir. Lakin mneccimler nazarnda, deimeler muteber deildir.

Onlara gre, drt mevsim yledir: Gnein, ilkbahar eitlik noktasndan

balayarak ko, boa ve ikizlerde bulunduu sre ilkbahardr. Yenge,

aslan ve baaktayken yazdr. Terazi, akrep ve yaydayken sonbahardr.

Olak, kova ve balktayken ktr. Ama drt evsimin mizalarnn

biribirinden farkll, gnein tepe noktamza yakn ve uzak olmas

nedeniyledir. u halde yaz mevsiminin scak olmas, gnein tepe noktamza

yakn olup, uas kuvvet bulduundandr. Zar ki, yaz mevsiminde, ualarn

akisleri, blgelere gre dar ve dik alar zere olmayp, geni a zere

olur. Bu duruma ualar kesif olup, scakl iki kat olduu iin, bizi sara

havay ok str. Bunun esas sebebi budur ki: Gnei ualarnn bazsnn

kayna silindir ve konu biiminde olur Gya ki, gnein uas, merkezden

kp, karsnda bulunan nesnenin iine iler. ualarn kaynaklarnn

bazs basit bir evrim veya basite yakn evrim biimindedir. Halbuki

uann etkisinin gc okunun yanndadr. ua okunun, dt yere gre

evreye etkisi zayf olur. Yaz mevsiminde, gnein uasnn dik dt

veya dike yakn dt yerde bulunuruz. Knsa ya uann dt yerin

evresinde veya evresinin yaknnda bulunuruz. Bunun iin, yazn gne,

doruuna kp, yerden uzak olsa bile, blgemize fazla ve etkilidir.

Knsa, gne eteine inip, yere yaklat halde, blgemize zayf

gelip, hava souk olur. Zira ki, yaz mevsiminde gne bizim tepe noktamza

yakn olur, k mevsiminde ise uzak olur. Fakat ilkbahar ve sonbaharda,

ualarn dt noktalar evremizde bulunduundan hava lml olur.

Beinci Madde

Bizi kuatan havaya rz olan, tabii olmayan gksel deimeleri bildirir.

Ey aziz, malum olsun ki, filozoflar demilerdir ki: Bizi saran havaya rz
olan tabii olmayan deimelerin bazs gksel ilere, bazs yersel ilere

baldr.

Gksel iler nedeniyle olan hava deiimleri, yldzlarn etkisiyle

Olan deimelerdir. Zira ki kl yldzlar bir yerde toplanp, gnele dahi

biraraya gelmeleri srasnda, yerin baucu noktasna veya yaknna den

glgeleri kuatan havay, ifrat derecede gzelletirirler. Bazan bu birleme

baucu noktasndan uzakta olur ve havann gzellii eksilir.

Yersel deimeler nedeniyle olan hava deimelerinin bazs, blgeleri

enleme sebebiyle, bazs, blgenin yerinin ykseklii ve alakl

sebebiyle, bazs, dalar sebebiyle, bazs rzgrlar ve bazs toprak

sebebiyle hsl olur.

Blgelerin enlem farkndan olan hava deimeleri aktr. Zira ki he belde

ki kuzey tarafta yenge dnencesine ve gney tarafta olak dnencesine

yakndr. O blgenin yaz ekvator tarafnda olan blgelerin yazndan ve

kuzey tarafa yakn olan blgelerin yazndan daha scaktr. u halde gn

eitleyici dairesi altnda bulunan yerlerin havasn mizac itidale daha

yakndr. Zira ki burada havann scaklnn sebebi gnei tepe noktasna

gelmesidir. Halbuki nlarn tepeden ve dik gelmesi ok tesir etmez, belki

bunun sreklilii ok tesir eder. Bu sebepten gn yars vaktinde olan

gnein scakl, ikindiden nce oalr. Bunun iindir ki, gne, yenge

burcunun doruundan meyl edip biraz gneye inse scakl iddetli olur.

Gne, mmessil felein eiliminde bulunduundan henz yenge burcunun

doruuna ulamtr. Mesela gne, ikizler burcunun tepesinde iken havaya

yapt tesirden, aslan burcunun tepesine geldiinde daha ok tesir eder.

Zira ki aslann tepesinde iken nlarn dik gelmesi sreklidir. Halbuki

ekvatora akk olan yerlerde gne, birka gn tepede bulunup, hzla

uzaklar. Zira ki eitlik noktasnn yaknnda olan gn nlarnn eim

fazlal, dnm noktasnn yannda bulunan eim fazlalndan ok

byktr. Belki dnm noktasnn yannda olan artn hareketi, drt

gne mahsus olmaz. Elbette gne, orada bir mddet yakn bir yerde kalp

havann snmasna sebep olur. u halde bundan malum oldu ki, o blgede ki,

genel meil enlemlerine yakndr. Onlar en scak blgelerdir. Onlardan sonra

en scak yerler, onlarn kutuplarndan yana olan taraflarnda ve

gneitleyiciden yana olan taraflarnda onbeer dereceye dein enlemi

bulunan beldelerdir. ki dnm noktas arasndakiler de bunlar gibidir.

Altnc Madde

Bizi kuatan havaya harz olan tabii olmayan yerel deimeleri yani

yeryznn blgelerinin ykseklik ve alaklk sebebiyle, dalar denizler,

rzgrlar ve toprak sebebiyle havaya rz olan deimeleri bildirir.

Ey aziz, malum olsun ki, filozoflar demilerdir ki: Blgenin yksek ve

alak yerde bulunmas ile havann deimeleri muhakkaktr. Yksek yerde

bulunan blgenin havas srekli souk olur. Alak yerde bulunan blgenin

havas srekli scak olur. Zira ki gne nlarnn yerden aksetmesi ile

kazand scakln iddeti, yere yakn olan taraf bulunduundan, bizi

kuatan nesmi krenin en scak yeri, yere komu olan semtidir. Yerden

uzaklatka souk tabakaya yaklap ona komu olunduundan buralar souk

olur. Eer alak yer, bir derin vdi olursa scak ualar hapsedip, havay

ok scak ve kesif olur.

Dalar sebebiyle bulunan hava deimeleri ortadadr. Zira ki, o da ki

blgenin oturduu yerdir. O blgenin havas nifen aklanan ksmdan

saylmtr.O da ki, blgenin komusu bulunmutur; o blgeyi saran havada

onun tesiri, iki ynde tecrbe olunmutur. Tesirin biri, gney nlarna o

blge zerine akis ve hasretmek veya blgeyi nlardan rtmek

ynlerindendir. ikinci tesiri, rzgr, blge zerine esmekten men edip

veya blge zerine sevkedip yardmc olmak ynlerindendir. Birincisi, da

blgenin kuzeyi yaknnda olmak gibidir. O zaman gne, nlarn o da

zerine serpip, uas o blgeye aksederek, enlemi ne kadar farkl olursa

olsun oray kuatan havay str. Eer da, blgenin bat tarafnda

bulunup, dousu ak olursa, gnein tesiri orada yine tamamyle havay

stmaktr. Eer da, blgenin dousunda bulunup, bats ak olursa yar

str. Zira ki bu da zerine gne, zevalden sonra klarn septiinde

saat saat gittike, bu dan dou tarafndan uzaklap, uann keyfiyeti

azalp havann snmas tamam olmaz. Lakin dan batsndan yana gne

geldiinde, her saat yaklap, blgenin havasn tamamiyle str. Eer

da, blgenin gneyi yaknnda olsa blgenin havasn hi stamaz.

Dan ikinci ynden olan tesiri, blge zerinden souk kuzey rzgrnn

esmesini dan engellemesiyledir: Ya scak gney rzgrn esmesini, blge

zerinden kaldrmasyladr veyahut blge, iki byk da arasnda bulunup,

rzgr tarafna ak olmasyledir. O zaman orada rzgrn esmesi, dzlkte

bulunan belde zerine esmesinden daha iddetli ve fazladr. nk rzgrn

anndandr ki, bir dar yere ekilse, tpk bir akar su gibi burada

rzgrn aknts skun bulmaz ve durmaz. u halde da bakmndan

beldelerin en lmls o beldenin havasdr ki, kuzey taraf ak olup,

bat ve gney taraflar kapal ola.

Deniz sebebiyle evrede olan btn beldelerin havas rutubetli olur. Eer

deniz, beldenin kuzey taraf yaknnda olursa, su zerinde kuzey rzgr

esip, o beldenin havasna fazla soukluk baheder. Zira iki suyun tabiat,
kuzey rzgr gibi souktur. Eer belde, denizin gney tarafnda olursa, o

beldenin havasna fazla arlk verir. zellikle kuzeyinde da bulunup,

rzgrn esmesine mni olursa onun havas olduka ar ve kesif olur. Eer

deniz beldenin dou tarafnda olursa, onun havasna fazla rutubet verir.

Zira ki gne, btn etkisiyle o beldenin zerine srarla yaklar. Eer

deniz, beldenin batsnda olursa, onun havasna rutubet vermesi az olur.

Zira ki gne, o beldeyi yalayarak uzaklar. Bu mnya uygun rzgrlar;

kuzey, dou ve bat rzgrlardr ki, muzr olan gney rzgrdr.

Rzgrlar sebebiyle olan hava deimeleri tecrbe edilmitir ki: Kuzey

rzgrlar souk ve kurudur. Soukluu, souk dalardan geip bize

geldiindendir. Kuruluu, gne nlar o tarafa zayf olup, burada deniz

buharlamas az olduundandr. Dou rzgarlar, scaklk ve souklukta

mutedildir. Lakin dalardan ve karalardan getiinden, bir miktar kurudur.

Bat rzgrlar dahi mutedildir. Lakin denizlerden geip geldiinden bir

miktar rutubetlidir. Gney rzgrlar ekseri beldelerde scak ve

rutubetlidir. Scakl, gnein yaknl ile snm olan ynden bizlere

geldiindendir. Rutubeti ondandr ki, gney denizleri gnein scaklyle

zlp, scakln kuvvetiyle denizlerden buharlar kp, o rzgarlara

karr. Onun iin gney rzgarlar, insana rehavet verir. Ama sam yani

helak yelleri yukarda beyan olunduu zere, ya ok scak olan sahralardan

geip gelen rzgrlardr veyahut duman tabakasnda ate benzeri dehetli

lmetler ortaya karan duanlarn artklar aaya inip kart

rzgrdr ki, her ne ynden hareket etseler, tesadf ettikleri bedenleri

saatinde yakp, simsiyah edip, helak ederler. Bilinen btn bu kurallar,

sam yelleri altst ederler. btn iddetli rzgrlarn ilk balangc geri

zayf rzgrlar gibi aadandr. Lakin hareketlerinin balangc, esmesi

ve esas yukardandr.
Toprak sebebiyle olan hava deimeleri ki, her beldeye gre farkl olur. O

farklln sebebi budur ki, beldelerin bazsnn topra killidir,

bazsnn talk, bazsnn kumluk, bazsnn kara, bazsnn madendir. u

halde bunlarn hepsi suyu deitirdikleri gibi, havay dahi deitirirler.

Hak'n tesiri ile tasarruf ederler. Zira ilk, kainatn btn zerreleri

vcuda gelip giderler. Her ne ederlerse Allah'n iradesi ve kudretiyle

ederler. Kadir ve kayyum olan ancak Allah Taala'dr. Celle celalih.

Yedinci Madde

Bizi kuatan havaya rz olan, tabii akntnn zdd deimeleri bildirir.

Ey aziz, maulm olsun ki, filozoflar demilerdir ki: Tabii akntlara zt

olan deimeler, ya havan dnmesinden veya havada bulunan

istihaledendir, veya havann keyfiyetinde bulunan istihale ve

deiimdendir. Havann cevherinde olan istihale, hava cevherinin

bozulmasnn mmkn olmasdr. Yoksa havann bir keyfiyeti iddetli

olduunda veya eksik bulunduunda deiim olmaz. Belki havann cevheri

bizzat evirici olsa, o vebadr ki, havaya rz olan kokumadr ve ona taun

dahi derler. Bu kokuma, renk ve kokuyu ve yemei deitirici olan suyun

kokumas gibidir. Bizim havadan muradmz, o basit ve mcerret olan hava

deildir. Belki bizi evreleyen buhar ve duman kresidir ki, basit ve

mcerret deildir. Zira ki, mcerret basit cisimlerin hi biri kokumaz,

ancak keyfiyetinde ya cevherinde, baka bir basite dnr. Yukarda

aklanan unsurlarn dnm gibi. Fakat bizim havadn muradmz, havann

iinde olup, havann hakiki czlerinden, su ve buhar zerreciklerinden;

buhar ve duman ile ykselen topraksal ve taesel czlerden karm olan bir
cisimdir ki, buna hava adn vermemiz; deniz suyuna, su adn vermemiz

gibidir. Zira ki, deniz suyu dahi saf deildir. Belki topraktan ve sudan ve

havadan ve ateten bilemitir. Lakin onda su stn olduundan, su ad

verilmitir. u halde bu kark hava, baz kere kokuup, cevheri ktleir

Nitekim akll geni derelerin suyu kokuup, cevheri onlara dnp, ta

kesilir Bunun gibi hava da kokuup veba kesilir. Havann fazla kokumas ve

vebann oalmas genellikle yaz sonunda ve sonbaharda olur. Ama havann

keyfiyetinde bulunan deimesi, scaklnda ya soukluunda tahamml

olunmayan keyfiyete kp, ziraati ve nesli fesada verip, helak etmesidir.

Bu durumda hava, saylan bu deiimlerin biriyle deiime urasa, ondan

Hak'n izniyle bedenlerimize hastalklar rz olur. Zira ki, hava

kokutuunda Hak'n tesiriyle, bedenlerimizin iinde olan drt karma

dahi tesir eder. nce yrekte olan karma kokuma eritirir.

Sekizinci Madde

Bizi kuatan havann, bedenlerimize ve ruhlarmza olan eitli tesirlerini

ve faydalarn; sen rzgrlarn deimeleri ve faydalarn bildirir.

Ey aziz, malum olsun ki, filozoflar demilerdir ki: Eer hava ifratla scak

olsa, bedendeki mafsallara rehavet verip, rutubeti tahlil eder. Susuzluu

artrr ve kuvveti azaltr. Bir tabiat leti ola bedenin hararetini tahlil

edip, hazm tebdil eder. Kan dokusunu tahlil ve safray dier salglar

zerine stn ederek, rengi sarartr. u halde, scak hava, bedenin

shhatine uygun deildir. Fakat souk algnl olanlara ve baz fellilere

uygun ve faydaldr. Ama souk hava bedenin hararetini hasredip, maddeleri

akmaktan alkoyar ve nezleyi tahrik eder. Sinirleri zayflatp, akciere ve

damarlara iddetli zarar verir. Eer havann soukluu mutedil olursa,

hazma ve bedenin btn uzuvlarna kuvvet ve salamlk verip, shhatli

bedenlere uygun gelir. Mesameleri kapatp, kemik boluklarn sktrr.

rutubetli hava, ou bedenleri mizacna uygun gelip cildi yumuak, rengi

gzel, grn ho edip, mesameleri temizler. Lakin kokumaya hazrlar.

Kuru hava ise, aklanan rutubetli havann tesirlerinin tam zddn yapar.

Kuzey rzgrlardr ki, bedene kuvvet verip, metanet baheder. Grnen

akntlar men eder ve bedenin mesamelerini kapatr. Hazma kuvvet verir.

Karn ve mideyi altrp, idrar kolaylatrr. Bat havas kokumu

olsa, bu rzgr onu slah eder. Eer gney rzgr, kuzey rzgr zerine

geip, hemen kuzey rzgr esse; gney rzgr terletir, kuzey rzgr

insann iini pekletirip, dar almaya sebeb olur. Bu sebepten, o anda,

batan akan maddeler oalp, gs, mesane ve rahim hastalklar belirir;

idrar zorluu, ksrk, mafsal arlar ve titreme grlr. Gney rzgr,

bedeni gevetir. Mesameleri aar. Karmlar da hareket ettirip, duyu

organlarna arlk verip, yaralar bozar. Hastalklar artrr, ba arsn

oaltr. Uykuyu getirip, stmay sardrr. Dou rzgrlar eer, gecenin

sonunda ve gnn evvelinde eserlerse, gnele lm olan hava latiftir ki,

rutubeti az, kuruluu matedildir. Bu rzgrlarn esmesi, o saatler ok

olduundan, unlara: Sabah rzgr, nesim-i seher derler. u halde, sabah

rzgr bedenlere safa ve uykuya lezzet, hastalklara ifa baheder. Eer

gn sonunda ve gece ncesinde eserse, bunun tesiri, tekinin tersinedir.

Dou blgelerinin havas, bat blgelerinin havasndan latif ve safadr. Bat

rzgr eer, gn sonunda ve gece ncesinde eserse, hava kesiftir ki, deniz

buhar ykldr. Eer seher vakti eserse, gnele lmayan havadr ki, ok

kesif ve ok ardr. Bat rzgr, her ne vakit eserse, bunun tesiri,

sabah rzgrnn yararlarnn aksinedir. Buna: Dbr rzgr derler. Hadis-

i erifte: "Sabah rzgr yardmcdr. Ad kavmi dbr rzgryle helak

oldu," diye vrit olmutur.

Burada havann faydalarndan bu kadar anlatmakla yetinilmitir. Zira ki,

basiret sahipleri, bundan ibret almlardr. (Rzgrn gnderen, ruhlar

cilalandran ve vcutlar ferahlandran Allah mnezzehtir. Her sebebi

msebbii odur. Rablerin rabbidir. kendisinden baka ilah olmayan, celal

sahibi Allah mnezzehtir.

22-BLM:022:

DRDNC BLM

Hava kresinin alt tabakasnda meydana gelen dier atmosferik olaylar, yani

samanyolu, hle, sis, kra jaleyi; sabah, afa, glgeyi, gece ve

gndz saatlerini; aylar ve yllar ve zamanlar be madde ile aklar.

Birinci Madde

Gkkuan, hleyi, sisi, kray ve jleyi bildirir.

Ey aziz, malum olsun ki, filozoflar demilerdir ki: Ebe kua dedikleri

gkkua, yamurdan veya bahardan meydana gelen, effaf, saf, yuvarlak ve

kk su zerreciklerine gnein n vurmasndan ortaya kar. Bunun

aklanmas budur ki: bu zerrecikler, gnein kar tarafnda yle bir

yerde bulunmak lazmdr ki, bu zerreciklerin her birinde gz uas gnee

aksetmi ola. Bu aksetme o zaman olur ki, bu zerreciklerin gerisinde

karanlk bulut gibi kesif nesne bulunup, ayna misali olur. Gne dahi ufka

yakn olup, scakl az olur. Bakan, srtn gnee verip, o zerreciklere

dner. Yani gnele o zerreciklerin arasnda ola, ta ki gz uas, o

zerreciklerden gnee aksetmi ola. O anda, o bakana o zerreciklerin er

birinden ancak gnein uas grnr, ekli grnmez. nk gz uasndan

akseden cilal nesne, olduka kk olduundan, karsnda bulunan kl

nesnenin ancak n ve rengini gsterir, eklini ve heyetini gstermez.

O su zerreciklerini dairenin yarsndan az, kl bir kavis eklinde

olur. Bu kavis,gnein ykselmesi sebebiyle eksilir. Gnein d kadar

da oalr. Zira ki gne, o dairenin, merkezinde olduunda, ufuktan

ykseldike, mukabili olan dairesinin ufuk stnde az kalr. Gne ufka

inip, yakn olduunda, o yarm dairenin kavsi, ufka teet olan iki

tarafndan oalr ki, o iki taraf zerrelerinden gzn uas gnee

aksetmi olmaya balar. Hazreti eyh bn-i Sina ifa adl kitabnda

yazmtr ki: "Tus ile Maverd arasnda, byk bir da zerinde idim. Gk

akt. Sahra ile aramzda, dan ortasnda bulut var idi. Hava

rutubetliydi. Ben o karanlk buluta bakp gkkua renginde tam bir daire

grdm. Ben o dadan indike, o daire klrd. Ta ki ben etee

ulatmda, o daire kayboldu."

Bu gkkuann renkleri, gne nlarnn eitli renklerdeki bulutlarla

karmasndandr. nk st taraf gnee yakn olduundan parlakl fazla

olup, zaferan krmzs grnr. Alt taraf, gneten uzak olduu iin

parlakl azalp, turuncu grnr. ki rengin aras, ikisinden bileen

imen yeili grnr. Van'da, Hizan kalesinde, sonbaharda; ay, dolunay iken

orada ufka bitiik, belirtilen renklerde, gk kua ortaya kp

grlmtr. ekli aadadr.

Hle: O dahi effaf kk daire eklindeki su zerreciklerinde ay nn

Renk oluturmasndan, ayn evresinde harman misali oluan beyaz, yuvarlak

bir dairedir. Bunun aklanmas budur ki: Hleye bakan kimseyle ayn

arasnda, bu zerrecikler yle bir yerde bulunmaldr ki, her birinde gz

uas aya aksetmi ola. Bakan, o zerrelere baktnda, her birinde ayn

n grr. Lkin o zerreler ok kk olduu iin ayn ekil ve

grntsn gremez. Bunlarn toplam ya tam veya eksik bir daire eklinde

olur ki, hle odur. Havann rutubetinden meydana geldiindendir ki,

yamurun yaacana delalet eder. Eer, ayn nitelikleri tayan iki bulut

st ste bulunsa, o zaman iki hle oluur. Alttaki bize yakn olduundan

daha byk grnr. Eer bulutlar ikiden fazla olursa, hle dahi onlarn

saysnca olur. Ay nn yedi hlesi gzlenmitir.

Zufera: Gne hlesidir. O ndir bulunur. Zira ki gne, ufuktan uzak

olduka, hareketinin tesiri iddetli olduundan, hlenin niteliklerini

tayan bulutlar gibi ince bulutlar zp, havaya dndrr. ibn-i Sina

merhum, ifa adl kitabnda yazmtr ki: "Gnein evresinde gkkua

renginde, tam hle ve eksik hle mahede etmiimdir." Bu hakir mellif,

bu kitab yazmaktan ir sene nce, Pasin ovasnda, ilk bahar sonunda, zeval

vaktinde; tam gne hlesini dostlarla hayret ederek mahede eylerken,

bizimle birlikte yzkrkiki yanda bir ihtiyar bulunup, o dahi o hleye

aknlkla bakp: Ben bu yama geldim. ok acayiplikler grmm. mrm

iinde gnein harman eylediini grmemitim. imdi bunu dahi seyrettim,

demitir.

sisin, krann ve isenin maddi sebepleri: Yukar kan buhardr ki, hem

kendisi az, hem harareti zayf olduundan, souk tabakaya ulamayp, kendi

aa tabakasnda kalp, yere inmee balar. Eer o esnada ona, souk

isabet etmediyse, da balarn kuatp, yeryzne dalp, duman gibi

gerisini rter ki, sis odur. Az bir hararetle havaya dnr gider. Eer o
zayf buhar, aaya inite soukla karlatysa, o anda souun

iddetiyle donarsa, ufak ve berrak olup, zerreler benzeri iner ki, kra

dedikleri odur. Eer o buhar, o soukla donmazsa, suya dnp, bitki

yapraklar zerine inip, inciler benzeri damlalar olur ki, jle, ebnem ve

ise dedikleri odur.

Durumun gerei budur ve aklanan atmosferin cmlei bileik cisimlerden

saylmtr. Lkin unsurlardan bakalamadan, bilemitir onun iin byle

abuk deiime urar bulunmutur. (Kendisinden baka ilah olmayan, nimet

verici ve cell sahibi, hakm ve sn bulunan Allah mnezzehtir.)

ikinci madde kitapta yoktu... aslna sadk kaldk..

nc Madde

Gece ve gndzn itibar snrn ve saat miktarn bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, astronomlar ve matematikilere gre: Bir gn bir

gecesiyle, gnein gn yars dairesinden ayrlp, kll hareketle yine ona

dnd zamandr. Halka gre gece ve gndz, gnein batmndan, yine

batna deindir. Bir gn bir gecenin balangcn, gnein, burlar

kuann her bir noktasn gemesinden farz etmek mmkndr. Lkin

mneccimler, gn yars dairesinden balamay stlah etmilerdir. Zira ki

burlar feleinden birer yay olan dou ve bat farklar, ufuklar nedeniyle

duraklarda ok olur. Fakat gn yars dairesi nedeniyle burlar

feleinin kavis fark her enlemde eittir. Zira ki gn yars dairesi btn

duraklara ekvator ufuklarnn birisi olduu iin onun ufku makamnda durucu

olur. Bir gn bir gecenin zaman, kll hareketin bir devresi zerine
gnein, o srede, burlar feleinden batya dein hareketiyle seyrettii

dou yerleri miktar fazla olur. Gndzn zaman, matematikilere gre,

gnein douundan batna varncaya deindir. Din bilginleri katnda,

er' gn, ikinci fecrin domasndan gnein batmasna dektir. u halde

gecenin zaman, iki mezhebe nispetle gizli deildir.

Matematikiler kendi gece ve gndzlerinin her birin ortalama saatlere ve

zaman saatlere taksim etmilerdir. Ortalama saatlerin miktarlar,

balangta eit olduundan, bunlara: Eit saatler dahi derler. Bu ortalama

saatlerin her biri, kllhi hareketin onbe derece devretmesinin miktardr.

Zaman saatlerin miktarlar, gnlerin ve gecelerin miktarlar farkyle

deiik olduundan, bunlara: Eri saatler dahi derler. u halde bu zaman

saatler, gndzn ya gecenin ilk oniki cznden bir czdr. Zira ki gndz

geceden uzun olursa, gndzn saatleri gecenin saatlerinden uzun olur. Eer

gndz geceden ksa olursa, saatleri dahi onunkilerden ksa olur. imdi

bundan anlald ki, gndzn uzamas ve ksalmasyle, ortalama saatler

deiir; zamanlar ve blmleri deimez. Zira ki blmleri daia onbe

derecedir. Gndzn uzamas ve ksalmas hasebiyle zaman saatlerin

zaanlar farkl olur; saylar farkl olmaz. nk daima onikidir.

Matematikiler, yldzlarn hkmlerinde zaman saatler itibar edip, sair

hesalar iin ortalama saatle semilerdir. Eit saatler ile eri saatlerin

say ve paralar, gece ve gndz eitliinde eit olur. (Zamanlar,

saatleri, gndz ve geceyi dndren Allah mnezzehtir.)

Drdnc Madde

Hakiki gne senesini, yldzlara ve burlara gre aylar, rum aylarn

isimlerini bildirir.
Ey aziz, malm olsun ki, astronomlar ve mneccimler szbirliiyle

demilerdir ki: Hakiki gne senesini mddeti, burlar feleinin farz

olunan bir noktasndan gne kursu, kendine zg batya ynelik hareketiyle

ayrlp, ta yine o noktaya dnnceye dek geen zamandr. ama mneccimler,

gne senesinin balangcn, gnein ko burcunun tepesine girmesinden

balatmlardr. Oniki burcun her birine geiini, aylarn balar itibar

edip, her burcun gei sresini bir ay saymlardr. gne senesinin gn

says, yzlatmbe ve drttebir gndr. Burada gnden murat, bir gn

bir gecesiyledir. Bu yldzlarn burlarna gre aylarn gn says, ebced

hesabyle u beytin lafzlardr:

Geri gne senesinin burlar hesabyle aylar budur. Lkin skender bn-i

Filozof'-i Rum, gne senesinin aylarnn balanglarn, mneccimlerin

farz eyledii burlarn evvellerinden onar gn nce itibar edip, gne

senesinin balangcn gnein ko burcunun tepesine girmesinden on gn

nce balatmlardr. Her bir ay bir isimle tahsis edip, rum aylar nmyle

hret vermilerdir. Her bir ay bir isimle tahsis edip, he bir mevsim

iin, ay tayiniyle sonuca ermilerdir. Ama ilkbahar aylar: Mart, Nisan,

Mays'tr. Yaz aylar: Haziran, Temmuz, Austos'tur. Sonbahar aylar: Eyll,

Ekim, Kasm'dr. K aylar: Aralk, Ocak, ubat'tr. Halen diyarnzda

mehur ruznmelerde yazlm olan bu aylardr ki, gn saylar u beyitte

malmdur.

Beinci Madde

Kamer saneyi ve aylarn; arab aylarn isimlerini; arab ve rum aylarn

ilk gnlerini bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, astronomlar ve matematikiler ittifak zere

demilerdir ki: Ay senesi, oniki kamer aydr. Her bir kamer ay, ayn

gneten farzolunan yerinden kendi batya ynelik hareketiyle ayrlmasndan

yine o yere dnnceye dek geen zamandr. Ayn, gneten farzolunan

konumlarnn ortaya k hilldir. Din ilerde belirleyici olan, hillin

grnmesidir. Araplara gre ayn ilk gnleri hilldir. Lkin hillin

grnmesi, blge fraklar sebebiyle deiiktir. Bunun iin matematikiler,

kamer aylarn balanglarn, gne ile ayn toplanmasndan ve ayn

grnmemesinden itibar etmilerdir. Ayn zaman, iki toplanma arasndadr.

Gnlerinin says, yirmidokuzbuuk gndr. Bu kamer seninin zaman:

yzelidrt ve betebir ve altdabir gndr. Gne senesinden on gn

yirmibuuk saat noksandr. Bu kamer senenin balangc, muharrem aynn

balangcdr. Arab ay senisi, rum seneden on gn yirmibuuk saat noksan

olduundan, bir ylda, yaklak onbir gn nce gelir. Mesela bir sene mart

ayyla muharrem aynn balanglar, ayn gn olsa; bu iki ay birbirine

uygun gelse, hicr seninin binyzellidrdnc senesi gibi, nevruzla aure

bir gnde tesadf klsalar: Kanlmaz olarak gelecek senede muharrem

hilli, mart ayndan onbir gn nce grnr. u halde beher sene bu ne

gemeyle, otuz senede bir devresini tamamlayp, yine muharremin

balangc, martn balangc olur. Lkin bir ay senesi, gne seneleri

iinde yok olur. Zira ki otuzdrdnc muharremdir ki, otuznc martla ayn

gelir. nk bu kameri ay, o drt mevsimi anlatld gibi devredip, bir

mevsimde karar bulmazlar. Onun iin bunar, bir mevsime mensup olmazlar. u

halde her iki ay, bir e itibariyle, birini yirmidokuz gn ve birini otuz

gn sayp, senenin balangcn, muharrem ayndan saymlardr.

Kamer aylarn isimleri: lk ay muharrem, bir muhterem aydr ki, onuncu

gn asure bayramdr. Onun arkada safer'l-hayrdr. Sonra Rebilevvel,

bir muazzam aydr ki, onikinci gecesi, Habib-i Ekrem sallallah aleyhi ve

sellemin olumudur. Sonra Rebilahir muhteremdir. Sonra Cemadlla bir

mbarek aydr ki renklidir. arkasndan camazil ahirdir. Sonra Receb-i esam

rabet grm bir aydr ki, ilk cuma gecesi regaib gecesidir. aban bir

hayrlar aydr ki, onbeinci gecesi berat gecesidir. Ramaz- erif bir

mbarek aydr ki, yirmiyedinci gecesi, kadir gecesidir. eval-i saiddir ki,

ba ftr (Ramazan) bayramdr. Ondan sonra zilkadedir ki, onun arkada

zilhiccedir. Onuncu gn haclar (kurban) bayramadr. Bu ay, senenin

mhrdr.

Arab ve rum aylarn ilk gnlerini bulmay ikier beyt ile eda eden

"gurrenmemiz"in blmn sonu olmas mnasip grlmtr. Bu hevalardan

hevesimiz yorulmutur.

NAZM

Hak'ka hamd ve Habibine selam et

Her ayda ruz-u eb saat be saat

n drt beyt iki gurre mcmelidir

Hurufun ehr,i hkim bilmelidir

uhur-u hkimin cem' etmelisin

ki hafta annla gitmelisin

O mecmuu ne gnde kim bulursun

O ehrin gurresin ol gn bulursun

Kanda ehr-i rumun gurredir bil

Bul anda rumiden hem ehr-i er'

Burucu asl bil her ehri fer'i

Mukaddem beyt oniki kelimedir tam

Hurufudur uhur-u er'a erkam

ikinci beyti sekiz kelimedir al

Hurufun ehr,i er'a hkim sal

nc beyttir tertib-i manzum

uhur-u rumidir annla malm

Oniki kelimedir beyt oniki ay

Evail-i hurufu ehr erkamdr say

uhur-u ruma zerle bile bede' et

Muharremden uhur-u er' say git

uhur-u ruma tbi beyt-i rbi

Ve yekenbe hurufun oldu ami

n yirmisekiz huruf oldu her yl

uhur-u ruma hkimdir biri bil

Ehe zed bd o sekiz harf olur kim

uhur-u er'a her yl biri hkim

u hicret-i sli binyzaltm ve be

Bu ehrin hkimi vardr rakam- e

Bu al ire n zr gurre buldu

Eced-i cimde ruma hkim oldu

n altmalt olur sal-i hicret

ki hkim iki da olur elbet

Bu tertib zere hkimler gider kim

Ehe zed bdun olu devri daim

Velkin hkim-i rum ahraf ok

Bu sal-i hicrile devr ettiiin

Bu saln ehuru eyler tahavvl

Otuz ylda bir yldr tedahl

Mutabk gelse zerle muharrem

Bu hicret salini bir tarh et ol dem

gurrenmeler nazm etti Hakk

uhur-u dehr ile bil sun'-u Hak'k

(Bu iirde ebced hesabyle aylarn balanglar anlatlmaktadr. Daha

sonra bir cedvelle hicr ve rum senelerin ve aylarn birbirine evrilesi

anlatlmakta ve gsterilmektedir. Gnmzde bu konuda eitli kitaplar

yaymlanm olup; hicr senenin hangi aynn hangi gnnn, rum veya

milad senenin hangi aynn hangi gnne rastlad gsterilmitir. Bu

kitaplardan herhangi birini edinen okuyucularmz, aradklar ay ve gn

kolaylkla bulabileceklerinden, buradaki karmak izelgeyi vermeyi gereksiz

bulduk. Yalnzca burlarla ilgili iki zelgeyi veriyoruz.)

Bu iki sayfann balarnda izilmi olan felek burlarla rum aylarn

yukardaki ve aadaki rakamlarndan murat budur ki: Mesel ko burcunun

balangc artn onbirindedir. bitii ise nisann dokuzundadr. Ko burcu

otuz gndr, mart ay otuzbir gndr. Kuzey saati, karlkl alt burca

tiksim olunmutur. Saat rakamlarnn yazl, burlarn nndedir. Mesel

ko burcunun balangcnda gn, oniki saattir, dakika yoktur. Gece de oniki

saattir. Gn ortas alt saattir. lk ikindi dokuz saat yirmialt dakika,

yats bir saat otuziki dakika ve imsak on saat on dakikadr.

Mesela ko burcunun sonu, baak burcunun balangcdr. Baan bitimi

koun balangcnda tamam olur. teki burlar bu kyasla malm olur. Martn

onuncu gn baln sonudur ve martn balangc baln yirmibirindedir,

bitimi koun yirmibirindedir. ubatn ba kovann yirmindedir, bitii

baln yirmisindedir. Gney saatleri de karlkl alt burca taksim

olunmutur.
 23-BLM:023:

BENC BLM

Su unsurunun mahiyetini, keyfiyet ve durumlarn, farkllk ve vasflarn,

isimlerini; denizken buhar, bulut, kar, yamur, kaynak ve nehir ve yine

buhar olmasn; deiik hareketlerle hareket bulmasn; denizlerle

karalarn yer deitirmesini; denizlerde ve karalarda bulunanlarn sudan

faydalanmasn, suda hayvanlarn vcuda gelmesini; su tabakasnn kalnl

saylan denizlerin derinliklerinin llmesini, denizle gemilerin

yrmesini ve gemilerle halkn her tarafa varp, murat almasn; yeni dnya

(Amerika) bulunup, yer ve deniz devr olunup, batya giden gemilerin dou

semtine gelmesini yedi madde ile aklar.

Birinci Madde

Su unsurunun mahiyetini, tabiat ve tavrlarn bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki filozoflar ve astronomlar ittifak zere demilerdir

ki: Drt unsurun ncs su unsurudur ki, o basit bir cevher, renksiz ve

effaf kre bir cisimdir. Tabiat nemli ve souktur. Havaya nispetle kesif

bulunup, arl sebebiyle teki unsurlardan farkldr. Oluum ve

bozuumla suretler bulmaya kabiliyetlidir. Kendi yerinden ktnda, baka

unsurlara dnr. Yerinde iken bile unsurlara dnr. Kendi tabiatyle

yerinde skin iken nice deiik hareketlerle hareket halindedir. Su

kresinin t yzeyi dalgal olup, stnde bulunan hava kresinin hareketli

yzeyine tema etmitir. Alt yzeyi, altnda olan toprak yzeyine teet
olduundan, vdilerin ve dalarn ini k nedeniyle suyun yzeyi dahi

ini-kldr. Bu su kresinin tabi yeri, havann alt ve topran st

olup, yerkreyi her ynden rtp, iine alp, tam yuvarlak olmak tabiat

gerei iken, yeri tamamen rtmeyip, yerin baz ksmlar akta

kaldndan; hikmetinde baz astronomlar, Hak'kn inayetine yapp, yer

hayvanlarnn, zellikle insan nevinin yaratlna ve yeryznde havadan

teneffsle neslini srdrmesine ve hayatn devam ettirmesine ilah yce

iradeye balamlardr ki, grnte bir sebebi malm deildir,

demilerdir. ou dahi teslim olu, demilerdir ki: bu sebebler leminde

herey sebebler yoluyla vcuda gelmek, ilah dettir. u halde deniz suyu,

dnya kresini tamamen rtmediinin sebebi budur ki, gnein merkez d

felei hasebiyle doruk ve etei olduunda ve hlen etei gney burlarndan

olak burcunun balarnda bulunduundan, gne, kendi seyriyle senede bir

kere eteine indike, yerin merkezine yakn olup scakl fazla tesir

eder. nk gne, o gney burlarnda, eteinde olduka yere yak olup;

kuzey burlarnda doruundan bulunduka, yerden rak gitmitir. Bu durumda

eteine geldike, scaklnn iddeti, su unsurunu stp, harekete

getirip, yerin o tarafna ekmitir. zira ki az bir su, bir byk kazann

bir kenarnda kaynasa, elbette o su, kazann br taraflarndan o tarafa

varp, sair taraflar sudan hli kalp, akta olur. Bunun gibi deniz suyu,

gney tarafnda gnein scaklnn iddetinden harekete gelip, deniz

sular dier kutuplardan o tarafa ekilmi olup; yerin kuzey semtinde ak

yerler kalm, demilerdir. Lkin aratrclara gre, soukluk ve

scaklk, sadece gnein yaknl ve uzakl deildir. Belki gne

nlarnn dik gelmesi scakl, krk gelmesi scakln azlna

sebebtir. Nitekim yukarda aklanmtr.

Kara ile deniz ikisi bir kre olduktan sonra, asrlarn gemesiyle
rzgrlarn esmesi, sellerin akmas, ak araziye tesir edip; vdiler,

dalar, iniler-klar olumutur. Deniz suyu hareket ettike alak

yerlere inip, toprak zerinde yer yer gller ve glckler kalmtr. u

halde gnein etekte bulunmas, kara paralarnn kalmasna tek sebeb

bilinmeyip, sadece nemli sebeb bilinmitir. Zira ki Amerika'nn yars etek

noktasnn (olak dnencesinin) altnda kalmtr. Vallahi a'lem.

kinci Madde

Su unsurunun deiik vasflarn ve isimlerini; deniz iken buhar, bulut,

kar, yamur, menba, dere ve nehir olmasn ve onunla bitki hayvan ve insan,

belki btn madenler ve zlerin hayat bulmasn ve yine suyun buhar olup

aslna dnmesini bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, astronomlar ve filozoflar ittifak ere demilerdir

ki: Toprak unsurunu kuatan su unsuru ki, o, bahr-i muhittir. (Okyanuslarn

genel ad, bahr- muhit'tir.) O tek bir deniz iken, eitli imkanlara

nispetle muhtelif denizlere blnmtr. Cihann drt ynne nispetle,

drt ksm bulunmutur. Bunlar: Dou okyanus, bat okyanusu, gney

okyanusu ve kuzey okyanusudur. Bunlarn her biri kendi sahillerine bitiik

olan memleket ve beldelere izafetle nispet klnmtr. Nitekim gney

okyanusuna: in okyanusu, Hint okyanusu, Acem okyanusu, Fars okyanusu,

Umman okyanusu, Arap okyanusu, Habe okyanusu, sudan okyanusu denilmitir.

Su unsuru, ate tabakasna nispetle beinci tabaka saylmtr. Gne

uasnn scaklyle, deniz suyunun ince paralar havaya ykseldiinden;

ate, hava ve toprak paralaryle karm olan kesif paralar kalp,

tad bye ac ve tuzlu bulunmutur. Yukarda akland zere, deniz

sularndan gne vastasyle havann iinde buhar, bulut, kar ve yamur

olup, yere indiinde, yava yava kaynaklar ve nehirler olup ve ondan

madenler, talar, bitkiler ve aalar nasiplenip, btn hayvanlar ve

insanlar, hayat ve can bulur. Cmleye hayat verdikten sonra kalan fazlas

byk nehirler olup ve ondan madenler, talar, itkiler ve aalar

nasiplenip, btn hayvanlar ve insanlar, hayat ve can bulur. Cmleye hayat

verdikten sonra kalan fazlas byk nehirler oup, denizlere dklr. (Su

ile her eye hayat veren Allah mnezzehtir.) Deniz suyu, bir dahi havaya

komu olduunda, yine letafet ve halavet bulup, ho ve tatl su our. Deniz

suyu bu minval zere dolap gibi srekli devr edip, denizlerden giden

buharlara karlk, denizlere nehirler gelir. Bunun iin ykselen

buharlarla, denizlere eksiklik gelmez. Nehirlerin karmasyle de

denizler artmaz. Deniz suyu ac ve kesifken, havann komuluuyle tatllk

ve letafet bulur. Lkin gnein scaklyle snm ola topraa

karmasyle renkler, tatlar ve nitelikler kazanp, tuzlu ve scak olur.

Zemzem suyu, btn hastalklara devadr. Tatl suyun faydalar oktur. Ama

susuzluu gidermesinden by yoktur. Su unsurunun dahi, tekiler gibi

rengi olmayp, kart nesneye dnr, onun tabiatn alr. Mesela suyun

kart nesne sirke ise, su sirke olur. Bal ise, o da ba olur. Mutlak su

iken btn renkleri ve tatlar kabul eder. Btn kirleri ve yalar

yok edip, akar gider. Yunan filozoflar bahr-i muhite, okyanus derler. Muhit

okyanus, yumurtann beyaznn kendi iinde sarsn kuatt gibi, dnc

olan toprak unsurunun ounu kuatmtr. Toprak kre, denizden yer yer

ortaya kmtr. Ortaya kan yerlerin drtte biri meskn, yeni dnya

(Amerika) ve binlerce ada mamur nice nm ve nian ile hret bulmutur Bu

drtte bir meskn yerlerde olan kk denizler, o byk okyanusun

artklarndan yer yer birer gl emsali kalmtr.O kk denizlerin en

by Hazer denizidir ki, okyanusa bitiik deildir. Bu, gney

okyanusundan kuzeye dolandr. Devredici deildir. Kuzeyinde Hazer

ehirleri, Mongay ve Trkistan bulunur. Dousunda, Harezm, Taberistan ve

Crcan'dr. Gneyinde Ca dalar ve Keylan'dr. Batsnda irvan, Daistan

ve Ezderhan'dr. Bu denizin adalar oktur. Lkin hibirinde imaret yoktur.

Zira ki ok dalgal ve abuk helak edicidir. En derin yeri yz kula

gelmez. Cezri ve meddi olmaz. Bu denizin evresi, yaklak bin mil mesafe

llmtr. Uzunluu, yaklak sekizyzelli mildir. Genilii doudan

batya, altyz mil bulunmutur.

Kulzm, bir ehrin ismidir ki, deniz sahilinde bulunmutur. O deniz, o

ehre nispet klnmtr. Okyanusa bitiik olduundan, cezri, meddi ve

dalgalanmas okyanusa benzer. Firavn askeriyle onda boulmutur.

Kzldeniz ile Yemen arasnda bir byk ba bulunur. Kzldenizin uzunluu

ve genilii Hazer kadardr. adalarnn ou mamur ve meskn bulunmutur.

Geii kolay ve ndiren helak edicidir. Derinlii, ikiyz kulatan fazla

bulunmutur. Ona bitiik olan Narencek ve Habe denizinin yolcular, gney

kutbunu grp, kuzey kutbunu grmezler. Zira ki, ekvatorun gney semtinde

bulunurlar.

Bahr-i Rum ki, Akdeniz'dir. O, bat okyanusundan kmtr. Douya doru

gelip, Dimik'e (am) dein akmtr. Bu denizin uzunluu batdan douya,

yaklak alt aylk yoldur. genilii gneyden kuzeye ayn lde deil,

baz yerleri dary, baz yerleri genitir. Bat tarafndan genilii,

yaklak yediyz mildir. Ortas ikibin mildir. Dou taraf bin milden

ziyade llmtr. Bu denizin kuzeyinde: Endls, Yunan, Firenk, Rumeli ve

Anadolu memleketleri bulunur. Dousunda: Halep, am ve Kuds eyaletleri

vardr. Gneyinde: Msr, Libya, Tunus ve Cezayir memleketleri vardr.

Batsnda: Bat okyanusu bulunur. Bu denizde ok adalar vardr ki, meskn

ve mamurdur. Kur'an'da yazlm olan iki denizin birlemesi durumlarnn, bu

denizin bulunduu mehurdur. Bu denizin memleketleri byk, geii kolay,

sahilleri meskn, adalar mamur, faydalar ok yararl bir denizdir.

Mknats ta ve mercan ancak onda oluur. Bir gn bir gecede med ve cezri

drde ular. Derinlii, kulatan fazla deildir.

Bahr-i Esved ki, Karadeniz'dir. O, stanbul'a, drt-be saat mesafe bir

boaz iinden gelip, o Belde-i Tayyibe nnde iki denizi birletii yere

dklr. Oradan Akdeniz'e dahil olur. Akdeniz ise, Sebte boazndan bat

okyanusu ular. Karadeniz boaznn dousunda, yksek bir da zerinde

olan uzun mezar, Yua nebinin kabridir, derler. Karadeniz, doudan batya

dolanr. Hazer'den daha geni ve derindir. Kuzeyinde: Akgerman, Kefe, Aak

ve Abaza ehirleri vardr. Dousunda: Fas ve Grcistan kaleleri ve Rize

bulunur. Gneyinde: Trabzon, Giresun, Sinop ve Ereli eyaletleri vardr.

Batsnda, stanbul, Karaharman ve Tuna nehridir. Bu denizin ortasnda

adalar yoktur. En derin yeri, yz kulatan oktur. Doudan batya giden

gemilere kolay geit verir. Batdan douya gelen gemileri ounlukla helak

eder. Bu denizin evresi, yaklak bebin mildir Uzunluu, yaklak

binbeyz mildir. Genilii gneyden kuzeye yani Sinop'tan Kefe'ye,

yaklak yediyz mildir. Uzunluk mesafesi doudan batya, krkbe gnlk

yoldur. (Denizlerin yaratcs mnezzehtir.)

nc Madde

Denizlerin eitli hareketlerini bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, astronomlar ve filozoflar ittifak zere

demilerdir ki: su unsuru olan denizlerin muhtelif hareketleri vardr.

birinci hareket, aaya doru olan harekettir. bu su unsuru, toprak

unsuruna bitiik olduundan, tabiat gerei yer gibi, merkez tarafna

harekettir. Bu irinci hareket, tabi olan sfl harekettir. kinci hareket,

rzgrlarn hareket ettirmesiyle olan dalgalanma hareketidir. nc

hareket, doudan batya harekettir. Btn denizciler katnda denenmi ve

sabittir ki, okyanusun doudan batya akmas vardr. Mesel Akdeniz'in sebte

boazndan okyanusla batya doru Amerika'ya birbuuk ayda varrlar. Drt-

be ayda ancak douya doru gelirler. Portakal (Portekiz) tayfalar

okyanusla Amerika'dan geip, yeraltndan Hint'e gidip gelirlerken,

okyanusun douya hareketini seyretmilerdir. Bu hareket, Akdeniz'de de

tecrbe olunmutur. Bu hareketin sebebi byk felein gnlk hareketinden

bilinmitir. Zira ki, okyanusa gizlice tesir edip, felekler gibi onu dahi

dndrr bulunmutur. Drdnc hareket, kuzeyden gneye harekettir. Bu

hareket ahi denizcilerin tecrbesiyle ispat olunmutur. Bu hareketin sebebi,

kuzeyde topran bir miktar yksek oluundandr. O taraflarda nice byk

nehirler vardr ki denizlere akar bulunmutur. Nitekim Don nehri Azak

denizine, Tuna nehri ve sair nehirler Karadeniz'e dklr. Kuzey taraf

gneten uzak ve souu iddetli olduundan, onda ok sular oluup, gney

semtine akar gider. Beinci hareket, yayvan harekettir. Bu hareket

Akdeniz'de olur. Bu hareketin sebebi, douya ynelik harekettir ki,

burunlara ve krfezlere rastlayp geri gelir. Bylece o sahillerde yayvan

hareket meydana gelir.

Altnc hareket, med ve cezir hareketidir. Bu hareketle deniz sular

tereddt zere sahillere gelip, alt saat kadar durup, yine geri gider.

Bunun sebebi konusunda filozoflar ihtilf etmiler: ou demiler ki: Bu

lemdekilerin ou drt unsurdan bileik, akl ve ruh ile kaim ve bir tek

nefs ile hareket eden ve duran bir canldr ki, bir hareketi dahi med ve
cezirdir. Bazlar demilerdir ki: Med ve cezir, okyanus iinde olan

hayvanlarn ve etrafnda olan ruhlarn teneffsnden olur. Bazlar

demilerdir ki: Me ve cezir, gnein hareketine oluan rzgrlarn

hareketinden vcuda gelir. Bazlar da, med ve cezri, ayn tesirine isnat

etmilerdir. Nitekim yukarda aklanmas gemitir.

elhasl her eye ve her ite nice hikmetler ve faydalar olmakla, bu su

unsurunun srekli hareketi dahi mnsz olmayp, zmnnda nice faideler

vardr. nce deniz, hareket ettiinden dolay kokumaz. Zira ki,

hareketiyle kokuma gider. Mesel bir kimse gne ynne itidal zere

yryp gelse, bu ii tecrbe ile anlar ve phesi kalmaz. Zira ki, gnee

kar ayakta duran, oturan kadar scaktan etkilenmez. kinci olarak, med ve

cezir ile deniz suyu temizlenir. Zira ki durgun su, ounlukla pis ve

bozulmu olur Halbuki hareketli denizde pislikler elenmeyip, etrafna

kp, suyu temiz kalr. nc olarak, bu med ve cezirin gemilere genel

kolayl vardr. Zira baz iskeleler vardr ki, medsi onlara yaklama ve

girmek mmkn olmaz ve cezir zamannda gemiler kolaylkla kar, aklp

kalmaz.

Drdnc Madde

Denizle karann deiimini ve birbirinin yerini almasn bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, filozoflar ve astronomlar demilerdir ki: Deniz

ile kara yer deitirirler. Zira ki zamanlarn gemesiyle sulardan toprakta

nice sebeble byk deiiklikler hsl olur. Evvela topran baz yerleri

orak ve kuru olmuken, denizden ona itidal gelir ve tam tersi olur. Bu

bakmdan toprak, hayvan ve insana benzer. Kh civan kh elden ayaktan

dm pr olur. kinci olarak baz yerler akken, denizle rtlr. Kh

deniz altndaki yerler alp, mamur olur. Zira ki, denizin hareketi,

felek cisimlerin kuvvetinden ktnda ve kh frtna ve tufan harekete

geiren yldzlarn baklar, denizin hareketine uygun gelmekle, deniz

haddinden fazla azar. Sahillerini geip gider. Kh bir lkeyi basp rter

ve kendine mahsus eder. Kh bir baka kenarndan ekilip, yeri aar ki, gya

insanlara o yeri baheder. nc olarak, karaya bitiik baz yerler,

gnlerin gemesiyle ada olmutur. Kbrs gibi. Baz byk adalar da karaya

bitierek, eyaletlere katlmtr. Drdnc olarak, gya ki deniz, verdii

yerlere mkfat iin baz ehirleri ve adalar alp, Azak denizi etrafnda

olan Pira misal, nice ehirleri basp dibine salmtr. Bu ynden derler

ki: Eskiden Sebte boazndan beri olan akdenizin yeri, kara iken Yunan

arazisi idi. Bundan sonra zamanlarn gemesiyle bat okyanusu azp, o

boaz ap, o arazide geip, hlen olduu yerlere gelmitir. Atlas denizi

kenarnda, aada bir byk ada varken, bir tarihte yine bat okyanusu

azp iine almtr. Onun iin denizin derinliini lenler, o taraf

lerlerken, dibini balkl ve otlu bulmulardr. imdi bu delalet eder

ki, o er sonradan deniz tarafndan baslmtr.

mam Fahrddin Razi (Allah ona rahmet etsin) demitir ki: Binlerce yl nce

imdi mamur olan dnyann drtte biri deniz suyuyle dolu ve rtlyd. Onun

bu gr dorudur ki, talarn ou krlsa, su hayvanlarnn paralar

ortaya kar. Zira ki, su altndan kan yapk amurdur ki, gnele

talamtr.

Mesud, mrc adl kitabnda yazmtr ki: Deniz sular devirlerin

gemesiyle hareketli, seyyal ve seyyardr. kin kaplad yerin

geniliinden ve yava hareketlerinden intikalleri his olunmayp, eski

yerlerinde skin sanlr. Nitekim Hazreti Halit Bin Velit (Allah ondan raz
olsun) Hazreti Ebubekir (Allah ondan raz olsun) hazretlerinin halifelii

zamannda Hre fethine varmtr. Necef'e erimitir. Hrelilerden

abdlmesih adl bir ihtiyar grp, ondan artc haberler sormutur ve

acaip haberlerinden biri budur ki: Ben yetitiimde Far denizinin (Basra

krfesi) senindi im indiin yere ulap, dalgalar u anda ayaklarn

bast yerde rpnrd. Gemiler, ind ve Hint mallaryle buraya gelip,

giderdi. Mesud demitir ki: halen deniz ile Hre'nin aras nice

merhaledir. necef'e varanlar ihtiyarn doruluunu bilmitir.

Filistin ile Kbrs adas arasnda bir yol vard ki, Filistinliler karadan

Kbrs'a giderlerdi. Sebte boaznda talardan yaplm, uzunluu oniki mil

salam bir kpr vard ki, buradan endlsller bat tarafna, batdakiler

vde Endls'e geerlerdi. Rum denizinin (Akdeniz) suyu, o kprnn altndan

akp, okyanusa dklrd. Bundan sonra gnlerin gemesiyle, o kpry rtp,

evresini ile basmtr. Halen o denizin safa ve sknu vaktinde, o kpr

grnr, derler. Bunlara benzer binlerce belirti vardr ki, deniz sularnn

batdan douya akn dellet eder.

Hint meliklerinin en eskisi byk Brahman'dr. in hikmetini o bilip,

sylemitir. Yksek cisimlerin, alak cisimlerde olan tesirlerini

aklayarak, ilk balangc ispat etmitir. Hind ve Sind adl kitabnda,

hikmet bilimlerinin usul ve fruunu yazp, demitir ki: Gnein doruu, her

burta ikibinyz sene seyredip, yirmibebin ikiyz gne ylnda ybir

devresini tamamar. Vakta ki gnein doruu kuzey burlarndan gney

burlarna geer; yerin imareti dahi kuzeyden gneye deiir. Zira ki, bu

mamur yer, denizle dolup, halen denizle dolu olan yerler, meskn ve mamur

olur. iddia etmitir ki, gnein doruunun her devresinde bir kere

dnyadakiler yok olup, yeniden vcuda gelir. Mesud demitir ki: u halde,

gnein eteinin deniz sularn ekmesi, bu kaide zerine mebnidir. nk

doruk ve etein yer deitirmesi yavatr. Mamurun harap olmas ve baka

bir lemin vcuda gelmesi dahi, defaten deil, tedricendir. O halde mademki

gnein etei gney burlarndadr; gney, kuzeyden daha scak olup, o

scaklk, bu rutubeti o tarafa ekip, su unsuru dahi o semte gider. Srekli

olarak, yerin imrt, gnein doruunun yer deitirmesiyle farz olunup;

gney burlarna gemesi halinde, imaret dahi o tarafa geer.

Btn bunlar yazmaktan muradmz, itikat iin deildir. Belki hakm ve

yaratc olan Allah'n, artc sanatlarn ve garip hikmetlerini, rif

olanlar her eyi kendi vcudunda bulup, kendini tanmaya nil olmakla,

Hak'k tanmaya eriip, her dilei kendi gnlnde hsl olmak iindir.

Beinci Madde

Denizin, kara ve denizdekilere menfaat ve faydalarn ve kendi iinde

bulunan baz hayvanlarn baz vasflarn bildirir.

Ey ziz, malm olsun ki, filozoflar demilerdir ki: Btn denizlerin suyu

acdr. Lkin okyanusun kuzey sahillerinde ve gney sahillerinde olan

sular, iilecek kadar tatldr. Bunun sebebi budur ki, o iki kutubun

dalarndan byk nehirler ve ok seller akp, o sahillerden, o iki denize

dklr. O iki yerin tepe noktalarndan gne uzak olduundan tesiri az ve

scakl zayf olur. O iki denizin ltif su zerrecikleri, havaye

ekilmeyip, sular letafeti zere kalmtr. u halde bu iki deniz ile

gemilerin getirdii yk, ac denizlerle getirdii ykn yars kadar ancak

gelir. Zira ki, ac suyun cevher kesif olduundan, ar gemileri tamak

iin kuvvet bulur. Ama tatl suyun cevheri talif olduu iin, ar gemileri

tamaya gc olmayp, batrr. Tatl su iinde yzmek, ac su iinde

yzmekten kolay gelir. Zira ki, kesif aralar yarmaktan, latif paralar

yararak hareket daha kolaydr. Onun iin tuzsuz denizlerin dalgalar,

tuzlularnkinden byktr.

Deniz sularnn ac olmasnda faydalar oktur. En belirgini budur ki: Kendi

kesafet bulup, selametle gemiler sahillere gidip, geleler. Kokusu latif

olup, iinde bulunan yaratklar, onun kokusundan helak olmayp, selamet

kalalar. Zira ki, durgun su tatl olsa, uzun bekleyite kokuup, kokusu

helak edici olur. Hak Tal inayetiyle denizleri dahi insan emrine

vermitir ki, onlarn iinden eitli talar; inci, mercan ve mknats ve

anber ve nice faydal snger ve eitli taze etler kartlr. Yeryznde

olan yaratklarn eidinden ok, denizde de yaratklar bulunur. Lkin su

unsurundan, hava unsuru ltif olduu iin hava ile beslenen kara canllar,

su ile beslenen deniz canllarndan daha latif, daha zarif, daha gzel ve

daha ereflidir.

Deniz hayvanlar genellikle iki ksm olmutur. Bir ksmnn akcieri

olmaz, balk eitleri gibi ve hava teneffsne ihtiyac kalmaz. Zira ki,

tabiat suya gre yaratlmtr. Bu ksm, nefessiz bulunduu gibi, sessiz

ve sedasz bulunmutur. Zira ki, hava teneffs, ses ve seda, akcierde

bulunan buru iledir. Bunun iin cieri olmayan canllarn ne teneffs

olur, ne sesi gelir. Bir ksmnn cieri olduundan hem teneffs eder, hem

ses ve seda verip, kurbaa gibi syler. Balk cinsinden bir cins balk

olur ki, cssede insan misali ve son yars ataldr. Tabiat, deniz

yaratklaryle cenk ve savatr. geri cssede adam kadardr. Lkin

deniz hayvanlarnn hepsine galip bulunmutur. O, timsah namyle

isimlendirilmitir. Deniz hayvanlarnn en by ht'tur. (Balina) ki,

byk gemilerden daha byk grnmtr. Hak Tal, hikmetiyle deniz

hayvanlarnn, kara hayvanlar gibi, bazsn yiyici ve bazsn yenici

edip, yenilenin neslini ok yaratmtr. Ta ki, mnkariz olmayp, devam

etsin. Denizin dibinde skin sadef namnda bir hayvan vardr ki, baharn

ortalarnda denizin yzne kp, azn ap, nisan yamurundan be-on

damla alp, yine denize dalp, o damlalar inci olur. (Bri ve yaratc

Allah mnezzehtir.)

Altnc Madde

Denizin faydalarndan olan gemilerin, evreye ve sahillere seyir ve

seferini bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, filozoflar demilerdir ki: Hak'kn inayetiyle

denizin menfaatlerindendir ki, deniz yznde gemiler, her ynn uygun

rzgryle, istenilen ynlere sratle seyredip, nice bin devenin ve katrn

nice bin glk ve meakkatle, nice gnler ve aylar iinde nice ky ve

ehirlere gtrd, nice bin kantar ar ykleri, kolaylkla yklenip, az

aman iinde, nice bin uzak sahillere nakledip, gtrrler.

Akdeniz ve Karadeniz'de sefer eden mslmanlardan gemi kaptanlar,

gemilerin yry iin otuziki rzgr tabir ve taksim edip, hepsini on

aded ismiyle aklamlardr. Kuzey rzgrna yldz, gneye kble, douya

gndousu, batya bat, kuzeyle gney arasna poyraz, dou ile gney arasna

keileme, gney ile bat arasna lodos, bat ile kuzey arasna karayel,

demilerdir. Sonra bunlarn her ikisi arasna orta ve her biriyle orta

arasna kerte yani drt stlah yapp, kertelerin her birine izafetle tayin

ederek; mesela, yldzn poyrazdan yana kertesi deyip, otuziki rzghar

bilip, hepsini pusula ile bulup, aslna yetmilerdir ve her rzgr ile bir

semte gitmilerdir.
Gney okyanusunda gelenlerle sefer eden inliler ve Mazinliler, Hintliler ve

Sindliler, Arap ve Fars gemicileri; otuziki rzgr, yakn ynyle onbe

doma yeri ve iki kutup, hepsini onyedi isimle, doma ynlerinin karsn

batma yeri ile isimlendirmilerdir. Ve bu onyedi sabit ldzdan onyedi

yldz ismidir ki, onlar stlah edip, onbeinin doa ve batma yerlerine

ve iki karlkl kutba gitmilerdir. Kuzey noktasndan balayp, dou

ynnden, gey noktasndan tertip ile itibar etmilerdir. lk olarak kutup

noktasdr ki, batdr. O kuzey kutbu yaknnda bulunan yldzdr ki,

astronomlar ona: Ced derler. O tarafn rzgr, asl itibar olunmutur.

Bundan sonra ferkadan, na', nka, ayyuk-u azam, nesr-i vki, simak-

rmih, sreyya ve nesr-i tair'dir. O nokta dou ynnde olduundan, ona:

al doma yeri dahi derler. Bundan sonra: Cevz, tir-i yemn, iklil, kalb-

i akrep, fariseyn, sheyl, silbar ve kutb-u cenub doma yerleri ki, ona

kutb-u sheyl dahi derler. Bu semtin rzgr dahi asldr. Bat yarm, yine

anlan yldzlarn batma yerleri ile isimlendirilir. Kutb-u shelyden

sonra: Silbar, shely, fariseyn, akrep, iklil, tir, cevza ve tair batma

yerleridir ki, asl batma yerleridir ki bunlarla otuziki ynden esen

rzgrlar pusula ile bulup, her biriyle kar ynne seyr ve sefer

etmilerdir.

Pusula, bir yuvarlak mukavvadr ki, onda otuziki rzgr yazlp, bir kutu

iine konulmutur. O taksimtn birinde kuzey noktas siyah ile iaret

klnmtr. O kutuya ibre evi denilmitir. Kuzey ibresinin tepesi mknats

ile mknatslanmtr. Kutunun merkezinde bulunan milin tepesine ibrenin

ortas konulup, kutunun az cam kapatlmtr. Ta ki kutunun iine rzgr

yol bulmaya ve ibrenin hareket ve duruuna engel olmaya. u halde kutunun

kuzey noktas, haritann kuzey noktasna uygun konulsa; ibresi kuzey

noktasndan onbir derece batda durduundan, kutu ile haritann kuzey

noktas ibreden onbir derece douda bulunsa, bununla gemicilere btn ynler

belirli ve btn rzgrlar anlalm olup; ne taraftan gelip ne tarafa

gidecekleri ortaya km ve akla kavumu olur. Zira ki pusula ibresi,

kuzey noktasndan bat tarafa onbir derece farkl durur. Denizciler, ou

gece ve gndzlerde dalarn tepesini bile gremezler. Bu durumda, onlara

nispetle gne ve yldzlar, denizden doup yine denizde batar. (Denizleri

emrimize veren Allah mnezzehtir.)

NAZM

Keti-yi syiri san vakt-i itab

Bd- bandan kanat am mrgab

Havf dursun, nedir ol zevk- safa

K'olasn tair-i ruy-u derya

ittik eyleyesin blina

Bakasn yine-i smne

Olasn pre-i bd ile vezan

Edesin hayli sevahil seyran

Olup sude-i berdu-u heva

Gezesin lemi b minnet p

(Seyreden gemiyi sr'atlendii vakit, yelkenden kanat am rdek san.

Korku dursun, o sevk ve safa nedir ki, olasn deniz yznde olan. Koluna

dayanasn, gm aynasna bakasn, rzgr parasyla hareketli olasn. Hayli

sahiller seyredesin; sude ve berdu olup, ayaa minnet etmeden gezesin

lemi.)

Yedinci Madde

Su tabakasnn kalnl bulunan denizlerin derinliini, okyanuslarn

bykln ve kara ve deniz kresinin gemi ile seyr ve dolamn bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, filozoflar, denizlerin derinliini ve yz lmn

defalarca inceleyip, ittifak zere demilerdir ki: Su tabakasnn kalnl

bulunan denizlerin derinlii, defalarca tefti ve tecrbe olunmutur. Drt

denizin derinlii yukarda bildirilmitir. Bat okyanusunun derinlii,

drtyz kulatr. Almanya ve Portekiz taraflarnda okyanusun derinlii,

oklarnca, altm zira ancaktr. Olduka derin olan yerlerini, yz

zira'dan eksik bulmulardr. Lkin kuzey taraflarda okyanusun derinlii,

drtyz kulatan fazladr. Gney okyanusunun derinlii, Sudan, Habe ve

Umman taraflarnda, altbin kulaa yakndr. Acem, Hint ve in ve

Tataristan taraflarnda, baz erleri beyz kulatan fazla, baz yerleri

altyz kulatan ok bulunmutur. Kuzey okyanusunun derinlii, baz

yerlerinde yz kula ve baz yerlerinde drtyz kulatr. Amerika

etrafnda okyanusun derinlii, kuzey taraflarnda drt - bebin kula

kadardr. Gney taraflarnda yedibin kulatan fazla llmtr. Okyanusun

yerin altnda olan ortalarnda, olduka derin olan yerleri sekizbin

kulatan az llp kesinlikle bilinmitir. Nihayet denizlerin

derinliindeki en yksek dalar, ikibuuk fersah mesafesindedir. Nitekim

okyanusun iinde olan yksek dalarn tepeleri grnmtr. Onlara, adalar

denilmitir.

Okyanuslarn yzlm, orta bir rzgr ile doudan batya, bir gn bir

gecede yz mil kadar gemi yry bulunmutur. Buna: Bir mecr denilir. On

gnde bin mil ve bir ayda bin mil miktar deniz mesafesi katolunur. bu

minval zere sekiz ayda, yerkreyi tamamen dolamak mmkn bilinir. Zira

ki, deniz ile kara, yumurta misali tek bir kre hkmnde farzolunup,

geometrik delillerle yerkrenin kua yirmidrtbin mil mesafe kyas olunur

ki; sekizbin fersah mesafe bulunur. Nitekim hicr tarihin dokuzyz

yirmiyedi senesinde Macellan namnda bir kaptan, yzon kimse alp, iki gemi

ile Sebte boazna gelmitir. Bat okyanusunun sahilinde Sivilya limanndan

kp, gnein batn gzetip, uygun bir rzgr ile otuzsekiz gn

seyredip, tamam drtbin bil okyanusun sahilinden uzaklap, bir ada

bulmutur. bundan sonra bat ve gney arasna otuz gn gidip, yeni

dnyann (Amerika) gneyi yaknnda Avret burnu adl adada nice gn

dinlenip, oradan yine bat ve gneye doru otuz gn dahi gidip, yeni

dnyann gney tarafna yetmitir. Bir ay kadar orada dinlenmitir. Sonra

yeni dnyann gneyini tamamen krk gn iinde geip, sonunda yine karaya

kp, nice gnler orada dinlenmitir. oradan tamam altm gn bat ve

kuzey arasna gitmitir. Orada bo bir ada grp, oraya kp nice gn

dinlenmitir. Sonra, nceki gibi gnbatmn gzetip, doru bat tarafna

ve bir itibarla dou tarafna gitmitir. Bize nispetle, yerkrenin alt

olan batdan douya geip, Hint adalarna yetmitir. Yerin altndan gidii

srasnda, birok adalara urayp, her birinde nice renkli talar, eitli

paralar ve kokular ve hudutsuz karanfil, zencefil, tarzn alp, Hint'in

gneyine gelip, Hindistan'a can atmtr. Oradan Hint deniziyle, Acem, Arap

ve Habe lkeleri gneyinden yine okyanusla geip, Kamer dalar ve Sudan

gneyinden gidip, bat lkeleri ve Sebte ehirlerinin bats semtinden

gemitir. Sebte boaz karsna geldiinde, mal ykl gemisi batmtr.

Kendi gemisi, yetmi kimse ile selamete yetmitir. Bylece dokuzyzotuz

senesinde yine sivilya yaknnda Senlka limanna gelip, kendi yerinde

karar etmitir. Seferinin sresi, seneden ondrt gn eksik olmutur. Bu

mddet iinde ellibin mil deniz kat etmitir. nk Macellan kaptann gemisi,

dz bir hat zere seyr etmeyip, kah gneye ve kh kuzeye salmtr. Onun

iin o kaptan, sekiz aylk deniz mesafesini, onaltbuuk ayda ancak

seyredip, yerkreyi dolanarak, lemde kam almtr. Bu srenin kalan

gnlerini, sefer esnasnda, ehirlerde ve adalarda al-verile geirip,

kalmtr. nk yeraltndan seyr ve sefer edenlerin ilki, bu kaptan

olmutur. Onun iin yeryznde bu nmla mehur bulunmutur. ispanya kral

ondan holanp, yanna almtr. O gemiyi, bir yksek tersane yaptrp, onu

krmz uha ile rttrmtr. Yerkreyi seyr ile tamamen dolap Adem'den

beri olmam bir i etmitir, diye, o lkede olanlar, o gemiyi ziyarete

gitmitir. Denizlerin durumlar bununla nihayete yetmitir.

Aadaki daireler bu durumlar aklamaktadr.

24-BLM:024:

ALTINCI BLM

Toprak unsurunun mahiyetini, keyfiyet ve durumlarn, skn ve kararn,

paralarn korumasn, vdi ve dalarn; yerkrenin iki tabakaya

blnmesini ve yeni dnyan ortaya kmasyle iziliini; kaynaklarn

fkrmasn ve yerin sarslmasn drt madde ile hkimne aklar.

Birinci Madde

Toprak unsurunun mahiyetini, faydalarn, zelliklerini, keyfiyetini,

durumlarn ve grnn; vadilerini ve dalarn, skn ve kararn,

paralarndaki ekicilii bildirir.

Ey aziz, malum olsun ki, filozoflar ve astronomlar ittifakla demilerdir

ki: Drt unsurdan drdncs ve esas toprak unsurudur ki, o, bir basit

cevher; keyfiyet ve tabiat souk ve kuru olduundan, dier unsurlara

muhaliftir. Mutlak ar ulunduundan, tabi yeri unsurlarn alt olup,

kendi paralarn ekme ve kurumayla yerinde skun ve karar etmitir. Bu

toprak unsuru, bir tek yzeyle evrili kre bir cisimdir.O krenin merkezi,

lemin merkezi ve btn mmetlerin ayann altdr. Yzeyi, vdiler ve

dalarla girintili-kntl olup, zerinde bulunan su kresi ve hava

kresinin alt yzeylerine temas etmitir. Felekler ve unsurlar, yerkrenin

etrafnda hareket edici olup, felein dn, o sratli hareketiyle bu

unsuru her ynden ortaya itip, skin tutmutur. Nitekim bir ie iine bir

ta konulup, o ie srat ve kuvvetli dndrlse, o ta, ienin ortasnda

hareket etmeyip skin olur. Bunun gibi yer, felein ortasnda skin olur.

Bir karar zere karar etmitir. Geri bazlar demilerdir ki, yerkre, hem

gne etrafnda, hem kendi etrafnda daima hareket edicidir. Felekler ve

yldzlarsa, srekli skin ve sbit olup, ancak yerin dnmesiyle dnc ve

hareketli sanlmtr. Nitekim yryen bir gemiye binmi olan kimseye,

denizin sahili hareket ediyor grnr. Bu konunun bir miktarca

aklanmas, dokuzuncu blmde, yeni astronomi nmyle beyan olunacaktr.

Lakin bu gr, zayf ve ounlua aykr bulunmutur. nk bu kitapta

Alemin durumlarn aklamaktan muradmz, ancak cihann yaratcsn

tanmaktr, cihan deildir. u halde lem, ne yapda olursa olsun ve ne

yne hareke klarsa klsn, hepsi o gklerin ve yerin yaratcsnn

kudretinin kemline ve azametine delalet eder. Bizlere de lazm olan ancak

bu ibret bakyle keml kazanmaktr.

Toprak unsuru da, tekiler gibi, oluu ve bozuumla eitli suretler

bulmaya kabiliyetlidir. Zira ki, kendi yerindeyken bile, dier unsurlara

dnp, bakalar. Bu toprak unsurunun soukluk ve kuruluunun birlikte

bulunmasna sebeb, katlk ve yapma olduundan; srt canllara yer ve

snak, karn maden ve bitkilere balang ve kaynak bulunmutur. eklinin

kre olduu nice delillerle ispatlanmtr. Btn yeryznde ikibuuk

fersahtan ziyade yksek da olmad yakinen bilinmitir. nk dalarn en

fazla yksekliinin yerin apna oran, bir arpa eninin bir ziraa oran

gibidir. u halde bu dalar, yerin kre olmasna mni deildir. Mesela bir

yuvarlak elma zerinde pirin tanelerini saplansa, tanelerin yarlar

darda bulunsa,o elmann yuvarlaklna onlar zarar vermedii gibi,

dalar dahi yerin kreliine zarar verme ve veremez. Lakin yerkre fazla

byk olduundan, dz grnr. Onun iin felsefeden habersiz olanlarn akl,

gznn grdn gemeyip, olduu yeri dz grdnden, yerin tamam dz

yzey zanneder. Halbuki geree uygun deildir.

Yerkrenin ortasnda bir hayal nokta vardr ki, lemin merkezi ve gerek

dip odur. Btn ynlerden ar cisimler ona meyledip, engeller olmasa, varp

onu bulur. Her ynden yerin ge uzakl eit olduu halde, ar cisimler

biribirini itme sebebiyle veya merkezin ekmesi yoluyle, bu toprak unsuru

unsurlarn ortasnda yerlemitir. u halde insan, yeryznn her ne yerinde

dikilirse, onun tepesi srekli gk tarafna gelip, aya merkeze doru

olur. Ona gn yars grnr. Zira ki, onun ufku dairesinin merkezi,

kendi aya altnda bulunur. Yerin hangi tarafna, ne miktar hareket etse,

ona, gn o miktar o taraftan meydana kar. teki tarafndan o iktar gk,

gizlenmi olur. u halde yirmiiki fersah mesafe ki, yaklak yerin bir

derecesidir, her o kadar hareket iin, gn dahi bir derecesi meydanda

olup, karsnda bir derecesi grnmez. Zira ki, yer, kendi kuann

yzaltm cznden bir cz olduu gibi, gn dahi bir derecesi yledir.

u halde yerin bir derecesi, karsnda ve paralelinde bulunan gn bir

derecesine uygun ve eit saylmtr. Geri yer dairesinin kavsinden, gk

dairesinin kavsi uzun bulunmutur. Lakin bu kyas ile btn dereceler,

feleklerin kua ve yldzlarn ykseklik alakl bilinmitir.

kinci Madde

Toprak unsurunun iki tabaka bulunduunu ve baz filozoflarn grlerine,

baz yet-i kerime ve hadis-i eriflere bu durumun bir ynden uyduunu

bildirir.

Ey aziz malum olsun ki, filozoflar ve kelamclar demilerdir ki: Bu toprak

unsuru, bir kre iken iki tabakaya blnmtr. nceki tabakas amur

tabakasdr ki; btn madenler, bitkiler, hayvanlar, kaynaklar, zelzeleler,

buharlar, onun st nahiyesinde oluup, vcuda gelmitir. bu topak unsuru

renksizken, onlarla kartndan nice muhtelif renklerle renklenmitir. Bu

tabakann kalnlk ve derinliini, Hindistan filozoflar, bal mumlar yakp,

eitli fenlerle deiik yerlerde derin kuyular kazmak, inceleyip,

denemilerdir. Nice sahralarda yedibin kulatan fazla ve deniz yaknnda

onbebinbeyz kula ki, takriben be fersah mesafedir. O kadar yerin

dibini kazdkta, amur tabakasnn sonunu bulmulardr Ve halis renksiz ve

kuru topraa ulamlardr. Halen o kuyularn drd, Hindistan'n sonu olan

Kenkeder sahrasndadr. eddad kuyusu, am'da, Altn eme semtinde,

Zeydan sahrasndadr ki, ona Haviye kuyusu derler. O semtin halk, onu

temaa etmek iin giderler. Yal hrkalardan deve kadar byk demetler

balayp, ate ile ulelendirip,o kuyuya atarlar. O zaman o uleyi seyredip

grrler ki, kuyunun iine indike kk grnp, ta yldz kadar olur,

derler. Sabittir ki, geceleyin bir dada, deve byklnde yanan ate, be

fersah mesafeden, bir yldz miktar grnr. u halde bu kyasla, amur

tabakasnn mesafesi bilinir. bu tabaka, ate tabakasna nispetle altnc

tabaka saylr.

Toprak unsurunun ikinci tabakas, halis topraktr ki, merkezi kuatan asl

unsurdur. O, tamamen souk ve kurudur ve renksizdir ki, renklenmi deildir.

Ziraki asl unsurlarn rengi olmaz. Nitekim suyun rengi, kabn rengidir Bu

halis tabakann derinlii merkeze varncaya dek binikiyz altmyedi fersah

mesafe hesap olunmutur. zira ki, yerkrenin kua, sekizbin fersah mesafe

olduundan, evreden merkeze varncaya dek yarap, binikiyz yetmiiki

fersah mesafe bulunmutur. u halde yerin yarapndan be fersah amur

tabakasnn kalnl karldkta, kalan halis tabakann kalnl olur.

u halde ay feleinin altnda ate tabakas, onun altnda duman tabakas,

onun iinde sou tabaka, onun iinde buhar tabakas, onun iinde su

tabakas ve onun altnda amur tabakas, onun iinde de hlis tabakadr ki,

yedinci tabakadr. Bu yedi tabaka biribirini kuatmtr ve "Allah yedi

g ve bir o kadar da yeri yaratt," (65/12) yetine uygun gelmitir.

bn-i Abbas (Allah ondan raz olsun) hazretlerinden naklolunan boa ve

balk kssas gereklik kazand takdirde; boa burcu ve balk burcu ile

tevcih olup ona uygun olmutur. Zira ki Ashab- Kiram'n bu tr ilerden

akla uygun yorumlar galiba slm'n balangcnda din ileri henz

yerlemeden, felsef grlere halk megul olup, slam dininin kaidelerini

zabt ve rivayetten kalmasnlar diye, din ilerinden olmayan suallere:

"nsanlara akllar seviyesinde syleyin," hadisince hakimne cevaplar

vermilerdir. Elbette peygamberlerin ve ashab- kiramn grevi, halka din

ilerini retmek olup; eyann hakikatlerinin aklanmas onlar vazifesi

olmadndan, kendilerine ayn deiik ekillerinden sorulduunda: "Sana

yeni doan aylardan soruyorlar. De ki: Onlary insanlarn muameleleri ve hac

iin vakit lleridir," (2/189) buyurulmutur. Ta ki halk, onlardan

soracaklarnn ne olduunu bilsin ve din ilerinden olmayan durumlar

onlardan sual etmesin. Nitekim hurma aacnn dikilmesi ve alanmas

konusunda, Peygamberimiz sallallah aleyhi vesellem: "Siz dnya ilerini

daha iyi bilirsiniz," buyurmutur. Yerkrenin iki kutbu doksannc

enlemlerdir ki, yukarda akland zere, alt ay gece ve alt ay

gndzdr. u halde Hzr ve skender karanl, kuzey kutbunda olan alt

ay geceden ibarettir. Yoksa srekli karanlk olan yer, bilim adamlar

katnda sabit deildir. Ye'cc ve Me'cc seddi, yedinci iklimin dou

semtinde, eski Tataristan'n kuzeyinde bir yerdedir. Baz eski kitaplarda,

yerin mesafesi beyz yllk yol ve yerle gn aras beyz ylk yol

yazlp, Smmv'ta bu anlamlar iine alan hadis-i erif dahi rivayet

olunmutur. Lakin murat, ancak mesafenin okluunu belirtmektir, say

deildir. Zira ki elli, yetmi, beyz, yediyz, bin, ellibin, yetmibin,

yzbin... saylar hep okluk makamnda kullanlmtr. Nitekim: "Ey

resulm, o mafklar iin ister marifet dile, ister dileme. Onlar iin

yeti kere marifet istesen de, Allah onlar asla balayacak deil..."

