Grzegorz Gazowski

(Archiwum Pastwowe w Lublinie)

Trwao dokumentw cyfrowych na tle nonikw tradycyjnych.

Salvador Dali Trwao pamici (hiszp. La persistencia de la memoria).

Salvador Dali tak wanie przedstawi w swoim obrazie upyw czasu i jego wpyw
na przedmioty materialne. Odporno nonikw danych na procesy starzenia jest wanym
problemem wspczesnej cyfrowej archiwistyki i informatyki. Konwencjonalne noniki, takie
jak np. papier i cyfrowe noniki danych, s prawdziw pamici naszej cywilizacji, a ich
zniszczenie moe spowodowa potny kryzys w skali caego wiata.
Cyfrowe noniki danych starzej si bardzo szybko, mimo tego e zapisane na nich
dane nie poddaj si teoretycznie niszczcemu dziaaniu czasu. Jednak fizycznych nonikw,
na ktrych je zapisujemy, na pewno nie mona uwaa za niezniszczalne.
Rewolucja informatyczna coraz intensywniej stara si zastpowa papier cyfrowymi
nonikami danych. Cyfrowe wersje dokumentw moemy jednak bezpowrotnie straci, jeli
nie bd podejmowane odpowiednie dziaania zaradcze.

1
 Cyfrowe noniki danych nie oddziauj bezporednio na zmysy czowieka, tak jak
chociaby znaleziony w 1799 roku w czasie wyprawy Napoleona bazaltowy dokument,
sporzdzony w klasycznej grece oraz w transkrypcji hieroglificznej.
Pozostaje zada sobie pytanie, czy nastpne pokolenia bd miay szans na
odczytanie nowoczesnych zdigitalizowanych zasobw archiww.

Kamie z Rosetty w British Muzeum. W 1822 odczytano dziki niemu egipskie hieroglify.

Czowiek od wiekw przechowuje informacje zapisywane na wielu rnych, trwaych

nonikach. Nale do nich: kamienie, tabliczki z wypalonej gliny, pytki metalowe, drewno,
kora, licie, jedwab i inne tkaniny, sznurek, koci, skorupy wi, muszle, skra, pergamin,
papier, papirus, szko, skay, ciany i mury budowli.
Spord wymienionych nonikw najwiksze znaczenie ma niewtpliwie papier, ktry
zaczto wytwarza w Chinach w II wieku n.e. Papierowy nonik informacji moe mie form
pojedynczej kartki, zwoju lub ksiki. Znalezienie informacji zapisanej na zwoju wymaga
duszego czasu ni w ksice, ktr mona otworzy w dowolnym miejscu. Papier
charakteryzuje si do du trwaoci, dlatego te w jzyku angielskim wydruk na papierze
to hard copy czyli kopia trwaa. Pocztkowo informacja na papierze bya zapisywana
rcznie, rcznie take kopiowano informacje. Po wynalezieniu przez Chiczykw, a pniej
przez Gutenberga, czcionek ruchomych i prasy drukarskiej informacj zaczto nanosi na
papier mechanicznie. Wynalazek ten pozwoli przyspieszy zapis informacji, a take
umoliwi tworzenie wielu identycznych kopii informacji. Papierowe noniki danych byy
take stosowane w systemach komputerowych.

2
 Zapisany nonik przechowywany jest w okrelonym rodowisku. Oddziaywanie
czynnikw zewntrznych na nonik moe doprowadzi do znieksztacenia lub cakowitego
usunicia zmian wywoywanych podczas zapisu poprawny odczyt jest wtedy niemoliwy.
Dodajmy, e moe doj do sytuacji, w ktrej odczyt jest moliwy, jednak interpretacja tego,
co odczytano jest niemoliwa. Dzieje si tak wtedy, kiedy nonik przetrwa, ale informacj
zapisano z uyciem niezrozumiaego, w momencie odczytu, jzyka. Na Krecie w drugim
tysicleciu p.n.e. stosowano pismo nazywane obecnie linearnym A. Tabliczki gliniane
z tekstami zapisanymi tym pismem przetrway do dzisiaj. Mimo i umieszczone na nich
symbole s rozpoznawalne, nie mona zinterpretowa ich znaczenia.

Historia nonikw.

Terminem nonik informacji bdziemy okrelali obiekt materialny, na ktrym jest

utrwalona okrelona informacja w postaci fizycznych zmian wasnoci obiektu.

Karta perforowana.

Karty i tamy perforowane byy stosowane we francuskich warsztatach tkackich,

szafach grajcych, pianolach, tabulatorach, a wreszcie w komputerach. Po raz pierwszy karty
perforowane zostay zastosowane w krosnach tkackich. W 1725 roku Basile Bouchon
wprowadzi perforowane karty papierowe do krosna nicielnicowego. Zastosowanie kart
z otworami pozwolio czciowo zautomatyzowa prac krosna. Od rozmieszczenia otworw
na karcie zalea wzr tkany na ptnie. W kolejnych latach oprcz kart stosowano take
walce perforowane, zwoje papieru i zestawy kart poczonych ze sob. Najbardziej znane
i najpowszechniej stosowane byy krosna budowane na pocztku XIX wieku przez Josepha
Marie Jacuarda.