(8/80) yet-i kerimesinde say tayini murat olunmayp, okluktan kinaye

bulunmutur. u halde bunun gibi tevillerle, ilim adamlarnn birok

grleri dine uydurulmutur.

nc Madde

Yeni dnyay (Amerika) bildirir.

Ey aziz, malum olsun ki, astronomi limlerinden Nasr Tus ve ondan nce

gelen filozofla demilerdir ki: Gneitleyici daire ile ufuk dairesinin

kesimesinden yerkrede hsl olan drt ksmn, iki kuzey ksmndan birisi
mamurdur ki, bylece dnyann drtte biri meskun olmu olur. Geri kalan

drtte nn durumu mehuldr: Ya mamur ve meskun veya okyanusla doludur.

Lakin sonraki bilginler, okyanusu gemiyle dolaarak, kalan drtte n

btn durumlarn kef ve ispat etmilerdir. Eskilerin bilmedii yerler

bulunup, mamur yerleri drtte bire hasretmeye mecal kalmamtr. Zira ki,

milad tarihin bindrtyz doksaniki senesinde, ki hicr tarihin

dokuzyznc senesiydi, Endls memleketinden, cebir ilminde mahir bir

mhendis korsan ki, namna Kolon (Kristof Kolomb) derlerdi. O, okyanusun

durumlarn incelemek iin i denizin d denize dkld Sebte boaz

dnda, spanya limanndan gemide yzyirmi adam ile yelkenler ap,

bat tarafna doru salmtr. Devaml yenge dnencesinden yirmi derece

kuzeyi almtr. Yani krk derece enleminde giderdi. Zira ki iki

tarafndan scaklk ve soukluk altna dmekten ekinirdi. Srekli gnein

batn gzetip, otuz gn seyretmitir. O mddet iinde okyanusun

sahilinde tamam bin sekizyz mil mesafe kat etmitir. Nice defa

yanndakiler pimanlkla geri dnmeyi kastetmitir. Gemilerde bulunanlar

ona, nice kere itap edip: bizi bela girdabna urattn ve hepimizi bu engin

deniz iinde kaybettin, diye Kolomb'a hcum ettiklerinde, o, onlara cevap

etmitir ki: Sizin kurtuluunuz, ancak denizi bilir ve astronomi letleri

kullanabilir adamla olur. Siz beni ldrrseniz, hepiniz denizde kalp,

helak olup gidersiniz, diye kh mjde kah korkutma ile onlar

yattrrd. Kurtulutan midi kesip, arm kalmken, anszn ho bir

ada grnmtr ki, akan nehirleri ve yksek aalar vard. O zaman

canlar bir miktar rahat bulup, Kolomb'a teslim olmulard. Alt gn yine

gnbatmna doru gidip, alt bo ada bulmulard. Hepsinden byk olan

adaya, spanyol adn vermilerdi. Buradan geip sekizyz mil dahi karayel

zere gitmilerdi. O zaman bir sahile yetmilerdi. Nice gnler o sahilin

etrafnda kuzey ve gney taraflarna seyretmilerdi. Onun ada olduunu

bilmilerdi. Orada bir kavim bulmulard ki, bunlarn seyrine gelip,

toplanp sahile yetmilerdi. Bunlar sahile yaklatnda, onlarn hepsi

firar etmilerdi. nce gemileri balk sanp, temaaya gelmiler, sonra

insan olduklarn bilmiler ve korkup kamaa kalkmlard. Zira ki onlar,

gemi ve sandal bilmezler imi. Bunlar gemilerden kp, onlara yetiip, bir

kadn tutmulard. Ona ok hediyeler verip, gzetmiler, lisann

bilmediklerinden, kavmini getirmeyi iaretle anlatmlard. O zaman o

kadn, varp kavmini gemiler yanna gnderip; onlar dahi altn, gm,

meyveler, ekmek ve eitli kularla ve hayvanlarla gelmiler, iskele yanna

yetmilerdi. Nice gnle ve aylar burada al - veri edip, oraya bat Hint

deyip, orada krk adam koyup, yine douya doru selametle gelip,

gitmilerdi. spanya hkimine yeni dnya hediyelerini hediye etmiler.

Bundan sonra ikinci ve nc senelerde varp geldike yeni dnyallarn

lisanlarn ve detlerini tamam bilmilerdir. Yolunu bebin ikiyz il deniz

yolu bulmulardr. Lakin okyanusun douya doru hareketinden dolay elli

gnde gidip, ancak be ayda gelmilerdir. Sonra drdnc senede Kolomb,

bulduu yeni dnyaya ulatnda, orann Kk adl hkimi, Kolomb'u gemiden

kmaya komayp, menettiinde; Kolomb'un ona kar koymaya kudreti

olmadndan, hile yoluna sapp, demitir ki: Siz, bize cefa eylediniz.

Onun iin rabbiniz size gazap etmitir. Alameti odur ki, yarn gnein

n alsa gerektir. Meer ertesi gn, bize nispetle orada gne

tutulmas, olup, Kolomb bunu bilmitir. O zaman bu szden onlar vehme

dp, sabah beklemilerdir. Kolomb'un haber verdii saatte gne

tutulduu iin, oradakiler korkuya dp, Kolomb'a hediyelerle

gelmilerdir. Sulh edip, ona boyun eip, itaat klmlardr. Hepsi puta

tapc iken, ahalinin ou dnp, Kolomb'a uyup, hristiyan olmulardr.

Kolomb, adamlaryle yeni dnyada kalp, yirmi senede birok yerini zabt

edip almtr. Kuzey yars ahalisini beyaz ve esmer; gney yarsnda

oturanlarn, Habe ve siyah, boylarn ondrt kartan fazla uzun

bulmutur.

Yeni dnyann birok nehirleri, meyveli aalar, yksek dalar ve derin

vdileri vardr. Orann rengrenk kular ve vahi hayvanlar sayszdr.

Burasnn bykl, dnyann meskn olan dier drtte bire kadardr ki,

garip tavrlar ve acayip halleri, Yaratcnn sanatnn eserlerini ve

kudretini tasdik etmektedir. nceki kitaplarda sz yedilmemi ve hazreti

Adem'den beri gidilmemi olan bu yeni kta, yeni dnya adn almtr.

Buras o kadar genitir ve o kadar eitli dalar, ovalar vardr ki,

tafsilini ancak Allah bilir. Kelam- Kadiminde: "Onun ilmi dnda bir

yaprak dahi dmez." (6/59) buyurmutur.

Drdnc Blm

Kaynaklarn fkrmasn ve yer sarsntsn hakmne bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, filozoflar demilerdir ki: Kaynaklarn

kaynamasnn ve yerin sarslmasnn sebebleri budur ki, yerin iinde oluan

buhar, orada hapsoldukta; bir tarafa ynelip, orada souyarak suya dnr.

Eer az ise buhar paralaryle karp kalr. kuyu sular budur. Eer fazla

ise, yerin iine smayp, yerkabuunun ince yerlerini yararak, kar ki,

kaynayan kaynaklar budur. Pnar ve kaynaklarn bir sebebi dahi budur ki:

Karlanan ve yamurlardan dalarn iine szarak akan sulardr. Zira ki, kar

ve yamurun okluu ile kaynaklar ve pnarlar oalp, onlarn azalmasyle

bunlar dahi eksilmitir. u halde yeryznde akp, insan ve hayvanlarn

hayat maddesi olan tatl sular iin Hak Tal yerin dalarn hazineler

klmtr. Zira ki yamur ve kar sular, dalarn altnda maaralar ve

talar iinde ve yeraltnda toplanp, dalar tarafndan saklanmtr.

Bundan sonra dar yarklardan azar azar szdrp, ondan kullarna yetecek

kadar pnarlar ve nehirler aktmtr. Ta ki gelecek kta yamur ve kar

dalarn maaralarna szdrp, sularndan, maara ve talardan akan

sularn yerine dolduruncaya kadar, o talarn altlarnda olan kk

gzelerden yava yava szan nehir ve kaynak sular, insanlara ve

hayvanlara yetmitir. Fazlas, vdilerde seller olup, feryat ile denizlere

gitmitir. u halde o yce Yaratc, yeryznde olan yaratklar iin

dalara yamur ve kar verip, nehirler ve kaynaklar karmakta dolap misali

etmitir. Bu dolaplarn dn sreklidir ki, kyamete kadar srer.

Yeraltnda buharlardan oluan veya yamurdan biriken sular, yerlerine

smayp, ince yerlerden kolaylkla ktnda, eer talarn veya temiz

topran yaknnda ise, o su, souk ve tatl olur. Eer orak yerlerden

gelirse, o su tuzlu olur. Eer kkrtl arazilerden ve madenlerden karsa

o su scak olur. Zira ki k mevsiminde havann soukluu galip olduundan,

gnein scakl yerin altna firar eder ki, iki zt bir yerde toplanmaz.

Onun iin yerin ii k gnlerinde scak olup; kkrtl araziler ve

madenler, scakl, okluuna ve azlna gre ekip, daima korumulardr.

Bu sebebtendir ki, madenler evresinde kaynayan lca sularn tatlar ve

kokular ve hararetleri ve zelliklerini almlardr. Eer bu suya, havann

soukluu isabet ederse, donup civa olur. Zift, neft, ab veya tuz olur.

sfahan ile iraz arasnda bir su kar ki, Allah'n alacak

sanatlarndandr. Srck suyu nmyle mehurdur. Kaan bir yere ekirge

istila edip, mahsullerini yese; bir kimse varp o sudan bir ie alp,

arkasna bakmadan ve ieyi yere komadan o araziye getirse, o suya saysz

srck tbi olup, o ekirgeleri ldrdn tevatr ile naklederler.

Yerin iinde oluup, hapsolan buhar, yle bir mertebe kaln olsa ki, yer

kabuunu yarp kmas mmkn olmasa veya yerkabuu kesif ve salp olup

buharn kmasna mni olsa; yerin altnda toplanp dar kmak isteyen o

buhar, yeri iddetle yardkta, o yer hareket eder ki, yerin sarsnts

odur. Yerin iinde oluan dumanlarn ve rzgrlar ahkm,

atmosferdekilerin ahkm gibidir. Kh olur ki bunlar olduka kuvvetli olup,

yeri yle hzl yarar ki, ondan byk grlt hsl olur. Kh olur ki

dumann tabiat gerei ate almasna neden olan iddetli hareketlerle

yerden ate kar. Eer ate, bir madende ortaya karsa, onu tamam

bitirinceye dek aylarca hatta yllarca yanar, demilerdir. (En dorusunu

Allah bilir. nk o, muhakkak sebeblerin yaratcsdr.)

25-BLM:025:

YEDNC BLM

Yerkrenin zerinde belirlenen ve varsaylan kutup dairelerini ve

kutuplar, yeryznn be ksma blnmesini gerektirir sebepleri, drtte

bir meskun ksmn yedi iklime blnd ve yedi iklimin snrlarn, her

iklimde nice memleketler, dalar, nehirler ve ne ekil insanlarn ve

hayvanlarn bulunduunu, yedi iklimin tesinin durumlarnn doksannc

enleme dek kefedildiini ve incelendiini, yedi iklimin her birinde en

uzun gn bulmay ve en uzun gnden ehirlerin semtlerinin karldn,

beldelerin mizalarnn ve skinlerinin farkl bulunduunu alt madde ile

hakmne aklar.
Birinci Madde

Yerkrenin zerinde belirlenen ve varsaylan daireleri ve kutuplar

bildirir.

Ey aziz, malum olsun ki, astronomlar feleklerdeki ileri zabt iin, lem

kresi zerinde ispat ettikleri dairelerden ve kutuplardan sekiz daire ve

kutup yerkre zerinde de belirleyip, varsaymlardr. Ta ki onlarla

yerdeki ileri dahi zabtetmi olurlar.

ki kutbun birisi, kuzey kutbudur. Bunun kars, gney kutbudur. sekiz

dairenin drd byk, drd kktr. By dairelerin evvelkisi ekvator

dairesidir. kinci burlar dairesidir. ncs ufuk dairesidir. Drdncs

gn yars dairesidir. Nitekim yukarda aklanmtr. Kk dairelerin

ikisi dnence daireleridir. ikisi burlar kutbu daireleridir. Bu sekiz

dairenin bei paraleldir ki, her ikisi arasnda bulunan uzakl eittir.

eiktir ki, birbiriyle kesiirler. Bunlarn ikisi yani ufuk dairesiyle

gnyars dairesi, yerkre zerinde izilmeyip; ayr ve yer deitirici

konulmutur. Dierleri, kre zerinde izilmitir ve sabittir.

Ekvator dairesi, yerkre zerinde bir byk dairedir ki, byk felein

kua olan gneitleyici dairenin yzeyinde bulunup; senede iki defa

gne, kendi batsal hareketiyle zerine geldikte, birok yerlerde gece ve

gndz eit olur. Burada gne feleinin hareketi eit ve dz olduundan

buna: Hatt- stva (ekvator) derler. O iki vakit, gnein iki eitlik

noktasna (21 mart, 23 eyll) geldii zamandr ki, biri ko burcunun

balangcdr ve biri terazi burcunun balangcdr. Ekvatorun, yerin iki

kutbundan uzakl eit olup, yerkreyi gney ve kuzey iki eit ksma
blmtr. Ekvator, burlar dairesi ile iki yerde kesimitir ki, eitlik

noktalar (ekinoks) makamndadr. Burlar dairesi, yerkre zerinde

izilmitir. Gneitleyici ile kesiip, iki dnence (olak ve yenge)

noktalarna dek alp, birer tarafa meyletmitir. Bu eime genel eim

derler. Yirmibuuk derece kadar gney ve kuzeye gitmitir. Bu dairenin

kutuplar dahi, lemin kutbundan yirmibuuk derece kadar birer tarafa

dmtr. Bu daire oniki ksma yblnmtr. Her birine, yukarda

aklanan birer isimle burc denilmitir. Alt burcu ekvatorun kuzeyinde;

alt burcu gneyinde bulunmutur. Her burc otuz dereceye ve er derece

altm dakikaya blnmtr. u halde bu daire yzalt derece bulunup,

yerkrenin durumlar onunla bilinmitir.

Ufuk dairesi, yer deitiren bir byk dairedir ki, lemin grnr ksmn

grnmez ksmndan ayrp ve snrlayp, yerkrenin alt ve st bununla

bilinmitir. Bu ufuk dairesi nice ksm bulunmutur. Biri hakiki ufuktur

ki, yerkreyi ikiye bler, byktr. Biri hiss ufuktur ki, eitli

yerlerde oturanlarn grne gre deiir, kktr. Biri dz ufuktur ki,

ekvatora mahsustur, byktr. Bu dairede, gnein dou ve bat dz bir

biimde dner bulunmutur. Onun iin bana dz ufuk denilmitir. Biri eimli

ufuktur ki, dz uygun gayrisi bilinmitir, yani btn eilimli ufuklar,

lemin iki kutbundan bir tarafa eilimli bulunmutur. u halde felein ve

yerin her ynnde olan her cznde, ufuk itibar olunmutur. Dou ve bat,

onlarn ounda dz olmayp, eik bulunmutur. Doksannc enlemdeki o yer,

yerin kutbudur. Feleklerin dn burada deirmen bilinmitir. Zira ki ufuk

dairesinin iki kutbunun biri tepe noktas, biri ayak noktasdr. u halde

doksannc enlemde ufuk ile gneitleyici biri birine akk olup,

kutuplar bitiik saylmtr. Hiss ufkun apnn mesafesi, yeryznde,

yirmiikibin beyz admdan fazla deildir, denilmitir.

Gnyars dairesi, yer deitiren bir byk dairedir ki, lemin iki

kutbundan ve belirlenmi olan baucu noktasndan geip, gneitleyici daire

ile ve ekvator ile kesiir bulunmutur. Felekleri ve yeri ikiye blp, bir

ksm dou, bir ksm bat olmutur. Gece yars ve gn ortas bununla

bilinip, belirlenmitir. Gneitleyici ve ekvatorun her parasna, bir

gnyars itibar mmkn olmutur. (Ekvatorun her derecesinden bir

gnyars dairesi (meridyen) getii farz olunmutur. Topla yzaltm

eder.)

Drt kk daire ki, ekvatora paraleldirler. Onlarn ikisi burlar kutbu

dnenceleri ve biri yaz dnm noktasdr ki yenge dnencesidir. Biri k

dnm noktasdr ki olak dnencesidir.

imdi bu sekiz daire ile yerin btn ileri belirlenmi ve zabtedilmitir.

(Hakim ve yaratc olan Allah mnezzehtir.)

kinci Madde

Yerkrenin drt daire ile be ksma blndn bildirir.

Ey aziz malum olsun ki, astronomlar demilerdir ki: ki kutup ve iki

dnenceleri olan drt kk daire, yerkrenin tamamn be ksm etmitir

ki; her bir ksm iki kk daire arasnda veya bir daire ortasnda bulunan

mesafedir. imdi bu be ksmn biri dnenceler arasnda olduundan, buna:

Yakc blge ad verilmitir. ok scak olduundan dolay, eskiler, meskun

deil sanmlardr. Bu iki dnence aras krkyedi derece mesafedir ki,

ekvator burann ortasnda bulunmutur. iki ksmna, souk blge

denilmitir. Zira ki bunlar, gnein yry yolundan uzak olduundan, ok

souktur. Bunun iin eskiler meskn deil sanmlardr. Bu iki ksm,

burlar kutbunun iki dn yeri arasnda iki dn uzakldr. Her birinin

enlemi, yerin kutbuna varncaya dek yirmibuuk derece bulunmutur. Bu iki

ksm dahi kendi kutuplar adyla isimlendirilmitir, (kuzey kutup, gney

kutup). Geri kalan iki ksm ise mutedil bulunmutur. Bunlar meskn olup,

imar edilmitir. Kuzey ksm yenge dnencesi ve burlar kutbunun kuzey

dn yeriyle snrlanmtr. Gney ksm olak dnencesinden burlar

kutbunun gney dn yerine varncaya dek olan mesafe bulunmutur. Her

birinin enlemi mesafesi, krk derece llmtr.

Bu be blgenin sakinleri, glge ve yer ynyle biribirinden ayrlmtr.

Glge ynnden, souk blge sakinlerine deirmenta ad verilmitir. Zira

ki onlarn glgesi, ufkun yzeyinde deirmen ta gibi dner bulunmutur.

Mutedil blge skinlerine eimli denilmitir. nk bunlarn glgesi, le

vakti olduunda bir tarafa eilir bulunmutur. Scak blge sakinlerine iki

glgeli denilmitir. Zira ki ekvatorda bulunanlarn glgesi, le vaktinde

kh gneye, kh kuzeye der grlmtr. Gne, senede iki defa iki

eitlik noktasnda bulunduunda, baularna gelip, gnortasnda glge

yok olmutur. Onlardan gnein en uzak oluu, dnenceye vardnda

bulunmutur. ki dnence altnda bulunanlarn baularna gne, senede bir

kere gelip, gnortasnda glgeleri yok olmutur. Onlardan gnein en uzak

oluu, dnenceye vardnda bulunmutur. iki dnence altnda bulunanlarn

baularna gne, senede bir kere gelip, gnortasnda glgeleri

yok olutur. Dnenceler ahalisinin baucu noktalarna yakn olan lemin

kutbu, srekli ortada grnmtr. Kars olan lemin kutbu ise srekli

gizli kaltr. Bunlarn glgeleri bir bulunmutur.

Yer ynnden hepsi ksma blnmtr. Bir ksm ekvator skinleridir ki,

batdan douya, gnein douundan sonuna dek bir dn yerinde ve bir

enlemde dzlp kalanlardr. kinci ksm, ekvatordan iki tarafa ayn

uzaklkta olan enlemlerde dzlp, nizam bulanlardr. nc ksm,

ekvatora iki taraftan paralel enlemlerde, biri baucunda biri ayakucunda

(kutuplar) skin olanlardr. (Vallahi lem.)

nc Madde

Meskun olan drtte birin hakik yedi iklime blndn bildirir.

Ey aziz, malum olsun ki, astronomlar, drtte bir meskunu, gece ve gndz

farklar itibariyle bir nice blm edip, her birine bir iklim adn

vermilerdir. Yerkrenin kuzey yarsn aklayp, ona kyasla, gney

semtine gitmilerdir. Btn yerkreyi altm iklime blmeye yetmilerdir.

Hakiki iklimleri blmn, kh en uzun gn ile ve kh aylar saysyle

belirlemilerdir. nk ekvatorda oturanlara gre, gece ve gndz srekli

onikier saattir. Bundan sonra kuzey kutbu ve gney kutbu tarafna

ekvatordan uzaklatka, gece ve gndz fark ona gre oalr. Bu durumda

bu ekvatora paralel enlem daireleri farz edip, her iki daire arasna bir

iklim demilerdir. O artla ki, onda en uzun gn, ekvator semtinde bulunan

bir ncekinden yarm saat fazla ola. Bu taksimle beldelerin tabiatlar ve

yerleri, gece ve gndz farklar toplu olarak belirlenmi ve bilinmitir.

Zira ki, bir enlemde bulunan beldeler, tabiat ve yer bakmndan mterek

olup, eit gelmitir.

Birinci iklimde daire farz olunmutur. Biri iklimin balangc, biri

ortas ve biri sonundur. Kalan iklimlerin her birinde ikier daire

farz olunmutur ki, iri iklimin sonu, biri ortasdr. Zira ki geen her

iklimin sonu dairesi, ncekinin balangcn belirlemitir. Eski

filozoflar, iklimleri yedi iklime hasredip, ellinci enlemden yukarda iklim

dnmemilerdir. lakin sonrakiler, yedi iklimin tesinde olan yerleri

mamur ve meskun bulup, altmaltbuukuncu enleme dek yani burlar kutbu

dn noktasna varncaya dek, en uzun gnne yarm saat ekleyerek

yirmidrt iklim bulup; ondan en uzun gne birer ay ekleyerek, doksannc

enleme ulancaya dek blmler ve hepsini otuz iklim itibar ve tayin

etmilerdir.

Ekvator blgelerinin ou deniz olduundan, ounlua gre birinci iklimin

balangc onikibuuk derece enleminde farz olunmutur. O blgenin en uzun

gn dahi, yaklak onikibuuk saat bulunmutur. En uzun gne birer eyrek

saat eklendii yer, bu iklimin ortasdr. En uzun gnn on saat olduu

yer, birinci iklimin sonu ve ikincinin balangcdr. Bu durumda, her

iklimde en uzun gn, bu minval zere, yarm saat eklemek artyle,

yirmidrdnc iklimde en uzun gn yirmidrt saata ulamtr. Buras, kuzey

burlar kutbunun dn yeridir. Lkin bu iklimler biribirinden kktr.

Zira ki, birinci iklimin ienilii ve uzunluu mesafesinden, ikinci

ikliminki daha ksa ve daha kk olup; btn iklimler bu tertip zere

biribirinden dar ve az bulunmutur. iklimlerin enlemi, ekvatordan

balatlp, doksannc enlemde tamam olmutur. En uzun iklim, bat

okyanusunda olan Halidat adalarndan balatlp dou okyanusunda son

bulmutur. (Kanarya adalarnn bat tarafnda bulunan adalar.)

Drdnc Madde

Yedi mehur iklimin hududuna bulunan mamur memleketleri ve her birinde olan

yksek dalar, akan byk nehirleri ve ahalisinin renklerini bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, astronomlar demilerdir ki: Drtte bir oturulan
yeri yedi iklime taksim eden eski filozoflar, her bir iklimi nice mehur

memleketlerle snrlayp, belirlemilerdir. Nice delillerle tecrbe ederek

snayp, aratrmasna yetmilerdir. Zira ki otuz ve krk sene zarfnda

niceleri bu drtte bir meskun yeri seyahatle batan baa gitmilerdir.

Birinci iklimin mesafesi; at okyanusundan, Berber lkesinden, Nebr'den,

Habe'ten, Hadramut'tan, Sebe'den, Gney Yemen'den, Gney Sind, Hint ve

in'den geip, dou okyanusunun baz adalarna urar, bilinmitir. Bu

ikimde yirmi yksek da ve otuz byk nehir telaa ve seyrolunmutur.

Burann ahalisinin hepsi siyah bulunmutur. kinci iklimin mesafesi; bat

ve kuzey ehirlerinin tmn, Sudan', Kuzey Arap adasn, Yemen'i, Mekke,

Medine, Taif, Katif, Bahreyn ve hrmz ehirlerini, Hint, sind, Main ve

in ortalarnda bulunan ehirleri geip, dou okyanusu adalarnn

ortalarna ular bulunmutur. Bu iklimde yirmiyedi yksek da ve yedi

byk nehir seyr ve temaa klnmtr. Burann ahalisi siyaha yakn esmer

mahede olunmutur. nc iklimin mesafesi; bat okyanusundan gelip,

kuzey Afrika ehirlerinden ve Msr'dan geip, Kuds, am, Kfe, Badat,

Basra, iraz, sfahan ve Fars memleketinin tmnden, Hint, ind, Main ve

in'in kuzeyinden geerek, dou okyanusu adalarna ulamtr. Bu iklimde

otuz yksek da ve yirmi byk nehir seyrolunmutur. Burann ahalsi

buday benizli esmer bulunmutur. Drdnc iklimin mesafesi akdenizin

tamamdr. Okyanus olan Sebte boazndan, Endls, spanya ve Galyann,

Firengistan ve Rumeli'nin gney taraflarndan geip, Akdeniz'in ve

Anadolu'nun gney yarlarndan geer, Trablus, Antakya, skenderun, Halep,

Erzincan, Diyarbakr, Musul, Tebriz, Erdebil, Kazvin, Tus, ran dalarnn

kuzeyi, Lahor, Kemir ve Horasan'dan, Hint ve in'in kuzeyinden geip, dou

okyanusunda bulunan adalara ular bilinmitir. Bu iklimde yirmibe yksek

da ve yirmiiki byk nehir seyr ve temaa klnmtr. Burann ahalisinin

tm beyaza yakn esmer mahede olunmutur. Beinci iklimin mesafesi; bat

okyanusundan, spanya kuzeyinden, Akdenizin kuzey yarsndan geip, Anadolu

ehirlerinin ou, sivas, Erzurum, irvan ve Hazer denizinin gney

yarsnda olan Keylan ve Cam emsali ehirleri geip, Maverannehr, Harezm,

Semerkant ve Buhara, Trkistan ve Tataristan'n gneyi, Det-i Kebir,

Tibet, in seddinin kuzeyi, Tebk'n gneyi, Hta ve Htan memleketlerinden

geip, dou okyanusa urar bilinmitir. Bu iklimde otuz yksek da ve

onbe bk nehir saylmtr. Burann ahalisinin tm beyaz bulunmutur.

iklimlerin en lmls drdnc iklimdir. Sonra bunun iki tarafnda

komular bulunan nc ve beinci iklim ona eklenmitir. Zira ki bu

iklimin suyu ve havas letafetinden ahalisinin ou batn ve zhiri

kuvvette, gzellik, hner ve olgunlukta itidal zere bulunmutur.

altnc iklimin mesafesi; bat okyanusundan, firenk memleketlerinin

kuzeyinden ve Rumeli memleketleri kuzeyinde bulunan ehirlerden ve

stanbul'dan ve Karadeniz'in gney ve kuzeyinde bulunan memleketlerden ve

Azak'tan geip, Grcistan'a, Gece, Tiflis, Varna ve Gke denizden (Hazer)

irvan'n kuzeyine, Derbent kalesinden Dastan ve Ejderhane memleketlerine

urayp, Hazer denizinin kuzey yarsndan geip, Seyhun nehrinin geriinde

olan Karakalpak ve zbek, aatay ve Kagar, Ulungay ve Trkistan

memleketlerinden, Tataristan ve Dest-i Kebir'in kuzey yarlarndan, Hta ve

Htan memleketlerinin kuzeyinden geip, dou okyanusunda bulunan adalara

ular bulunmutur. bu iklimde onbir ykse da ve krk byk nehir saylm

ve temaa klnmtr. Burann ahalisi sarya meyyal beyaz mahede

olunmutur. Bu iklimin souu iddetli iken yine itidal zere bilinmitir.

Yedinci iklimin mesafesi; bat okyanusu sahilinden, Portekiz ve

ngiltere'den geip, Kpak, Tesalya, Bulgaristan ve Rusya'dan, Hazer

ehirlerinin kuzeyinden geip, Det-i Kebir'den, esi Tataristan'n

kuzeyinden ve skender seddinden geip, bat okyanusta bulunan adalara

urar bilinmitir. Bu iklimde onbir yksek da ve krk byk nehi

seyrolunmutur. Burann ahalisi kzla meyyal beyaz bulunmutur. Bu yedinci

iklimin sonu ellini enlem tayin olunmutur. En uzun gn onda, tamam onalt

saat bulunmutur.

Esi filozoflarn grlerine gre, yedi iklim bunlardr, ki aklanmtr.

Fakat sonraki filozoflarn grleri zere taksim olunan yirmidrt iklimin

hudutlarnn belirlenmesi, ilerideki cetvelde olan rakamlara havale

klnmtr.

Beinci Madde

Yedi iklimin tesinin mamur bulunduunu, doksannc enleme dein

kefederek, iklimler itibar olunduunu ve yedi iklimi her birinde en uzun

gnn bilindiini ve en uzun gnden her bir iklimde, ehirlerinin yerinin

belirlendiini bildirir.

Ey aziz, malum olsun ki, geri eski astronomlar, yedi iklimin tesini

iltifat ve itibar etmeyip, yedi ikile hasar ve kasr etmilerdir. Lakin

sonraki astronomlar, tpk yedi iklimdeki gibi,en uzun gnne yarm saat

eklendike bir iklim itibar edip; ekvatordan en uzun gnn yirmidrt saat

olduu yere dein, ki o burclar kutbu dnencesidir, yirmidrt iklim

semilerdir. Lakin ondan yerin kutbuna yani lemin kutbu altna varncaya

dek yarm saat ekleme kaidesinin yrmesi mmkn olduundan, en uzun gn

birer ay arttka, bir iklim itibariyle iki kutup arasn dahi alt iklime

taksim edip, doksannc enleme dek, tmn otuz iklim belirlemilerdir.

Yedi iklimin tesini aratrmak iin kutup dnencesi altna dein

gitmilerdir. Oralar meskn bulup, halkn surette insan, srette hayvan

emsali eksik ve bilgisiz mahede etmilerdir. Kutup dnencesi altnda bir

kavme yetmilerdir ki hepsi it azl ve it huylu, biri biriyle itlik

ederler ve it gibi yaayp, it dirliinde olurlar. Kn iddetinden on ay

mddetinde it gibi yerlere girerler. Onlar ne din bilirler, ne mezhep; ne

merep ne de sanat ederler. Ne ss ne ibadet bilirler. Ne det, ne letafet

ve ne nezafet bilirler, ne iffet. suretleri icab muamele ederler. Orada

bir byk da bulunmutur ki, ikibuuk fersah ykseklii alnmtr. Dan

altnda altn madeni yanp, tepesinden dumansz atein havaya ktn

grmlerdir. Dan etrafndan ok scak kaynaklar fkrp, byk nehirler

olmutur ve uz tutmu olan kuzey okyanusa dklp; deniz, sularn

scaklyle zlp, lmtr. Denizin o sahilleri donmu olmayp,

balklar o semte gelip dolutur. buralarn ahalisi, o balklar avlayp ve

yiyip, uzak beldelere satp; onunla hayvan derileri alp, giyinirler. Oraya

srekli kar yadndan, on ay scak nehirler ile lmanlam hamamlarda

kalrlar. iki ay kadar yaz olur ki, hamamlardan darya karlar. Orada

yaayanlara, lemin gney yars srekli ufkun altnda olduundan hi

grnmez. Kuzey yars ufkun stnde olduundan srekli grnp; yldzlarn

ve feleklerin hareketi burada deirmen gibi dndnden, o yerden

doksannc enleme varncaya dein, en uzun gn hafta ve ay ilavesiyle alt

aya ular. Zira ki gne, aklanan batya ynelik hareketiyle ko

burcunun balangcna geldiinde; doksannc gney enleminde bir derece

kadar yeryznden batp doksannc kuzey enleminde karanlk oan bir deree

kadar yeryznden batp, doksannc kuzey enleminde karanlk olan bir

derece kadar yere doup; at ayda kuzey burlarn dolancaya dek, gney

kutbunda bir gece, kuzey kutbunda bir gn olur. nk gne, terazinin

balangcna oluur ve gney burlarnda olu. Yerin kuzey kutbundan batp

yine gneyinde doar. Alt ayda o burlar kat edinceye dek, kuzey semtinde

yerin bir derecesi yine karanlkta kalp, oralarda bulunan deniz donar.

Gney semtinin dahi durumlar, kuzeye kyasla bilinir. u halde kuzeyin

gndz zaman, gneyin gecesidir; gneyin gndz zaman, kuzeyin gecesidir.

(Gece ile gndz birbirine dntren Allah mnezzehtir.

Bir iklimde en uzun gn bulmak lazm gelirse, o kanc iklimse yarsn,

oniki buuk saat zerine eklemekle elde edilir. Mesela beinci iklimde

bulunan erzurum'da iklim saysnn yars olan ikibuuk, onikibuuk zerine

ekense, onbe olur. Bu durumda akla kavumu olur ki, beinci iklimde

en uzun gn onbe saattr. Bu kyas zere, en uzun gnden, ehrin kanc

iklimin ne semtine dt de bilinir. Mesela ehrimiz Erzurum'un en uzun

gn, onbe saat oniki dakikadr. u halde bu saynn onikibuuu

karlp, kalan ikibuuk ile oniki dakikann iki kat alnsa elde edilen

beten iklim says, yirmidrt dakikadan ehrin yeri ortaya kar. Yani

bilinir ki, ehrimiz Erzurum beinci iklimin ikinci yarsnn sonlarnda

bulunmutur. Zira ki, her bir iklimi enlem mesafesi yarm saat fazladr ki,

otuz dakikadr. klimi yars, eyrek saattir ki, onbe dakikadr. Bu

durumda onbe dakikada bulunan ehir, iklimin ortasnda; onbeten eksik

bulunan ehir, iklimin evvelindedir. ehrimiz Erzurum gibi onbeten fazla

bulunan ehir, iklimin ikinci yarsndadr. Eer onikibuuk karlp,

kalan ikibuuk, drde blnse paralel dairenin says elde edilir. Zira ki

be iklimin on dairesi olur. Kalanlar buna kyas ile bulunur. u halde

ekvatordan doksannc kuzey enleme varncaya dek iklimlerin durumlar e

tavrlarla bilindiyse; sonraki astronomlara gre gney tarafnn durumlar

aynen byle bilinir. Yani orada da otuz iklim taksim olunur. Zira ki

dnyann yars, ekvatordan kuzey tarafa dmtr. Mesela drtte bir

meskun yerin ekvatorun gney tarafnda iklim ola. Kamer dalarndan geip,
Nil nehrinin kaynandan dolar. kinci iklim, k dnm noktas altndan

geip Kortan burnuna urar. Zira ki, sonraki astronomlar o tarafta otuz

derece enleminde nice memleketleri bulmulardr. Buralarn ahalisinin tm

putperesttir. u halde iklimlerin tmnn says ve paralel daireleri, en

uzun gnleri, enlemleri ve mesafeleri btn bunlarn saylar bulunmak

murat olunursa, az sonra vereceimiz cedvelden malum olur. (Mlknde olan

en iyi bilen Allah'dr).

Altnc Madde

Oturulan yerlerin ve ehirlerin mizacn bildirir.

Ey aziz, malum olsun ki, filozoflar demilerdir ki: su ve hava, arazi

farklarna bal olduundan, oturulan yerlerin farkll hasebiyle

deiik olmutur. Allah'n kudretiyle eitli tesirlerinden yerin mizac

ile ayn olup, su ve hava, topraa uymutur. Her yerin mizac aka bir tarz

olduu iin, her ehir kendi ehlini, kendi mizac gereince terbiye

etmitir.

Scak yerlerin mizac, kendi ehlini kara ve kvrck sal, hazm zayf,

bozumas kuvvetli, rutubeti az, kalbi korkulu, bedeni yumuak, d ve

ihtiyarl abuk etmitir. Habe ehirleri gibi. Zira ki onlar

skinlerinin mr, ancak otuz seneye gitmitir. Ya krka varan pek ndir

olur. Souk yerlerde oturanlarn mizaclar, kendi ehline ecaat ve kuvvet

bahedip, hazmlarn kolay ve rahat klmtr. u halde souk yerler

rutubetli de olursa, kendi ehlini, etli, yal, csseli ve geni edi,

genellikle bedenleri arave ve nezaket bulup, beyaz ve berrak olmutur.

Yazlar mutedil olup, klarnn souu iddet bulmutur. Rutubetli

yerlerin izac, kendi ehlini, gzel yzl, yumuak szl edip, onlara

geveklik ve mutedil bir yazla k verip, humma, basur, ishal ve cilt

hastalklarn oaltmtr. Kuru yerlerin mizac, endi ehlinin deri, miza

ve dimalarn kurutup, yazlarn scak ve klarn souk eylemitir.

Yksek yerlerin mizac, kendi sakinlerine shhat ve kuvvet verip, ounu

iyi ahlakla mesrur, ilim ve kemal ile mamur, gzellik ve cemal ile nurlu,

uzun mrle mrl etmitir. ukur yerlerin mizac, kendi mahpuslarna gam

ve kede iinde scak ve durgun su verip, onlar havasyle hummal,

kesafetiyle skntl, anlaylarn az ve mizalarn illetli etmitir.

Ak ve tal yerlerin mizac, kendi evresindekilerin bedenlerini

kuvvetli, salarn ok ve boylarn ksa edip, ounu ek ve reit;

azlarn scak ve iddetli etmitir. Onlarda kuruluk ve seher ok

olduundan, sava ve dve galip olmulardr. Karl dalarn mizac,

teki souk ehirler gibi kendi ehlini tertip edip, kar bki kaldka,

temiz rzgryle onlar temiz etmitir. Deniz evresindeki yerlerin mizac,

kendi ehline scaklk ve soukluu mutedil edip, rutubetini kuruluu

zerine stn etmitir. Kuzey memleketlerinin mizac, souk beldeler ve

souk mevsimler gibi olup, kendi ehlinde asr hastalklar ok, karnlarnda

safra toplanmasn az etmitir. O ehirlerinin sakinlerinin hazmlar

kuvvetli ve mrleri uzun olmutur. Zira ki onlarn ou yz yldan fazla

yaamtr. onlarda bozuma az ve damarlar dolu olduundan ve damarlar da

geni olduundan burun kanamas ok olmutur. Yaralar az olup, abuk ifa

bulutur. bedenleri kuvvetli, kanlar temiz ve yrekleri ateli olduundan,

ou yrtc hayvan vasflaryle dolmutur. Gney taraflarnn izac, scak

ehirler ve mevsimler hkmnde olup, sularnn ou ac ve tuzlu

bulunmutur. ehlinin balar rutubet maddeleriyle dolu, hisleri illetli,

azalar gevek, itihalar az, mide ve ehvetleri zayf mahede

olunmutur. Yaralar zor ifa bulur. Kadnlar, hastalklarla ocuklarn

drp, ocuklar az ve hayzlar ok olur Cmlesine sara ve eitli humma

isabet edip, basur istila etmitir. Hatta otuz yan geen, felli olup

gitmitir Doudaki oturulur yerler ki, dousu ak olan ehirlerin mizac

sahih ve ho bulunmutur. Zira yki gne, o ehirlerin ahalisi zerin

doup, havalarn lml ve temiz klmtr. Bat blgeleri i doudakilerin

aksi olmutur. O blgelerin mizac, rutubetli ve youn kalmtr. Zira ki

bat blgeleri ahalisi zerine gne, gndzde ule salmaz, ta ykselip

etraf stmadka zerlerine gelmez. u halde onlarn souk geceleri

ardnca gne, zerlerine fecaatle doup, on an iinde scaklyle istila

ettiinden, buralarn halk balgamla olmutur.

Aklanan yerlerin birini seip, vatan murat eyleyen seyyahlara gereklidir

ki, nce o yerin ykseklik ve alaklnda, aklk ve kapallnda olan

zelliklerini ve o ehrin komusu bulunan dalar, madenler ve buharlarn

mizalarn ve ynlerini bilip; ondan ehir halknn hastalk ve shhatle,

hazm ve ehvette, gzellik ve surette, ahlak ve srette, merep dette,

mezheb ve iffette haim olan durumlarn tecrbe klsn. Bundan sonra

binalarnn dn; genilii ve ii yksek midir, kap ve pencereleri

douya ak veya kuzeye dnk mdr, bilsin. Zira ki, binann

artlarndandr ki , evin ii geni ve yksek, kap ve pencereleri y a

douya veya kuzeye ak ola. ta ki sabah rzgr ve kuzey rzgr o eve

dola. Onunla ev mamur olup, evdekiler ondan her an hayat ve can bulurlar.

Gnlleri ho olup, bedenleri shhat ve fiyetle kala. u halde bina

ilerinde nemli ve lzumludur ki, seher yelini ve kuzey rzgrn evin

iine dhil ve gnein uas yerine sl ve havasnn salah dou gnei

ile hsl ola. Gerekte ki, temiz, latif, akc, souk ve tatl olan

nehirleri, eserek dolap gelen seher yeli ile nedim ve yr olup, itiyak
ile teneffs etmek, cana safa, cisme ifa ve kalbe ciladr.

Bu konular resmeden dairelerin burada toplu olarak verilmesi mnasip

grlmtr.

26-BLM:026:

SEKZNC BLM

Boylam ve enlem daireleri ile yerkrenin satran ve evleri misali

blnmesini; enlem ve boylamn tayini ile yeryznde bulunan beldelerin ve

yerlerin yerlerinin ve ynlerinin birbirlerine uzaklk ve yaknlk

bakmndan nispetlerini; hint dairesiyle zeval izgisi, itidal izgisi ve

kble tesbitini; lemin kutbu tarafnda bulunan kutup yldznn ykseklii

ve alaklyle meridyen derecelerinin mesafe ve miktarn ve bunlarn

bilinmesiyle yerkrenin apnn evresini ve yzlmn bulmayp kara ve

denizi, l ve seyirle eitli noktalarnn mesafelerini; drtte bir

oturulan yerin burlar geniyle yedi gezegene mensup olan belde ve

ynlerini; zamann oniki hayvan zerinde deveranndan yeryznde olan

tesirleri alt madde ile hakmne aklar ve ortaya koyar.

Birinci Madde

Enlem ve boylam daireleri ile yerkrenin satran evleri gibi blnmesini,

enlem ve boylamn belirlenmesiyle yeryznde olan belde ve yrelerin ve

ynlerini, birbirlerine uzaklk ve yaknlk ynyle nispetlerini bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, astronomlar ve geometriciler, yerkre zerinde

onsekiz gnyars dairesi ve ekvatordan kuzey ve gneye sekiz enlem dairesi

resim ve farzedip; her daireyi yzaltm dereceye blmlerdir. u halde

gnyars daireleri ile boylam dereceleri ve ekvatora paralel olan enlem

daireleri ile enlem dereceleri belirmenmi olup, hery iki daire aras onar

derece olarak belirlenmitir. klim enleminin balangc ve beldenin

enlemi, ekvatordan iki tarafa seilmi ve itibar olunmutur. Biri kuzey

enlemi, biri gney enlemi bulunmutur. klimin balang boylam ve

beldenin balang boylam itibar olunan bat okyanusunda Halidan

adalarnn gnyars dairesi ile (Green Wich meridyeni) gneitleyici

dairenin kesime noktasndan farzolunan beldenin gnyars dairesiyle

gneitleyici dairenin kesime noktas arasnda, gneitleyiciden vki olan

yay ile o beldenin boylam bilinmitir. Beldenin enlemi, baucu noktas ile

gneitleyici arasnda o beldenin gnyars dairesinde vki olan yaya tlak

olunmutur. Bu beldenin enlemi, gerek gney ve gerek kuzey semtinde olan

lemin kutbunun yksekliine ve semt fark kutbunun dne eit

bulunmutur. Bu enlem ve boylam tayiniyle yeryznde vki olan belde ve

yrelerin yerleri ve ynleri, birbirlerine uzaklk ve yaknlk ynyle olan

nispetleri yaklak olarak bilinmitir.

ki beldenin birbirinin ne semtinde bulunduklar aktr. Mesela temiz

beldeniz Erzurum'un (Grinvi)'ten boylam, yetmiyedi derecedir. Ekvatordan

enlemi, yaklak krk derecedir, denilip; Msr'n boylam altm derece,

enlemi otuz derecedir denildiinde: Msr, Erzurum'un gney bats ynnde

ve Erzurum, Kahire'nin kuzey dousu tarafnda bulunduu bilinir. Zira ki,

Msr'n boylam Erzurum'dan eksik olduundan, batsna ve enlemi eksik

olduundan gneyine dmesi gerekir. Erzurum'un boylam, Msr'nkinden

fazla bulunduundan, dousunda ve enlemi dahi fazla olduundan, kuzeyinde

bulunmak gerekir.

iki beldenin arasnda bulunan mesafenin uzakln bilmek iin kaidesi

budur ki: nce baklr eer iki beldenin enlemi uygun ve boylar farkl ise;

boylamlarnn fark, aralarndaki uzakl verir. Erzurum ile Tokat gibi.

Eer iki beldenin boylam ayn, enlemi farkl bulunsa, bu surette de

enlemleri arasndaki farkllk, aralarndaki uzakl verir. Erzurum ile

Musul gibi. Eer iki beldenin hem enlemleri ve hem boylamlar farkl ise,

bu surette aralarndaki uzaklk, dik dik al genin kirii (hypotonuse)

olur ki; ann bir kenar, beldenin gnyars dairesinden bir aydr. Bir

kenara, istenen beldenin enlem dairesinden bir yaydr. Onun kirii bulunan

kenar, iki beldenin baucu noktalarndan geen daireden, iki belde arasnda

vki olan yaydr. nk bu kanattan iki kanadn miktar malmumuzdur, o,

boylam ve enlem farklardr. u halde bu iki bilinen kenar ile ve kiri

olan bilinmeyen kenarn miktarn bilmekte kolay yol budur ki: ki bilinen

kenarn kareleri toplamnn karekkn alrz ki, bilinmeyen kenarn

miktardr. te iki belde arasndaki uzaklk odur. Mesela Erzurum ile

Kahire'nin aralarndaki boylam fark ondrt derece ve elem fark on

derecedir. Ondrt ile onun kareleri toplam ikiyz doksanalt hesap

olunmutur. Toplamn kk yaklak olarak onyedi bulunmutur. u halde

Erzurum ile Msr'n arasnn onyedi derece olduu muhakkak bilinmitir.

Dierlerini de bu yolla biliriz. Bununla kble taraf dahi bulunur. Nitekim

bu, o blmde tafsil olunacaktr. Hepsinin daireleri ise blmn sonunda

verilecektir.

ikinci Madde

Hint dairesi ile zeval izgisi, itidal izgisi ve kble ynnn tesbitini
bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, astronomlar ve geometriciler, Hint filozoflarnn

icad bulunan hint dairesinden zeval izgisi olan gnyars izgisini ve

itidal izgisini ve itidal izgisi olan dou ve bat izgisini ve Mekke

yn olan kble semtini tespit etmilerdir. Zeval izgisini ve itidal

izgisini bulmann bir yolu budur ki0 ce yeri yle dzlersin ki, ortasna

su dklse drt tarafna birden akar. Sonra onda bir daire izip,

merkezinde dik bir ubuk dikersin. Bu, dairenin apnn drtte biri kadar

olmaldr. Onun dik olduunu akl lsyle veya dairenin evresinin

yerinden ubuun tepesi aras eit olduundan bulursun. Zevalden nce

gzetlersin, ta ki ubuun tepesinin glgesi o daireye girdiinde, bat

semtinden evreye ulat noktay nian edip, zevalden sonra, onun

daireden k vaktinde, dou tarafndan evreye ulat noktay iaretle

bilirsin. O anda iki nokta arasnda dairenin evresinin kuzeyi bulunan yay

ikiye blp, o yardan bir dz izgi karrsn ve merkezden geirip

evreye dein gidersin. te gnyars izgisi odur. ubuun glgesi o

izgiden uzaklatnda, le vaktinin balangc olur. Bu izgi o daireyi

ikiye bler. O iki blmn ortalarndan bir dz izgi ekersin ki,

gnyars izgisini merkezde dik bir ayle keser, dou ve bat izgisi

odur. Bu ilem, en uzun gnde daha shhatli olur. Zira ki glgenin girii

ile knda asla farkllk olmaz. teki yolu budur ki: Gne iki itidal

noktasnn birine iken, bu durumu tesbit murat olunsa, hemen gnein ya

douunun ya batnn glgesinin istikameti zere ufuk noktas

paralelinden kp, hint dairesinin merkezine urayp, evresine ulaan

benzer izgi, dou ve bat izgileridir. Onunla merkezde dik bir a zere

kesien izgi, gnyars izgisidir. ite zeval izgisi odur.

Kble ynn bilmek iin, izilmi hit dairesinin evresini, yzaltm

blme taksim edersin ki, her drtte biri, doksan blm olur. Onu meskn

beldenin ufku farzedip, kble ynnn onun hangi noktas olduunu bulursun

ki; ona dnk olan Kbe'ye ynelmi olursun. imdi aranan bu noktay

bilmenin yolu budur ki: nce Mekke-i Mkerreme'nin boylam, bat

okyanusunda, eskiden mamur, imdi denizle dolu olan Halidan adalarndan

yetmiyedi derece olduunu bilirsin. Ekvator enleminden yirmiiki derece

olduunu bulursun. Bundan sonra meskn beldenin boylam ve enlemini Halidan

adalarndan ve ekvatordan alrsn. Eer beldenin boylam Mekke'nin boylam

ile eit gelip, beldenin enlemi, Mekke'nin enleminden fazla olursa, o

beldenin kble semti, gnyars izgisinin ufku evresine ulat gney

noktasdrki, onda namaz klacak olan, gney noktasna ynelse, doru

kbleye ynelmi olur. ehrimiz Erzurum gibi. Zira ki beldemiz, Mekke-i

Mkerremenin, kuzey noktasnda vki olmutur. Eer beldenin boylam Mekke

ile ayn olup, enlemi Mekke'den noksan olursa o beldenin kble semti;

gnyarsnn ufuk evresine kavutuu kuzey noktasdr. Mekke-i

Mkerreme'nin gney noktasnda vki olan Yemen beldesi gibi. Eer beldenin

enlemi, Mekke'ninkiyle ayn olup, boylam fazla olursa, o beldenin kble

semti, bat ve dou izgisinin ufuk evresine bitiik olduu bat

noktasdr. Eer beldenin enlemi, Mekke ile ayn olup, beldenin boylam

Mekke'den eksik gelirse, o beldenin kble semti, bat ve dou izgisinin

ufuk evresine kavutuu dou noktasdr.

Kble ynn bilmenin bir yolu dahi budur ki: Gne, ikizler burcunun

sekizinci derecesinde veya yenge burcunun yirmiikinci derecesinde

bulunduu gnde; Mekke'nin boylam ile belde arasnda olan farkn her onbe

derece mesafesi iin bir saat ve her bir derece mesafesi iin drt dakika

alp, gzetlersin. Eer beldenin boylam Mekke'ninkinden fazla ise, gne o

gnde gnyarsn alnan dakikalar ve saatler kadar getiinde, ubuun

glgesi o anda kble tarafnda vki olmu bilinir. Beldenin kblesi

glgenin ynnn hilafna doru bulunur. Umman beldeleri gibi. Eer

beldenin boylam, Mekke'den noksan ise, gnein o gnde gnyarsna

gelmesine alnan saat ve dakikalar kadar kaldnda, ubuun glgesi o

saatte kble semti hizasnda vki olur. Kble yine glgenin ynnn

hilafna gelir. Sudan beldeleri gibi. Zira ki gne, oniki derecede

bulunduu gn, baucu, Mekkelilere gelir bulunmutur. Eer beldenin enlem

ve boylam, Mekke'nin enlem ve boylamndan ziyade bulunursa, hint

dairesinin evresi, gney noktasndan balayp, iki boylamn arasnda

bulunan fazlalk kadar, bat noktas semtine doru sayarsn. Kuzey

noktasndan da batya o kadar sayp, iki sonun arasn bir dz izgi ile

birletirirsin. Zira ki, dairenin merkezi olan farz olunmu ehrimizden,

Mekke-i Mkerreme'nin bats bulunmutur. Dairenin bat noktasndan, iki

enlem arasnda bulunan fazlalk miktar gney noktasna doru ve dou

noktasndan ayn ekilde sayp, iki sonun arasn yine dz bir izgi ile

balarsn. Zira ki, varsaydmz ehrimizde Mekke- Mkerreme gneye vki

olmutur. Bu iki muhal izgi birbiriyle kesiirler. imdi dairenin

merkezinden bir izgi karp, o kesime noktasndan geirip, muhite

ulatrrsn ki, kble semti, o izginin evreye birletii noktadr.

Onunla gney noktasnn arasnda ufuk evresinde bulunan farz olunmu

beldemizin yay, kblesinin sapma yaydr ki, onda namaz klacak olan,

gney noktasndan batya, o yay miktar sapm olmak lazmdr. Ta ki,

kbleye ynelmi ola. imdi bu surette kble semti, gneybatdr. Acem

beldeleri gibi. Eer beldenin enlem ve boylam, Mekke'nin enlem ve

boylamndan eksik bulunursa, belirtilen minval zere kuzey ve gney

noktasndan dou semtine boylam fazlal llp, bat ve dou noktasndan

kuzey tarafna enlem fazlaln sayp, izgilerle birletirip, ilemi

tamam edersin. Bu suretin kble semti kuzeydou olur. Habe beldeleri gibi.

Eer beldenin boylam, Mekke'nin boylamndan eksik, beldenin enlemi,

Mekke'inn enleminden fazla olursa kuzey ve gney noktasndan douya boylam

fazlaln ve bat ve dou noktasndan gneye enlem fazlaln sayar ve

izgilerle birletirip, ilemi tamamlarsn. Bu surette kble semti

gneydou olur. Rum beldeleri gibi. Eer beldenin boylam Mekke'den fazla,

enlemi Mekke'den eksik bulunup, kuzey ve gney noktasndan batya boylam

fazlal ve bat ve dou noktasndan kuzeye enlem fazlaln sayp ve

izgilerle birletirip, ilem tamamlansa; bu surette kble semti kuzeybat

olur.

Baz beldelerin enlem ve boylamlar bu blmn sonunda aklanacaktr.

nc Madde

Alemin kutbu yaknnda bulunan "cedy" ad verilen sbit yldzn ykseklik

ve alaklyle yer derecelerinin uzaklk miktarn ve onunla yerkrenin

daire ve ap ve yzlmn kyas ile bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, astronomlar ve geometriciler, yerkrenin kuann

ls ki, denizlerin ve karalarn toplamdr, yaklak yirmidrtbin mil

olduu kararlatrlmtr. apnn mesafesi, ona kyasla, yedibin altyz

elli mil bulunmutur. Yarap, in sekizyz onsekiz mil bilinmitir.

Yerkrenin yzlmnn tamam, yaklak, yirmibebin kere bin ve

yzaltmbin altyz otuzalt fersah hesap olunmutur. Bu kyas zere

yksek cisimlerin dahi gklere uzaklklar belirlenmitir. Alemin

merkezinden ay feleinin alt yzeyinin uzakl yukarda akland zere,

yaklak otuziki yeryarap kadar olduu drt orant kaidesiyle dahi

zabtolunmutur. nk feleklerde ve yer zerinde sipat ve farz olunan

dairelerin hepsi, yzaltm dereceye ve her bir derece altm dakikaya

blnmtr. u halde yerkrenin bir derece mesafesi ka mil yer olur? Onu

belirlemek iin geometriciler nice sahrada kyas ve yzlm alp, bir

derece yeri, altmalt mil ve bl iki mil bulmulardr.Bu kyas o

yolla yapmlardr ki; sonsuz bir sahrann bir yerinde, bir iaret nasb

edip, geceleyin onda cedy yldz ki, ona sbit ve demir kazk derler. Onun

yksekliini rubu' ve sturlap ile almlard. imdi o yerden iki taife dz

bir hat zere hareket edip; bir taife gney noktasna doru gidip, biri

kuzey noktasna doru gelmilerdir. Gece olduka o iki taife cedy

(demir kazk, kutup) yldznn yksekliini alp, gndz olduka dz olarak

yola devam etmilerdir. Sabit yldzlar belirli yerdeki yksekliinden

gneye gidenlere bir derece noksan, kuzeye gidenlere bir derece fazla

olmakla, farkllk gsterdii iki yerde durmulardr. Her irinde bir iaret

dikip, iki taraftan iaret arasn lp, iki mesafeyi eit olarak

altmalt tam te iki mil yer bulmulardr. Sonra o iki taife, o iki

yerin farkndan yine kuzey ve gney dosdoru gidip, o iaretler arasnn

llen milleri saysnca mesafe lp, nihayette kalmlardr. Gece

olduunda, her iki taife yldzn yksekliini almlardr. Yine tamamen

birer derece ykselme ve alalma ile farkn bulmulardr. O zaman

altmalt tam te iki mil, yzaltma arpmakla dairenin tamamna,

ondan apa, ondan yarapa ve ondan phesiz yerkrenin yzlmnn

tamamna vkf olmulardr. Ayn kyasa birok lkelerde ayn sonuca

varmlardr.

Drdnc Madde
Kara ve denizi lme ve seyr ile mesafelerinin czlerini bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, astronomlar ve geometriciler ittifak ile

demilerdir ki: Bu yer unsuru her eyiyle bir tek kre yani bir yuvarlak

top eklinde olup, boylam ve enlem olarak yani gerek batdan douya ve

gerek gneyden kuzeye, ortasnda kuak misali farzolunan daire, yzaltm

dereceye blnmtr. Geometriciler; mesafesi zere yeryz dmdz dasz,

vdisiz farzyla yerin bir derecesi yirmiiki fersahta ziyadece bulunmutur.

Her fersah il ve her il bin zira ve her zira otuziki parmak ve her

parmak alt arpa -biri dik biri yan sralanarak- takdir olunmutur. u halde

bu takdirce yerin bir derecesi altmalt tam te iki mil bilinmitir.

Zira hesabyle bir fersah yer dokuzbin ziar bulunmutur. Yerin bir

derecesi, yaya yryle, merhale klnmtr. Bir merhale yedibuuk

fersah mesafe belirlenmitir. Bir fersah, bir yry adm ile bir saatte

kat olunduu tecrbe klnmtr. u halde bir gnde kat olunan mesafe,

yirmiikibuuk mil bulunmutur. Yerin bir derecesi mesafesi, tamam yzbin

adm ve her bir adm drt ayak ve her yaak onaltar parmak hesap

olunmutur. Okyanusun kenarlarnda ve krfezlerinde ve karada olan kk

denizlerde bulunan gemilerin, orta bir yzle bir gne altm milden

ziyade deniz mesafesi kat olunup; denizciler katnda bir mecra tabiriyle

bir derece yer takdir olunmutur.

Kervan hareketi ve asker yryle bir eyr derecesi merhaleye

blnmtr. Mesela Erzurum'dan bir gnde Nendiban kyne hareket etmek

gibi, itibar olunmutur. Eer yry ve hareket bundan hzl olursa, ona

orta yry derler. Bir yer derecesi onunla iki merhale bulunmutur.

Mesela bir atlnn Erzurum'dan bir gnde Akale'ye yry gibi, kyas
olunmutur. Eer hareket ve yry bundan daha sratli olursa, yerin bir

derecesi onunla bir merhale olup, mesela ehrimizden bir gnde yaklak

Karakulak'a varmak gibi, tahmin olunmutur. u halde birinci ksmda tebir

derece, ikinci ksmda yarm derece, nc ksmda tamam bir derece bir

gne kat olunur, bulunmutur. Velhasl, top zeminin bir derece mesafesi, bu

hesap zere yzbin admdr, artk deildir. kiyzbin ziradan ziyade

deildir. Zira ki bir zira iki ayakr ki, yarm admdr. Bu kaideye gre

zihin akl sahiplerine, toprak ve sudan ibaret olan top zemini, dalar ve

denizleri hesaba katmadan, dz bi izgi zere yryle ne kadar zamanda

dolalaca ortaya kmtr. Mesela temiz beldemiz Erzurum'dan yerkreyi

dolamak niyetiyle bir kimse batya doru hareketle, Tokat'tan Anadolu'dan

ve stanbul'dan,Rumelinden, Firenkistan'dan geerek, yeni dnyadan dolayp,

gnein yryne uyarak, in ve Main'e ular. Buradan Hit, Sint ve

Trkistandan, Semerkant, Buhara ve Turan'dan geerek irvan denizinin gney

yarsndan gemekle, Gence ve Revan eyaletlerinden yine ehrimiz Erzurum'a

ular. Bylece murad hsl olur. Bir kimse bize nispetle batdan gidip,

doudan gelmi olur. Bunun gibi top zemini enlemler dorultusunda dolamak

isteyen kimse, ehrimiz Erzurum'dan kp, kuzeye azimetle Karadeniz'in

dou sahilinden, Fas, Abaza ve Azak'tan, moskova diyarndan, yeni

kefolunan Nvzemle yerlerinden geer ve gne kuzey burlarnda iken,

kuzey kutbu altndan gemekle bize nisbet taban tabana ve yeraltndan

yryerek, gne gney burlarna vardnda, gney kutba ular. Buradan

okyanusla geer ve Habe memleketinden, Yemen'den, Mekke-i Mkerremie'den,

Medine-i Mnevvere'den ve lden geip Musul'dan yine temiz beldemiz

Erzurum'a ular. Bu kimse kuzeyden gidip, gneyden gelmi olur. Bu

takdirce top zemimi enlem ve boylam dorultusuyla yryp dolamak, mutedil

bir yryle olursa, tamamen devri, binseksen konak olur; atl yry
gibi, seri olursa yediyzyirmi konak olur. Ulak gibi ok hzl yrnrse,

yzaltm gnde tamamen top zemin dz bir izgi zere ulalmak ve

yrmek mmkndr demilerdir.

Beinci Madde

Drtte bir oturulur yerin burlar geni ile yedi gezegene mensup olan belde

ve ynlerini, halisinin tavr ve sfatlarn bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, slm filozoflar, bu oluum ve bozuum lemi

iinde cri olan durumlar ve eserler hakikatte Allah'n tesiriyle olduunu

ispat edip demilerdir ki: Esr cisimler, felek konumlar, unsurlar

leminde Hak'kn emriyle tesir eder. Halbuki hakiki messir ancak Rabblerin

Rabbidir. Yldzlar ve felekler aletler misalidir ve sebebdir. Bu

unsurlarn ve bileiklerin feleklere ve yldzlara balants ve intisab

vardr. Yedi iklim hakikatte anlatlan tertip zere, yedi gezegene mensup

olduundan gayri, memleketlerin ve beldelerin her biriyle oniki bur

arasnda alka ve balant ispat olunmutur. Bu alka, beldelerin burlar

genine nispeti bulunmutur. Burlar lleri yukarda kendi blmnde

tafsil olunup, drt l bulunmutur. Birincisi, kuzeydeki atesel erkek

burlardr. Ynlerde kuzeyle dbr aras buna nispet olunmutur. Bu erkek

burlar; gne, mteri ve merih olduundan, bu lnn mdebbiri gndz

gne, gece mteridir. kinci bur, gneyde topraksal ve diidir.

Ynlerden gneyle Saba aras buna mensup bulunmutur. Bunlar; zhre, zhal

ve utarit olduundan, bu ln mdebbiri gndz zhre, gece utarittir.

nc l douda, havahi ve erkektir. Kuzeyle Saba aras buna nispet

klnmtr. Bunlar, hal ve utarit olduundan, bu lnn mdebbiri gndz

zhal, gece utarittir. Drdnc l, batda, suya mensup ve diidir. Gne

ile dbr aras buna nispet klnmtr. Bunlar; zhre ve ay olduundan, bu

lnn mdebbiri gndz zhre, gece aydr. Bunun gibi drtte ybir meskn

dahi burlar llerine benzer drt ksm itibar olunup, her bir ksm bir

lye nispet klnmtr. Birinci ksm, Avrupa namyla isimlendirilen bat

ve kuzey aras olduundan nceki lye mensup bulunmutur. Burada

oturanlar, nceki lde olan riyaset sebebiyle ilerin ounda akc ve

serke grnmtr. ounluu, silah kullanmaya ve siyasete ynelik,

yorgunluk ve meakkate dayankl, ltif ve temiz bulunmutur. nk gece

mteri ve merih tedbirde mterektir. lnn nceki paralar erkek,

sonraki paralar diidir Bu kavim ya ounca kadnlar emrinde gaflet

zere olup, gayretli olmazlar. Kadnlardan ziyade olanlara sevgi duyup,

gnah bilmezler. zellikle ngiliz ve Neme ko urcuna ve merihe benzerdir.

Onun iin skinleri vah ve mtehavvin olup, ahlk yrtc hayvan

ahlakna eilimlidir. Roma, Fransa aslan burcunda ve gnee nispet

olunmutur. Bu sebebten halknn ou riyaset ehli bulunmutur. spanya ve

Portekiz, yay ile mteriye mensuptur. Onun iin ahalisi genellikle

ahlakl, temiz ve sevimlidir. Bunlardan sonra meskn blmn ortasna yakn

olan Rumeli ve stanbul evresi, Girit, Kbrs ve kk Asya sahilleri yani

Anadolu, Akdeniz ve Karadeniz nihayetleri aras, geri lnn evveline

dahildir, lkin ikinci lye benzerdir. u halde bunlarn tedbirinde zhre

ve utarit mterek olduundan, skinlerinin ou siyaseti, riyaset ehli,

anlayl firasete mail, ilim ve renmeye meyyal olup, birbirine yakn ve

salam mizal, ltif suretli ve sirette mutedil bulunmutur. Yneticisi

zhre olduundan, musikiyi sevip ondan lezzet alrlar. Ak merep ve dost

canls olurlar. zellikle stanbul, olak burcu ile zhal yldzna

benzer. Onun iin bykleri mlk ve riyasete nil oluturlar.

kinci ksm, asya nmyle isimlendirilmitir. O dou ve gney aras

olduundan onun beldeleri ikinci lye nispet klnmtr. nk bu

lnn mdebbiri, gndz zhal ve zhredir. Orada oturanlar bu gezegenlere

ok itibar eder bulunmutur. Zhre yldzna benzeme iktizasnca bunlarda,

sema ve raks, hareket ve cima, kadnlara hrs ve muhabbet galip olup,

elbise ve yayglarnda nak ve sse tlip, bedeneri tedbirinde, refahet ve

ehvete rabet edici olmulardr. Erkeklere meyl etmeyip, kadnlara

benzemeye zenip, byk iltifat ve rabet klmlardr. Miza ve

tabiatlarnda hararet stn bulunmutur. Lkin tedbirde zhalin itiraki

iktiza eder ki, nefesleri messir ve gl, yrekleri ecaatli ve iddetli,

vehimleri yksek ola. Bu ksmn bu lye genel benzerliinin hkm budur.

Lkin czlerinin tek tek nispetleri hkmleri bu tarz iledir ki: Acem

beldeleri, boa burcu ve zhreye mensup olduu iin, halknn ou nakl

elbise giyip, evlerinde nakl yayglar sermilerdir. Hatta gmlekleri

dahi sade deildir. Frat ile Dicle aras ve Badat evresi baak burcuna

ve utarite; Yemen ve Arap yarmadasnn tm nceki lye benzer

klnmtr. u halde bunlarn mdebbiri, mteri, merih ve utarit

bulunmutur. Onun iin halknn ou stn ve tccar olmutur. Hile, tuzak,

tembellik, ar davranma onlarna anna gelmitir. Arabistann mamur

yerleri yay ile mteriye mensup olduundan, o diyarn ou rahatlk zere

olmutur.

nc ksm, Saksonya ismi verilen dou ve kuzey semti bulunmutur. Bu

ksm nc lye mensup klnmtr. Grcistan, Dastan, Maverannehir

yani Trkistan Hta ve Hotan memleketleri ve Tataristan bu ksmda

klnmtr. Bunun mdebbiri zhal, mteri ve utarit olduundan, halknn

ou halim, selim, hikmetli ve ftnet dolu, temiz ve iffetli mahede

olunmutur. zellikle Azerbaycan memleketleri ikizler ve utarite mensup

olduunda halknn ou hareket, mazarrat ve hyanet zere bulunmutur.

Maverannehr semtleri kova ve zhale mensup olduundan, halknn ou vah

ve gaddar bilinmitir.

Drdnc ksm, Afrika ismi verilen bat ve gney arasndadr. Bu ksm

drdnc lye mensup bulunmutur. Bunun beldeleri olan Msr, Sudran ve

Marip kendi misali bulunmutur. nk bu lnn tedbirinde gndz, merih

ve zhre mterektir. Halknn meliklerinin ilerine kadnlar mdahalede

geri kalmaz. Erkek ve kadn ou ilerde kark olup, bir kadn birka

kimse zevce edinip, erkekleri de kadn kyafetinde gezerler. ou khin ve

remilci olup azarlar. zellikle Akdeniz sahilleri yenge ve aya mensup

olup, halknn ou tccar bulunmutur. Diyarlar yeterlilik ve rahat zere

olduu bilinmitir. Uzak bat lkeleri akrep ve merihe mensup olduundan,

halknn ahlak yrtc hayvanlara benzeyip, ounca husumet edip,

birbirini ldrmekten korkmazlar. Sait ve Habe memleketleri, tedbirinde

zhal, mteri ve utarit mterek olduundan, o diyarn halk muhtelif

gelenekler zere olup, llerini tazim ederler. Dardan gelen hkimlere

tbi ve teslim olurlar. Kadnlara fazla rabet edip, cimaa ok hrsl ve

megul olurlar. Bunlarn zayf nefislileri korkak ve alak bir kavimdir.

zellikle Msr ve skenderiye ikizlere ve utarite mensup olduundan,

halknn ou, idrak ve anlay sahibi olup, gizli srlar karmaya ve

garip ilimleri renmeye olduka eilimli bulunmutur. Habe memleketleri

ve ortalar kova ile zhale mensup olduundan halk balk yemeyi sever.

Yaay ve ikileri hayvanlar gibidir. Her eyi bir sebebe bal olarak

yaratan Allah mnezzehtir.

Altnc Madde
Zamann, oniki hayvan zere dnp, her sene birine benzemeyle deimesinden

yeryznde olan tesirlerini bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, Hindistan filozofar, zamann oniki hayvan zerine

deveran edip, ylda birini ahlakyle nitelenip, cihandakilere byle Hak'kn

emriyle sirayeteni bulup, tecrbe ve snama ile tesirlerini hkmlerini

ispat etmilerdir. Trkistan ahalisi genellikle ona itibar edip,

hkmleriyle gitmilerdir. Onun iin zamann hkmlerini "Trkistan Senesi"

ismiyle adlandrmlardr. imdi zamann hkmlerini aklayan manzumemiz

bunda yazlmak mnasip grlmtr.

NAZM

Allah ad ho iler evveldir

Her dem Allah diyen kii veldir

Hamd lillah dahi salat ve selam

Fahr- kavneyn ve line be-devam

Bade ism-i ilah ve hamd ve salat

Sal-i Trk oldu seksen ebyat

Hakk der sal-i Trk nazm ettim

Nisbet-i hkm remzine yettim

Cmle ahkm sali Trkan

Hkema mezhebince bil an

Hkema kavlin itimad edemem

Hem de kll yala deyip gidemem

Ekser ahvale vkf olmular

Akl ile tecrbe ile bulmular

Sal-i Trkan ki devr-i daimdir

Oniki canvar huyuyle revam

Muttasl ola cmle halk- zaman

Faredir pes bakarla kaplandr

Sonra tavan sinekle ylandr

Andan attr ganemle maymundur

Mrugdan sekle huk ol oyundur

binyzaltmbe oldu nki bu yl

ikibin altmote rum yl

Mah-a zerdle bir muharrem hem

Sal-i hicrin birini tarh et o dem

Bilmek istersen olduun sali

Nisbeti kang canavar hali

bak bu tarih-i hicrette o zal

Vki olan sinin-i rumien al

Ol sali tarh kl be neat

Sonra onikier edip iskat

Ka sene kalsa fareden bala

Bir sene her birine bala

Kang hayvanda hir olsa heman

Ol yln hkimidir ol hayvan

Yldr fal ve evveli drt ay

Drt ay ortas drt ay hiri say

Sal-i emsiledir n nisbet-i hal

ibtida-y hameldir ol sal

Bulsa bir kimse doduu sali

Bilinir tab' ve huy ve ahvali

n gelir sal-i fare holuk ola

Evsat- salde ok yalk ola

Ahir-i salde fitneler uyanr

Cenk olur niceler deme boyanr

Kdr hem draz hem srma

Fareler glleyi eder yama

Dosa mevlt fi evail-i sal

Zeyrek olur ziyade hb hsal

ol yln evastnda dosa veled

Dediler ol yalancdr huyu bed

Ahir-i salde doa bed kerdar

Olur ol husut hem mekkar

n bakar sali gelse bimari

o olur hem sudadan zari

Fitnelerden mlk olur gamnk

app nevine erie helak

K mted olur dahi ktah

Meyveler hem souktan ola tebah

Ol salde dosa kz ya oul

Gayriler iine olur megul

Evsatnda doan olur pr nur

Zeyrek ve huyruy ve hem mesrur

Ahir-i salde dosa peyveste

Gnl gaml olur teni hasta

nk kaplan yl gelir be te'ab

Halka der adavet ile gazab

Nasa ok nakz- had olur pie

Pes der cmle havf ve tevie

ihtilaf- mlk olur o zaman

Isran canavar ok olur ol an

Zelzele ola baz sahrada

Ketiye fet ere deryada

K ksa ziyade souk ola

Gzler nehirler suyu ok ola

Ol yln evvelde doan uak

Ali himmetlidir yz yumuak

Evastnda doarsa kmil olur

Ahirinde cebban ve khin olur

nk tavan yl olur vsat

o olur meyvelerle her nimet

Sulh ile dola hep zemin ve zaman

Halk shhatle bula emn ve eman

Ho k mutedil bahar bahar

Yaz yaz ar fazl hub ve nigr

Ol salde dosa mal olur

Bed huy olur vel vefal olur

Evastnda doan olur yahi

Ahii mkesser ola hem vahi

nk mahi yl gelir bisyar

Ola harb ile fitneer bdar

Kendm ve cv o ola hem erzan

Kim kesir ola berf ile baran

K gayte draz olur hem serd

Kim ziyan eyleye aalara berd

Ol yln evveli doan nar

Ahmak ve bed gher olur ber kr

Evsatnda doan halim ola nerm

ahiri bed huy ola hem b erm

ok gelir nevbetiyle sal-i ylan

AHer taamn ola bahas giran

K gayetle nerm ve ksa olur

Kaht olup her gnlde gussa olur

Ol sal doan olur hmu

Bil ki szleri hem ileri ho

Evsat doan oa bed etvar

Ahiri ber ekl olur bed kr

n gelir sal-i esb ba er ve ur

Eyleye cenk ve harb ve fitne zuhur

Sayfi hozer' ve glle o ola pak

ar paya erie renc ve helak

K nerm ve draz olur gayet

Erie meyve cinsine fet

ol say doan eker zahmet

Hem olur pr muhabbet ve hikmet

Evsat yahi ilidiry ho huy

Ahiri gaml bed huy ve bed guy

nk Sal-i ganem gelr gamnak

Ketiler bahr iinde bula helak

Harb olur srat ile sulh bulur

Hayr olur srat ile sulh bulur

Hayr ve ihsana say' eden o olur

K nerm ve draz olur vki

Ol sal doan olur nfi

Evsatnda doandr sude

Ahir olur pelid ve fersude

nk maymun yl gelir hayrsz

o olur yankesici hem prsiz

Ol sene halka ok sitemler olur

Hastalk eter ile esbi bulur

K gayet kasr ve souk ola

Ineb az diiyle yiyiciler ok ola

ol sal doan olur bed ruy

Lik handan ve ad olur ho ruy

Evsatnda doarsa olur hasud

Ahirinde doar olur b sud

Sal-i mrg olsa hastalk yo ola

Glle erzan ve meyveler o ola

k nerm ve draz olur gyaet

Hamile zenlere erer fet

Ol sal doanda hsn ve cemal

Olur az ksmeti fakir'l-hal

Evsat mezzi halk ona dman

Ahiridir sehi sever mihman

nk it sali gelse glle ve nan

Hem aziz ola hem bahas giran

o olur mevt ve katl-i insan

Hem de dzd ve muhil ve etan

K hafif ola meyveler hem ucuz

knde emn ve eman olur eb ve ruz

Ol salde doa kz ya oul

Ola her guy ve hem haris ve ekl

Evsatnda doan eder gavga

Ahirinde kanaat ee vefa

n gelir sal-i huk olur hasta

Emir ve ayan ehr peyveste

Padiahlar aralarna hilaf

Vki olup o ola cenk ve mesaf

o olur hnta ve air kalil

Afet eyler darya hem tacil

Halk yerden yere kona ve ge

Hem reaya mevve ola kaa

o olur onda dzd tarraran

Ola k nerm hem draz o zaman

O salde dosa bir ferzend

Olur ol tez gy ve h pesend

Evsatnda doarsa kzib olur

Ahirinde halim ve ragp olur.

Hem olur sal-i fare devr-i zaman

Ho bu tertip ile eder deveran

Halk fehm eyledinse ey Hakk

Masivay yok eyle bul Hak'k

(Allah ad, ho ilerin evvelidir. Her dem Allah diyen kii veldir. Hamd

Allah iin salat ve selam, iki cihann fahri ve onun line olsun devaml.

Allah adndan, Allah'a hamd ve peygambere salattan sonra; Trk yl

seksen beyit oldu.

Hakk der: Trk senesini nazmettim ve hkmne nispet edip, remzine yettim.

Trklerin senesinin btn hkmlerini filozoflar mezhebince bil.

Filozoflarn szne itamat edemem, fakat hepsi de yalandr deyip gidemem.

Onlar durumlarn ouna vkf olmular. Bunlar akl ve tecrbe ile

bulmular.

Trkleri senesi, srekli devreder ve oniki canavar huyla akp gider.

Zamann halk hep ona baldr. Bu oniki hayvan: Faredir, inektir,

kaplandr, tavandr, sinektir, ylandr, attr, koyundur, maymundur,

kutur, kpektir, domuz eniidir.

Binyz altmbe oldu imdi bu yl. Rum yl ise ikibi altmtr. Mart

aynda altmdrtt. Otuz ylda bir yl eksilir.

Mart ile muharrem ayn zamana rastlasa; o zaman hicr yln birini kar.

Eer bilmek itersen hangi senede olduunu ve hangi canavara nispet

olduunu: Bak o hicr tarihte, o sene, rum senelerden hangisine der. O

seneyi kar sonra onikiere blerek d. Ka sene kaldysa fareden

bala, her oniki yseneye karlk bir seneyi at. Hangi hayvanda son

bulursa, o yln hkimi o hayvandr.

Yl mevsimdir. Her mevsim drt aydr. Durumun nispeti gne

senesiyledir. Senenin ba ise ko burcunun evvelidir. Bir kimse doduu

yl bulursa, tabiati, huyu ve durumlar bilinir.

Fare senesi gelince holuk olur. Sene ortasnda ok ya olur. Sene

sonunda fitneler uyanr. Cek olur, niceleri kana boyanr. K, hem uzun

hem souk olur. Fareler buday yama eder. Senenin balarnda doanlar

zeki ve iyi huylu olurlar. O yln ortasnda doanlar, kt huylu ve

yalancdrlar. Sene sonunda doanlar, kt ili, haset ve dzenbaz olurlar.

inek senesi gelince: Hastalk ok olur, ba ars artar. Fitnelerden dolay

melikler gaml olurlar. Drt ayakllara helak eriir. K iddetli ve

ksa olur. Meyveler souktan mahvolur. O sene doan kzlar, olanlar,

bakalarn iiyle megul olurlar. Senenin ortasnda doan, nurlu, zeyrek,

gzel yzl ve mesrur olur. Senenin sonunda doan, gnl gaml ve teni

hasta olur.

Kaplan yl gelince: Halka dmanlkla fke der. Zenaatkrlarn ou

insanlara verdii szde durmazlar. Herkes korku ve karkla der.

Melikler arasnda ihtilaf olur. Isran canavar ok olur o zaman. Baz

yerlerde zelzele olur. Denizlerde gemiler fet erer. K ok souk olur.