3
 Krosno z obsug kart dziurkowanych 1825 r.

Uycie kart perforowanych planowa take Charles Babbage w swoim projekcie

maszyny analitycznej z 1840 roku. W krosnach karty steroway dziaaniem, natomiast
Babbage zamierza zastosowa rne typy kart do dwch celw: sterowania i wprowadzania
wartoci liczbowych. Zakada take, e karty najczciej uywane byyby wykonane z blachy
cynkowej. Ze wzgldu na brak moliwoci technologicznych maszyny Babbagea nie
zbudowano w tamtym okresie. Pierwszy egzemplarz maszyny zosta zbudowany dopiero pod
koniec lat 80. XX wieku. Urzdzenie okazao si w peni sprawne i zdolne dokonywa
oblicze z dokadnoci do 31 cyfr, co wielokrotnie przekracza moliwoci wspczesnego
kalkulatora kieszonkowego.

Rekonstrukcja maszyny analitycznej Charlesa Babbagea.

4
 W 1887 Herman Hollerith opatentowa. wasny format karty dziurkowanej, ktra
zostaa uyta podczas powszechnego spisu ludnoci USA w 1890 roku. Opracowany na te
potrzeby system kodowania zbieranych informacji oparty by wanie na tych kartach.
Informacje kodowano poprzez wycinanie otworw w odpowiednich miejscach, gdy
odpowied na pytanie bya twierdzca. Karty mogy by nastpnie segregowane lub zliczane,
w zalenoci od wycitych otworw. Karta Holleritha miaa wymiary wczesnego banknotu
dolarowego tzn. 90 na 215 mm, otwory byy okrge.

Karta perforowana z zapisanym tekstem o treci: ARCHIWUM PANSTWOWE W LUBLINIE.

Informacja na noniku papierowym jest najczciej naniesiona na powierzchni

i zapisana jako tekst, rysunek lub obraz, ale moe by take reprezentowana przez
odpowiednie uksztatowanie krawdzi kartki lub wykonanie otworw w jej powierzchni.
W najprostszym wypadku informacja jest reprezentowana przez brak lub obecno
pojedynczego otworu w dowolnym miejscu papierowego nonika oczywicie ta metoda daje
moliwo reprezentowania pojedynczego bitu informacji. Znacznie wicej moliwoci daje
stosowanie wielu otworw i ustalenie miejsc ich pojawienia si na noniku papierowym.
Zalet zapisu za pomoc otworw, w odniesieniu do tekstu czy obrazu umieszczonego
na kartce, bya w przeszoci moliwo mechanicznego lub elektrycznego wykrywania
istnienia otworw, a wic odczytywania informacji bez udziau czowieka, a nastpnie
automatycznego wykonywania czynnoci zalenej od odczytanej informacji.

5
 Podobn moliwo automatycznego odczytywania zapisu z nonika daje stosowanie
atramentu przewodzcego prd. Prby uycia takiej technologii podjto w poowie lat
trzydziestych XX wieku. Przykadowo, w 1937 roku w firmie IBM opracowano maszyn,
o nazwie IBM Type 805 International Test Scoring Machine, do automatycznego podliczania
wynikw testw wypenianych przy uyciu takiego atramentu.

IBM Type 805 International Test Scoring Machine.

Wkrtce po wprowadzeniu do uytku kart perforowanych i maszyn sortujcych

znaleziono dla nich wiele innych zastosowa. Uywano ich midzy innymi na kolei
i towarzystwach ubezpieczeniowych. W miar upywu czasu doskonalono i wprowadzano
nowe urzdzenia. W 1901 opatentowano klawiszow dziurkark kart. Pi lat pniej
opracowano automatyczny podajnik kart, pracujcy z szybkoci 150 kart/min.
Pierwsze karty pozwalay na zapisanie odpowiedzi typu tak/nie lub 1 z wielu.
Stopniowo wprowadzano karty umoliwiajce wyraanie liczb, a nastpnie liczb i tekstw.
Z upywem lat karty perforowane stay si nonikiem danych stosowanym masowo.
Przykadowo, pod koniec lat trzydziestych XX wieku przedsibiorstwo kolejowe w Czechach
zuywao okoo 50 mln kart rocznie. Drukarnia kart w Warszawie wytwarzaa 36 mln kart
rocznie. Przed II wojn wiatow we Francji zuywano okoo 200 mln kart rocznie. Na
pocztku lat czterdziestych XX wieku produkcja kart perforowanych w Niemczech wynosia
1,5 mld rocznie. Uywane w tych latach tabulatory segregoway z szybkoci do 25 tysicy
kart/h.
Biorc pod uwag fakt, e na pojedynczej, 80-kolumnowej karcie kodowano do
osiemdziesiciu znakw (rwnorzdnych uywanym dzi osiemdziesiciu bajtom) i e kade
80 bajtw miao grubo 0,18 milimetra, mona oszacowa, e do zakodowania 80

6
gigabajtw dysku twardego potrzebny byby stos kart o wysokoci ponad 0,18 miliarda
milimetrw, czyli 180 kilometrw, wacy ponad dwa tysice ton.
System dziurkowanych kart jako nonikw danych, jak ju wspomniano, w zasadzie
wyszed z uycia w latach 80., cho stosowano go jeszcze incydentalnie rwnie pniej.
Szczeglnie gony sta si przypadek jego zastosowania w czasie amerykaskich wyborw
prezydenckich w roku 2000, kiedy nieprawidowo opracowany system kodowania danych
w poczeniu z typowym dla perforowanych papierowych nonikw danych problemem
pozostajcych w otworach resztek doprowadzi do skandalu i potrzeby ponownego, rcznego
sprawdzenia wszystkich kart w stanie Floryda.

Tamy magnetyczne.

Zasady magnetycznego zapisu informacji opisa w 1888 roku Oberlin Smith. Nie
wykona on jednak eksperymentw. Dopiero wiele lat pniej zademonstrowano pierwsze
urzdzenie. W 1898 roku Valdemar Poulsen, duski inynier zajmujcy si telefoni,
wynalaz i opatentowa telegrafon urzdzenie do zapisu mowy, w ktrym wykorzystano
zjawiska magnetyczne.

Telegrafon Valdemara Poulsena.

Dwik by zapisywany w drucie stalowym o rednicy 1mm. Poulsen uy struny

fortepianowej. Drut by magnesowany przez elektromagnes, w ktrym prd by wzbudzony
przez mikrofon telefoniczny.

7
 Telegrafon publicznie zademonstrowano w 1900 roku na wiatowej Wystawie
w Paryu. Zarejestrowano na niej nagranie gosu cesarza Franciszka Jzefa, ktre jest
przechowywane w Duskim Muzeum Nauki i Technologii.
W 1927 roku austriacki wynalazca zastpi tam stalow tam papierow pokryt
sproszkowanym materiaem magnetycznym.
W 1931 roku w Niemczech rozpoczto prace nad pierwszym magnetofonem,
rejestrujcym dwik na tamie magnetycznej w formie zblionej do stosowanych obecnie.
Pod koniec II wojny wiatowej w Niemczech opracowano tam celuloidow pokryt
warstw z granulkami tlenku elazowego o rednicy rzdu mikrometrw. Tama
magnetofonowa firmy BASF z 1945 roku miaa 1000 m dugoci, 6,5 mm szerokoci
i pozwalaa na nagranie 20 minut dwiku.
Pierwszy magnetofon stereofoniczny opracowano w 1949 roku. W poowie lat
szedziesitych rozpoczto produkcj magnetofonw wielociekowych przeznaczonych dla
studiw nagraniowych.
Po raz pierwszy magnetyczn pami tamow do zapisu danych zastosowano
w firmie IBM, w ktrej skonstruowano urzdzenie IBM 726 wsppracujce z komputerem
IBM 701 Defense Calculator.

IBM 701 Defense Calculator.

8
Dyski magnetyczne.

Pierwsze konstrukcje cyfrowych pamici dyskowych powstay w firmie IBM w latach

pidziesitych XX wieku. W 1956 roku zbudowano w tej firmie urzdzenie o nazwie IBM
350 RAMAC Disk File. Urzdzenie to skadao si z 50 dwustronnych dyskw aluminiowych
pokrytych warstw tlenku elaza. Dyski o rednicy 61 cm byy zamontowane na stae,
a cakowita ich pojemno wynosia 4,5 MB.

IBM 350 RAMAC Disk File.

W 1962 roku urzdzenie o nazwie IBM 1311 Disk Storage Drive byo pierwszym
systemem pamici z wymiennymi pakietami dyskw. Pakiet skada si z kilku dyskw
o cznej pojemnoci 2 milionw znakw.

9
 IBM 1311 Disk Storage Drive.

Jednym z protoplastw wspczesnych, twardych dyskw magnetycznych byo

urzdzenie IBM 3030 opracowane w 1973 roku. System skada si z dwch zestaww
dyskw o pojemnoci 30 MB kady.

IBM 3030

10
 Pierwsze dyski dla komputerw osobistych byy urzdzeniami umieszczanymi
w oddzielnych obudowach, ktre oprcz dysku zawieray kart sterownika i wasny zasilacz.
Jednym z pierwszych modeli by Seagate ST-506 o pojemnoci 5 MB.

Dyski wymienne.

Wymienny dysk magnetyczny jest jednym z prostszych i taszych nonikw danych.

Pami w postaci wymiennego dysku magnetycznego jako pierwszy opracowa i opatentowa
w latach pidziesitych XX wieku Yoshiro Nakamatsu z Uniwersytetu Tokijskiego. Patent
wykupia i wdroya firma IBM.
Pierwsza dyskietka magnetyczna miaa rednice 20,32 cm (8 cali) i pojemno
nieprzekraczajc 100 kB. W 1973 roku powstay dyskietki jednostronne o pojemnoci 156
kB. W 1975 roku wymienne dyski stosowane w komputerach PDP 11/45 miay ju
pojemno 2,4 MB.