Gzler ve nehirlerin suyu ok olur. Ortasnda doan, olgun olur. Sonunda

doan peynirci ve tembel olur.

Tavan yl geni olur. Meyveler ve her nimet ok olur. Her yerde sulh olur.

Halk emniyet iinde shhat bulur. K ho ve lml, bahar bahar, yaz

yaz olur. Drt mevsim de sevimli ve sevgilidir. O yl doann mal olur,

kt huylu fakat vefal olur. Ortasnda doan yahidir. Sonunda doan krc

ve vahi olur.

Balk yl gelir ok harb olur ve fitneler uyanr. Buday arpa ok olur.

Kar ve yamur ok olur. K uzun ve sert olur. Aalara souk zarar verir.

O senenin evvelinde doan, aresiz, ahmak, kt huylu ve kt ilidir.

Ortasnda doan halim ve yumuak olur. Sonunda doan t huylu ve utanmaz

olur.

Ylan yl geldiinde: Yiyecekleri fiyat artar. K olduka ksa ve yumuak

olur. Ktlk olur, gnllerde gussa olur. o sene doan, sessiz olur. Ayn

zamanda bilgili ve szleri ho olur. Ortasnda doan, kt tavrl olur.

Sonunda doa kt ekilli ve kt ili olur.

At yl, ktlk ve karklkla gelince: Cenk, harb ve fitne ortaya kar.

Yaz hotur. Eki ve buday ok ve temiz olur. Drt ayakllara illet ve

helak erer. K olduka yumuak ve uzun olur. Meyvelere fet eriir. Sene

banda doan, zahmet eker, ayn zamanda muhabbet ve hikmet dolu olur.

Ortasnda doan, gzel ili ve ho huyludur. Sonunda doan, gam, kt

huylu ve kt szl olur.

Koyun yl gaml olarak gelince: Denizde gemiler helak olur. Harb olur,

hemen sulh olur. Hayr ve ihsana alan ok olur. K yumuak ve uzun

olur. O sene doan faydal olur. Ortasnda doan, sude olur. Sonunda doan,

kt ve donuk olur.

Maymun yl gelince: Hayrsz ve yankesici ok olur. O yl halka ok

sitemler olur. Deve ve atlar hastalanr. K gayet ksa ve souk olur.

zm az, fakat yiyicisi ok olur. O sene doan, kt yzl olur, fakat

gler yzl ve iyi huylu olur. Ortasnda doan, haseti olur. Sonunda doan,

faydasz olur.

Ku senesi olunca: Hastalk yok olur, bolluk ve meyve ok olur. K

yumuak ve olduka uzun olur. Hmile kadnlara hep fet erer. O sene doan

iyi ve gzel olur, ksmeti az, hali fakir olur. Ortasnda doan, eza edici

olur ve halk ona dmandr. Sonunda doan, cmert ve misafirperverdir.

Kpek yl gelince: Buday ve ekmek hem kymetli, hem pahal olur. Cinayet

ve lm ok olur. Hrszlk, hile ve eytanlk artar. K hafif olur,

meyveler ucuz olur. Kn gece-gndz emniyet olur. O sene doan kz veya

oul, kt szl, hrsl ve obur olur. ortasnda doan, kavga eder. Sonunda

doan vefal ve kanaatl olur.

Tavuk yl gelince: Bakan ve ehrin ileri gelenleri hep hasta olur.

Padiahlar arasna anlamazl der, sava ok olur. Buday ok olur, arpa

az. Darya fet dokunur. Halk yerden yere konar ve ger. Reaya karr ve

kaar. Hrsz ve soyguncu ok olur. K lk ve uzundur. O seni doan

olan, abuk konuur ve kendini beenmi olur. Ortasnda doan, yalanc

olur. Sonunda doan, halim ve istekli olur.

Zamann dn yine fare ylna gelir. Bu dzen ile denir. Halk anladnsa

ey Hakk! Masivy yok anla; Hak'k bul.)

(Sal: Yl, sene, Sal-i Trkn: Trklerin yl. Ganem: Koyun. Mru: Ku.

Sek: Kpek. Huk: Domuz enii. Mah- zer: Mart ay. r: Drt. Tedahl:

Geri kalma, gecikme. Tarh: karma. Sinin: Seneler. Be: le. Neat: Sevin.

Fasl: Mevsim. Sal-i ems: Gne yl. btida: Balang. Hamel: Ko burcu.

Evsat: Orta. Dem: Kan. Draz: Uzun. Serma: Souk. Glle: Buday, Fi evail-i

sal: Seneni balarnda. Red: Kt. Bed kerdr: kt ili. Mekkar, Dzenci.

Bakar: nek. Bimar: Hastalk, Mlk: meliker. r p: Drt ayakl. Mted:

iddetli. Ktah: Ksa. Tebah: Mahvolma. Hub ruy: Sevimli yzl. Peyveste:

Daima, Teab: Yorgunluk. Adavet: Dmanlk. Nakz- ahd: Ahdi bozma. Pie:

Sanat. Keti: Gemi. Mkes-mkesser: Krl. Mahi: Balk. Bdar: Uyank.

Kendm: Buday. Cv: Arpa. Erzan: Bolluk. Kesir: ok. Berf: Kar. Baran:

Yamur. Berd: Souk. Nerm: Yumuak. B erm: Utanmaz. Giran: Ar. Kaht:

Ktlk. Hmu: Sessiz. Esb: At. er ve ur: Ktlk ve karklk. Sayf:

Yaz. Zer': Ekin. Renc: Sz. Bed guy: Kt szl. Say': alma. Pelid:

Rezil. Fersde: Donuk. Eter: Deve. Kasr: Ksa. neb: zm B sud:

Faydasz. Zen: Kadn. Mezzi: nciten, Sehi: Cmert. Mihman: Misafir. Nan:

Ekmek. Mevt: lm. Dzd, Hrszlk. Muhil: Hile. eb: Gece. Ruz: Gndz.

Ekl: Obur. Mesaf: Harb saflar. Hnta: Buday. air: Arpa. Kalil: Az.

Mevve: Dzensiz. Tarraran: Soyguncular. Ferzend: Oul. Hi pesend:

Kendini beenmi. Kzib: Yalanc. Fehm: Anlama.)

Ey aziz, malm olsun ki, bu makamda, eski astronomi ilmini bu miktar

aklama ile yetinilip; beldelerin enlem ve boylam ve izilmi daireleri,

kre yzeyi gerei zere tasvir olunmutur. Balang meridyeni Halidan

adalarndan (Girinvi), balang enlemi ekvatordan itibar olunup, tertip

ve tanzim olunmutur.
 27-BLM:027:

DOKUZUNCU BLM

Yeni astronominin hret bulduunu, kaidelerinin kolay ve muhtasar

olduunu; yerin dnle hareket kldn ve yerin ekseninin, lemin

eksenine paralel ve kutbuna kar olduunu; yeni astronomlarn bunu ispat

ettiini; gezegenlerin bu astronomiye nispetle duyduunu, geri dndgn ve

dz gittiini; bu yeni astronomiye itirazlar olup, hepsine cevap

verildiini; feleklerin tabiatlarinde astronomlarn ihtilaf kldn dokuz

madde ile aklar.

Birinci Madde

Yeni astronominin hret bulup itibar kazandn bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, filozof ve astronom olan eski ve yeni bilginler,

esiri cisim kreleri (felekler) ve unsur cisimlerden (drt unsur) ibaret

olan lem kresinin yap ve mahiyetini, konumlarn tertibini ve

tavrlarn; hareket ve duru halindeki keyfiyetlerini; sair gizli

durumlarn akladklarnda iki gre ayrlmlardr. Filozoflarn

ounluunun isabetli grleri zere birini seip onda karar etmeleriyle,

eski astronomi nmiyle hret bulmutur. Bu gr seen eski astronomidir

ki, kendini tanmak ve Alah'n yarattklarn dnmek iin bu

"Marifetnme" de buraya gelinceye dek, yazlm ve aklanmtr.

kinci gre meyl ve rabet eden filozoflarn grlerine gre: Ateten

ibaret olan gnei, btn unsurlarn en mkemmeli, btn cisimlerin merkezi

olmak zere, lemin merkezinde hareketsiz durup topzemini, gnein

evresinde gezegenlerden biri gibi hareketli ve dnc; gkleri bir hal

zere hareketsiz farz ve itibar etmilerdir. Sonra, bu grlerine dzen

verip salamlatrmak iin alp ihtimam ettike, sade dil olan avam,

onlara, ta'n ve saldr talarn vururlard. Zira ki onlar, halkn akl ve

idrakine muhalif ve grdklerine aykr olan yerin hareketine kail

olurlard. Bylece insanlardan soukluk ve fke ve buz bulurlard. Lakin

bu cmle ile bile, eski zamandan son gnlere gelinceye dein yerin dnd

konusunda grler eksik olmayp; Eflatun dahi mrnn sonunda yerin

hareketine kail ve bu gre ynelmitir. Asrlar ilerledike devirler

getike, rasatlk gelimi ve gzetleme ileri srm olup, feleklerin

durumlar belirlenmi olup; sonraki bilginler zamannda rasat letleri ve

kanunlar fazla kihtimam ve tecrbe edilip, gerekli gzlemlerle feleklerin

durumlar nizam bulduka, ikinci gr bir mertebe reva bulmutur. Bylece

sonrakiler ounun tercihi olup, yeni astronomi nmyle yaygnlap, mehur

olmutur. Hata bu gre katlanlar, lemin yapsn taklitle evlerinde ve

kiliselerde era ve ate yakarlar imi. Ancak gaflet olunmasn ki, bu

durumlara itikat ve itimat etmek, dini ilerden ve kesin eylerden

deildir. Zira ki, lem kresi ne ekil ve yapda olursa olsun, gk ve yer

cisimlerinin terkibi her ne keyfiyette bulunursa bulunsun ve bu arh-

felek her ne takdir ile dnerse dnsn; hibir zaman lemin sonradan

yaratldn inkra mecal olmadna ve btn bunlar Allah'n olgun bir

ekilde yarattklar olduundan gayri hayal, muhal bir i olduuna itimat

ve itikat etmek din gereklerden ve kesin ilerdendir. Filozoflarn bu

cihan eitli biimlerde anlatmas, cihann yaratcsnn acaip

sanatndandr. Bu leme ne zan ile baklsa, o ynle devran

lemin yaratcsnn kudretinin kemalindendir.

kinci Madde

Yeni astronominin kaidelerinin kolay ve mazbut olduunu bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, yeni astronomlar demilerdir ki: nce gne sabit

bir yldz bulunmutur ki, lemin merkezinde, ortada, kuatc ve skin

konulmutur. Bundan sonra gnee yakn olup, gnein cismini lvi bulunan

utarit dairesinin dairesidir. Burada utarit yldz, gnein evresinde

seyr ve deveran edip, ayda dairesini kateder grnmtr. Bundan sonra

utaridin dairesini kuatan zhre dairesinin dairesidir. Zhre, dairesinin

sekiz ayda dolar. Bundan sonra zhrenin dairesini kuatr bir byk daire

ispat olunmutur. Yerkre su ve hava unsuruyle kuatlm olup, onlarla

beraber yldz misali geni daireyi bir sene tamamnda dolar bulunmutur.

Yine bu byk daire zere yer cisminin evresinde ayn dairesi tayin

olunmutur. Ay dahi, yeri, kendisine merkez edip, evresinde seyr ve

deveran edip bir ayda tamam kendi dairesini kateder bulunmutur. Bundan

sonra merih dairesi, yerin byk dairesini kuatp; merih yldz iki

seneye yakn zamanda, kendi dairesinde bir devresini tamam eder,

bulunmutur. Bundan sonra merih dairesini kuatan mteri dairesidir ki,

mteri yldz o zel dairesini oniki senede kateder mahede klnmtr.

Bundan sonra mteri dairesini kuatanzhal dairesidir ki, o yldz, o

dairesini otuz senede kateder hesap olunmutur. Bu yldzlardan baka,

yerin byk dairesinde zikrolunduu zere, ay, yeri merkez edip, evresinde

seyir ve dev eran eyledii misali drt yldz, mteriyi; be yldz,

zhali merkez edinip; drd mteri etrafnda ve bei zhal etrafnda

hareket eder ve dner grnmtr. Bu dokuz yldz, sonraki bilginler

zamannda asat olunmutur. Yeni isimlerle bunlara: Aycklar ad

verilmitir.

Btn bunlardan sonra bu dairelerin tmn kuatan sabit yldzlar felei

burlar gnden bilinmitir. Onun kalnl, holuunun genilii saysz

sabi yldzlarla ssl bulunmutur. Sabit yldzlardan her biri, byk bir

gne cismi menendi olup, lemin merkezinde konulmu ve kuatc gnein

beyan olunan tavr ve tarz zerine, basitlerden her birinin cismi

evrecinde, nice gezegen yldzn hareket ve dn zere olduklar rasat

zere bilinmitir. Bu gre gre, lemin yapsn tahlil ii vazolunan

ekiller ve daireler, bu blmn sonuna braklmtr.

nc Madde

Ey aziz, malm olsun ki, yeni astronomlar demilerdir ki: Evvela yerkre

kendi byk dairesi zerinde hareketiyle, batdan douya hareket edip,

burlar dairesini beher gn terti zere kat ederek, sene tamamnda o byk

dairesini tamamen bir kere devreder bilinmitir. ikinci olarak, yer o

senelik hareketinden baka, yine batdan douya kendi ekseni zerinde

hareketiyle dnp, beher gn yirmidrt saatte bir dnn tamam eder

hesap olunmutur. Yer, gnlk hareketiyle batdan douya hareket

eylediinden, bize nispetle gne ve btn yldzlar gnlk hareketle

doudan batya hareket eder grnmtr. Yerin bu iki hareketinin misali

budur ki: Mcessem bir kre, dz bir araziye atlp, evresinde dnyor

farzolunsa, dnen kre, o dz yerin uzunlamasna meydanna tamamen

geinceye dek kendi ekseni zere hareketiyle dnp, dolanmadan geri

kalmad gibi; yerkre dahi kendi byk dairesinde batdan douya hareket

ve seyir ile burlar feleinin meydann tamamiyle dolanncaya dek, kendi

merkezi evresinde kendi ekseni zere dnp, srekli dolanr bulunmutur.

nk yer, gne ile burlar felei arasnda vki bulunmutur. nk yer,

gne ile burlar felei arasnda vki bulunmutur. u halde yer,

burlardan birinin hizasna gelse, kanlmaz olarak o vakitte gne, o

burlarn karsnda olan burcu gelir grnmtr. Mesela yer, ko ile

gne arasnda bulunup, koun hizasnda iken, elbette gne onun karsnda

olan terazide bulunmutur. Bunun gibi yer, Yengete olduunda yani yengecin

hizasna geldiinde, elbette o anda gne, yengecin karsnda olan olak

burcunda gzlenmitir.

Velhasl yer, kuzey burlarnn birinin hizasnda olduunda, elbette o

esnada gne dahi kuzey burlarnn karsnda bulunan gney burlarnn

birinde grnmtr. Aksi dahi buna kyas ile bilinmitir. Gnein kuzey

burlarnda sekiz-dokuz gn kadar fazla elenmesi, yerin gney burlarnda

o kadar zaman gecikmesinden bulunmutur. Zira ki yer, gney burlar

hizasndan hareket ederken senelik dairesini bir miktar geniletmekle,

dairesinin gney yarsnda ziyadece duraklamak lazm gelir bilinmitir.

(Durumun hakikatini en iyi Allah bilir.)

Drdnc Madde

Yerkrenin ekseni, senev dairesinin zerinde gneitleyici dairenin

eksenine paralel; kutuplar, kutuplarnn hizasnda olduunu ve onunla gece

ve gndz saatlerinin muhtelif olup, drt mevsimin olutuunu bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, yeni astronomlar demilerdir ki: Yerkrenin

ekseni, senelik dairesinin zerinde kendisine ve gneitleyicinin yani

lemin eksenine paralel ve kutuplar kutuplarnn hizasnda bulunmutur.

Yerin kua olan ekvator, senelik dairesiyle gneitleyicinin yzeyinden

gney ve kuzeyde bulunmutur. Eer yerin ekseni, dairesinin ekseni gibi

burlar dairesinin eksenine paralel bulunsayd, daima her yerde gece ile

gndz eit olup, asla bir vakitte ve hibir mekanda drt mevsimin deiimi

ve birbirini takibi olmazd. u halde yer dairesinin ekseni, lemin

eksenine paralel olmayp, burlar ekseninin dairesi gibi yirmibuuk

derece uzak olur bulunmutur. nk yer, lemin eksenine farz olunan

hizalanmasn daima koruyarak, her anda burlar feleinin hissedilen ve

zel olan tarafna ynelik olarak deiir grnmtr. Elbette yer, senelik

hareketiyle gnein etrafn dolar olduka, mevsimlerin deiimi belirli

zamanlarda olur.

Mesela Yaz mevsimi geldiinde, yani yer olak burcuna hizalanp, gne onun

karsnda olan yenge burcunda grndnde yer, noktasnda konulup, yerin

ekseni olan (SM) hatt, lemin eksenine paralel klnmtr. Yirmibuuk

derece burlar dairesinin ekseninden uzaklap, yerin senelik dairesinin

yzeyine altmaltbuuk derecesinde, ki (V K H) as yanna eilir

bulunmutur. u halde bu surette gnein uas, dik olmak zere ular

grnmtr. Lakin gnein merkezinden yerin merkezine kan ua, yerin

yzeyine, yerin gneitleyici dairesinde ulamayp, belki yenge

dnencesinde yirmibuuk derece gneitleyici daireden kuzey kutbu semtine

doru uzak olmak zere ular bilinmitir. Bu sebepten gne, yerin kuzey

yarsn tamamen aydnlatp, kuzey burlarda grnr olduka, gney kutbu

tarafnda bir derece kadar yeri terk eder bulunmutur. Bundan sora yer,

sonbahar mevsiminin balangcnda (A) noktasna getiinde, yerin ekseni

olan (SM) hatt, kendine ve lemin eksenine paralellik zere

farz olunmutur. Bu srada yer, ko burcunun hizasnda bulunup, gne onun

karsnda olan terazide grnmekle, gnein merkezinden yerin merkezine

kan ua ki, lemin eksenine dik olur bulunmutur. O yerin yzeyine,

gneitleyici dairenin terazi burcunun balangc itibar olunan noktasndan

ular mahede olunmutur. ki kutbun taraflarnda olan yere eitlik zere

yaylr bilinmitir. Bundan sonra k mevsiminin balangc eriip, yer (H)

noktasna geldii srada (SM) ekseninin eitlii olduu zere kalp,

gnein uas olak dnencesi yerinde yerin yzeyine dik eritiinden,

yerkrenin gney yarsn tamamen aydnlatp, kuzey kutbu tarafna bir

derece yeri terk eder mahede olunmutur. Bahar mevsiminin balangcnda,

yer gnlk hareketiyle noktasna vardnda yani terazi burcunun

balangcna eritiine, gne o vakitte kota grnmtr. u halde

gnein merkezinden yerin merkezine kan ua, yeryzne gneitleyicinin

koun balangcna vki olan noktasna ular bulunmutur. Bu surette yine

iki kutbun taraflarna eitlik zere k salr bilinmitir. Lakin bu

takdirce yerin aydnlk semti, gnee dnk bulunduundan, bizlere ak

olmaz. Zira ki ekil d bir yerde bulunmutur. u halde yeni astronomiye

gre, gece ve gndzn birbirini takibi ve uzamas: Drt mevsimin deiim

ve farkll iki kutup altnda doksannc enlemin gece ve gndz bu

yolla bilinmitir. (Vallahi a'lem.)

Beinci Madde

Yeni astronominin kaideleri kuvvet bulup, muteber olduunu bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, yeni astronomlar demilerdir ki: Yerin senelik

dairesinin hizasnda bulunan bitler feleinin, mesela (B C) noktasna,

yahut (D Y) noktas, bize gayet uzak olduundan, bir nokta kadar

grnmtr. u halde bunda ellbette lazm gelir ki, yerin ekseni, kendi

senelik dairesinin herhangi noktasnda bulunursa, sbitler feleinin daima

onun ayns bir noktasna dnk olmu grne. Yer kutunun ykseklii daima

ayn tarafa ve tepemizde olan ayn yldza ve bir lye bak ile ortaya

km buluna. Geri yer, gerekte burlar feleinde yani kendi senelik

dairesinde bulunan hareketiyle kh oy yldza, kh bu yldza, kh gneye

ve kh kuzeye ziyade yakn olursa da; halbuki bizden pek uzak olan sbitler

feleine nispetle yerin senelik dairesi ancak bir nokta kadar gelmitir. u

halde yerin sbitler feleinden uzakl ve yaknl fark olunmaz olmutur.

Kudret-i lahiyede son tayin etmeye cesaret edenlerin yannda sz edilen

i, ziyadesiyle uzak ve garip ise de, dikkatli bir bakla dnlse, iin

aslnda uzaklama yoktur. Bu yeni astronominin gerei olan yerin hareketini

uzak grp, kabul etmeyenlere, fikir ve mlahaza lazmdr ki; eski

astronominin dahi bundan ziyade nice ileri kabulden uzak grnr ve

bilinir olmutur.

Bunlardan biri, ilk hareket ettiricinin yani byk felein genilik ve

byklyle o acaip ve garip srattir ki, onunla beher gn doudan batya

olan dnn tamamlar bilinmitir. Biri dahi, byk felein yirmidrt saat

mddetinde kendi iinde kuatlm olan feleklerin hareketleri ve

hareketlerinde bulunan sratleridir ki; her biri, byk felei muhalefet

ederek, kendi tabiatleri gereince batdan douya hareket ederlerken, yine

byk felee uymakla her gn doudan batya bir kere dn hareketlerini

tamam ederler denilmitir. Halbuki bir tfein kurunu seyrinde bulunan

sratten, o gnlak hareketle ilk hareket ettiricinin mntkasnda olan

srat, yzbin kat fazla ve iddetli olmak gerek. Ta ki bu mddette bir

dnn tamamlamak mmkn ola. u halde o byk cisim olup, st yzeyinin

ekli henz bilinmeyen byk felein iinde bulunan byk feleklerin

kendilerine nispetle bir habbe ve bir nokta kadar olan yerin evresinde

dolanmalarndan bu kre eklinde olup, harekete daha fazla isidatl olan

yerin kk cisminin, byk gnein etrafn senede bir kere dolanmas ok

daha kolay ve layk olup, durumun gereine uygun, iin aslna muvafk

gelip, akla daha yakn olmutur. Yerkrenin o senelik dairesinde hareket

eder olduka ekseni ayn eitliini korur, denildii yle demek deildir

ki, yerin ekseni asla bir vakitte ve hibir cihetle konumunu deitirmeye.

Zira ki yerin eksenin gayet yava olan hareketle yirmibebin sekizyz onalt

gne senesinde burlar feleinin evresindeki bir daire izer bulunmutur.

Yerin bu hareketinden lazm gelir ki, burlar kua dairesiyle

gneitleyici dairenin kesime yerleri ki, gece ve gndzn eit olduu

nokta bulunmutur. O iki nokta burlar sras hilaf zere yani doudan

batya geerler. Bu harekete onun iin gece ile gndz eitliinin

tekaddm denilmitir.

u halde sbit yldzlarn burlar sras zere yani batdan douya olan

hareketlerinin ortaya kmas ve gece ile gndz eitlii noktasndan

douya doru bulunan uzaklklarnn fazlalamas, yerin bu hareketinden

kar bilinmitir. Yerin bu hareketi bir tertip zere olmayp, kark

bulunmutur. Zira ki sbitlerin burlar sras yzere bulunan hareketleri,

kh yz senede bir derece, kh yetmi senede bir derece ve kh altm senede

bir derece miktar muayene klnmtr. u halde yerin ekseni, kuzeyden

gneye ve gneyden kuzeye yalnz yirmidrt dakika miktar hareket eder

bulunmutur. yle ki yerin mihverinin ucu bu tr bkk ve sarmak

hareketle bir bkk ve sarmak daire meydana getirir hayal edilip,

farz olunmutur. (Durumun hakikatini en iyi Allah bilir.)

Altnc Madde

Yeni astronomiye nisbetle be arm gezegenin yava hareket etme ve

duraklama keyfiyetini, dz gidi ve geri dn mahiyetini bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, yeni astronomlar demilerdir ki: Gezegen

yldzlardan be armta bulunan yava hareket, duraklama, geri dnme ve

dz gidi bu yeni gre gre dndrc felee muhta olmayp, kolaylkla

bilinmitir. Zira ki be armn duraklama ve geri dn gibi muhtelif

durumlar ancak bizim hareket halinde bulunan yerde bu yldzlara

baktmzdandr. Onlar bize kh yavalkla, kh duraklama ile, kh geri

dnle nitelinmi grnmtr. Ancak faraza lemin merkezi olan gne

zerinde bulunmu olaydk; gzmze bu tr hayaller asla grnmez olurdu.

Zira ki onlarn dn hareketi benzerli ve dzgn bulunmutur. Nitekim daha

nce aklanmtr ki, utarit ile zhre gnein etrafnda bulunan senelik

dairesini geri kalan yldzdan yani merih, mtei ve zhalden nce

bitirir. Bu sebeptendir ki utarit ile zhre bazen gne ile yer arasnda ve

yer yine gne ile yldz arasnda bulunurlar.

yksein aklanmasnda farz ederiz ki dz ekile gne (A) noktasnda

olsun. Yerin senelik dairesi (B,H,A,C,T,L) dairesi olsun. Mesela merihin

dairesi dahi (T,D,K,R,Y,B) dairesi olsun ki merih bu dairenin bir yayn

kat edinceye dek yer kendi dairesinde olan dnn tamam eder. Bundan sonra

sabit felek (M,F,K,N) dairesi olun. imdi deriz ki, yer (L) noktasnda ve

merih (T) noktasnda bulunduklar vakitte merih yldz, sabitler

dairesinden (M) noktasnda grlr. Bundan sona yer (L) noktasndan (B)

noktasna ve yldz dahi (T) noktasndan (D) noktasna gesin. yle ki yer,

yldz ile gne arasnda yakn olmak zere intikal eder. Bu vakitte
yldz, sabitler dairesinden (La) noktasnda muayene olunur. u halde bu

surette burlarn tertibine gre olan hareketin (M) noktasndan (La)

noktasna tacil etmesi mahede olunup, srat ve dzgn gidi denilir.

Bundan sonra yer (B) noktasndan (H) noktasna ve yldz (D) noktasndan

(K) noktasna varr. Bu srada yine (La) noktasnda hissedilip, yava gidi

ve duraklama nce hasl olur. Bundan sonra yer (A) noktasna ve yldz (R)

noktasna vardklarnda o vakit yine yldz (F) noktasnda bulunur. u

halde burlar tertibinin hilafnda geri dn grlr. Elbette bu surette

olan durumuna geri dn ad verilir. Bundan sonra yer (C) noktasna ve

yldz (Y) noktasna ulatklarnda bu srada yine yldz (F) noktasnda

grlm olup, ikinci duraklama ve ikinci yavalama hasl olur. Bundan

sonra (T) noktasnda grnr. Burlar tertibi zerinde hareket eder bulunur

ki dz gidi ve srat denilir.

Bu tafsil ki utarit hakknda tasvir olunmutur. Zhre hakknda da ayns

geerlidir. Ancak fark budur ki, bu deiiklikler onda yava bulunmutur.

Zira ki, zhre, utaritten ziyade zamanda kendi dairesini dolar

grlmtr. Nitekim yukarda aklanmtr. Bu blmde yazlan

aklamalar yeni astronomiye belki pek eskiye nmune olmaya kifayet

ettiinden imdi bu gre ynelen sorular ve cevaplarn yazlmasna

geilmitir.

Yedinci Madde

Bu yeni astronomlara yneltilen sorular ve cevaplar bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, yeni astronomlara, din konularda ve rasat ve

astronomi ile ilgili kanunlarda nce yle itiraz olunmutur ki: Bu yeni
gr tabir olunan grler; semav kitaplarn bildirdiklerine aykrdr.

Ve her eye ki, durumu ve an byle ola. Asla bir vecihle kendisine rabet

ve iltifat olunmaya layk ve aheste deildir. mdi, bu yeni gr tabir

olunan tahayyllere dahi asla rabet ve iltifat olunmak layk ve seza

deildir, cevabn dahi byklerde reddederek byle vermilerdir ki: in

asl olmak zere rabet ve iltifat olunmaa mahal yoktur denilirse; her ne

kadar ki kabullenilirse de asla faydas yoktur. Faraza olduu itibariyle de

asla rabet ve iltifata layk ve seza deildir, denilirse memnudur.

Kkler de, konuarak bu minval zere cevap etmilerdir ki: Yer, bu yeni

astronomiye gre dahi haddizatnda hareket ile nitelinmi olmayp,

hakikatte hareke edici olan kendisini, yani yeri kuatan o yumuak

maddeden ola girdabdr. Zira ki yer, o girdab olan ince ve yumuak

maddenin belirli paralar arasnda daima kuatl olup; hemen gemiye

giren kimsenin gemi iinde sakin olduu gibi yer dahi yumuak maddenin

muayyen paralar iinde daima sakin olur. Bir daha bu tarz ile cevap

vermilerdir ki: Din ilere ve yaratla bal olduklar takdirde,

mcerret grmze gre, ok kat hkmer semav kitaplarda irat

olunmutur bu cmleden olarak, Tevrat'ta aya: Byk kandil, ad verildii

vrittir. Bununla beraber ki, vka bakar olduumuzda, ay dier

yldzlardan kk olduundan baka, nurunu dahi gneten alr bulunmutur.

Yer daima sakindir, hkm ki, Tevat ciltlerinde erh olunmutur. Kastedilen

mn ile gizli ve gerektir. Zira ki bu szn o yerde balangc byledir

ki: Oluumun biri gider, biri gelir. Byle olunca szn tamam budur ki:

Yer daima sakindir. u halde siyak ve sibaka gre yer, daima sakindir,

demek; yer daima olduu gibi baki kalr, inklap ve deiimden uzaktr: Her

ne kadar ki bazen kendisinde oluum ve bozuum vki olursa da, demektir.

Dier kitaplarn syledikleri bu mnya irca olunmutur. Zira ki yer,

toplam itibariyle asla ne dalr, ne de bozulma kabul eder, deyip cevap

etmilerdir.

Astronomi ve rasat kanunlarna dayanlarak, bu grtekilere itiraz

olunmutur ki: eer yer, lemin merkezinden uzak olup, kendi senelik

dairesinde hareket eder olsayd; mesela kuzey kutbunun ykseklii her zaman

bir slup zere kalmazd. Baucu noktamzda bulunan yldzlar, daima ortada

olmazd. Her vakitte sbitler feleinin belirli bir yars bize mukabil

gelmezdi. Doruk ile etek dahi bu minval zere tayin bulmazd. Bunlarn

cevaplar dahi byle olmutur ki: Yer, ekseni yzere hareket ettii

takdirce, kuzey kutbunun ykseklii her zaman bir slup zere olup, baucu

noktamzda bulunan yldz, daima zhir olur. Felek kresinin belirli bir

yars yani belirli dokuz burcu tamamyle er vakitte bizim karmzda olup,

baktmz yer olurdu. u kadar var ki, daima yerin bir belirli noktasnda

durmamz art ve lazm gelir. nk nce dediimiz gibi, sabitler felei

bizden o kadar uzaktr ki, ona nispetle yerin byk senelik dairesi, bir

nokta kadar grnr. nk yerin ekseni, lemin ekseni ile daima ayn

hizada bulunur.

u halde belirtilen hkme gre, daima yerin bir belirli ktasnda sabit

ve durucu olmaz. Onun iin art olunmutur ki, kuzey kutbunun daima tek yol

zere olan ykseklii bizim grmze gre bulunmutur. Yerin daima bir

belirli yerinde olduumuz zamanda bir kararda grnmtrki. Yani bu art,

bizim iin bulunan belirli ufku ve baucu noktamzda olan belirli noktay

kaybettiimiz ve deitirdiimiz vakitte bulunmutur. Zira ki, mesela

kuzeyden gneye doru veya gneyden kuzeye doru yerkre zerinde hareket

edip, belirli yerimizi baucu noktamzda bulunan belirli noktay

deitirdiimiz zamanda elbette bize felein bir baka ktas zhir olur.

Daha nce onu biz, asla gremezdir. Ona bedel, nce grr olduumuz ktas,
bize, tamamyle gizli olur. Ad geen kutbun ykseklii ve baucumuzda olan

yldzlar dahi deiken olur.

Doruk ile etein tayinleri lzumuyle olan elikiye byle kar olmutur

ki, bu yn zere yer, o senelik dairesinde, gney burlar hizasnda

harekette iken dahi gneten uzak olmak ve konumunu bulmaa doruk hsl

olur. Kuzey burlar hizasnda harekette iken yine gnee yakn olmak

durumuna geldiinde, etei peyda olur. Bu astronominin dour ve etei

hkmleri aynen eski astronomideki gibidir. Ancak fark budur ki, oda

uzaklk ve yaknlk gnein hareketinden, bu gre gre yerin hareketinden

bulunmutur. Onda deien doruk ve etek, burlar feleinin hareketinden ve

bunda yine yerin yavalamasndan bilinmitir.

Bundan sonra bu cevaplarn koruyucusu bulunan mukaddimeye itiraz

olunmutur. Sabitler feleinin bizden ta o miktar uzaklk mesafesi ki,

onunla yerin senelik byk dairesi, yerin bir noktas, bir nokta kadar

grne. Bu gr inanlmayacak mertebe uzak bulunmutur. Bu itiraza byle

cevap olunmutur ki: nk kabul edilmeyen bu hkm, senede dayanmamtr.

bununla beraber, sz edilen kklk ile asl maksadmz bulunan

feleklerin durumlarnn nizam ispat olunmutur. u halde bu tr ilimlerde

bunun gibi olmaz grlecek kati iler ok bulunmutur. Onun iin zarar

vermez denilmitir. (Dorusunu en iyi bilen Allah'tr).

Sekizinci Madde

Bu yeni astronomlara, tabiat kaidelerine dayanarak olan itirazlar ve

cevaplarn bildirir.

Ey aziz, malum olsun ki, yeni astronomlara tabiat kaidelerine dayanlarak

itirazlar olunmutur ki; mekanlarn en aas, lemin merkezidir ve

mekanlarn en aanda yine ar cisimlerden olan yerkrenin sakin olmas

en uygun ve en gereklidir. Bundan baka, eer yer hareketli olsa, elbette

hissolunurdu. Binalarn ve aalarn dahi alar aa gelip yklrlard.

Ar cisimler yukardan aaya dik olarak inemez olurdu. Zira ki, dmdz

varacak olduklar noktalar, yer yzeyiyle beraber harekette olurdu. Kular

havada uarken, nk yer onlarn yuvalarn alp birlikte gtrr, bu

durumda onlar, yuvalarn bir daha bulamazlard. Bundan baka batya doru

atlp yuvarlanan top nesnenin hareketi, dou tarafna doru yuvarland

zamanda bulunan hareketinden pek ok yava olurdu. Elbette bat semtine

atlan, dou tarafna atlan oktan pek ok ziyade menzil alrd. Zira ki

ok, batya giderken, batdan douya gelen yerin yzeyi, onu karlamakla, o

okun yerin yzeyinden kat ettii mesafe ok olurdu. Onun douya gitmesinde

bu hareket olmazd.

Bu itirazlarn tek tek cevaplar byle verilmitir ki: Yer, mekanlarn en

aas mdr, deil midir? Henz tespit edilip, belirlenmi deildir.

spat delilleri pheli ve reddedilmitir. Bundan baka yerin tabiatna

bakldnda, sair yldzlardan ar olmas dahi henz malum deildir.

Belki aada ve yukarda olmalar bize kyasla bulunmutur. Geri byk

talar ve ar cisimler, yerden ayrldklar anda yine yere dnerlerse de;

lakin yerkre hemen ar bir cisim gibi kendi yerinden hareket etme olmak

lazm gelmez. Yine cevap olunmutur ki: Biz, yerle birlik o yumuak madde

iinde kuatlm olup, su grnts gibi yerle beraber hareket eder

olduumuzdan, yerin hareketini hissedemeyiz. binalarn ve aalarn dahi

eilip krlmadklar bundan bilinir. Belki bu delilden, bunlarn ayakta

durmas ve sebat lazm gelir. Yer sakin olsun yahut yumuak madde ile

hareketli olsun, ar cismin yukardan aa doru dik olarak inmesine bir

engel yoktur. nk arn inii, hareketinden gayri sz edilen yumuak

maddenin hareketinden dahi pay almas muhakkaktr. Bu, ayniyle o ta

gibidir, ki, geminin sereninden dibine doru atlmtr. Zira ki, bu tr

talarn yukardan aaya atld halde serenin dibine dt tecrbe ile

bilinmitir. Gemi sakin olsun veya hareket halinde olsun ve buna dahi aynen

yle sebeb, an dnden gayri geminin hareketinden dahi hissedar

olmasdr. Belki bu hususta dorusu budur ki: Ne ar cismin ve ne ad

geen tan inii denilen hareketi kesinlikle dz deildir. belki kavisli

bir hat izerek hsl olur. Geri bizim grmze gre ki geminin iinde

dik tahayyl olunursa da; bu, tpk buna benzer ki, bir kimse bir geminin

gvertesinden sereni dibine bir ta attnda, doru hareketle indiini

muayene eder. Lakin geminin dndan, yani denizin kenarndan bakanlara o

tata iki hareket olur ki; biriyle dik olarak iner, biriyle dahi geminin

hareketine uygunluk eder. yle ki, o iki hareketiyle bir eri izgi

izdiini gzlerler. Byle olunca, denizde balklar suyun hareketinin

etkisinde kaldklar gibi, kular dahi havann hareketinin etkisinde

kaldklarndan, yuvalarndan uzaklamalar ve ayrlmalar lazm gelmez.

Douya doru atlan yuvarlanan krenin hareketi daha hzl olmaz. Batya

doru atlan okun d mesafesi ziyade bulunmaz.

Dokuzuncu Madde

Bu yeni astronomiye gre, gklerin tabiatlarn ve saylarn bildirir.

Ey aziz, malum olsun ki, filozoflar, feleklerin tabiatlarnda yani

feleklerin maddelerinde ihtilaf edip, eski astronomiye rabet edenler

yukarda akland zere, esir cisimlerin maddesine ve musammat

cisimlere, yani hacim, salabet, saffet ve effet zere olup; feleklerde

artma, azalma, younlama, seyrelme, yarlma ve birleme olmayp, harekette

iddet ve zayflama, geri dn ve duraklama ve yerlerinden kma kabul

etmezler, demilerdir. Bu yeni astronomiye taraftar olanlar, gklerin

maddelerinden hacim ve salabeti kaldrp; feleklerin tabiatlar sulu ve

yumuaktr: Yarlma ve birleme kabul eder cisimlerdir, demilerdir. Bu

yeni gre gre: Gklerin says e hasredilmitir. Evvelki gk,

unsurlar ve gezegenlerin tmnden ibaret olan topluluktur. kinci gk,

bize nzr olup gzetlediimiz sabitler feleidir. nc gk, sbitler

feleinin kalnl mesafesi her ne kadar geni ise de, tesinde bu felei

kuatan byk felein snrsz ve sonsuz olmas aratrlarak kesinleip,

saadet ehli iin dinlenme yeri tayin klnmtr.

Bu yeni astronominin, eski astronomiye uygun btn kaide ve hkmleri

kuvvet bulup, be yzyldan bu ana gelinceye dek, sonraki bilginleri

makbul bulunmutur. Bizim muradmz ve maksadmz olan, yaratcy

tanmaya vesile bulunan insanlar lemine ayna olarak konulan byk lemi,

bu cevihle bu ynden dahi seyr iin bu miktarca yazma ve aklama ile

yetinilip; saadetnmemizden dahi gzelliklere ve sanatlara yol ac ve

iletici olmak iin onalt rubai yazarak, bu blm tamamlanp, metinde sz

edilen ekillerin buraya izilmesi mnasip grlmtr.

Halk eyledi ey Hda bu ibretgh

Eflak ve anasr ve bu ems ve mh

Kur'an'da dedin fe semme vech'ullah

(Ey Hda, bu ibretgh yarattn: Felekleri unsurlar, gnei e ay.

Kur'an'da: "Hangi tarafa ynelirseniz oras Allah'a ibadet yndr." (2/115)

dedin. lah, eyann hakikatini bize gster.)

Eflak ve anasr ve mevald ey dil

Ecsam ve tabayi ve suverdir hep bil

n lemdir hakm-i sun'u mil

Pes heyet-i lemi tefekkr ho kl

(Ey gnl, felekler, unsurlar, bileikler, cisimler ve tabiatlar hep

suretlerdir bil! nk hakm olan Allah'n sanat leme mildir. O halde

lemin hey'Etine iyi tefekkr kl.)

Eflak ile devr eder kevakib her an

Tesir edib imtizac eder bu erkan

Drt tab- muhalif olsa memzuc ey can

Madenle nebat olur ve hayvan insan

(Her an yldzlar feleklerle dner. Onlarn tesiriyle karr bu zler.

Drt farkl tabiat karnca ey can; madenlerle bitkiler, hayvan ve insan

olur.)

Hakk bu cihan bil kitab- hikmet

Eflak ve anasr huruf ve kudret

Terkib ve mevalid ve kela- izzet

Fehm et kelimat- Rabbi al ok ibret

(Hakk, cihan ibret kitab bil. Felekleri ve unsurlar harfler ve kudret;

btn bileikleri zzet'in kelam bil, Rabin kelimelerini anla, ok ibret

al.)

Bulan kelimat- Rabbi'den mny

Hi olmaz o harfgr ve kor kavgay

Tuba ona kim o fehm eder eyay

Ne gr iitse yd eder Mevla'y

(Rabb kelimelerden mnay bulan, harflere taklmaz ve kavgay brakr.

Eyay anlayana ne mutlu ki, ne grp iitse Meva'y ydeder.)

Hakk dile gel klma heves dnyaya

Emvac koyup kendini sal deryaya

bak bu kelimat- Rab olan eyaya

Ho bu kelimat anla dal mnaya

(Hakk, gnle gel! Dnyaya heves klma. Dalgalar koyup, kendini denize

sal. Bu Rabbin kelimeleri ola eyaya bak; bu kelimeleri iyi anla mnaya

dal.)

Bu bahr ne eksilir ne artar asla

Emvac gelir gider o bahre asla

Alem ki o mevcler gibidir mesela

Kalmaz iki an iinde bki fasla

(Bir deniz ki, asla eksilmez ve artmaz, dalgalar ona bitiik olarak gelir

gider. Alem ki, o dalgalar gibidir mesela; iki an iinde tek fasl bki

kalmaz.)

Hakk, ha iin ver ehline dnyay

Ednay unut seversen ol lay

Emvac ile bo yorulma bul deryay

Yo anla bu msivay bil Mevl'y

(Hakk, Hak iin dnyay ehline ver. Yceyi seversen alaklar unut.

Dalgalarla bouna yorulma, denizi bul. Masivay yok anla, Mevla'y bil.)

Hakk, onu iste bil cihan fn

Bul mevt-i iradide hayat- can

"Mt kable en temt" tan

Dnya seni terk etmeden sen eyle an

(Hakk, cihan geici bil, Allah' iste. Can hayatn irad lmde bul,

"lmeden nce lnz" hadisini tan. Dnya seni terk etmeden, sen onu

terk et.)

Ah savmla balasam dehan hani

Akl okusu nsha,i cihan hani

Dil bilse o mana-y nihn hani

Dil bilse o mana-y nihn hani

Can bulsa o can- can hani hani

(Hani, az orula balasam, akl cihan nshasn okusa hani Gnl o gizli

manay bilse hani. Hani hani!.. Can bulsa cann cann!)

Ah sumtla balasam dehan hani

Dil sylese dinlesem nihan hani

Can grse o mna-y cihan hani

Akle bulaydm an hani hani

(Sktla balasam az hani, gnl sylese, dinlesem gizliyi hani! Hani o

cihann mnasn can grse. Hani hani... ak ile bulaydm O'nu.)

Bir bildim iki cihan marur oldum

Ahkam- meratibin koyup dr oldum

n halile vahdet-i vcuda buldum

Pes fz- meratibiyle mesrur oldum

(ki cihan bir bildim, marur oldum. Mertebelerin hkmlerini koyup, uzak

oldum. n hl ile vahdet-i vcudu buldum, o anda mertebeleri korumakla

mesrur oldum.)

Hep varl bir bilince adn oldum

Ahkam- meratibinde ndn oldun

n bildiimi grb de hayran oldum

Her mertebede muti-i ferman oldum

(Varl hep bir bilince dn oldum. Mertebelerin hkmlerinde ndn

oldum. nk bildirimi grp de hayran oldum ve her mertebede fermana

itaatkr oldum.)

Tevhid-i vcuda nki hemrah oldum

Ahkam- meratibinde gmrah oldum

n zevk-i hude erdim gah oldum

Her mertebesinde ho maa'llah oldum

(nk tevhid-i vcuda yolda oldum. Mertebelerinin hkmlerinde yolumu

ardm. Mahede zevkini erdim gah oldum. Her mertebesinde Allah'la

beraber oldum.)

Zannmca yakn ve sdkla sddkam

Tevhid-i vcud ile dolu tahkikam

Her mertebe n vcud eder hkm- dier

Pes hfz- meratib etsem zndkam

(Zannmca yaknim ve sdkla sddkm, varl birliiyle dolu ve

aratrcym. Her mertebede varlk dier hkm eder. imdi mertebeleri

korusam zndm.)

Bil vahdet-i lemi ki arz- hakdr

Ol eh ki gayrdur bu srr- mulakdr

Esrar- cihan syleyen ahmaktr

Hfz edeni hfz eden eh mutlaktr

(Alemin birliini, Hak'kn arz bil. O eh ki gayurdur, bu mulak srdr.

Cihann srlarn syleyen ahmaktr. Koruyan koruyan mutlak ehtir.)

28-BLM:028:

ONUNCU BLM

Bileiklerin oluum keyfiyetini, yani tam bileik cisimler olan bileii

(mevalid-i selse) ki maden, bitki ve hayvandr. Hepsini yedi madde ile

aklar.

Birinci Madde

Tabiilerden bulunan bileikleri tmnn asllarn ve maddelerini; tam

mrekkep cisimlerin cinslerini ve nevilerini toplucu bildirir.

Ey aziz, malum olsun ki, filozoflar demilerdir ki: Oluum ve bozuum lemi

iinde meydana gelen atmosfer ve bileik, yksek babalarn aa

analarda bulunan tesirlerinin neticesidir. Yani ay feleinin iinde vcuda

gelen bileik cisimlerin tam ve tam olmayan, btn yedi gezegen yldzn

drt unsurda olan tesirlerinden hsldr. Yedi gezegen ise, gece gndz,

Hak'kn emrine itaatkr ve boyun eicidir. Hepsi onun g ve kuvveti ile

hareketli ve tesirlidir. Nitekim Nazm- Kerim'inde buyurmutur: "Gnei,

ay ve yldzlar, Allah, emrine bal kld. dikkat ediniz ki, hem

yaratmak hem de emretmek ona mahsustur. Alemlerin Rabbi olan Allah ne kadar

ycedir."(7/54)

BEYT

n yedi erden mdam hmiledir r-zen

Tfl- mevlid hem domadadr dembedem

(Yedi erkekten drt kadn srekli hamiledir. bileik ocuk srekli

domaktadr.)

Drt unsur ki, ate, su, hava ve topraktr. Bu drdn birbiri ile kaynap

birlemesinden meydana gelen tam bileik cisimlerin, yani bileiin

birincisi maden cinsidir ki, ta nevileri dahi ondandr. Balangta

dumanlar ve buharlar, unsurlara geer ve deiir. Ama dumanlar yerin

incelikleridir ki, gnein stmas ile havaya ykselir, onunla karr.

Buharlar, nehir ve deniz sularnn incelikleridir ki, yine gnein stmas

ile havaya kp onunla karr. Buhar ve dumandan yar bileikler oluur

ki, yukarda aklanan atmosferdir. Sularn zleri karlar ve yamurlardr

ki, yerin karnna ekildiinde, orada toprak paralar ile kararak

koyular. Bundan sonra yerin derinliine sirayet eden gnein harareti o

koyulaan zleri kaynatarak maden, bitki ve hayan maddesi eder. Bu

bileik ancak birbirine artc bir tertiple, ltif nizamla suret

bulmutur. Btn bunlar yapn, zalimlerin sylediklerinden yce olan,

Allah'dr.

Bu kinatn ilk mertebeleri kesif topraktr. Son mertebeleri temiz nefstir

ki, gayet ltiftir. Zira ki madenlerin evveli toprak ve suya, sonu bitkiye

bitiiktir. Bitkileri nevveli madene ve sonu hayvana bitiiktir.

Hayvanlarn evveli bitkiye ve sonu insana bitiiktir. nsan nefislerin

evveli hayvan ve sonu melek temiz nefislere ular. Olgunluu ancak onda

hsldr.

NAZM

Bu kinat- cihan hep tebeddl eyler md

Semadan arza dek ve zerrelerle t hurd

Cihan kevn ve fesd ire cmle rabetle

Kemalini talib eyler mrebbiden cavid

Kemal-i hak nebat ve kemal-i hayvandr

Kemal-i hayvan insandr oldur asl- nvd

Kemal-i de olur hem visl-i ak- cemil

Ki oldur asl- muradt gayet-i her mid

bahr-i mevc olur ondan buhar ve gym ve matar

Matar ki sel olur asln bulur garib ve bayid

ak seyreder eyay devreder daim

Her anda kevn ve fesad oldu baka halk- cedd

O ki cihan bu hikmetle seyreder Hakk

Ol ehl-i dildir o vas-i dil oldu ar- mecd

(Bu cihan kinat mit hep deitirir; gkten yere dek zerrelerle ta

gnee. Hepsi, oluum ve bozuum cihan iire rabetle, daii Mrebbi'den

kemalini ister. Topran kemali bitkidir, bitkinin kemali hayvandr,

hayvann kemali insandr; mjdenin asl odur. nsann kemali, Celil'in

akna ulamaktr ki odur muratlarn asl ve her midin gayesi. nk

dalgal deniz olur ve ondan buhar, bulut, yamur ve ysel olur, asln bulur

ve uzak ve yakn. Ak, eyay seyreder ve srekli devreder. Oluum ve

bozuum her anda yeni ve baka bir yaratl oldu. Ey Hakk! O ki, cihan

bu hikmetle seyreder; o, gnl ehlidir.O geni gnl, Mecid'in ar oldu.)

kinci Madde

bileiin ilki olan madenlerin durumlarn ayrntl olarak ve

eitlerin toplu olarak bildirir.

Ey aziz, malum olsun ki, filozoflar demilerdir ki: bileiin balangc

bulunan madenlerin cmlesi, yerin iinde hapsolan buhar ve dumanlardan

oluan cisimlerdir ki, nicelik ve nitelikte muhtelif bulunan karmlar ve

bileimler olmutur. Eer bileimi kavi olup, eki kabul ederse, yedi

mehur cisimdir ki: Altn, gm, bakr, kalay, demir, kurun ve tuntur.

Bileimi kavi olup, ekile ezilmezse, ta cinsidir ki: Elmas, la'l, yakut,

zmrt, zebercet, seylan ve pruze gibidir.

Eer buhar, duman zere stn gelirse; yeim, mermer, billur, civa vesair

effaf olan cevherler oluur. Eer duman buhar zere stn olursa; tuz,
karbonat, kkrt, niadr ve ap gibi. Baz talar, rutubetle zlr;

tuzlu cisimler gibi. Bazs atele zlr; kalsiyum ve kkrt gibi.

Yumuak ise, cva olur.

Btn madenlerin asllar, bir miktar yer iinde oluup durdukta; onlardan

fruu, asrlarn gemesiyle zeminin dibine girip ve inip gitmektedir.

Nitekim btn bitkilerin ve aalarn asllar, yerin altnda oluup, bir

sre durduktan sonra onlardan fruu ve dallar zamanlarn gemesiyle havaya

kmaktadr.

Yedi mehur cismin oluumu, ancak cva ile kkrtn nicelik ve nitelikte

farkllklarndan ve karmalarndan hsl olur. Cvann oluumu, o su

paralarndandr ki, topran ince paralarna karp, yksek hareketle

kaynamtr. Kkrt ise, iddetli hareketle karlaan ve su toprak

paralarndan olutur ki, scaktan ya gibi olmutur.

effaf ve kat cisimlerin oluumu; o tatl sulardandr ki, madenlerde sert

talar iinde nice bin yl uzun bekleyile safa bulup, madeni, hareketinden

talamtr. effaf olmayan cisimlerin oluumu; o yapkan amurla suyun

kaynamasndandr ki, gnein harareti ona, nice bin sene tesir etmitir.

Rutubetle ayran cisimlerin oluumu; yerin yakc ve kuru maddelerine

suyun iddetli karmndan hsl olur.

Yal cisimlerin oluumu; yerin iinde bekleyen rutubetlerdendir ki,

madenin hararetiyle incelip ve zlp, blgenin toprana kartnda,

madenin harareti onu, piirmekle ya gibi koyu olmutur. u halde altn

madeni, dalar iinde ve yumuak tal, kumlu yerlerde oluur. Gm ve

benzerleri, dalarn iinde yumuak toprak ile karan talar iine

oluurlar. Kkrt madenleri; nemli, slak, yal ve yumuak toprakta

oluurlar. Tuz, yumuak yerlerde hsl olur. Kire madeni, kire ile

karan kumlu yerlerde oluur. Zaclar ve aplar, kra ve sert yerlerde

vcuda gelirler.

Bu kyas zere her maden, bir blgeye mahsus bulunmutur. O madenin

oluumu, o blgenin zelliklerinden bilinmitir. Tek tek ok olmalarna

ramen, madenler neve mnhasr klnmtr: Kat madenler, ta madenler,

yal madenler.

nc Madde

Madenlerden kat cisimlerin oluumunu, tabiatlarn ve vasflarn

bildirir.

Ey aziz, malum olsun ki, filozoflar demilerdir ki: tr madenden

evvelkisi katlardr ki, ad geen yedi mehur cisimdir. Onlarn hepsi

ancak kkrtler ile cvadan oluurlar. Eer kkrt ve cva saf olup,

biribirine tamamen kaynatlarsa, yer, suyun rutubetini eker ki; o kkrt,

o cvann rutubetini emdiyse ve o kkrtn boyama gc olup, cva ile uygun

bir l bulduysa, madeni, hararetiyle nice bin yl piip yandysa, o

kaynap sar altn olur. Eer kkrt ve cva saf olup, tamamen kartysa,

lleri de uygun gelip uzun zamanda piip yandlarsa ve kkrt beyaz olup,

rutubetten kaldysa, o kaynap, beyaz gm olur. Eer pimezden nce ona

souk isabet ederse, kaynap tun olur. Eer cva saf ve kkrt bozuk

olup, pitiyse bakr oluur. Eer bozuk kkrt yanmadysa, kalay oluur.

Eer kkrt ve cva ikisi de bozuk olursa, kurun hsl olur.

u halde kat madenlere rz olan farkllk, kkrt nevileriyle cvann ya

niceliklerinden veya keyfiyetlerinden hsl olduu tecrbe ile bilinmitir.

Ama katlarn sultan bulunan altnn tabiati scak, yumuak ve latiftir.

Atele yanmaz. Su zerreciklerinin toprak zerreciklerine iddetli

kaynamasndan, ayrmasna ate bile kdir olmaz. Toprak iinde bin yl

kalsa rmez, paslanmaz. Rengi sar ve berraktr. Tabiat tatl, kokusu

hotur. Cismi paktr. Lekesi olmaz. Ardr. Kendi gzeldir. Deerlidir. u

halde tabii harareti, ate rengi sarl olduundandr. Yumuakl,

yall fazla olduundandr. Berrakl, suyu saf kaldndandr. Tadnn

tatll ve kokusunun temizlii kkrtnn saf olduundandr. Letafet ve

nezafeti, cvas saf ve pak olduundandr. Arl, topraktan

olmasndandr. Gzellik ve deeri, tabii nefsin ona ua saldndandr. Bu

sar altn, nakittir. ki cihann ender sermayesidir. Eyann en

deerlisidir. Hda'nn nimetlerinin en ereflisidir. Zira ki sar altn,

din ve dnyann kvamdr. Alem halknn nizamdr. Her iklimde reva

bulmutur. Herkes ona muhta olmutur. Dnya erkeklerine kuvvet ve

izzettir. Ss isteyen kadnlara lezzettir. Nitekim denilmitir:

NAZM

Ey altn btn lezzetlerin toplaycsnn

Cihandakilerin her zaman sevgilisi sensin

phesiz Hda deilsin velakin Hda'ya yemin olsun

Ayplarn rtcs ve ihtiyalarn kadssn

Beyaz gm: Madeninde maddesi olan kkrt beyaz olmayp, karm paralar

eksik kalsa, o sar altn olurdu. Gm, srekli atele erir. Toprak iinde

uzun zamanla rr, beyazl simsiyah olur. Zira ki, Lekesi en yaknna

gider. Ona cva yaklasa eki kabul demeyip, krlr. Kkrt isabet

ettiinde, beyaz gm iken simsiyah olur.

Bakr: Gme yakndr. Fark, sadece renginin krmzl, kirinin okluu,

tabiatnn kuruluu, tadnn kekrelii ve kokusudur. Onun krmzlnn

fazlal, kkrtnn hareketindendir. u halde onu, beyazlatmaya ve

yumuatmaya gc yeten kimse, her ihtiyacna zafer bulmutur.

Demir'in siyahl, hararetinin arlndan bilinmitir. Dier kat

madenlerden ziyade sulu bulunmutur.

Kalay: Beyaz gm cinsindendir. Lkin ana karnnda cenine fet eriip zayi

olduu gibi yerin karnnda gme fet eritikte kalaya dnr.

fet: Deiken su, kt kokuya rehavettir.

Kurun: Bozuk snfdr, oluumu ve bozuumu onun gibidir. Tun: Tabiat

hepsinden daha souk ve daha kurudur. Kokusu dahi pistir.

Allah'n sanatnn tefekkr iin katlarn durumlar bu miktar yeterlidir.

Drdnc Madde

Madenlerden ta cisimlerin oluum ve renkleniini ksaca bildirir.

Ey aziz, malum olsun ki, filozoflar demilerdir ki: Btn effaf talar,

yamur sularndan yerde hapsolan rutubetlerden oluup, doarlar. effaf

olmayan talarsa, gnein hararetinin tesiriyle olan su ve yapkan amurun

birlemesinden oluurlar.

effat talar oluumu ve renklenii, yamur sular ve rutubet, zemin ve

maden talar ve maaralar iinde hapsolup; madenler ile karmayp, nice

bin yl onda kalmakla ziyade safa ve sertleme ve katlk kazanp, onlardan

yle sert talar oluur ki, su ve ate ile etkilenip krlmazlar. Muteber

cevherle olup, yerde kalmazlar. Renklerinin farkll, gezegenlerin

klaryle vcut bulmutur. Her yldz cevherlerin nice nevillerine

delalet edip, uasn o dalar zerine salp, o madenlere byle istila

etmitir. Zira ki, zhalin siyahl, mterinin yeillii, merihin

krmzl, gnein sarl, zhrenin mavilii, utaritin rengi ve ayn

beyazl onlar renklendirmitir.

Cevherlerin eitleri olduka oktur. Hepsinin sultan ve kymette pahals

elmas cevheridir ki, madenlerin tmnden daha sert ve daha kavi muayene

klnmtr. btn madenlerden daha deerli ve daha saf yaratlmtr.

Hepsine stn ve etkili iken, fakat kurunla malup ve etkilenmesi Hak'kn

gayretinden bilinmitir. Buna yakn cevher zmrttr ki, ona bakann gz

nur ve gnl srur bulur. uasndan ylan kr olur. Zmrt cevherinin

faydalar ve zellikleri oktur. Lakin burada ksa kesilmitir.

effaf talarn douu, yukarda anlatld zere, zamanlarn gemesiyle

gnein hararetinin tesirlerinden kaynaan su ve yapkan amurdandr ki; o

amur talap kalmtr. Nitekim atein tesirinden souk st yourt

olmutur. Talarn farkll, yerlerine baldr. Eer yer, toprak ve

scak amurdan bulunduysa, mutlak ta olunur Eer scak yerde olursa, ondan

tuz ve aplar oluur. Eer kra yerlerde bulunduysa,o yapkan amurdan

krmz, sar ve yeil zaclar oluur. u halde her yerin bir baka

zellikleri vardr ki, onlar yaratan alemin yaratcs Allah bilir. Kh

olur ki, ta suda oluur. Bunun sebebi, o suyun veya o yerin

zelliklerindendir. Kh olur ki, havaya ykselen duman zerreciklerinin

scakl souk isabetiyle souyup, havada ta oluur, de ki, ta yad

derler. Kh olur ki, yldrm ile ta veya demir yahut bakr vki olur.

mdi, madenlerin eidinin ikinci nevi olan talar, bu kadarca aklama

zerine ksa kesilmitir.

Madenlerin nc eidi bulunan yal cisimler, unlara kyas ile tamamiyle

atlanmtr. Zira ki madenlerin snflar, unsurlarn mizalarnn

itidalinden uzak olduundan, gayet ok bulunmutur. Bitkilerin cinsi, miza

itidaline yakn olduundan eitleri onlardan az bulunmutur. Hayvan cinsi

miza itidaline bitkilerden daha yakn olduundan, eitleri dahi ondan

daha az olup, onsekizbin nevi bulunup, her nevhi, bir lem olarak
isimlendirilmitir. Bir nevi dahi, insanlk lemi bilinmitir. Bu insan

cinsi, miza itidalinin olgunluu zere bulunduundan, fertleri hepsinden az

olup, daha izzetli ve ndir bulunmutur.

u halde Yaratc'nn sanatn dnmek iin madenlerin durumlar bu miktar

ile yetinilmitir. Zira ki Allah'n kudreti sonsuz bilinmitir.

Beinci Madde

bileiin ikincisi olan bitkilerin durumlarn topluca bildirir.

ey aziz, malum olsun ki, filozoflar demilerdir ki: bileiin ikincisi

bitkilerdir. Onlarn bir uursuz kuvveti vardr. Yani bitki cinsinin bir

tabiat vardr ki, ondan farkl hareketler ve deiik letler vastasyla

muhtelif hareketler kar. O kuvvete bitkisel nefs derler ki, o tabii

cismin ancak dou, art ve beslenme ynnden ilk kemalidir. Ve bitkisel

nefsin gda kuvveti vardr ki, ahsn bekas onunladr. Bu o kuvvettir ki,

su gibi olan teki cismi kendi bulduu cismin mira, kvam, renk ve

cevheri benzerine deiip, tabii hararetle cisminden zlen eksiklie

bedel, ona benzedii ile yapr. Onun naml kuvveti vardr ki, ahsn

olgunluu onunla hasldr. Bu o kudrettir ki, olduu cismi uzunluk,

genilik ve derinlik taraflarndan artrr. T o cisim tabiat gereince

yetime olgunluuna ulancaya dek gider. Onun reme kuvveti vardr ki

cinsinin bekas onunladr. Bu o kudrettir ki kendi cisminden bir cz olup,

kendi benzeri vcut bulmak iin balang ve madde olur. Ona bitki tohumu

denir. Beslenme kuvveti, besinleri eker. Sonra tutar. Sonra hazmeder.

Sonra fazlasn atar. u halde onun drt hizmetisi vardr ki; ekme

kuvveti, tutma kuvveti, hazm kuvveti ve atma kuvvetidir. Naml kuvvet,

bitki yetime olgunluunu bulduunda duraklar. Ama beslenme kuvveti ciz

oluncaya dek iini srdrr. O ciz olduunda bitkiye lp eriip, kurur.

Btn bitkiler, yerin bir miktar derinliinde oluup elendiinde yava

yava havaya kar. Ama bitkilerin btn snf ve eitlerinin snrn ve

hesabn ancak onlarn yaratcs bilir. Doktorlara lazm olan baz

paralar ve ilalar, zellikleri ile tp kitaplarnda yazlmtr. Halka

lazm olan sebzeler ve meyveler, btn vasflar ile insanlarn dillerinde

mehur olduundan, batki cinsinin nevi ve snflarnn isim ve

zelliklerini saymakla mevzu uzatlmayp: Tek yaratcsna ve Allah'

bilmeye vesile olmak iin khn ve mahiyetini bu miktarca aklama ile

yetinilmitir. Nitekim bitki cinslerine ibretle bakmak iin denilmitir.

BEYT

Her bitki ki yerde biter

Allah birdir ve benzersizdir der

BEYT

Akll olann gznde aazlarn yeil yapraklar

He yapra Allah' tantan bir defterdir.

Altnc Madde

bileiin ncs olan hayvanlarn durumunu topluca bildirir.

Ey aziz, malum olsun ki, filozoflar demilerdir ki: bileiin ncs

hayvan cinsidir ki, o hayvani nefstir. Mmtaz olmayan nefs, tabii cismin

ilk kemalidir. radi hareketle hareket eder. Bu hayvani nefs iin mahsus

olan eserlerden iki kuvveti vardr ki: Anlama kuvveti ve hareket

kuvvetidir. Anlama kuvveti, ya bedenin dnda olur veya iinde olur.

Bedenin dnda olan be kuvvettir ki: itme, grme, koklama, tatma ve

dokunmadr.

itme bir kuvvettir ki: Kulan alt yzeyinde denmi olan sinirlerde

konulmutur. Bu sinirlerde davul gibi hava hopsolmutur. Eer iddetli

maaradan veya kuvvetli kaleden hasl olan sesin keyfiyeti ile nitelenen

hava dalgalandnda, yakn olursa, o sinirlere ulap onu titrettiinde

orada bulunan iitme duyusu o sesi idrak eder.

Grme bir kuvvettir ki; Diman nnde bitip biribirine yaklamas ile

raslap ve kesiip ondan uzaklamakla gzn ya tabakalarna ulaan iki

ii bo sinirin ulat yerde konulmutur. Ona iki nurun toplanmas dahi

derler.

Koklama bir kuvvettir ki: Diman nnde olan ee balar gibi iki fazlalk

iere konulmutur.

Tatma bir kuvvettir ki: Dilin cismi zerine denmi olan sinirler iinde

bulunur. Onun idraki tkrk rutubetinin aracl iledir. Ona yiyecekten

ince zerrecikler karm olup, ondan dilin cismine dediinde, yiyecein

tadn hisseder.

Dokunma bir kuvvettir ki; Hayvan cisminin ouna karm olan sinirlerde

konulmutur.

Hayvann iinde olan kuvvetler betir ki: Mterek his, hayal, vehmetme,

hafza ve tasarruftur.

Mterek his bir kuvvettir ki: Dimada olan boluun birinci boluu

nne balanmtr. D duyulara ulaan suretlerin hepsini, mterek his,

kabul edip i glere tev zi eder.

Hayal bir kuvvettir ki: Diman birinci boluunun sonunda konulmutur.

Hissedilen btn suretleri, mterek histen alp, bu suretlerin

koybolmasndan sonra hepsini korur, nakeder, tasvir eder ve temsil eder.

Bu hayal, mterek hissin hazinesidir.

Vehmetme bir kuvvettir ki: Dimada olan orta boluun sonunda konulmutur.

Bu kuvvet, hissolunanlarda mevcut olup, d hislerle idrak olunmayan cz

mnalar idrak eder. Nitekim vehmetme kuvveti hkmeder ki, kurt kendisinden

kalmas gereken bir hayvandr.

Hafza bir kuvvettir ki: Diman arka boluunun nnde konulmutur.

Vehmetme kuvvetinin cz mnalarn hissolunamayanlarndan idrak ettiklerini

hfzeder. Bu hafza, vehmetmenin hazinesidir.

Tasarruf bir kuvvettir ki: Dimadan orta boluun nnde konulmutur. Bu

kuvvetin durum ve n, hayal ve hafzadan olan suret ve mnalarn bazsn

bazsna biletirip, bazsn bazsndan ayrmaktr. Eer bir tasarruf etme

kuvvetini, akl, kendi algladklarnda kullanrsa buna: Dnme derler.

Eer bunu, vehmetme kuvveti, kendi hissetliklerinden kullanrsa buna: Hayal

etme derler.

Hayvan nefsin hareket etme kuvveti iki ksmdr ki: Sebeb olucu kuvvet ve

yapc kuvvettir. sebeb olucu ki, evk kuvveti dahi derler, o bir kuvvettir

ki, kaan hayalde istenen ybir suret veya istenmeyen bir suret resmolunsa,

yapc kuvveti azalar tahrike sevk eder. Eer sebeb olucu, yapcy

lezzetlerin meydana gelmesi iin olan hayal edilen yararl eyay veya

zararly isteyecek tahrike sevkederse, ona: ehvan kuvvet derler. Eer

sebeb olucu, yapcy stn istek iin hayal olunan zararl eyay veya

faydaly defedecek tahrike sevkederse, ona: Gazap kuvveti derler. Yapc,

bir kuvvettir ki; sinir, ba, et ve zardan bileen kaslar, skmak ve

gevetmekle azalarn hareketi iin hazrlar.

Yedinci Madde
Hayvan cinsini en erefli nevileri ve en gzel snflar bulunan insan

fertlerinin mahiyetini topluca bildirir:

Ey aziz, malum olsun ki, filozoflar demilerdir ki: Hayvan cinsinin en

gzel nevileri bu insan nevidir ki, varlklarn erefi, kinatn neticesi

ve konuucu nefse sahip ve ayna odur.

Konuan nefs, bir cevherdir ki: Kendisi hattzatnda maddeden mcerrettir.

Lakin ilerinde maddeye yakndr. Klli ileri ve mcerret cz'ileri idrak

edip, fikri iler etmek ynnden vasta ve let olan tabii cismin ilk

kemalidir. Bu konuan nefsin akl edici bir kuvveti vardr ki, onunla

tasavvur ve tasdik edilen ileri idrak eder. Bu kuvvete nazari akl ve

nazari kuvvet derler. Konuucu nefsin bir yapc kuvveti dahi vardr ki,

onunla insan bedeni cz'i fiillerden yana kendine mahsus olan gr ve

itikat gerei zere tahrik eder. Bu konuucu nefsin akl edilenlerin

tmnden hal olup, ocuun yaz yazma istidad gibi akl edilen eylerin

hepsine istidad olmasdr. Bu mertebede ona kaos akl derler. kinci

mertebesi: Ona bedihi akla uygun eyler hasl olup bedihi olanlardan, fikir

ile nazaryata geitir. Bunda, ona, meleke ile akl derler. Bu akl yle

latif olsa ki, ona btn nazaryat dnmeden hasl olup, fikre ihtiyac

kalmas, buna; Kuts kuvvet derler. nc mertebesi; Ona akla uygun nazar

eyler mtalaasz hasl olup, yannda bi haysiyetle saklanmaktr ki,

istediinde ihtiyasz hepsini hazr etmesidir. Bunda nefse: Fiille akl

derler. Drdnc mertebesi: kazanlm, akla uygun eyleri mtala

etmesidir. Bu mertebede konuucu nefse: Mutlak akl derler.

Hayvanlarn btn nev'i ve isimlerini, tabiat ve ekillerini, vasf ve

durumlarn ancak onlar yaratan Allah Tel Hazretleri bilir. Baz

kitaplarda yazlm ve dillerde mehur olan budur ki: Hayvan cinsi

onsekizbin nevidir.Her nevi baka alemdir. u halde toplam onsekizbin lem

olur. Bu onsekizbin lemi icad ve halkedip, says hesaba gelmeyen

snflar ve ferteri her an dirilten, terbiye eden ve ldren Allah'n

kudret ve azametini fikretme ve dnmeye vesile olmakla; byk lemin

durumlar ve iinde bulunan lemleri bu miktar aklama ile yetinilip,

sonsuz srlarn hakikatleri ve bedi sanatlarn yaratcs bulunan cisman

lem ilminde snrsz deniz olan rabban hikmete bundan ziyade dalnmayp;

kinatn aynas olan birinci kitap burada bitmitir. Zira ki, insann zarf

ve kabuu bulunan felekler ve unsurlar leminden geilip, insann emrinde

olan madenler, bitkiler ve hayvandan geilip, cihann zlerinin niansz

sultann dergah ve kapusu olan insann can ve cisminin anatomi ilmine

girilmitir. nk yce istek ve en ksa maksat Hazreti Mevla'nn huzuru

bulunmutur. u halde lemin yaratcsndan gaflet edip, lemin durumlar

ile megul olmak; padiahn huzurunda bulunan kle, sultandan yz dndrp

sarayn sslerini seyre dalp kalmak misali bilinmitir. Nitekim u

beyitler ile ona iaret klnmtr:

BEYT

Hanenin lazm olan sahibidir

Bilmeyen hanesinin talibidir

T ki bu cihan hey'etine olmal hayran

Eflk u dil cna gel et lemi seyrn

(Lazm olan evin sahibidir. Bilmeyen evi ister. Bu cihann yapsna hayran

olmal. Gnl ve can gklerine gel, lemi seyret.)

NAZM

Nazar eyle bu devr-i eflke / Daire oldu nokta-i hke

Daire ire lem-i imkn / Alem ire behim ve insan

Oldu insan iinde ar- zm / Kbe'tullah yani kalb-i selm

Kalb iinde muhabbet-i phn / Ahsen'el-hlikn ve lin

Ann ile vcuda geldi cihn / Bahr ile sanki mevc-i bpayn

Katreden demi klur peyd / An bahr- ulm eder mahz

(Bu dnen feleklere bak, topran noktasna daire oldu. mkn lemi daire

iinde lem iere hayvanlar ve insanlar: nsan iinde oldu byk ar,

Allah'n kbesi yani selim kalb. Kalb iinde an yksek, yaratclarn en

gzeli sphan olan Alah'n sevgisi vardr. Onunla cihan vcuda geldi; sanki

denizle lsz dalga. Damladan insan peyda eder, onu ilimler denizi

klar.)

NAZM

Kendedir cehl ile zulmet nefs-i ebnndadr

Kandedir ilim ile hikmet bil n cnndadr

Zhiren ahkm- eflkin eer mahkm isen

Btnen y u gn felekler cmle fermanndadr.

Sret bu harman- lemde sen bi danesin

Mn yznde ne kim var cmle harmanndadr

Saykal ur mirt- kalbe taraya bakma ko

ASen sana bak cmle lem halk divanndadr

Vech-i Hakk'a yinesin sen zn bir ho gzet

Men arafe srrndaki mden senin knndadr

(Bilgisizlikle ykaranlk nerdedir? Doymayan nefsindedir. ilimle hikmet

nerdedir? Onun canndadr bil. Grnte feleklerin hkmlerinin

mahkumusun, aslnda ay, gn ve felekler hepsi senin fermanndadr. Sureta

bu lem harmannda bir tanesin. Mna yznde ne varsa hepsi senin

harmanndadr. Kalp aynasna cil vur, darya bakmay brak. Sen, sana

bak; lemin btn halk divanndadr. Hakk'n yzne aynasn sen. zn

iyice gzet, "kendini bilen, Rabbi'ni bildi" srrndaki maden, senin

kanndadr.

29-BLM:029:

KNC KTAB

Bedenlerin aynas olan anatomi ilmi; cisim ve cann hrriyetini, hayvan ve

bitkisel ve leri, bedene ilikin olan insan ruhu ve geici olan ruhun

baz durumlarn be bahisle hakmne aklar.

BRNC BAHS

Anatomi ilminin faydalarn, can ve cismin geldikleri ve gidecekleri yeri,

uzuvlarn tabiatlarn, insan cisminin bileim ve karmnn, douunu,

ak ve gizli uzuvlarn zelliklerini, isimlerini ve ksmlarn blm

ile anlatr.

BRNC BLM

Anatomi ilminin faydalarn, hayvan ruhun bedende baz tasarruflarn,

insan bedeninin geli ve gidi yerini, cisim ve cann ykseli ve iniini,

bedenin deiimini, geici ruhun bekasn, anne gibi olan cihan terbiyesini

alt madde ile aklar.

Birinci Madde
Anatomi ilminin faydalarn topluca bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, filozoflar, bedenlerin bileimi ilmine: Anatomi ve

hrriyet adn vermilerdir. Bedenlerin ve ruhlarn srlarna ve

tavrlarna yetmilerdir. mam afi (Allah ondan raz olsun) hazretleri:

"lim ikidir: Bedenler, dinler ilmi," hadisi zere, bedenler ilminin

(anatomi) nemli ve lzumlu ilimlerden olduunu duyurmutur. u halde

anatomi, bir aziz ve leziz ilimdir ki, hakikatin hikmetine ermilerin

neticesi, mtehasss tabiblerin sermayesi, yakine ulaanlarn nefislerinin

gdas, din ve dnya hasletlerinin vesilesi, Mevla'y tanmaya vasta ve

yardmcdr. Zira ki, anatomi ilmini bilmeyen, tptan, hikmetten ve kendini

tanmaktan gafil, Hak'k tanmaya ulamaktan uzaktr. Halbuki insanlarn

ou onu bilmekte aldanmtr. Eer tahsil eden olursa da, tpla mhir

olmak iin eilir. Ancak Allah' tanmak iin onu tahsil eden metanet

bulup, kendini tanmaya ve ondan Hak'k tanmaya ular. u halde, eer

anatomiyi mtalaa edip, yaratcnn kudretinin artcln onda

mahede edersen, sana trl faydas olur. Birinci fayda budur ki: Byle

bir bileim eserini seyredip, bilirsin ki, bunun gibi btn eyann

benzerlerini toplayc olan muhtasar binay ve ssl ekli; en mkemmel

nizam ve en gzel yaratl ve intizam zere yaratan Hallak- z'l-Celal'de

acz ve kusur tasavvuru muhal itir. u halde ondan, hakm olan Yaratcnn

kudretini kesin ilimle bilirsin. kinci fayda budur ki: Bunculeyin faydal,

anlayl ve ssl bileii icat eden yorulmaz Yaratc'da ilmin kemali

olmamak ne ihtimaldir. u halde ondan yaratc olan Allah'n alm ve hakm

olduunu yakn gzyle mtalaa edersin. nc fayda budur ki: Hak

Tal'nn sana ondan eitli ltf ve inayetlerini, efkat ve

merhametlerinin kemalini idrak edip, ondan Rabbinin seni, he an terbiye

kldn yakn bir gerekle mahede edersin. Zira ki Yaratc Tal,

bedenlerin bileiminde, hikmetlerden, faydalardan ve zinetlerden bir kusur

koymayp, hepsini en mkemmel yapmtr. Alemlerin Rabbinin bu ltf ve

keremleri, sadece insana mahsus deildir. Belki onsekizbin leme mildir.

Hatta atlar, kediler, canavarlar, kular, sinekler, arlar, ylanlar ve

karncalarn hayat ve bekasna, ziynet ve yaayna gerek sebeb olan;

durumlarnda ve tavrlarnda hibir kusur koymayp, hepsini kemal zere

tasvir ve tadil etmitir. Nitekim mam Gazali (Allah ona rahmet etsin):

"mkanlar leminde daha bedi durum olamaz," buyurup, bu mny

duyurmutur.

u halde anatomi, insan nefsini tanmann anahtardr. Allah' tanmann

anahtardr. Ama nefsi tanmak, Hak'k tanmaya nispetle, gneten zerre,

denizden damladr.

Beden bir bileimdir ki, insan nefsi ona binmi gibidir. Allah' tanmak,

asl maksattr. u halde bir kimse bedeninden, nefsini idrak etmeksizin,

Alemlerin Rabbini tanma davasn eylese, o kimse yle bir mflise benzer

ki; kendi yiyecei ve iecei olmayp, beldenin fakirlerini toptan ziyafete

davet eder. Herkese lazmdr ki, nce kendi nefsini bilmeye, sonra Rabbini

bilmeye ynele. Ta ki muhabbete nil ve sevgiliye ulac, muradn elde

edici ola. Zira ki nefsi tanmak, Hak'k tanmay gerektirdii gibi, Hak'k

tanmak dahi sevgisini gerektirir. Mesela gzel bir yazy veya fasih bir

iiri grp okursan ve bunlarn yazcsn bilip, ona sevgi duyup, onunla

karlamay gnlden arzu edersin. O dahi sana dost olup muhabbet ve

muvafakat eyler. Ey Allah'mz, bizi kendimizi tanmay ve kendini tanmay

nasip et. Sevginle rzklandr. Ya Vedut, ya Allah, ya Rahman, ya Rahim!

kinci Madde
nsan bedeninde olan Yaratc'nn garip eserlerini, Hak'kn emriyle hayvan

nefsin baz tasarruflarn, bedenlerin azalarnn baz zelliklerini

bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, filozoflar demilerdir ki: nsann en byk rkn

kalbi, en kk rkn kalbdr ki kalbin kabuudur. Nitekim insan bedeni,

cihann zdr. Bunun gibi insan kalbi, bedenlerin zdr. u halde zlerin

z olan gnl, Rahman'n evidir. Astronominin anatomiye yardm olduu

gibi, anatomi dahi kalb ilmine yardmc ve yol gstericidir. Zira ki,

bedenin yaratlnda o kadar acayip sanatlar, garip hikmetler,renkli ssler

ve eitli hizmetler vardr ki, snrlanamaz ve zetlenemez ve

saylamazdr. Ak ve gizli olan azann her birinde nice faideler vardr

ki, halkn ou onlardan habersizdir. Mesela insanda nice yz adet kemikler

ve nice yz adet sinirler ve nice yz adet damarlar ve nice yz adet

ihtiyar hareketler konulmu ve tertip klnmtr. Her biri bir baka

yapda bir baka sfatta, bir baka hizmette ve bir baka harekette

bulunmutur. Her biri bir baka yararl i iin yaratlmtr. Yaknen

anlarsn ki, hepsi topluca kaleme alnmtr.

nsanlarn ou, bunlardan bilgisi ve keyfiyetlerinden gafil bulunmutur.

nsanlar ancak bunu bilirler ki, gz bakmak ve el tutmak iin

yaratlmtr. Lakin gz ki, on tabakadr. O tabakalar nedendir ve

faydalar nelerdir bilmezler. Ee o tabakalarn birine halel gelse, gz

grmekten kalr. O halel neden gelir ve niin gz grmez olur, bilmezler.