Dyskieta 8

W 1976 roku opracowano pierwszy powszechny standard dyskietek o rednicy 5,25

cala. Dyskietki tego typu, miay pojemno 220 kB.

Dyskieta 5,25

11
 Dyskietka, ktra zdobya najwiksz popularno jest dyskietka z politereftalanu
etylenu o rednicy 8,89 mm czyli 3,5 cala. Nonik ten opracowaa firma Sony w 1981 roku
i pocztkowo mia pojemno 440 kB. By stosowany zarwno w komputerach IBM PC,
Atari ST, Amiga, jak i w Apple.

Dyskietka 3,5

W 1984 roku pojawiy si jeszcze dyskietki 3 pocztkowo o pojemnoci 360 kB. Nie
zdobyy wikszej popularnoci. Wykorzystywane byy midzy innymi w takich komputerach
8-bitowych jak ZX Spectrum i Amstrad.

Dyskietka 3

Pami optyczna.

Prace nad cyfrow pamici optyczn byy prowadzone od koca lat szedziesitych
XX wieku. W 1968 roku naukowcy z firmy IBM stworzyli dowiadczalny system pamici

12
optycznej z uyciem wizki lasera. Do dynamicznego rozwoju i upowszechnienia doszo
midzy innymi dziki opracowaniu technologii produkcji tanich diod laserowych.
W poowie lat osiemdziesitych byy uywane cyfrowe pyty optyczne DOR. Pyta
DOR pozwalaa na przechowywanie okoo 2 GB informacji.
W 1984 roku dostpne byy dyski optyczne o rednicy 30,48 cm (12 cali) i pojemnoci
1 GB.

Laser disk 12

Porwnanie wielkoci Laser disk z pyt CD

Dwa lata pniej pojemno zwikszono do 2 GB. W 1996 roku firma Philips
produkowaa dwustronne dyski jednokrotnego zapisu o pojemnoci 12 GB.
Optyczne noniki danych przyjmoway form nie tylko dyskw, ale take paskw
umieszczonych na obracajcych si bbnach.
Jednak technologi, ktra upowszechnia si na skal masow, jest technologia
Compact Disk opracowana przez firmy Sony i Philips. Jako pierwszy powsta standard dysku

13
dwikowego CD-DA zaprezentowany w 1980 roku. W 1985 wprowadzono standard CD-
ROM, a nastpnie w roku 1990 CD-R i w 1995 CD-RW.
Standardowy dysk CD ma grubo 1,2 mm i rednic 120 mm lub 80 mm, a gsto
zapisu wynosi okoo 6,5 MB/cm2.
W zwizku z coraz wikszymi wymaganiami, stawianymi przez aplikacje
multimedialne, moliwoci technologii CD stay si niewystarczajce. W celu rozwizania
tego problemu opracowano standard pyt DVD.
Zwikszenie pojemnoci w pytach DVD osignito, stosujc kilka udoskonale
w stosunku do technologii CD. Zachowujc te same wymiary zewntrzne nonika,
zwikszono powierzchni dostpn do zapisu informacji.

Symbol Rodzaj pyty DVD Pojemno w gigabajtach

120 mm 80 mm
DVD 5 Jednowarstwowy, jednostronny 4,70 1,46
DVD 9 Dwuwarstwowy, jednostronny 8,54 2,66
DVD 10 Jednowarstwowy, dwustronny 9,40 2,92
DVD 18 Dwuwarstwowy, dwustronny 17,08 5,32
Tabela 1. Standardy dyskw DVD-ROM

Kolejnym etapem rozwoju s pyty HD-DVD i Blu-ray.

W zapisie i odczycie dysku optycznego pojemno nonika zaley od rednicy plamki,
do jakiej daje si zogniskowa wizk lasera. Natomiast wielko plamki zaley od dugoci
fali laserowej. Prace nad nonikami optycznymi sprowadzaj si do poszukiwania technologii
stosujcych coraz krtsze fale laserowe. W technologii CD stosowano fale podczerwone
o dugoci 780 nm, w DVD fale czerwone o dugoci 635 i 650 nm.
W dyskach HD-DVD stosuje si fale o dugoci 405 nm i ukad optyczny
z soczewkami o aperaturze 0.65, uzyskujc przy tym pojemno uytkow jednej warstwy na
poziomie 15 GB. W pytach Blu-ray take stosuje si fale o dugoci 405 nm, zwikszono
aperatur soczewki do 0,85. Dziki temu uzyskano 5-krotnie wiksz pojemno
w porwnaniu z DVD.
Dysk DVR-Blue, jednostronny, jednowarstwowy ma pojemno 27,4 GB,
a dwuwarstwowy okoo 50 GB.

Aktualny stan rozwoju nonikw optycznych jest podobny do stanu rozwoju nonikw
magnetycznych. Osignito okrelon granice moliwoci technologicznych. T granic jest

14
rednica plamki laserowej. Nie oznacza to jednak cakowitego zatrzymania dalszego rozwoju.
Do obiecujcych kierunkw nale: zwikszanie liczby warstw w nonikach oraz uycie
technologii holograficznej.
Naley jednak mie wiadomo e znaczenie dyskw optycznych maleje na korzy
pamici pprzewodnikowych (pen drive).

Kierunki rozwoju.

Rozwj nonikw i systemw przechowywania danych poda w dwch oglnych

kierunkach. Po pierwsze doskonalone s istniejce technologie. Po drugie poszukiwane s
i badane zupenie nowe technologie przechowywania danych. Oba kierunki bada d do
osignicia wielu rnych celw:
- zwikszenia pojemnoci;
- zwikszenia szybkoci dziaania;
- zwikszenia niezawodnoci i odpornoci na oddziaywanie czynnikw zewntrznych;
- poprawy ergonomii;
- zmniejszenia zuycia energii;
- obnienia kosztw.
W pracach nad nowymi technologiami przechowywania informacji korzysta si
z osigni wielu nowoczesnych dyscyplin naukowych i technik, takich jak informatyka
kwantowa, spintronika czy mikroelektromechanika. Tak jak w wielu innych dziedzinach,
w badaniach nad nowymi technologiami pamici mona zaobserwowa coraz wiksze
znaczenie nanotechnologii. Ju obecnie niektre elementy dyskw twardych maj wymiary
mierzone w dziesitkach nanometrw. Coraz czciej prowadzi si prace nad pamiciami,
w ktrych wymiary komrki czyli pojedynczego elementu pamici s wyraane
w nanometrach. Wykonuje si take dowiadczenia z pamici w skali atomowej. Przysze
pamici oparte na rozwizaniach nanotechnologicznych bd charakteryzoway si ogromn
gstoci zapisu informacji, a take bardzo maym zapotrzebowaniem na energi.

W pierwszych systemach pamici atomowej udawao si manipulowa pojedynczymi

atomami tylko przy bardzo niskich temperaturach. W dowiadczeniach, wykonanych w 2002
roku, udao si skonstruowa modu pamici, w ktrym do przechowywania bitw
w temperaturze pokojowej s uywane pojedyncze atomy.

15
 Przewiduje si, e technologia ta pozwoli uzyska powierzchniow gsto zapisu
dochodzc do 250 Tbit/cal2. Obecnie do rozwizania pozostaj problemy szybkoci zapisu
(czyli porzdkowania atomw) i bdw odczytu.

Pierwsze kroki do stworzenia komputera kwantowego.

Istniej take koncepcje zastosowania czsteczek DNA do przechowywania danych.

Proponuje si midzy innymi stworzenie pamici optycznej DNA z uyciem zjawiska
fluorescencji.
Informacja zakodowana w postaci DNA moe by przechowywana w genomie
organizmu ywego, na przykad bakterii. W dowiadczeniach wykonanych w USA
zastosowano w tym celu bakterie Escherichia coli i Deinococcus radiodurans.

Bakterie Escherichia coli.

16
 Bakterie Deinococcus radiodurans.

Ta druga charakteryzuje si stosunkowo du odpornoci na niekorzystne warunki

zewntrzne, takie jak wysoka temperatura, promieniowanie ultrafioletowe i jonizujce.
Bakteria ta ma zdolno do naprawiania spontanicznych mutacji powstajcych w kodzie
DNA. Aby wprowadzony sztucznie i nioscy informacje acuch DNA nie by
zidentyfikowany jako wirus i zniszczony przez bakteri, na jego kocach umieszczono
specjalne znaczniki. Pierwsze dowiadczenia zakoczone sukcesem wykonano w 2002 roku.
Informacja wprowadzona do DNA bakterii bya kopiowana przez kolejne pokolenia i udao
si poprawnie odczyta po stu pokoleniach.
Gsto zapisu informacji w czsteczkach DNA jest rzdu setek PB/mm3 objtoci
DNA w formie wysuszonej. Fragment ludzkiego DNA o dugoci okoo 6 mm i objtoci 500
m2 zawiera 2x10^8 nukleotydw. Jeeli zaoymy, e zestaw 3 nukleotydw reprezentuje
1 bajt, to DNA moe teoretycznie przechowa informacje z gstoci 1 Mbit/m3.
Trwaj take prace nad stosowaniem czsteczek DNA nie tylko do przechowywania,
lecz take do przetwarzania danych. Zalet koncepcji komputera DNA jest moliwo
zrwnoleglenia przetwarzania. Przewiduje si zastosowanie komputerw DNA midzy
innymi do rozwizywania problemw kombinatorycznych oraz w kryptologii.

17
 Komputer DNA Maya - II

Pami holograficzna.