Elde ka kemik, ka sinir ve ka damar olduunu ve her biri ne yapda dzen

bulduunu ve ne tarz ile hareket ettiini bilmezler. Bedenin iinde olan

ruh uzuvlarnn ekil ve tabiatlar nicedir, her birin kuvvet ve hizmeti

nedir ve nefs kuvvetlerinin san'at ve menfaati nedir bilmezler. Mesela

ieride yrek, mide, cier, dalak, d kesesi gibi uzuvlar; ekme, tutma,

hazmetme, dar atma, ekil verme ve reme kuvveti gibi kuvvetlerin hepsi,

bedende hizmeti tayin olunmutur. Her biri kendi hizmetinde kaim, her n

mdavim bulunmutur. Her biri kendi hizmetinde kaim, her n mdavim

bulunmutur. Zira ki hayat kayna olan yrek, dembedem bu uzuvlara eitli

areket ve kuvvet vermektedir. Midede olan ekme kuvveti muhtelif yemekleri

mideye ekip; tutma kuvveti koruyup ve hazmetme kuvveti piirmektedir.

Ayrc kuvvet, pimi gdalarn kesifini latifinden ayrp, atma kuvveti

kesif olanlar mideden barsaklara itmektedir. Ondan midede kalan latifi,

cier kendine ekip, cierde olan ekillendirme kuvveti, onu kan renginde

boyamaktadr. Onun zerinde ortaya kan siyah kpk ki, ona sevda derler,

onu dalak ekip, kendinde deiime uratmaktadr. Onda kalan sar kpk ki,

ona safra derer, onu safra kesesi ki, ddr, kendine ekip deitirmektir.

Onda olan balgam dahi akciere ekip, nefesle grtlak yoluna itmektedir.

Daha sonra bunlardan hsl olan kan, cier iinde suyla karp, kvam

bulduundan; ondan o suyu bbrek kendine ekip deitirmektedir.

Bbreklerde kalan tortu sidie dnp, mesaneye gitmektedir. Sonra cierde

kalp, kvamna gelenden saf kan, damarlar yoluyla btn uzuvlara

ulamaktadr. Byme kuvveti, ondan uzuvlara byme ve gelime verip, et ve

ya gibi kuvvet ve kudret hsl olmaktadr. Sonra damarla iinde kalan

kandan, reme kuvveti erkeklerde meni, kadnlarda yumurta ve st meydana

getirip, her biri kendi yerlerine gelmekte ve dolmaktadr.

Eer dalaa bir illet eriip, kandan siyah kp ayrp, devretmese; o

kpk ile karm kalan kan, bedenin uzuvlarna gelip, ondan humma, czzam

ve delilik gibi hastalklar meydana gelir. Ee d kesesine bir illet

eriip, safray kadan ayrmasa, o kandan sarlk gibi safrav hastalklar

peyda olur. Bunun benzerleri, bedende olan aza ve kuvvetlerin her biri

kendi hizmetinde olur. Eer bunlarn biri noksan olsa ya hizmetten kalsa

eitli hastalklar ortaya kmas ile beden helak olup, insan nefsi onda

tasarruftan kalr.

nc Madde

nsan bedeninin balang ve sonunu bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki; filozoflar demilerdir ki: Bedenlerin balangc

ve sonu topraktr. Nitekim Hak Tal Kelm- Kadim'inde: "Sizi yerden

yarattk; yine lmnzden sonra sizi topraa dndreceiz. Hem de ondan

sizi baka bir defa aha karacaz." (20/55) buyurmutur. Zira ki yukarda

akland zere yldzlarn ualarnn tesirleri ile drt unsur toplanp,

kaynamalar bir miktar itidal buldukta; toprak kendi suretini terkedip,

bitki suretine gelir. O bitki ya ekmek veya hayvan yemi olur. Bylece ekmek

ve hayvan, insan gdas olduundan, sz edilen kuvvetler bu minval zere

hizmetlerinde bulunup; ekme kuvveti, ki itihadr, gday ekip, tutma

kuvveti hfzedip, hazmetme kuvveti piirir. Ayrt etme kuvveti kaln

inceden ayrp, itme kuvveti kaln barsaklar yolundan kartp gider. Bu

durumlar, kuvvet ve zayfla gre iki saatte veya saatte veya drt

saatte midede meydana gelir ki, ona ilk hazm derler. Sonra inceyi, cier

kendine ekip sz edilen kuvvetler midedeki ilemleri bir daha orada

ilerler. O zaman orada kesif olan drt ksm olu ki: Bir ksm dalaa

gidip siyah kpk olur. Bir ksm safra kesesine gidip safra olur. Bir

ksm bbree gidip sidik olarak mesaneyi bulur. Bir ksm akcier tarafna

gelip, gste balgam olur. Bu durumlar dahi kuvvet ve zayfla gre iki,
, drt saatte cierde meydana gelir ki, buna ikinci hazm derler. Onda

kalan latif halis kan olup, ana damarlara ve azaya akp gider. Bu

kuvvetler, ilemlerini bir daha damarlar iinde belirli bir mddetle

tamamlarlar ki, buna nc hazm derler. Bu hazmn tortusu deliklerden

kp; kulak kiri, apak, burun kiri, kl, trnak, ter ve uzuvlarn kiri

olur. Eer bunlardan fazla o tortudan bir nesne kalrsa aknt, nezle,

yara, cerahat gibi hastalklar olur. Damarlar iinde kalan latif kann her

cz' bir uzva blnp, ekil verme kuvveti o czleri bulunduu uzuvlar

rengi ile tasvir eyledii halde, o kuvvetler o ileri o mddette o damarlar

iinde bir dahi ederler ki, buna drdnc hazm derler. Bu hazmn kalnts

bedenden eksilen ksmlar doldurur, tamamlar. Belki fazla et ve ya olup,

o cismi gzel ve yal eder. Kalan latifin zn, reme kuvveti erkeklerin

sulbne ekip, onda meni eder. Kadnlarn gsne ekip, onda hem meni ve

hem st eder. Sonra o gda hlasas olan meni, belirli bir kuvvette

birleme vastas ile kadnnki ile birleir. Rahme der. Orada krk gne

dek meni suretini terk edip, kan phts suretine gelir. Yani uyumu kan

olur. Ve bir krk gn daha getiinde yani seksen gn sonra o kan phts

et paras olur. nc krk gn tamamnda yani yzyirmi gn sonunda o et

paras iinde kemikler, sinirler, damarlar, uzuvlar, etler, yalar,

salar, trnaklar vcuda gelir. Drdnc ay tamamlandnda ceninin btn

azalar olgunlap, onda hayvan ruh tasarruf sahibi olup, gbek ba

yolundan gdas kan olur. nk nutfe rahimde karar bulup: Evvelki ayda

zhalin terbiyesinde olur. kinci ayda mterinin terbiyesine gelir. nc

ayda merihin, drdnc ayda gnein, beinci ayda zhrenin, altnc ayda

utaritin ve yedincide ayn terbiyesini bulur. O halde eer yedi aylk

doarsa o ocuk yaar. Eer sekiz aylk doarsa lr. Zira ki, sekizinci

ayda zhalin terbiyesine gelir. Zhal, souk ve kuru olduunda tabiat lm

olur. Eer dokuz aylk doarsa mterinin terbiyesinde olduundan lmez,

yaar. Zira ki mteri rutubetli ve scaktr, tabiat hayat olur. Anlatlan

balang yolunu, Hak Tal beyan edip buyurmutur: "Biz insan muhakkak ki

amurun znden yarattk. Sonra Adem'in neslini salam bir yerde (rahimde)

az bir su nutfe yaptk. Sora o nutfeyi kan phts haline getirdik. Ondan

sonra kan phtsn bir para et yaptk; o et parasn da kemikler haline

evirdik. Kemiklere de et giydirdik. Sonra ona baka bir yaratl verdik.

Bak ki ekil verenlerin en gzeli olan Allah'n ani ne ycedir!" (23/12-

14)

Bu tafsilin z byle olmutur ki: nsan bedeninin madde ve asl topraktr.

Toprak nce bitkiye gelip, ya ekmek veya hayvan yeygisi olmutur. O ekmek

ve hayvan insan gdas olup, ondan erkeklerde ve kadnlarda meni suretini

bulmutur. Sonra ana rahminde nutfe, kan phts, et paras olup; kemik,

sinir, damar, et ve ya ile dolmutur. Sonra ya kz veya erkek oldukta; ruh

bulup, doup ortaya kmtr. Ya yaayp kemalini bulmutur. Veya akl

bali olmayp ocuk iken lmtr. Halbuki feleklerin hareketleri ve

yldzlarn ualar ile toprak unsurunun bin cz'nden ancak bir cz'

bitki olur. Bitkinin bin cz'nden bir cz' ancak ekmek ve hayvan olur.

Hayvann binde biri ancak insan gdas olur. Gdann bin cz'nden bir

damlas meni olur. Bin damla meniden ancak bir damlas rahme der.

Rahimlere den nutfelerden binde biri ocuk olarak doar. Bunca doann

binde biri yaar. Bunca yaayann binde biri akl bali olur. Nice bin

akllnn ancak biri m'min olur. Nice bin m'minin ancak biri lim olur.

Nice bin limin ancak biri hakikat aratrr. Nice bin aratrcnn ancak

biri rif olur. Nice bin rifin ancak biri kemale ular. u halde

feleklerin hareketleri ve unsurlarn birlemesinde, bileiklerin ortaya

kmas ve btn kinatn yapsndan murat ve maksadmz ancak kamil

insann varlnn erefi bulunmutur. Kamil insann gayrisi hep ona ocuk,

hizmeti ve tbi klnmtr. Nitekim insanolunun en mkemmeli Habib-i

Ekrem Sallallahu Aleyhi ve Sellem Hazretlerinin annda: "Sen olmasaydn,

sen olmasaydn felekleri yaratmazdm," denilmitir. Bu mn bu beyt ile

bilinmitir:

BEYT

Her bin senede bir gnl burcuna gelir

Ak gklerinden olmu bir yldz

nsann bedeninin balangc, bu aklama ile ortaya kmtr. u halde:

"Her ey aslna dner," hkmnce, bedenlerin sonu dahi bundan ortaya kp

anlalmtr.

Drdnc Madde

Cismin ve cann ini ve k keyfiyetini, bedenin konaklarn kat ederek

dnn; insan ruhu, bedenin deiimini ve geici ruhun bekasn

bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, filozoflar demilerdir ki: Eer bir kimse murat

eylese ki, kendisine vad olunan dn yerini aratra ve dnnn

menzillerini kat edip aslna gide. O, hemen bunu bilsin ki, ihtiyarlktan

nce krarmt. Ondan nce civan olmu idi. Civanlktan nce ocuk olmu

idi. ocukluktan nce ana rahminde cenin olmu idi. Ondan nce et paras

olmu idi. Ondan nce kan phts olmu idi. Ondan nce rahimde, kadnn ve

erkein dlnden birlemi nutfe olmu idi. Ondan nce, babann sulbnde ve

anann gsnde meni olmu idi. Ondan nce damarlar iinde kan olmu idi.

Ondan nce babann ve anann gdas olmu idi. Ondan nce hayvan olmu
idi. Ondan nce bitkisel olmu idi. Ondan nce unsurlarn czleriyle

karm toprak idi. Topraktan nce mutlak cisimdi. Ondan ne kll

tabiatt. Ondan nce mcerret cevherdi. u halde o kimse ki, hal ile bu

makama yetmitir. O, cisimlerin ve ruhlarn yollarn tamamyle kat edip

gitmitir. karanlk ve nur perdelerini toptan kaldrmtr. Kendi nefsini

anlayp bilmitir. Mevlasn tanm ve bilmitir. Balang ve sonunu

bilip, kanden gelip gittiini anlayp, rif ve Hak'ka ulac olmutur. Bu

ruhan miracla he mkl zp, her murad hsl olmutur.

Bu deiimlerden ortaya kan budur ki, geri insan ruh, ileriyle bedene

yoldatr. Lkin zatyle bakadr ve ondan ayrdr. Zira ki ruh, mcerret

bir cevherdir ki, bir hal zere bakidir. Beden ise her anda deiici ve

fnidir. Ruh o ynden bedenden gayridir ki, o, bedenin menzillerinin

hepsini seyir edip, birbirinden fark etmi ve ayrmtr. Balang ve sonu

tefekkrle geip, tezekkrle nihayetine gitmitir. Tahkik ve yakn ile

gerei gibi durumlarn hakikatine yetmitir.

O halde bir kimse ki, lp biebilmitir; o kimse o nesnein ayns

olmayp, gayri olmutur. Ruhun, cisimden baka olduuna hikmet kitaplarnda

deliller oktur. Burada uzatmaya hacet yoktur. Lkin burada mnasip delil

budur ki: Ruh, ancak o ruhtur ki, bu beden be yanda idi ama beden o

deildir. Zira beden bunca ekillere girip, nice sfatlar bulmutur.

Uzunlukta, genilikte ve derinlikte hareketle byk olmutur. Ya nce civan

idi, imdi ihtiyar olmutur. Veya gl idi, zayf olmutur. Latif idi,

kesif olmutur. u halde gerekte ihtiyar olan beden, gen olan bedenin

gayrisidir. Civan olan beden dahi, ocuk olan bedenin gayrisidir. Geri

bedene bunca deiim ve farkllk gelip, lakin insan ruhu yine nceki

durumda kalr. Tabii lm vaktinde, ayrld bedenden ki, onu kabirde ve

maherde bulur. Onunla ya cehennemde elem eker ve cennette nimetlenmi

olup kalr.

Beinci Madde

Bedenlerin deiiminin keyfiyetini ve geici ruhun bekasn bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, filozoflar demilerdir ki: nsan ruhu deiici

olmayp, bedeni deiici olduunun sebebi budur ki: Ruh ulv lemden

gelmitir. Ulvi lemde oluum ve bozuum olmadndan, onun cz bulunan

ruh dahi bir karar zere kalmtr. Bu bedenin paralar, bu sfl lemden

alnmtr. Halbuki sfl lem oluum ve bozuuma mahl klnmtr. nk

beden drt unsurdan yaratlmtr. u halde insann bu bileimi, bu oluum

ve bozuum leminin bir cz bulunmutur. Paralar ise daima btne dnc

olup, btn dahi czne eilimli ve feyiz verici bilinmitir.

Czn klle dnnn delili budur ki: nsan ihtiyar olup, cn lemine

dner. "Biz Allah'n kuluyuz ve yine ona dneceiz," (2/156) yet-i

kerimesi, hkmn bulur.

Btnn paraya meyl ve feyzinin delili budur ki: Daima lh fazln feyzi,

klli akl vastasyle mlk lemine incidir. Nitekim: "Hamd lemlerin

Rabbine mahsustur," (1/1), yet-i kerimesi, buna ahit ve dildir. u halde

btn, paraya meyledici ve feyz verici olduu gibi; para dahi btne

dnc ve meyledicidir. Parann btne dnnn bir delili dahi budur ki:

nsan ackc ve susayc olur. Zira ki bedenin paralarnn, btn

tarafna dn her olur. u halde ondan bedene za'f ve noksan gelir.

Yeme ve imeye koyulmakla, beden iin eksilen yerine gelici olur. Yani

unsurlar tarafna giden bedensel paralarn yerine, gdadan bedene gelip

yine beden ondan kuvvet bulur. nk bedenin gdas, yine kendi asl
bulunan unsurlardan hsl olan bitki ve hayvandr. u halde hakikatte

bedenlerimizin be senelik paralar tmden ayrp, dembedem tedric ile

bedenlerimizden dar kp, btne gitmitir. Mesela ellibe yamzda

iken bedenlerimizde olan paralar, elli yamzda olann gayrisidir ki,

ayranlarn bedeli gdadan gelip, yine yava yava bedenimize paralar

olup, btne giden paralarn yerine dolup, bedenin ekillerinde teekkl

etmitir. Lakin bu durumlara vkf olmayanlar, bedeni, ruh gibi bi durum

zere sbit kalr zannetmilerdir. Bunun misali byledir ki: Bir kimse bir

sahrada ir adr kurup, onun kazklar ve ipleri hep siyah olsa ve o

haftada bir defa varp, bir siyah kazk karp, yerine bir beyaz kazk

aksa; bir siyah ipini zp, yerlerine baka beyaz kazklar ve ipler akp

ve balasa; o zaman bu deiikliin farkna varmayanlara o adr, yine

geen senede kurulduu hal zeredir ve btn paralaryla sbit grnmtr.

Halbuki onun btn kazklar ve ipleri yenilenip, deitirilmitir. Zira ki

bu beyaz kazklar ve ipler, o siyah kazklarn ve ipleri gayrisi

bulunmutur. Aynen bunun gibi insan bedeni dahi her an ak ve gizli

ayrp, ayranlarn yerine gdadan toplandndan, her be senede bir

kere tamamen deiip, farkllk bulur, bilinmitir. u halde parann btne,

btnn paraya meyli bu deliller ile ispat olunmutur. Hakikatini en iyi

bilen Allah'dr.

Altnc Madde

Bu cihann, bizi mfik bir anne gibi terbiye eylediini bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, filozoflar demilerdir ki: Bu lem, bizim efkatli

annemizdir. Nitekim anne, ocuunu terbiye eder. O gdalar ki, ocuk elde
edemez, annesi onlar yer ki, onlardan st hsl olup, ocuuna gda olmaya

layk ola. Memenin yolundan ocuunu verilip, onunla beslene. Bunun gibi,

bu lem dahi bizim fik annemizdir ki, iki gs mesabesinde bulunan bitki

ve hayva yolundan laykmz olan gdalarmz bize ulatrp, eitli

renkte lezzetli meyveler ve nefis yemeklerle bizi yetitirir.

Bu anne ki, lem bilinmitir. Baka annelerin aksi bulunmutur. Zira ki

btn anneler, grnenlere ynelmilerdir. Alem ise kendi iine

ynelmitir. Ta ki bize bakc olup, yetimemizde hazr ola. u halde

hakikatte henz, halen biz kendi annemizin karnnda skinleriz ki: "Sait,

anas karnnda saittir. aki, anas karnnda akidir," hadis-i erifini

bazlar byle tevil etmilerdir. Bu mn, bu yet-i kerimeye uygundur ki,

Hak Tal: "Kim bu dnyada kr olursa, artk o, ahirette de krdr ve yol

bakmndan da daha sapktr." (17/72), buyurmutur. Bu mny, bir kmil

bir beyt ile duyurmutur.

BEYT

Kim ki bu dnyada rif-i Hak olmad

Ta ebed bigne kald bulmad

Bu mn ok aktr ki, doutan kr olana asla il olmaz. u halde iki

cihan saadetini hemen bu durumda elde etmek mmkndr. Henz anne

karnndayz, yani bu lemdeyiz. Burada kr olmak budur ki: nsan kendini

bilmeye ve grmeye, kendi hakikatine ermeye. Zira ki kendini bilmeyen ocuk

saylr. Mevlasn dahi bilmemi ve bulmam olur. u halde, o kimse iki

lemde kr kalr. Onun iin, peygamberler, veliler ve limler gelmilerdir

ki, halk, Yaratan'a davet klarlar. Cihan halk, Kur'an nuru, tevhid ilmi,

irfan ve Rahman'a ibadetle krlk illetinden kurtulalar. Kendini bilme

vastasyle, Hda'ya ina ve seilmilerin seilmii olalar. Ebeden onunla

kalalar. Ey hay ve kayyum olan, gklerin ve yerin yaratcs, mlkn sahibi

celal ve ikram sahibi olan Allahmz! izzetinle kalblerimizi diriltmeni,

gzlerimizi seni tanma nuruyla nurlandrman dileriz. Ey Allah!

30-BLM:030:

KNC BLM

Bedenlerin bileiminin keyfiyetini, uzuvlarn tabiatlarnn mahiyetini,

insan hayatnn mizalarn, drt rknn karm ve bileiminin,

karmlarn sebeblerini, durumlarn ve faydalarn ve onlardan oluan

drt madde ile uzun uzun aklar.

Birinci Madde

Bedenlerin bileiminin keyfiyetini bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, anatomi bilginleri demilerdir ki: Drt esas ki,

(rkn) basit cisimlerdir, insan bedeni ve dier hayvanlarn ilk

czleridir. Zira ki bileik cisimlerin eitli nevileri, zlerin

birlemesiyle meydana gelir. Esaslar ise drttr: kisi hafif, ikisi

ardr.

Hafifler: Ate ile havadr. Arlar: Su ile topraktr. nk ate unsuru,

hava cevherinin sirayetiyle dier unsurlarda cereyan edip, bileip,

hararetiyle iki ar ve souk unsurun, soukluklarn krar. Onlar,

unsurluklarn terkedip, mizalk mertebesine giderler. u halde iki ar

unsur, uzuvlarn skn ve oluumuna metin madde olur. iki hafif unsur,
uzuvlarn hareket ve hayatlarna yardmc olur.

lk esaslarn kuvvetleri ki, drt keyfiyettir, onlar, scaklk, soukluk,

rutubet ve kuruluktur. Bu drd, unsurlarn anneleridir. Esaslarda

mevcuttur. Bu unsur keyfiyetler, tabi suretler zerine eklenmitir. Zira

ki onlar, scaklk ve soukluk gibi keyfiyetlerde geici ve deiicidir.

Halbuki tabi suretlerin her iri, kendi zatyle bakidir. Eer drt

keyfiyet, tabi suretlerin asl olsayd, onlar dahi deiici olup, sabit

kalmazlard. u halde eer basit cisimler olan drt esas, klp biraraya

gelseler, tam bileik cisimler olan bileikde (mevalid-i selase) teet

olup, bu zt keyfiyetleriyle birbirine tesir etseler ve o bsitlerin her

biri brnn iddetli keyfiyetini krsa; o zt keyfiyetler arasnda her

birinden tmnde eit ve benzer arac keyfiyet hsl olur ki, ona: Miza

derler. bileik yani maden, bitki ve hayvan hep onunla vcuda gelirler.

Lakin yar bileik cisimler olan bulut ve ihap gibi atmosferik eyler,

unsurlardan mizasz meydana gelirler. Onun iin sratle yok olurlar.

kinci Madde

Beden uzuvlarnn tabiatlarnn mahiyetini bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, anatomi bilginleri demilerdir ki: O ekil verici

ve yaratc olan Allah Tal hazretleri, lemde her nesneyi, mnasip ve

muvafk yerli yerinde, gzel ve mutedil yaratmtr. Her canlya uygun ve

her uzvunun haline muvafk olan mizac vermitir. alemin czlerinin tmnde

olan mizalarn en layk ve en uygununu insan bedenine kerem klp, her bir

uzvuna en mnasip ola mizac bahetmitir. Baz czlerini ziyade scak,

bazsn ziyade souk, bazsn ziyade rutubetli ve bazsn ziyade kuru

etmitir.

Bedende fazla scak olan o ruhtur ki, latif buhardr. Sonra yrektir ki,

ruhun meneidir. Sonra kandr ki, muttasldr. Sonra karacierdir ki, kan

ondan domadr. Sonra halis olan ettir. Sonra sinirdir ki, et ile karm

olan sinirdir. Sonra dalaktr ki, onda kan vardr. Sonra bbrektir ki, kan

azdr. Sonra atardamarlardr ki, ruhun evresinde olan kann zarflardr.

Sonra toplar damarlardr ki, mutlak kann zarflardr. Sonra el derisidir.

Bedende gayet souk olan balgamdr. Sonra salardr. Sonra kemiklerdir.

Sonra kulak kemiidir ki, kkrdaktr. Sonra kirilerdir. Sonra

perdelerdir. Sonra sinirlerdir. Sonra murdar iliktir. Sonra dima

(beyin)dir. Sonra i yadr. Sonra deridir.

Bedende gayet kuru olan satr ki, duman buharndandr. Sonra kemiktir ki,

uzuvlarn en sertidir. Sonra kkrdaktr. Sonra kemik balardr. Sonra

kiritir. Sonra zardr. Sonra damarlardr. Sonra toplar damarlardr. Sonra

hareket sinirleridir. Sonra yrektir. Sonra bedenin sinirleridir. Sonra

deridir.

nc Madde

nsann yalarnn mizalarn bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, anatomi bilginleri demilerdir ki: Yalarn

mizalar muhtelif olduundan, insann yalar topluca drttr. Biri byme

adr ki delikanl ya da derler. Bunun mddeti insann otuz yana

dektir. Sonra duraklama adr. Buna genlik ya dahi derler. Bunun

mddeti insann altm yana dektir. Sonra ak d yadr ki, buna

ihtiyarlk dnemi dahi derler. Bunun mddeti mrn sonuna varncaya dektir.
Lakin delikanllk a da iki ksmdr. Biri ocukluk adr ki, onbe

yana dektir. Sonra delikanllk adr ki, delikanllk ann sonuna

dektir.

ocuklarn mizac mutedildir. Delikanlln mizac scaklk ve rutubettir.

Genliin mizac scak ve hiddetlidir. Duraklama ann mddetinden sonra

scakln maddesi olan rutubeti, bizi kuatm olan hava ektiinden

scaklk noksan bulmaa balar. Zira ki, geen blmde akland zere

cisman kuvvetlerin ve czlerin hepsi nihayete erer. Ayranlarn bedeli

iin eitlik ve bir minval zere srekli soumadr. Lakin bozulma gn gn

arttndan ayran rutubetle beraber karl gelmez. u halde gelen ile

sarfolunan bedende eksilme ve geri dnme zere olduundan, rutubet yok

olup, hararet sner. Tabii lm budur. u halde her bir ahsn ilk mizac

hasebince rutubeti iine alan kuvveti ne miktar ise, onun tabii ecel

miktar odur. Eer dardan bir kazaya uramazsa odur ki, mr de odur.

Zira ki, Allah'n kudreti ile ulv cisimlerin sfl cisimlerde eitli

tesirleri daima birbirini takip ettiinden btn halkn ekil ve durumlar

ahlak ve tavrlar henz analarn rahimleri iinde nutfe iken tesadf eden

baht ve talihleri tesirleri ile ortaya kmtr ki, ana karnna nutfe

dt saatte baba ve anann talihleri ne ite ise ve herbirinin yldz

neye bakyorsa: Eer kutlu, uursuz, o nutfenin zatna tesiri ile

nakedilir. Mesela saadet, ekavet, anlay, hamakat, cimrilik, cmertlik,

korku, ecaat, sevgi, dmanlk, hrs, kanaat, himmet, alaklk, fakirlik,

zenginlik, rahat, gzellik, kemal, yorgunluk ve znt her ne konum zerine

ise o mutfenin zatna ti olur. Zira ki o nutfe, ceninin cisminin levh-i

mahfuzudur Levh-i mahfuz bu lemin aynasdr. u halde her kim ki, sait

olmutur, o saadetini ana karnnda bulmutur. Her kim ki ak gelmitir, o

dahi ekavetini anas karnnda almtr. Nitekim Habib-i Ekrem Sallallahu

Aleyhi ve Sellem Hazretleri: "sait anas karnnda saittir. aki anas

karnnda akidir," buyurmutur. Herkesin talihinin tesirini remz ile

duyurmutur. nk halkn btn ekilleri, vasflar ve mizalar felik

konumlar gereince rahimlerde muhtelif bulunmutur. u halde eceli

msemmalar dahi mizalar hasebi ile onda muhtelif takdir olunmutur.

Elhasl delikanl ve ocuk bedenleri, itidal zere scak ve rutubetli

mahede klnmtr. Genlik bedenleri hiddetli, scak bilinmitir.

Krarma ve ihtiyarlk bedenleri, buhar ruhu ve scak kandan yukarda

anlatld zere gekin olduklar iin souk ve kuru bulunmutur.

Kadnlarn mizac erkeklerden daha souk ve daha rutubetli olduu tecrbe

klnmtr.

Drdnc Madde

Bedenlerin drt karmnn keyfiyetini bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, anatomi bilginleri demilerdir ki: Bedenin ilk

rutubetleri olan drt karm akc ve rutubetli cisimlerdir ki, gdalar

nce ona dnp, onlardan bedenin czleri gdalanr.

Deerleri karmn rutubetleri drt cinstir ki: En faziletlisi kan

cinsidir. Sonra balgam cinsidir. Sonra safra cinsidir. Sonra siyah kpk

cinsidir. Bu karmlarn her biri tabi ve tabi deildir. Tabi kan, scak

ve rutubetlidir. Rengi krmz, tad tatldr. Faydas et, ya ve uzuvlarn

gdas olmaktr. Tabi olmayan souktur ve rengi bulanktr. Tad ac

olup, faydas olmaz. Tabi balgam, soukadr. Rengi yumurtann beyaz

gibidir. Tad tatldr. Faydas ya kan veya kann yerini tutup, uzuvlarn

gdas olmaktr. Tabi olmayan kuru mizal ve deiik renktedir. Acdr.

O, ya tuzlu veya asitli olur. Tabi safra scak ve krmzya yakn,

yapkandr. Faydas kana karp ve yardmc olup bedenin czleri

olmaktr. Tabi olmayan, yakcdr ve zehir cevheridir. Tabi siyah kpk

tabi kann altnda kalan tortudur. Tad tatlya yakndr. Yeri dalaktr.

Faydas al ve ehveti tahriktir. Tabi olmayanna zehirli kara kpk

derler.

Drt karmn dou keyfiyeti byledir ki: nce gdann inenme ile hazm

olmas vardr ki, az yzeyi ve mide yzeyi ile bitiik ve balantldr.

u halde onda dahi hazmetme kuvveti hsldr. Zira ki, inenmi nesnenin

nceki tad ve kokusu gitmitir. Sonra inenmi gda mideye vardnda,

midenin az kapanp, tamamen ona hazmolunur. Lakin sadece midenin harareti

ile deildir. Belki a taraftan karacierin, sol taraftan dalan ve onda

olan atar ve toplar damarlarn, harekete kabiliyetli olan i yann,

midenin stnde ve zarnn tesinde yrein, btn bunlarn hararetleri ile

tamam olup iki saatte ilk hazm hasl olur. Midede kekek suyu gibi

akc cevher olur. Sonra onun kesifi mideden barsaklara ka yol bulur.

Latifi mideye bitiik olan damarlar yolundan karaciere bitiik olan ince

kllar gibi damarlar ile szlp, karaciere ekilir. u halde karacier o

latif cevhere kavuup; snger gibi emer. Onda da nceki sindirim sresi

kadar zamanda pier. kinci hazm da hasl olur. O pien krmz rengi

boyanp, onun yznde kaymak gibi nesne ve dibinde tortu gibi nesne hsl

olur. Eer ifrat derecede pierse bir yakc nesne hsl olur. Eer az

pierse hint kavunu gibi bir nesne peyda olur. O kaymak safradr veya siyah

kpktr. Bu ikisi tabidir. Yakc olann latifi itilen safradr, kesifi

itilen siyah kpktr. Bu ikisi tabi deildir. Hit kavunu,tabi balgamdr.

Hepsinden saf ve hasi olan kandr. Lakin suyu fazladr ki, karacierden

ayrlmazdan nce suyu, bbreklere inen damarlarla ekilip, kendilerine gda

olacak ya ve kan alp, art mesaneye szlp, dar kmaya yol bulur.

Kvam bulmu halis kan, karacier stnde doan byk damara ekilip, ondan

ayrlan atardamarlara akar. Sonra yree ve buradan btn vcuda yaylr,

uzuvlarn besini olur.

Beinci Madde

Karmlarn olu sebeblerini, tabiat ve faydalarn ve hareket

sebeblerini; buharlardan doan tabi ruhu bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, anatomi bilginleri demilerdir ki: Tabi kann fail

sebebi, mutedil hararettir. Madd sebebi, gdalarn ve ieceklerin mutedil

olmasdr. Tam sebebi bedenin beslenmesidir.

Tabii safrann fail sebebi, mutedil hararettir. Madd sebebi, scak, latif,

tatl ve yal gdadr. Sureta olan sebebi, fazla inenmektir. Tam sebebi,

kan karm ve bedenin beslenmesidir. Yakc safrann fail sebebi,

karacierin ar hararetidir.

Tabii siyah kpn fail sebebi, mutedil hararettir. Madd sebebi, rutubeti

az olan ok scak ve kat gdalardr. Sureta olan sebebi, akmayan ve

ayrmayan gdalardr. Tam sebebi, kan kuvvetlendirip, bedenin gdas

yapmaktr. Yakc siyah kpn fail sebebi, az hararettir. Madd sebebi,

az inemektir. Tam sebebi, kan karm ve bedenin beslenmesidir.

u halde, karklarn dou sebebleri, scaklk ve soukluktur. Zira ki

mutedil hararetten kan; fazla hararetten yakc safra ve ok fazla

hararetten yakc siyah kpk; soukta balgam domutur.

Kan ile damarlardan akan karmlarn, damarlar iinde dahi iki saat

mddetinde nc hazm vardr. Azaya tevzi edildiinde; her uzuvda kendi

nasibinin bu mddet iinde de drdnc hazm vardr. Damarlar iinde olan

nc hazmn ve azada olan drdnc hazmn fazlalar geen blmde

akland gibi kulak kiri, gz apa, burun kiri olup, sa ve trnak

suretini bulup; bedenin azalarndan ayran ter, kir, yara ve cerahat

eklinde vcuttan atlr.

Sz edilen karmlarn dou sebebleri olduu gibi, hareket sebebleri de

vardr. Zira ki bedenin hareketi ve scak eya, kan ve safray tahrik

eder. Baz kere siyah kp dahi tahrik eder. Lakin hareketsizlik, balgama

kuvvet verir. Gzel eyler dnmek de drt karm harekete geirir.

Nitekim drt karmn kesafetinden, bir kesif cevher doar ki, uzuvdur

veya uzvun bir czdr. Bunun gibi karmn latif buharlarndan, bir miza

hasebiyle latif bir cevher doar ki, tabi ruhtur. Hayvan ruhu kabul

istidadn bulmutur. Miza zere nce bu ruh doup, sonra btn uzuvlara,

nefsan kuvvetleri ve bakalarn kabul istidadn veren budur. u halde

nefsan ve hayvan kuvvetler insan bedeninin uzuvlarnda hsl olmaz. Ancak

bu tabi ruh vastasyle olur. Eer bedenin bir uzvu nefsan ve hayvan

kuvvetlerden kesilip, tabi ruhtan kesilse, o uzuv henz hayattadr. Zira

ki uyumu veya fel olmu olan uzuv, his ve hareket kuvvetini yitirmiken

yine hayatiyeti vardr. Eer lm olsa, kokuur ve bozuurdu. u halde

fel olmu uzuvda, onu koruyan bir kuvvet vardr ki, bu tabi ruhtur.

31-BLM:031:

NC BLM

Azann fayda, mahiyet ve keyfiyetlerini, isim ve kuvvetlerini, dou ve

zelliklerini drt madde ile ayrntl olarak aklar.

Birinci Madde

Azalarn mahiyet ve keyfiyetini bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, anatomi bilginleri demilerdir ki: Drt esasn

birinci mizacndan doan bedenin kark cisimleri olduu gibi, drt

karmn dahi birinci mizacndan doan beden azalarnn cisimleri

olmutur. Baz aza tek ve bazs bileik suret bulmutur.

Tek uzuv odur ki, hangi his olunan czn alsan, say ve cisimde cz

btnne ortak olur. Kemik, et ve sinir gibi. Bunlara, czleri benzeen

azalar denir.

Bileik uzuv odur ki, hangi czn alsan, ne sayda, ne isimde btnne

ortak olmaya. Yz, el ve ayak gibi. Zira ki, yzn bir cz, yz deildir.

Bunlara: Alet uzuvlar derler. Zira ki hareket ve ilerde tamamen nefsin

letleri olmulardr. Czleri benzeen azann birincisi kemiktir. Sert

yaratlmtr. Zira ki kemik, bedenin esas, uzuvlarn hareketinin direi

bulunmutur. Sonra kkrdaktr ki, yumuaktr. Katlanabilir. O, kemikten

daha yumuak, sair uzuvlardan daha sert klnmtr. Bunun yarar; yumuak

uzuvlara kemiklerin balants bununla gkek olmaktadr. Ta ki yumuak ile

sertin vastas olup; vurma ve dme zamanlarnda her uzuvdan, yumuak olan

uzuv incinmeye. Sonra sinirlerdir ki, dimadan ve omurilikten bitmilerdir.

Katlanmakta esnek, gerilmekte sert olan beyaz cisimlerdir. His ve hareket

iin olan aza, btnyle sinirlerle tamamlanr. Sonra kirilerdir ki,

adalelerin evresinde bitmi, sinirlere benzer cisimlerdir. Hareketli

uzuvlara tam baldr. Kh adalelerin sklmas ile kiriler dahi ekilmi

olup; hareketli uzuvlar eker. Kh adalenin yaylmasyla ve kendi yerine

dnmesiyle kiriler rahatlayp, uzuvlar durumu zere yayarlar. Sonra kemik

balarndaki iplikiklerdir ki, kemiklerden bitmi, sinirlere benzeyen

cisimlerdir. Bunlarn adalelere uzananlarna, mutlak ba derler.

Kemiklerin mafsallarn ve sair uzuvlar balayanlara ke ba derler. Bu

Ad geen balarn hibirin hissi yoktur. Ta ki kendilerine lazm gelen

hareket fazlalyla dier ilerde incinmeyeler. Bunlarn faydas,

uzuvlar birbirine balamaktr. Sora atar damarlardr ki,yrekten karlar.

Uzun ve ileri botur ki; uzunlar sinirlere, cevherleri balara benzerler.

Bunlarn yle alp kapanan hareketleri vardr ki, sknet ile

ayrlmtr. Bunlar can damarlardr. Faydalar budur ki, bunlar, yrekten

duman buharn samakla,ona rahat verip, ruhu bedenin uzuvlarna tevzi iin

halk olunmutur. Sonra toplar damarlardr ki, toplar damarlara benzer

cisimlerdir. Karacierden bitmilerdir. Hepsi de sakindir. Bunlar kan

damarlardr. Faydalar budur ki, bunlar karacierden kan, bedene tevzi

iin yaratlmtr. Sonra zarlar (perdeler)dir ki, ince ve hisleri olmayan

latif sinirlerden dokunmu cisimlerdir. Sair cisimlerin yzeylerini

rterler. Nice faydalar vardr ki: Biri, btn uzuvlar yap ve ekilleri

zere korurlar. Biri dahi kendi lifine bitiik olan sinir ve balar

vastasyla uzuvlar birbirine balarlar. Bbrekleri sulbe baladklar

gibi. Bir faydas dahi akcier, karacier, bbrek, dalak benzeri hiss

olmayan uzuvlarn cevherlerinde, bu zarlarn kendilerine deen bizzat

hassas olup, lifli olan cisimlerine deeni riz olarak hissedici

olmalardr. Sonra ettir ki, bedende olan btn bu azann aralarndaki

boluklar doldurur.

Alet olan uzuvlar, bunlardan bileen uzuvlardr ki, inaallah bundan sonra

onlar dahi aklanr.

kinci Madde

Uzuvlarn isimlerini ve kuvvetlerini bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, anatomi bilginleri demilerdir ki: bedende olan

azadan her bir uzvun kendi nefsinde tabii bir kuvveti vardr ki, o uzvun

beslenmesi ii, ancak o kuvvetle olur. O kuvvet gday, eker, tutar ve

ondan fazlay dar atar. Uzuvlarn hepsinden kuvvetli olan, dima ve

karacierdir. Zira ki bu ikisi yrekten hayati kuvvet, tabi hararet ve

ruhu kabul edip, dima btn hislerin balangc olup; karacier, bedenin

btn uzuvlarnn besleyicisi olmutur. Yrekten gayri. Zira ki yrek,

gsn iinde sol meme altnda karacier nevinden ve onun renginde fincan

eklinde erefli ir uzuv ve latiftir ki, onun aa tarafnda, alt yzeyi

ortasnda gzbebei, benzeri siyah bir nokta vardr ki, en latif azadr.

ismi sveydadr. Ruhun kayna ve kuvvetlerinin toplamdr. Hayvan ruhun

ve insan nefsin birlikte bulunduu yer ve Rabban ilhamlarn ini yeri,

Hda'nn nazarghdr. Btn uzuvlara hayat, hareket, idrak ve gda verip,

besleyendir. Btn kuvvetlerin ve uzuvlarn hizmetisi ve uadr. O,

bedenin emridir. u halde bedenin baz uzuvlar reis, bazs reis hizmetisi

ve bazs ne reistir ne de hizmeti.

Reis uzuvlar, o azadr ki; bedende olan ilk kuvvetlerin balang

yerleridir. ahsn bekas ve nevin bekas onlara muhtatr. ahsn bekas

hasebiyle olan reis uzuvlar tr: Biri yrektir ki, hayat kuvvetinin

balangcdr. Biri dimadr ki, his ve hareket kuvvetinin balang

yeridir. Biri dahi karacierdir ki beslenme kuvvetinin balang yeridir.

Nevin bekas hasebiyle reis ola uzuvlar, yine yukarda saylan bu dr.
Nevin bekasna mahsus olan drdnc uzuv tenasldr ki, onlar nesli koruyan

meniyi dourmak iin kendilerine muhta olunandr. Erkek ve kadn

organlarnn tam yaps olan mizac ifade ederler.

Hizmeti olan uzuvlarn bazsna hazrlayclk, bazsna yerine

getiricilik gibi hususi hizmetler vardr. Hazrlayclk hizmeti reisin

iinden nce, yerine getiricilik hizmeti reisin iinden sonradr. Yrein

hazrlayclk hizmetini gren akcier, yerine getiricilik hizmetini gren

atar damarlar gibi. Diman hazrlayc hizmetisi karacier ve sair ruh

uzuvlar ve gda uzuvlar gibidir. Yerine getirici hizmetisi sinirler

gibidir. Karacierin hazrlayc hizmetisi mide gibidir. Yerine getirici

hizmetisi toplar damarla gibidir. Tenasl uzuvlarnn hazrlayc

hizmetisi, onlardan nce meniyi douran aza gibidir. Yerine getirici

hizmetisi, erkeklerde zekerin delii ve husyeler arasnda olan

damarlardr. Kadnlarda meniyi iten damarlardr. Rahimdir ki, meninin

yararlan onda tamam olup, cenin oluacak yerdir.

nc Madde

Ceninin azasn oluumunu bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, anatomi bilginleri demilerdir ki: Czleri benzer

olan beden uzuvlarnn hepsi, iki meniden oluur. Et ve ya buna girmez.

Zira ki bu ikisi, kandan oluur. u halde et ve yadan baka czleri benzer

olan uzuvlar, peynir mayadan baland gibi, babann menisinden balanr.

Btn bu uzuvlar peynir stten olutuu gibi anann menisinden oluur.

Nitekim mayann ve stn her biri, kendilerinden hsl olan peynirin btn

cevherlerinden birer czdr. Bunun gibi menin her birisi, rahimde olan
ceninin btn cevherlerinden birer czdr. Bundan sonra hamile kadnn

hayz kan, rahimde oluan ceninin gbei yolundan gdas olup, onunla

byyp geliir. Phtlap, neki azas arasnda olan bo yerleri

doldurup, et ve ya olur. Kann fazlas, nifas vaktine kadar kalp, ondan

analk tabiat dar atar. Doumda sonra, ocuun karacierinin oluturduu

gda kan, gbekten ald kann yerine gidip, gbei kapayp, o kandan

oluan et ve ya, bu kandan olumaya balar.

Et, kann metininden oluup, scaklk ve kurulukla balanr. Ya, kann

sulu ve yalsndan oluup, balanr. Onun iin scaklkla zlr. ki

meniden oluan azann birisi bedenden ayrlsa, bir daha o uzuv hakiki bir

bitimeyle yerine gelmez. Bir cz eksik olsa, onun karlnda bir ey

bitmez. Ancak ocukluk anda, ocuun dii biter. Kandan oluan uzuv,

telef olmasndan sonra yine tamam bitip, benzerine balanr. Et gibi.

Drdnc Madde

Beden uzuvlarnn faydalarn ve zelliklerini bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, anatomi bilginleri demilerdir ki: Hassasve

hareketli olan btn uzuvlarn his ve hareketinin balang yeri kh biry

sinir olur ve kh farkl olup, her kuvvetin balang yeri bir baka sinir

olur. Zarlara sarlm ola i organlarn zarlarnn kayna, gs ve

karnn iki tarafnda bulunan zarlarn birisindendir.

Gste olan zarlar; akcier, atar ve toplar damarlar gibi azann

zarlarnn kayna kaburga kemiidir. Bolukta olan aza ve damarlarn

zarlarnn kayna karn adalesindendir.

Etten olan btn aza, ya liflidir, adalede olan et gibi. Veya onda lif
olmaz, karacier gibi. Bedenin hareketleri ise ancak lifi ile olur. Gerek

irad olsun, gerek tabi olsun: rad hareket, adale lifiyle olur. Tabi

hareket, et ve damar gibi. rad hareketle tabi hareketten bileen

hareket: Bu iki hareket uzunluk ve en bulunan bir yapya mahsus lif olur.

u hale ekmek iin uzlaan, itmek iin tersi ve tutmak iin ikisi aras lif

gereklidir. Azadan aort gibi bir tabakal olan uzvun ksm lifi

birbirine benzerdir. ki tabakal olan uzvun d tabakasnda lif birbirine

muhaliftir. tabakasnda lif enlidir. inin i yzeyinde lif

uzunlamasnadr. Ancak bir tarz zere yaratlmtr ki, ekme lifi ile itme

birlikte olmayp, belki ekme lifi ile tutma lifi birlikte olsunlar. Ancak

barsaklarda deil. Zira ki, barsaklarn tutmaya iddetle ihtiyac yoktur.

Her zaman ekmeye ve itmeye muhtatrlar.

Kendi cevherinden uzak olan cisimleri kuatan sinirsel azalarn bazs bir

tabakal, bazs iki tabakal bulunmutur. ki tabakal yaratlanlarnda

nice faydalar vardr. Birinci fayda: lerinde olan cisimlerin hareketi

kuvvetiyle yarlmaktan korumaktr. Can damarlar gibi. kinci fayda budur

ki: lerinde bulunan sakl cisimler, ayrma ve kmadan iki kat korunmu

olur. Can damarlarnda olan ruh ve kan gibi. nc fayda budur ki: tme ve

ekmede, o uzuv kuvvetli harekete muhta olduunda, itme leti bir

tabakasnda, ekme leti bir tabakasnda baka bulunsunlar. mide ve

barsaklar gibi. Drdnc fayda budur ki: O uzvun sinirsel i tabakasn

korumak iin, d et tabakas hazm iin ayrlm olsun. Zira ki hazmeden,

hazmedenle karlamakszn kuvvetiyle ular olmak mmkndr.

Baz uzuvlarn mizac kana yakn olup, kan ona gda olmak iin birok

deiikliklerde tasarruf etmee muhta olmaz. Et gibi. Onun iin ete ulaan

gda, bir mddet kalp sonra et gdas olmak iin onda boluk ve karnck

yoktur. gda, ete dt saatte, ona meyledici olur. Baz aza, kandan uzak
mizal olup, kan ona deimekte ok deiime muhta olur; kemik gibi.

Onun iin gdas, onda bir mddet kalacak ya bir boluk vardr; ayak ve

bilek kemii gibi. Veya ayr boluklar vardr; alt ene kemii gibi. Byle

olan aza, vaktinde gdadan ihtiya st alr ve eker. Ta ki yavalkla

kendi nefsine dntre. Kuvvetli aza, kendi fazlalklarn zayf olan

komularna iter. Yrek i organlara, dima kulak arkasna, karacier bunun

iki yanna ittikleri gibi.

33-BLM:033:

KNC BLM

Omurga kemikleri, boyun kemikleri, kaburgalar, ee kemikleri ve kprck

kemiklerinin bileim keyfiyetini be madde ile aklar.

Birinci Madde

Omurga kemiinin bileim keyfiyetini bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, anatomi bilgileri demilerdir ki: Omurga kemii

nice faydalar iin yaratlmtr. Bir faydas budur ki, canlnn bekasnda

kedisine muhta olunan murdar ilii (omurilik) iinde bulundurmutur. zira

ki btn uzuvlarn sinirlerinin ak yeri dima olsayd, insann ba

imdiki grnnden fazla byk olmak gerekirdi. Bedene ar bir yok olurdu.

sinirler, uzak uzuvlara ulamakta, uzun mesafeye muhta olup; fetlere ve

kopuntulara ak olmaktan baka, ar uzuvlar yerlerine ekmekte

kuvvetleri az olurdu. u halde yaratc Allah Tal, hikmet ve inayetiyle

dimadan bir cz olan omurilii bedenin aasna erimi bir maden gibi

aktp, omurgay ona muhafz etmitir. Ta ki omurga etrafnda sinirlerin

blmleri tevzi olunmak uygun olup, daha gzel ola. Omurgann bir faydas

budur ki: nnde konulmu olan azalarn koruyucu kalkan bulunmutur. Onun

iin boumlar ve kntlar vardr ki, onlar: Senaen ismiyle

isimlendirilmilerdir. Bir faydas dahi budur ki, beden kemiklerinin

yaratlna esas ve temel bulunmutur. Nitekim gemi omurgas gibi olduu

yukarda bilinmitir. Onun iin omurga kemii gayet metin ve muhkem

yaratlmtr. Bir faydas dahi budur ki, insann ayaa kalkmas iin ve

hareketine imkan ii mstakil bulunmutur. Onu iin omurga kemiinin dzeni

omurlarla nazm olunmutur. Hepsi tek kemik veya byk kemikler olmayp, gzel

intizam, en iyi yaratl zere klnmtr. Omurlar arasnda bulunan

mafsallar e yumuaktr ki, kvam za'f bula ve ne serttir ki katlanmaya

engel ola. Belki byle ara ara yaratlmtr. Omurgann omurlar bir

kemiktir ki, ortasndan omurilik nfuz edecek delikleri vardr. Baz

omurlarn sa ve solundan deliin iki tarafndan drt knts

bilinmitir. Bazs yukarya ait, bazs aaya aittir. Baz omurlarn at

knts olup, drd bir tarafnda, ikisi bir tarafnda bulunmutur. Baz

omurlarn sekiz knts mahede klnmtr. Bu kntlarn

faydalarnn biri budur ki: Bunlarla afsala nasb ve bitime ile omurlar

aras muntazam olup; birinin kntlarnn balar, birinin oyuklarna

grimi olup, metanet bulmutur. Bu omurga omurlarnn kntlarndn

gayri, baka kntlar vardr ki, onlarn faydalar; arpmadan koruyup,

mukavemetleriyle kalkan olmaktr. Bu kntlar, sert ve geni kemikler

bulunmutur ki, omurlarn uzunlamas zerine konulmutur. Bunlarn

gerisinden yana yerlerine evk ve senasen denilmitir. Sada ve solda

ulunanlarna kanatlar derler. Bunlar, bedenin uzunlamasnda olan sinir,

damar ve adaleleri korurlar. Kenarlara yakn olan kanatlarn bir faydas

dahi budur ki: Kenarlarn st tepeleri bunlara aklm olup, oyuklaryla

raptedilmi olu. Zira ki her kanadn iki ukuru ve her kenarn iki yumru

knts vardr. Bu omurlarn orta deliklerinden baka ince delikleri

vardr ki onlardan sinirler kp, damarlar girer. Bu delikler onun iin

omurlarn iki tarafndan yaratlp, gerisinde bulunmamtr. Zira ki onda,

giren ve kan damarlar arpmadan koruma gerekmez.

Damarlar ve sinirler, eer omurgann nnde yaratlsayd, bedenin tabi

arlyle ve irad hareketiyle meyilli olan yerlerde vaki olmakla, zayf

olup, raptedemezlerdi. Bu, koruma iin olan kntlarn zerine sinir ve

rutubet akc olup, kaplam ve rtmtr ki, teet olduu et, incinmesin.

Mafsallarn kntlarnn da durumu budur. Onar, birbirini takip ile

muhtem tutup, her taraftan raptederler. Lakin nden olan takip gayet

salamdr. Geride ola selistir. Zira ki n tarafa eilme, arkaya eilmekten

ziyade gerekir. u halde omurgann omurlar, takip ve irtibatlaryle byle

muhkem olduklarndan, tek bir kemik gibi sebat ve skn iin

yaratlmamtr. Eime ve katlanmay kabul etmeleriyle esnek olduklarndan,

birok kemikler gibi hareket ve esneklik iin konulmutur.

kinci Madde

Boyun omurlarn bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, anatomi bilginleri demilerdir ki: Boyun omurlar

akcier iin, akcier nice faydalar iin yaratlmtr ki, aklansa

gerektir. Boyun omurlarnn, omurga omurlarnn stndeki, altnda olan

omurun zerinde yklenmi olduundan, her bir omur, kendi taycsndan

kk ve hafif yaratlmtr. Ta ki zann hareketi hikmeti bir dzen zere

bulunmutur. Omurgann en altnda ve sonunda olan omur, hepsinden daha

byk ve daha sert yaratlmtr. Ana karnnda, kemiklerin nizamndan nce

bulunmutur. Kair iinde hepsinden sonra ryp, toprak olur

denilmektedir. Omuriliin en st, yer altndaki su yolu gibi ok ve kat

olduu iin boyun omurlarnn delikleri daha geni klnmtr. Zira,

sinir blmlerinden yukarya mahsus olan, aaya mahsus olandan oktur. u

halde boyun omurlar kk ve delikleri geni olmas, ince cisimlerin

gerei olarak, hepsinden sert ve salamdr. Senasenleri kk, kanatlar

byk ve ikier bal yaratlmtr. Bu omurlarn harekete ihtiyac, sebata

ihtiyacndan fazla olduundan, st mafsallar alt mafsallarndan selis ve

yumuak klnmtr. Bu mafsallarn iddet ve salamla ihtiyac az

olduundan boyun altndaki gibi, st alta bal olan mafsal kntlar

byk ve geni olmayp, kk bulunmutur.

Boyun omurlarnn says yedi olmas, uzunluu mutedil olmak iindir. Bu

omurlarn birincisinden baka, her birinin onbirer knts vardr ki,

birer sinse, ikier ube, ikier kanat ve yukar tarafa km olan drder

knt ve aaya drder kntldr. Sinirlerin k yerinin yuvarlak

delii, her iki omur arasnda, yarm zere taksim olunmutur. Fakat ilk

omur ile ikinci omurun nice zellikleri vardr ki, sair omurlarda bulunmaz.

Zira ki, ban sa ve sola olan hareketi, kendi ile birinci omur arasnda

bulunan mafsal ile bantl olmutur. Ban n ve arkaya olan hareketi,

kendisi ile ikinci omur arasndan bulunan mafsal ile vcut bulmutur. Ama

ilk mafsal, birinci omurun ahsiyeti zerinde sabit olmutur. Bu omurun t

tarafnda iki oyuu vardr ki, onlara ba kemiinin iki kntl taraf

girmitir. Vakta ki bu iki kntnn birisi oyuundan yukar kp, br

oyuuna tamamiyle gmlse; ba ondan yana meyledip, o tarafa eilir. Ama

ikinci mafsal, ikinci omurda bulunmutur. Bu omurun n tarafnda uzun bir

knt yaratlmtr ki, birinci omurun omuriliin nnde olan deliinden

girip, ba kemiinde bulunan omuruna ular. Vakta ki, sz edilen knt,

o omurun deliinden geip, omura girse, ba n tarafa meyledip eri olur.

Eer knt oyuundan karsa, ba dz durur. Eer knt, deliinden dahi

karsa ba arka tarafa kayklr. kinci omurun gerisinde dahi ksa bir

knt vardr ki, ancak birinci omurda olan ukuru itinde hareket

edip,onu gemez. Ama birinci omurun zelliidir ki, sensenesi olmaz.

Olmadnn faydas budur ki, ar olmayp evresinde olan sinir ve

adalelere zahmet vermez. Bu ukur ba kemiinde gmlm gibi olduu iin

kanatlar dahi yoktur. Zira ki, sinirlerin balang yerine yakn olup,

yerleri dar olduundan kanatlar bulunmamas hikmet-i ilhidir. Bu omurun

zelliklerindendi ki, sinirle ondan doarlar. Sair omurlar gibi iki

tarafndan ve ortak noktadan domazlar. Ancak geri tarafnn stnden iki

delikten hepsi lif gibi ince olduklar halde dar karlar. Uzadka yava

yava alnlarlar; yerlerine gre kaln olup, metanet bulurlar. kinci

omurun ksa knts, gerisinin stnde bulunup, onda sinir k yeri

delii mmkn olmadndan, bunun delikleri sensenesinin yanlarnda

krlmtr. Bu ikincinin kntlar salam balarla birinci omura

balanmtr. ba mafsal, birinci omur ile selis bulunmutur. kinci omur

ile sair omurlar mafsallardan daha selis klnmtr zira ki, bu iki mafsal

ile olan ba hareketlerine ihtiya faza bulunmutur. Hepsi yaratcnn

san'at bilinmitir.

nc Madde
Gs omurlarn bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, anatomi bilginleri demilerdir ki: Omurlar

kemiklerdir ki, kaburga kemiklerine bitiik olup, nemli azalar toplayc

ve muhafzdr. Bunlar oniki omurdur ki, onbirinin sensenesi ve kanatlar

vardr. Birinin kanad yoktur. Senseneleri eit deildir. Zira ki,

bunlardan yrek gibi mhim azaya en yakn olup, bitiik oan daha byk ve

daha kuvvetlidir. Gs omurlarnn kanatlar dierlerinden sert olup,

kaburgalar onlara ulamazlar. Gsn yedi st omurunun senseneleri byk ve

kanatlar kaln olup metanet bulmutur. Ta ki, uzuvlarn demiri olan yrei

en iyi ekilde koruyalar. nk bu omurlarn cisimleri, sensene ve

kanatlarna gitmitir. u halde bunlarn mafsal kntlar, ksa ve geni

suret bulmutur. Onuncu omurun zerinde bulunan omurlarn st tarafa doru

olan mafsal kntlarnda setli ukurlar vardr. Aaya doru olan

kntlar yumru taraflar, o ukurlara girip, senseneri aaya

varmtr. Onuncu omurun sensenesi kubbe gibidir. Mafsal kntlarnn iki

tarafnda olan ukurlar setsiz bulunmutur. Zira ki, st, altyla birlikte

setlenmitir. Onuncunun altndaki kntlar st tarafna ve ukurlar

aa tarafna meyilli olup, senseneleri st tarafna kavisli bilinmitir.

Onikinci omurun kanatlar olmaz: Zira ki, onda kaburga kemii varken gerek

kalmaz.

Midenin zarlar taraf, bu onikinci omura bitiiktir bu omurun st kk

yapl olduundan, kendisinde fazla mafsal knts yoktur. Gs omurlar,

boyun omurlarndan byk olduu iin mterek delikleri iki omur arasnda

eit blnmeyip, derece derece yukardakinde fazla ve aadakinde az olup,

sinir delii tamamyle onuncu omurda bulunmutur. Gsn dier omurlar ve

iki uyluk aras olan brn btn umurlar, bu delikleri tamamiyle iine
ald iin onlarn olmalar ve sinirlerin k iin bu omurlarn sa ve

solunda birer delik yaratlmtr. Gsn omurlarnn zerinde sensene ve

geni kanatlar vardr. Mafsal kntlarnn aalar, koruyucu kanatlara

benzer geniliklerdir.

Brn omurlar be kemik olmutur. Br, kuyruk sokumu ile beraber

kasn tamamna kaide gibi olup, o direk kemiin taycs ve bacak

sinirlerinin k yeri olmutur. Br kemikleri tr ki, onlar btn

omurlardan daha sert, mafsallar daha sk ve kanatlar daha geni

bulunmutur. sinirler iin n ve arka taraflarnda delikler vardr ki,

oyluk mafsallar onlara mni olmaya. Bu br kemikleri aklanan br

kemiklerine benzer.

Kuyruk kemii, kkrdak omurdan meydana gelmitir. kntlar yoktur

Kk olduklarndan, boyun omurlar gibi sinirleri ortak deliklerden

bitmitir. nc omur tarafndan bir sinir kmtr. u halde bu

aklamadan anlalmtr ki, omurgann tamam bir tek nesne gibidir.

Fazlalk ve ekillerse yuvarlaktr. Zira ki arpma fetlerini kabul

etmekten en uzak ekiller, yuvarlak ekillerdir. Onun iin omurga

omurlarnn yukardakinin ba aaya, aadakinin ba yukarya

kayklm olup, orta omur olan onuncusu yannda hepsi toplanmtr. Bu

onuncu omur, omurgann uzunluu hasebiyle senasenin ortas olup, iki

ynden birine bklmtr. Ta ki iki taraftan her irinde bulunan dokuz

omur, bu onuncu omurun zerine toplanm olup, nizam bulalar. u halde

boyun omurlar ile omurga omurlarnn toplam, yirmialt omuru bulmutur.

Drdnc Madde

Kaburga kemiklerini bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, anatomi bilginleri demilerdir ki: Kaburga

kemikleri, kuattklar nefs detlerini ve gda letlerinin ykseklerini

korumak iin yaratlmtr. u halde bunlara arlk olmak iin ve birine

eren fet hepsine ermek iin gda ve nefesten gs boluu dolup, geni

yere muhta olduundan almak kolay olmak iin ve teneffs ilerine tayin

olunan gs adalesi zlmemek iin mteaddit kaburga kemikleri olup,

hepsi tek kemik olmamtr. Bu gs kemikleri, ba aza olan yrei ve onun

ardnda bulunan azay kuatmlardr. Zira ki, o azalara rz olan

fetlerin tesiri, byk i olduundan, onlar tam bir ihtiyat ile korumak

lazmdr. Onun iin stteki yedi kaburga, kedi ilerinde olan nefsan aza

zerinde, gs yannda birleip, yrei her ynden korumakla her ynden

kuatmlardr. Ama gda azasna komu olan alt kaburgalar, arka taraftan

koruyucu kalkan gibi, karacier dalak vesair azay korumak iindir ki,

birbirine bitiik olmayp derece derece ksalmtr. Yukardakilerin uar

aras yakn ve aadakilerin uzak bulunmutur. Ta ki, midein yeri geni

olup, gda ve nefesten dolduunda glk ekip, incinmi olmasn.

stteki yedi kaburga, gs kaburgalar ismiyle isimlendirilmitir. Bunlar,

her taraftan yedier kaburgadr ki, iki ortalar byk ve uzun, etraf ksa

klnmtr. Zira ki bu ekil, her ynden insann uzuvlarn daha iyi

sarmtr. Bu kaburgalar, yumrular zere, nce aaya meyledip, ondan

yukarya dnerek, kemikler, gse bitimitir ki, sardklar mekan geni

bulunsun. Nitekim kaburgalarn her birinden iki knt, omurga omurlarnn

her bir kanadnda olan iki ukur omura girip, katmerli mafsal hsl

olmutur. Bunun gibi, bu yedi kaburgann gs kemikleri ile bulunan

bileimi, aynen omurga omurlarnn omurga ile olan bileimi gibi suret

bulmutur.
Geri kalan be ksa kaburga, arka kemiklerdir. Ular sivridir. Ular

kkrdaklarla korunmutur ve arpmalardan uzaktr. Krlmaktan emin,

yumuaklkla sertlik arasnda ota bir kkrdak cisim ile yumuak uzuvlara

bitiik ve gmlktr.

Gs kemii, yedi kemikten olumutur. Onun tek kemik olduu, yine

hafiflik iin bilinmitir. Kendi, yumuak kkrdaklarla balanm ve

mafsallar salam yaratlmtr. Ta ki, solunum organlarnn genilemesinde

yumuaklkla msaadeleri bulunsun. Bu kemiklerin says, kendilerine ba

olan kaburgalar saysnca yedi bulunmutur. Gs kemiinin en altna

geni bir kkrdak kemik bitimitir ki, onun aa taraf yuvarlak gibi

olup, hanere benzemekle, haner kemii nmyle hret bulmutur. Bu

kemiin faydalar: Midenin azn koruyup, gs kemii ile yumuak uzuvlar

arasnda araclk edip, sert ile yumuak arasn birletirmekte uyuntu

vermektir.

Beinci Madde

Kprck kemiini bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, anatomi bilginleri demilerdir ki: Kprck

kemii, gs kemiinin iki yanndan her birinin zerine konulmu bir

kemiktir ki, onun boluundan boazn yannda bo bir aklk kalmtr. Ta

ki ondan dimaa ykselen damarlar ve inen sinirler geip yol bulmutur. Bu

kemik, bolua meyledip, omuz tarafnada bitimitir. Omuz, bu kemikle

balanm olup, ikisi birilikte kol kemiine balanmtr.

Omuz kemii ince faydalar iin vcuda gelmitir. Bir faydas budur ki: Kol

ile el ondan asl olup, gse bitisin. iki elin, birbirine hareketi kolay
olup, selasetten kalmasn. Bir faydas budur ki: Omuz, kaburga

kemiklerinden uzak olup, iki kolun hareketi geni kalp, engel olmasn. Bir

faydas budur ki: Gse hasredilmi olan uzuvlara kalkan olup, omurga

omurlarnn senasin ve kanatlar makamnda durup, gse fet ermesin. Bu

omuz kemii, gs boluundan yana ince, enseden yana kaln olmutur.

Boluk taraf zerinde bklmemi bir boluk vardr ki, kolun dnen taraf

ona girmitir. Bunun ii knts vardr ki, birisi arka ve st tarafna

kalklmtr. O, karga burnu nmn bulmutur. Onunla omuz, kprce

balanmtr. O kntdr ki, kolun ucunu st tarafa eilmekten engel

olmutur kinci knts, aa ve n tarafa gelmitir. Yine kol kemiinin

kmasna engel olmutur. u halde gsten yana uzaklatka, geni olup,

yaylmtr. Bu kntnn d zerinde gen gibi bir knt vardr ki,

onun kaidesi, boluktan yana, dar as gste yana gelmitir. Ta ki

srtn dz olmasna halel gelmemek iin, omurga omurlarnn senasini

yerinde koruyucu olmutur. Bu kntya bitiik olan kkrdan yuvarlak

tarafyle omuz genilii son bulmutur. Bu kkrdan bitimesi de, dier

kkrdaklar gibi bilinmitir.

34-BLM:034:

NC BLM

ki el ve iki ayak kemiklerinin bileik keyfiyetini, isim ve zelliklerini

yedi madde ile aklar.

Birinci Madde
iki pazu kemiklerini bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, anatomi bilginleri demilerdir ki: Pazu kemii

yuvarlak ekil zere suret bulmutur. Ta ki fet kabulnden uzak olmutur.

st taraf yumru olu, omuz ukuruna gevek bir mafsalla girmitir. Bu

mafsala gevekliinden, ok kma rz olmutur. Bu geveklikte iki fayda

vardr: biri ihtiyatr, biri emniyet ve selamettir.

htiya: Btn ynlerde selamet harekettir. emniyet ise, sbittir. Zira ki

pazu, her taraftan yana hareket etmee muhtatr. Lakin o hareket, onda ok

ve devaml gelir. Ta ki, balarnn kopmasndan korkula. Belki pazu, ou

durumlarda skin ve sair mafsallar hareketli bulunmutur. O mafallar

pazudan ziyade muhkem yaratlmtr. Pazu mafsaln drt ba tutmutur.

Biri, enine perde gibidir ki, o mafsal, sair mafallar gbi kuatc

olmutur. kisi sonundan inmitir. Birinin taraf geni olup, pazu tarafn

evrelemitir. biri byk ve sert olup, drdnc ba ile kargaburun

kntsndan inmitir. ekilleri geni olup, pazuya temas etmitir. Pazu

kemii gsten yana ukur olup, boluktan yana yumru klnmtr. Ta ki

zerinde toplanm ve tertip edilmi olan adaleler, sinirler ve damarlar

rtlm olup, avulad nesne gkek ve kolay avulansn. iki el,

birbirinin zerine rahat ulasn.

Pazunun alt tarafn zerine iki bitiik knt bilemitir ki, i

tarafnda olan uzun ve inci bulunup, bir nesne ile mafsal olmayp, ancak

sinir ve damarlar korumak iin yaratlmtr. D tarafnda olan knt

ie ve stte olan ukurda bulunan lokma ile dirsek mafsal tamam olmutur.

kisi arasnda bir yeri vardr ki, onun iki tarafnda iki oyuk vardr.

stteki oyuk nde ve alttaki oyuk arkada vki olmutur. st oyuun engeli
yoktur. Dzgndr. Fakat ikinci oyuk, daha byktr. Gs oyuuna yakn

olan yeri dz olmayp, oyuu dahi yuvarlak bulunmayp, duvar gibi dz

yaratlmtr. Ta ki onda, kol knts, boluk tarafndan yana hareket

edip, ona ulatnda dursun. Bu iki oyua, iki atabe ad vermilerdir. Bu

mafsallar, bu yap zere dzen tutmutur.

kinci Madde

Bilek kemiklerini bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, anatomi bilginleri demilerdir ki: Bilek,

uzunlamasna iki kemikten olumutur. Onlara: iki bilek kemii derler.

Bunlarn baparmaa yakn ola stteki ince olup, ona, st bilek kemii

derler. Kk parmaa yakn olan alttaki, tayc olduundan alt kemik

adn almtr.

st bilek kemiinin faydas: Onunla bilein hareketi eilip, bklc

olmaktr. Alt kemiin faydas: Onunla bilek kavrama ve yaylmadan yana

hareket eder. Bu iki kemiin her birinin ortas ince ve latif

yaratlmtr. Ta ki, kaln adaleler onlar skmasyle arlk veren

kalnlklarndan kurtulmu olalar. ama etraf, et ve adaleden arnm ve

balar ile gizlenmi olduklar iin, mafsallarn hareketiyle sert

arpmalara uradklar iin kaln ve metin klnmtr. st kemik,

girintili-kntl olup; faydas, eik hareketlere kabiliyeti olmak

bilinmitir. alt kemik, yumma ve amaya yarad iin dz yaratlmtr.

Dirsek mafsal, adale ile st ve alt kemi mafsallarndandr. st kemiin

tarafnda kk bir ukur vardr ki, pazunun boluk tarafnda olan knt

onda raptedilmitir. O ukurda, bu kntnn dnmesiyle eri hareketler

hsl olmutur. Alt bilek kemiinin iki knts vardr ki, aralarnda

(sin) harfine benzer benzer bir yer bulunmutur. Onun ukurunda olan yzeyi

yumru klnmtr. Ta ki pazunun ukur tarafnda olan yere girip, dirsek

mafsal ondan bilee. Vakta ki giren yer, ukur yer zerinde geri ve st

taraflarna hareket eylese, el yaylr. Kaan knty haseden ukurdan

duvar eri ayrlsa; eli ziyade yaylmaktan haps ve men edip, adale ile bilek

istikametine yakn olur. Kaan iki yer birbirinin zerinde n ve st

taraflarna hareket eylese, el yumulup, bilei pazuda n tarafa teet

olur. ki kntnn aa taraflar, tek bir ey gibi toplanm olup,

onlardan geni ve ortak bir ukur meydana gelir ki, ounlukla alt

kntda bulunmutur. Bu ukurdan fazla kalan fetlerden uzak olmak iin

yumru ve kaygan yaratlmtr. Alt bilek kemiinin ukuru gerisinde

uzunlamasna bir knt vardr ki, faydas: Korumak ve kollamaktr.

nc Madde

El ayasnn kemiklerini bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, anatomi bilginleri demilerdir ki: El ayas, bir

ok kemiklerden meydana gelmitir. Ta ki czne erien fet, btnne

erimesin. El ayas, eli yumduunda, o kemiklerle ukurlamakta ve byk

cisimler zerinde avucun ukur olmasyle, kayganlarn tutulmas mmkn

olsun. Bu kemiklerin mafsallar birbirine zaptolunmutur, ta ki dalmasn.

Avucun ald nesnelerde tutuu zayf olmasn. Hatta ayann derisi soyulsa,

bu kemiklerin hepsi bitiik ve tek grnr. Bu bitime ile bile bu

kemikleri birbirine birok balar, salam balayp; bir miktar mutavaat

vermitir. Ta ki avucun iinde kavramaya yarayan ukurluk meydana gelsin.

Aya kemikleri yedi ve bir de fazla kemik yaratlmtr. Ama yedi asl

kemik, iki saf klnmtr. Bir saf, bilekten yanadr ki, cisimleri ince

ve saylar bulunmutur. kinci safn kemikleri, parmak taraklarndan yana

bulunduklar iin geni olup, says drt bilinmitir. u halde araya

sktrlp, bilee yakn olan taraf ince ve gayet bitiik bulunmutur.

teki safa yakn olan taraf, geni ve bitiiklikleri az klnmtr.

Sekizinci kemik ise, el ayasnn iki safn dzenlemek iin deil, belki

ayaya yakn olan siniri korumak iindir. kemiin alarnn

birlemesinden, onun tek ucu hsl olup, iki bilek kemii ularndan hsl

olan geni ukura girip, ondan mafsal yumulur ve alr. Alt bilek kemiinde

aklanan knt, aya kemiklerini yakn ola kemiin ukuruna girip, onunla

mafsal, eik ve ak olmutur.

Tarak kemikleri drt olup, drt parmaa mukabil gelmitir. Bu tarak

kemikleri, ayaya yakn olan tarafta birbirine yakn olmutur. Ta ki bitiik

gibi olan kemikleri ayaya bitimesi gkek olsun. Parmaklar tarafndan yana

bir miktarca ak olmutur. Ta ki kemikler, farkl aklklara gzel

bitisin. tarafndan ukur olmutur, ta ki genilik ve skkla

yardmc olsun. Aya mafsal ile tarak kemikleri, aya etrafnda olan

ukurlara, kkrdaklara brnm olan tarak kemiklerinden kntlar

giriiyle telif edilmi yaratlmtr.

Drdnc Madde

Parmak kemiklerini bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, anatomi bilginleri demilerdir ki: El parmaklar

eyay kavramakta yardmc letlerdir. Parmaklarn eti, kemiklerden hli

yaratlmad. Geri muhtelif hareketleri slk ve balk hareketleri gibi

mmkn idi. Lakin parmaklarn ileri, el titremesi gibi zayf olmayp,

metin ve kavi olmak iin kemiklerle dolu yaratlmtr. Bu parmaklar, birer

kemikten yaratlmayp, mteaddit kemiklerle bulunmutur. Ta ki ileri zor

olmasn. Her parmak kemikten yaratlmtr. Zira ki, den ziyade olsa,

ar eyay zaptetmekten ciz kalrd. ten az olsa, parmaklarn

hareketleri eksik olurdu. Parmak kemiklerinin ular ince, kaideleri

genitir. sttekiler alttakilerden boy boy byk yaratlmtr. Ta ki

yklenici ve yklenen arasnda mnasebet gkek olsun. Bu kemikler yuvarlak

klnmtr. Ta ki fetlerden korunmu kalsnlar. Boluksuz ve iliksiz,

sertlik zere yaratlmtr. Ta ki ekme ve kavrama hareketlerinde

metanetleri salam ve kuvvetli olsun. Dlar yumru, ileri ukur

bulunmutur, ta ki tutma ve oma kolay olsun. D taraflar dahi ba parmak

ve kk parmak gibi parmak olmayan taraflar yumru klnmtr; ta ki

skma annda fetlerden korunmu olan yuvarlak ekle benzesin. lerinde

et az olmutur. Ta ki onlar koruyup ve rtp, kavrama ile temas olunan

nesnelerin altnda eilici olsun. D taraflar etsiz klnmtr. Ta ki,

ar olmayp, hafiflik bulsun. Parmaklarn etrafnda trnaklar olmutur. Ta

ki ular, etkili silah yerini tutsun. Parmaklarn u etleri oktur. Ta ki

birine yaptnda iyice tutsun. Orta parman mafsal uzun olup,

tekilerininki daha ksa olmutur. Ta ki, kavrama srasnda parmaklarn

etraf eit olup, avucun iinde bo yer kalmay, muntazam olsu. Kavranan

yuvarlak zerinde el ayas ve parmaklar ukurlap, her taraftan ona temas

klsn.

Ba parmaklar, dier drdnden daha ksa ve kaln yaratlmtr. Ta ki

hepsine mukavemette muadil kalsn. Eer ba parmak, kendi yeri gerisinde

konulsayd, faydas kalmayp, engelleri peyda olurdu. Zira ki eer

ba parak, elin iinde olsayd, el iiyle ola ilerin ou yaplamazd. Eer

kk parmak tarafnda konulsayd, iki el, kavradklar nesnede, birbirine

mukabil ve uygun gelmezdi ve birbirine yardm edebilmezdi. Eer elin

srtna olsayd, ziyade uzak olup, yarar kalmazd. Baparmak, tarak

kemiine balanmad. Ta ki kendi ile drt parmak arasnda mesafe dar

olmaya. u halde, vakta ki, drt parmak bir taraftan, bir nesneyi kuatp,

baparmak ta onlara mukavemet eylese; elin, bir byk nesneyi alp

kavramas mmkn olur ve bir tarafla baparmak, avucun kavrad nesnenin

azas benzeridir ki, onu rter. Btn parmaklarn asyii, rutubetli ve

yapkan klnp, birine giren rutubetli ve yapkan kkrdak ve ukurlara

bitiik yaratlmtr. Ta ki onunla rutubetleri srekli olup, onlara

hareketlerinden kuruluk gelmesin. Mafsallarn, kuvvetli balar sarp,

kkrdak rtleriyle bitiik yaratlmtr. Ta ki muhkem olsunlar. Ziyade

salamlk iin mafsallarnda bulunan aklklar, kk kemikler ile

doldurulup, metanet verilmitir. Bunlara: Semsemaniye derler.

Trnaklar drt fayda iin yaratlmtr. Birinci faydas: Bir nesneyi

balayp dmlemekte; parmaklara dayanak olmaktr. kincisi: Onlarla ufak

nesneleri kaldrp toplamaya kudret bulmaktr. Drdncs: Baz vakitler,

gerektiinde, silah gibi onlarla dmandan intikam almaktr. Trnaklarn

etraf, yuvarlak klnmtr. Ta ki arpma fetlerinden korunsunlar.

Yumuak kemiklerden yaratlmtr. Ta ki sert nesnelerle karlamada

kolaylkla eilip, selametle bklsnler. Mukavemetle yarlp ve krlmayp,

salam kalsnlar. Kaznma ve trplenme taraflarnda bulunmulardr. Onun

iin byyp ve geliip, uzar klnmlardr. Ta ki arpmalarda mahvolduka

yine tamam olsunlar. Uzadka, kesmekle karar bulsunlar.

Beinci Madde
Kask kemiklerini ve kalay bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, anatomi bilginleri demilerdir ki: Bedende bulunan

kemiklerin biri dahi kask kemiidir. O, kuyruk sokumu yannda sal ve

sollu iki kemiktendir ki, kasn ortasnda salam bir mafalla birbirine

bitimitir. Bunlar, ad geen stteki kemiklerin yesas gibi bilinmitir.

Alttaki kemiklerin hepsinin yklenicisi ve nakledicisi bulunmutur. Bu iki

kemiin her biri drt cze taksim olunmutur. Boluktan yana olan

paralarna hsla kemii ve harkafe kemii ad verilmitir. nden yana

olan paralarna kask kemii denmitir. Arkadan yana olan paralarna virek

kemii denilmitir. ie ve aaya olan paralarna kala pay denilmitir.

Zira ki, bularda, iki kala kemiklerinin yumru ular girecek oyuklar

bulunmutur. Bu iki kemik zerinde meni letleri, rahim, makat, mesane gibi

latif azalar konulmutur.

ki ayan faydas: iki nesnedir. Biri nizam, zere ayakta durmaktr ki,

iki ayak ile sabit ve kaimdir. Biri yukar kma, inme ve dz durma

durumlarnda intikallerdir. iki kala ve iki ayak ile bu intikaller

yaplr. Zira ki, eer ayaa bir fet erise, ayakta durma dzeni zor olur.

ntikal kolay ve rahat olur. Eer kala ve baldr adalesine bir fet

erise, o vakitte ayakta durma kolay olur, intikal zor olur. Ayak

kemiklerinin birincisi iki kala kemiidir ki, bedende olan kemiklerin en

bydr. Zira ki, bu iki kemik, stlerinde olan yklenici ve altlarnda

olan nakledicidir. Bu iki kemiin st taraflar kubbe gibi yumru olup,

hakk'u-l vikete olan ukura girmitir. Bu iki kemik, nden ve boluktan yana

yumru, geri ve ieriden yana ukur ve kesik klnmtr. Ta ki byk

adleleri, sinirleri, birok damar gkek koruyup; hepsinden dz bir nesne

hsl olup, onula oturu daha gzel olsun. Eer hakk'u-l virek beraberinde

dz konulsayd, iki oyluk aras uygunsuz ve geni olup, yamuk olurdu. Bu

iki kemiin alt tarafnda diz mafsallar iin her birinin iki knts

vardr. Diz mafsalndan nce baldr kemiklerini beyan ederiz, ta ki ondan

diz mafsal ortaya ka.