Pomys stworzenia pamici holograficznej pojawi si ju pod koniec lat

szedziesitych XX wieku. Prace dowiadczalne podjto w latach siedemdziesitych. Jednak
dopiero ostatnio postp technologiczny, miniaturyzacja i obnienie kosztw produkcji
krytycznych elementw pamici holograficznej, takich jak diody laserowe, przestrzenne
modulatory wiata, cieke krysztay oraz detektory CCD (charge coupled device), usuny
bariery rozwoju i stworzyy perspektywy dla pierwszych rozwiza komercyjnych. Istotne
jest, e jako podzespoy pamici holograficznej mona zastosowa wiele tanich
i niezawodnych elementw ju istniejcych. Dobrym przykadem s diody laserowe
stosowane obecnie na skal masow w medycynie, telewizji kablowej, przemyle
poligraficznym, pamiciach optycznych. Koszt elementw pamici holograficznej przy
produkcji masowej szacowano kilka lat temu na kilkaset dolarw.
Przewiduje si e pami holograficzna moe zastpi:
- pami DRAM, o pojemnoci 25 GB i czasie dostpu 10 us;
magnetyczny dysk twardy, o pojemnoci 1 TB i czasie dostpu 10 ms;

18
Inne kierunki w badaniach nad nowymi rodzajami pamici:

MODS.
Nietypowy sposb zwikszenia pojemnoci dysku optycznego opracowali fizycy
brytyjscy. Zaprojektowany przez nich dwustronny i dwuwarstwowy dysk optyczny MODS
(multiplexed optical data storage) ma pojmno sigajc 1 TB. Na kadej warstwie dysku
mieci si 250 GB danych, a wic 10 razy wicej ni w technologii Blu-ray.

Pamici polimerowe.
W kilku orodkach na wiecie trwaj prace nad pamiciami, w ktrych zostan
wykorzystane polimery ciekokrystaliczne.
Nonik moe mie form karty, tamy, dysku. Zapis i odczyt s wykonywane za
pomoc jednej lub kilku wizek laserowych.
Przykadem praktycznego zastosowania polimerw, jako pamici optycznej, jest Tesa-
ROM. Pami ma posta paska folii, a uyty w nim materia powsta w wyniku bada
prowadzonych nad polimerami. W dowiadczeniach liniowa gsto zapisu osigna 1 GB
na 1 m tamy.

Pami proteinowa.
Naukowcy z Syracuse University badali moliwo zastosowania protein
wiatoczuych odkrytych w bakteriach Halobacterium halobium wystpujcych w sonych
bagnach. Proteiny te, bacteriorhodopsin zamieniaj energi wiata w umoliwiajc
metabolizm bakteria korzysta z fotosyntezy podobnie jak roliny. Ze wzgldu na odporno
na temperatur i inne czynniki proteiny zawdziczaj molekuom zwanym chromoforami,
ktre przyjmuj wykrywalne i przewidywalne stany podczas nawietlania wizkami wiata
o rnej dugoci.
Pami zbudowana z protein bR moe by kasowana na dwa sposoby: termicznie lub
optycznie. Do przechowywania setek megabajtw potrzeba kilku miligramw substancji,
ktr mona uzyska w wyniku taniego procesu fermentacyjnego.

Pamici fluorescencyjne.
W latach dziewidziesitych XX wieku opracowano koncepcj pamici
fluorescencyjnych. W technologii, ktr opracowano na jej podstawie, podczas odczytu
korzysta si ze zjawiska fluorescencji, czyli emisji wiata. Wzbudzenie materiau bdcego

19
nonikiem nastpuje po nawietleniu wizk lasera. Materia stosowany jako nonik
charakteryzuje si niewielkim wspczynnikiem pochaniania wiata, dziki czemu moliwe
jest uycie wielu warstw w jednym bloku pamici. Przewidywano stworzenie wielu rodzajw
nonikw, pocztkowo typu ROM i WORM z pojemnoci do 140 GB, w dalszej
perspektywie noniki do wielokrotnego zapisu z pojemnoci wiksz ni 1 TB.

Pami dwufotonowa.
W poowie lat dziewidziesitych XX wieku zbudowano pami typu WORM,
w ktrej wykorzystano zjawisko absorpcji dwch fotonw. Pami tego typu naley do grupy
pamici, w ktrych moliwy jest dostp rwnolegy do caej strony danych. Dziaanie pamici
opiera si na jednoczesnej absorpcji dwch fotonw, ktrych czna energia jest rwna
rnicy midzy pocztkowym a kocowym stanem materiau stosowanego jako nonik.

Pamici z oddziaywaniami elektrycznymi.

Do grupy pamici uywajcych oddziaywa elektrycznych zaliczymy, luno ze sob
zwizane, technologie, w ktrych podczas zapisu/odczytu wystpuje oddziaywanie na nonik
polem elektrycznym lub wizk elektronw.

Pami elektryczna zmiennofazowa.

W pamiciach elektrycznych PCM (phase change memory) informacja jest
reprezentowana przez dwa stany rnice si waciwociami elektrycznymi. Nonikiem
danych jest materia, ktry istnieje w dwch stanach fizycznych stabilnych w temperaturze
pokojowej: amorficznym i krystalicznym. Przewiduje si moliwo zbudowania pamici
o rozdzielczoci atomowej (na 1 punkt nonika przypada 100 atomw materiau), z gstoci
zapisu rzdu terabitw na centymetr kwadratowy.