Altnc Madde

Baldr kemikleri ve iki diz mafsaln bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, anatomi bilginleri demilerdir ki: bilek gibi

baldr dahi iki kemikten yaratlmtr. Biri byk ve uzundur ki, ona byk

kasba denilmitir. Biri kk ve ksadr ki; st taraf kala kemiine

bitiik olmayp, ona kk kasba ad verilmitir. Kala gibi baldr

kemiinin boluktan yana yumruluu bulunmutur. Kk kasba, alt tarafta

iten yana yumru yaratlmtr. Ta ki onlarla baldr adaleleri ve sinirleri

muntazam olsun. Hakikatte baldr, o byk kasbadr ki, kala kemiinden

ksa bulunmutur. Ta ki, hareket iin hafif olsun. Bu baldra bir mutedil

miktar verilmitir ki; ne stn tamaktan ciz olur; ne hareketten zorluk

bulur. Bununla bile kk kasba ile dahi ona kuvvet ve salamlk

verilmitir. Kk kasbann bu salamlndan dahi byk kasba ie

aralarnda olan sinirleri ve damarlar rtc ve koruyucu bulunmutur.

Mafsal nnde byk kasbaya itirakle yumulma ve yaylmaya kuvvet vermek

iin yaratlmtr.

Diz mafsal: Kala kemiinin alt tarafnda olan iki kntnn baldr

kemiinin st tarafnda bulunan iki ukura girmek ile hsl olmutur.

Bunlar, birer lif ba ile balanm olup, iki taraftan iki metin ba ile
muhkem dmlenmitir. kisinin nleri diz kapa kemiinde yerlemitir.

Diz kapa ayr bir yuvarlak kemiktir ki, ona diz gz denilmitir. Bunun

faydas, diz zerinde oturma annda diz mafsaln ayrlmaktan bu kemik ile

koruyup, emniyet bulmaktr. Bu ar bedeni tayan mafsal, hareketi ile

kuvvet verip, ona direk olmaktr. Ve bu kemiin yeri bu mafsaln nnde

bulunmutur. zira ki bu mafsala ani saldr ve arpma ou zaman n

taraftan olur, bilinmitir. ama geri taraftan yana ani arpma olmayp, sa

ve sol tarafa eilmesi az bulunmutur. u halde ani kalkma ve oturmalarda

diz mafsalna n taraftan zor zahmet gelmekle ihtiyat klnmtr.

Yedinci Madde

Ayak kemiklerini bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, anatomi bilginleri demilerdir ki: Ayak, ayakta

sebat iin let yaratlmtr. ekli, ayakucu tarafna uzam bulunmutur.

Ta ki zerine dayanma ve dinelmeye yardmc olsun. taraftan yana beli

ince klnmtr. Ta ki ayakta durma durumunda n taraf ayaktan yana dnk

olup, yrrken atlacak ayan dayanmakla, yrme dzeni uygun olsun.

Dikenli olan yere, ayak bastnda taban zere olup, diken ona iddetle

batmasn. Yuvarlak nesnelere ayak ayas, kolay ve salam basp, bir tarafa

kayp gitmesin. Ayan ok kemikten olutuundan nice faydalar

bilinmitir. Biri budur ki: Ayak, bast nesneyi gerektiinde salam basp

sabit olmaya kadir bulunmutur. Zira ki ayak, bast nesneyi el ayasnn

kavrad gibi kavrar bilinmitir. Sair faydalar, ok kemikli olan azann

saylan faydalarnn ayns bulunmutur.

Bir ayan kemikleri yirmialt adet olmutur. Biri topuk kemiidir ki,
onunla bacak mafsal tamamlanmtr. Biri ke kemiidir ki, ayakta

durmann temel direi onunla bulunmutur. Biri kayk kemiidir ki, ayan

ortas onuna yerden kalkp n taraf dahi onunla yere gelir. Ayak bileinin

drt kemii vardr ki, onlarla ayak taraklara balanr. Biri merdiven

kemiidir ki, altgen eklindedir. O, ayan d tarafndan yana

konulmutur. Ta ki, yer zerinde o tarafn sebat gkek bulunsun. Be

kemik dahi tarak iin yaratlmtr.

insann ayak topuu dier hayvanlarn topuundan daha kntl klnmtr.

Ayan hareketinde faydal olan kemiklerin en yararl topuk bulunmutur.

Nitekim ayan sebatnda faydal olan kemiklerin en lzumlusu topuk

bilinmitir. Topuk, daha nce aklanan iki baldr kemiinin yuvarlak

taraflar arasnda konulmutur ki, onu st tarafndan, kafasndan, d

tarafndan ve i tarafndan kuatmtr. Onun iki taraf, topuk kemiindeki

ukura girmitir. Bu topuk, bacak ile ke arasnda bir vastadr ki,

onunla birbirine gkek bitimesi bulunmutur. O ikisi arasnda mafsal,

metin olmutur. Topuk ortada bulunup nnden kayk kemiine, mafsal ba

ile balanmtr. Kayk kemii, geri tarafndan ke kemiine, n

tarafndan bilek kemiinin stne, d taraftan yana bacak kemiine

bitimitir. ke, topuun altnda konulup, kendi sert, arka taraf

yuvarlak yaratlmtr. Ta ki, afetlere mukavemet edip, sertlikle isabet

eden nesneleri iyi tarafa atsn. Alt taraf dz klnmtr. Ta ki, dz

basmas kolay olup, bast nesne zerinde rahatla karar etsin. ls

byk olmutur. Ta ki, bedenin ykn tamaya kudreti yetsin. ekli, uzun

gen olup, yava yava incelip, ayan ortasnda d tarafna ulatnda

son bulmutur. Ta ki, ayan ukuru arkadan ortaya doru yavalkla gitsin.

Ayak bilei, el bileine uymaz. Zira ki, ayak bileinin kemikleri bir saf;

el bileininkiler iki saf bilinmitir. Bu bilein kemik says, ondan az

klnmtr. Zira ki, kavrama ve harekete ihtiya, elde ok bulunmutur.

Ayaktan istenen, sebat ve salamlk bilinmitir. Mafsal ve kemiklerin

okluu sebat ve salamla zararl olduu gibi, yokluklar dahi sebat ve

salamla zararl olduundan, insan aya bu biimde yaratlmtr.

Ayak tara, be kemikten biletirilmitir. Ta ki, her birine be parmaktan

biri bitiip, bir safta dizilsinler. Ayan parmaklar, elinkilerden daha

ksadr. Zira ki, ayakta istenen metanet, elde kavramak bulunmutur. Ama

ba parmak iki byk boumdan ve ondan baka parmaklarn hepsi er

boumdan yaratlmtr. Ta ki, yrme hareketi dzenini bulup, yrynde

henk olsun.

Bylece insan bedeni semsemelerle (susam eklinde kemik) birlikte toplam

yz kemikten olumutur. Bu bileim zere bulunan artc terkipler,

akl sahiplerine ibret olmutur. artc ekillerinde benzersiz yaratcy

fikreden ve dnne aklllara hayret gelmitir. aanlar, bu sanat

aheseri binadan ok ibret alp, nice izzet ve lezzet bulmutur. Yaratc

ve ekil veren Allah, mnezzehtir, deyip hayrette kalmtr.

35-BLM:035:

NC BAHS

Uzuvlarn hareketleri keyfiyetini, adalelerin mahiyetini, czlerini,

metanet ve zelliklerini blmde ayrntl olarak bildirir.

BRNC BLM
Adalelerin dizili keyfiyetini, onlarla ba ve boyunda bulunan hareketleri

yedi madde ile aklar.

Birinci Madde

Adalelerin diziliini ve onlarla hsl olan hareketleri topluca bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, anatomi bilginleri demilerdir ki: nsan bedeninde

mevcut olan drtyzyirmi tane irade-i ihtiyar hareketin tamam sinirler

vastasyle yrekten dimaa, ondan uzuvlara ulaan kuvvetle hsl olup,

hareketli azann temeli bulunan sert kemikler ile ince sinirlerin bitimesi

uyumsuz olduundan yaratc olan Allah, inayeti ile lutfedip, uzuv

kemiklerinden sinire benzer balar bitirip; sinirler ile tek bir ey gibi

toplam ve birletirmitir. Balar ile sinirlerden bileen ba, beyin e

omuriliin hacimleri tahammlnce kt yerde ince bulunup, zellikle

uzuvlara blnp ve yayldna her bir kemiin pay, olduka ince zayf

olup, asl k yerinden uzaklatka bozuumu ortaya kt iin

yaratc Allah, hikmeti ile tedbir edip, sinirlerle balardan bileen

uzuvlar az yaratmakla kaln edip, aralarn et ile doldurup, zar ile perde

ekip, sinir cevherinden olan belkemiini ortasnda korumutur. u halde

bunun hepsi sinirden, liften, etten ve zardan meydana gelmi bir uzuv

olmutur ki, ona adale derler. Bu adale toplandnda ksalr. Ondan uzuv

tarafna giden kirii eker. O durumda o uzuv buruup, ekilmi olur. Yine

bu adale kendi yaylmas ile uzadnda, o kiri gever. O vakitte, o uzuv

alp, uzar. rad hareketlerin hepsi bu keyfiyetle hsl olup, eitli

nevilerle yerine gre suret bulur.

kinci Madde

Yz adalelerinin bazlarn ve onlarla hsl olan hareketleri bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, anatomi bilginleri demilerdir ki: Yz adaleleri,

onda olan hareketli uzuvlarn hareketleri saysnca bulunmutur.

Yzn hareketli uzuvlar, aln, gz, gz kapaklar, yanaklar, burun ular,

alt ene ve dudaklardr.

Alnn hareketi, ince, geni ve rgtl bir adale iledir. Bu adale, alnn

derisi altnda yaylm olup, ona bir derece karmtr ki, alnn

derisinden bir cz olup, ondan tecridi imkansz bulunmutur. Alnn derisi

adaleden hareketli olan uzva kiri bitimitir. Bu adalenin toplanmas ile

iki ka kalkp, gevemesi ile inip, gz krpmalarna dahi yardmc

klnmtr.

Gzbebei ki, gzn iindedir. Onu hareket ettiren alt adaledir. Drd,

gzn drt tarafndadr ki, her biri gz bebeini kendi ynne hareket

ettirmiti. ikisi, gzn gerisinde yani kaykacnda korunmutur. Onlarla gz

bebeinin daire zere olan hareketi bulunmutur. Gzbebeinin gerisinde

bir adale vardr ki, aklanacak ii bo sinire dayanak olup, ona kendi

perdeleri ile metnet veritir. Onu yumrulama srasnda gevemekten men

ile zaptetmitir Fakat gzn st kapaklar hareketi ile maksat tama olup,

gzn yumulmas gerekletiinden alt kapaklar hareketine gerek

kalmamtr. Hakk'n inayeti ise mmkn olduka letlerin azalmasna sarf

olunutur. Zira ki, letlerin okluunda fetler ok bulunmutur. st kapak

sakin olup, alt kapan hareketli olmas mmknd. Lakin Hakm olan

Allah'n inayeti, ileri k yerine daha yakn olmakla sinir ona

ulatnda bklme ve deiime muhta olmad bilinir. st kapak iin

gzn almas srasnda kalkma hareketi ve kapanmas vaktinde inme

hareketi gerekip, kapanma ise aa tarafa eken adalelere muhta

olduundan gzn iki tarafnda iki adale yaratlmtr ki, gz kapan

aaya eker bulunmutur. Gz kapann almas iin ortasna bir adale

inip, kiriinin taraf kapann tarafna yaylmtr ki, o kslp

toplandnda gzn almas hsl olur. Onun iin bir adale yaratlp,

doru inip, kapan iki perdesi arasnda kkrdak gibi geni bir cisim

olup, kirpiklerin bittii yerin atnda yaylmtr. Gz kapa, gz

bebeini korumak iin ve kirpikler onu tozlardan korumak iin

yaratlmtr. u halde btn beden azalar, nice hikmetler ve faydalar

iin yaratlmtr.

nc Madde

Yanaklarn, dudaklarn ve burun kanatlarnn hareketlerine vesile olan

adaleleri bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, anatomi bilginleri demilerdir ki: Yanan iki

hareketi vardr. Biri, alt eneye tbidir. Biri, dudaa ortak olarak, dier

bir uzvun hareketine tbi olan kendi hareketidir. Onun iin yanak ile o

uzvun mterek bir adaleleri vardr. O adale her bir tarafta geni olup, bu

isim ile bilinmitir. Bu iki hareketin iki adalesinin her biri, drt czden

bileik bulunmutur. Zira ki her birine drt yerden lif gelmitir. Bir cz

kprck kemiinden kp, sonlar iki dudan iki tarafna, alt taraftan

bitiik olup, az yana ve aaya ekmitir. kinci cz, iki tarafta,

br ve kprck kemiinden kp, lifleri yanlara gitmitir. Sadan

kan, soldan kanla kesiip, gemitir. u halde adan gelen lif, dudan
sol alt tarafna ve soldan gelen lif, onun st sa tarafna yetmitir. Bu

iki lifin toplanmasyle, az daralp, dudaklar n tarafa gelir. kesenin

iplii, kendi azn toplad biimde olur. nc cz, omuzda olan kemik

yannda bitip, o adalenin bititii yerin stnde bitimitir Duda iki

tarafa eit ve imale ile meyilli kalmtr. Drdnc cz, boyundaki

susamcklardan gelip, iki kulak hizasndan geip, yanak czlerine

ulamtr. izgi, onunla yle ak harekete gelmitir. O harekete dudak

dahi uymutur.

Dudan adalelerinin biri, yanak ile mterek olan adaledir ki,

aklanmtr. Dudaa mahsus adaleler drt bulunmutur. kisi, elmack

kemikleri zerinden galip, dudan iki tarafna bitimitir. iki adale dahi

aadan gelip, dudaa ulamtr. Dudan hareketinde bu drd yeterli

olmutur. Zira ki, bu adalelerin her biri tek bana hareket ettiinde,

duda kendi tarafna hareket ettirir. kisi iki taraftan beraber hareket

etseler, dudak iki tarafa yaylp gider. Drd birlik hareket etseler,

dudan hareketleri drt tarafa tamam olup, kusuru kalmaz. Bunlardan gayr

onun hareketi olmaz. Mterek olan adalelerin etraf dudaa bir derece

kaynamtr ki, onun cevheri olan etten fark olunmaz.

Burun kanatlardr ki, ikisine iki kk sala adalenin birlemesi dildir.

Kk olduklarna, ok hareketli olan yanak ve dudan adalelerini

yerlerinin lzum ve genilii yol amtr. Salam olduklar, onlarda kemik

olmadndandr. Bu iki adalenin k yeri elmack kemikleri tarafnda

bulunmutur. Zira ki, elmacklarn lifine karm olup, burun kanatlarn

o tarafa hareket ettirir bilinmitir. Hepsi Allah'n hikmeti ile

konulmutur.
Drdnc Madde

Alt enenin hareketini, faydalarn ve adalelerini bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, anatomi bilginleri demilerdir ki: st ene

hareket etmeyi, alt ene hareketli olduunda nice faydalar vardr. Biri

budur ki, en hafif olann hareketi uygun ve kolaydr. Biri budur ki,

hareketle zahmet eken uzuvlar kuatmayan hareket ettirmek daha doru ve

daha gzeldir. Biri budur ki, st ene sakin olduundan, mafsal ile

mafsal ucu metin ve salamdr.

Hareketli olan alt enenin hareketi vardr ki: Biri az ama

hareketidir. Biri kapama hareketidir. Biri ineme ve tme hareketidir.

Ama hareketi, eneyi aaya indirir. Kapama hareketi, eneyi yukarya

kaldrr, tme hareketi, eneyi iki tarafa meyil ile dndrr. u halde

kapama iin iki adale yaratlmt ki; st taraftan inip, eneyi yukarya

ekerler. nsan enesi hafif olup, hayvan gibi kesme ve koparmaya fazla

muhta olmadndan bu iki adalenin miktar kk yaratlmtr. Olduka

yumuak olan beyin cismi ki, bunlarn k yerleri klnmtr. Beyine

yakn olduklar iin bunlar dahi yumuak bulunmutur. Zira ki bu adalelerle

dima arasnda ancak bir kemik yaratlmtr. Dimadan ktklar yer

yannda bir ift kemik iinde o yaratc Allah bunlar defnedip, perdeden

geirmitir. Ta ki, bu kemik sinirlerin balang yerinden uzaklamakla

cevherleri bir miktar sertlemi olsun. Bu iki adaleden her birinin birer

byk kirii vardr ki,alt enenin kenarn evirmitir. Toplandka o eneyi

yukar kaldrp, st eneye bititirirler. Bu iki adaleye iki adale dahi

yardmc olmutur ki, onlar azn iinden gelip alt enede bolua

inmitir. Azn iinden gelen adalelerden biten kirilerin metanetleri iin

ortalarndan kmtr.

Azn almas ve enenin indirilmesi, adalelerinin lifleri kulan

arkasnda olan ebriye kntlarndan inip, toplanp, tek bir adale

olmutur. Ondan ziyade salamlk iin ksa ve halis bir kiri oyup, ene

kemiine alanacak yerde bitiip, birletiinde eneyi arka tarafa ekip

aaya indirici olur. nk bu enenin tabii arl iniine yardmc

klnmtr. u halde ona iki adale kifayet edip, baka bir yardmcya

ihtiyac kalmamtr.

ineme ve tme iin iki adale yaratlmtr ki, her tarafta birer gen

adale bulunmutur. Kaan alarnn dar olan taraf elmack kemiine

girse, iki kenar uzayp; biri alt eneye iner ve biri ift kemie

ykselir. genlerin tabanlar, aralarnda dz olarak birleip, her bi a,

kendi yerine gider. Ta ki sz edilen gen adalesinin toplanmasndan,

muhtelif ynleri meydana gelip, ineme ve tme onunla hsl olsun.

Beinci Madde

Ba ve boyunun hareketlerini ve adalelerini bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, anatomi bilginleri demilerdir ki: Ba iin

kendine zg hareketler vardr Boazn be kemiiyle dahi ortak hareketleri

vardr ki, ban eilmesine boynun eilmesi denir. Bu iki tr hareket ki,

zel ve ortaktr. Her biri ya n tarafa veya arka tarafa dorudur. Veya sa

tarafa eik veya sol tarafa eiktir. Kh bu iki tr hareket arasnda iltiat

doar ki, daire eklini bulur.

Ban aa dmesi ve kendine has olan hareketinin iki adalesi vardr.

Ban iki nahiyesinden gelmitir. Zira ki lifleriyle yukarda kulak

gerisinden ve aada br kemiinde kp, tek bir balant gibi olup,

baa kmtr. u halde eer biri hareket eylese, ba, o tarafa eik ve

dk eder. kisi birlikte hareket etseler, ba, itidal zere n tarafa

dm olur.

Ba ile boyunu birlikte n tarafa eer adaleler bir iftti ki, yemek borusu

altnda konulmutur. Birinci omura ve ikinci omura ulap, onarla kaynam

bulunmutur. u halde, eer yemek borusuna yakn olan czleri toplandysa,

ba aa der. eer omurlara kaynam olan czleri dahi toplandysa,

boyun da n tarafa eik olur.

Ba geri tarafna kaykltan adaleler drt ifttir ki, aklanan bir ift

adalenin altnda rtlmtr. Bu iftlerin biti yeri,mafsaln stnde

bulunmutur. Bir ift, birinci omurun iki kanadna gelmitir. Bir ifti,

ikinci omurun sensenesine (susams) bitiik olmutur. Bunun zellii, ban

eilmesini, kayklma srasnda dz edip, tabii haline getirmektir. Drdnc

iftin balang yeri, onlarn zeri olup, nc iftin altnda dtan

yana geip, birinci omurun kanadna gelmitir. iki nceki ift, ba iki

tarafa meyilsiz geri tarafna dndrrler. nc ift, ba, dz tutar.

Drdnc ift, ba, eik olarak geri tarafa dndrr.

Ba, boyun ile birlik geri tarafna eer adaleler drt ifttir ki,

ifti, drdncnn altnda rtl olup, o, onlar kuatmtr. Bu drdnc

iftin her biri bir gendir ki, taban, diman bir baka kemii olmutur.

Onda olan, boyuna inmitir. Bunun altnda yaylm olan iftin birisi,

boyun omurlarnn iki tarafyle aaya inmitir. Bir ifti, fazlaca

kanatlara meyl ile gitmitir. Bir ifti dahi omurlarn iki tarafyle,

kanatlarn arasn balamtr.

Ba, iki tarafa meylettiren adaleler iki ifttir ki, ba mafsalna

bitimitir. Bir iftin yerleri, ndedir ki, onun biri ba ile ikinci
omurun arasn, sa taraftan; biri sol taraftan birletirmitir. kinci

iftin yeri, arkadr ki, onun biri, ba ile birinci omurun arasn sa

taraftan, biri sol taraftan toplamtr. u halde bu drt adalenin, hangisi

toplanp, ksalrsa, ba, onun tarafna meyleder. Bunlarn hangi ikisi bir

tarafta beraber toplanp, kslrsa, ba onlarn tarafna dmdz meyl eder.

Eer bunlarn drd birlikte hareket ederse, ba, yerinde dz olarak skin

olur. Bu adale, dier adalelerden kktr. Lakin yerleri yakn ve

dzenleri sair adalelerin altnda muntazam olduundan, byk adalelerin

grevini grmlerdir.

Altnc Madde

Sesin yeri olan hanerenin kkrdaklarn, adalelerini ve hareketlerini

bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, anatomi bilginleri demilerdir ki: Hanere,

kkrdaktan bir uzuvdur ki, ses iin let yaratlmt. Bu hanere

kkrdaktan olumutur. Biri o kkrdaktr ki, boazn nnde ve enenin

altnda, hissedilen ve dokunulandr. onun ii ukur, d yumru olduundan,

ona: Kalkan derler. kinci kkrdak, onun gerisinde, boaza yakn konulup,

boaza raptolunmutur. nc kkrdak, ikinci zerinde tas gibi kapanm

olup, ikinciye bitiip, kalkana bitiiksiz kavumutur. Kapanm kkrdak

ile bitiik olduu ikinci arasnda ukurlu bir mafsal vardr ki, ikinci

kkrdan iki knts o iki ukura girip, hanerenin daralma ve

genilemesinde, birbirinden uzaklar ve birbirine ayr derler. ikinci

kkrdan, kalkan kkrdak zerine kapanma ve kavumasyle ve odan

uzaklamasyle hanerenin kapanmas ve almas bulunur. Hanere nnde

gen bir kemik vardr ki, yunanca lam eklinde olduundan, ona: Lam kemii

denilmitir. Nitekim kemiklerle aklanmtr. Bu kemiin faydas budur ki:

Hanereye dayanak olup, onun latif adaleleri bundan kmtr. u halde

kalkan kkrdana, ikinci kkrda yaptrmak iin, nc kkrda

ikisine tatbik iin ve ncy ikisinden uzaklatrmak ile hanereyi amak

iin nice adaleler gerekmitir.

Hanereyi aan adaleler bir ifttir ki, lam kemiinden kp, kalkan

kkrdann nne gelip, zerine yaylp, bitimitir. Vakta ki, bzlme

ile toplanp, kapanm kkrda, n ve st tarafna ekse, hanere alma

ile geniler. Bir ift adale, boaz aaya eken adalelerle mterektir.

Bunlarn k yerleri, kalkandan yana olan i kemik ksmndandr. ki ift

adalesi dahi vardr ki, bir ifti iki adaledir. Onlar kapanm kkrdaa

gelip, gerisinden ona bitimitir. Vakta ki ayn bzlmeyle toplansa,

kapanm kkrda yukar kaldrp, geri tarafa ekse; kalkandan uzaklap,

hanzere geniler. kinci iftin iki adalesi, kapanm kkrdan ii

tarafna gelip, yaylmtr. Vakta ki bzlseler, kapanan kalkandan yerine

uzatp, hanerenin yaylmasna yardmc olur.

Hanereyi daraltan adalelerin bir ifti, lam kemiinden gelip, kalkan

kkrdana bitiir. sonra genileyip, ikinci kkrdaa sarlp, onun

gerisinde iki adalenin iki taraf bitiik olmutur. u halde vakta ki,

bzlseler, hanere daralr. Drt adalesi dahi kalkan kkrdayle, ikinci

kkrda iki taraf arasn birletirmitir. u halde bunlar bzldke,

hanerenin aa taraf daralr.

Hanereyi kuatan bir ift adaledir ki, kalkan kkrdann kknden kp,

iinden gidi, ikinci kkrdan kkne kapanm olup, ncnn etrafna sa

ve solundan bitimitir. Vakta ki, yukar kalksalar, mafsal raptedip,

hanereyi yle kaplarlar ki, nefesi hapsetmekte gs adaleleri ve

zarlarna mukavemet ederler. Bu iki adaleler, kk ve salam

yaratlmtr. Ta ki hanerenin iinde skmasz, kuvvetle onu kaplayp,

nefesi hasreylesinler. Bu iki adalenin eimleri az olup, dz olarak

ykselmitir. Kalkan kkrdayle ikinci kkrdan aralarn birletirmee

gitmilerdir. ki adale de kapanm olann altnda ad geen kk

adalelere yardmc olmak iin konulmutur. Bunlarda nice sanat bulunmutur.

Sbhanallah!

Yedinci Madde

Boazn, lam kemiini ve boynun adalelerini ve hareketlerini bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, anatomi bilginleri demilerdir ki: Boaz bir

cmledir. Onun iki ift adalesi vardr ki, onu aaya eker. Bir ifti,

hanerede ad geendir. teki ifti, br kemiinden bitip, st tarafa

kp, lam kemiine ve ondan boaza bitiip, onu aaya ekerler.

Boazn adaleleri, boazn iine konulmu iki et parasdr ki, onun iki

adalesi onlar bulunmutur. Onlar, yutmaa yardmc olmak iin

yaratlmtr.

Lam kemiinin hem kendine zg, hem de teki adale ile ortak adaleleri

vardr. Ama kendine zg olan adaleleri, ifttir ki, bir ifti, enenin

iki tarafndan gelip, bu kemik zerinde olan dz izgiye bitiip, kemii

ene tarafna ekmitir. Bir ifti, ene altndan kp, dil altndan

geip, bu emiin st tarafna yetmitir. Bu dahi, bu kemii ene tarafna

ekmitir. Bir ifti, iki kulak yannda olan kntlardan kp, bu

kemiin zerinde bulunan dz izginin aa tarafna bitiip, onu aaya

ekmitir.
Lam kemiinin ortak olan adaleleri, yaknda aklanacaktr. Ama dili

hareket ettiren dokuz adaledir ki, ikisi kntlardan bitip, geni olup,

dilin iki tarafnda bitimilerdir. kisi lam kemiinin yukarsndan bitip,

uzun olup, dilin ortasna bitimilerdir. kisi, lam kemiinin aa

kaburgasndan bitip, uzun ve geni adaleler arasndan dili geip, onu

hareket ettirir. kisi dahi dili yayar, bulunmutur. Onlarn yerleri, ad

geenlerin altnda olup, lifleri dil atnda genilemesine denmitir. u

halde bu iki adale, alt ene kemiinin tmne bitiik klnmtr. Biri dil

ie lm kemii arasn birletirir ve birbirine eker bilinmitir.

Boynu hareket ettiren iki ift adaledir ki, bir ifti sada ve bir ifti

soldadr. u halde herhangisi tek bana bzlp, toplanrsa boyun onun

tarafna ekilir. ikisi birlik bir taraftan bzlrse, boyun o tarafa eik

olur. Eer drd beraber bzlseler boyun eilmeksizin yerinde ksa olur.

Eer drd birlik durumu zere kalrlarsa boyu dahi durumu zere kalr. u

halde bir kere dnlsn ki, insann sadece ba ve boynunda yarac olan

Allah'n nice benzersiz sanatlar bulunmutur. (Yaratclarn en gzeli

olan Allah'n an ne ycedir).

36-BLM:036:

KNC BLM

Gs, omuz, el ve parmak adalelerinin keyfiyet ve hareketlerini alt madde

ile aklar.
Birinci Madde

Gs kavrayan ve yayan adaleleri bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, anatomi bilgileri demilerdir ki: Gs hareket

ettiren adalelerin bazs, ancak yayar kavramaz. Gsn bu adalelerindendir

ki, nefs uzuvlaryle gda uzuvlar arasnda perde olan aklanacak adaleler

bunlardandr. Bir ift adale dahi boyun kemii altnda konulmutur ki, biti

yeri omuz bana uzayan ad geecek czden bulunmutur. Gsn birinci

kaburgasna sa ve soldan bitiip, o kaburgay ekmek iindir. bir ift

adalesinin iki kat ferdinin iki cznn stleri boyuna bitiik olup, onu

hareket ettirmitir. Aalar, gs hareket ettirmee yetmitir. Gsn

beinci ve altnc kaburgasna bitiik olan, aada anlatlacak, bir

adaleye karp gitmitir. Bir ift adalesi dahi omuzdan bir ukur yerden

bitmitir ki, birinci omurdan omuza inen bir ift adaleye yetmitir. kisi

bir adale gibi olup, arkadaki kaburgalara gitmitir. Drdnc ift

adalesi, boyunun yedinci omurundan ve gsn birinci ve ikinci omurundan

kp, br kaburgalarna bitiik olmutur ki, gs yayan adaleler

bunlardr.

Gs kavrayan adalelerin biri tali olarak kavrayc perdeden ve bizzat

kavrayan adalelerden bir ift adaledir ki, st kaburgalarn esaslar altnda

uzayp, gs balam ve toplamtr. Bir ifti dahi bu kaburgalarn

etraf yannda, ene ile hanere arasnda bitiip, karnn dz adalelerine

karmtr. ki ift adale dahi bu ifte yardmc klnmtr.

Gs hem kavran, hem de yayan adaleler onlardr ki, kaburga aralarn

birletirmilerdi. u halde her kaburga arasnda drt adale vardr ki,

liflerinin bazs, kaburgalarn dna, bazs iine varp

bitimilerdir. ki adale boynun omuz tarafna gelip, evvelki kaburgaya sa

ve soldan bitimitir. Onu yukarya kaldrp, gsn ayrlmasna yardmc

klnmtr. u halde gs adalelerinin hepsi doksana ulamtr.

Omuzu hareket ettire yedi ift adaledir ki, iki ifti ban sonundan gelip,

bir ifti omuzun stne, boyun kemiine varncaya dek yetmitir. Ba

nahiyetinde eim ile omuzu kaldrmtr. br ifti dahi, omuzun aslna

bitiik olup, onu, ba hizasna kaldrmtr. Bir ift adale dahi birinci

omurdan gelip, omuz stne bitiip, onu boyuna yakn etmek iin yetmitir.

Drdnc ift, lam kemiinden bitip, yine omuzun zerine gidip, onu

kaldrmtr. ki ift adale, gs omurlarnda ve boyun omurlarnda olan

susamslardan bitip, omuzu, geriye ve aaya hareket ettire gitmitir.

Yedinci ift, kalandan kp, sadece omuzu aaya ve ne ekerler. Omuzu

adale ile beraber yukar tarafa kaldrrlar. Gsn yaylmasnda dahi

yardm ederler.

kinci Madde

Omuz mafsaln pazu ile hareket ettiren adaleleri bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, anatomi bilginleri demilerdir ki: Omuz mafsaln

hareket ettiren pazu adaleleridir ki, onlarn gsten gelip, pazuyu

aaya ekerler. Bu adalenin biri, meme altndan kp, pazuya yakn

olan omurun n yannda pazunun nne bitiik olup, omuzu aa getirmek

ile, pazuyu gse yakn eder. Ad geen adalenin biri dahi bar

kemiklerinden kp, pazunun ucu i tarafnda bitiip, pazuyu

kaldrmasyla gse yakn eder. nc byk adale, bar kemiinden

kp, pazunun n aasna bitimitir. eer stteki cz' lifi ile amel

ederse pazuyu kaldrarak, gse getirir. Eer iki cz' ile beraber amel

ederse pazuyu dz olarak gse getirir Pazunun iki adalesi koltuk altndan

kp, byk adalenin bitimesinden ziyade bitiip, bir by br

kemiinden ve kaburgalar gerisinden gelip, pazuyu bu kaburgalar tarafna

dz olarak eker. kinci incesi koltuk alt derisinden ortaya eik gelip,

meme semtinden st tarafa kan adalenin kiriine bitiip, arka tarafa

eilip, batmtr. Evvelki adaleye yardmc olmutur. Bu pazunun be

adalesi dahi vardr ki, hepsi omuz kemiinden kmtr. Bunlarn biri,

omuzun st kaburgas ile diyafram doldurup, ucu pazu tarafndan d

tarafn st cz'ne geip gitmitir. Bunlarn ikisinin k yereri omuzun

st eesi olmutur. Biri byktr ki, lifii alttaki cz perdelerine

gnderip, diyafram ile alt eenin arasn doldurmutur. Pazunun ucuna d

taraf sonunda bitiip, pazuyu dtan yana meyil ile uzaklatrmtr.

kincisi, birincisine bitiik olup, bununla bunun grevini yerine

getire gelmitir. Lakin ikinci adale, omuz stne bal olup, pazunun dna

bitiip, onu dtan yana eik klmtr. Drdnc adale omuz kemiinin ukur

yerini doldurup, kirii pazunun ucunun i tarafndan giren adalenin

cz'lerine bitiip, pazuyu geriden yana kaykltmtr. Beinci adalenin

biti yeri omuzun alt eesinin aa tarafndandr. Kirii koltuk altnn

stnden ykselip, kk adalenin birleimi stnde pazuda bitiik

olmutur. Bu adalenin ii, pazunun t ucunu yukar tarafa ekmektir.

Pazunun iki bal bir adalesi dahi vardr ki, onun ii boyunun altndan ve

boyundan gelip, pazuyu kuatmaktr. Bunun bir ba pazuya girmitir. teki

ucu pazunun dndan omuz altndan hasldr. Bir miktar dolak ekilde

da eimlidir. u halde eer iki cz' ile amel ederse, pazuyu dz olarak

kaldrr. Pazunun iki kk adalesi dahi vardr ki, biri meme stnden
gelir. Biri omuz mafsalnda gmlmtr.

nc Madde

Kolun adalelerini ve hareketlerini bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, anatomi bilginleri demilerdir ki: Kolu hareket

ettiren adalelerin bazs yayar, bazs kavrar. Bunlar pazu zerinde

konulmutur. Bunlarn bazs pazunun yz zerine kapanr. Bazs yayar ve

gevektir. Bu adaleler pazu zerinde deildir. Lakin yayanlar, bir ift

adaledir ki, ikisinden biri ieride meyl ile kolu aar. Zira ki bu, pazunun

n altnda ve omuzun alt eesinden kp, dirsee i czleri yannda

bitimitir. ikincisi darya meyleder. Kolu yayar. Zira ki bu adalenin

kafasndan gelip, dirsekten kan czlere bitiir. Bu iki adale, ite

toplandnda, kolu dz olarak yayarlar.

Kavrayanlar, bir ift adaledir ki,ikisinden by kolu, ie meyl ile

kavrar. Zira ki bu, omuzun alt kntsndan karga burnun tepesinden kp,

pazunun iine meyledip, dirsein n st kiriine bitiir ikincisi kol

dna meyledip, kavrar. Zira ki bunun k yeri pazunun d gerisindendir.

Bu bir adaledir ki, iki et ba vardr. Biri pazunun arkasndan, biri

nnden geip, darya meyl ile kavrayan, alt dirsein alt nne ve iine

meyl ile kavrayan stne bitimitir. Ta ki, sala ekeler. Bu iki adale,

bu iki ite birletiinde kolu dz olarak toplarlar. Bu iki yayc adalenin

iinde bir adale vardr ki, pazu kemiini kuatp kavrar. Kolu yz zere

kapayan adaleler, bir ifttir ki, darda konulmutur. Bu iki adalenin

birisi pazu bann i tarafnn stnden kp, dirsein stne bitiip,

bilek mafsal olmutur. kincisi, ondan kk, lifi geni, ular sinirli
olup, dirsein altndan doup, bilek mafsal yannda bilek kemii stne

bitimitir.

Kolu, d zere yayan adaleler, bir ifttir ki, ikisinden biri iki bilein

dnda konulmutur. Bilek stne kirisiz bitimitir. ikincisinin k

yeri, pazunun d ucundan yana, stteki cznden uzayan ince kemikten olup,

koldan geerek, nfuz etmitir. Ta bilek mafsalna yakn oluncaya dein

gitmitir. Bylece bilein st tarafndan i czne gelip, kiri

perdeleriyle bu adaleye bitimitir.

Drdnc Madde

Bilek adalelerini ve hareketlerini bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, anatomi bilginleri demilerdir ki: Bilek mafsaln

hareket ettire adalelerin bazs yayc, bazs kavrayc; bazs d

zere yayc, bazs yz zere kapanmtr.

Bilei yayan adalelerin bazs birbirine bitiik olup, birbirinin alt

ortasndan kp, kirii baparmaa bitiik olup, onunla iaret parmandan

uzaklar. Biri dahi st bilek kemiinden kp, kirii bilek kemiinden

baparman hizasa konulan evvelki kemie bitimitir. Bu ikisi bile

hareket ettiinde bilei biraz aarlar. Eer sadece ikinci adale hareket

eylese, bilei srt zere eer. eer yalnz pazu hareket eylese, hem

bilei drr ve hem baarma, iaret parmandan uzaklatrr. Bir

adale, pazunun u altlarndan kp, bilek stnn d tarafndan yana

konulup, iki bal bir kiriini gnderip; bir ba, iaret parmayle n

ortasnda konan taran ortasna bitiik olup, br ba bilek yannda

bilein st zerine dayanp, bilei yaymtr.

Bilei kavrayan adalelerin bir ifti, kolun d taraf zerindedir ki, onun

bir adalesi pazu ucu tepesinden bitip, sere parman nnde olan taraa

bitimitir. st adalesi, onun stnden kp, yine sz edilen taraa

bitimitir. Onunla bi adalesi, pazunun alt czlerinden kp; aklanan

iki adalenin yerleri arasna girmitir. Bunun iki ucu vardr ki, birine

ha gibi girmi olup, iaret parmayle ortas arasnda olan yere

bitimitir. Bu ikisi birlikte hareket ettiinde, bilei kavrarlar. u

halde aklanan kavrayc ve yayc adaleler bizzat bilei eri ve bombeli

dahi ederler. Eer kk parman nnde bulunan taraa itien adale yalnz

hareket ederse, avucu bir miktar srt zere dndrr. Eer baparman

aklanacak adalesi, bu adaleye yardm ederse, avucu tamam dndrr. Eer

baparmak nnde bilee bitiik olan adale tek ve hareketli olsa, avucu bir

miktar yz zere katlar. Eer kk parman aklanacak adalesi buna

yardmc olsa, avucu tamamen katlam, kapam olur.

Beinci Madde

Parmaklarn adalelerini ve hareketlerini bildirir.

Ey aziz, malum olsun ki, anatomi bilginleri demilerdir ki: Elin

parmaklarn hareket ettiren adalelerin bazs, aya kemiklerinde hsldr.

Bazs bilek kemiklerine bitiiktir. Eer hepsi ayada olsalard, etin

oalmasyle aya byk olup, hafiflik olmazd. Onda bu letafet kalmazd.

nk bilek adaleleri parmaklardan uzak olmutur. u halde onun iin

kirileri yuvarlak, metin ve uzun olup, her taraftan gelen perdelerle

salamlk bulmutur. Hareketli azaya bitimeleri iin, lifleri geni ve

kuatc klnmtr. Parmaklar ap, aaya hareket ettiren adalelerin

hepsi bilek kemii zerinde konulmutur. u halde parmaklar aaya

hareket ettirmekle aan adalelerin biri bilein srtnn zerinde

konulmutur. u halde pamaklar aaya hareket ettirmekle aan adalelerin

biri bilein srtnn zerinde konulmutur ki, pazunun alt ucunun d

cznden kp, kirilerden drt parmaa gnderip, onlar aaya hareket

ettirmekle am ve yaymtr. Bu aan adalelerin dahi bir tarafta, biri

irine bitiik olup, biri pazunun u ve dnn iki knts arasnda orta

cznden kp, kk parmakla yanndakine iki kiri gndermitir. Bu

bitiik o an adalelerin ikincisi pazu kemiinin iki knts altndan ve

alt knt tarafndan km, ortas ile kk parmaa iki kiri

gndermitir. ncs st bilein stnden kp, baparmaa bir kiri

gndermitir. Bu adale yannda bir adale dahi vardr ki, bilek adalelerinde

aklanmtr. Onun k yeri, bilein alt ortasdr ki, onun kirii

kk parmaktan baparma uzak etmitir.

Parmaklar aan ve kapayan adalelerin bazs, bilek kemii zerinde,

bazs avu iinde konulmutur. Ama bilek zerinde olanlar, adaledir ki,

kolun ortasnda biri birini zerinde tertip zere konulmutur. En

deerlileri aada gml olup, bilein alt kemiine bitiik ola adale

bulunmutur. Bunun ii, nemli olduundan yeri dahi korunmutur. Bu alt

adale, pazunun d ucunun ortasndan kp, ondan kirii geni olup, be

kirie ayrldkta; her bir parmaa girip, drt parman evvelki, ikinci ve

nc mafsallarn kavramtr. Baparman kirii, ikinci ve nc

mafsaln kavramtr. kinci adale, bunun stnde, bundan kk olup, pazu

kemiinin ucu iinden kp, bilek altna bitimesi azdr. Bilein t

yzeyi ki, i ve d tarafa mterektir, onun zerinden geip, ba parmak

tarafna ulatkta; ieriye meyledip, kirilerini drt parman

mafsallarna gnderitir. Ta ki onlar kavrasnlar. Ama nc adale,

kavramak iin deildir. Lakin kiriiyle avu iine girip, aya iinde

genilemi ve yaylmtr. Ta ki el ayasna dokunma ve his duygusu bahsedip,

ki bitmesinden ani olup alma ve yakalamada kuvvet ve metanet vere.

Altnc Madde

El ayasndaki adaleleri ve faydalarn bildirir.

Ey aziz, malum olsun ki, anatomi bilginleri demilerdi ki: Kol

adalelerinden baparma kavramak iin bir tek adaleye ihtiya olup, drt

parmak, ikier adale ile kavranm olmalarnda hikmet budur ki, drdnn en

nemli ileri, kavramaktr. Baparman ise en lzumlu ileri, almak ve

iaret parmandan uzaklamaktr.

El ayasnn kendinde olan adaleler, onsekiz bulunmutur ki, biri birinin

zerinde iki saf klnp, tertip ile dzen olmutur. Birinci saf,

el ayasnn i aasnda ve bu saf, el ayasnn d stnde klnmtr. Ama

aa safta muntazam olan yedi adaledir ki, biri, parmaklar st tarafa

ekip, meilli edenlerdir. Baparman adalesi bilek kemiklerinin

evvelinden kcdr. Altnc adalesi, ksa ve geni bulunup, lifi kvrml

klnmtr ki, ucu ve ortas hizasnda tarak kemiine balanmtr.

Kirii, baparmaa bitiik olup, onu aaya gndermitir. Yedini adalesi,

kk parmak yannda olan taran kemiinden kp, kk parma aa

indirmiti. Bu yedi adaleden hibiri parmaklar kavramak iin deildir.

Belki bei yukar kaldrmak ve ikisi indirmek iindir. Ama st safta

muntazam olan onbir adaledir ki, sekizinden her ikisi, drt parmak

mafsallarndan evvelki mafsallarna, biri birinin zerinde bitiiktirler. Ta

ki evvelki mafsallar salam kavrayalar. Ama baparmak ile kk

parmaa er adale indirici tayin olunup, geri kalan nn her birine

ikier adale indirici verilmitir. Her parman kavraycs drt,

kaldrcs birer adale yaratlmtr.

37-BLM:037:

NC BLM

Karn ve bel adalelerini, tenasl uzuvlarnn, ayak ve ayak parmaklarnn

adaleleri keyfiyetini; bunlarn hareketlerini ve faydalarn yedi madde ile

aklar.

Birinci Madde

Bel adalelerini bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki anatomi bilginleri demilerdir ki: Beli hareket

ettiren adalelerin bazs, onu, n tarafa ve bazs arka tarafa eer ve

bker. Belin dier hareketleri dahi bu iki hareketten hsl olur.

Beli, n tarafa een adaleler iki ifttir. Bir ifti st tarafta

konulmutur. O, boynun ucunun hareket ettiren adalelerden bilinmitir. Bu

ift, yemek borusunun iki tarafndan geip, alt taraf, gsn stteki

omurlarndan be omura bitiip, st taraf boyun ve baa gelmitir. Bunun

ikisi dahi gsn onuncu ve onbirinci omurlarndan kp, aaya inip,

beli n tarafa ziyadece eik eder. Beli arka tarafa eik ve bkk eden iki

adaledir ki, onlara, belin iki adalesi derler. Her biri yirmi adaleden
meydana gelmitir. Zira ki bu iki adalenin her birine, birinci omurdan

gayri, er bir omurdan birer adale gelmitir. u halde bu adalelerin hepsi,

itidal zere uzasalar, beli dz olarak tutarlar. Eer ifrat ile uzasalar,

beli arka tarafna eik ve bkk ederler. Eer sadece bir tarafta olan

adaleler hareket edip, uzasalar, bel o zamanda br tarafa eiklik ve

bklr. Bu ad geen adaleler, belin dier normal hareketlerine kaf

gelmilerdir. Zira ki belin her semtine eilip, bklmesinde, n ve arka

hareketlerine uyumu bulunmutur.

kinci Madde

Karn adalelerini bildirir.

Ey aziz, malum olsun ki, anatomi bilginleri demilerdir ki: Karn adaleleri

sekiz adaledir ki, nice faydalar mterektir. Bir faydas mesanede bulunan

fazla idrar ve rahimde bulunan cenini tutma ve korumaya yardm etmektir.

Bi faydas dahi diyaframa destek olup, kuvvet verip yel ve kabzla dolu

oldukta, yardmc olmaktr. Bir faydas dahi mideyi ve barsaklar

scaklklar ile stmaktr. u halde o sekiz adaleden bir ift dz adale

hanere kkrda yanndan dz olarak inip, lifi kasa varncaya

dek uzunlamasna uzam olup, etrafn kask zerine yaymtr. Bu iftin

cevheri, balangcndan sonuna dek ettendir. iki adale dahi, karn

zerinde uzanm olan perdenin zerinden kp, o uzam iki adale ile

enlemesine dik alar zere kesiip, aaya gitmitir. ki ift adalesi

dahi bu adalelerin kvrm zere dik olup, her biri bir tarafta, sa ve

solda bulunmutur. Her ifti iki adaledir ki eeden kasa dek, koltuk

altndan hanere kkrdan dek apraz olarak kesiip, iki adalenin iki
taraf sa ve soldan kask yannda kavuup; br ikisinin iki taraf dahi

hanere yannda kavumutur. Bu ikisi her taraftan iki geni adalenin et

czleri zerine konulmutur. Bu iki ift adalenin dahi cevherleri, ta dz

adaleye perde gibi geni kirilerle temas edinceye dek ettendir. Bu iki

ift, geni adale zerine konulan iki uzun adale zerine konulmutur. Bu

dahi Allah'n sanat bilinmitir.

nc Madde

Tenasl adalelerini bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, anatomi bilginleri demilerdir ki: Erkekler ii

iki husye adaleleri drt bulunmutur. Onlar korumak ve kaldrmak iin

yaratlmtr. Ta ki husyler aa sarkmay, geveklikle aa inmeyip,

arpmalardan yumurtalar korunmu olsun. u halde onun her biri iin bir ift

adale tayin olunmutur. O yumurtalar sert olup, tabiatleri scak bulunduu

iin, dumanndan erkeklerin yznde sakal bitmitir. Zira ki, yumurtas

olmayann veya scak olmayann sakal olmaz. Yumurtalar koparlsa, sakal

varsa dklr, kalmaz. Ama kadnlar iin onlara bir ift adale yeter. Zira

ki onlarn iki husyesi, erkeklerinki gibi darda asl deildir, ierde

yapktr. u halde her bir husye iin bir adale tayin olunmutur. Ama

rahimin az zerinde ir adale vardr ki, onun lifi olduka geni olup

rahmi ve azn tmde kuatmtr. Bu adalenin bir faydas, hayza dek

rahmin azn salam kavrayp, rahim kann onda hapsetmektir. Hayz zaman

olduunda gevemektir. Ta ki toplanm kandan rahim boalsn ve

temizlensin. Bir faydas dahi cima annda gevemektir. Ta ki rahmin az

alp, nutfeyi ekip, iine alsn. Sonra rahmin azn yine salam
balayp, cenini korumaktr. Ta ki doum zaman gelsin. Bundan sonra

olduka gevek ve yaygn olmaktr. Ta ki doum mmkn olsun.

Mesane az zerinde bir adale vardr ki, onun dahi lifi enli olup, mesaneyi

ve azn kuatmtr. Bu adalenin faydas, idrar vaktine dek idrar

hapsetmektir. Kaan idrar dkmek istense, bu adale geveyip, karn

adaleleri dahi mesaneyi skp, itme kuvvetinin yardmyle idrar ondan kar,

akar.

Zekeri hareket ettiren adale iki ifttir ki, bir ifti kask kemiinden

bitip, zekerin iki yanndan gemitir. Vakta ki bunlar gevek olurlar,

idrar yolu alp, genilik bulur. O zaman ondan idrar ve meni kolaylkla

akar. Bir ifti yine kask kemiinden bitip, zekerin kknde kvrmlarla

bitimitir. u hale bunun ikisi beraber uzasa, let dz olarak yaylr.

Eer yrekten ehvet rzgr gelip, zekerde olan damarlara dolduysa, let

kvama gelir. Eer iddetle dolduysa, let byk ve sert olup, kask

tarafna eik olur. Eer bu uzama ad edilen ift adalenin birine rz

olduysa, let br tarafa meyl ile yaylr.

Makat adaleleri drttr ki, biri onun k etrafn tutmutur. etine

gayet karmas gereklidir. Bu adale, kesenin ipi gibi makatn etrafna

toplama ve bzme ile kapam ve dmlemitir. Menfezde kalan fazlal

skma ve indirme ile atmtr. Onda bir adale daha konulmutur ki, sz

edilen adalenin zerinde yani makatn iinde olup, bacak tarafnda zekerin

kkne bitiip; kadnlarda fercin etrafn kuatmtr. Bu iki adalenin

zerinde bir ift adale vardr ki, makatn etini kaldrp, ieriye ekmek

iindir. Bunun gevemesi ile makat darya kar bulunmutur. Bu

adalelerin hepsi ekil verici ve hakm olan Allah'n icad bilinmitir.

Drdnc Madde
Oyluk adalelerini ve hareketlerini bildirir.

Ey aziz, malum olsun ki: Anatomi bilginleri demilerdir ki: Oyluu hareket

ettiren adalelerin by onun mafsaln yayan ve aan adalelerdir. Sonra

onu kapayan adalelerdir. Zira ki, ilerin en nemlisi oyluun yaylmas ve

kavranmasdr. Yaylma ile ayaa kalkma hasl olduundan yaylma kavramadan

daha nemlidir. Bundan sonra oyluklar birbirine yaklatran byk

adalelerdir. Sonra oyluu arka tarafna eik eden adaleler byktr.

Oyluk mafsaln yayan adalelerin en by, bedende olan adalelerin

hepsinden daha byktr. Bu bir adaledir ki, kuyruk sokumu kemii ve kask

kemiini kuatp, oyluun arka ve i taraflarna bitiik olup, diz kapana

dek ulamtr. Bunun liflerinin balang yerleri muhtelif olduundan

trl ileri dahi muhtelif olmutur. zira ki, baz lifinin balangc kask

kemiinin altndan olup, oyluu i tarafa meylettirerek, yaymtr. Baz

lifinin biti yeri bunun bir miktar stnden olup, oyluu ancak st tarafa

kaldrmtr. Baz lifinin biti yeri bunun az stnden olup, oylu i

tarafa imale ile kaldrmtr Baz lifinin biti yeri kuyruk sokumu

kemiinden olup, oyluu dz olarak yayar. Bir adalesi, kuyruk sokumu

mafsaln nnden yana kuatp, oyluu yine dz olarak yaymtr. Bir

adalesi kuyruk sokumu mafsaln arkadan yana kuatmtr ki, enli

kirii ve iki ucu vardr Bu kiriin biti yerleri leen kemiinden,oyluk

kemiinden ve kuyruk sokumundandr ki, o makat yannda olan byktr. Bu

kiriten ikisi ettendir, birisi zardandr. ki ucu oyluun tepesinden

br cz'ne bitiiktir. u halde bu adale eer, bir taraf ile ekerse,

oyluu kendine meyl ile yayar. Eer iki taraf ile ekerse, oyluu dz

olarak yayar. Bir adalenin biti yeri leen kemiinin btn yzeyinden
olup, byk kntnn st semtine bitiip, bir miktar n tarafta uzadka;

oyluu ie doru eerek yayar. Bunun benzerleri adaleler nce kk

kntnn altna bitiip, ondan inip, evvelki adalenin iini grrler. Bu

adalenin fark budur ki, bunun yaylmas az ve eilmesi oktur. k yeri

leen kemiinin d altndadr. Bir adalesi dahi oyluk kemiinin altndan

arka tarafna eik bitip, oyluu o tarafa az bir meyil ile ve i tarafa ok

meyil ile yayar.

Oyluk mahsaln kavrayan adalenin biri, oyluu i tarafna az meyil ile

kavrar Bu bir dz adaledir ki, leen kemiinden bitip, ondan inip, iki

kiriinin biri metin kemiinin sonuna, biri kk kntya bitimitir.

Bir adalesi kask kemiinden bitip, kk kntnn alna bitimitir. Bir

adalesi dahi, bu ikinci adalenin tarafna kvrm zere uzayp, byk

kntdan yir cz gibi olmutur. Drdnc adalesi leen kemiinden dikilen

dik nesneden kp, oyluu kavrayarak baldr dahi ekmitir.

Oyluu i tarafa een adalelerin bazs yayma ve kavrama bahsinde

aklanmtr. Bu tr hareket ettirmenin bir hususi adalesi vardr ki,

kask kemiinden bitip, olduka yuvarlak olup, dize ulamtr. Oyluu d

tarafa een iki zel adaledir ki, biti yerleri enli kemiktendir Oyluu

arka tarafa een yine iki adaledir ki, biri kask kemiinin d tarafndan

ve biri i tarafndan kp, birbirine kavuma ile kvrml olup, byk

kntnn sonu yaknnda olan ukur yerde etle karmtr. Bunlarn

hangisi ekerse, oyluk az yaylma ile onun tarafna meyl eder. Eer ikisi

birlik ekerlerse, oyluk dz olarak arka tarafna eik olur. Btn bunlar

ibretle dnen kimse Allah Tal'nn artc sanatn bilir.

Beinci Madde
Diz mafsal adalelerini ve hareketlerini bildirir.

Ey aziz malum olsun ki, anatomi bilginleri demilerdir ki: Diz mafsaln

hareket ettiren adalelerin oyluk nnde konulmutur. Bunlar oylukta

bulunan adalelerin en by ve en nefisi bulunmutur. leri yaymak

bilinmitir. Bu adalenin biri iki kat gibi grnmtr. Bunun iki ucu

vardr ki, biri byk kntdan ve biri oyluk nnden bitmitir. Ve bu iki

ucun biri etten olup, kiri olmadan diz kapa kemiine bitimitir. br

ucu zardan olup, oyluun i tarafnda son bulmutur. Kalan iki adalenin

birisi oyluu kavrayan adaleler ile aklanmtr ki, leen kemiinden olan

kprden kt bilinmitir. kincisi, d kntdan bitip, diz kapa

kemiini kuatarak, altnda olan czlere metanet vermek iin gitmitir.

Ondan baldr kemiine yetip, dizi yayma ile baldr uzatmtr. Bir yayc

adalesi kask kemii bitiiinden kp, oyluun i tarafndan kvrm

zere inip gitmitir. Baldr kemiinin stnden olan ukura yetmitir.

Baldr, i tarafna eime yayp, bir dier adale oyluk kemiinden

yetmitir. D taraftan oyluk zere inip, sz edilen adalenin mukabiline

yetmitir. Odan geip, derin yere gitmitir. Baldr d tarafna eim ile

yaymtr. Eer bu ikisi bereler yaysalar, baldrn yaylmas dz olur.

Baldr kavrayan adalelerde biri, bir ince ve uzun adaledir ki, leen

kemiinden, kask kemiinden bitmitir. Yayc i adalenin biti yerine

leen kemii ortasnda bulunan kprye yakn gitmitir. Odan dizin iki

tarafna kvrm zere girip, ondan giren da gelmitir. Diz alt ukurunda

son bulup, ona yapmtr. Bununla baldr, st tarafa ekilip, aya,

ucuna doru meyillendirmitir. adalesi dahi vardr ki, biri ite, biri

dta ve biri ortada bulunmutur. Dtaki ile ortadaki, aya d tarafna

eim ile kavramtr. Ama itekinin biti yeri oyluk kemii tabanndan
olup, kvrm ile oyluun gerisine geip, ta i tarafta baldrda olan oyua

varp, ona bitimitir. Onun rengi, yeile yakn gelmitir. Dtaki ile

ortadakinin biti yerleri, yine oyluk kemiinin tabanndan olup, ondan

yetmitir. Lakin bunun ikisi ukur cze bitimede, dtan yana meyl

etmitir. Diz mafsalnda gmlm bir adale vardr ki, ortadakinin

yardmna yetmitir? u halde bu sanatlar seyreden hayrete gitmitir.

Kendine gelip acayip hikmet seyretmitir. Bedeni tanmakla, kendini tanmaya

yetmitir.

Altnc Madde

Ayak mafsaln hareket ettiren adaleleri bildirir.

Ey aziz, maum olsun ki, anatomi bilginleri demilerdir ki: Ayak mafsaln

hareket ettiren adalelerin bazs, aya st tarafna kaldrr. Bazs

aaya kaldrr. Aya aldranlarda bir byk adale vardr ki ayan i

nnde konulup, ayak ucunun d cznden bitip, baparmak tarafna geme

ile baldra meyilli gitmitir. Ba parman kkne yakn yere bitiip,

aya kaldrmtr. Bir adale yine d ucundan bitip, ondan bir kiri

yetmitir. Kk parmaa yakn yere bitiip, aya kaldrmtr. zellikle

birinci adale buna mutabk olunca, ikisi birlik aya dz olarak

kaldrmtr.

Aya aaya indiren adalelerin bir ifti, oyluk ucundan bitip, sonra

bitiip, ayan br iine meyledip, et yolmutur. Onlardan bir byk kiri

bitip, topuk kemiine bitimitir. Topuk kirii nmyle hret bulmutur.

u halde bu kiri, topuu d tarafna kvrml ekici olmutur.

Ta ki ayak, yer zerinde sbit olsun. Buna bir adale yardmc olmutur ki,
rengi patlcan olmutur. D utan bitip, kiri gndermeksizin et olduu

halde kendi inip, topuk arkasna birinci adalenin birletii yerin stnde

bitimitir. Eer bu iki adaleye veya kirilerine bir fet rz olsa, ayak

ktrm olur. Bir adale dahi topuk ucunu iinden bitip, aaya gidip, iki

kiri ayrlmtr ki, biri baparmak nnde bilek altna bitimitir. u

halde bu kirile ayak, aa dm ve toplanmtr. kinci kiri, birinci

kirii geip, baparman evvelki mafsalna gidip, onu i tarafa kvrml

yaymtr. Oyluun d ucundan bir adale bitip, bu iki adalenin birine

yetmitir. Sonra baldrn iini getikte; yine ondan ayr gitmitir.

Kirii, ayan aasna geip, ayan iine yaylan adale gibi bu dahi

ayan altna tamamyle yaylp, kuatmtr. Ta ki el ayasnda bulunan

faydalar, ayak tabannda da bulunsun. Bu sanatlarda nice hikmetler

bilinsin. Allah'n kudretinden nice ibretler alnsn. Sni ve hakm olan

Allah mnezzehtir, denilsin. Her ayp ve noksandan tenzih ve takdis

olunsun. annn azametine huu ile huzu' klnsn.

Yedinci Madde

Ayak parmaklarnn adalelerini bildirir.

Ey aziz, malum olsun ki, anatomi bilginleri demilerdir ki: Ayak

parmaklarn hareket ettiren adalelerden ou, kavrayc adalelerdir.

Onlarn biri topuun d ucundan bitip, onun zerinde uzama ve inme ile

gitmitir. Bir kiri gndermitir ki, iki kirie blnp, ortas ile kk

parma kavramtr. Bir adale dahi budan kk olup, baldr gerisinden

gelip, ayak srtna bir kiri gndermitir ki, yine iki kirie blnp,

orta parmak ile kk parma kavramaya gitmitir. Bundan sonra bu iki

ksmn her birinden birer kiri ayrlp, brnden ayrlan kirie bitiip,

ikisi bir kiri oldukta; baparmaa gelip, onu kavramtr. nc adale ki,

yukarda gemitir. O, i topuun d tarafndan bitmitir, iki topuun

arasndan aaya inmitir. Bir czn, aya kavramak iin gndermitir.

br czn baparma kavramak ve hareket ettirmek iin onun evvelki

boumuna indirmitir. Bunlar baldr kemii zerine konulup, parmaklar

kavramak ve hareket ettirmek iin klnmtr.

Ayak topuunda konulan adalelerden, on adale, be parmaa gelip, her birine

sa ve soldan bitiik bulunmutur. u halde eer ikisi birlik hareket

ederlerse, parma dz olarak kavrarlar. Eer biri yalnz hareket ederse,

kedi tarafna eimle kavrar. Drt adale bilek zerinde konulup, her biri

bir parmaa bitiip, onu kavramtr. ki adale dahi ba parmak ile kk

parmaa has olup, onlar kavramaya yetmitir. Aya kavrayan adalelerin

okluunda hikmet budur ki: Parmaklarn hepsine salamlk ve kuvvet

vermitir. Ta ki oturmada ve kalkmada bedenin arlna metanetleriyle

mukavamet edeler. Yrme durumunda iyi gidile, dzen zere gideler. ayak

parmaklarnn adalelerinden be adale, ayan stnde konulmutur. Ta ki

parmaklar d tarafa eeler. Be adale dahi ayak altnda konulup, her

biri, i yarktan kendine yakn olan parmaa gidip, onu i tarafa emitir.

O halde, insan edeninde bulunan drtyzyirmi adet irad ve ihtiyar

hareketlerin tamam ve kemaline vsta olan adalelerin hepsi akland

zere tamam, beyz otuz adet adaleye ulamtr. (Yaratc ve ekil verici

olan Allah mnezzehtir.) Bu ne sanattr ki bu artc tertip zere, byle

nizam bulmutur. Hakka ki, bunu dnen akll kimse ok ibret almtr. Bu

sanattan sanatkrn bilmitir. (Ey Allah'mz! Bizi ilerini dnenlerden

kl. Vcununun czlerini senin nimetlerinden grenlerden kl. Nimetlerine

kredenlerden kl. Seni isimlerinle zikreden, sfatlarnla tanyan, kazna

rza gsteren, btn durumlarda senin rzan isteyen kimselerden ki.

Sbhanallahi ve bi hamdihi Sbhanallah'l-azim.)

38-BLM:038:

DRDNC BAHS

Sinirlerin, atar ve toplar damarlarn keyfiyetini; bedenlerin kuvvetlerini,

kyafetle insanlarn ahlk ve tavrlarnn bilinmesini; uzuvlarn ekil

farkll haseiyle olan insan vasflar; uzuvlarn ekme ve seyrilmesine

bal olan durumlar be blm ile hakimne tafsil eder.

BRNC BLM

Sinirlerin bitme yerlerini ve faydalarn be madde ile aklar.

Birinci Madde

Sinirlerin konulu hikmetlerini ve ekillerini bildirir.

Ey aziz, malum olsun ki, anatomi bilginleri demilerdir ki: Bedende olan

sinirlerin bazsnn faydas, bizzat; bazsnn dolayldr. Zat olan

faydas budur ki, sinirler vastasiyle dima, dier uzuvlara his ve hareket

baheder. Dolayl olan faydas budur ki, eti salam ve bedeni kuvvetli

etmitir. Sinirlerin kklerinin balang yeri dima, dallarnn biti yeri

insan cildidir. Dima (beyin) iki ynle sinirlerin balang yeri olmutur.
Zira ki dima sinirlerin bazsna bizzat balang bulunmutur. Bazsna,

kendisinden omurga omurlarna akan omuriliin vastasyle balang yeri

bilinmitir. Ama diman kendisinden biten sinirlerde ancak ba, yz ve i

organlar his ve hareket bulmutur.

Dier uzuvlarn sinirleri, omurilikten his ve hareket almtr. Gerekte

ki, o n celil olan, ihsan genel olan Hannan ve Mennan Allah Taala

hazretleri, lutf ve inayet edip, dimadan i organlara inen hareket

sinirlerini koruma ve himayede byk ihtiyat etmitir. Zira ki

balanglarndan uzak olduklar iin, ziyade metanet gerektiinden,

yerde kkrdaklarla sinir arasnda kvam orta olan cisimler ile

perdelemitir ki: Birinci yer hanere, ikinci yer kaburgalarn kkleri,

nc yer gsn altdr.

Diman sair sinirlerinden o sinir ki, onun faydas azaya his vermektir.

Ama balang yeride bulunan tesiri kavrayc ve kuvvetli olmak iin o

sinir kastedilen uzva en yakn tarafndan girmi ve bitimitir. Bu his

sinirleri ziyade yumuak olduka, his kuvvetini ziyade eda ederler.

Metanete muhta olduklar iin bunlar, hareket sinirleri gibi sert ve metin

olmayp, latif ve yumuak bulunmutur. Diman n, br tarafndan daha

yumuak ve ziyade hassas olduundan, his sinirleri nden, hareket sinirleri

br taraftan yaratlmtr. Yaratc ve ekil verici olan Allah Taala'nn

bu ilerinden ok ibret alnmtr.

kinci Madde

Dimadan biten karlkl sinirleri bildirir.

ey aziz, malum olsun ki, anatomi bilginleri demilerdir ki: Diman

kendisinden biten sinirlerin hepsi, yedi ift sinir bilinmitir. Birinci

ifti koklama letinin balangc olan, meme ucuna benzer iki knt

yaknnda dimadan n boluun iindendir ki, o bir kk boluktur. Bu

iftin solundan biten teki sana, sandan biten teki soluna gelip, biri

birine kavuup, apraz ekilde kesimitir. Sonra bklp, sadan biten sa

gze, soldan gelen sol gze gitmitir. Zccciye (cams) ad verilen

rutubeti kuatmak iin azlar genitir. Bu kesimenin faydas tr. Biri

budur ki, iki gzn birine akan ruh, brne dahi akmasn. Birine fet

erdiinde, br onun yerini tutsun. Onun iin bir gz kapandnda, ak

gzn gr kuvvet bulur. Zira ki kapal gzn nuru ona akar. kinci

faydas, iki gzn kavramas birlikte olup, ikisinin gr, kesime iinde

tek gr olsun. Ta ki grnen bir nesne mterek izgide bir ekillensin.

Onun iin a kimse bir nesneyi iki grr zira ki, onun bir gz st

tarafa, bir gz alt tarafa kayp, gz ile kanaln kesimesine doru nfuzu

btl olmutur. Mterek izgi nnde, sinir krlmasndan bir baka izgiyi

vcut bulmutur. nc faydas budur ki, sz edilen iki sinir, biri birine

dayanak olup, biri birini dayanma ile kuvvet bulsun ve bir yaklama ile

biti yerleri gze yakn olsun.

Dima sinirlerinin ikinci ifti, aklanan birinci iftin biti yeri

arkasndan, d taraftan bitip, gz kuatan ukurun deliinden kp, gz

adalelerine blnmtr. Bu ift sinir gayet kaln bulunmutur. Ta ki onun

kalnl balangcna yaknlndan lazm gelne yumuaklna mukavamet

klsn. Onunla kuvvet bulup, hareket ettirmeye gc yetsin.

Gzn on tabakasnn tafsili uzun olup, bu zetleme dahi Mevla'nn

kudretinin kemaline delil olduundan, azann aklanmasnda uzatmaya hacet

kalmamtr. Yaratc, bri, ekil verici ve gl olan Allah mezzehtir.

Hibir ey onun dengi deildir. O iiticidir, grcdr. Ne gzel Mevla, ne

gzel yardmc. Ey Rabbimiz, ba senden, dn sana! Byk ve yce

Allah'dan baka gl ve korkulacak yoktur.

nc Madde

Dimadan biten sinirlerin geri kalan be iftini bildirir.

Ey aziz, malum olsun ki, anatomi bilginleri demilerdir ki: Dima

sinirlerinden nc ift, mterek bir izgiyle diman n, arkas ve

tabas arasndan bitip, nce drdnc ifte bir miktar karp, ondan

ayrlp, drt ubeye blnmtr. Evvelki ubesi, aklanacak boyun damar

giriinden kp, boyundan inip, mide zarn geip, onun altnda bulunan

organlarda datlmtr. kinci ubesi, elmack kemii deliinden kp,

ayrldkta; aklanacak beinci iftten ayrlan sinire bitimitir. nc

ubenin maksad, yz nnde konulan sinirler olup, ikinci ift kt

delikten nemi sinirler olan birinci iftin bo menfezinden gemeyip,

izdiham ile onun boluunu doldurmutur. u halde bu ube, o delikten

ayrldkta; ksma blnmtr. Birinci ksm gz pnarna meyledip,

elmacklar, iki gz pnar, iki gz kapa, kalar ve aln adalelerine

bitimitir. ikinci ksm, gz ucu yannda olan deliklerden burun iine

geip, burnun ii tabakasnda gmlmtr. nc ksm byk olup, elmack

kemiinde bulunan bolua inip, iki kol olmutur. Bir kolu, a zii

boluuna girip, s dilere ve onlarn kllerinde olan etlere dalma ile

ulamtr. br kolu, onda olan elmacn, burun ularnn ve dudan

derisi gibi grnen uzuvlara dalmtr. Bunlar, nc iftin nc

ubesinin ksmdr. Ama onun drdnc ubesi, st ene deliinden dile

geip, d tabakasnda dalp, dil ondan tatma duygusunu bulmutur. Onun

ziyadesi, alt diler arasda ve kklerinde bulunan etlerine, alt dudan

iine dalmtr. Dile gelen ube, gz sinirinden inme olduundan daha

sert olmutur. Bunu sertlii, onun kalnlna eit olup, muadil gelmitir.

Drdnc iftin biti yeri, nc iftin gerisinden diman tabanna

eimli olmutur. nc ifte bir miktar karp, sonra ondan ayrlmakla

damaa ktkta, bundan damak his bulmutur. Bu drdnc ift, nc

iftten daha kk ve daha sert olmutur.

Beinci iftin her bir siniri, bir ift olup, diman iki tarafndan

biterek vcut bulmutur. Bunun her bir iftinin birinci ksm kulan i

perdesine dayanp, onun iinde hepsi dalmtr. Kulaa duyma hissi ondan

gelmitir. kinci ksm, birinciden kk olup, hanere kemiinde m ad

verilen (kr delik) delikten girmitir. Ortaya ktkta; nc iftin

sinirine karmtr. kisinin ou, elmack adalesi tarafna gelmitir.

Dierleri akak adalelerine varp, dalmtr.

Altnc ift, diman arka tarafndan beinci ifte bitiik bitip, lam

kemii yivinin sonunda olan delikten kp, ksma blnmtr. Bir

ksm, yedinci iftin hareket ettirmesine yardm iin, boaz adalelerine

ulaan dile gelmitir. kinci ksm, omuz adalelerine dalmtr. nc

ksm, ikisinden daha byk bulunup, boyun damarnn ykselecei yerde ona

balanmtr. Ondan i organlara inerken, hanere paraleline geldiinde,

ondan ubeler ayrlmtr. Hanereyi kkrdaklaryle kaldran etraf

stnde olan adaleleri bitimitir. Hanerden ykseldikte; ondan yine

ubeler kp, hanerenin nc kkrdan kapayan ve aan alt evresini

kuatm olan adalelere gelmitir. Onun iin tplar nazarnda bunun ismi:

Dnen sinir, olmutur. Bu sinir, omurilikten kmayp, dimadan inip

gelmitir. Ta ki dz olup, ekilmesi salam olsun. Bu sinir, beinci

iftten ve yedinci iftten olmayp, altnc iftten olmutur. Zira ki bunun

balangc yumuak, sonu kvrml olduundan, bunun gibi sertlik ve dzlkle

inmezler ki, metanet bulup, ykselme ve dne kabiliyetli olurlar. Bu

dnen ubeleri, balanglarndan uzaklatrmann hikmeti, sertlik ve

kuvvet kazandrmaktr. Dnen sinirlerin en salam, hanereyi, adalelerin

rtsne yayc olan sinirdir. Sonra bu sinirin ziyadesi, ondan inip,

ubeleri diyafram ve gsn zar ve adalelerine gidip, onda yrek, akcier

aort ve atar damarlara dalmtr. Ama kalan diyaframa geip, aklanan

nc iftten inen ubeye itirakle, i organlarn zarlarna dalp,

krek kemiinde son bulmutur.

Yedici iftin bitiik yeri, dima ile omuriliin ortaklamasndan olup,

ou, dili hareket ettiren adalelere gelmitir. Ondan ubelere ayrlp,

kalkan kemiiyle lam kemiinin ortak olan adalelerine varp, dalmtr.

Az, bunlara komu olan sinirlere dalmtr. Bu artc tertip ve acaip

bileim, o yaratc Allah'n kudret ve hikmetiyle nizam bulmutur.

Drdnc Madde

Boyun omurlar omuriliinden biten sinirleri bildirir.

Ey aziz, malum olsun ki, anatomi bilginleri demilerdir ki: Boyun

omuriliinden kp, omurlarndan ilerleyen sinirlerin hepsi sekiz ift

sinir bilinmitir.

Birinci ifti, birinci omurun iki deliinden kp, mcerret adale

ularyle dalmtr. Bu ift, ince ve kk klnmtr. Ta ki k yeri

dar olsun ve omur kemii metaneti zere kalsn. kinci iftin k yeri,

birinci omur ile ikincinin aryasnda aklanan ortak deliklerden

bulunmutur. Bu iftin oundan uzuv ular his ve dokunma duygusu

bulmutur ki, kafann st dolap ykselip, ba nne eilmitir. ki

kulan du tabakalarnda yerleip, aklanan kk iftin eksiini tedarik

klmtr. Bunun kalan boyun arkasnda olan adalelere ve geni adaleye

gelmitir. Onlar onunla hareket bulmutur.

nc iftin k yeri, ikinci omur ile nc arasnda mterek olan

deliklerdendir ki, her bir siniri, iki kola ayrlp, bir kolu onda bulunan

adalelere dalmtr. zellikle a ile boyunu balayan adalelere bu

sinirin uberi gelmitir. Onda ola omurlarn dikenlerine ykselip, onlarn

kkne yapmtr. Ondan onlarn balarna kp,o susamslardan biten zar

balar ile karmtr. Ondan geip, iki kulak etrafna eilmitir.

Hayvanlarn bedenlerinde iki kula hareket ettirmek iin, iki kulaa

ulamtr. kinci kolu, n tarafa eilip, geni adaleye gelmitir. ka

baladnda, ona damar ve adaleler rastlamtr. Onlarla metanet ve

salamlk bulmutur. Bu ikinci kol, hayvanlarda akak ve kulak adalelerine

karmtr.

Drdnc iftin k yeri, nc omur ile drdnc arasnda mterek olan

Deliklerden olmutur. zerinde bulunan nc ift gibi bir cz ne, bir cz

geriye blnp, n cz kk olduundan, beinci ifte karmtr. br

cz, geriye dnp, o adalelere ubeler gnderip, ondan omurgaya inip, son

bulmutur.

Beinci iftin k yeri, drdnc omur ile beinci arasnda mterek olan

deliklerden olmutur. Yine yukardaki gibi iki yok olup, n kolu kk

olduundan yanak adalelerine gelmitir. Ba, n tarafa eilimli edip, ba

ve boyun adaleleri ile mterek olan adalelere dalmtr. br kolu, iki

ube olup, bir ubesi n kol ile ikinci ube arasnda arac olmutur.

Omuzun stlerine gelip, altnc ve yedinci iftin birer miktarna

karmtr. kinci ube dahi, altnc ve yedinci iftin ubelerine

karp, diyafram ortasna gemitir.

Altnc ve yedinci iftin k yerleri, aklanan deliklerin dzeni zere

altnda bulunan deliklerden olmutur.

Sekizinci iftin k yeri, boyun omurlarnn czleriyle omurga

omurlarnn evvelsi arasnda mterek olan deliklerden olmutur. Bu

iftin ubeleri, biri birine karmtr. Altnc iftin ou, omuz yzeyine

gelmitir. Az, drdnc ve beinci iftin azlaryla diyaframa inmitir.

Yedinci iftin ou gelip, az beinci iftin azlaryla diyaframa inmitir.

Yedinci iftin ou gelip, az beinci iftin azyle ba, boyun ve

omurgann adalelerine ve ondan diyaframa ulamtr. Sekizinci iftin az,

omuza galip, ou adale ve kola dalmtr.

Diyafram, sz edilen sinirlerden nasibini aldndan hikmet budur ki,

diyaframa gelen yukardan indiinden, blnmesi kolay olmutur. Diyaframn

ii nemli olduundan, sinirleri mteaddit yerlerden gelmitir. Ta ki bu

balang yerlerine isabet eden fetle ii btl olmasn. Yaratc, bri,

ekil verici ve an yce Allah her eyden mnezzehtir.

Beinci Madde

Gs ve omurga omurlarnn omuriliklerinden biten sinirleri bildirir.

Ey aziz, malum olsun ki, anatomi bilginleri demilerdir ki: Gs

omurlarnn iliinden biten sinirlerin cmlesi oniki ift sinir

yaratlmtr.

Birinci iftin k yeri, gs omurlarndan birinci omurla ikincinin

arasnda mterek olan deliklerden bulunmutur. iki cze blnmtr. Byk

cz, sert adalelere ve kaburgalara dalmtr. Kk cz, iki evvelki

kaburgaya uzanp, boyun sinirlerinin sekizinci ifti eliiyle birlik el

taraflarna gelip, kol ve omuzlara ulamtr. Sekizinci iftin k yeri

ise aklanan mterek deliklerden olup, iki cze blnmtr. Bir cz,

pazunun dna ynelip, ona his ve dokunma bahetmitir. Bir cz dahi

dier czlerle toplanp, omuz mafsaln ve beli hareket ettiren adalelere

gitmitir.

Bel omurlarndan biten sinirlerin omuza gelmeyen ubeleri, bel ve kaburga

adalelerine gelmitir. Kaburga omurlarndan biten sinirler, ancak

kaburgalar arasnda bulunan adalelere ve karn adalelerine ulamtr. Bu

sinirlerin ubeleriyle beraber atar ve toplar damarlara akp, aklanan

sinir k yerlerinden hepsi ieri girmitir.

Katan (kask) sinirleri, karn ve bel sinirleriyle mterek bulunmutur

Zira ki kask sinirleri, iki cze blnmtr. Onun bir cz, ift

klnmtr ki, adaleler onlarla bilinmitir. Dier cz, iki ift

bulunmutur ki, karn adaleleri onlar klnmtr. Evelki czne dimadan

inip, sinir karmtr. kini cz ki, karndan gelen iki ift adale

olmutur. On baldrlar tarafna byk ubeler gnderip, evvelki cznn

ikinci iftinden onlara ubeler gelmitir. Bir cz dahi kuyruk sokumu

sinirlerinin evvelkisinden gelip, hepsi biri birine karmtr. Bazlar

kaskta alp, bazlar baldrlar aasna inmitir. Ama bedenin arkasnda

ve oyluklar iinde ok damarlar ve ok adaleler olduundan, kask kemii

tarafndan biten adalelerin bedenin gerisinden ve oyluklar iinden ayaklar

tarafna yolu olduundan, bacak adaleleri iin zel sinirlerden bir cz,

husyeler iine inen kanala varp, girmitir. Ta ki kask adalelerine

ynelip, ondan dizlere inip gitsin.

Kuyruk sokumudur ki, adaleleri alt ift olduu artcdr Onun ir ifti,

kask adalesine karmtr. Kalan be ift sinir, kuyruk sokumu yanndan

biten bir tek sinir, bunlardan hepsi makat, zeker, mesane ve rahim

adalelerine, karn zarlarna, kask kemiinin iinin da bakan taraflarna

ve kuyruk sokumu kemiinden gelen adalelere, btn bunlara dalmtr.