Pami ferroelektryczna.
W kilku laboratoriach na wiecie trwaj prace nad pamici ferroelektryczn.
W pamici ferroelektrycznej FeRAM stosuje si materiay, ktre mog by elektrycznie
polaryzowane. Dodatnie i ujemne adunki w materiale s separowane i powstaje w ten sposb
pole elektryczne z dwoma przeciwnymi polaryzacjami. Pod koniec XX wieku, w warunkach
laboratoryjnych, udao si zbudowa blok pamici o dugoci 1mm zawierajcy 10000
komrek.

20
Pami elektrostatyczna.
Prace nad pamici elektrostatyczn s prowadzone na New York State University.
Informacja jest przechowywana w formie niewielkiego adunku elektrycznego (kilka
elektronw). Do rozwoju tej technologii przyczynio si w duej mierze wynalezienie
jednoelektronowego tranzystora. Szacuje si, e gsto powierzchniowa przekroczy
1 Tbit/cal2.

Pami molekularna.
W pamici elektrycznej molekularnej informacja jest przechowywana w postaci
adunku elektrycznego, podobnie jak w pamici pprzewodnikowej CMOS. Rnica polega
na tym, e adunek jest przechowywany w czsteczce podobnej do chlorofilu, o rednicy
okoo 1 nm. Ocenia si, i technologia ta umoliwi co najmniej 10-krotne zwikszenie
gstoci zapisu w porwnaniu z gstoci w tradycyjnej technologii CMOS.
W dowiadczeniach przeprowadzonych w firmie Hewlett Packard w 2005 roku udao
si zademonstrowa pami o pojemnoci 1 kbit.

Pami jednoelektronowa.
W poowie lat osiemdziesitych XX wieku pojawiy si prognozy wskazujce na
moliwo sterowania ruchem pojedynczego elektronu. Pierwszy tranzystor przeczany
jednym elektronem zaprezentowano w 1987 roku. W laboratoriach NEC Corporation udao
si zbudowa dwuczciowy element pamici. Jedna cz dziaa jako puapka mogca
wychwytywa pojedyncze elektrony, a drug czci jest tranzystor wykrywajcy istnienie
pojedynczego elektronu w puapce.

MRAM.
Pami magnetologiczna MRAM (magnetic RAM, magnetoresistive RAM) czy
cechy zewntrznych pamici masowych (dua pojemno i brak koniecznoci dostarczania
energii w czasie przechowywania) oraz pprzewodnikowych pamici operacyjnych.
Komrka pamici ma budow wielowarstwow. Jej zasadniczymi elementami s
oddzielone od siebie warstwy ferromagnetyczne. Pamici tego typu maj charakteryzowa si
bardzo dobrymi parametrami dotyczcymi czasu: czas zapisu ma wynosi 2,3 ns, a czas
odczytu 3,0 ns.

21
Magnetyczne materiay wiatoczue.
W USA stworzono przeczany wiatem materia magnetyczny z moleku
organicznych.
W dowiadczeniach wykonanych w 2002 roku udao si zmieni kierunki ustawienia
domen tylko w bardzo niskich temperaturach (okoo 200C). Trwaj prace majce na celu
zmian waciwoci materiau, tak by domeny mogy by przeczane w wyszych
temperaturach.

Pami magnetyczno-biakowa.
Jednym z problemw technologii magnetycznych jest to, e czsteczki materiau
magnetycznego maj czsto nieregularne ksztaty i nierwne wymiary. Uporzdkowanie
i ujednolicenie czsteczek ferromagnetycznych na powierzchni nonika mona osign,
umieszczajc je wewntrz czsteczek biaka o regularnych ksztatach. Biakiem nadajcym si
do tego celu jest ferrytyna.

Trwao nonikw i urzdze.

Noniki, a tym samym informacje na nich przechowywane, s podatne na wiele

czynnikw zewntrznych, takich jak promieniowanie elektromagnetyczne, pole
elektrostatyczne, promieniowanie ultrafioletowe, substancje chemiczne, oddziaywania
mechaniczne. Wiedza na temat tego, jak dugo mona bezpiecznie przechowywa dane na
nonikach, jest istotna dla wielu uytkownikw: instytucji rzdowych, szpitali, bankw
i innych firm.

Problem trwaoci nie jest zwizany wycznie z elektronicznymi nonikami danych.

Dotyczy take nonikw tradycyjnych, takich jak papier. Badania z lat pidziesitych XX
wieku wykazay na przykad, e papiery wyprodukowane okoo 1900 roku, po 50 latach
straciy okoo 90% elastycznoci i wytrzymaoci. Proces starzenia si papieru i pogorszenia
waciwoci mechanicznych jest zwizany z polimeryzacj celulozy i hemicelulozy. Na
proces ten wpywaj szkodliwe czynniki zewntrzne, takie jak temperatura, wilgotno
i zawarto ditlenku siarki w powietrzu.
Ze wzgldu na zastosowane materiay i technologie rne noniki s podatne na rne
czynniki szkodliwe, jednak kady z nonikw ulega stopniowej degradacji w miar upywu
czasu. Czas bezpiecznego przechowywania informacji na nonikach danych jest ograniczony