Bu blmde aklanan sinirlerin says, daha nce anlatlan adalelerin

says miktar tamamen, beyzotuz sinirde son bulmutur. Aklanan

bedeninince sanatlar, o sni ve hakm Allah'n kudretinin kemaline delalet

edip, insan trne olan byk nimetine, beden azalarnn czleri her an

ahadet klmtr. u halde bu surette toplanan sanatlar seyreden uyank

kimse, yaratcsn bilmitir. Kendisini nimet denizine gark olmu

bulmutur. Mevla'sna can ve gnlden muhabbet klmtr. Her halde ona

ynelmitir.

39-BLM:039:

KNC BLM

Atar damarlarn bittii yerleri ve faydalarn ayrntl olarak be madde

ile aklar.

Birinci Madde

Yrekten biten atar damarlar bildirir.

Ey aziz, malum olsun ki, anatomi bilginleri demilerdir ki: Bedende olan

atar damarlar ki, onlara, iryan derler. Bunlar hareket eden can
damarlardr. Bunlarn birden maade hepsi hareketli bulunmutur.

indekileri korumak iin btn damarlardan daha sert yaratlmtr. Zira

ki bunlar, ruh cevherinin kastedilen kuvvetli hareketinin artmasna

yararlar. Bunlarn biti yeri, yrein iki boluundan sol boluu

klnmtr. Zira ki sa boluu karaciere yakn olduundan gday ekmek

ve sindirmekle megul bilinmitir.

Kala damarlar ki, hepsinden nce ve kk olmutur. Yrein sol

boluundan bitip, akcierde blnme ve teneffs yeri olan derinlie

gelmitir. Bu atardamarlar, akcierin gdas olan kan yrekten ona

ulatrmlardr. Zira ki akcier gdasn yrekten almtr. Bu damarlarn

biti yeri, yrein boyun czlerinden kan damarlarna geecek yerden

olmutur. Bu damar, tekilerin hilafnca bir tabakadan vcuda gelmitir. Ta

ki alma ve kapanma iin daha yumuak ve daha selis olsun. Akcier

cevherine, mlayim bunlara mensup olan latif kan, yrekten akcier iine

saldkta; ondan o salma kolaylk bulsun. Aklanacak kan damar iinden

akacak kann ziyade pimesine muhta olduu gibi bunda ihtiya olmaya.

zellikle bunun yeri yree yakn olmutur: Buna scaklkla piiren stma

kuvveti, kolaylkla ulamtr. Bu kan damarnn iki perdesi vardr ki,

k yeri dndan iine nfuz etmitir. unun salamla ihtiyac

olmadndan iki perde ile yetinilmitir. Ta ki duman buharnn ve scak

olarak piirilmi kann akcier semtine gnderilmesi kolay olsun. ama

aklanacak bo kan damar geri akcierin komusudur, lakin omurga

yaknnda, akciere arka tarafndan gelmitir. nnden kollara ayrldkta;

cz ve ubeleri akcier iine nfuz bulmutur. Bunlar dahi Bri Taala

hazretlerinin kudretine delalet edip, inayetinin kemaline ehadet

klmtr. Sbhanallah!
kinci Madde

Yrekten biten byk atardamarn vcudunu, ubeleriyle el ve avuca kn

bildirir.

Ey aziz, malum olsun ki, anatomi bilginleri demilerdir ki: byk atardamar

yrein sol boluundan bitip, iki ube olmutur. Byk ubesi, yrein

etrafn tavaf ve devredip, yrein czleriyle karmtr. Kk ubesi

dahi yrein arkasndan geip, az, sa bolua yaylmtr. Bu iki ubenin

oklar, yine iki ksm olmutur ki, kk ksm yukarya kp, byk

ksm aaya inmitir. nen ksmn miktar, kan ksmdan daha byk

olduunda bu hikmet bu olmutur ki, inen ksm, yrekten aada konulan

byk ve kk uzuvlar scaklyle yetitirip, can ve g vermek

olmutur. Yrein stnde bulunan nemli uzuvlar, kk ve az olduundan,

onlar besleyen yukar kan ksm, kk klnmtr. Bu byk

atardamarn k yeri zerinde sala kapak vardr ki, yrein iinden

onunla beraber dar yay kp, ona salamlk veregelmitir. Bu iki ksmn,

yukar kan ksm, yrein stnde yine iki ksm olmutur. Bunun byk

ksm gerdana kp, ondan sa tarafa kvrml dnp, onda olan yumuak ete

eritikte; bu dahi ksm olmutur. Bunun iki ksm, iki sbab olup,

aklanacak ahdamarlarla boyunun sa ve solundan baa kp, blnmede

onlara elik etmitir. nc ksm, bre ve iki evvelki kaburgalara, st

boyun omurlarnn altsna ve boynun halka kemiine dalp, omuz zerine

varmtr. Ondan iki el uzuvlarna inip, onlarda dalmtr ve son

bulmutur. Yukar kan ksmn, kk ksm sol omuza kp, hemen byk

ksmn nc ksm gibi dalmtr. u halde atardamarlar vastasyle

beden uzuvlar hayat ve can bulmutur. Yaratc ve bri olan Allah ne

byktr ki, bedenlerin bileimini, tertip ve nizamn trl uzuvlarla

klmtr. Her uzva, can damarlarndan hayat, kan damarlarndan gda

bahetmitir.

nc Madde

Ba uzuvlarna kan atar damarlar bildirir.

Ey aziz, malum olsun ki, anatomi bilginleri demilerdir ki: Bedende olan

atar damarlar ki, onlara, iryan derler. Bular hareket eden can

damarlardr. Bunlarn birden maade hepsi hareketli bulunmutur.

iindekileri korumak iin btn damarlardan daha sert yaratlmtr. Zira ki

bunlar, ruh cevherinin kastedilen kuvvetli hareketinin artmasna yararlar.

Bunlarn biti yeri, yrein iki boluundan sol boluu klnmtr. Zira

ki sa boluu karaciere yakn olduundan gday ekmek ve sindirmekle

megul bilinmitir.

Kala damarlar ki, hepsinden nce ve kk olmutur. Yrein sol

boluundan bitip, akcierde blnme ve teneffs yeri olan derinlie

gelmitir. Bu atardamarlar, akcierin gdas olan kan yrekten ona

ulatrmlardr. Zira ki akcier gdasn yrekten almtr. Bu damarlarn

biti yeri, yrein boyun czlerinden kan damarlarna geecek yerden

olmutur. Bu damar, tekilerin hilafnca bir tabakadan vcuda gelmitir. Ta

ki alma ve kapanma iin daha yumuak ve daha selis olsun. Akcier

cevherine, mlayim bunlara mensup olan latif kan, yrekten akcier iine

saldkta; ondan o salma kolaylk bulsun. Aklanacak kan damar iinden

akacak kann ziyade pimesine muhta olduu gibi bunda ihtiya olmaya.

zellikle bunun yeri, yree yakn olmutur: Buna scaklkla piiren stma
kuvveti, kolaylkla ulamtr. Bu kan damarnn iki perdesi vardr ki,

k yeri dndan iine nfuz etmitir. Bunun salamla ihtiyac

olmadndan iki perde ile yetinilmitir. Ta ki duman buharnn ve scak

olarak piirilmi kann akcier semtine gnderilmesi kolay olsun. Ama

aklanacak bo kan damar geri akcierin komusudur, lakin omurga

yaknnda, akciere arka tarafndan gelmitir nnden kollara ayrldkta;

cz ve ubeleri akcier iine nfuz bulmutur. Bunlar dahi Bri Taala

hazretlerinin kudretine delalet edip, niyetinin kemaline ehadet klmtr.

Sbhanallah!

Drdnc Madde

Yrekten aaya inen atar damarn byk ksmn bildirir.

Ey aziz, malum olsun ki, anatomi bilginleri demilerdir ki: Yrekten beden

uzuvlarna dala atardamarn aklanan byk ksm, nce yrekten dz

olarak beinci omura dayanmtr. Zira ki onun yeri yrein ba karsnda

olmutur. Ad geen omurdan aaya eilip, omurga omurlar zerinde inip,

kuyruk sokumu kemiine ulamtr. Bu byk ksm inerken yrein sa

boluunda dalan atardamar, gsn hizasna geldikte; bir kk ube

gndermitir ki akcierin gsten olan tarafna dalp, akcierin soluk

borusu etrafna dahi ulamtr. Sonra bu inen ksm, gsn hizasnda olan

omurlara geldiinde, her birine birer ube gndermitir ki, omurilik ve

kaburga aralarna dalmtr. Sonra gs getikte; ondan iki atardamar

ayrlp, sa ve soldan diyaframa gidip, onun czlerine ayrlmtr. Sonra

bu inen ksmdan atardamar uzanmtr ki, bir ube karaciere, bir dalaa,

biri dahi makada ulamtr. Karacier ubesi ondan geip, mesaneye dahi
gelmitir. Sonra bu inen ksmdan bir atardamar uzanmtr ki,

barsaklarn evresinde olan ince deriyi bulmutur. Sonra bu inen ksmdan

atardamar ayrlmtr ki, en k zellikle sol bbree gelmitir. o,

bundan hayat bulmutur. O bbrein liflerine ve onu kuatanlara

dalmtr. O iki by, iki bbrek iine girmitir. Onlardan iki bbrek,

kan suyu gibi karacieri anlatlan biimde ekici olmutur. Zira ki

karacierin iinde ikinci hazmdan kvama gelmeyen kann latif suyu,

bbreklere dolup, ondan gdalardan aldkta; onlarda kalan kesif su,

mesaneye gelmitir. bbreklerden dahi iki damar ayrlp, erkeklerde ve

kadlarda tenasl uzuvlarna inmitir. Sa bbrekten ayrlan, sa yumurtay

bulmutur. Sol bbrekten ayrlan sol yumurtaya gelmitir. Sonra bu inen

ksmdan birok damarlar ayrlp, dz barsan evresinde bulunan aba, o

damarlara ayrlmtr. ubeleri, omurlar deliklerinde omurilie girip, onda

hepsi dalmtr. Sonra bu inen ksmdan damar uzanp, ikisi leen

kemiine, birisi tenasl organ cildine varp, onda daltr. Sonra

inenin kknden bir kk ift atardamar ayrlp, erkeklerde ve kadnlarda

ne gelmitir. Onda olan damarlara karmtr. Sonra inenin kknden ki,

byk ksmdr, o, omurga omurlarnn sonuna vardkta; aklanacak

damarlarla birlik iki ksm olmutur. Bir ksm saa, bir ksm sola,

gidip, her biri kuyruk sokumu kemiini kuatp, onda iki oylua inmitir.

Her birinden kuyruk sokumu altnda birer ube ayrlp; biri mesaneye, biri

gbee ulamtr. Gbek yannda biri birine kavuup, ikisinden birok

kollar ayrlmtr. Bazs kask kemii zerinde konulan adalelere

dalmtr. Bazsnn ular, mesane yolundan erkeklerde dz olarak lete

gelmitir. Kadnlarda nlerin ucuna gelip, ie katlanp, yine onda

yapmtr. Ondan bir kk ift kalmtr ki, rahme gelip, girmitir.

Sanatlarnn benzersizliinde akllar hayrete dren Allah mnezzehtir.

nsan, kusursuz olarak en gzel suretle suretlendiren Allah mnezzehtir.

Onlardan bir ksmn erkek, bir ksmn kadn yapmtr. Acizlikten

unutkanlktan ve eksiklikten uzak olan Allah mnezzehtir.

Beinci Madde

Oyluklara, baldrlara ve ayaklara inen atardamarlar bildirir.

Ey aziz, malum olsun ki, anatomi bilginleri demilerdir ki: Bacaklar

tarafna inen iki ksmdan her biri, ikier byk ube olmutur. Bir ubesi

d, bir ubesi i nmyle hret bulmutur. Baldrda konulan adalelere

ubeler gndermitir. Sonra bacaklara inerken, onda olan adalelere dahi

ubeler indirmitir. Sonra ayaa inip, n tarafa ba parmak ile orta parmak

arasna byk ubesiyle meyletmitir. Kalan ubeleri, ayak czlerinin

ounda gmlmtr. Aklanacak kan damar ubelerinin altndan geip,

dier parmaklara gelmitir.

Aklanan atardamarlar ki, can damarlardr, bunlarn bazs atar kan

damarlarnn ubesi gibi beinci omura giren atar damar ubeleri gibi omuz

mevziine kan atardamar ubeleri gibi ilere meyleden atar damarn

ubeleri gibi, ebekede dalan iki sbab ve meime gibi, diyaframa gelen

atar damarn ubeleri gibi, bir ube ile omuza nfuz eden atar damar gibi,

mideye, karaciere, dalaa ve barsaklara inen atar damarlar gibi, karn

tarafndan kuyruk sokumu kemiine tek bana inen atar damarlar gibi, i

organlarda olan atar damarlarn hepsi, arpmalardan korunmak iin damarlar

altnda rtl kalp, kan damarlar, atardamarlara kalkan gibi koruyucu

olmutur. Aort ad verilen damarlar ki, kan damarlardr. Atar damarlar ad

verilen can damarlar, iki fayda iin biri birine yakn olmutur. Birisi
budur ki, kan damarna (aort) parmak bir zar ile bal olup, onlara teet

olan aza, ikisinden kan ve can istifade ederler. kinci faydas budur kik,

can damarlar ile kan damarlar biri birlerinden can ve kan kazanr. u

halde insan bedeninde onulan ve dzenlenen can damarlar bunlardr ki,

aklanmas kaleme gelmitir. Hepsi tamam, ikiyz adet atardamara

ulamtr. nsan en gzel surette yaratan Allah mnezzehtir. Bizim iin

byk ve yce Allah'dan baka kudret, kuvvet ve korkulacak kimse yoktur.

Ey lemlerin Rabbi! bizi limlerden ve amel edenlerden kl!

40-BLM:040:

NC BLM

Sakn damarlarn biti yerlerini ve faydalarn alt madde ile ayrntl

olarak aklar.

Birinci Madde

Karacierden biten bb damarnn dallarn ve faydalarn bildirir.

Ey aziz, malum olsun ki, anatomi bilginleri emilerdir ki: Sakin damarlarn

hepsi karacierden bitmitir. Karacierden nce iki damar vcuda gelmitir

ki, biri karacierden, dip tarafndan vuctu bulmutur. Onun ounlukla

faydas, gday mideden karaciere ekmektir. Bu damar, tabibler arasnda,

bb ismiyle hret bulmutur. kinci damar, karacierin yumru tarafndan

meydana gelmitir. Onun ounlukla faydas, budur ki, gday karacierden

uzuvlara ulatrmak ve datmaktr. Bu damar, ecvef nmn almtr.

Bb olan damarn, karacier boluunda ayrlan taraf, nce be ksma

yetmitir. Ular karacierin yumru tarafna yettikte; ubelere

ayrlmtr. Bir ubesi, d kesesine gitmitir. Bunun ubeleri, yeraltnda

olan kkler gibi karacier iinde dank bitmitir. Ama babn karacier

dibine bitiik olan ucu, ondan ayrldkta; sekiz ksm olmutur. ki ksm

kk, alt ksm byk suret bulmutur. iki kk ksmn biri, oniki parmak

ad verilen barsan kendisine bitimitir. Ondan gday eke gelmitir.

Bundan dahi ubelere ayrlp, pankreas ad verilen cisme dalmtr.

kinci ksm, midenin altna inip, idenin alt az olan kapakklar yannda

daltr ki, ondan gda cezbetmitir. Ama geri kalan alt ksmn biri,

mide yzeyi tarafna gelmitir ki, midenin dnda gdasn ondan almtr.

Zira ki mideni n iinde gdalara kavumakla gdalanr olmutur. Alt ksmn

ikincisi, dalaa ulamtr ki, dalaa ulamasndan nce ondan ubeler

ayrlp, pankreasa gelmitir ki, ona gda vermitir. Dalaa bitimesiyle

bile ondan bir ube geri dnp, midenin sol tarafnda blnmtr ki, o

taraf ondan gdasn bulmutur. Dalaa giren ulbe ortaya geldikte; iki

cze blnmtr ki, bir cz yukar km, bir cz aa inmitir.

Yukar kan cz, iki cze blnp, bir cznden dalan st cznde yani

yarsnda ubeler ayrlmtr ki, o yarya onlardan gda gelmitir. kinci

cz da gelip, midenin yumrusu sonuna erip, onda iki cz olup, biri

midenin sol d tarafna dalmtr ki, o taraf gdasn ondan almtr.

Bir cz mide azna dalmtr ki, siyah kpn fazla asidini ona

itmitir. Fuduldan kp, mide azn duraklatmaya ve hareket ettirmeye

yetmitir. ehve ve itihay uyarp, dalgalandrmtr. Dalan ortasnda

olan ubeden inen cz dahi iki cz olmutur. Birinin ubeleri, dalan alt

yarsna dalmtr ki, o yar ondan gdalanmtr. kinci cz iyandan

meydana kp, onda dalmtr ki, ondan iyana gda gelmitir.

Alt blmn ncs, sol tarafa varp, dz barsan evresinde olan

damarlarn ince kanallarna dalmtr ki, gdann aada bulunan

hslndan gdasn almtr.

Alt ksmn drdncs, sa gibi ince ubelere ayrlp, bazs midenin

yumrusunun sa taraf dnda dalak tarafndan idenin soluna gelen cze

karlk olduu halde dalmtr. Bazs iyann sana ynelip, dalak

damarnn ubelerinden ve midenin solundan sana glen cze kar olduu

halde dalmtr.

Alt ksmn beincisi, kalnbarsaklarn evresinde olan ince kanallara

dalmtr ki, gday ondan alagelmitir. Ama altnc ksmn ou, yukar

kann evresinde, bazs a'ver (coecum)e bitiik olan ince lifler

evresinde almtr ki, gday onlardan almtr. Sbhanallah! Kudreti

kemal bulmu, azaeti celal bulmu olan, rzk verici ve yaratc Allah

mnezzehtir.

kinci Madde

Karacierden biten ecvef damarn baz kollarn ve faydalarn bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, anatomi bilginleri demilerdir ki: ecvef damarn

kk nce karacier iinde kl gibi daltr ki, yine kl gibi ubelere

ayrlan bab damarnn ubelerinden gday ekegelmitir. Ecvef damarn

ubeleri, karacierin yumru d boluunda vrit olmutur. Bab damarnn

ubeleri, karacierin dibinden bolua gelmitir. u halde bu ecvefin

gvdesi, karacierin yumru yznde doup, iki ksm olmutur ki, biri

byk, biri kktr. Kk ksm, yukar km, byk ksm aa

inmitir. Yukar kan kk ksm, diyafram iine geip, ona iki damar
verip, onda dalmtr ki, ona gday lutfetmitir. Sonra yukar kan

ksm, yrein rts hizasna gelip, ona birok kollar gndermitir.

Onda kl gibi dalmtr. Diyaframa gda ondan gelmitir. Sonra yukar

kan ksm ikiye blnmtr ki, biri byk, biri kk suret bulmutur.

Ama byk ksm yree gelip, onun sa kulak yannda iine girmitir.

Bu damar, yrek damarlarnn en by olduunda hikmet bu olmutur ki,

dier damarlar, havay karmak iin bulunup, bu byk damar, gda iin

kalmtr. Gda ise havadan kaln olduundan, menfezi daha geni, zarf

daha byk olmaa muhta olmutur. Bu byk damar yree girdiinde, ona

perde vermitir ki, faydalar dardan ieriye gelmitir. Bu perde,

dierlerinden daha sert olmutur. Ta ki yrek uzama srasnda onardan

gday ekip, yayldkta, geri dnmesin. Ama kk damar budur ki, bryle

birlikte ktkta, ona sm damar gndermitir ki, biri yrekten

akciere gitmitir. Atar damarlarn biti yeri yannda yrein ana yakn

yerde bitmitir. Sa bolukta akcier tarafna dnp, ona yetmitir. Bu

damar, atardamarlar gibi iki zardan bitmitir. Onun iin tabibler buna,

iryan (atar damar) adn vermilerdir. Bunun faydas bu olmutur ki,

bundan salan kan olduka incelmitir. Akcier cevherine benzemitir. zira

ki bu ince kan, yrekte ok az kaldndan, bunda pime olmayp, atar

kan damarna girdikte, onda hararetle pimitir.

ksmn ikincisi, yrek evresinde dolap, iinde dalmtr ki, yree

gda ondan gelmitir. nc ksm, zellikle insandan sol tarafa meyledip,

gs omurlarndan beinci omura gidip, ona dayanp, sekiz alt kaburgaya ve

onlara yakn olan kaburgalara dalmtr. Yukarya kan ksm, yrein

nahiyesini getikte; ondan gs ikiye blen perdelerin ve klflarn

yukarlarna ve tev'e ad verilen yumuak ete sa gibi ubelerle

dalmtr. Sonra yukar kan ksm boyun kemii hizasna geldikte; ondan
iki ube ayrlmtr ki, birbirinden uzaklaarak, boyun kemii nahiyesine

gelmitir. Her bir ube, iki kola blnmtr. Her taraftan, biri bar

kemii zerinde sa ve soldan inmitir. Ta ki hanereye varmtr. Sonra

yukar kan, ubeye ayrlmtr. iki ubesi, kaburgalar arasnda

bulunan adalelere dalmtr. Azlar onda dalm olan atar damarlarn

azlarna kavumak ile mutabk gelmitir. Bu iki ubeden birok damar,

gsten dar olan adalelere dalmtr. Hanereyi tamamladkta; bir

blk damar dahi omuzu tamir edip, onda sralanan adalelere dalmtr. Bu

iki ubeden bir blk damar dahi, dz adalelerin altnda aa inmitir.

ubeleri onlara dalmtr. Sonlar, aklanacak kuyruk sokumu kan

damarnda, yukar kan adalelere ve atar damarlara bitimitir. Yukar

kan ksmn nc ubesi, iki omuza gda vere gelmitir. Yaratc, bri ve

ekil verici olan Allah mnezehtir. Bu ne yaratltr ve bu ne sanattr ve

ne hikmettir ki, gereklerinin inceliinde akl sahipleri arp kalmtr.

Sbhaneh ve Tal!

nc Madde

Kara cierden biten ecvef damarn; gs, omuzlar, eneler, boyun, ba ve

yanak ayasna kan kllarn bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, anatomi bilginleri demilerdir ki: Gs ve omuz

adalelerine dalan iki ubenin geri kalan bir ift ubedir ki, her bir

damar beer ubedir. Her bir damarn birer ubesi, gste dalmtr

ki, stteki drt kaburgaya onlardan gda gelmitir. kinci ubeleri

omuzlara dalmtr ki, o iki yerde olan adaleler, onlardan gdalarn

almtr. nc ubeleri, iki taraftan boyunda gmlm olan adalelere

dalmtr ki, o adaleler onlardan gda bulmutur. Drdnc ubeleri

boynun stteki dokuz omuru deliklerine blnmtr. ki tarafndan onlara

girip, baa ykselmitir. Onda olan adalelere bunlardan gda gelmitir.

Beinci ubeleri, hepsinden daha byk olup, iki taraftan omuz iine gelip,

her biri drt kol olmutur. Ama her ubenin birer koku, br kemii

zerinde, omu mafsaln hareket ettiren adalelere dalmtr. ikinci

kollar yumuak ete ve atar damarlar ilerine dalmtr. nc kollar,

g zerinde geip, yumuak ksma inmitir. Drdnc kollar byktr ki,

her biri er cze blnp, ikier czleri omuz diplerine gelmitir. Onda

olan byk adalelere ve kk adalelere ve iinde olan byk adalelere

dalmtr. nc czleri byk olup, her biri ikier ube olmutur.

Gs zerinden geip, iki el nahiyesine gidip, onlarda olan adalelere

dalmtr. Tplar onlara, bti (koltukalt) adn vermitir.

Yukar kan ksmn, nc ubesi, boyuna karken iki ksm olmutur ki,

biri d, biri i ah damar suretini bulmutur. d damar, boyun kemiine

ykseldikte; iki ksm olmutur ki, biri ondan ayrldkta, n tarafa

ykselmekle gelmitir. kinci ksm, ne n tarafa inip, ondan ykselip,

boyun kemiinin dna ulamtr. Ondan ykselip, boynun dna gidip,

evvelki ksma ulam ve karmtr. u halde iki ksmdan, bilinen ah

damar meydana gelmitir. Bu ikinci ksm, birinci ksma karmadan nce,

bundan iki cz ayrlmtr ki, bir cz enlemesine gidip, ieri girecei

yerde, iki boyun halka kemiinin kovutuu yerde, yine birlemitir. kinci

cz, boyunun dnda kvrml olup, sonra iki damarndan ayrlmtr. Bu

iki ift damardan rmcek a gibi dalp, omuz zerinde uzadklarndan,

her biri omuz damar nmyle hret bulmutur ki, ba damar dahi bunda

olmutur. Bu iki omuz damarnn iki tarafndan iki damar, omuz stne dek

buna elik etmitir. Lakin biri onda haps olup, dalmtr. biri omuz
stn geip pazu bana gidip, onda dalmtr.

Omuz damar, ikisini dahi geip, ellerin sonuna gitmitir. D ah

damarnn iki damar karmalarndan sonra iki ksm olmutur. Biri ie

gmlp, kk kollara ayrlmtr ve st eneye dalmtr. Onlardan byk

ube ayrlm ve alt enede dalmtr. Bu iki snf ubelerden ince damar

czleri dilin evresine gelmitir. kinci ksm dta olup, iki kulak ve

baa akn olan yerlere dalmtr ah damar, yemek borusuna elik

edip, onuna doru st tarafa gidip, ube gndermitir ki, d ah

damarndan gene ubelerle karmtr. Hepsi yemek borusuna, hanereye ve

gmlm adalelere blnp, sonu nihayet lam yivine gelmitir. Sonra ondan

nice ubeler dalmtr ki, birinci ve sekizinci omurdan kan sinirle

dalmtr. Ondan bir sa gibi ba damar ve boyun mafsalan gelmitir.

Ondan kollar hsl olup, beyin stndeki kafa kemii perdesi mahalline

ulamtr. Kafa kemiinin iki hacminin birletii yere kp onda kafa

kemiinin iine gmlmtr. Ad geen kollar gnderdikten sonra kalan

damarlar, lam yivi sonunda, kafa kemii boluuna girmitir. Ondan dima

zarlarna ubeler dalmtr. O zarlar gdasn bu ubelerden almtr.

Sert zarlar, evrelerinde bulunan czlerle bu ubeler raptedip, ondan

ayrlmtr. Bunlardan kafatasnn perde mahalline gda gelmitir. Sonra

ince perdelerden dimaa inip, atar damarlarn dalmas gibi, onda

dalmtr. Btn atar damarlar salam raptedip geni yerde

karlamtr ki, azlarna kan dklp, onlarda toplanp, pisin. Sonra

iki tak arasna dalmtr ki, o, skc nmn almtr. Ondan kollanan

kanallardan kan ekip, ondan orta karndan iki n karna uzanp, oraya

ykselen atar damarlara kavumutur. te bu perde meime ebekesi ile

rlmtr. Bunlarn hepsi, Allah Tal'nn kudretinin kemaline delalet

klmtr. (Herkese rzk veren, an yce olan, ekil verci ve yaratc

Allah her eyden mnezzehtir.)

Drdnc Madde

Karacierden biten ecvef damarn kol ve ellere gelen kollarn ve

faydalarn bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, anatomi bilginleri demilerdir ki: Kol damarnn

asl, omuz damardr. Ondan ayran ulelerin balangc kol damardr ki,

o, pazuya hizalandkta; ondan pazunun d czlerine ve derisine dalan

ubelerdir. Sonra dirsein mafsaln yakn olmasyle ksm olmutur ki,

biri kol ipidir. Bu ksm st oynan d zerinde uzanmtr. Ondan d

tarafa dalmtr. kinci ksm kolun dnda dirsek boumuna ynelip,

ieriden bir ubeye bitimeye gidip, ikisinden ekhal damar vcut

bulmutur. nc ksm derine inip, onda olan adalelere dalp, son

bulmutur. Ancak bir ubesi, kol kemiine varmtr. Bu, dirsein i

mafsalna yakn geldikte; iki ksm olmutur. Bir ksm derine gidip, kafa

damarndan gmlen ubeye bir miktar bitiip, sonra ayrlmtr. u halde

bu mafsaln biri, i tarafa inen sere parmak ve yanndakinin hepsine ve

orta yarma varmtr. kici mafsala ykselen kemiklere temas eden et

czlerine blnmtr. tekinin ikinci ksm, kol iinde drt kol olmutur

ki, bir kolu, kolun aalarnda bilee varncaya dek dalmtr. kinci

kolu, birinci kolun stnde onun gibi dalmtr. nc kolu, hepsinden

byk gelip, stte ve dta olup, onun bir kolu, kol damarnn bir ubesine

bitiip, ikisinden ekhal hsl olmutur. Kalanlar, basilik damardr ki,

bir dahi gmlp, derine gitmitir.

Ekhal damar, i taraftan bitip, st oynaa kp, ondan d tarafa gidip,

yunan lam eklinde iki kol olmutur. st kolu, st oynan tarafna inip,

dirsee ynelmitir. Baparman arkasnda ve onunla iaret parma arasna

ve iaret parmann kendinde daltr. Aa kolu, aa oynan

tarafna inip, kol olmutur ki, bir kolu, iaret parma ile orta

parman arasna gelip, st kolan iaret parmana gelen damarn bir

ubesine bitiip, onunla tek bir damar olmutur. ikinci kolu ki, eslmdir.

Orta parmak ile yanndaki arasnda dalmtr. nc kolu sere parmak ile

yanndaki arasna ynelmitir. Bunlarn hepsi, parmak mafsallarna

blnmtr. Bunlardan iki elin parmaklar her an Allah'n kudretiyle

beslenmitir. nsann en gzel ekilde yaratan hakm ve sni Allah

mnezzehtir.

Beinci Madde

Ecvef damarn kara cierden bedenin aasna inen byk ksmnn kollarn

ve faydalarn bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, anatomi bilginleri demilerdir ki 0 Ecvefin inen

cz ki, by ksmdr. O kara cierden dodukta; omurgaya dayanmazdan nce,

ondan bir byk damar ayrlp, klcal damarlara dalmtr. Sa bbrein

liflerine ulap, onda ve ona yakn olan czlerde dalmtr. Hepsine

gda vermitir. Sonra bu inen ksmdan bir byk damar ayrlp, yine

klcallar gibi damarlara dallanmtr. Sa bbree gelip, onun liflerini

bulup, civarnda olan cisimlerde dalmtr. Hepsine bu dallarla gda

gelmitir. Sonra bu inen ksmdan byk damar dalmtr ki, onlara

donalar ismi uygun gelmitir. Bunlar, gda vermek iin iki bbrek iine

girmitir. Zira ki aklanan atar damarlar gibi, bu doanlar dahi

bbreklerin gdalarn ekici olmutur ki, karacier kan suyu onlara gda

gelmitir. Bu donalarn solundan bir damar ayrlp, erkekler ve kadnlarda

sol yumurtaya inmitir. Bir damar dahi, sadan ubelere ayrlp, sa

yumurtaya gelmitir. Bbreklerden, tenasl organlar iine, sadan saa ve

soldan sola gelen iki sert damar tarafna bklm ve ekilleri yuvarlak

olduundan, bbreklerden onlarda yumurtalara akan halis kan scaklkla

piip, krmz kan dken beyaz meni olmutur. ki damar dahi omurgadan iki

yumurtaya ulamtr. bu duarlar zekerde, ferde ve rahmin derinliinde

kaybolmutur. Sonra bu inen ksm omurgaya dayanp, inerken her bir omur

yannda ondan yine ubelere ayrlmtr ki, bazlar o omurlara girip,

omurilie ulamtr. Bazlar yannda konulan adalelere dalmtr.

Bazlar iki leen kemiine gelip, karn adalelerinde son bulmutur. Bu

inen ksm anlatlan durumlar ile omurga omurlarnn sonuna ulatnda,

onda iki ksm blnmtr ki, bir ksm sa oylua ve bir ksm sol oylua

yol bulmutur. Bu iki ksm oyluklara inmezden nce her birinden on tabaka

damar ayrlmtr. Evvelki tabakalar sert yerlere gelmitir. kinci

tabakalar kllar gibi dalp, kuyruk sokumu altlarna yaylmtr. nc

tabakalar kuyruk sokumu kemii zerinde olan adalelere dalmtr.

Drdnc tabakalar makat adalelerine ve kuyruk sokumu dna blnmtr.

Beinci tabakalar, kadnlarda rahme ynelip, bazs onda ve ona bitiik

olan czlerde dalmtr. Kalanlar mesane tarafna gelip, iki ksm

olmutur. Biri mesanede dalp, biri mesanenin boynuna gelmiti. Bu

beinci tabaka erkeklerde ok olmutur ki, hem mesaneyi kuatp, hem zeker

olmutur. Altnc tabakalar oyluk kemii zerinde konulan adalelere

ynelip, onda dalmtr. Yedinci tabakalar karn zerinde beden

dorultusunda giden adalelere ykselmitir. Bu damarlar, o damarlarn

ularna bitimitir. Gsten onlar karn boluuna inmitir. Bu

damarlarn kknden kadnlarda drt damar bitip, drt taraftan rahme

gelmitir. Onlardan sekiz damar iki meme tarafna ykselmitir ki, bu

damarlarla rahim, memelere e olmutur. sekizinci tabakalar erkeklerde

zeere, kadnlarda bz'a gelip, onlarda dalmtr. Dokuzuncu tabakalar,

oyluun i adalelerine inip, onlarda daltr onuncu tabakalar iki leen

kemiine kp, eller tarafndan inen damarlarn ilerine ulamtr.

Hepsinden bir cz' byk hasl olup, yumuak adalelere inip, onda

blnmtr ki, yirmi tabakaya varmtr. Bu damarlarn bu tevzi ve

ayrlmalarndan nice kimseler ibret almtr. (Damarlarda kan nehirler gibi

aktan kahredici ve tek olan Allah mnezzehtir.)

Altnc Madde

Ecvef damarn inen ksmnda oyluklar altna giden dallarn ve faydalarn

bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, anatomi bilginleri demilerdir ki: Sz edilen iki

ksmn ad geen tabakalarndan arta kalan, oyluklar iine inip, her bir

ksm bir oyluk iinde onbeer ube olmutur ki, biri oyluun n zerinde

konulan adalelere blnmtr. Biri oyluun arkasnda olan adalelere

dalmtr. Biri i taraf adalelerine dalmtr. Biri d taraf

adalelerine inmitir. ikisi diz mafsal adalelerine gelmitir. ubenin

kalanlarnn dtakileri kk kemik zerinde topuk mafsalna dek

uzanmtr. Orta ubesi diz sonundan baldr ii adalelerinde ubeler

brakarak inmitir. Ondan iki ube kaldkta, biri baldr czlerinin iinde

kaybolur. Biri iki kemik arasnda uzayp, ayak nne inite sz edilen d

damarn bir ubesine karmtr. nc i ubesi baldr derinliine

ynelip, byk kemiin yumru tarafndan topuun altna gidip, ayan i

tarafna gelmitir. Aklanan ube, onda drt ueye blnmtr. ikisi

itedir ki, kk kemiin tarafndan ayaa girmitir. ikisi itedir ki, iki

dtakinin birine itekinin en iteki ulamtr. Ayan stne kp,

stlerinde dalmtr. ikincisine i ksmn d ubesi bitiip, ayan alt

cz'lerine dalp son bulmutur. u halde insan bedeninin tmnde bulunan

kan damarlar bunlardr ki, aklamaya gelmitir. Hepsi tamam yzaltm

kan damarna varmtr. Hakm ve ekil verici olan Allah'n en gzel

ekilde yaratt insan bedeninde olan benzersiz sanatlar fikiretmeye ve

dnmeye vesile olmak iin onda bulunan birbirine benzer paralar bu

miktarca aklamakla yetinilmitir. Bundan sonra baz g ve hisleri,

uzuvlarn ekil farklln dahi iki blm ile aklamaa lzum

grlmtr. Bedende bulunan sonsuz ince sanatlardan aklanan azalarn

anlatm ksa kesilmitir. Zira ki, bedende yaratlan btn uzuvlarn

eitli czlerinin uzun uzun anlatlmas ve durumlarn filozoflar nice yz

kitap ile ancak aklamlardr. (Yaratclarn en gzeli olan Allah ne

ycedir.)

41-BLM:041:

DRDNC BLM

nsan bedeninde bulunan cinsleri ve kuvvet eitlerini, uzuvlarnn

ilerinin balangcn ve hayat verici drt nefsi, his ve kuvvet gibi

hizmetileri olan eyay alt madde ile aklar.

Birinci Madde
insan bedeninde olan kuvvetlerin tr ve cinslerini, uzuvlarn ilerinin

balanglarn ksaca bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, anatomi bilginleri demilerdir ki: Kuvvetler ile

fiiller birbirinden anlalmtr. Zira ki, her bir kuvvetin balangc bir

fiil olup, her bir fiil ancak bir kuvvetten kmtr. u halde fiiller gibi

kuvvetler dahi iki cins olmutur ki, biri tabii kuvvetler, biri nefsan

kuvvetler bulunmutur. Bu kuvvetlerden her birisi iin bir ba uzuv vardr

ki, o uzuv o kuvvetin madeni olup, fiilleri o uzuvdan vcuda gelmitir.

Tabii cins ki, bitkisel nefs olmutur. O iki tr iine almtr. Bir

trnn gayesi, bedeni tedbir ile korumaktr. Bu tr gda iinde

mutasarrftr ki, bedenin bekas sonuna dek ona gda vermitir. Bymesi

sonuna dek ona gelime vermitir. Bu trn yeri ve fiilinin k

karacier bulunmutur. ikinci trn gayesi bedenin o trn korumak

bilinmitir. Bu tr tenasl iinde mutasarrftr ki, beden karmndan

meni cevherini ayrp, ondan Hak'kn emri ile bedenin benzeri

ekillenmitir. Bu trn yeri ve fiilini k tenasl organlar

bulunmutur.

Nefsan cins ki, ona hayvan nefs denilmitir. O iki tre kuatc

bilinmitir. Onun bir tr mdrike kuvveti iki, bir tr hareket kuvveti

bulunmutur. Mdrike kuvveti ki, iki ksmdr. Birine d ve birine i

denilmitir. Bedenin dnda idrak edici olan be kuvvettir ki: Duyma,

grme, koklama, tatma ve dokunmadr. Bedenin iinde idrak eden dahi be

kuvvettir: His, hayal, fikir, vehim ve hafzadr. Bu tr mdrikenin yeri ve

fiilinin k dima bulunmutur. Ama hareket kuvveti bir trdr ki,

hareketlerin balangc hasebince ksmlara blnmtr. Zira ki her bir

adele, bir baka tabiatta yaratlmtr. Bir tr damarlarn hareketi olup,

bedenin kirilerini, titreim ile kavrama ve salvermeyle yayan

kuvvetlerdir ki, bunlarla mafsallar yaylp, uzuvlar hareket klmtr. Bu

kuvvetlerin yerleri ve menfezleri adalelere bitiik olan sinirler olmutur.

Bu hareket kuvvetinin bir ksm gazap kuvveti, bir ksm ehvet kuvveti

klnmtr.

Hayvan nef gazabna rz olan, kavrama bilinmitir. ehvet de ona rz

olan yaylma bulunmutur. Gazapla ehvetin yerleri ve hareketlerinin k

yerleri yrek klnmtr. Hakikatte btn kuvvetlerin balangc yrek

bulunmutur. Lakin bu merkezler, nitelendirilen kuvvetlerin fiillerinin

ortaya k yeri bulunduundan her biri balang yeri adn almtr.

Nitekim hislerin balang yeri dima iken yine her his iin tek bir uzuv

olunmutur. Zira ilk o hissin fiili kendine mahsus o uzuvdan meydana

kmtr. ama baz tek fiiller, gday hazmetmek gibi, tek bir kuvvet

ile tamam olmutur. Bazs yemek itihas gibi iki kuvvetle kemalini

bulmutur. Zira ki bu itiha ekici bir kuvvetle, bir de hem midede konulan

hassas kuvvetle tamam olmutur. ekme kuvvetini uzun lif, rutubetle

harekete geirir. Midenin giriindeki his kuvveti, bu ilemle itihay

uyaran siyah kp ekidir. Zira ik bu hisse bir fet rz olsa, ackma ve

itiha btl olup gider. Sebeblerin msebbibi Allah mnezzehtir. Rablerin

rabbi Allah mnezzehtir.

kinci Madde

insan bedeninde olan tabii nefsi ve bitkisel nefsi, bunlarn hizmetileri

bulunan kuvvetleri ayrntl olarak bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, anatomi bilginleri demilerdir ki: Ana karnndan

dnyaya gelen ocuk, drt can ile zinde olduu halde domutur. O drt

ruhun birisi tabii nefs, biri bitkisel nefs, biri hayvan nefs ve biri

insan nefs bilinmitir.

Tabi nefs: Bir kuvvetten ibarettir ki, cismin czlerini koruyup,

birbirinden ayrlp dalmaktan mni bulunmutur. Btn beden bu nefsin

yeri klnmtr. Bunun iki hizmetisi vardr. Birine hafiflik, birine

arlk ad verilmitir. Hafiflik o kuvvettir ki, evreye meyilli

bulunmutur. Arlk, onun aksidir ki, merkez tarafna meyilli bulunmutur.

Bitkisel nefs: Bir kuvvetten ibarettir ki, cismi, uzunluk, genilik ve

derinlikte uzatp, miktarn byk klmtr. Bu nefsin yeri kara cier

olmutur. Sz edilen tabi nefs, iki hizmetisiyle birlikte bu bitkisel

nefsin hizmetini klmtr. Bitkisel nefsin, bunlardan baka kendisi iin

dokuz yardmcs dahi bulunmutur: ekme kuvveti, tutma kuvveti, hazmetme

kuvveti, ayrt etme kuvveti, itme kuvveti, reme kuvveti, ekil verme

kuvveti, gda alma kuvveti ve byme kuvveti.

ekme: Bir kuvvettir ki, faydal gday dardan cismin iine eker,

demiler. Bu kuvvet bu fiili, kendi yeri olan idenin st ann uzun lifi

ile iler.

Tutma: Bir kuvvettir ki, gday ieride korur. Bu kuvvet bu fiili, kendi

yeri bulunan midenin alt aznn enlemesine kvrk lifi ile eder.

Hazmetme: Bir kuvvettir ki, ekmenin ektii, tutmann koruduu faydal

gday deitirir. Onu bir kvama getirir ki, remenin aklanacak fiili

iin hazrlar. Kalan karp, uzuvlarn gdas olur, gider. Bu ileme hazm

ad verilir. Bu kuvvet, bu piirme ve kartrmay kendi yeri olan mide,

karacier ve damarlar iinde onlarn hararetiyle iler.

Ayrma: Bir kuvvettir ki, gday ieride korur. Bu kuvvet bu fiili, kendi
yeri bulunan midenin alt aznn enlemesine kvrk lifi ile eder.

tme: Bir kuvvettir ki, gdadan gda almaya layk olmayan fazlay veya

yeterli miktardan ziyade kalan fazlay iki yoldan, ya ona mutad olan

menfezlerden karr. Nitekim aatan zamk karr. Veya o ziyade yolan

fazlay, nemli azadan daha az nemli azaya ve katdan yumuaa iter. Bu

kuvvet bu fiilleri, mide altnda konulmu olan enli ve skc lifin bir

kiriinden toplamasyle eder.

reme: Bir kuvvettir ki, en latif gday toplar. Ta ki ondan o cismin

benzeri hsl ola. Nitekim o toplama bitkilerde tohum, hayvanlarda nutfe

denilmitir. Bu kuvvet iki trdr ki, bir tr erkek ve diide meniyi

dourur. Bir tr, rahmin iine gelen nutfede olan kuvvetleri, birbirinden

ayrp, her uzva mahsus bir miza hsl oluncaya dek meczeder. Bu kuvvet,

bu fiilleri, kendi yerleri olan beden damarlarnda iler.

ekil verme: Bir kuvvettir ki, Hak'kn kudretiyle btn azann teekkl,

karm, miktar, yer, boluk ve delikleri sonlarna bal olan btn ileri

grp, korumak iin gda trnde tasarruf sahibi olup, onu cismin rengi

eder. Bu kuvvet bu fiilleri, kendi yerleri olan atar damarlar iinde eder.

Gda alma: Bir kuvvettir ki, alnan gdann benzerliine evirip, bedenden

ayrlann yerine verir. Bu kuvvet bu fiilleri, kendi yerleri olan btn

azalarda eder.

Byme: Bir kuvvettir ki, cismin btn aplarn tabii uygunluu zere

ziyade eder. Bymesinde imdat eder ki, cisme giren gda ile geliir ve

byr. Bu kuvvet bu fiilleri, kendi yerleri olan bedenin tmnde iler.

Bu iki nefs, ad geen hizmetileriyle, aklanacak hayvan nefin

hizmetisi olmutur. Hakm ve kadr olan Allah'n boyun edirmesiyle, o

nefse boyun eerek itaat klmtr. Hayvan nefs dahi, konuucu nefsin

binek ve at olmutur. (Bunu bizim emrimize veren ve bizi onun emrinde

etmeyen Allah mnezzehtir. phesiz biz Rabbimize dncleriz.)

nc Madde

insan bedeninde olan hayvan nefsi ve onun bedende olan hizmetilerinden

dtaki be duyuyu ayrntl olarak bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, anatomi bilginleri demilerdir ki: Hayvan nefs,

bir kuvvetten ibarettir ki, o bedenin tmnde sirayet klmtr. Beden onun

ihtiyaryle hareketli olup, hissiyle eyay bilmitir. Bu hayvan nefsin

yukarda aklanan hizmetilerinden baka oniki hizmetisi dahi vardr ki;

onu, on duyudur, biri gazap ve biri ehvettir. On histen bei bedenin

dnadr ki, yerleri: Kulak, gz, burun, az ve bedenin tmdr. Bei

bedenin iindedir ki; onlarn yerleri, dima boluklardr. Onlar: Ortak

his, hayal, vehm, fik ve hfzadr. Btn bu on histen her birinin zel bir

uulu vardr ki, onun ii o hizmettir.

Be d hissin biri iitme kuvveti, biri grme kuvveti, biri koklama

kuvveti, biri tatma kuvveti ve biri dokunma kuvvetidir. itme kuvvetinin

uulu budur ki, sesleri ve harfleri iitip, birbirinden ayrt eder. Ancak

bunun vastasyle kelam iitilip, anlanp, intikal olunur. Bu idrak, bu

kuvvete mahsustur ki, sair kuvvetler bu iten ciz kalmtr. Bu iitmenin

yeri, kulak iinde sv olmutur. O bir nohut kab kadar zarf iinde latif

buhar dolmutur.

Grme kuvvetinin uulu budur ki, ekilleri ve renkleri grp, idrak eder

ki; beyaz ve siyah, uzun ve ksay, byk ve k, uzak ve yakn, gzel

ve irkini, aydnlk ve karanl birbirinden fark edip ayrmtr. Bu idrak

ise, bu kuvvetin kendine zg anna gelmitir ki, sair kuvvetler, bu iten

ciz kalmtr. Bu kuvvetin yeri, gzbebei olmutur.

Koklama kuvvetinin uulu bu olmutur ki, gzel kokular ve kt kokular

idrak edip, birbirinden fark edip, ayrmtr. Bu idraki bu zel kuvvet

almtr ki, sair kuvvetler bu iten ciz kalmtr. Bu kuvvetin yeri,

diman nnde meme ucu gibi iki pre et gelmitir.

Tatma kuvvetinin uulu, eyann tadn tatmaktr. u halde acy tatldan,

ekiyi tuzludan ayrmaktr. Btn yiyecek ve meyvelerin tat ve lezzetleri

idrakine yetmek bu kuvvete mahsus olmutur. Bu idrak ancak bu kuvvetin

anna gelmitir ki, sair kuvvetler bu tat ve lezzetten ciz kalmtr. Bu

kuvvetin yeri, boaz ii ile di stne yaylm olan adale olmutur.

Dokunma kuvvetinin uulu budur ki, yumua sertten, sca souktan, ya

kurudan, hafifi ardan tehis edip, ayrmtr. Bu idrak ise ancak bu

kuvvetle vcuda gelmitir ki, sair kuvvetler bu iten ciz kalmtr. Bu

kuvvetin yeri, bedenin dnn tm olmutur. Lakin el ayasnda ve

parmaklarda ziyade ortaya kp ban ortasnda kemalini bulmutur.

Bu konum ve dzen, o yaratc Allah'n kudretinin kemalini, nimet

vericiliinin nimetini aklamtr. Hayret ediciler bu sanattan nice ibret

almtr.

Drdnc Madde

Hayvan nefsin insan bedeninde olan beyan olunan hizmetilerinden be i

duyguyu ayrntl olarak bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, anatomi bilginleri demilerdir ki: Diman

boluunda olan be i hissin biri mterek his, biri hayal kuvveti, biri

fikretme kuvveti, biri vehmetme kuvvet i ve biri hafza kuvvetidir.

Mterek his kuvveti: ilk hizmetidir. Buna iki mn ynnden mterek his

denilmitir. Birinci mn budur ki, iki gzn idrak eyledii bir nesnenin

sureti, mterek hisde yine bir mahade klmtr. Zira ki bir kimsenin

gzyle mterek hissi arasnda bir bozulma vki olsa, o kimse a olup,

bir nesneyi iki grmtr. kinci mns budur ki, mterek his, d

hislerin sonunda ve i hislerin evvelinde arac olduundan, d hisler ile

idrak olunan eya, nce bu mterek hisse gelip, o nehirler bu denizde

toplandkta; ondan i hislere ulamtr. Kalbe gelen fikirler, nce dimaa

kp, onda olan hisleri geip bu mterek hisse gelip, o pnar ve

kaynaklar ona doldukta; ondan d hislere ulamtr. u halde onun iin bu

kuvvete terek his denilmitir. Bunun uulu, yazlan tercmanlk

bulunmutur. Bu kuvvetin an, bir tercmanlk bilinmitir ki, sair

kuvvetler bu iten ciz kalmtr. Bu kuvvetin yeri, fiilin balangc

beyan olunduu zere boluktan birinci boluun n cz olmutur.

ikincisi hayal kuvvetidir. Bunun ii ve sanat budur ki, d hislerden bir

nesne idrak olunsa, mesela bir kimseyi grm bulunsa, o kimse hazr

bulunmasa, bu hayal kuvveti, onu kayp iken mahede edebilir. Yahut bir

kimse bir ehri seyredip, bir baka yere gitmi olsa, o ehri murat

eyledike, gaip iken mahede edebilir. nk hayalin ii, hayal emekle

mnlar idraktir. u halde hakikatte hayal, ktib misalidir ki, mnlar

suretten uzak etmek onun halidir. Yani madem ki bir kelam, telaffuzla suret

bulmadka mns hsl olmaz ve bir kimseye ulamaz. Lakin suretsiz,

ktip, suret ve lafz olan mnlar gayriye ulatrabilir. Bunun gibi hayal

de, sureti hazr olmayan eyay, dier hislere gsterebilir. Bu mnlarn

idraki, bu kuvvete mahsus olmutur. dier kuvvetler bu iten ciz

kalmtr. Bu hayal kuvvetinin yeri ve fiilinin balangc, mterek hissin

arkasnda, ona bitiik olan birinci boluun dier cz olmutur.

ncs fikretme kuvvetidir. Eer bunu, insan konuma kuvveti kendi

faydasna kullanrsa, o anda bu kuvvete mtefekkire, mfekkire, mutasarrfa

ve zkire derler. Eer hayvan vehmetme kuvveti bunu kullanp, onun fiili

iin hazr olursa, o durumda bu kuvvete, hayal etme derler. Bu fikretme

kuvvetinin ii budur ki d ve i hislerden hafza kuvvetide her ne yazl

ise, bu, o ekilleri grp, okur. Bu kuvvetle, birinci ve ikinci kuvvetlerin

fark budur ki, hissolunanlardan karak onlara gelenleri ancak biri kabul

ve toplayp, biri o toplam hfzeder Lakin bu nc kuvvet, ikinci kuvvette

olan suretlere mutasarrf olduktan baka o suretlere uygun ve uygunsuz olan

muhalleri dahi hazr edebilir. Onun iin bu fikretme kuvveti, vehmetmeye

let gibi gelmitir. Bu idrak ancak buna mahsus olmutur ki, sair kuvvetler

bu sanattan ciz kalmtr. Bu fikretmenin yeri ve fiilinin balangc,

dimadan orta boluun n cz olmutur.

Drdnc vehmetme kuvvetidir ki, bunun uulu ve sanat odur ki, grd ve

grmedii nesneleri, doruyu ve yalan nefse gsterir. ehadetler leminde

(dnyada) sureti olan ve olmayan mnlar idrak eder bulunmutur. Vehmetme

kuvveti, mesela lemde yzbin gne vehmedebilir. Halbuki lemde tr

ferdine mnhasr olan gne, birden ziyade deildir. Veyahut cvadan bin

deniz vehmeder. Halbuki biri dahi bulunmaz. Veyahut altn ve gmten ve

trl cevherlerden binlerce tepe ve da vehmedebilir. Halbuki lemde iri

dahi olmaz. konumayan hayvann akl, ancak bu vehmetme kuvvetidir ki,

bununla kuzu, bir srde annesi benzeri bin koyun iinde kendi annesini

bilir. obann sadakatiyle kurdun dmanln bu kuvvetle hissedip, bilir.

u halde bu vehmetme kuvveti dier hayvanlardan insana mahsus olan akl

makamnda olur. Zira ki hisle deil aklla alglanan sadakat ve dmanl,

ko, vehmetmenin hkmyle bilir. nsan dahi bu kuvvetin baz hkmlerine

tbi olup, hayvanlk eder. Zira ki vehmetme kuvveti, hayal etme kuvvetini
kullanp, olan duruma aykr ve iin gereine ters nice yollara gider Nice

yalanc hayaller icat eder ki, akl hkmnce muhal ve tldr. Nakil

hkmnde sapk ve btldr. Onun iin vehmetme kuvvetine beden eytan ad

vermilerdir. Zira ki beden kuvvetlerinin tm, insan aklnn hkm altnda

emriyle gitmilerdir. illa ki, vehmetme insana itaatkr ve boyun eici

deildi. Nice ki Rahman'n mekleklerinin tm, hazreti Adem'e secde

etmilerdir, ancak iblis ona secde eder deildir. Habib-i Ekrem Sallallah

Aleyhi ve Sellem hazretleri, hadis-i erifte0 "Her doan ki, ana rahminden

dnyaya gelir. Onunla eytan beraber doar," buyurduu vehmetme

kuvvetinden kinayedir, demiler. ra ki vehmetme kuvveti, yalan sylemekten

ve eyay ters gsterip, hile yapmaktan asla hli kalmaz. Onun tasallutu

oldukta; akln hkm kalmaz. Vehmin fehme galebesinden Allah'a snrz. Bu

kuvvetin yeri, dima tmdr. Lakin fiilinin balangc, orta boluun

sonu olmutur.

Beincisi hfza kuvvetidir. Bu kuvvet levhaya benzer olmutur. nsann

levh-i mahfuzu bilinmitir. Zira ki i ve d hisler, buna her ne ekil ve

suret gelirse, onun nak olduu gibi bu levha zerinde sbit olup,

grnmtr. Mesela iki kimse birbirini bir kere grm olsalar, sonra bir

dahi grmeseler, elbette birbirini tanyp bilirler. Zira ki nce

grtnde, ikisinin de sureti hfza kuvvetlerinde resim ve

nakolunmutu. u halde o evvelki nak ki, hfzalarda yazlmt. Bu

ikinci kerede yazlan naka tatbik olunduunda, iki nak uygun gelip,

beraber olurlar. Ondan bilir ki, bundan nce bir dahi grmlerdir. Bu

hfza kuvveti, hissolunan ve olunmayan suretlerden,vehmetme kuvvetine

gelen mnlarn hazinesi bulunmutur. Nitekim hissolunan suretler mterek

hisse gelen mnlarn hazinesi hayal bilinmitir. Bu hfz, ancak bu kuvvete

mahsustur ki, sair kuvvetler bu iten me'yustur. Bu hfzann yeri ve

fiilinin balangc, diman karnndan son karnnn cznn

balangcdr. u halde hakikatte bu hfza kuvveti yazlm bir levha

misalidir. Fikretme kuvveti onu okuyan lim gibidir. Hayal kuvveti ktip

misalidir, vehmetme kuvveti eytan gibidir, mterek his bir deniz

misalidir ki, d nehirler ve i kaynaklarn hem toplam, hem taksim edicisi

bulunmutur. Hemen yukarda aklanmtr. Beden ehrinin sultan insan

ruh, nefsler ve kuvvetleri onun avanesi bilinmitir.

NAZM

Tenin ehr oldu cann pdiah

Gnln ar ve diman tahtgh

Hayalin ktib hfzn defter

Ulm-u fikr o defterde musavver

Ases akl ve behim nefs bdad

eytan vhime ak oldu cellad

(Tenin ehir oldu, cann onun padiah. Gnln ar, diman onun

tahtghdr. Hayalin ktib, hfn defterdir. Fikrin ilimleri o defterde

ekillenmitir. Polisi akldr. Hayvan, adaletsiz nefstir. Vehmetme eytan

gibidir. Aksa cellat gibidir.)

Beinci Madde

Hayvan nefsin insan bedeninde bulunan bu hizmetilerinden, ahlakn kayna

olan asab kuvveti ve ehvan kuvveti ayrntl olarak bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, anatomi bilginleri demilerdir ki: Her bir hareket

ki o, muzr def iin veya gayre stnlk iin hayvan nefsten yrekte

meydana gelmitir; o hareketin ismi gazap kuvveti olmutur. Bu gazap, o def

ve galebeyi, kendisine uul ve rehber klmtr. Bunun yeri ve fiilinin

balangc yrek olmutur. Gazabn itidali ecaattir ki, onunla ne

alnacak iler, ne alnmtr. O vlm ahlak olup, eriat ve mrvvette

makbul bulunmutur. Gazabn ifrat, tehevvrdr ki, onunla ne alnmayacak

i, ne alnmtr. O, kt ahlak bilinmitir. Gazabn azl cbndr.

Onunla ne alnacak ilerden imtina olunmutur. Bu kt ahlak, tehevvr

gibi bulunmutur.

Her bir hareket ki, o menfaati ekmek iin veya lezzeti istemek iin

hayvan nefsten yrekte bulunmutur.O harekete ehvet kuvveti denilmitir.

Bu ehvetin uulu ve sanat o ekme ve isteme bilinmitir. Bunun dahi

yeri ve filinin balangc yrek fiili bulunmutur. Bu ehvetin itidali

iffettir ki, onunla eriat ve mrvvete uygun olan arzulara giriilmitir.

Bu iyi ahlak, gzel bulunmutur. ehvetin ifrat erehtir ki, onunla eriat

ve mrvvete uygun gelmeyen arzulara giriilmitir. O kt ahlak

bulunmutur. ehvetin azl hamuttur ki, onunla yararlanlmas lazm gelen

arzular edadan kusur olunmutur. Bu kt ahlak,onun gibi kt bilinmitir.

u halde eer gazap kuvveti ve ehevhi kuvvet, aklanacak insani nefsin

hkm altna gelip, kleler gibi her durumda emrine itaatli ve boyun eici

oldularsa, ikisi dahi itidal bulup, iki iyi ahlak hsl olur ki, biri

ecaat, biri iffettir. Gazap ve ehvete stn ve mlik olan insni, nefs,

hr ve olgundur. Eer i, aksine dnp, gazap ve ehvet insani nefsin

zerie stn gelip, onu hkmleri altna alp, kleler gibi kullandlarsa,

o zaman gazap ve ehve itidalden kalp, ikisinden drt kt ahlak vcuda

gelir ki, onlar: Tehevvr, cbn, ereh ve hamuttur. Nice kt ahlak, bu

drdnden doup, oalr. Gazap ve ehvete malup olan insan nefs, esir ve

eksiktir ki, kendini bilmez. Cahildir. Mevla'sndan dahi gfildir.

n nefs-i behim kuluyuz kl bizi zad

Kul eyle sana kl gazab ve ehvete mlik

Altnc Madde

insan bedeninde mutasarrf olan drt nefin sonuncusu insan nefsi,

hizmetileriyle hakimne bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, filozoflar demilerdir ki: Konuan insan nefs ki,

insan ruh ve rabban emridir. O bir cevherdir ki, kendi zatnda her maddeden

mcerret iken ak ile baland bedenin ilerini tedbir iin hayvan

nefsin yeri olan yrein ortasnda bulunan siyah nokta sveydada hayvan

nefs ile yaknlam ve kucaklamtr. Onun vastasyle beden czlerenin

tmnde mutasarrf olmaa yer bulmutur. Zira ki toprak cisim gayet kesif,

pak ruh gayet latif ve hayva nefs nemli ve nemsiz arasnda olduundan

ikisinin arasnda arac olmutur. Bununla kesif bedene milli olan latif

ruh mnasebet kazanmtr. Hayvan nefs ile kucaklamaktan bu ulvi ruhun

ismi gnl olmutur. Bu erifli nefsin bir semtini, hayvan nefsin kesafeti

karanlk klmtr. Onun iin Cemal'in aynas ve Z'l-Celal'in nazargh

olmutur. Bu mertebe itibar, izzet ve eref bulmutur. lakin bu ayna,

hayvan sflarla tozlanmtr. Enniyet klfnda rtl kalmtr. Onun

ii bu ruh, kendini bilmez ve Mevla'y bulmaz olmutur. Kendi leminden yz

evirmitir. hayvan nefsin hkm altna gelmitir. Kendi hizmetisinin

hizetinde esir olup kalmtr. Halbuki sz edilen nefs, hizmetilerle

bile bu insan nefs sultan iin, beden memleketine hizmetiler ve reaya

gelmitir. Bu sultann bunca hizmetisinden baka zel hizmetisi dahi

vardr ki, biri nutuk, biri nazar akl ve biri amel akldr.

Nutuk, bir idrak kuvvetidir ki, onunla mnlarn incelikleri birbirinden

fark edilip, seilir. Bu nutkun itidali hikmettir ki, onunla sevap hatadan

fark olunmutur. Nutkun ifrat cerbezedir ki, anlalmas mmkn olmayan

mnlarn idraki arzu klnmtr. Nutkun azl, beldettir ki, onunla

hayr erden farkolunmaz, ikisi eit bilinmitir. u halde nutkun durum ve

n mnlar idraktir.

Nazar akln i ve sanat, nizam ve ileri tasavvur etmektir. Mesela bina

olacak imaretleri, nce bu nazari akl tasavvur eder ki, ka oda ve ka

penceresi olmak lazmdr hepsini mnasebeti ile tasavvur eder ki, bunun ii

budur.

Amel akln uul ve rehberi budur ki, nutkun idrakini ve nazari akl ile

tasavvurunu kuvvetten fiile getirip, amel etmitir. u halde bu yeryznde

olan btn ehir ve kasabalarda bulunan binalar, sanatlar, zinetler,

lisanlar, lgatlar, yiyecekler, giyecekler, kitaplar, ilimler,naklar,

izgiler, bostanlar, umum ve husus detler ki, lemde vardr; hepsi nutuk

kuvvetinden ve nazar akl kuvveti ile vcut bulmutur. Ameli akln onlara

itaatinden bilfiil vcude gelmitir. Nitekim bu yaratklar lemi o emirler

leminden ortaya kmtr. Bunun gibi ad geen eyalar, nazar akldan ve

nutuk kuvvetinden amel akl vastas ile vcuda gelip, bu nizam

bulmutur. Zira ki, amel akl ise nazar akl bilinmitir. Hepsi ona boyun

eici ve itaatli bulunmutu. u halde kendisine hizmet edilen bu mkerrem

insan nefs bedende bulunan hizmetileri tamamen yirmisekiz kuvvettir ki,

aklanmtr. Bu insan nefse glge akl odur ki, o akl, vacib'l-vcut

olan Allah'n nurundan vcut bulmutur. Bu kll akl, izaf ruh ve ilh

ak namn almtr. u halde irad lmle bu nefsten fena bulan o ruh ile

zinde olmutur. Her ne ki lemde vardr, kendi vcudunda bulunmutur Gnl

yznde enaniyet perdesi kalkp, kedini ve rabbini bilmitir. Ruhu,

dolunay gibi zevalsiz gnee mukabil gelmitir. Gnl nr, huzur ve srr
ile dolmutur. Bu cihan grntlerinden, bu cisim ve candan geip, kal

lemine gp asl vatanna dnmtr. Nereden gelip gittiini bilip,

muradn alp, olmazdan evvel olup, ebed ahayt bulup, dmandan kurtulup,

dostu ile kalmtr. Mesel insan bedeni bir duvar benzeridir ki, onun bir

semti mcerret kayplar lemi, br semti ehadet alemidir. O duvar

yenilenmesi ve tamiri, yeme ve ime uyku ile gn gn adettir. Onun

kalnl iinde bin kadar bo atlaklar ve deiik alar vardr ki;

kemik boluklar ve damarlara iarettir. O duvarn gayp semtinde bir ayna

konulmutur ki,o gnlden ibarettir. Onun billr yz gayba yneliktir ki,o

durum insan ruhtur. Billrun arkas duvar iinde glgelidir ki, onu gazap

ve ehvet sarmtr. Aynann arkas o yalml lambann mekandr ki,

hayvan ruh misalidir. Onun bekas fitili ile yan kavumas zamandr

ki,onlar hararet ve ruh rutubettir. O lambann nuru, hisler ve

kuvvetlerdir ki, duvarn alar ve yarklar onunla aydnlanmtr. O

btn azalarn hayatdr. O duvarn ehadet semtinde be penceresi ak

olup, onlar be ruh duyudur. O aynann yzne tozlar durulmutur ki,

kt ahlaktan ona bulanklk gelmitir. Kendi klfnda rtlmtr ki,

enaniyetinde mahcup ve akn kalmtr. O halde, onun iin gazap ehvetine

malup ve enaniyetinde mahcup olan gnl, kendi nefsini cahildir ve

Mevlasndan gafildir. Kendini duvar ve lamba anlad btl bir hayaldir.

O ancak be pencereden duvarn yzne eiktir. Ak durumlar ise uyuyann

uykusu ve gidenin glgesidir. nk o aynann klf kendisi ile gayp lemi

arasnda glgedir. u halde o lemden tamamyle yz evirmekle zuhur

etmitir. Halk tarafna dnc ve be his penceresinden ehadet lemine

tam bir iltifatla ynelik ve meyledicidir. Zira ki o gnl, bu dal kk ve

bu ayrl kavuma, bu bulan saf ve bu karanl aydnlk, bu gurbeti

vatan ve bu mezbeleyi mesken, bu gerilemeyi ilerleme ve bu noksan kemal,

bu nikbeti nimet ve bu hapishaneyi cennet sanp, bu gurur dnyas ile

marur olmutur. Hayvan nefsin esiri olup, kt ahlak ile dolmutur.

nsan suretinde hayvan olup, iki lemde r kalmtr. Enaniyet glgesi ile

cehalet karanlnda akn olmutur. Hakk' anmaktan yz evirip, nefsan

vesveselerle belasn bulmutur. Cemiyet nimetinden mahrum olup, tefrika

gazabna dp kalmtr. Hakk'n huzurunda uzak olup, masiva fikirlerine

dalmtr. mrnn vakitlerini ziyan edip, kendini yksekten alaa

salmtr. Zira ki Mevl'nn huzurundan dmann kucana gelmitir.

Eyann en lezzetlilerini verip, dnya nimetini almtr. iimiz hemen

Hakk'n hidayetine kalmtr.

NAZIM

Ahir-i dirhem ki hemdir ahir-i dinar nr

Ahir-i devlet ki lettir hir-i timr mr

Zevk-i ruhniden ol kim meyl-i zevk-i cism eder

Saltanattan eylemitir irtikb- zl- dr

Iz ve ch- fniyi bil zl- akl ve ah- cn

Ey azzim h- zilletten hazer kl zinhr

Gazaba ve ehvet, nefse galip olur ve cihan nimetinden kendi lemine kaar.

Mevl'nn muhabbet ve marifetini talip olan gnl enaniyet perdesini

yrtc ve ac, nefsini ve Rabbini mahedeci ve rif, btn durumlarla

anlatmtr ki, gayp semasnn nr o aynaya ular. Ve kendisini ayn gz

bilmitir ki, vacib'-l vcudun gneine kardr. Kll akln n

kendinde bulmutur ki, leme amildir. Kll akl ise ruhalr vatan

benzerlerin asldr ki, onu bulan rif ve Rabbi'ne ulacdr. Her murad

onunla hsldr. u halde o gnl ki, kendi leminde bu devlete naildir. O

duvar, lamba ve aynadan gemi dolunaydr.

NAZIM
Gnl hlasa-i lemsin esfer-i eflak

Veli ne faide kim kendin etmedin idrak

fitab- yansn zemin-i tende nihan

Misal-i gevherknsn mekarin-i kl ve hk

Cemal-i ak-i ilh iin bir yinesin

Veli ne hsl ol yineden ki olmaya pk

Vcud-u cmle cihandan garaz vcudundur

Fem tekn fi'l-kevn keenne levlak

Cmle seninle olur d ve hurrem ve handan

Niin yatp oturursun hemie sen gamnk

O ruhu nur-u basit anla mevc-i bahr-i muhit

Bu cismi ko ki budur zulme ve has ve hk

Hayat buldu o kim bildi nefsin ey Hakk

Kim olduun bilen asla ne gam grr ve helk

(Gnl, lemin hlasassn ve feleklerin tacsn. Fakat ne fayda ki,

kendini idrak etmedin. Gne gibi aksn, ten zemininde gizlisin.

Benzersiz bir cevhersin, gl ve toprakla birliksin. lh akn cemali iin

bir aynasn. Fakat pak olmayana aynadan ne hsl olur. Btn cihan

varlndan maksat, senin varlndr. Sen olmasaydn cihanda hibir ey

olmazd. Cihan seninle d, sevinli ve handan olur. Niin srekli gam

ekerek yatp oturursun?Y O ruhu,basit bir nur anla, okyanus dalgas bil.

Bu cismi kor ki, budur karanlk, yararsz ot ve erp. O ki nefsini bildi,

hayat buldu ey Hakk! Kim olduunu bilen asla ne gam ne helak grr.)

42-BLM:042:
BENC BLM

Beden uzuvlarndaki ekillerin hikmetini, kyafetlerin farkll hasebiyle

muhtelif olan cann vasflarn, insan uzuvlarnn serimesinin bkmlerini

sekiz madde ile hakmne aklar.

Birinci Madde

Ba uzuv ekillerinin hikmetini bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, anatomi bilginleri demilerdir ki: Cihann

yaratcs, insan bedenini kmil bir gzellik zere en latif cisimler ve

en gzel ekiller klmtr. Onun uzuvlarnn uygunluu bir mertebe

letafet, nezaket ve melahat olmutur ki, onun vasflarnda nutuk ve

aklama ciz kalmtr. Onun pk ruhu, anlay ve ferasetle, ilim ve

hikmetle yle dolmutur ki, sonsuz bir deniz olmutur. Gzel suret ve olgun

siretle gzel bahe ve fasih lehe ile cihana benzersiz gelmitir. Gzel

yry, irin sz, gzel eda ve latif sada ile lemin akln almtr.

ekici gzellik ve tatl can ile cihann sevgilisi, irfan ehlinin rabet

edileni olmutur. Onda klara nice hlet gelmitir.

BEYT

Serv-i kadlerde olan ive-i reftarndr

Gonca-i femlerde olan lezzet-i gftarndr.

(Servi boylarda olan gidiinin ivesidir. Gonca azlarda olan szlerinin

lezzetidir.)

O halde imdi, nimet verici ve ekil verici Allah, insan bedeninde olan drt

karmn dumanndan, erefli bana latif salar ihsan edip, iki yumurta
dumanndan erkeklerin yz ve gsnde kllar ortaya karmtr. Ta ki sa

ile kadnlar sslenmi ve sakal erkekler belirlenmitir. Kalar ile de

hepsi nvanlanm olsun. San siyah olmas, dumann okluundandr. Sar

olmas balgamn okluundandr. Beyaz olmas, tabi hararetin

zayflndandr. Hararetin za'f, ok inzalden, ok cimadanve iddetli

gamdandr.

Alnn nuru, gnller srrudur. ki ka, gzlere glge olup, bir dolunay

zerinde iki hilal olmutur. Gzlerin yeri kalar ve buruna arasnda olduu,

arpmalardan korunmu olmasna yarar. ki gzn nde yaratld, cismin ne

alaca ilerde ona grc olmak iindir. Gz kapaklar, mekruhlara

bakmaktan mni olup, uyku hlinde perde olmaktr. Kirpikler, ebru gibi gz

ssleyip, toplandna gzleri toz ve dumandan korumutur Aralarndan

bakan, yoluna doru gitmitir. gz bebeinin siyah, gzn beyaz olduu, ss

iindir. nsann bann yuvarlak olduu, arpmalardan emniyet bulmak

iindir. Ve dima azasna geni mekan olmak iindir. bykl bu miktar

olduu uygun olmak iindir. nsan yznn yuvarlak olduu, gzellikle gne

ve aya benzemek iindir. Dudaklarn krmz, dilerin beyaz inci olduu,

zinet ve letafet iindir. Burnun iki delikli olduu, biri teneffs ve biri

temizlik iindir. Kkrdak olduu, hafiflik ve arpmalardan ihtiyat

iindir. Burun kanatlarnn geni olduu, fazla hava almak iindir. Bu yapya

bulunduu, fazlalklarn inmesi ve nezle iindir. Dilerin dar olanlar,

kesmek ve krmak iindir. Genileri, ineme ve tme iindir. Dzenli

olduklar, konuma annda sadann czleri iindir. Dilin kemiksiz olduu,

lokmay hareket ettirme ve harfleri eda iindir. ses, kelam ykseltmek

iindir. Dilin diler ve dudaklarla haps olduu, az kelam iindir. Dilin

bir, gz ve kulan iki olduu, ok grme ve ok dinleme iindir.

Kulaklarn iki tarafta olduklar, her taraftan gelen sesleri duymak

iindir. Deliinin evresi bu yapda olduu, sesleri ekmekle uyanmak

iindir. Kkrdak olduu,hafiflik, letafet ve arpmalardan korunmak

iindir. Boyun eni ve boyu bu miktar olduu, ba ile uygunluk ve onu

tamaya metanet iindir. Tek kemik olmayp, yedi omur olduu, her tarafa

dnme ile nezaket iindir. nsan bann btn azasndan yksek olduu,

annn ycelii ile mehabet iindir. Akl cevherinin banda olduu, ona

tazim iindir. Btn on hissi erefli banda olduu, onu ereflendirmek ve

keremlendirmek iindir. Bunca aza ve kuvvetlerin birbirine toplad, kerim

Allah'n kudretini ortaya karma, hakim Allah'n sanatn gstermek

iindir.

kinci Madde

nsann sair uzuvlarnn ekillerinin hikmetini bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, filozoflar demilerdir ki: bu insan trnn itidal

zere dik klnd ve iki aya ile yrr bulunduu onu tadil ve

faziletlendirmek iindir. ki omuz ve iki kolun bu ekil ve yapda

klnd, ahbab sineye ekip, kabul etmek iindir. Ellerin, parmaklarn

ve trnaklarn byle olduklar, yzbinler menfaat ve sanat iindir. Ba

parman kaln ve ksa olduu, drt parmaa kar geldiinde mukavemet

iindir. Trnaklar byk ve yumuak olduklar, uzuvlarn derilerini kamak

eyay toplamak ve yarmak iindir. arpmalardan korunmak iindir. gm

sine levhas zerinde gl ve nar gibi iki meme erkeklerde gzellik,

kadnlarda zinet ve ocuklara st iindir. St memesinin gste bulunduu,

otururken ocuu emzirilmesi kolay olmak iindir. nsan derisinin latif ve

ince olduu, ondan terin kolaylkla seilip, cisim ve can rahat bulmak
iindir. Deri i organlar rtmek, dtaki uzuvlar sslemek iindir. Et,

beden iini korumak ve dn gzelletirmek iidir. Meme ve gbek

menfezlerinde evredeki havann beden iine ulamas ruha ferah ermek

iindir. Koltuk altlarnda ve kask gibi yerlerde kl olduu, menfezlerinden

kark kokuyu darya vermek iindir. Aksrmak genize kaan eyi dimaa

nfuzdan men iindir. ksrmek,balgamn soukluunu yrekten atmak iindir.

Glmek, gnlde olan sevin ve hayreti ortaya karmak iindir. Alamak,

gnlde bulunan dert ve elemi da vurmak iindi. Titreme, sinirlerin

gevemesindendir ki, intizam ve salamlk istei iindir. Esnemek, uyku ve

yemei istemek iindir. Uyuklama, beyin damarlarnn gevemesidir ki,

yemein buharnn kmas iindi. Uyku ise, kuvvetlerin rahatn ve gdann

hazmn, uzuvlarn olgunluunu salamak iindir. Omurga kemii, tek

olmayp, omurlar ile nizam bulduu, her tarafa bklme ve eilme iindir.

Erkeklerde, letin dik silindir eklinde bulunduu, yrme ve oturma

halinde, oyluklar arasnda bulunduundan hareketi kolay olmak iindir.

Cevheri kemik olmayp, sinirler ve damarlar olduu, yrekten damarlarla

gelen ehvet rzgrlaryla byyp, dolmak, ta ki, rahim azna ulap,

nutfeyi ona verip, ayrldna yine evvelki ekline gelip, klfna ekilip,

rahat bulmak iindir. Kavga dolu bann et bulunduu, bzrn i etine

uygun gelip, girme temasnn tamamen hissedip, tam vuslat hasl olmak

iindir. Belal ba kertek olduu kendisinde ve bzr iinde bulunan can

damarlarn srtmesiyle meninin inmesi lezzetli olmak iindir.

ehvet,yemek ehveti ve inzal iindir. nzal ehveti, ocuklarn meydana

gelmesi iindir. Eer celal sahibi olan yaratc Allah, ocuklarn meydana

gelmesini bu lezzetler ile kaytl ve bal klmasayd, bu lezzetlerin

sonucu evlat olmasayd, bir kime ihtiyar ve iradesiyle bu fitne ve belalara

kail ve meyilli olmazd. u halde insan nesli kesilip, yer yznde kimse
kalmazd.

Kadnlarda, ferc iki oyluk arasnda bulunduu, cebri cimadan emniyet gelip,

sabit olmak iindir. Ferc rutubeti, onda letin cevelan kolay olmak

iindir. Bzrn harareti, ona can cana katlmak iindir. Tekrar tekrar

ileri geri gtrme, kavuma ve birleme bulmak iindir. Ama bzrn

uzunlamasna olduu erkein emnisinin incelmesinin kolaylkla olmas

iindir. Bzrn sinir ve damarlar, makat hizasna gelip, ondan geri

dnp, her biri kendisine yapma ile yine bzrn iine katlanp, katlanma

yeri hurma eklinde akp, zekere uygun olduu erkek aleti gibi rahim

azna yakn gelip, nutfenin tabiat bozulmadan onu selametle rahimine

sokmak iindi. Rahim aznn iki eme arasda bulunduu ondan doan

mtevazi olmak iindir. Erkeklerde yumurtalarn darda bulunduu, byk

ve sert olmak iindir. Byk olduklar, sahibi yiit olup, cesaret bulmak

iindir. Sert olmalar ,nutfe cevherine sertlik verip, krmz iken beyaz

klmak iindir. nitekim, meme eti ona gelen krmz kan beyaz st etmek

iindir. Kadnlarn yumurtalar kk ve yumuak olduundan, kendileri

ekingen olup, nutfeleri sar ve sv bulunmutur. ki bulunmalar, mhim

olan birleme iinde ihtimam olunmak iindir. Eer birine fet isabete

dese, biri selamet kalp, nesli baki bulunmak iindir. Yumurta zarfnn

geni bulunduu, oyluklar arasnda skldnda zarf iinde genilie

erip, selamet bulmak iindir. Kadnlarda, tenasl uzuvlarnn bzr iinde

bulunduu, tam vuslata imkan bulunmak iindir. Ama iki yumurta onlarda daha

kk ve daha yumuak olduu, yz ve sineleri tysz, parlak, taze, temiz,

gzel ve pmeye layk olmak iindir. Derileri ince ve nazik olduu,

erkekler onlara meyil ve muhabbet klmak iindir. Oyluklar, etli olduu,

oturma durumunda yumuak dek gibi makat halkasn korumak iindir. Zarta

yani kavara (yellenme) geldii midede gdadan hasl olup, kalbe ve karna
arlk veren kt rzgr kp gitmek iindir. Oyluk adalelerinin kaln

olmas, ayaklara mukavemet verip, derece derece incelip, alttaki uzuvlar ve

teki uzuvlar uygun klmak iidir. Diz kapaklar ve topuklar bu ekil

zere bulunduklar, trl yrme ve oturma mmkn olmak iindir. Ayaklarn

n tarafa uzun olup, ayak parmaklar bu yaplarnda yaratld drt

ayakllar gibi, ayakta durmak mmkn olup, yrme bir karar zere bulunmak

iindir.

Aklanan insan vcudu uzuvlarnn hikmetinde mevcut olan fayda ve

menfatalerin aznn azdr. Btn cisimlerin en gzel duran, en tam, en

nemlisi, en dorusu, en gzeli, en salam, en olgunu ve en gzeli insann

bedeninin olduunun delili: nsan, Rabbin binasdr. Onu ykan mel'undur,)

Hadis-i erifi brhan ve delildir. Nitekim Hak Tal Kitab, Kadm'inde:

"Gerekten biz, insanlar stn kldk, karada ve denizde tatlara

ykledik ve onlara ho rzk verdik. Kendilerini, yarattklarmzdan

ounun zerine stn kldk," (17/70) buyurmutur. O halde, bu insan tr

btn lemin mahdum ve mkerremi, yaratklarn ounun en faziletlisi ve

muhteremi olduunu cmleye duyurmutur. nsan en gzel ekilde yaratan

Allah mnezzehtir. Yaratclarn en gzeli Allah, ne Ycedir.

NAZM

Muin etti bu mny hccet burhn

Ki zbde-i d-cihndr hazret-i insn

Hezr kerre sana bu sz dedim tahkk

Ki kendi kadrini bil ey hlasa-yi devrn

Bilinse mereb-i irfn hayat- cn bulunur

Ki ayn- b- hayt oldu mereb-i irfn

(Muin olan Allah bu mny hccet ve brhan etti; hazreti insan iki cihann

zbdesidir. sana bin kere bu sz dedim; ey devrann zeti,kendi kadrini

bil. rfann merebi bilinse, hayat ve can bulunur. Ab- hayatn gz irfan

merebi oldu.)

nc Madde

nsan uzuvlar ekillerinin kyafetlerine anlay ve firasetle bakmann

gnl ve cana ola emniyet ve selametini, ltuf ve kerametini bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, filozoflar demilerdir ki: Alemi bu kapda yaratan

ve takdir eden hakm ve kadr Allah'n, kendi benzeri olan insan lemini,

en gzel ekil zere olduu surette tasvir edip; ruh flemekle sslemi ve

nurlandrmtr. Hayvan cinsinde bu insan gzellik ile en gzel ve en

mutedil klp, nutuk ve beyan ile en faziletli ve en mkemmel klmtr.

Geri adem olunun hepsini zinet ve yaratlta bir yaratmtr. Lakin

ademolu fertlerini suret ve sirette birbirine muhalif ve farkl etmitir.

Sonra ltf ve inayetiyle hikmetinin hakikatlerini ve sanatnn inceliklerini

bu insan leminde aklayarak ortaya karp; sureti sirete,e azay ahlka

lamet ve nian etmitir. Ta ki nce insan kendi kyafetinden kendi

vasflarn tamamyle biip, ihtimamyle ahlkn gzelletirsin. sonra

akran ve yrn kyafetlerine anlay ve ferastle bakp, her birinin

zatnda gizli olan durumlarna ve ahlkna vkf ve muttali oldukta; onlara

ya ahlknca rabet ve muhabbetle muamele etsin veya aklnca iyi idare ile

geinip gitsin. Veya hepsinden uzlet edip, emniyet ve selamete, izzet ve

rahata yetsin. Ne kimseden incinip, ne kimseyi incitsin. Gnl boluuyla

tenha oturup, yatsn.

NAZM

Cihan banda ey kl budur makbul-i ins ve cin

Ne kimse senden incinsin ne sen bir kimseden incin

Hadis-i erifte: "Hayr, gzel yzller yannda arayn," buyurmutur. Yani

gkek insandan gle yz ve irin sz grlp, iitildiini; gzel huylar

ve yahi iler vcuda geldiini herkese duyurmutur.

BEYT

Kim ki hikmetle nsal kld nazar

Her ii mukteza- zat sezer

(Hikmetle insanlara bakan, her ii at gereince sezer.)

Hak Tal kemal-i keremiyle: "De ki, herkes yaratlna gre davranr,"

(17/84) vaad ve mjdesini iaret buyurmutur. u halde herkese kar gafur,

halim, cevat, kerim, rauf ve rahim olduunu lafzyle duyurmutur. Zira ki

herkes kendi laykn ilediini, herkes grmtr.

Drdnc Madde

Ba ve boyun uzuvlarnn kyafetini bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, filozoflar demilerdir ki:

Kim ki boyudur tavil Sade dil olu cemil

Kim ki boyudur kasir Hilesi vardr kesir

Kim ki vasat boyludur Akl ve ho huyludur

Kim ki sa sert olur Aklla cr'et bulur

Kim ki sa nerm olur Ebleh ve b erm olur

kim ki sa sardr Kibr ve gazab krdr

Kim ki sadr kara Sabr var onu ara

Kumral ise sa gzel Sahibidir b bedel

Sa az olan latif Oldu rif zarif

Sa ok olsa zenin Fehmi az olur ann

Ba kk akl az Olsa ona deme raz

Ba byk olann Akl ok olur ann

Yass ise fark- ser Sahibi ekmez keder

Cild-i seri berk olan Hayr eder etmez ziyan

Ekra'a olma yakn Bed huy olur pek sakn

Cebhesi zyk olann Zyk ola hulki ann

Yumru olursa cebin Sahibi zit ve gabin

Cebhesi olan ariz Bed huy olur n mariz

Mutedil olsa cebin Sahibini bil emin

Cebhesi b n olan Khil olur bgman

ini uzundur fehim Az ise olmu kerim

Ka aras n olan Gam ykdr ol heman

zn kebir olsa bol Cahil ve khildir ol

zn kk urudur Evsat olan dorudur

nce olan ka ucu Fitnedir ii gc

Kata ok olan kl Mkesser olur gussal

Ka ak dorudur atma ise urudur

nce olan ka ucu Fitnedir ii gc

Kata ok olan kl Mkesser olur gussal

Ka ak dorudur atma ise urudur

nce ka olur cemil Kibre tavili delil

Ka mukavves olan Dilber olur her zaman

Gz ukur olsa kalil Olmu o kibre delil

emi kktr hafif emi kzldr eci

Gzleri gktr lebib Lik ela gzl edib

emi kktr hafif emi byktr zarif

Didesi yumru hasut Evsat olandr vedt

emi kpk oldu in Bak sst oldu zn

Noktal gz ok olur Demesi pek ok olur

A'vere olma yakn Zk bakan olmaz emin

aya etme nazar Kim sana eri bakar

emi gletir gzel Kirpii zk b bedel

Vechi byktr alil Kibre kktr delil

Yumru olandr bahl Yass olandr cemil

Vechi arktr muhil Etli olandr sakil

Vechi pek uzun olan Laf ile syler yalan

Kim ki tiretir yz Telh olur ekser sz

Vechi mdevver gerek Bedrden enver gerek

n mtebessim olur An gren km alr

Benzi kzldr edib Esmer olandr lebib

Benzi sard alil Esvede mil muhil

Gzleri gk krak Olsa ol ondan rak

Levni olan mutedil Hem ak olur hem kzl

Enf eer olursa draz Sahibidir fehmi az

Enf eer olsa kasir Havf olur onda kesir

Enf ucu ger ola top Sahibi olur turup

Enf ucu aza yakn Olan adamdan sakn

Skbe-i enf olsa bol Kibr ve haset dolmu ol

Olsa kulkul-i kanat Cem' ola kah ve inat

Enfi kim olsa ariz ehvet iledir mariz

Enfi o kim eridir Himmeto nun fikridir

Az kktr gzel Lakin olur pr vecel

Az byktr eci' Eri olandr eni'

Az gibidir zenin Hey4et-i bz' onun

Gunneli sz olsa ger Kibirden oldur haber

Savt dakik er kii ehvet-i zendir ii

Er kii sesli zenan Ekseri syler yalan

Szde kim olsa seri Fehmidir onun refi

Kim ki sesidir kaba Himmeti var merhaba

Ses atal olsa o can Halka eder bed gman

Handesi ok olsa ha Umma sen onda haya

Yz gle ve sz leziz Olsa o candr aziz

Yufka ve ahmerdudak Sahibi anlar sebak

efe galiz olsa bil Sahibi muzip sakil

Dileri iri olan ler ol ekser yaman

Mutedil olan dii Sdk ve safadr ii

Nkheti ho olann Hulki de hotur onun

nce zekanl herif Akl da onun hafif

Ger zekan enli olur Sahibi glzat bulur

Mutedil olsa zekan Akl olur hem hasan

Lihye tavil olsa ger Sahibidir b hner

Lihyesi sktr sakil Sohbeti eyler tavil

Ri i siyah ve kalil Oldu zekaya delil

kse ki hi rii yok Onun olur mekri ok

Olsa deirmi sakal Sahibidir pr kemal

Olsa kafas ariz Ahmak iledir ol mariz

Boynu olan ok draz Rt onun olur az

nce ki gerdan olur Sahibi ndan olur

Boynu galiz olsa ol Ruz ve eb olur ekl

Boynu olursa kasir Cmlesi olur kesir

Boynu olan mutedil Hayr iledir mteil

Her yeri evsat olan Dilber olur b gman

(Boyu uzun olan gzel ve sde dil olur. Boyu ksa olann ok hilesi vardr.

Boyu orta olan, akll ve ho huylu olur. Sa sert olan akll ve atlgan

olur. Sa yumuak olan, ebleh ve arsz olur. Sa sar olan, kibirli

gazal olur. Sa kara olan, sabrldr, onu ara. Sa kumral ise gzeldir

ve sahibi bedelsizdir. Saz az olan ltfkr, bilgili ve nazik olur. Sa

ok olan kadn, anlaysz olur. Ba kk olann akl azdr. ona sr

syleme. Ba byk olann, akl ok olur. Bann tepesi yass ise, sahibi

kede ekmez. Bann derisi parlak olan, hayr yapar, ziyan vermez. kele

yaklama sakn, kt huylu olur aln dar olann ahlak da dar olur Aln

yumru olan,kt ve aldatc olur. Aln normal olan, emin olarak bil. Aln

krksz olan, mutlaka tembel olur. aln uzun olan anlayl, az ise cmert

olur. Ka aras krk olan, her zaman gam ykldr. Kula uzun ve bol

olan, cahil ve tembeldir. Kk kulakl olan uursuz; orta olan dorudur.

Ka ucu ince olann ii gc fitnedir. Kann kl ok olan, krk ve

gussaldr. Ka ak olan dorudur, atma olan uursuzdur. nce ka gzel

olur; uzunu kibre delildir. Ka kavisli olan, her zaman dilber olur. Gz

ukuru az ise, o kibre delil olmutur. siyah gzl olan itaatli, kzl

gzl olan cesurdur. Gk gzl olan zeki, ela gzl olan edb olur. Kk

gzl olan, hafif; byk gzl olan zarif olur. Gz yumru olan haseti,

orta olan dost olur. Kpk gzl olan, yaramazdr; bak tembeldir.

Noktal gz ok olur, demesi pek ok olur. Tek gzlye yakn olma,sk bakan

olmaz emin. aya bakma, nk sana eri bakar. Gle gzl lan gzeldir,

kirpii sk olansa bedelsizdir. Byk yzl olan illetlidir; kk yz

kibre delildir. Yumru yl olan cimridir, yass olan gzeldir. Ark yzl

olan borcuna sadk deildir; kaln ve etli yzl sevimsizdir. Uzun yzl
olan,lafla yalan syler. yz sert olann, ou sz ac olur. Yuvarlak

yzl olan, aydan daha nurlu olsa gerektir. nk byleleri mtebessim olur

ve onu gren km alr. Benzi kzl olan edib, esmer olan zeki olur. Benzi

sar olan hastalkl, siyahms olan tevekkeli olur. Gzleri gk ve mavi

olsa, ondan rak ol. Rengi normal olan hem ak, hem kzl olur. Burun eer

uzun olsa, sahibinin anlay kttr. Burnu ksa olan, ok korkak olur.

Burun ucu top olan, neeli olur. Burun ucu aza yakn olan adamdan sakn.

Burun delii bol olsa, o, kibir ve haset dolmutur. Burun kanatlar

hareketli olanda kahr ve inat toplanmtr. Burnu geni olan, ehvet

dkndr. Burnu eri olann fikri himmettir. Kk azl olan gzel,

fakat ok korkak olur. Az byk olan cesur, kk olan kt olur. Kadnn

tenasl uzvunun yaps az gibidir. Genizden gelen sz, kibirden olsa gerek.

nce sesli erkek, kadna dkndr. Erkek seli kadnlar ounca yalan

syler. sz seri olann anlay yksektir. Kaba sesli olann himmeti

vardr. atal sesli olan, srekli halktan kukulanr. Glmesi ok olandan

haya umma. Yz gle, sz lezzetli olan, candr, azizdir. Yufka ve krmz

dudakl olan dersi iyi anlar. Kaln dudakllarn muziplii ardr. ri

dili olan, ounca yaman iler yapar. Mutedil dili olann ii ho ve

dorudur. Az kokusu ho olann, ahlak da hotur. nce eneli olann akl

hafiftir. Enli eneli olan, kaba olur. enesi normal olan, akll ve gzel

olur. Uzun sakall olan, hnersiz olur. Sk sakall olan kabadr ve sohbeti

uzatr. Siyah ve az sakal, zekaya delildir. Hi kl olmaya ksenin hilesi

ok olur. Deirmi sakallnn olgunluu oktur. Enli kafal olan, ahmaktr.

Boynu ok uzun olann olguluu azdr. Boynu ince olan, ndn olur. Boynu

kaln olan, gece gndz obur olur. Boynu ksa olann hilesi ok olur. boynu

orta olann ii hayr yapmaktr. Her yeri orta olan, phesiz dilber olur.)

RUBA
Cehd eyle bir rif-i dny bul

Ya bir sanem-i latif ra'ny bul

Bu ikisinin biri nasib olmazsa

Evkatn zyi etme tenhay bul

(al, bilgin bir rif bul. Ya bir latif sevgili ve gzel szly bul. Bu

ikisinin biri nasib olmazsa, vaktini zayi etme, tenhay bul.)

Beinci Madde

Kalan beden uzuvlarnn kyafetini bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, filozoflar demilerdir ki:

Omuzu sivri olan Dzd olur iler yaman

Eri omuzlu kii Erilik olur ii

Ksa omuz eblehin Dkn omuz esfehin

Mutedil olan omuz Sahibi anlar rumuz

Saidi eri kasir Olsa olur ol erir

Rusgi olura draz Bahi eder b niyaz

Ger kk olduysa el B bedel oldur gzel

sbuu olan uzun Ehl-i Hner z fnun

sbuu yumuak olan Zeyrek olur gman

Zfri ariz olmasa Sev onu sb ve mesa

Trna yumru izik Olsa o bilmez yazk

Trna yass ve dz Olsa olur desti uz

Sadr kk olann Hulki de beddir onun

Sadr eer olsa dar Gam yer ol leyi ve nehar

Sine ariz olsa o Gnl hi olmaz mell

Sadr ve omuzdaki kl Cr'ete olmu delil

Sedy-i zen olsa kebir ehveti olur kesir

Sedy-i ger olsa tavil Onda lebendir kalil

Sedy-i zen olsa sar r olur onda kesir

Sd memeli velt Zevcinedir ol vedt

Mutedil olsa meme Zevci hem onu eme

Lahmi mlayim olan Tende olur ltf-i can

Lahmi olan ho latif Oldu arf ve zarf

Lahmi olan pek kat Oldu kavi glzat

Arkas yass kii Oldu sefahet ii

arkas gzek dem Zt olur ahlak hem

Zahri arz olann Kuvveti oktur oun

Ger beli ince olur ekli yerince olur

Arkada bittiyse kl ehvete olmu delil

Batn byktr gabi Batn kk elebi

Batn byk hem akisr Bed huy olur pek asir

Anede bitmezse kl Vahi olur tab bil

Oyluu enli olan Tenbel olur b gman

Aleti olan sagir Oldu reit ve habir

Aleti olan tavil Humkuna olmu delil

Ger zeker olsa azim Malikidir pek leim

Olsa kk nsiyan Sahibi olmu ceban

Olsa byk husyetan Hamilidir pehlivan

Bz' olsa sagir Sahibesidir hatr

Olsa mlehhem kebir ehvet-i zendir kesir

Fahzi olan pek tavil ehveti olur kalil

A'ra olan bir k Kibir ve hasettir ii

rukbesi olan byk Yklenir o hayli yk

sak galiz olann Olmaya ltfu onun

ka'b mlehhem zeni iveli addet onu

kesi yufka olan Dilber olur b gman

kesi kaln o mert Oldu ecaatte fert

Aya enli kii Cevr cefadr ii

Ger uzun olursa pa Sahibidir pr hya

Ubuu olan uzun Fehm ileir pr fnun

Hatvesi dar olann Cnb hotur onun

nk hraman olur Akl ona hayran olur

BEYT

Ademi ldrr o reftar Mrde ihya eder o gftar

(Omuzu sivri olan hrsz ve ileri yaman olur. Eri omuzlu kiinin, ii

eri olur. Ksa omuz eblehin, dkn omuz, efilindir. Mutedil olan omuz

sahibi, rumuz anlar. Kolu eri ve ksa olsa, o erli olur. Bilei uzun

olursa, istemeden bahi verir. eer kk olduysa el, o misilsiz ve

gzeldir. Parma uzun olan, bilgi sahibi ve hner ehlidir. Parma yumuak

olan, phesiz zeyrek olur. Trna geni olmasa, akam sabah sev onu.

Trna yumru ve izik olsa, o bilmez yazk. Trna yass ve dz olsa,

olur eli uz. Gs kk olann ahlak da ktdr. Gs eer dar olsa,

gece gndz o, gam yer. Geni olsa, onun gnl hi mell olmaz. Gs ve

omuzdaki kl, cr'ete delil olmutur. Kadnn gs byk olsa, ehveti ok

olur. Gs uzun olsa onda st az olur. Kadnn gs kk olsa, st onda

ok olur. Stl memeli ve dourgan kadn, eine dosttur. Orta memeli olann

memesini ei emer. Eti yumuak olan tende, can ve ltuf olur. Eti ho ve

latif olan,bilgili ve zarif olur. Eti pek kat olann kabal kat oldu.

Arkas yass kiinin ii, sefahet oldu. Arkas kambur adamn huyu da kt
olur. Srt geni olann,kuvveti oktur. Eer beli ince olursa, ekli

yerince olur. Arkada kl bittiyse, ehvete delil olmutur. Karn byk olan

gabidir. Karn kk olan elebidir. Karn hem byk hem ksa olursa, kt

huylu ve zorlu olur. Kaskta kl bitmezse, tabiati vahi olur. Oyluu enli

olan, phesiz tembel olur. Aleti kk olan, olgu ve bilgili oldu. Aleti

uzun olan, ahmaklna delildir. Eer aleti byk olsa, ok ktlk

sahibidir. Husyeler kk olsa sahibi korkak oldu. Husyeler byk olsa, o

kii pehlivand. Ferci eer kk olsa, o kadn tehlikelidir. Eer etli

byk olsa, kadnn ehveti oktur. Oyluu pek uzun olann ehveti az olur.

Bir k eri olann ii kibir ve hasettir. Dizi byk olan, hayli yk

yklenir. Baldr kaln olann, ltfu olmaz. topuu etli kadn, iveli say.

kesi yufka olan, phesiz dilber olur. kesi kaln olan mert, ecaatte

tek oldu. Aya enli kiinin, cevr ve cefadr ii. Eer ke uzun olursa,

sahibi ok hyldr. Parma uzun olan, anlayla bilgi doludur. Adm dar

olann cnb hotur nk salnarak yrr, akl ona hayran olur.)

(Adam ldrr o gzel yry, ly diriltir o gzel szleri.)

Altnc Madde

Kadnlarn gzellik almetlerini ve gzellik izgilerinin delillerini

bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, filozoflar, kadn uzuvlar kyafeti konusunda

demilerdir ki:

Hsn- zenane delil Otuziki resm bil

Drt yeri lazm siyah Sa ka kirpik g h

drt yeri ak ola zeyn Levn ve di ve zufr ve ayn

Drt yeri lazm kzl Had ve leb ve lisse dil

Drt yeri vsi gerek Ka gz ve sine gbek

Drt yeri ziyk ola derc Enf ve simah bt ve ferc

Drd kebir ola niz Sedy ve serin bz' ve diz

drd kk olmal Enf az aya eli

Savt beli ince hem ekli de bir nice hem

Lahmi semin ve tari Olmal kldan beri

Byle kyafetli ten Olsa gzeldir ol zen

byle ki zen Hb olur Hulki de mahbub olur

(Kadnn gzelliine delil olarak otuziki resim bil. Drt yeri siyah lazm:

Sa, ka, kirpik ve gz. Drt yeri ak ola: Renk, di, trnak ve gz. Drt

yeri kzl lazm: Yanak, dudak, dieti ve dil. Drt yeri geni gerek: Ka,

gz, gs ve gbek. Drt yeri dar olmal: Burun, kulak, koltukalt ve

fer. Drd de byk olmal: Gs, kask, bz've diz. Drd kk olmal:

Burun, az, ayak ve el. Sesi ve beli ince, ekli de nice! Eti dolgun ve

tazi olmal, kldan da beri olmal. Byle kyafetli ten olsa, gzeldir o

kadn. Byle kadn gzel olur. Ahlak da sevimli olur.)

Nitekim Hamdi-i Sirin, kadnlarn gzellik belirtilerini, hazreti

Zleyha'nn annda yle aklamtr:

NAZM

Grei hsn beyana smaz idi Nitekim ak cana smaz idi

Lik bir harf iit kitabndan Diye ben zerre fitabdan

Kameti serv- ba- ramet idi Berk br safa ve lezzet idi

Ab- ltfiyle buldu nem Hl'at olmu idi letafet ona

Dam- akl idi farknn myi Fark olunmazda miskten byi

nce kl yard e sa'y ile cst Fark nzn kodu miyane drst

ki dr-i tr zlfeyni Leyl iinde nehar mabeyni

alnn levh-i ur edip allah Sebk-i hsn alrd ondan mh

Ka ol safha-i srur zre Nurdan san yazld nur zre

Nunu altnda any sad misal ikisinden grnd nass- cemal

gzleri ehl-i mekrin ellisidir Ay yznn gne zevallisidir

Lale haddinde hl,i anberve Gyiya glistanda tfl- Habe

Elif-i nf ve safer nokta-i ha! Cem' oup bir iken on oldu cemal

Arz cennete mune idi Glleri anda gne gne idi

diheni smad onun suhane Bir suhan smaz ien ol dihene

Ne denilsin leb-i zlalinden Sulanrken dihen hhayalinden

Diheni drr- fean tekellmde Lebleri kuvvet-i can tebessmle

Glse nur aktr sreyyadan Sz lezzetli kand helvadan

Glse lutfile lal-i handan Ukde-i dil aard dendan

Drr-i dendan la'l-i handandan Grnr nur-u hak gibi candan

zenhan kld Hak ekerden sb Hsna deyne verdi zinet zb

eker-i sb iken zehandan h sib olurdu endan

Nice dili can verirdi ol sbe Der idi o h- sbe

Zehan sbinin halaveti can Gabgab siminin zekat- cihan

Gabgab kim muallak- b idi Sanki ter iede glab idi

Boynu olmudu zlf ile mestur Birisi kfir ve biri kfur

Gn gibi doru n o smin ber Bildi noksann kul oldu kamer

Bir gm levh idi o sine hemen Ol gm levha nakibend cihan

ki nak eylemi turunca gibi Bir gl stnde iki gonca gibi

ki said idi sebke-i sim Umar ondan ekat drr- yetim

Hsn i'cazna onun brhan Yed-i beyzas kfi idi heman

Kfi uaka rahat'l-ervah Parma dil kilidine miftah

Hsnn ol dilberin kim ede yan Ki beyannda ciz idi beyan

Lakin ondan yazlsa bir parmak Kaleme u kadar gelir ancak

Kim onun parman gren dem Oldu divane ref' olundu kalem

Kollarn gher koard heman nce belin kemer koard heman

yle hb idi beli kim onu Klca kalrd grenin can

Seyr eden ol hmay tkndan Bir kebuter sanrd sakndan

Alem-i hsn ona musahhar idi Mehr ile mah keniz aker idi

Yo iken zib zivere hcet Eyledi meyl ziver zinet

Zamane kadnlar, merhametli olmayp, baa kakc olduklar iin, olgunluk

ve gzelli emlik olann bile tatl kavumasndan ise, gzelliini hayal

etmek bin kat daha lezzetli ve evladr.

BEYT

Tahayyl eylesem an gnl huzuru bulur

Tezekkrnde visali kadar telezzz olur

(Onu hayale etsem, gnl huzuru bulur; onu dnmek, kavumak kadar lezzetli

olur.)

BEYT

Bana biganedir dilber hayali cana mahremdir

Enisim munisim yarim odur kim dilde hemdem olur.

(bana yabanc olan dilberin hayali, cana mahremdir. Enisim, munisim ve

yarim srekli gnlde olandr.)

Geri dilberdir ho yindir kadn Naksat-l-akl ve ve'd-dindir inan

Zinhar ey merd-i kl zinhar Kmil isen nks ile olma yr

Hi olur mu lyk ehl-i kemal Sahra-i her ks olmak mah sal

Nefs eline verme bu can yakasn ehvet oduyle niin can yakasn

Nutfe tende mye-i canbahtr ensvar ruha abu rahtr

Etme onu rh- Hak'da lenk lk Edemezsin nk yb merkeb slk

hayal-i dilbere an eyl eder Ol per ile semt-i a'lya gider

Per bl can olur hubb- hayal Nutfeden peyda olur ol per bl

Per bl-i ruhu kesr eyler cima' Halk ise za eyler onu intifa'

Arzu-yu mert zendir ittihat Uaka enden tahayyldr murat

Kble-i suretperest oduysa zen Kble-i ashab- dildir zl-menen

Ham= bunekkeh uu; yineni Eyle mir't- meni sineni

Ta derunun nur-u Hak'dan ola pr Derc-i ruhun marifette doladr

(Geri kadn, dilberdir ve ho resimdir, fakat inan ki, onda akl ve din

eksiktir. Zinhar, ey akll kii zinhar! Olgun isen eksikle yr olma. Ay ve

yl eksiin bysne tutulmak hi olgunlara layk olur mu? Bu can yakasn

nefs eline verme. ehvet ateiyle niin can yakasn? Nutfe, tende can

beheden sudur iyi binici, cevelan abuk attr. Onu Hak yolunda topal

etme. nk bineksiz sluk, edemezsin. Ne zaman ki dilber hayaline can

meyleder; o kanaty ile en yksek semte gider. Cann kanatlar hayal

sevgisi olur. O kanat, nutfeden peyda olur. Ruhun kanatlarna cima krar.

Halk ise onu faydalanma sanr. Kadn ve erkein arzusu birlemedir.

Aklara kadndan murat hayal etmedir. Kadn, suretpereste kble olduysa;

Gnl ashabnn kblesi, ihsan verici Allah'dr. Suret nakndan aynan

uyup; sineni mnlarn aynas eyle. Ta iin hak nurundan dopdolu ola. Ruh

kutun, onun marifetinden inci dola.)

Yedinci Madde

Uzuvlarn kyafet tadilinin zt delillerini ve nefslerin ihtilafyla olan

hkmlerini bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, filozoflar demilerdir ki: Uzuvlarn kyafetinde

anlan zt deliller, bir ahsta toplansalar, hepsini itidal zere mamur ve

en eyler. Mesela ksenin boyu uzun olsa,o ksedir diye ona ta'n olunmaz.
Zira ki itidal bulmutur. Eer yz de nurn olduysa, grenler artk onu

nur anlar. u halde bir kimsede hangi tarafn delilleri ok bulunduysa, o

kimse o tarafta bilinmitir. Eer bir kimseye Hak'kn nuru gz olsa, onun

feraseti, ad geen delillerden mstani bulunmutur. Zira ki haberde, Habib-

i Ekrem sallallah aleyhi ve sellem hazretlerinden: "M'minin ferasetinden

saknn, nk o Allah'n nuruyla bakar," naklolunmutur. nk anlan

almetlerin hepsi, hayvan nefsin ahlakv e vasflarnn delilleridir. u

halde eer insan nefs, emmre ise,o nefs, hayvanye esiri olduundan,

onun hkmnn iindedir ki, zulm ve zulmetten, cehil ve bulanklktan

vasflar arnm deildir. Kh eytan sfatl, kh yrtc hayvan sfatl,

kh hayvan sftal bulunmutur. Halbuki sureta insan grnmtr. Eer

insan nefs, levvme ise, kh hayvan nefsin malbu olup, kh ona galip

olduundan; bu nefs, kh hayvan sfatl, kh insan sfatl bilinmitir.

Eer insan nefs, mlhime ise, hayvannin zerine galip olup; mutmainne

olduysa cengi sulha ve nizay rzaya dndrp, erler ona hayr olur.

bu hayr ve er onun kayd olmay, nefsi, mutlak ruh olur. Btn varn terk

ettiinden, ayar ona yr olur. Kendinde nian ve almet kalmaz. Onun

vasf, beyana gelmez.

Gel ey Hakk, unu halk

Bu benlikten geip, kendini toprak eyle ve nazargh Hda olan kalbini,

msivadan pak eyle. Ondan onun kalblerin enisi olduunu idrak eyle.

Muhabetiyle deti yrtp, k eyle.

Kim ki isterse ns-i dildrn Vermesin msivaya dildrn

(Sevgilinin nsiyetini isteyen, sevgilisini msivaya vermesin.)

KITA

Zamane halkn fehm eyle olma sen marur

Gnlde dostu buup her nazardan ol mestur

Ne ltfu var bir alay kalbi hasta bestelerin

Koy ehl,i gaflet ve cehli sen eyle dilde huzur

nsa nsdr fet bu ns ol nsi

Ki Rabb-i ns ile bulsun dil ns olup huzur

(Zamane halkn anla, sen marur olma. Gnlde dostu bulup, he baktan

rtnm ol. Kalbi hasta ve bal olanlarn ne ltfu var? Gafilleri ve

cahilleri brak, gnlde huzur eyle. nk insanlara insanlardr yfet, bu

insanlar unut ki, insanlarn Rabbi ile gnl nsiyet bulsun.)

Sekizinci Madde

nsan bedeninde damarlar iinde akan kann sebebiyle deri zerinde grnen

uzuvlarn ihtilacn (serime ve titreme gibi hareketleri hkmleriyle

bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, filozoflar demilerdir ki:

ihtilac- far- ser Cahden verir habir

htilac- pi-i ser Oldu devlete eser

htilac- cenb-i ser Sa ve solu hayr eder

ihtilac- cebhe ter Sa iy ve sol haber

htilac- hHacib ol Dostluk oldu sa ve sol

Evsat ederse ger Sa zevk sol keder

htilac etse enb Sa hzn ve sol tareb

htilac- zahr- ayn Sada levm ve solda zeyn

ihtilac- beyt-i nur Sa renc ve sol srur

ihtilac- dnbal Sada mehrve solda mal

htilac- zir-i em Sada mihrve solda hm

ihtilac- rahda dal Sada hayr ve solda mal

htilac- enfe rah Sada kahrve solda ch

ihtilac- fek-i leb Sada rzk ve solda tareb

Usbu-u sni eder Sada solda ho haber

Usbu-u vustadan al Sada ve solda cidal

Usbu-u binsr bulur Sada cedl ve ysol srur

Usbu-u hnsrda kal Sa solu rzk mal

Muhtelic olsa eer Bir yerin eyle nazar

Bunda kim ahkm yd phesiz et itimad

Kim dmar oynar neden Hak'dr onu debreden

Anla irtn Bekle beartn

(Ban tepesinin serimesi, makamdan haber verir. Ban nnn serimesi,

devlete yeser oldu. Ban yan tarafnn serimesi, gerek sa ve gerek sol,

hayrdr. Aln serimesinde; sa iy, sol haberdir Ka serimesinde; sa ve

sol dostluktur. Kalarn ortas serirse; sa zevk, solu kederdir. Dil

serirse; sa hzn, solu enliktir. Gzn dnn serimesinde; sada

ktleme, soldazinettir. gz bebei serimesinde; Sa ar, solu srurdur.

Gz kuyruu serimesinde; sada sevin, solda maldr. Gz alt serimesinde;

sada sevin, solda hmdr. Yanak serimesinde; sada hayr solda maldr.

Burun kanmas yoldur: Sada kahr, solda mevkidir. Dudak st

serimesinde; sada rzk, solda enliktir. Dudak ucu serimesinde; sada

zarar, solda enliktir. Dudak alt seirmesi; sa ve solda yahidi.

Seriyen ene; sada iy, solda gzelliktir. Kulak serir; sa ve solda ho

haberdir. Boaz da kulakla seirirse; sada mal, solda gamdr. D serirse;

sada hzn, solda kederdir. Pazu ve el serimesi; sada rzk, solda

maldr. Dirsek seirir; sada ve solda ho haberdir. Kollarn serimesi;

sada ktleme, solda manev ayptr. Bilek serimesi; sada mal, olda
meakkattir. el st seirmesinde; sada hzn solda ereftir. El seirmesi;

sa ve sola rzk ve mald. Baparmak serimesine; sada yk, solda kmdr.

ahadet parma titrerse; sada ve solda sebeblerdir. Orta parmak; sada

hzn, solda enliktir. Sere parmak serimesi; sada mevki, solda gamdr.

Yzk parma serimesi; solda hayr, sada maldr. Gs serimesi olur;

a hzn, solu srurdur. Meme serimesi; sada mevki, solda enliktir.

Karnn tam serimesi; sada birleme, solda kmdr. Gbek serimesi; sada

hzn, solda srurdur Bedenin bir yannn serimesi; sa sevin, solu

mald. Br serimesi, solu rzk, sa mevkidir. oyluk serimesi; sa

mihr, solu ouldur. Kask serimesi; sa cima, sol seferdir Husye

serimesi; sada ocuk, solda gamdr. Makat serimesi, solda yol, sada

maldr. Baldr serimesi; sa iy, sol seferdir. Diz serimesi; sada

hzn, solda srurdur. Diz al serimesi; sada yol, solda kaderdir. Bacak

serimesi; sada mal, solda mevkidir ve yolculuktur. Bacak d serimesi;

sada yol, solda erzaktr Bacak ii serimesi; sada mal, solda

ayrlktr. Topuk serimesi; sada kavuma, solda seferdir. Ayak arkas

serimesi; sada hzn, solda safadr. Topuk ve el serimesi; sada yrme,

solda maldr. Taban serirse; sada yrme, solda ereftir. Baparmak

serimesi; sada mal, solda kmdr. kinci parmak serimesi; saa ve solda

ho haberdir. Orta parmak; sada ve solda cidaldir. Sere parmak serimesi;

sada cidal, solda srurdur. Sere parmak yanndakinin serimesi; sa ve

solu rzk ve maldr. Eer bir yerin serise, bak, burada hkmleri hatrla

ve phesiz itimat et. Damar neden oynar? Hak'dr onu depreten O an

iaretlerini anla ve mjdelerini bekle.)

BEYT

Her ne can kim duyar iretten

Hrrem olsun dili bearetten

Anatomi ve bedenle cann zgrlnn faydalar ve menfaatleri; azann

kuvvetlerinin ayrntl olarak anlatlmas uzun olup, bizim maksadmz olan

Hak'k tanmaya bunca temsil ve teshille bu zetleme dahi yardmc ve delil

olmakla, beden durumlarnn aklanmas, insanlk leminde uzatlmadan ksa

sz ile meramn elde edilmesi, izamn dzenlenmesi ve makamn tamamlanmas

olmutur. Zira ki en gzel biimde yaratlan ve iki cihan toplam bulunan

insann erefi bedeninin, her bir latif uzvunda oln yaratc ve bri

Allah'n ince kanatlarna hayretle bakp, ibretle seyir ve temaa klnp,

dnme ve fikretmeyle hayal olundukta; anlay ve idrakte, akllar ciz ve

ksa kalp, vasf ve beyannda akn bulunmutur. insan en gzel ekilde

yaratan, benzersiz hakm, ekil verici bri ve yaratc olan Allah

mnezzehtir.O, ne gzel mevla, ne gzel yardmcdr. Yaratclarn en

gzeli olan Allah ycedir.

TEFVZNAME

Dilden gami dr eyle

Rabbnla huzr eyle

Tefvz-i umr eyle

Mevl grelim neyler

Neylerse gzl eyler

Sen adli zulm sanma

Teslim ol oda yanma

Sabret sakn usanma

Mevl grelim neyler

Neylerse gzel eyler

Deme u, niin yle

Yerincedir o, yle

Bak sonuna sabreyle

Mevl grelim neyler

Neylerse gzel eyler

Hi kimseye hor bakma

ncitme gnl ykma

Sen efsine yan kma

Mevl grelim neyler

Neylerse gzel eyler

Mmin ii renk olmaz

kl huyu, cenk olmaz

rif dili tenk olmaz

Mevl grelim neyler

Neylerse gzel eyler

Ho sabr- cemilimdir

Takdir, kefilimdir

Allah ki vekilimdir

Mevl grelim neyler

Neylerse gzel eyler

Her dilde nn ad

Her canda nn yd

Her kuladr imdd

Mevla grelim neyler

Neylerse gzel eyler

Nar kalacak yerde

Nagh aar ol perde

Dermn eder ol derde

Mevl grelim neyler

Neylerse gzel eyler

TEFHZNAME

Her kuluna her anda

Geh kahr-u geh ihsanda

Her anda o bir anda

Mevl grelim neyler

Neylerse gzel eyler

Geh mu'ti-u geh mni

Geh dar-u gehi nafi

Geh hfz-u geh rfi

Mevla grelim neyler

Neylerse gzel eyler

Geh abdin eder rif

Geh eymen-u geh hif

her kalbi odur srif

Mevl grelim neyler

Neylerse gzel eyler

Geh kalbini bo eyler

Geh hulkunu ho eyler

Geh aka du eyler

Mevl grelim neyler

Neylerse gzel eyler

Geh sade ve geh rengin

Geh tabn eder sengin

Geh hrrem-u geh gamgin

Mevl grelim neyler

Neylerse gzel eyler

Az ye az uyu az i
Ten mezbelesinden ge

Dil glenine gel g

Mevl grelim neyler

Neylerse gzel eyler

Bu nas ile yorulma

Nefsine dahi kalma

Kalbinden ira olma

Mevl grelim neyler

Neylerse gzel eyler

Gemile geri kalma

Mstakbele hem dlma

Hal ile dahi olma

Mevl grelim neyler

Neylerse gzel eyler

43-BLM:043:

BENC BAHS

nsan leme tatbik, enfs faka tevfik edip; cihann mn ve

czlerinin benzerlerini bu insan vcudunda bulup, bedeninde olan aza e

kuvvetlerin btn eyaya tek tek vcuh il benzerliini; bedenin shhatinin

korunma ve devamlln; tabii lmle ruhun bedenden ayrlmasn drt

blm ile ayrntl olarak anlatr.

BRNC BLM
nsan bedeninin zamanlara ve mekanlara benzerlii sekiz madde ile bildirir.

Birinci Madde

lem, dem iin yaratldn bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, rifler demilerdir ki: Hak Tal iki cihan ve

onlarda olann tamamn insan iin icat ve mevcut eylemitir. Ta ki lemde

olan sanatlara bakp, eyada bulunan hikmetleri bilsin. Hepsinin benzerini

kendi vcudunda buldukta; nefsini bilmeye erip, ondan Allah' tanma kolay

olsun. Zira ki Hak Tal Nazm- Kerim'inde: Ben insanlar ve cinleri ancak

bana ibadet etsinler diye yarattm, (51/56), buyurmutur. Hadis-i kudside:

Ey insan! Beni tanmak iin nefsini bil, emr-i erifiyle, nefsi bilmenin

Rabbi tanmaya vesile olduunu duyurmutur. nk Hak Tala insan, kendi

tannmas iin yaratp, kendi tannmasn, insann nefsini tanmasna bal

klmtr. u halde elbette insana, kendi nefsini bilmek istidadn

vermitir. Ta ki nefsini bilmekten, yaratcsn bilmeye erisin. Nitekim

haberde: Nefsini bilen, Rabbini bildi, vrit olmutur. Allah' tanmann

anahtar, nefsi bilmek bilinmitir. Nefsi bilmenin anahtar, lemi bilmek

klnmtr. Lakin Hak Tal'nn lemin ufuklarnda olan eserlerinin

benzersiz sanatn herkes grp, srlarna ermek, insana nefslerinde

bulunan kudretinin kemal ve tavrlarn tamamyla bilip, nurlarn grmek,

ondan yce istek olan Mevla'y tanmaya ermek ok suul, zor ve esrarl i

bulunmutur. Zira ki insana, mmkn ve myesser deildir ki; dalarn

tepesine ka, denizlerin dibine ine ve yerin iine grp, sfl lemin her

birini grebile ve btn durumlarna ve srlarna muttali ola. Gn stne

kamaz ki, feleklerin ve yldzlarn incelik ve hakikatlerine tamamiyle

erip, ulv limin durum ve srlarna gerei gibi vkf ola. Gklerin

melekt lemine giremez ki, ruhlar leminin durum ve srlarn gerei gibi

vkif ola, feleklerin nefs ve akllarn mahede kla. Ondan alemin

yaratcsnn bunca kinat yaratmasndan ve limin czlerini zerre zerre

an an deitirip, yetitirmesinden ilerini temaa ile isim ve sfatlarna

muttali olup, ondan zatn tanmaya yol bula.

u halde rauf ve rahim olan lemlerin Rabbi hazretleri, esirgemesinin

olgunluundan, inayetinin sonsuzluundan, i ve d lemde, ulvi ve sfl

eyadan her ne ki bu insan vcudunun dahi i ve dn o tavr ve tarz ile

en gzel biimde zere limin nmunesi olarak yaratm ve tasvir etmitir.

Her ne vasflar ile ki, pak zat sfatlanmtr, bu insan ruhu dahi o

vasflar ile sfatlanmtr. Nitekim lemi, btn czleriyle kendisine

itaatli ve boyun eici eylemitir. Ta ki bu insan, kendi vcuduna bakp,

azasnn bileiminden ve kuvvetlerinin dzeninden sfl ve ulv lemde

kolaylk zere benzer ve almetlerini bulup, kendini lemin numunesi

bilsin. Kendi ruhunun cisminde olan trl tasarruf ve tedbirlerinden Hak

Tal'nn lemde olan trl tasarruf ve tesirlerini bulsun. Ondan

fiillerine ve sfatlarna vkf olup, pak ztna muhabbet ve ibadet klsn.

Onu tanma saadetine erip, riflerden olsun.

NAZM

Bil ey insan / Elbet sen kinatn toplamsn

Varl iine alansn / Varlk senin yannda gresin

Grnmez sana grnr / Basiret ve irfanla

Onu u anda hatr bil / Cismin karanlk ve sfl

Ruhun nurlu ve ulv / Srrn Rabban ve saf

Zatnla sevin / Sfatn anla ve oku

Mjde sana, topla dankln / Kalbin Rahmen'n evidir

Beyann yksek ve geni ) Ey rif kadrini bil

Gzel tatl latifelerin / Bilgiler sendedir uyan

Dostlar iinde giy ta / Zamanlar iinde an hayatn

Sabit ve sakin ey akn / Dairelerin kutbu sensin

Gzler senden klanr / Ondan ren ey insan

Sen elbette hazreti insansn

kinci Madde

nsan lemini, byk lime tatbik ve baz uzuvlarn yeryzne uydurmak

yolunu bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, rifler demilerdir ki: nsan bedeni, kk

lemdir. nsan ruhu, byk lemdir. Zira ki, her ne ki lemde

yaratlmtr, hepsinin benzeri insan vcudunda bulunmutur. u halde

insann cisim ve canl, btn lemin nshasdr. ki lem tamamyle insanda

mevcut ve belirli bilinmitir. Mesele btn hissedilen canszlara misal

uzuvlardr. Btn canllara misal, insan ahlakdr. Drt mevsime misal,

insan dileridir. Adet ve sanayie misal, insann his ve kuvvetleridir.

Berzah lemine misal, insann hatra ve fikirleridir. Melekt lemine

misal, insann gnl ve candr. Bu misal ve benzerliklerin ayrnts

snrszdr. Bu kitaba deil, byle yzbin kitaba smaz. Ancak rifin

kalbine sar. Biz burada, gneten zerre, deryadan damla aklarz. Ta ki

bu insan, byk lem olduunu renip, nefsi bilmeye brhan ola, Onunla

Allah' tanma kolay ola.

lemin nshas olan insann erefli bedeni, yer ve gkler mesabesindedir

ki, bu cihandr. Ay ve yl mesabesindedir ki, zamandr. Belde

mesabesindedir ki, mekndr.

nsan bedeninin yere bir benzerlii budur ki, yerde dalar olduu gibi,

bedende de kemikler olur. Yerde aalar ve bitkiler olduu gibi, bedende de

sa ve uzuvlar olur. Bir benzerlii budur ki, yerde iklimler ve ktalar

olduu gibi, bedende uzuvlar vardr. Yerde zelzele olduu gibi, bedende

titreme ve aksrma vardr. Yer vadileri arasda akan nehirler var ise,

beden damarlarnda akan kan vardr. Yerde deiik tatta kaynaklar varsa,

bedende de, kulak aknts, gz ya ve burun aknts gibi deiik

tatlarda kaynaklar vardr. Kulak akntsnn ac olduuna hikmet budur ki,

insan uykuda iken kulana yer haereleri girmek istediinde, kulak

akntsnn hissine ulap, geri dnsnler. O uyuyann kulana girmekle

onu helak etmesinler. Gzya o ynden tuzludur ki, gzn ak yadandr.

Ya ise tuzsuz bozulur. Ta ki, ak taze kalp, srekli gz aydnlk olsun.

Burun karmlar onun iin nhotur ki, onda olan koklama hissi, gzel

kokulardan kokulanp, lezzet alsn. Zira ki eya, ztlaryle bilinir. Az

suyu onun iin hotur ki, dilde olan tat alma kuvveti, daima lezzette

bulunsun. nsan bedeninde bulunan ilah hikmet sonsuz bilinmitir. Burada

ancak iki lem birbirine tatbike ve uyuma ihtimam olunmutur. Nitekim d

lemde bulunan eya, insan leminde bulunan eyaya nmune bulunmutur.

RUBA

Ey ilah nsha ki sensin

Alemde olanlar hep sendedir

Ey ah'n cemal aynas ki sensin

stediini kendinde ara ki sensin

nc Madde

nsan leminin feleklere benzerliini bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, rifler demilerdir ki: nsan bedeninin gklere

bir benzerlii budur ki, burlar sahibi gn oniki burcu olduu gibi,

bedenin de dndan iene oniki yolu vardr: ki kulak, iki gz, iki burun

delii, az, iki meme, gbek ve iki abdest yollar. Bir benzerlii dahi

budur ki, feleklerde yedi gezegen olduu gibi bedenin iinde de yedi asl

uzuv vardr: Akcier aya, mide utarite, bbrek zhreye, yrek gnee, safra

merihe, karacier mterie, dalak zhale benzer bulunmutur. Gkte bir ok

sabit yldz olduu gibi, bedende de ok sinir vardr. Felekte yirmsekiz

mehur menzil olduu gibi, bedende de yirmisekiz his ve saylan gler

vardr. Felekte yzaltm derece olduu gibi, bedende de aklanan

yzaltm kan damar vardr. Kll ve cz feleklerin, sabit ve gezegen

yldzlarn trl tabii hareketleri olduu gibi, bedenin de bu tavr zere

trl zorunlu ve ihtiyar hareketleri vardr. Felek drt unsuru kuatt

gibi, beden dahi drt karm kuatmtr ki: Safra, ate gibi kuru ve

scaktr. Kan, hava gibi scak ve rutubetlidir. Balgam, su gibi rutubetli

ve souktur. Siyah kpk, toprak gibi souk ve kurudur. Drt unsurdan

ana bileim doduu gibi, bedende de drt karmdan uzuvlar domutur.

Gndze misal, insann srurudur. Geceye misal, onun hzndr. ak havaya

misal, yaylmasdr. Buluta misal, sklmasdr. Gk grltsne misal,

sesidir. imee misal, onun glmesidir. Yamura misal, onun alamasdr.

Rzgra misal, onun nefesleridir. Oluum ve bozuuma misal, kelamnn

lafzlardr. Gkkuana misal, yay kadr. Hilale misal, kuladr.

Dolunaya misal, yuvarlak yzdr. Gece karanlna misal, onun sadr.

Sabaha misal onun alndr. D lemin, bu insan leminin aklanan

benzerliklerinden gayri, benzerlii oktur. Lakin rife iaret yetmekle,

uzatmaya hacet yoktur.

NAZM

Can vilayetinde gkler snrsz

Ruh yolunda alt ve stler vardr

Cihan gkleri gibi i yaparlar

Yksek dalar engin denizler vardr.

Drdnc Madde

nsan bedeninin zaman ve mekana yani ay ve yla ve onda, ruhun sultana

benzerliini bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, rifler demilerdir ki: nsan bedeninin ay ve yla

benzerlii budur ki, bir senede drt mevsim olduu gibi bedende de drt

karm vardr ki: Balgam, ilkbahar gibi rutubetli ve souktur. Safra, yaz

gibi scak ve kurudur. Kan, sonbahar gibi scak ve rutubetlidir. Siyah

kpk, k gibi kuru ve souktur. Bir benzerlii dahi budur ki; lkbahara

uygun, ocukluk yadr. Yaza benzer, genlik ve olgunluk yadr.

Sonbahara uygun duraklama yadr. Ka uygun ihtiyarlk yadr. Bir

benzerlii dahi budur ki, bir senede oniki ay olduu gibi, bedende de oniki

menfez vardr. Bir haftada yedi gn olduu gibi, bedende de yedi uzuv

vardr. Bir haftada yedi gn olduu gibi bedende de o sayda kan damar

vardr.

Bedenin ehre benzerlii budur ki, ehre bir padiah olur. Sonra veziri,

emniyet miri, maliyecisi olur. Padiahn saray, memleketi, binei,

tabas, hazinedar, bekileri, elileri, casuslar ve hakimleri olur. ehir

iinde sanatkrlar olur. Mesela mimar, yap ustas, ekmeki, tabib, kasap,

kuyumcu vesaire olduu gibi, insan bedeninde de btn bunlarn benzeri

vardr ki: nsan ruhu, lemin padiahdr. Nazari akl, veziri azamdr,

gazap kuvveti emniyet miridir. ehvet kuvveti, maliyecidir. Bu padiahn

saray, yrektedir. Memleketi bu bedendir. Binei, hayvan nefstir. Tabas,

beden uzuvlardr. Hazinedar, tutma kuvvetidir. Bekileri, gzlerdir.

Elileri, kulaklardr. Polisleri, ellerdir. Casuslar, koku alma

kuvvetidir. Hakimi, tatma kuvvetidir. Bedende de sanayi erbab vardr ki:

Mimar, ameli akldr. Bina tabiattr. Marangoz, ekme kuvvetidir. Deirmen,

dilerdir. Ekmeki, sindirim kuvvetidir. Tabib, ayrma kuvvetidir. Kasap,

ekil verme kuvvetidir. Kuyumcu, bytme kuvvetidir ki, beden ehrine nev

nema verip, zengin eder. p, itme kuvvetidir ki, beden ehrinden

fazlalklar itip, karr. ehrin sair sanat erbab benzerleri, bedenin

sair kuvvetleridir. imdi, bu aklamadan ortaya kan budur ki; insan

ruhu, ehrin sultandr ve vcut ve bedende, diri ve dost olan Allah'n

halifesi olmutur.

NAZM

Seyyid-i lemdir dem gayriden sevday kes

Zhidin vehmi geri raktan sevk eyler feres

Dilde dildarn misali mahmil ire yrdr

Bu maiyyetten habir olmaz figan eyler eres

(nsan, lemin efendisidir, gayriden sevday kes. Zahidin vehmi geri

raktan at sevk eder. Gnlde sevgili misali, mahmil (hayvan srtndaki

kafes) iinde yrdir. Bu beraberlii bilmedii iin eres figan eyler.)

Beinci Madde
nsann kalbinde bulunan kt ahlakn hayvan suretlerine benzemesini,

vakalarn ve ryalarn tabirlerini harf srasyla bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, rifler demilerdir ki: lemde insan ahlk, trl

hayvanlarn ekil ve suretlerinin benzer ve misalleri, insan nefsinde de

vardr ki, hayvan kt ahlklardr. Mesel kibir sureti, kaplana

benzerdir. Tasallut sureti, aslana benzerdir. Haset sureti, kurda

benzerdir. Nitekim hazreti Yakub aleyhisselam evladnn hazreti Yusuf

aleyhisselama olan hasetlerinden, ayrlk olayndan nce, ryasnda, yedi

kurt suretinde Yusuf aleyhisselamn zerine hamle ile hcum eder grmt.

Onun iin ocuklar ona: Onu bizimle gnder, dediklerinde, onlara: Onu

kurt yemesinden korkarm. demesiyle bahane buyurmutu. u halde, gnlde

gazap sureti, kpektir: hile sureti, tilkidir; gaflet sureti, tavandr;

ferce ynelik ehvet sureti, eektir; arkadan yaklama sureti domuzdur;

midev ehvetin sureti, koyundur; oburluk ehvetini sureti, inektir; tama

sureti, karncadr, cimrilik sureti, faredir; kin sureti, beyaz devedir;

vecdin sureti, krmz devedir; dmanlk sureti, ylandr; ezann sureti,

akreptir; vesvese sureti, sar ardr ve dier ahlk suretleri, sair

hayvanlarn ekillerine benzerdir. Hatta kt ahlaktan birine galip olan

gnl, ryada kendini o surette olan hayvana dahi galip grr. Mesela ferce

ynelik ehvete stn gelen kimse, ryasnda bile eee binici olur. Eer

malup ise, kendini eein altnda bulur. Dier ahlaklar dahi bu kyas ile

malm olur. nk insan, dolayc berzah ve her eyin ortaya kt yerdir.

Bu durumda, btn hayvan suretleri ve kinatn ekilleri, insann iinde ve

dnda suret bulup, ekillenmitir. Gereince meydana gelmitir. Ahlakn

gzelletiren gnl, ayna gibi safia olup, her eyi kendinde bulmutur. Saf
olmayan gnl, uyku halinde rya ile gemi ve gelecek ilerden haber

almtr; ya misal ile veya tabir ile bilmitir. Anlalmas g olan rya,

bu manzume ile ak olmutur.

NAZM

n buhar- gda dimaa gelir

Ruh-u hayvan ol zaman ne eder

Pes havass- burun muattal olur

n diman havass kalbe iner

Kalbe ilham olur iaretler

B vesait bulursa nfiadr

Kalb eer vasta ile olsa habr

Pes gelir kalbe grd rya

Arab ismin evveli alnr

Elif ululua iaret olur

Evvel havas buruna hail olur

Zahir-i cismi kor derune gider

Halet-i nevmi cism onunla bulur

Kalb o dem enderun-u ruha dner

Asldan kalb alr bearetler

Ayn vki olur ki vkadr

Grd dten olunur tabir

Ya iaret veya bearet ona

Ne ise ol huruf ile bilinir

Ref'at-i gadrine bearet olur

Ba ise cism ve cana rahattr

Se ise dman zre nusrettir

Ha ise izzet ve saadettir

Dal ise zahme ve meakkattir

Ra dahi devlete delalet eder

Sin emin olmaa almettir

Sat km olmaa bearettir

T ise dman helak olacak

Ayn ise dilde bula tevii Fe ise rtbesi olur li

Kef ise gaibi gelr hurrem

Mim olursa muradn alacak

Vav ise ileri olur sn

Ya ise taate muvaffak olur

Ta ise ol husul- hacettir

Cim ise frsat ve ganimettir

H ise her murada vuslettir

Zel ise mal lk devlettir

Z metin itakade kalbi yeder

in ise fiiline nedamettir

Dad mal bulmaa iarettir

Z ise kalbi hzn ile dolacak

Gayn ise zulm nefs olur ii

Kaf ise bula devlet ve mali

Lem ise ol emin olur ho dem

Nun ise htr mell olacak

He ise hzn ile olur giryan

Hep bu tabirler muhakkak olur

(Gdann buhar beyne geldiinde, nce burun hislerine hail olur.

Hayvan ruh o zaman ne eder? Vcudun dn brakp, iine gider, O an

burun hisleri muattal olur. Uyku halini cisim, onunla bulur. Beynin
hisleri kalbe indiinde, kalb o an ruhun iine dner. Kalbe iaretler ilham

olur. Asldan kalb mutular alr. Vastasz bulursa faydaldr. Ayns

karsa vakadr. Kalb eer vasta ile haberdar olsa, grd dten tabir

olunur. O an gelir kalbe grd rya; ona ya iaret veya mjdedir. Ryada

grlen eyin arapa isminin ilk harfi alnr. Ne ise o harflerle bilinir.

Elif, ululua iaret olur. kadrinin ykseleceine mjde olur. Be ise, cisim

ve cana rahattr. Te ise, hacetin elde edilmesidir. Se ise, dman zere

yardmdr. Cim ise, frsat ve ganimettir. Ha ise, izzet ve saadettir. H

ise, her murada kavumaktr. Dal ise, zahmet ve meakkattir. Zel ise mal,

mlk ve devlettir. R ise, devlete delalettir. Z, metin itikade kalbe

yeder. Sin, emin olmaa almettir. in, yaptna nedmettir. Sad, km

almaa mjdedir. Dad, mal bulma iarettir. T ise, dman helak olacak.

Z ise, kalbi hzn ile dolacak. Ayn ise, gnlde karklk bula. Gayn

ise, nefsine zulm olur ii. Fe ise, rtbesi ykselir. Kaf ise, devlet ve

mal bula. Kef ise, kaybettii sevinli gelir. Lem ise, o emin olur ho

dem. Mim olursa, muradn alacak. Nun ise, hatr mell olacak. Vav ise,

ileri kolay olur. He ise, hzn ile gzya dker. Ye ise, taate muvaffak

olur. Bu tabirler hep, muhakkak olur.)

Altnc Madde

Ufuklarn ve nefslerin birbirine tatbik olunduunu, insan lemi eklinin

byk lemin yapsnn aksi klndn ve iki lemin gnl leminde

tamamen bulunduunu bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, rifler demilerdir ki: Her ynden afka her

vecihle nefsler uygun ve mutabk bulunmutur. Zira ki, btn lemin baz
czleri ak, baz czleri gizli klnmtr. Aktakiler, dokuz felekler,

drt unsur ve bileiktir. Gizli olanlar, on akl, dokuz nefstir. nsann

dahi d ve iin vardr ki, d beden uzuvlarnn hepsidir. i, on

histir ki, btn eyay idrak edendir. u halde insan vcudu cihan

kitabdr. Bir mecmua klnmtr ki, lemde her ne bulunmusa, bir insanda

da bulunmutur. Bu insan sureti, bir kk lemdir ki, byk lemde bulunan

feleklerin ve unsurlarn benzerleri, onda da bulunmutur. Nitekim defalarca

aklanmtr. Lakin bu kk lem, byk lemin yaps aksince

bilinmitir. Zira ki, byk lemin d kabuu evresi hududu bulunan atlas

feleidir ki, eriatlarn dili ile en byk yerdir. Onun iinde burlar

feleidir ki, o krsden ibarettir. Onun iinde zhal feleidir, onun

iinde mteri feleidir. Onun iinde merih feleidir. Onun altnda gne

feleidir. Onun altnda zhre feleidir. Onun altnda utarit feleidir.

Ondan ieri ay feleidir. Onun iinde su kresidir. Onun iinde lemin i

duda olan toprak kresidir ki, byk lemin yap ve ekli byledir.

nsan leminin yap ve ekli onun aksidir. Zira ki, bunun kuatc kabuu

topraktr ki, bu bedenin derisidir. Onun iinde sudur ki, kandr Onun

iinde havadr ki cann buhardr. Onun iinde atetir ki, yrekte hayvan

ruhtur. Onun iinde yedi yedi gktr ki, kalbin yedi tavrdr. Gnl iinde

insan ruhtur ki, onun d krsi ve ii Rahman'n Ar'dr. Zira ki,,

riflerin kalbe Hazret-i Rahman'n evidir. Nitekim Hak Tal: 'Yere ge

smam, lakin vera' sahibi m'min kulumun kalbine sarm,' buyurmutur. Bu

insan ruhu, en byk lem olduunu duyurmutur. u halde bu Hazreti insan,

mnda en byk lemdir. Geri surette en kk lemdir. Ruh ile lemin

babasdr. Geri bedenle insann ocuudur. Huzur ile hepsinden ncedir.

Geri meydana gelile hepsinden sonradr. Mesel: Byk lem cz'leri ile

bir aatr ki, insan lemi ondan vcuda gelmi meyvedir. u halde lemin
son gayesi bu insan trdr. Nitekim aacn asl meyvenin ekirdeidir.

Bunun gibi cihann asl, bu insan ruhudur. Nitekim aacn neticesi

ortadadr. Onun gibi lemin sonucu insan bedenidir. Nitekim her meyvenin

ekirdeklerinde kendi aac topluca mevcuttur. Onun gibi bu insan ruhunda

btn kinat toplu olarak mevcuttur. Nitekim meyvenin vcudu, dallarn

olgunluu sonucudur. Onun gibi insann vcudu esaslarn mizas sonucudur.

Nitekim meyvenin cz'leri aacn btn cz'lerinden ykselip, tepesinden

ortaya kmtr. Onun gibi insan vcudunun cz'leri btn cihan

cz'lerinin ykseklerinden geme ve alaklarndan ykselme ile her

cz'nden bir menfaat, bir zarar ve bir zellik alp, hepsini toplayarak

ortaya kmtr. Feyz kabulne istidatl olup, bu derece ile sair

yaratklar arasnda tek olup, bunca kerem, fazilet ve en gzel ekil ile bu

ykseklie yetmitir.

BEYT

r unsurdan mrekkep nefs-i vhittir cihn

Sen gerek dem-i hayal eyle, gerek lem hayal eyle

(Drt unsurdan bilemi tek nefstir cihn, sen ister insan hayal et, ister

lem hayal et.)

BEYT

ki grmek alktr, gayr- bilmek ayn- ceh!

lemi hem demi bir kendi nefsin buldu eh!

(ki grmek alktr. Baka bilmek gz yanlmasdr. rifler, lemi de

insan da sadece kendi nefsi buldu.)

nk cihann balangc ve asl bu insan ruhu bulunmutur. Cihann dn

yeri yine bu ruh klnmtr. Zira ki, bu insan ruh, ilhi akn feyzi

bilinmitir. Halbuki ilhi ak kll akl ve izf ruhtur. Kll akl ise

btn cihan cz'lerini kuatcdr. Her anda btn ileri tedbir edicidir.
imdi nefsi byle mahade eden rif, Mevl'sn bilmitir; cihana can olup

ebedi hayat bulmutur. Byk lemi gnlnde grp, en byk lem olmutur.

Nitekim bir rif, bu mny eda klmtr:

NAZM

Devan sendedir, uurunda deilsin lacn senden, grmyorsun

Cisminin kk olduunu sanrsn En Byk lem sende toplanmtr.

Yedinci Madde

nsann i ve dnn, cihann i ve dna uygun olduu hkimne bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, filozoflar demilerdir ki: nsana nce kendi

nefsini bilmek lzmdr. ve d ne hakikat ve yaratlta, ne

zellikler tamakta. Ta ki bu sanattan sanatkrn bilip, onun isim ve

fiillerini, tecelli ve tasarruflarn lemin iinde ve dnda bula.

Nefsinden, Rabbine gnl yolundan dnle revan ola. Ona eyann

hakikatleri ve mnann incelikleri ak ola. Huzur ve nsiyet ile ebed

kala. Zira ki insan suretinde bir kk lemdir ki, ondan dta bulunan

byk lemdir. nk byk lemde her ne var ise, onun benzeri bu kk

lemde de bulunmutur. Nitekim byk lemin, drt denizi bilinmitir. Onun

gibi insan leminin dahi drt denizi bulunup, ona uydurulmutur. Byk

lemin drt denizi: Gizli hazine sevgisi, ilk cevher, melekt lemi ve mlk

lemidir. nsan leminin drt denizi: Baba slbnde meni, ana rahminde

nutfe, i ruh ve d bedendir. nk Hak Tel ezeli sevgisiyle: 'Ben gizli

bir hazine idim, bilinmeyi sevdim,' buyurmutur. Yani sevgi, lemin

yaratlma esas olduunu duyurmutur. O ilh sevgi, byk lemin cevher

vcuda gelmitir. O, byk lemin ikinci denizi olmutur. O cevherin ii ve

d vardr ki, iinden felekler ve unsurlarn hayat hsl olmutur. O,

melekt lemidir ki, byk lemin nc denizidir. O cevherin dndan

felekler ve unsurlar olan basit cisimler vcuda gelmitir. O, mlk lemidir

ki, byk lemin drdnc denizi olmutur. Onun drt denizi bununla son

bulmutur.

Yedi gezegen feleine yksek babalar; unsurlara ve drt tabiata aa

analar denilmitir. Bu babalar ve analar srekli hareket klmaktadr.

Bunlardan bileik vcuda gelmektedir. Nitekim Hak Tal: 'Nun ve kalem,

bir de yazdklarna andolsun,' /63/1), buyurmutur. Yani (nun) gizli hazine

sevgisi, (kalem) ilk cevher, (yazdklar) mlk leminin mfredat ve

melekt leminin mcerretleri olduunu duyurmutur. Fertler ile mcerretler

an an yazlmadadr. O yazlmadan, bu bileik cisimler vcuda gelmededir ki,

bunlar kitabn kelimeleri benzeri hikmetle dzen bulmutur. lh kelimeler

sonsuz olduunu, Hak Tal bize ltyle duyurmutur. Nitekim Kur'an'da:

'Allah'n kelimeleri tkenmez,' (31/27), buyurmutur.

NAZM

Aya nice bir devr ide bu r ansr Kim ona ne evvel ola malm ve ne hir

Kh eyleyeler lem-i tefridde seyran Khi olalar lem-i terkibde sir

Tefridde r ola ve nr ola devri Terkibe gelince se mevalid ola zhir

Bu cmle mezahirde ola muteber nsann ola cmle tufeylisi mezahir insan

nsan leminin yaratl myesi, baba slbnde olan menidir ki, o, onun

evvelki denizi bulunmutur. Birinci cevher, ana rahminde bulunan nutfedir

ki, o, onun ikinci denizi bilinmitir. Nutfenin i ve d vardr ki,

melekt ve mlk lemlerine tatbik olunmutur. Nutfenin iinden ceninin his

ve kuvvetleri hsl olmutur ki, onun nc denizi klnmtr. Dndan

cz ve uzuvlar vcuda gelmitir ki, onun drdnc denizi itibar

olunmutur. nsan leminin dahi drt denizi bununla son bulmutur. Zira ki
meni, baba slbnde gizli iken, salt sevgi idi. Ondan bir hareketle ortaya

kp, ana rahminde birinci cevher olmutur ki, i ve d, doann can ve

cismi olup, insan lemi vcuda gelmitir. Byk lem, bu insan lemine

hizmeti ve dalkavuk olmutur.

NAZM

Nedir hikayet-i leyl ki doldu arsa-i hak

Ne idi halet-i mecnun-u mest damen-i ak

arab- ak idi nu etti hsn- leylden

Zehi arab- mustafa zehi piyale-i pk

Cemal ak- hdadan bulur bu mevcudt

lh ente ilah ve la ilahe sivak

Cihan mezahir-i sun'-u sfat- Mevladr

Bu seyr zevkin eder can- rif lk

Velik mazhar- insan ki hs mazhar odur

Kyas olunmaz ona gayri mazhar et hk

Felek-i mlkte yo insan misali bir cevher

Hezr br aradm onu bulmuum derrk

Kemal-i illet-i gaiye nev-i insandr

Delil Hakk edersen taleb oku levlk

(Leyla hikayesi nedir ki, yeryz doldu? Ni idi mest olmu ve etei

paralanm Mecnun'un hali? Leyla'nn gzelliinden itii ak arabyd.

Mustafa'nn arab ne ho, pk piyale ne ho! Gzellii ve ak Hda'dan

bulur bu varlklar. ilah, sensin lah, senden gayri ilah yok. Cihan,

Mevla'nn sanat ve sfatlarnn tezahrdr. Arifin hareketli can, bu seyr

zevkini eder. lakin insann ortaya k ki, has mazhar odur. Grnen

hibir ey ona kyas olunmaz. Mlk feleinde insan benzeri bir cevher yok.

Binlerce kez aradm onu, bulmuum onu sratli idrak edici. Bu sebebin
kemalinin gayesi, insan trdr. Hakk, delil istersen, oku 'levlak'

hadisini.)

Sekizinci Madde

nsan leminin hiret lemine eitli ynlerle benzerlik ve ortaklklarn

bildirir.

Ey aziz, malm olsun, ki, rifler demilerdir ki: Peygamberlerin (selam

onlara olsun) rumuzlarnn bir mnasebeti, yani insan leminin bek lemine

bir benzerlii budur ki, beka leminin giri yeri olan lme misal, insan

lemidir. Birinci, gdann hazmdr. Bedenin yok olmasna misal, ikinci

hazmdr. kincisi neveye misal, nc hazmdr ki, halis kan vcut bulur.

Cesetlerin harine misal, drdnc hazmdr ki, men hsl olur. Mahee

misal, babann slbdr ki, meni onda toplanr. Hesap, kitab ve mizana

misal, nutfe cevherinde hsl olan felek konumlarnn tesirleridir. Srata

misal, babann mesane yoludur. Cehenneme misal, fercin iidir. Kevsere

misal, anann nutfesidir. Cennete misal, rahimdir ki, onda nimet trleri

olan his ve kuvvetler ile hayat ve can bulur. Mevla'ya kavumaya misal,

ondan domaktr ki, insann gzellik ve cemalini grp, yerin diyarna

hayran olur.

Bir benzerlii budur ki, lme misal, uykudur. eytana misal, vehmetmedir.

Berzaha misal, ryadr. Melekta misal, sadk ryadr. Mezara misal, gsn

iidir. Mnker ve nekire misal, tedbir ve ihtiyardr. Kabir karanlna

misal, Hak'dan gaflettir. Kabir azabna misal, kendini bilmemektir. Kabir

nuruna misal, gnl huzurudur. Kabir nimetine misal, kendini bilmektir.

srafil'e misal, lh aktr. Sura misal, insan boazdr. Mahere misal,

mterek histir. amel defterine misal, hafza kuvvetidir. Mizana misal,

nazar akldr. Srata misal, fikretmedir. Cehenneme misal, tabiat

zindandr. Zebanilere misal, kt ahlaktr. Ackl azaba misal, irk ve

hevadr. Masivayla uullanmaktr. tiraz ve ikayettir. Zira ki hep edip

eyleyen bir Mevla'dr. Kevser havuzuna misal, muhabbet arabdr. Cennet-i

lya misal rifin kalbidir. Huri ve glmana misal, gzel ahlaktr. Drt

nehre misal, ilim suyu, ilim st, rza bal ve ak arabdr. Ebed nimete

misal, oklukta teklik bulmaktr ki, toplulukta halvettir.

BEYT

Ebediyet nimeti helldir

Elini ve dudan dnya nimetlerine srmeyene

Mevla'ya kavumaya misal, hakiki fakr bulup, fni olmaktr. Sidreye misal,

insann ba ve yzdr. Tuba aacna misal, kadnlarn sadr. Ssl

tubaya misal, dzenli beden uzuvlardr. Zira ki eller, ayaklar ve

parmaklar, turbann allar gibi aaya dorudur. Levh-i mahfuza misal,

hfza kuvvetidir. Kaleme misal, hayal kuvvetidir. Geni krsiye misal,

diman tamdr. Onda olan yerde ve gkte bulunan meleklere misal, bedenin

his ve kuvvetleridir. Byk ara misal, kmil insann srrdr. O Hak'ka

ulacdr.

BEYT

Gnl taht mamur ve hevadan pak oldu

Rahman olan Allah, ar zerine hkmrandr.

Hak Tal'nn misali olmaz ki, insan ruhuna misal ola. Nitekim Kur'an'da:

'Hi bir ey onun misli olmad,'(42/9) buyurmutur. Allah'n misilden

mnezzeh olduunu duyurmutur.

NAZM

Ey gnl sendedir ol kaf- kanaat sende

Sendedir akl edeb nutk belagat sende

Sendedir baht- la necm-i saadet sende

Sendedir ilm-i ledn remz-i bearet sende

Sendedir srr- Hda br- emanet sende

Sendedir genc-i nihan ayn- keramet sende

Sendedir drr- kan- kerem zt- hidayet sende

Sendedir hamr- ezel sekr feragat sende

Var iken tan zn bunca feraset sende

Sendedir nur-u Hda ltf inayet sende

Hsl sendedir ol gayet-i gayet sende

Sendedir drl hner drl maharet sende

Sendedir zabt ile rabt emre itaat sende

Sendedir hulk- cihan cmle imaret sende

Sendedir bahr ile ber cmle vilayet sende

Bu cihan varl ho buldu nihayet sende

Varln aka dei eyle feraat sen de

Sendedir dzih-i szan dahi cennet sende

Sendedir iki cihan mlk tamamet sende

Gafil olma gzn a lem-i kbra sensin

Sidre levh alem ar- mualla sensin

(Ey gnl, o kanaat da sendedir. Akl ve edeb, konuma belagati sende.

Sendedir ak ile can, gzellik ve melahat. Saadet yldz ve yce baht

sendedir. Mjde remzi ve ledn ilmi sendedir. Hda'nn srr ve binler

emanet sendedir. Keramet pnar, gizli hazine sendedir. Hidayet verici zat,

kerem ve km incisi sendedir. Ezel arab, sekr ve feragat sendedir. Sende

bunca feraset varken zn tan. Hda'nn nuru, ltfu ve inayeti sendedir.

Hsl, o gayelerin gayesi sendedir. Trl hner, trl maharet sendedir.

Zabt ile rabt ve emre itaat sendedir. Cihann halk ve btn imaret

sendedir. Kararlar, denizler ve btn beldeler hep sendedir. Bu cihan

varl, sende nihayet buldu. Varln aka dei, sen de feragat eyle.

Cehennem atei ve cennet sendedir. ki cihan mlknn tamam sendedir.

Gafil olma, gzn a, byk lem sensin. Sidre, levh, kalem ve ar

sensin.)

45-BLM:045:

NC BLM

Muhafazas lazm olan cnn bileik uzuvlarnn mahiyet, yer ve

menfaatlerini; insan bedeninin shhatinin esaslarn; baz mnferit gda ve

ilalarn tabiat ve hkmlerini; baz yiyecek ve meyvelerin fayda ve

faziletlerini; insan vcudunu stan ve gzelletiren baz elbisenin ekil

ve renklerini onbir madde ile bildirir.

Birinci Madde

Ruhun, muhafazas lazm gelen bileik uzuvlarnn mahiyet, yer ve

menfaatlerini bildirir.

Ey aziz, malum olsun ki, tabibler demilerdir ki: insan bedeninde bulunan

cann bileik uzuvlar, bu saylandr ki: Dima, gzler, kulaklar, dil,

akier, kalb, diyafram, gs, mide, barsaklar, karacier, safra, dalak,

bbrekler, mesane, husyeler, kam ve kadnlarda rahim ve memelerdir.

Bunlarn hepsi, muhafazas vcib olandr.

Dima (beyin): Yumuak ve baml bir cevherdir ki, rengi beyaz

bulunmutur. O, atar ve toplar damarlarn znden, diman anas olan zardan

ve kafatasna bitiik olan zardan bilemitir. Diman yaps bir gene

benzer ki, onun taban ban n tarafnda, iki kenar ile kuatlm olan

alar ban arka nahiyesinde klnmtr. Bedenin his ve hareketi, dima

ile tamamlanmtr ki, beden hisleri yumuak sinirler ve uzuvlarn

hareketleri, sert sinirler vastasyle bulunmutur. Hikmetleri yukarda

bilinmitir.

Gzler: kisinden her birisi yedier tabakadan ve er rutubetten

bilemitir. Toplam, on tabaka demekle bilinmitir. Birinci tabaka,

mltehimedir ki, havaya temas eden tabakadr. kinci tabaka, kariniyyedir

ki mltehimeden sonradr. O, renksiz yaratlmtr ki, altnda olan

tabakann rengiyle renkli klnmtr. nc tabaka, ayniyyedir ki, ya

siyah veya ehldr. Ya sar veya mavidir. Mltehimenin altnda, rengiyle

benzemi zehradr. Ayniyye tabakasndan sonra beyaz rutubettir ki, effaf

ve berraktr. bundan sonra cams rutubettir ki, erimi cama benzer. Beinci

tabaka, ebekiyedir ki, cams rutubetten sonradr. altnc tabaka,

meimiyedir ki, ona benzemitir. Yedinci tabaka, salbeyidir ki, hepsinden

sert ve gz kemiine bitiik bulunmutur. Bu tabakalarn faydalar uzun

bir zeyl olduundan, ksa geilmitir.

Kulaklar: kisinden her birisi sadece et, kkrdak ve hassas sinirden

bilemitir. Menfaatleri, sesi kabul etmek bilinmitir.

Dil: Et, atar ve toplar damarlar ile hassas sinirden ve yemek borusuna

bitiik olan zardan bilemitir. Menfaati, yemein tadn almak, lokmay

evirmek, kelam eda etmek ve yutmay tamamlamak bulunmutur.

Akcier: Krmz gl renginde olan etten ve kendi borusunun

kkrdaklarndan ve yrekten biten atar damarlardan bilemitir. Akcier,

kendi zatnda hissizdir. Lakin zarnn az bir hissi vardr. Bunun menfaati,

yrekte doan tabii hareketten bedeni revalandrmak bilinmitir.

Yrek: Kozalak eklinde koni bir cisimdir ki, taban gsn ortasnda,

tepesi sol tarafta konulmutur. Rengi krmz nar bulunmutur. O, latif et

ile sert zardan bilemitir. O, tabii hareketin menba bilinmitir. Onun

iki karnc vardr ki, sa karnc, az ruh ve ok kan ile dolu olmutur.

Onun kanallar vardr ki, onlarla yrekten akcier tarafna gda gidip,

akcierden yree ferah hava gelmitir. Onun sol karnc, az kan ve ok

ruh ile dolmutur. O, atardamarlarn biti yeri olmutur.

Diyafram yani gs perdesi: Salam et, hassas ve hareketli sinirden

bilemitir. Bunun menfaati, gsn yaylmas ve bzlmesi bulunmutur.

Mide: Yumru bir organdr ki, et, sinir, atar ve toplar damarlardan

bilemitir. O, cze blnmtr. Bir czne yemek borusu, birine mide

az ve birine mide dibi denilmitir. Yemek borusu, azdan gelip, bar

kemii bitiminde son bulmutur. Mide az, yemek borusu bitimindedir ki,

etsiz klnmtr. Mide dibi, etli yaratlmtr. Yeri, gbein stdr.

Midenin menfaati, gday hazmetme bilinmitir.

Barsaklar: Katlanm hassas sinirsi cisimler bulunmutur. Sinri, ya, atar

ve toplar damarlardan bilemilerdir. Bunlar sayca yedidir ki; birine

kapakk, birine oniki parmak, birine tutucu, birine ince, birine eri,

birine kolon ve birine dz denilmitir. Dz barsak, makat halkasna

bitiiktir. Bunlarn menfaatleri artk gday atmak bilinmitir.

Karacier: Et, atar ve toplar damarlar ile kendini rten zardan

bilemitir. Bunun kendi zatnda hissi olmayp, zarnn hissi ok

bulunmutur. Bunun rengi, donmu kana benzetilmitir. Karacier ki,

kandamarlarnn bitiik yeri bulunmutur. Bunun yeri, sa tarafta uygundur.

D, arka kaburgalara bitiik, ii mideye mutabk, st gs diyaframna

yetiik, alt, leen kemiine ulak bulunmutur. Bunun menfaati, uzuvlara

gda vermek iin, kan retmek bilinmitir.

Safra: Karaciere yapk yaratlmtr. O, safra (d) kesesi klnmtr.

Bunun menfaati, safray, karacierden ekmek bilinmitir.

Dalak: Boumlu bir cisimdir ki, et ve atardamarlardan bilemitir. Rengi,

karaciere benzer bulunmutur. Kendi zatnda hissi olmayp, zar hassas

klnmtr. Bunun yeri, sol tarafta, arka kaburgalar ile midenin arasnda

tayin olunmutur. Siyah kpe kese bulunmutur. Bunun menfaati, o d

karacierden kendine ekmek bilinmitir.

Bbrekler: kisinden her birisi, az krmz olan sert et ile ok yadan ve

atar damarlardan bilemitir. Bbrek ki, onun kendi nefsinde hissi olmayp,

zarnn hissi ok bulunmutur. Bunun yeri, srtn altnda klnmtr.

Menfaati, cierden idrar ekip, mesaneye aktmak bilinmitir.

Mesne: Damarlar ile katlanm sinirsel bir cisimden ve atar damarlardan

bilemitir. Bunun yeri, makat ile kask aras bulunmutur. Menfaati,

idrar toplama ve dar atma bilinmitir.

Husyeler: kisinden her birisi, yal beyaz etten ve ok sayda

atardamardan bilemitir. Menfaatleri, meniyi piirip, oluturmak

bulunmutur.

Kam: Az etten, ok sayda atar ve toplar damardan bilemitir. Menfaati,

yukarda uzuvlarn hikmeti bahsinde bilinmitir.

Rahim: Sinirsel bir cisimdir ki, kadnlarda yaratlmtr. Yeri, dz

barsak, gbek ve mesne arasnda klnmtr. Onun boynu uzun olup, ferce

ulap, dibinde iki husye konulmutur. Menfaati, nutfeyi ekme ve cenini

koruma bulunmutur.

Kadn memeleri: kisinden her birisi yumuak et, beyaz ya, ok sayda atar
ve toplar damarlardan bilemitir. Yeri, sinenin dnda, mahede

klnmtr. Menfaati, kan piirmek ve st oluturmak bilinmitir.

te byle sanat aheseri bir binay, snf snf imaretlerle tamir edip

gzelletirmek, dn ve iini trl kemallerle ssleyip, gzelletirmek,

hepsinden daha nemli ve lzumlu bulunmutur. Bu sanatlar hayretten nice

yz ibret alnmtr. (nsan en gzel biimde yaratan, hakm, musavvir,

bri ve hlik olan Allah mnezzehtir. Yaratclarn en gzeli Allah ne

ycedir!)

kinci Madde

nsann beden shhatinin korunmas esaslar olan mizaclar bildirir.

Ey aziz, malum olsun ki, tabibler demilerdir ki: Tb ilmi, beden ilmidir

ki onun nazarisi ve amelsi haddizatnda iki ilimdir. Birinci ilim,

hfszshha, shhati koruma ve ikincisi tedbir-i illet, tedavidir. Halbuki,

beden shhati bir byk nimettir. Din ve dnya ehline devlet serayesidir.

Vcudu korumak saadettir. Kadir ve kymetini bilip, kaide ve erkanyle mil

olmak ho ganimettir. nk vcudunun shhatini koruyan akll kimse,

fiyet bulur. Cismine illet rz olmayp, selamet kalr. Tedbir ve ilaca

ihtiyac kalmayp, rahat bulur. bol vakit bulup, Mevla'nn marifetine nail

olur. u halde 'Marifetnme' de ancak shhati korumann kaide ve esaslarn

yazmak ve aklamak lazm gelir. Ta ki, o devlet ve saadetin kadir ve

kymetini bilip, frsat elde iken onu koruyasn. mrn olduka shhat ve

fiyette kalasn. Allah ile dolup, Mevla'y tanmaya megul olasn. Shhati

korumann kaidelerini bili, amel eden kimse, Hak'kn yardm ile vcut

shhatine malik olabilir. Lakin mtahasss tabib olsa bile, genlik ve

kuvveti baki edemez. Her ahs, en uzun ecel olan yzyirmi sene yana

gidemez. zellikle zaruri i bulunan tabii lmn vakti geldiinde, o nu

bir kimse tehir edemez. Zira ki bedenin oluum ve bekas, o rutubetle

mmkndr ki, onu gda edip, fazlalarn atan scakla yakndr. u halde

bu tabii hararet, o maddesi olan tabi rutubeti ayrtrarak, o rutubet az

kaldnda, bu hararet dahi azalp, gda hazm da zayf olur. O rd

noksan bulur ki, eer o rat olmasayd, bu beden oluum mddetinde beka

bulmazd. O halde bedene dahi gn gn zaaf ve noksan gelir. Ta tabii

rutubet yok olduunda, tabii hararet dahi sner. Her ahsn kendine mahsus

olan mizac ve kuvveti hasebiyle mr mddeti ve mukadder eceli bulunan

tabii lm ancak budur.

Bu durumda shhati korumann gayesi budur ki, nce mizaclar bilip, onda

zaruri sebebleri, ak sebeblerle bedende bulunan tabii rutubeti

bozulmaktan korumak ve fazla ayrmadan koruyup, ecele varncaya dek,

dardan bir zarar isabet etmezse, drt adan her ya, kedi gereince

koruyarak, shhat ve fiyette gnl safasyle mrn tamam eder.

Bedenin mizaclar, on almetle bilinmitir. Zarur sebebleri alt adet

bulunmutur.

kincisi: Et, ya ve i yadr. Bunlarn okluu bedenini rutubetine, azl

kuruluuna almettir. Fakat etin okluu, bedenin rutubet ve hararetine,

sadece ya ve iyan okluu, bedenin rutubet ve soukluuna almetidir.

Drdncs, beden rengidir ki, onun beyaz, soukluuna ve balgam okluuna

almettir. Krmzl, hararetine ve kan stnlne almettir. kisinin

bileimi, itidale almettir. Buday rengi, hararetine almettir. Sarl,

hararetine ve safra stnlne almettir. Siyahl, soukluunun ifratna

ve siyah kpk stnlne almettir.

Beinci, uzuvlarn yapsdr ki, gsn genilii, nabzn fazla hareketi,

damarlarn dta oluu ve kalnl, el, ayak ve kemiklerin bykl,

bedenin hararetine almettir. Bu uzuvlarn zt olmas, bedenin soukluuna

almettir.

Altncs infial keyfiyetidir ki, sratli infial hangi keyfiyetten olursa

beden dahi o keyfiyette olduuna delalet eder. Mesela soukluk

keyfiyetinden sratle mteessir olmak, o bedenin soukluuna telalet eder.

Yedincisi tabii fiillerdir ki, fiillerinde olgun olan tabiat, kendi

itidaline, eksik veya btl olan soukluuna, yava bulunan hararetine

almettir. Tabiat srati hararetine, yaval soukluuna almettir.

Sekizincisi uyku ve uyanklktr ki, uykunun okluu bedenin soukluk ve

rutubetine, uyankln okluu, hararet ve kuruluuna almettir. kisinin

itidali bedenin itidaline almettir.

Dokuzuncusu byk abdesttir ki, onun keskin kokulusu ve salam renklisi

bedenin hararetine, bunun ztt bedenin soukluuna almettir.

Onuncusu nefsn intikallerdir ki, onlarn kuvvet, srat ve okluu bedenin

hararetine, yava hissi bedenin soukluuna almettir. Devamllk ve sebat

bedenin kuruluuna, abuk bitii rutubetine alamettir. Gazap ve iddet,

cr'et ve hiddet, kelamda srat ve okluk bedenin hararetine; vakar ve haya

okluu soukluuna; kalp zaaf rutubetine; korkaklk ve rkeklik onun

kuruluuna almettir.

Saylan bu on almetten baka insan bedeninde olan drt karmdan her

birinin ziyadeleme ve galebesinin nice almetleri vardr ki, bu

syleneceklerdir: Kan stnlnn almeti, ba ars, sallanma, esneme,

durgunluk, hislerin bulankl, dil kzarmas, ban ve basur kmas, yz

yarlmas ve burun kanamasdr. Ryada kzl eya grmek, uyanma annda

az tatlldr.

Balgam stnl: Beyaz renk, hissizlik, deri yumuakl, deri soukluu,

tkrk okluu, susama azl, hazm zayfl, vurdumduymazlk, geirme,

ok uyuma, ryada su ve kar grme, uyanma annda azn tuzluluudur.

Safra stnlnn alametleri: Renk sarl, gz sararmas, az

kurumas, burun ucu kurumas, iddetli susama, itah zayfl, kusma

okluu, dil sertlemesi, dte ate grme ve uyannca az ekiliidir.

Tplarn tecrbe ile bildikleri bunlardr. Her eyi en iyi bilen

Allah'dr.

nc Madde

nsan bedeninin shhatini koruma kaide ve esaslarndan olan alt zarur

sebebi bildirir.

Ey aziz, malum olsun ki, tabibler demilerdir ki: Bedenin oluum bekasnn

zarur sebebleri altdr.

Birinci sebeb: Bizi kuatan havadr ki, onu teneffs edip, akcier iinde

ruhun dumans buhar olan fazlalklarn nefesin itilmesiyle karp, ruha

itidal vermek iin zorunlu olmutur. Bu hava, madem ki hali zere saf ve

mutedil kalp, pi rzgrlar ve irkin dumanlarla karmamtr. Bedenin

oluum bekasn ve vcut shhatini koruyucu bulunmutur. Eer hava, kt

duman ve rzgrlarla deitiyse, hkm dahi deimi bilinmitir. u halde

drt mevsimin her biri, kendine uygun olan hastal verip, zttn

giderir. Gerekten, yaz mevsimi, safray oaltmakla hastalklar verip,

rutubeti ayrtrma ve kalbi stma ile susuzluk ve hareketi ortaya

karr. Sonbahar, gece ve gndz, scaklk ve soukluu deitirmekle

hastalklar oaltp, meyveleri oaltma ile kan azaltr, sevday

oaltr. K mevsimi, balgam oaltma ile hastalklar verip, ban

maddelerini skma ile nezle ve ksr ortaya karr. lkbahar,

karmlar hareket ettirmekle bademcikleri iirip, kan oaltma ile

maddeli hastalklar ortaya karr. Bu mevsim, mevsimlerin en

shhatlisidir. Hayat ve shhat iin en uygun ve en latif ve en tatldr.

kinci sebeb cismani skun ve harekettir. Bu beden hareketi, zaaf ve

kuvvete, azlk ve ounlukta, yavalk ve sratte muhtelif olduundan; az ama

ok kuvvetli ve sratli hareketin, bedeni ayrtrmasndan stmas daha

ok bulunmutur. Zayf ve yava olan ok hareketin tesiri, onun aksi

bilinmitir. Hareket ve skunun ifrat bedeni soutur. Hareketin itidali,

yeme ve imeyi dzenler ve hazma yardm eder.

nc sebeb: Nefsan hareket ve skundur. Bu nefs hareketi, ruh ile kann

hareketiyle olur. Bu durumda ruh, ya bedenin dna defaten hareket eder,

iddetli gazap halinde olduu gibi. Veya tedric ile hareket eder, ferah ve

lezzet srasnda bulunduu gibi. Veya ruh bedenin iine defaten hareket

eder. Korku ve rperme halinde olduu gibi. Veya yavalkla hareket eder,

hzn ve keder vaktinde bulunduu gibi. Veyahut i ve da ard arda hareket

eder. Hacalet zamannda bulunduu gibi. Ruhun bu anlan hareketlerinde

bedenin zerine hareket olunan tarafnn suhuneti ve kendisinden hareket

olunan tarafn soukluu lazmdr. Zira ki, bedenin snmas kann

hararetindendir. Soumas, azlndandr. Bu hareketin ifrat helak

edicidir. Bu durgunluun ifrat, soutucudur.

Drdnc sebeb, uyku ve uyanklktr ki, uyku skuna benzer, uyanklk

harekete benzer. Zira ki uyku halinde, ruh, kendi hararetiyle yemei hazm

iim beden iine ynelip, bedenin d, soukluu zere kalr. Onun iin

beden, uyurken uyanklk halinden ziyade rtnmeye muhta kalr. Uykunun

ifrat, bedeni ziyadesiyle rutubetlendirir ve soutur. Eer uyku, ruhun

girmesiyle beden iinde hazm kabil gda bulduysa, onu hazmedip, bedeni
str. Eer hazm kabil olmayan gday veya karm bulduysa harareti

hareket ettirmekle onu neredip, bedeni soutur. Gece uykusuzluunun

okluu, dima zayf, hazm bozuk edip, maddeyi ayrtrarak tabii

rutubetle al verir. Gndz uykusu dahi iyi deildir. Zira ki, o, rengi

bozar, dalaa zarar verir ve znty artrr. Eer gndz uykusu itiyat

olunup, ikinci tabiat bulunduysa, terki caiz olmaz. Ancak yava yava terki

gereklidir. Uyku ile uykusuzluk arasnda tereddt dahi kt olup, aknlk

ve eleme sebep olur.

Beinci sebeb yiyecek ve ieceklerdir. O, bedene ya keyfiyetiyle tesir eder

ki, o halis ilatr. Ya salt maddesiyle tesir eder ki, o halis gdadr.

Veya sadece suretiyle tesir eder ki, eer onun zellii bedenin mizac ve

hayatna uygun ise tiryaka amildir. Eer muhalif ise, ldrc zehir

gibidir. Veya hem maddesiyle, hem keyfiyetiyle tesir eder ki, o has gdadr.

Veya hem keyfiyeti hem suretiyle tesir eder ki, o, zel etkisi olan ilalar

byledir. Sekmoniya gibi. Veya hem maddesiyle hem suretiyle tesir eder ki,

o, zellii olan gdadr. Elam gibi.

Gda ise kh latif, kh kaln ve kh orta olur. bunlarn her birinin bedene

gdas ya ok olur veya az olur. Mutlak su basit olduundan bedene gda

olmaz, ancak o, gday yumuatmak ve piirmek iin ve onu dar yollara

geirmek iin kullanlr.

Altnc sebeb istifra ve hapsetmedir. bunlarn mutedili cisme faydal ve

shhati koruyucudur. stifrann ifrat, bedeni soutur ve boaltr. Meer

ki o istifra olunan kan ve safraya stn olan balgam ve sevda gibi souk ve

kuru ola. O surette ifrat derecede istifra, bedeni rutubetlendirir. frat

derecede hapsetme, kan kanallarn doldurur, kokuma, rutubet, itah

kesilmesi ve arlk yapar. Souk su ile gl suyu yze arplsa, her

hareketi itip, tabii harekete takviye verip, fenal nler. Ancak rif ve
gah olan hepsini Allah' dan bilir.

Drdnc Madde

Alt zaruri sebebden sebebin tadillerini bildirir.

Ey aziz, malum olsun ki, tb bilginleri demilerdir ki: Shhati koruma,

vcudunu gzetme gerekli itir ki, saylan alt zaruri sebebi tedbir ile

gzete. Ama kuatan havay gzetmek nce gereklidir. lkbahar kan aldrma,

ile karlayp, kusarak istifra ede. Kavrulmu eyleri kullanp, nar gibi

teskin edici maddeleri yiye. Kuvvetli hareketler, tatllar, scak hamamlar

gibi scaklklardan kanp, gday azaltma ve elbiseyi hafiflete. Yaz

mevsiminde hareketsizlie devam, glgeye snma, safray mahveden latif

souk gdalar yiyip, her stan ve boaltan gdadan sakna. Hyar, kavun

ve karpuz gibi rutubetli meyveleri seip, beyaz elbise ve soukluk veren

keten giye, Sonbaharda ok cimadan, souk su ile ykanmaktan ve btn kuru

eylerden kanp, souk ieceklerden, ya meyve yemekten, kusmaktan, ba

amaktan, gecenin souundan ve le scandan sakna. K mevsimini krk

ve kaln giyeceklerle karlayp, et ve kekek gibi ok scak gdalar

see. Bu mevsimde ani ve kuvvetli hareketler bedene faydaldr. Bunda

kusmak, kuvveti zayf edendir.

Cisman hareket ve skunda itidal: nk bedenin iinden ve dndan

bulunan sebebler ile daima ondan ayran czlere bedel, gdaya muhta

olmakla, beden gdasz beka bulmaz. Hi bir gda yendii ekilde bir uzva

c olmaz. belki drt hazmdan her birisi yannda gdadan bir farzla bir

lahza kalr ki, onda bir fayda kalmaz. O fazlann atlmasna, tabiat frsat

bulduundan, ona iltifat klmaz. u halde eer o fazlalar terk olunup, uzun
mddetle oalrsa, o kadar madde toplanr ki, bedene keyfiyetle zarar

verir. Yani bedeni ya str, ya prstr, ya soutup yahut scakln

sndrr. Veya kemiyeti ile zarar verir. Yani kan kanallarn kapatp

bedene arlk verip, kabzlk hastalklarn verir. Eer o toplanan madde

istifra olursa elbette beden o tedaviden incinir. Zira ki istifra edilenin

ou zehirlidir ki, bedene yararl olan karm dar karmaktan hali

deildir. u halde biriken fazlalklar terk olunsa da, istifra olunsa da

zararldr. Halbuki riyazet ad verilen beden hareketi o fazlalklarn

dourduunu bile men eder. Zira ki beden hareketi btn uzuvlar stp,

fazlalklarnn yle bir derece izale eder ki, hibir hazm yannda bir

fazla kalmaz. Eer mutedil hareket aklanacak zamanlarnda yaplrsa o bir

riyazettir ki, cisme srur ve hafiflik verip, onu gday kabul edici eder.

Mafsallara sertlik verir, rutubetleri ayrtrma ile sinir ve damarlara

metanet verir. Btn maddi hastalklardan emin edip, mizaci hastalklarn

oundan uzak eder. Bu riyazetlerin vakti, gdann alnmas ve hazmnn

tamamlanmasndan sonradr. Yani akam yemei, mide, karacier ve damarlar

iinde hazm olunup, son yemein vakti geldii zamandr. Mutedil hareket odur

ki, onunla yz rengi kzarp, deride damar ortaya kar. ama o hareketler

ki, onda kann ak oalr. frat ola odur ki, onunla bedene hararet

gelip, kuruyup rutubeti gider. Hangi uzvun mutedil hareketi ok olursa, o

uzuv dahi kuvvetli olur. zellikle o hareketin trnde ziyade kuvvet bulur.

Mesela elin hareketi, yk tamada ok olsa, onun kuvveti eyay itmede ham

ellerden ziyade olur. Belki her kuvvetin an uzvun hareketi gibidir.

Nitekim, hfza devam edenin hafza kuvveti kuvvet bulur. nk her uzvun

bir zel riyazeti olur. u halde diman riyazeti aksrmak olur ki, o

hareketle tabiat, onda bulunan ezay ve onu genizden bitien habis

rzgarlar iter. Akcierin riyazeti, ksrktr ki, o hareketle tabiat,

onda olan galiz balgam veya gse isabet eden iddetli souu ondan atar.

Uzuvlarn ihtila (serime) illeti bir galiz rizgardr ki, onunla adaleler

ve onlara yapk olan deri hareket eter. Tak ki, o yel onlardan ayrlsa.

titreme, hareket etme kuvvetinin adaleyi hareket ettirmekten aczi srasnda

hsl olur. Nitekim, o, korku, gazap, zihin karkl, gam ve gayretten

meydana gelir. Gsn riyazeti okumadr. Onda yavalkla balayp derece

derece sesi ykseltmek rahattr. Kulan riyazeti gzel sesler ile leziz

nameleri dinlemektir. Gzn riyazeti, gzel eyaya bakmaktr. Elin

riyazeti, yakalamak ve ayan riyazeti gitmektir. Mutedil olan at binme

gzel bir beden riyazetindendir. Bedeni stmasndan ziyade ayrtrandr.

Balanlm iple (salncak) sallanmaktr. Bu, at srtnda mutedil gitme

gibidir. top ve evgan oyunu nefislerin ve bedenlerin riyazetidir. Zira ki,

galip olan sevinli ve neelidir. Malup olan gaml ve gazapldr. Msabaka

dahi nefs ve bedenlerin riyazevtidir. Gemiye binme, karmlar hareket

ettirici ve mideye faydaldr. stiska ve czzam gibi mzmin hastalklar

def edicidir. Zira ki, nefs onda ferah ve elemi ardarda toplaycdr. eer

onda kusma gerekirse, tutmas ki, beden gayet faydaldr. Uzuvlar ovma

dahi, bu riyazetten saylr. Eer ovmak sert hrka ile olursa, kan derinin

dna ekip, rengi krmz grnr. Normal ovma uzuvlara kuvvet verip,

ifrat zahmet verir.

Nefsani skn ve hareketin itidali gerekten ruh hareketlerinin kayna onun

kendisinde olan gazap ve ehvettir. Gazabn ars tehevvr, az cben ve

itadali ecaattr. Bu mutedil hareket bedene shhat, nefse izzet, dnya ve

diyaneti korumaktr. ehvetin ars ere, azl humut ve itadali

iffettir. Bu mutedil hareket bedene shhat, nefse lezzet ve iki cihanda

rahat ve selamettir. ere nefsin istilasi ile akl yendi ise, ona mecezi

ak derler ki, mal-i hlyann bir trdr. O bir hastalktr ki, ounlukla
genlere ve bekarlara rz olup, k olduklarndan bakasndan onlar yz

evirttirir. Bu akn sr ve sebebi, sevgilinin ekil ve emalini ar

derecede gzelletirme ile fikretme ve dnmeye yapma ve devam etmedir.

ounca o fikir ile cima, ehveti dahi bulunur. Bunun alameti renk

sararmas, beden zaaf, ya kurumas, gz morarmas bilinir. Bu n

gznn hareketi gle ve sevinlidir, sanki bir leziz nesneye bakar

gibidir. iah ile, sesi hazin gelir. Onun tavr ve halleri, dzensiz olur.

az uyumaktan seherlerde uykusuz kalr. Eer bir tabib onun nabzna el

basp, nice akran ve yaran vasflarn saysa, hangi isim il enabz

deiip, yznn rengi deiirse o ismi, onun sevgilisi olduunu bilir. Ona

kavuma gibi ila olmaz. Eer ona sevgiliye kavuma meru yol zere mmkn

deilse, ona sevgilisini ktleme ve buuz etme ile ila verilir. Eer, o

akllardan ise, nasihat kabul edip, o sevdadan vazgelir. Ancak onu

kmseme ve alay etme, aka delilik ve sevda deme bu hastalktan kurtarr.

Eer dinlemeyi terk ve cimay oaltma ile acilen ila olunsa, ak onun

tabiatna tahi istila edip, helak olur.

BEYT

Aka feda olana ila yoktur.

Mesih ona tabib olsa bile

Beinci Madde

Zaruri alt sebebden kalan nn itadalini bildirir.

Ey aziz malum olsun ki, top limleri demilerdir ki: Bedenin shhatn

korumaya taahht ve iltizam eden kimseye gerekli itir ki, mehur alt

sebebin kalan n dahi tedbir ile itidal edip, mrnn sonuna dek shhat
afiyetle gide.

Uykunun itidali ve uyankln itidali: Uykunun en iyisi odur ki, sresi

mutedil ola. Yani drt saat geecek kadar dein ola. Hazmolunduktan sonra

kestirirse yani yemem imeden sonra iki saat gemesinde uyku bastrp,

ikinci hazmda bulunma. Eer midesi zayf olan kimse yemek hazmna uyku il

yardmc olursa, nce yarm saat kadar sa taraf zerine yatmak lazmdr.

Ta ki, gda, sa tarafa eit olan mideye karacierin ekmesi ile kolay

olup, karacierin harareti onu sta. ki saat kadar solu zerine yatp

uyumak lazmdr. Tak ki, karacier mide zerine yorgan gibi rtlp, onu

stp, birinci hazmda mideye yardmc ola. Sonra yine iki saat kadar sa

taraf zerine yatp uyumak gerektir. Ta ki ikinci hazm ii karacier

gdann iniine yardm ede. uykunun iteki hareketi uyanklktan fazladr:

Maddenin tabiatn istila bakmndan. Zira ki uyku halinde hararet ieride

ziyade olduundan, maddeye ziyade stn olur. uyankln terletmesi,

maddenin rutubetini istila bakmndan daha oktur. Zira ki uyku halinde

hararet ieride ziyade olduundan, maddeye ziyade stn olur. Uyankln

terletmesi, maddenin rutubetini istila bakmndan daha oktur. Zira ki

uyanklkta hararet da ynelip, maddeyi ayrtrr ve aktr. Kimin ki

uykuda terlemesi sebebsiz ok olur, o, gda ile ya karm ile dolu olur.

Kimin ki uykusu ar ve uzun olur, yani sekiz saatten ziyade uyur kalr,

onun dimanda rutubet stn olur. O, kuru gdalarla uykusu hafif olup,

itidal bulur. Kim ki uykusuzlukla mbtela olur, yani yirmidrt saatte

ziyade uykusuz kalr; o hamam ile rahat bulur. St ve arpa suyu benzeri

rutubetler ile uyku gelir.

Boucu kbus ki, uyuyan uyku esnasnda tahayyl eder ki, zerine bir ar

nesne dp, onu sokup, hareketten menedip, nefsini daraltr; bu boucu

kbus buhar ayrtran uyanklk ve hareketinin yokluu srasnda kann ya

balgamn veya sevdann buhar dimaa kmasndan ortaya kar. u halde

bunun ilac, istifra ile beynin temizlenmesidir.

Yiyeceklerde itidal: Her shhat ki, onun hali zere kalmas murat olunur. o

bedenin keyfiyetinde benzeri ona verilmek gerektir. Eer bozulmu bir

shhati, kendisinden daha iyi olan shhate nakletmek murat olunsa, ona

ztt verilmek lazmdr. u halde vcudunun shhatini hali zere korumaya

zenen kimseye lazmdr ki, gdalardan siah taneler gibi pisliklerden

temizlenmi buday ekmeiyle, mlayim tatllar, koyun eti, kmes hayvanlar

eti ile yetine. Lokmay kk alp, inemeyi ok ede. Meyvelerden ancak

incir, zm kuru zm see. Ama ila olan meyvelere iltifat etmeye. Meer

ki, mizac itidali iin yenile. Veyahut hazr yiyecek onda buluna. Zinhar

itihasz yemek yemeye, stihasn giderip, geri brakmaya. Yaz gnlerinde

souk gdalar, kta scak gdalar ala. Hazmolunmu yemek zerine baka

yemek sokmaya, Yemek saatlerini uzatmaya. Ta ki gdann evveliyle sonuncusu

hazmda karmaya. yemek eitlerini oaltmaya, ta ki hazmda tabiata

aknlk gelmeye, ok olmazsa leziz gdalar en faydaldr. Eki gdalar

zararldr, ihtiyarl abuklatrc ve uzuvlar kurutucudur. Tatl

gdalar, mideyi rahatlatc, bedeni stc ve safray hareket ettiricidir.

Tuzlu gdalar, bedeni kurutucu, safray dourucu ve uzuvlarla kuvvetlere

zarar vericidir. Zararl tatly, eki defeder. ekiler, tatl ile gider.

Tuzsuzlar tuzluyu, tuzlular tuzsuzu mutedil eder. Nefsinden gda itihas

kalm iken, ondan el ekmek lazmdr. Yemek vakitlerini gzetmek elbette

lazmdr, vacibtir. Lakin kt gdalar alm olan, devam etmeyip, yava

yava terk etsin. Yemek vakitlerini drerek, birle yetinsin. Zira ki

gndzde bir kere gdalanmak, bir kere gecede yemek, kartrmak

tabiata mkldr. Zira ki bu iki su, biri birine incelik ve kalnlkta

uygun deildir. Sularn en iyisi nehir suyudur. zellikle pak yerde akp,
her eyden saf gele veya taar zerinde akp, kokumu eylerden uzak ola.

zellikle kuzeye veya batya aka. Yksek bir yeden aaya inip gide.

Kayna uzak olup, uzun sre akmakla incele, nceliinden arl hafif

ola. ok olup, iddetli aka gele. Bu vasflar ile vasflanm olan bir sudur

ki, faziletten nihayet bulmutur. Mbarek nil suyu bu gzelliklerin ounu

toplamtr. Menba suyu hareketinin azlndan kaln kalmtr. Toprak

altnda olan kerizler iinde akan sular sertlik bulmutur. Maara sular ve

kuyu sular onlardan daha serttir. Su imek, yemekten iki saat

gemesinden sonra faydal bilinmitir. Yemek arasnda su imek, hastal

krkler. Hemen sonra imek, bozucu ve ktdr. Lakin midesi scak olan

kimse yemein arasnda ve akabinde su imekle istifade eder. itihas zayf

olan kuvvet bulur. zira ki, o zaaf, hararet okluundan gelir. u halde su

imekle hararet mutedil olur. A karnna ve terli iken, zellikle cima,

hamam, mshil ime kaplarnda, meyveler zerine zellikle kavun zerine su

imek; souk iecekler olduka ktdr. Eer bu vakitlerde susuzlua

tahamml olunmazsa, ocuun meme emdii gibi, dudak ile kse kenar arasnda

yalama ile iip nefesten gemesin. Her nefeste, yudumdan ziyade

imesin. Zira ki, ok olur ki, susuzluk yapc balgamdan veya tuzlu

balgamdan dolay olur. Halbuki su imeye iltifat olunduka, susuzluk

oalr. Eer o susuzlukta sabr olunsa, tabiat o susatan maddeyi eritip,

susuzluk dahi gider. ok olur ki, bunun gibi susuzluk maddesini bal gibi

scak eyler yattrr. Her zaman ayakta su imek hataldr. Ancak zemzem

suyu ifadr.

NAZM

Be yerde su imekten sakn

nk o hastal eker

Hamam, yorgunluk akabinde

Yemek akabinde ve yatakta

Tutma ve istifrada itidal: Vcut shhatini muhafaza edene gereklidir ki,

daima kendi tabiatn mukayyet ve gzetleyici ola. Eer tabiat kabz

olursa, onu incir ve sinemaki gibi ieceklerle yumuatsn. zellikle

ihtiyarlk tabiatna yumuaklk, rahat ve selamettir. Eer tabiatnda ar

yumuaklk bulursa, onu sumak ve kavruk gibi eylerle tutsun. Eer dolarsa

gda fazlalndan midede hasl olup, geirmekle akan duman ile ekime ile

veya sadece arlkla gday bozucu bulursa, o saat kusmaya can atsn. Eer

kusmak ona zorsa veya vakti deilse, sakzla kaynam scak su iip, sa

yan zerine yatsn. Veyahut bir parmak bala ince tuz katsn. Ve pamuk ile

makatnda yarm saat kadar tamaya tahamml etsin. Ta ki, yumuaklk bulup

rahatla o bozucu gda gitsin. Sonra elma gibi mideye kuvvet veren eyleri

yiyip hamamda yatsn. Eer ishal olursa gl yapra, dvlm maz, nohut

sakz, ermeni amuru, fesleen tohumu, tebeir ve kimyon gibi kuru

eylerden yesin. Veyahut elma, sefercen ve eki nar gibi meyveler yesin. Ta

ki, tabiatn yine normale yetsin. Kk ve byk abdesti fazla tutmak

zararldr. Titreme verir ve ihtiyarl abuklatrr. Allm olan

boalmalarn en kolay cima ve hamamdr.

nsan hayatnn temeli mide

Eer balanrsa ki almamal

Eer balanmamacasna alrsa

Drt tabiat muhalif ve serke

Eer glib olursa drtten biri

Elbette rif ve kmil olanlar

Yava yava gitmeli olmamal gam

Balanrsa gnle elem verir

dnya hayatndan gtrr lme

Nice gnler ho kaynamlar

Sker kalptan can koymaz diri

Geici dnyaya gnl balamazlar

Altnc Madde

Shhat durumunda allan istifrann en gzel trleri bulunan cima ve

hamamn itidalini bildirir.

Ey aziz, malum olsun ki, top bilginleri demilerdir ki: Shhatteyken

allan boalmlarn en kolay ve en faydals, cima ve hamamdr. Cimann

en faydals, birinci hazmdan sonra vki olandr. Bedenin hararet,

rutubet ve kuruluunda, boluk ve doluluunda itidali srasnda bulunandr.

Eer o, hata ile bu itidallerin dnda bulunduysa; bedenin hararet,

rutubet ve doluluunda bulunan ciman zarar, onun soukluk, kuruluk ve

boluunda bulunandan daha az ve daha kolaydr. Cima ehveti kuvvet

bulmadka, let dnmeksizin ve bakmakszn yaylmadka, ona ne alma

ile girime, vcuda zararl bir oyundur.

Faydal ciman almetleri odur ki: Onun akabinde vcuda hafiflik, tam nee,

yemek istei ve uyku gele. Ta ki fazla maddenin boalm hsl olmu ola.

zira ki mutedil cima, tabii harareti def ile bedeni ferahlandrr. Yemem ve

beslenmeye bedeni hazrlar. Gazab zayflatp, kt vesveseyi ve sevda

dncelerini giderir. Balgam hastalklarnn ou onunla gider. ok olur

ki, cimay terk edenin menisinden kt buharlar dimana kp, ba dnmesi

ve gz kararmas gibi belalar bana gelir. Meni buhar, bedenin

iinde hapsolup, kaplarna dolduunda husyeleri ier, kask acs ve beden

arl hsl olur. Cima yapldnda srakte hafiflik ve ifa bulur. ok

cima, endam boaltr, kuvveti drr ve gz zayflatr. Mbtelasn

titretip, sinirlerini boaltr. Acuzeye, irkine, hastaya, kk bkireye

ve uzun sredir cima olunmayan dula cimadan kanlmak elzemdir. Zira ki

bular, elbette kuvveti eker, leti yumuatr, rutubeti kurutur ve znt

verir. Pimanla sebep olur. Livata, tabiata aykr ve zararldr. zira

ki ihanet ve eziyeti toplar, inzal zevkini nler. Gen ve gzel kadnla

cima, vcuda shhat, hislere kuvvet verip, tabiat mesrur ve kalbi huzur

dolu eder. Zira ki tabiat ona eilimli olduundan, meni boalmas ok olup,

o fazla madde bedenden gider. Cima ekillerinin en iyisi odur ki: Kadn

srt zerine yatrp, alm baldrlar arasnda dize gele. nce uyun,

konuma ve iltifat ile gs, dudak ve yanan pmeli. Gs ve kasn

ovmal. Sonra letiyle bz'a srmeli ve kadnn gzne bakmal. ta ki

ehvetin iddetinde ikisi de eit ola. Vakta ki kadnn gz deiip,

gsnden menisi ayrlmakla ister ki erkei gsne ala. O zaman zerine

dp, sokma ve ekme ile inzali vaktine hazr ola. nzalden sonra kadnn

karn zerinde bir miktar kala. Ta ki iki meni karp, rahme girmeye yol

bula. Evlat arzu eden bu dab zere hareket kla. Ta ki inzal kolay olup,

kadn dahi ondan lezzet ala. Tam bir ocuk vcuda gelip, hepsi fiyet bula.

Boalma tamam ola. Zinhar kendi yatp kadn zerine almasn. Ta ki artan

meni mesane yolunda kalmasn ve onda kokuup, hastlak olmasn. Bz'n

rutubeti ona damlayp, ondan, ondan, mesane iltihab kalmasn. Cima tahrik

eden eylerin biri, insanlarn cima ettiine muttali olmaktr. Biri kadn

seslerinin namesini duymaktr. Biri dahi hayvanlarn cima ettiini

grmektir. biri de cima ile ilgili hikayelerdir. Kask kllarn kesmek te

ehveti uyandrr. Bu durumda baka eyler dnerek, bu arzuyu yenmek

gerekir.

BEYT
Nazar- ehvet iin rup-u zenan a olsun

Zeni olmazsa kiinin sa eli sa olsun

Deyip, eliyle istimna etmek, znt ve skntya sebebtir. Cima ile

boalm terk edinin cildinin iinde olan hararetle rutubetten bit oluup,

harekitiyle rer. Kh olur ki, bit bedende defaten hsl olur. bu derece

oalr ki, rengi sarartp, uykuyu karr ve ehveti keser. Onun iin

erkekler ziyade bitli olur. Onun ilac beden ve elbiseyi temizlemede

ihtimamdr. Tuzlu su ile ykanmaktr. Sonra tatl su ile ykanma ve ipek

gmlek ile tamamdr.

Hamamn en iyisi, binas eski, ii geni, suyu tatl, scakl orta

olandr. Onun ilk odas souk ve rutubetli, ikincisi scak ve rutubetli,

ncs scak ve kuru olandr. Bylece vcud shhatini koruyup, ter

boalm iin hamama giden onun scak olan nc odasna yavalkla

girsin. Ondan ktnda yine yava yava dar gelsin. Hamamn iinde

uzun bekleme, baygnlk, bulanklk, ztrap, kuruluk ve hafakan verir.

Mizac kuru olan, suyu havadan ok kullanmaldr. u halde rutubete

iddetli ihtiyacndan, evinin demesine su serpip yatmaldr. Rutubetli

buhar oaltmak iin, hamamn iine su dkmeli ve hapsetmelidir. Mizac

rutubetli olan havay, sudan ok kullanmaldr. u halde ayrma ve

kurumaya ihtiyacnn okluundan, su kullanmadan nce, ok terlemelidir.

Shhatini koruma bakmndan hamamda ok ter ayrmas gerekir. Zira ki

cildi, rutubetli ve kzarmtr. Beden prsmeye ve sknt gelmeye

balarsa, o vakit sratle darya gelmelidir. Hamamdan sonra, rtnme ve

kurulanma her mevsimde ziyade klnmaldr. Zira ki beden, hamamn

havasndan daha souk olan havaya kar. Beden hamamn suyundan emip,

ektiinden, onun riz hareketi, ondan sretle gidiy, tabii olarak souk

olan su, soukluunu bulduunda, bedeni dahi soutur. Eer hamam, yemekten
sonra vki olduysa, bedenin yalanmasna sebeb olur. Lakin sirke bal

ierse, hastalktan emin olur. tidal zere yalanr. Eer hazmolunduktan

sonra hamama giderse, yalanr ve hastalktan emin olur. Midenin bo olduu

zaman hamam yapmak, bedeni kurutur. Zira ki asl hareket ile araz harareti

toplar. Riyazeti az olan kimse, hamamda terlemeyi oaltsn. Ta ki riyaz

hareketlerle ayracak fazlalklar, hamam ile ter olup gitsin. Bu boalma

ile vcut, mizacnn itidaline yetsin.

Souk su ile ykanma, genlerin bedenine g verir. Yaz gnlerinde, le

ncesi scak mizacl ve normal etli olan kimselere shhattir. Ama

ihtiyarlarn, ocuklarn, ishal ve nezlesi olann, hazm eksik olann

bedenine zarar ve ziyan eder.

Kltrl kaplcalar kullanma, yani kkrtten kaynayan ve galeyan eden

scak su ile ykanma, fazlalklar atc, titreme ve felce ilatr. Uyuzu

iyiletirir, mafsal ve romatizmaya ifa verir. Maden sularn hepsi, beden

kokularn giderir, yaralara merhemdir. Bu ilalarn vcuda olan

menfaatlerini Allah Tal en iyi bilir.

Yedinci Madde

ok kullanlan ila ve gdalarn tabiat ve menfaatlerini, zellik ve

hkmlerini (ebced) harflerinin terkibince bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, tp bilginleri demilerdir ki: Herkes kendi

vcudunun hekmi olmaldr. Kulland ila ve gdalarn tabiat ve

menfaatlerini bilmelidir. Her birisini hkmyle kullanmaldr. Ta ki vcudu

shhat zere kalmaldr.

Gdalardan her birinden her bir deva ki, insan bedeninde keyfiyetiyle tesir
eder. Gerek o ila, insan bedenine gelip, onunla beden kendi tabii

hareketinden uyanrsa; eer bedene insan keyfiyetten ziyade tesir etmezse,

o ila mutedil; eer bedene keyfiyyetten ziyade tesir ederse, o ila

itidallerden ve o keyfiyetten yana dardadr. u halde eer o tesir az

olup, hissedilmezse, o ila birinci derecedir. Eer bedene zarar verirse,

lakim zarar helak edici deilse, o ila nc derecededir. Eer zarar

lme varrsa, o ila drdnc derecededir. Ona zehir ila ad verilmitir.

Gdalarn da hkmleri, bu ilalar gibi bulunmutur. Hepsinin hkmleri

hece harfleri tertibiyle aklanmtr.

(ELF)

briim: Scak ve rahattr. zellikle ham faydaldr. Kurusu, bit

tremesine engeldir.

csas (erik): kinci derecede souk ve rutubetlidir. Onun tatls mideyi

bozar ve ishal eder. Ekisi, kalbi teskin edip, safray sker. Eksisi,

tatlsndan daha az ishal eder.

Ispanak: Birinci derecede souk ve rutubetlidir. Gdas iyidir. Scak ve

kuru olan akciere ve gse faydaldr. Karn yumuatr. Bel ve srttaki

kan arlarn giderir.

Eftimon: Bir kuru ottur ki, birinci derecede kuru ve ikinci derecede

scaktr. Kokusu msekkin, dkn ve yallara faydaldr. Sevda

hastalklarn ve balgam gidericidir. Sara ve malihlyay defedicidir.

Genleri ve hararetlileri susatr.

Anason: Bilinen bir tohumdur ki, nc derecede kurutucu ve stcdr.

Bbrek, mesane, rahim, karacier ve dalak tkanklklarn aar. Yeli

ayrtrmada tam etkisi vardr. Ba ars ve safrav hastalklar teskin

iin buhar ve suyu faydaldr. Ezilmii glya ile kulaa damlatrsan,

kulak iinde arpma ve dmeden rz olan arlar dindirir. Bevli ve hayz

sker. Balgamdan doan susuzlua faydaldr. St ve meniyi oaltc,

zehrin zararn gidericidir.

smet: sfahan srmesi denir. ldrc kurun madeninin cevheridir. Birinci

derecede soutucu ve ikinci derecede kurutucudur. Ekisiz kurutucu ve

kabz edicidir. Gz kuvvetlendirir, burun kann keser.

rz (pirin): Bilinen gdadr ki, birinci derecede stc ve ikinci

derecede kurutucudur. Suyuyla ykanmak, uzuvlar kirden pak eder. Yenmesi,

mideyi temizler. St ile piirilmesi meniyi fazlalatrr.

(BE)

Basal (soan): kinci derecede kurutucudur. nc derecede stcdr. O,

ayrtrc, kesici, yumuatc ve acdr. Damarlarn azlarnn amak,

onun halidir. Kuvvetlisi, yz kzartr. Tuz ile siili skker. Normal

olarak yenmesi, mide ve itihaya kuvvet verir, ok yenmesi, ba ars yapar

ve akl hafifletir. Pimi soan ok gdaldr. Lakin susatcdr.

Parlamaya faydal, basur azlarn acdr. drar kuvvetlendirici,

tabiat yumuatc, zehirli rzgra faydaldr. Pimii yarann zerine

sarlrsa, ary dindirir.

Btth- asfar (kavun): Birinci derecede stcdr. Sratle safraya

dnr. Onu sirke bal dzeltir.

Btth- ahzar (karpuz): kinci derecede rutubet verici ve soutucudur.

Bedeni kirden aar. drar oaltr. Mesanede oluan ve bbrekte peydalanan

talar drcdr. Yemek ile yenmesi faydaldr.

Beyz (yumurta): En iyisi, ya iinde yar piirilen tavuk yumurtasnn

sarsdr. En faydals, taze olan yumurtadr. Sars hararete, beyaz

souklua ziyade meyilli olmutur. ikisi dahi rutubetli ve faydaldr.

Beyaz yze srlse, gne tesirini ve ate scakln manidir. Sars bal

ile kartrlp, yzdeki sivilcelere srlse, onu giderir. Beyaz,

gz arlarna, boaz sertliine, ses kesilmesine, nefes darlna, ksre

ve kann havalandrlmasna faydaldr. Tavuk yumurtas, abuk nfuz

edici, en iyi kimyon ve en ok gda ve meni vericidir. Bayat yumurtann

sars kabz edicidir. Dvlm maz ile ishali kesicidir. Yumurta et

kuvvetindedir. zira ki o, hayvann czdr. Belki kuvvetli hayvandr.

Bazican (patlcan): kinci derecede stc ve kurutucudur. Sevda, ba

dnmesi, tkanklk, uyuz ve czzam dourur. Rengi bozar, sar ve siyah

eder.

Bindk (fndr): Hararet ve kurulua meyillidir. Hazm ardr. Cins

kuvveti artrr. Ba ars ve mide bulants dourur. Dimaa yararl olup,

ksr defeder.

(CM)

Ceviz: Birinci derecede kurutucu ve ikinci derecede stcdr. Onun

ba ars vardr. Hazm gz ve harareti oktur. zellii, az tebirdir.

Bal ile souk mideye faydas iyidir.

Hindistan cevizi: kinci derecede stc ve kurutucudur. Gz

kuvvetlendirici ve sebel hastalna faydaldr. Kokusu gzel, yemei

hazmettiricidir. karacier, dalak ve mideyi kuvvetlendirici, idrar

getirici ve tabiat kabzedicidir.

Cbn (peynir): Tazesi, rutubetli ve soutucudur. Eskisi, stc ve

kurutucudur. Normali gda vericidir. Tuzlusu eski olursa zayflatcdr.

Mesanede ta yapar.

Czr (havu): Asl ikinci derecede hararet verici ve birinci derecede

rutubetlidir. Mideyi frc ve ehveti dalgalandrcdr. Onun tohumu

idrar getirir.

(DAL)

Darn: nc derecede stc ve kurutucudur. Olduka latif ve ekicidir.

tkanklklar acdr. Her bozukluu dzelticidir. Onun ya, ac,

ayrtrc ve eriticidir. Faydas, yzdeki siillere ve titremelere

oktur. Ba ve gs arlarna faydaldr. Souk nezleyi, rutubetli

ksr defeder. Mideyi kuvvetlendirici, kalbi acdr. karacier

tkanklna, rahim ve bbrek arlarna faydaldr. Gz perdelenmesini ve

kararmasn defedicidir.

Dik ve dcac (Horoz ve tavuk): Horozun en iyisi, henz tmeyenidir. Tavuun

en faydals, yumurtlama vakti gelmeyendir. Horoz orbas, mafsal arsna,

titreme, mideye, yele ve kulunca iyi gelir. Tavuk eti, akl glendirir,

tabiat aar, meniyi artrr, sesi saflatrr.

(HE)

Herise (Kekek): Bir tannm gdadr ki, et suyu ile piirilmi, budaydan

hsldr. O, kuruluk ve rutubette stc ve mutedildir.

(VAV)

Verd-i ahmer (krmz gl): Birinci derecede soutucu, ikinci derecede

kurutucudur. Tohumu yaprandan ziyade kabz edicidir. Onun kurusu dahi,

ziyade kabz edicidir. O, tkankl ac, sevday yattrc, i

uzuvlar kuvvetlendiricidir. Glsuyu, baygnla faydal, ateli

ba arsn gidericidir. Beden kokusunu gzelletiricidir. Terbiyelenmii,

scaktr ki, mide ve karaciere kuvvet verip, hazma yardm eder. Tazesinden

on dirhem kullanan, ishal olup, on defa tuvalete gidendir.

(ZI)

Zaferan: Birinci derecede kurutucu ve ikinci derecede stcdr. Rengi

gzelletirir, idrar oaltr, ehveti drr, tkankl zer ve

damarlar aar. Lakin kabz vardr.

Zencefil: kinci derecede kurutucu, ikinci derecede stc ve rutubet

vericidir. Cins istei kprtr. zelliiyle karacier ve midenin

soukluuna uygun gelir. Onunla mide rutubeti gider. Tabiat dahi yumuaklk

bulur. Onun kullanlmas yaramdan iki dirheme kadar faydal olur.

Zeyt-i ham (Zeytinya): Birinci derecede souk ve kurudur. Dalndan

koparlan zeytin itidal zere stcdr. rutubete eilimlidir. eskisinde

hararet ziyade hsldr. Her gn zeytin srnmek, salar kuvvetlendirir ve

beyazlar drr.

(HA)

Hnna (kna): kinci derecede soutucu ve kurutucudur. Ayrtrc, ac,

kurutucu ve kabz edicidir. Ateli ilikler ve balgam iin piirilmesi

faydaldr. Ya, sinirleri yumuatc, zorluklar zc ve defedicidir.

Hmmes (Keten tohumu): Birinci derecede stc ve kurutucudur. Siyah ve

krmzs iyisidir. Makbul bydr ki, srt arsna faydaldr. Di

etlerindeki ve yzdeki ilikleri giderir. Sesi saf edip, dier tanelerden

daha gdal olduu ayidir. Pimii, nefese faydaldr. Talar, bbrek ve

mesaneden drr. Keten tohumunun tesiri, meniyi oaltma ve ehveti

kamlamadr. drar ve doumu kolaylatrr.

Hnta (Buday): Hararet ve rutubette mutedildir. nsann hararet ve

rutubetine muadildir. Onun tanesinin hazm yavatr. Krmz iri buday en

iyisi, en kuvvetlisi, en lezizi en gdalsdr.

Hamam (Gvercin): Bunun uan, yavrusundan hafif ve gdaldr. Yavrusu daha

scak ve daha rutubetlidir.

(TI)

Tn-i Ermeni (Ermeni amuru): kinci derecede soutucu ve kurutucudur.

Tabiat, kan gayetle tutucudur. Basur ve banlara iilmesi ve srlmesi

faydaldr. Uzuvlarn prsmesini ve ateli nezleyi iyiletirir.

Tabar (Hint hyar): kinci derecede soutucu, nc derecede stc ve

kurutucudur. Kalbi kuvvetlendirir ve ateli hafakan giderir. Safradan olan

hastalklara faydaldr. Mide hararetini ve iltihabn, karacier

hararetini teskin eder, ateli hummalar durdurur.

(YE)

Yaktin (Kabak): kinci derecede souk ve rutubetlidir. Dnmesi seri,

karmas iyi ve gdas latiftir. Koruk, sumak, sefercel veya eki nar ile

kaban piirilmesi, safraya faydaldr. Lakin kulunca zarar ok fazladr.

Bal ile piirilmesi, onu da giderir.

Sekizinci Madde

ok kullanlan gda ve ilalarn isim ve hkmlerini (kelemen sa'fes)

harfleri srasnca bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, tp bilginleri demilerdir ki:

K- Kafurdur: nc derecede souk ve kurudur. Afiyet verici olup,

hararetli ilikleri gidericidir. Ba arsn geiricidir. Atelilerin

hislerini kuvvetlendirir. Uyku getirici, cins istekleri artrcdr.

Kehrib: Birinci derecede scak, nc derecede kurudur. Kandaki nefesi

(oksijen) tutucu, atee faydal ve ishali kesicidir.

Kimyon: kinci derecede scak, nc derecede kurudur. yeli ayrtrr.

drar zorluuna faydaldr. Kurutucu ve kabz edicidir. Yaralar

yaptrc, talar drcdr.

Kem'e (mantar): Hkm sert, gdas ktdr. Ancak onun suyu iyidir. gz

parlatr.

Kereviz: Birinci derecede scak, ikinci derecede kurudur. Ya ayrtrr.

damar azlarn aar. Ary msekkin, kokusu gzel ve cins arzuyu

krkleyicidir. Karaciere, bbreklere, dalaa ve mesaneye faydaldr.

Kilye (bbrek): Scaklk ve souklukta mutedildir. Bir miktar kurudur.

Hazm zor, karm kolaydr.

Kebed (karacier): Scaktr. Bbrekten iyidir, yisi rdek ve tavuk

karacieridir.

Kira (paa): Tabiat yumuatcdr. Hazm kolay, ksr giderici,

fazlalklar azaltcdr.

L- Lbiya (brlce): Kurudur. Lakin onda fazla bir rutubet vardr ki,

karm, balgam rutubetidir. Gs yumuatr, idrar tutar. Akcier iin

dahi gzeldir. Onun slah karabiber, tuz ve sirkedir.

Lz (badem)0 Tatls, rutubetinden yana mutedil, acs ikinci derecede

scaktr. ilmesi durumunda idrar tutar. Ac bademin gdas az, ama ve

kusturmas oktur. Tatl bademin saylan tesirleri zayf ve hafiftir. Lakin

bedeni yalandrr ve ksr defeder. Karacier ve dalak tkanmasn

aar.

Leben (st): Kadnlarn st, hayvanlarn stnden daha faydaldr. Zira ki

insan mizac hepsinden mutedildir. Kadnlarn stnn en iyisi, gsnden

emilendir. Her st ki, oktan salmtr, kt bulunmutur. Her hayvann

ki, hamilelik mddeti insannki kadar olann st, inek st gibi, iyidir.

Stn suyu, scak, yumuatc ve ykaycdr. Onda hi ekilik olmaz. Onun

zellii, yakc safray ishaldir. Eftimon ile yakc sevday dahi

mshildir. Yourt, souk ve kurudur. Taze yourt, rutubetli ve scaktr.

Btn st trleri, bedeni kuvvetlendiricidir. Zira ki, hepsi kan

kuvvetindedir. Bal ile iteki yaralar temizler. Dimaa kuvvet, meniye

okluk verir. Stn hepsi, ehveti krkler. Scak ve kuru mizal olan az

safraya faydaldr. ksr def eder. Lakin balgamllara zararldr. Zira

ki onlardan harareti, onu hazmedemez. Kana dntremez. htiyarlara rutubet

verdii iin, faydal ve uygundur. bal ile onlarn hazmn kolaylatrr.

ok olur ki st, karn boaltp, barsaklardaki fazlalklar karr. Sonra

bedende dalp, tabiat kabz edip, itidal zere gider. st mahsulleri

ikinlik verir. Piirilirlerse hazm kolaydr.

Lba (az): Onun hazm yava, karm kt, bal dzelticisidir. Her st,

karacier boluunu tkar. Ancak deve st tkamaz. ok st, vesvese ve

unutkanla ilatr. Lakin dilere ve dietlerine zararldr. Gz karartr.

Onun slah ekerdir. ekerli st, rengi gzelletirir, bedeni yalandrr.

St cinsinin bileimi, sulu, peynirli ve yaldr. nek stnn ou

yaldr. Deve stn ince olduundan suludur.

Lahm (et): En faydals toklu etidir. Buza ve olan fazla ksm azdr.

Her hayvann erkei, yal ve siyah, daha lezzetli, daha hafif ve daha

iyidir. nek eti, kei etinden kurudur. Kei eti, koyun etinden kurudur.

Hazm zor ve tutucudur. Deve etinin gdas ar ve hazm zordur. Tavan

eti, scak ve kuru olduundan sevdas oktur. Et cinsinin gdas bedeni

kuvvetlendiricidir. Sratle kana dnr.

Lden: Birinci derecede kuru, ikinci derecede scak ve latiftir. Rahim

hastalklarna faydaldr. Sa dklmesini nler. Az kapanmayan akar

yaray kapatr.

M- Mastii (Kendir): kinci derecede scak ve kurudur. Gayet latif,

ayrtrc ve kabz edicidir. nce balgam gidericidir. Balgam eker.

ksr giderir. Kan tkrmeyi keser. Mideyi yumuatr ve glendirir.

Milh (tuz): Birinci derecede kuru, nc derecede scaktr. Ziyade

ayrtrmas, kurutmas ve parlatmas vardr. eitli yelleri giderip,

donmu karmlar str ve eritir. yarm dirhem kadar iilmesi kifayet

eder. Kavrulmu tuz ile dilerin kiri gider. Tuzu normal olarak kullanma,

rengi gzelletirir, gday oluturur, fazlalklar karr. shal

ilacdr. effaf ve billur beyaz tuz, olmam balgam, siyah tuz, balgamla
sevday kuvvetle sker.

Muluhiya (Ebe gmeci): Birinci derecede souk, ikinci derecede

rutubetlidir. Karacier tkankln aar.

Mimi (Zerdali): kinci derecede rutubetli ve souktur. ekirdeinin ya

ikinci derecede scak ve kurudur. Basurlara faydaldr. Zerdalinin karm

abuk bozulur. Kurusu, susuzluu teskin eder. O, mideye eftaliden hotur.

N- Nil otu: Birinci derecede scak, ikinci derecede kuru ve nc derecede

kabz edicidir. Zayfl keser, yzdeki sivilceleri giderir. Yeni cerahate

faydaldr. Yaprandan ivit boyas olur.

Nane: Kuru ve scaktr. Onda ayrca rutubet vardr. Mideyi hemen str ve

kuvvetlendirir. Hazma yardmcdr. Balgam ve kan kusmasn nler. Meniyi

oaltr ve cins arzular krkler. Yapra ste konsa kesilmesini nler.

Nahale-i dakik (ince kepek): Birinci derecede souk ve kurudur. Yumuatc

ve zel kuvvet vericidir. Zaferen ve macunla srlmesi, yzdeki sivilceleri

giderir.

S- Sumak: kinci derecede souk, nc derecede kurudur. Kabzedici,

kuvvetlendirici, tkayc ve tutucudur. Safray bolua eker, kan

durdurur. ileri ve urlar giderir. Di arlarn keser, susuzluu teskin

eder, mideyi dzeltir ve itah aar. Sa siyahlatrr. Baylmalar

nler.

eker: Birinci derecede rutubetli ve scaktr. Eskisinde kuruluk vardr.

Semen (hayvan ya): Birinci derecede rutubetli ve scaktr. Zehirlenmelere

faydaldr. Boaz ve gs yumuatr ve ayrtrr. Fazlalklar dahi

azaltr. Badem ile tesiri oktur.

Sefercel: kinci derecede souk ve kurudur. Kendisi ve iei

kabz edicidir. Ekisi tatlsnda ziyade kabz edicidir. Her tr, susuzluu

teskin edici ve idrar getiricidir. ehveti kuvvetlendiricidir. zellikle

bal ile dahi mideye kuvvettir. ekirdeklerinin suyu, tabiat yumuatr.

Kabzl akabinde nler. Akcieri yumuatr, ksre faydaldr. ok

alnmas kulun yapar.

Semek (balk): Rutubetli ve souktur. yisi kdr ki, kan az ve tad

leziz olup, sratle bozulmaya, Akc lan tatl su iinde doup kl ok

olmaya. Yahut tuzlu denizlerden tatl nehirlerin akna kar hareket

edip, onda kalmaya. Deniz balklarnn iyisi odur ki, ok bayat olmaya. Ona

tuzun kuvveti stn olup, scak ve kuru olmaya. Taze balk, sulu balgam

yapar. abuk bozulduundan, scak olan mideden bakasna faydal deildir.

Balk etini bozan, rutubetliler ve stllerdir. Onu tatllar dzeltir.

Ayn- Anber: kinci derecede scak, birinci derecede kurudur. mide,

karacier, klb, his ve kuvvetleri glendirir. Anber, msekkinden ziyade

mutedil ve dima hastalklarna devadr.

Ud: kinci derecede kuru ve scaktr. Mide, karacier, kalb ve his kuvveti

iin faydas vardr. Tkankl aar. Dimaa gayet faydaldr. ltihab

iyiletirir ve yeli defeder.

Asel (bal): kinci derecede scak ve kurudur. Parlatc, ac ve

ekicidir. Kokumaya manidir. Karmlar dahi, biti ldrr. Yaralar

temizler. Gz kararmasn giderir. Mideyi kuvvetlendirir ve itihay aar.

Karn dzeltir. Yaraya srlrse ila olur. Zift ile ok etkili ve

ekicidir.

Ineb (zm): Kabuu souk ve kurudur. i rutubetli ve scaktr. ekirdei

hem sou, hem kurudur. Gdann iyisidir. Mideyi ve ehveti kuvvetlendirir.

iyisi olmuudur. Asmada olan beenileni ve siyah yararldr. Mesaneye

zararldr. Tatl nar onu dzeltir.

F- Fzza (gm): Souk v kurudur. Hafakan nler. Suyu, mide ve kalbe

faydaldr. Uykusuzluu giderir.

Fstk: kinci derecede kuru ve scaktr. Onda fazladan rutubet te vardr.

Kalbi kuvvetlendirir, karacier tkankln aar. Faydal iltr.

Fcl (turp): Gdas az, balgam ok ve karacier tkankln acdr.

Bit dourur. Bedendeki yelleri ayrtrr. Kurtlar ldrr. Yemek hazmna

yardm oktur. Lakin hazmolunmas zordur.

Flfl (biber): Drdnc derecede kuru ve scaktr. Siyahndan ziyade

beyaznda hararet vardr. Krmzsnn kuruluu daha azdr. Biberler, mide

ve barsaklarda olan kaln yelleri ayrtrr. Yapk karmlar kesip,

sinir ve adaleyi str.

Sad- Sandal: kinci derecede souk ve kurudur. Srlmesi ve iilmesi scak

iliklere, ateli ba arlarna ve hafakana faydaldr. Scaklk ve acdan

olan mide zayflna uygundur.

Sa'ter (keklik): kinci derecede scak ve kurudur. Latif, ayrtrc ve

faydaldr. ilmesi, kokuyu giderir. Mideyi kurutur. drar getirir. Gz

kuvvetlendirir. Kask arlarn kesicidir.

Sumg (aa sakz): Kurutmas kuvvetlidir. En latifi arap sakzdr. Zira

ki o, gs sertliklerini zp, barsaklara kuvvet verir. Renkli haberlerle

yazmay gzelletirir.

Dokuzuncu Madde

ok kullanlan ila ve gdalarn isim ve hkmlerini (karaet) harflerinin

srasnca bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, tp bilginleri demilerdir ki:

Kaf - Kusa (acur): Kavunun bir trdr. Hyar gibi uzun olur. kinci

derecede rutubetli ve souktur. Olmuu gzeldir. Hararet ve safray teskin

eder. Lakin karm ve bozuumu ate dourur. Olmuunun bozulmas daha

seridir. Koklamas baygnla faydaldr. Susuzluu keser. Mesaneye

uygundur. drar ve tabiat yumuatmas vardr. Hyar ise, acurdan daha

souk ve latiftir. iddetli ateleri giderir. idrar iin olduka

faydaldr. Az kere mide ve bbrek arlarna iyi gelir. Bunun dzeltilmesi

tuz, bal veya zeytinyadr.

Karanfil: kinci derecede scak ve kurudur: Kalbi kuvvetlendirir, basuru

giderir. Koklanrsa uyku getirir.

R- Reyhan: Birinci derecede scak ve kurudur. Kalbi kuvvetlendirir. Basuru

giderir. Koklanmas uyku getirir.

Ravend: A karnna iki dirhem kadar sabah iilmesi yara, kir, dk,

arpma, karacier, mide, ftk, kask, bbrek ve mesane iin faydaldr.

Razyane: Onun birisinin hararet ve kuruluu nc derecededir. Bahede

yetieninin hararet ve kuruluu ikinci derecededir. Gz kuvvetlendirir.

Karacier tkankln aar. drar dzeltir. Souk su ile mide iltihabn

giderir.

Reybas: kinci derecede souk ve kurudur. Kan ve safray sker. Harareti

teskin eder ve keser. Usaresiyle srme, gze faydaldr. Yaralar ve safra

ishalini giderir.

Rumman (nar): Tatls, birinci derecede souk ve rutubetlidir. ekisi

ikinci derecede souk ve kurudur. kisi, safray keser, da fazla akntya

engeldir. Ekisinin bal ile macunu, kulak arsna faydaldr. Yeili ok

idrar yapar. Ekisi, mide iltihabna faydaldr. Boaz ve gs

sertletirir. Tatls, onlar kuvvetlendirir ve yumuatr. Ateli ksre

engeldir. Her trl hafakan defeder. yisi, sulu olandr.

n - ar (arpa): Birinci derecede souk ve kurudur. Gdas budaydan

azdr. Arpa suyu, unundan gdaldr. Arpa suyunun un ile karm, gs,
ksrk ve yz sivilcelerine iyidir.

uniz: Siyah tanedir. kinci derecede scak ve kurudur. Scakl ciladr.

Kokusu ayrtrcdr. Kokusu ayrtrcdr. Basuru giderir, kanndaki

kurtlar ldrr. Keten torba iinde iki dirhem nohut ve ayranla

kartrlp alna konursa, nezleye faydaldr.

T - Temr-i Hint (Hint hurmas): kinci derecede souk ve kurudur. Mideyi

kuvvetlendirir, safray giderir. Kusmay teskin eder, susuzluu keser.

Tffah (elma): Onun tatls, normale yakn scakla meyyaldir. Onda

fazladan souk bir rutubet vardr ki, onunla iirir. Ekisi ok souk

olup, rutubeti azdr. Ezilmii harareti keser.

Tin (incir): Onun tazesi az rutubetli ve scaktr. ok su ve gdas vardr.

mideden hemen emilir. Kurusu latif ve scaktr. Btn meyvelerden

gdaldr. Olmuu itidale yakndr. Etli yaralar iyiletirir ve yumuatr.

Harareti msekkindir. Cerahatli kan dondurur, donmu olan eritir.

Hastalklarla bozulan renkleri dzeltir. Macunu, banlar oldurur. Tozlu

balgamn hararetini yattrr. Mzmin ksr giderir. Akcier ve gse

faydaldr. Karacier, dalak, bbrek ve mesane tkanklklarn aar. A

karnna incir yemek, gdann gei yollarn aar. Badem ve ceviz ile

yenmesi oktur. Lakin ar yiyeceklerle yemek iyi deildir. sabah sirke

iinde sulandrlm er incir yiyen, ateli hastalktan kurtulur.

Safradan zarar grmez.

Dut: Beyaz incire yakndr. Lakin ondan az gdaldr. Mideye ktdr.

krmzs rutubetli ve souktur. Onda kabz etme vardr. Boazdaki ileri

giderir. Yenmesinde ve suyunda itiha ve gda kuvveti vardr. Gdalar

mideden abuk, barsaklardan yava geirir. drar artrr.

Se - Sum (sarmsak): Asl nc derecede scak ve kurudur. Suyu

deitirmek iin, mzmin ksrk ve gs arlar iin gayet faydaldr.

Asalak ve kurtlar dker. drar getirir. Bitleri ldrr. Buharnn

okluundan ba ars yapar ve gze zararldr.

Selc (kar): Hapsedilmi olan duman hararetinden susuzluk verir. Mide ve

sinire zararldr. Dilerin hararetten doan arsn teskin eder.

H - Haha: kinci derecede souk ve kurudur. Siyah urup ve macun olarak

nc derecede souk ve uyutucudur. Yenmesi nezleyi nler.

Hatmi: ebboy ieidir. tidal zere scaktr. Onda, erdirici, yumuatc,

ayrtrc ve gevetici zellikler vardr. Mafsal arlarn ve titremeyi

nler. Tohumu ateli ksr keser. Yapra gs ikinliklerini

giderir. Kaynatlan kk, barsak ve idrar yanmalarn, makat

ikinliklerini ve ishali giderir.

Huh (eftali): Birinci derecede rutubetli ve ikinci derecede souktur.

abuk bozuan ve yumuak tabiatldr. yonca suyu ve yapraklar ile kulak

kurtlarn ldrr. Gbee srlmesi veya iilmesi karn kurtlarn

ldrr. ok besleyicidir. lakin gdas zararldr. Yemekten sonra yemek

iyidir.

Hal (sirke): Hararet ve rutubetten bilemitir. Soukluu oktur.

Kaynatlrsa soukluu azalr. Kan inceltir, safray sker. Sevdelilere

zararldr. Balgama zttr. Hazma yardmc ve uyuzu nleyicidir. Yanklara

iyidir. Gl ya ile ba arsna faydaldr. Azda gargara edilirse

di arlarn keser.

Hubz (ekmek): En iyisi temiz buday unundan olandr ki, ince elenmi olup,

mayas tuzlu ve hamuru normal olandr. Tandrda piirilmelidir. Buna yakn

olan, frnda piirilen somundur. Ekmein sca zararl, souu

yararldr. Peksimetin gdas oktur. Sert ve kuru olduundan nfzu

yavatr. elenmemi un ekmei tabiat yumuatr. pide lezzetlidir. Fakat

sertlik verir. St ile yourulan ok besleyicidir. Fakat zor sindirilir.

Siyah buday ekmeini su ile yemek, imanlatr. Shhati korur.

Harmil (zerlik): nc derecede scak ve kurudur. Balgam sker. Mafsal

arlarn giderir. Uyuzu izale eder. ikinlikleri indirir. Ba rutubetini

temizler. Ya, kulak arsna faydaldr. Bal ile a karnna yenmesi,

akcier tkankln giderir.

Ze - Zeheb (altn): Latif ve mutedildir. Toz, sevdev hastalklara ilatr.

Kalbi kuvvetlendirir. Hafakan nler. Azda tutulmas az kokusunu

giderir.

Dad - Zarur: kinci derecede scak ve kurudur. Yaralar temizler.

Gayn - Galiye: Kymetli bir trdr. Sert ileri urlar yumuatr ve ok

derde ilatr. Souktan olan ba arsn giderir. Tanmas rahim arsn

giderir.

Btn ilalar ve gdalar, Hak'kn tesiri ile etkileyici olduu muhakkaktr.

Bu saylanlarn zann sebeblerden olduuna, tbb hastalklar kesin

delildir. u halde btn sebeb ve eyalardan tesir eden ancak sebebleri

yaratandr ki, herkese o, zarar ve yarar verendir. Burada, ilim ikidir,

tp ve din ilmi, szndn bu miktar yazlma ve aklama, tp ilminin

hlasasdr. Geri kalanlar, tabibler arasnda ayidir.

Onuncu Madde

Vcut shhatine ait olan yeme ve imenin db ve kaidelerini ve baz

yiyecek ve meyvelerin fazilet ve faydalarn bildirir.

Ey aziz, malm olsun ki, muhaddisler demilerdir ki: Peygamberlerin (selm

onlara olsun) detleri srekli arpa ekmei yemektir. habib-i Ekram

Sallallahu aleyhi ve sellem hazretlerinin yedii ou zaman o ekmek idi.

Veya ince buday ile kark olan arpa ekmei idi. Arpa ekmei ile gece

ard arda doymayp ou vakitleri a ve susuzdu. u halde tenbih ve beyan

buyurmutur ki, gndz beyazl ve gece karanl iinde ikier kere yemek

ve imek israf ve illettir. Et yemek ve orba imeye devam etmek kasvet

verir. Krk gn kadar et ve yal yememeye devam etmek ahlak bozar,

tabiat deitirir. tok karnna yemek ve susamadan su imek vcut shhatine

zarardr. Nitekim, gereksiz glmek insan mahcup eder. Uykusuz gece ve

gndz ona tembellik verir.

Shhatini korumak isteyen toklua devam etmeyip, al kadar yemekle

lezzeti bulur. Firdevs ziyafeti iin kudreti kadar a kalsn. Ta ki, akl

saf, gs geni ve kalbi nurlu olsun. Mmkn olduka gday aklna

getirsin. ta ki, bedeni shhat ve tabiat kuvvet bulsun. Akam yemeini

terk etmesin ki, uzuvlar dknlkten emin olsun. Trl nimetlerle renkli

servetleri birletirmeyip, bir yemek zerine devam etsin. Ta ki, cismi

shhat ve srura, kalbi hayat ve huzura yetsin. zira ki her hastaln asl

tokluk, her davann asl alk olduu tecrbe edilmitir. Edeple sadece

ekmek yiyenin bedeni, mr olduka shhat ve afiyette bulunmutur. Edep ise

alktan sonra yemek ve doymadan sofradan kalkmaktr. u halde, az yeme ve

imenin dnyev derecesi karnn te birini yemek, te birini imek ve

te birini teneffs iin ayrmaktr. Orta derecesi yeme ve ime ile ancak

karnn yars dolmaktr. En st derece yemesi hasta yemesi; uyumas suda

boulann uykusu olup, huzur lezzetini bulmaktr. Tokluk zerine yemekten

kanmak mhim ve lzumludur. Zira ki o, israf ve haram olduundan baka

abralk verici, hastalk ve dknle sebeptir. Huzura gelen yemek ve

iecei ayplamasn. Eer itihas var ise yesin. Ancak terk edip

sylemesin. Bir kiinin yemei iki kiiye yeter. Nitekim iki kiinin yemei

drt kiiye, drt kiinin yemei sekiz kiiye yeter.

Baz yiyecek ve meyvelerin fazilet ve faydalarnda nice Hadis-i erif varit

olmutur. Nitekim Cibril-i emin Aleyhisselm, Habib-i Ekrem Sallallah-u

Aleyhi ve Sellem Hazretleri4ne kekek yemei iaret klmtr. O zaman onu

o, yiyip, kuvvet, cima ve gece namaz iin otuz krk adm kadar g

bulmutur. O'nun yannda btn yemeklerden arpa ekmei, mercimek orbas ve

su kaba daha iyi ve sevgili olmutur. Zira ki, Allah4 andka ondan

kalbi rikkat bulmutur. Etten dima, kulak, gz uzuvlar ve dier czler

kuvvet almtr. Etin iyisi omuz eti ve srt etidir ki, hasta kalbi dzeltir

ve hznl kalbi rahatlatr. Katklarn en faydals, sirke olmutur. Hurma

ve zm meyvelerden olup katk rtbesini dahi bulmutur. zm ekmekle

yemek tatl ve gzel koku verenden reddetmeyip tatmak ve koklamak haberde

gelmitir. Mbarek bal sabah ile a karna yiyen ve ien her hastalndan

ifa bulmutur. Hazret-i Peygamber' e btn meyvelerden kavun, karpuz ve

taze hurma; ieceklerden, souk ve tatl olanlar lezzetli gelmitir. Pirin

pilav yerken, 'Peygamber' e Salat ve selm olsun' lazm olmutur. Zira ki,

pirincin nuru cevherinden meydana gelmitir. Hadis-i erif varid olmutur

ki: 'Her kim ki baklay kabuu ile yer, onda o kadar hastalk kar gider.'

niz ki siyah tanedir, o lmden baka her hastala ifadr. Peynir ve

cevizi yalnz yemek hastalk verir. Lakin ikisini birletirene ifa verir.

Kuru zm yemek kokuyu gzel, rengi saf eder. Balgam keser. Sinire kuvvet

verir. Onu yiyen ekirdeklerini atsn ki, o zararldr. zm tane tane

yemek gzeldir. Sefercel, kalbe cila, zek ve korkaa cesaret vermede

bedelsizdir. Onu pilav ile yiyen hamilenin ocuu stn ve gzeldir. Nar

i kabuu ile yemek mideyi temizler. ncir yemek kuluntan kurtarr. Kalbe

incelik verir. Mbarek karpuz, her yemekte olan lezzeti toplamtr. Onun

eti, ekirdei ve kabuu btn uzuv ve kuvvetlere faydaldr. O, yemek,

imek ve reyhandr. Karn ve mesaneyi temizler. Bel suyuna bereket ve

ehvete hareket verir. Kokusu gzel olup, ba arsn yattrr. Deriyi

temizler ve ssler. Gze hiddet, yemee itah ve lezzet verir. Susuzluu

giderir. Barsak kurtlarn ldrr. Yetmi hastal karr. Bedene

faydaldr.

Hyar tuz ile, cevizi tatl ile yemek snnettir. Meyveleri mevsiminde ok

yiyen ve sonra azaltan shhat bulur. patlcan yumuatr, ssleyerek, deva

niyeti ile yemek illeti giderir, hikmet verir. Dimaa kuvvet, cimaa kuvvet

ve ehvete hareket verir. nce baklalar, karpuz, kereviz... bunlar Hazret-i

lyas'n yemeidir. Hafzay glendirir, delilii ve czzam nler. Ak

mantar ki, bir tr emen' e benzer. Suyu gze ifa verir. Siyah iyidir, bir

yere giren orann soanndan yesin. Ta ki, o yerin vebasndan emin olsun.

Piirilmi soan ve sarmsak yiyen lezzet ve kuvvet bulur. Pimemii

yemesin ki kokusundan melekler incinir. Toprak yiyen kendini ldrendir.

Zira ki o, mideyi bozar, rengi sarartr, bedeni helak eder. Hadis-i erif

gelmitir ki: ' ey sineye srr ve bedene shhat verir. Biri gzel koku

koklamak, biri bal erbeti ve biri gzel elbisedir.' O Hazret-i Peygamber

ki, doru syleyendir. Zira ki, 'insanlar elbise ile iltifat grr' sz bu

mny tasdik etmitir. u halde insanlar elbise ile ssldr. Takva

elbisesi ise hepsinden daha gzeldir. Cismi can korur.

Onbirinci Madde

Dini Mbin db zere ve Resul- Emin snneti zere gzel giyim ve

elbiseyi tayin ve bedeni sslemenin eklini bildirir.

Ey azuz malm olsun ki, muhaddisler ittifak ile demilerdir ki: Habib-i

Ekrem sallallah aleyhi ve sellem hazretlerine elbisenin en sevgilisi

gmlek olmutur. Gmlei, parmaklarnn ucuna kadar ulamtr. Etei

topuklarnn zerine kadar ancak gelmitir. elbiseyi ksaltmakla mmetine

vasiyet klmtr. Elbiseyi ksaltmak snnet, uzatmak bid'at ve kibre

almet olmutur. Halil'llah aleyhisselam erkekler ve kadnlar iin alvar

rtnme iin elbise bulmutur. zira ki alvar, avret yeri ile yer arasnda

bile hail olmutur.

Sark hilim, vakar, makamdr. Arap tacdr ki, o Hazretin mbarek sar

siyah kuma olmutur. Sarn ucunu iki omuz arasnda iki kar miktar

uzatmak snnettir. ene altna evirmek bid'attir. slm snnetlerinin

birisi, sert elbise ve kaftan giymektir. Sert elbise, damarlar yayar,

kalbi hu zere bulundurur. Kl ve yn elbise, byk peygamberlerin

snnetidir. Aba Sleyman aleyhisselamndr. Tavazu ile miskinlere benzemek

iin aba giymek Evliya- kiramn detidir.

Habib-i Ekrem Sallallah aleyhi vesellem hazretlerinin gmlei, i elbisesi

ve alvarlar pamuktan beyaz; aba, kaftan ve kua ynden yeil aldr.

Yeile bakmak kalbe srr ve gze kuvvettir. u halde yeil elbise onun

mmetine snnettir. Erkeklerine srf sar ve krmz mekruhtur, bidattir.

Halis ipek onlara haram, kark renkler mbahtr. Elbiseyi temizlemek,

nimeti anmadr, zinnet, letafet ve nezafettir. Arl, gam ve kasveti

atmadr. Gnl zenginlii ile eski elbise giymek, insann tavazuuna

almettir. Hepsinden nce gmlek giyip, sonra otururken alvar giymek

snnettir. nsanlarn buzunu ekmekten ve kalbe gam gelmekten emniyettir.

Bir elbiseyi yamamadka atmamak kalbe rahattr. Eski elbiseyi bir fakire

vermek fetlerden selamettir. kat elbisesi oldukta; bir katn fukaraya

bahetmek cmertliktir. elbisesini her kardka toplamak, onu eytann

giymesinden korumaktr. Elbisenin hal diliyle: 'Beni gece ssleyeni, gndz

sslerim,' demesi, ol Hazretten rivayettir. Mevla'nn yaygs olan yer

zerinde, ara sra yalnayak yrmek nefsi krmaya dellettir. Misk, anber,

ud ve kfur gibi gzel ve kokular; buhurlar ile kokulanma snnettir,

lezzettir. Srme ta ile her gzne kere srmek snnettir, zinettir.

Kirpikleri bitirir ve gze kuvvet verir. Aure gn gz srmelemek,

gz arsndan korunmadr.

Temizlenmek, sslenmek, yalanmak, sa ve sakal taramak dahi snnettir. Ya

srmeye kalardan balamak, ba arsn giderici bilinmitir. By

ksaltmak, koltuk ve kask kllarn yolmak revatip snnetlerindendir.

Kask kln, arpadan ziyade terk etmek nehy olunmutur. Her perembe yahut

her cuma ikindiden sonra sa olmayan kimse, ban kaztmak, sakaln

boyundan ve eninden bir tutam fazlasn kesmek, trnaklarn makas ile

tra edip, sakala gmmek, cismin shhati ve cann rahat iin snnet ve

det klnmtr. Nitekim: 'Trnaklarnz makas ve edeple kesiniz,'

denilmitir. Grn dzeni iin aynaya veya saf suya bakp: 'Allah'm,

yaratlm gzel yaptn gibi, ahlakm da gzelletir,' demek, hadis-i

eriften alnmtr.

Burada, vcut shhatini korumak, bu miktar aklama ile yeterli olup, lm anlatmaya
geilmitir. Zira ki: 'Her doan lr,' fehvasnca, her doan

lmekle, her kemalin bir zevali olup, dnyaya gelen gider. Bulunmutur. Bu

oluum ve bozuum lemi bizim iin kervansaray klnmtr. Nitekim: 'Her

can lm tadacaktr. Sonunda bize dneceksiniz,' (29/57) yet-i

kerimesiyle bu mna teyit olunmutur. u halde bu dar- fendan o dar-

bekya lmezden nce ynelmek ve bu gayrette o vatan ii olgunluk

kazanmakla tedarik klmak, yani nazargh- Hda olan kalbini masivadan pak

edip, hayvani ahlak hastalklarndan shhat bulmak, Rabban ahlak

nurlaryle dolmak ve iki lemde bir Mevla ile olup kalmak hepsinden nemli

ve lzumlu bilinmitir.
Cihanda varl kavi ne misafir ol ne mukim

Ki hane pr keder olmu turuk dahi pr bim

nimeti nikam zz naz zl olcak

Sana ne faide cism olsa gark- nz naim

Mezar iinde olur kbet srrn pml

Ne fark olursa klahn nemd yahut diyhm

Tarik-i Hak4ka gidersen tenin zaif olsun

Ki kat'- badiye mkldr olsa merd cesm

Huyuyle hastay zan eyler ol tabib zaif

Marazinasn deildir nedendir ad hakm

Hayat- cism gnl holuuyle nimet olur

Ne zevk olursa ola ten sahih ve ruh sakim

Ne gam ki fakr maraz mevt erer tene Hakk

Olursa can gnl ho huyuyle sa ve selim

(Cihanda, varl salam olan ne misafir ol ne yerli. nk hne keder

dolu, yollar dahi korku. nk nimeti zor, izzet ve naz zl olacak, cisim

naz ve nimete gark olsa sana ne fayda? Sonunda srrn, mezar iinde ayak

altna der. Klahn, aban ve tacn ne fark olur? Hak'kn yoluna gidersen

tenin zayf olsun. l amak zordur, ayet insan csseli olursa. Tabib, o

hastay huyuyla salam zanneder. Hastalktan anlamad halde, ad neden

hakimdir? Hayat, cisim ve gnl holuuyla nimet olur. Ten salam, ruh

sakim olursa ne zevk olur? Fakirlik ve hastalktan ne gam Hakk, sonunda

tene lm ererse de; can ve gnl iyi huyla sa ve selim olursa.)