22
i nie zawsze pokrywa si z czasem wymaganym. W celu ochrony integralnoci i dostpnoci
danych naley przestrzega wielu zalece. Midzy innymi naley korzysta z nonikw
wysokiej jakoci. Noniki powinny by przechowywane w kontrolowanych warunkach,
systematycznie trzeba weryfikowa dziaanie systemu archiwizacji i systemu wykonywania
kopii zapasowych, korzysta z mechanizmw zwikszajcych niezawodno dyskw
twardych i informujcych o moliwoci wystpienia awarii.
Zaleno midzy prawdopodobiestwem wystpienia awarii a czasem eksploatacji
jest podobna we wszystkich urzdzeniach, niezalenie od ich przeznaczenia. Kinetyk
procesu zmian starzeniowych opisuje model Arheniusa. Zakada si, e okrelona bariera
energetyczna Ea powstrzymuje korozj, utlenianie i degradacj. Warto tej bariery
energetycznej jest w pewnym sensie miar odpornoci na oddziaywanie czynnikw
zewntrznych. Tempo zachodzenia reakcji zaley od dodatkowych czynnikw, na przykad
wilgoci.
Technologia wykonania ma istotny wpyw na podatno nonika na oddziaywania
szkodliwe. Przykadowo, noniki optyczne i magnetyczne s w rnym stopniu odporne na
poszczeglne czynniki szkodliwe. Natomiast, jeeli mamy do czynienia z nonikami
wykonanymi w tej samej technologii, to ich podatno na czynniki szkodliwe zaley od
jakoci procesu produkcyjnego i jakoci surowcw uytych do produkcji.
Jako wyprodukowanego nonika zaley od producenta, a take od aktualnego stanu
linii produkcyjnej. W okresach rozruchowych urzdzenia wytwarzajce noniki nie zawsze
speniaj normy jakociowe; mwi si wtedy o produkcji nonikw typu no name, ktre maj
gorsze parametry od produkowanych w normalnym cyklu produkcyjnym.

Nonik ulega degradacji z szybkoci, ktra zaley od intensywnoci eksploatacji.

W systemach, w ktrych korzysta si z wielu nonikw, obcienie kadego z nich powinno
by mniej wicej rwne w tym celu stosuje si algorytmy rotacji nonikw.
Zewntrznymi czynnikami rodowiskowymi stanowicymi zagroenie dla nonikw
danych s:
- nadmierna temperatura i dua czstotliwo zmian temperatury;
- dua wzgldna wilgotno powietrza oraz kondesacja pary wodnej;
- rne formy promieniowania elektromagnetycznego: ultrafioletowe i widzialne, gamma,
kosmiczne;
- pole magnetyczne;
- zanieczyszczenia stae i pynne;

23
 - zanieczyszczenia unoszce si w powietrzu: opary wydzielane przez rodki czyszczce,
lakiery, farby, dym tytoniowy, spaliny;
- oddziaywanie mechaniczne.
Noniki wykonane w rnych technologiach wymagaj rnych warunkw
przechowywania. Za waciw temperatur uznaje si zwykle temperatur w przedziale
17-20 C.
Jednym z czynnikw prowadzcych do degradacji nonikw jest dua wilgotno
powietrza. W systemach pamici magnetycznych, w ktrych gowica styka si z powierzchni
nonika, im wysza jest wilgotno powietrza, tym szybsze jest tempo zuywania si gowicy.
Dua wilgotno powietrza moe prowadzi do hydrolizy polimeru.
Szybko, z jak to zjawisko zachodzi, jest proporcjonalna do wzgldnej wilgotnoci
powietrza. Noniki danych powinny by przechowywane w miejscach suchych, by zapobiec
kondesacji pary wodnej. Ponadto w celu uniknicia problemw zwizanych z kondesacj pary
wodnej nonik, ktry by przechowywany w chodnym miejscu, nie powinien by
umieszczany w urzdzeniu, zanim jego temperatura nie zrwna si z temperatur otoczenia.
Niektre rodzaje promieniowania elektromagnetycznego maj charakter szkodliwy.
W cigu sekundy kady metr kwadratowy atmosfery ziemskiej jest przenikany przez okoo
100 000 czstek promieniowania kosmicznego o duej energii. Wysokoenergetyczne czstki
promieniowania kosmicznego uderzajce w ukady scalone mog doprowadzi do
przejciowych zakce w dziaaniu lub trwaych awarii. Przypuszcza si, e awari strimera
w sondzie kosmicznej Galileo spowodowao promieniowanie kosmiczne podczas przejcia
sondy przez magnetosfer Jowisza.
Kolejnym szkodliwym czynnikiem s wyadowania elektrostatyczne, ktre mog
doprowadzi do uszkodzenia ukadw scalonych. W czasie wyadowania wydziela si dua
ilo energii termicznej. Wewntrz ukadu scalonego temperatura moe osign 1500 C
w rezultacie nastpuje stopnienie metalowych pocze lub wypalenie kanalikw w warstwie
izolujcej. Innym problemem jest przemieszczanie si atomw na skutek dostarczania energii
termicznej. Wyadowanie o napiciu kilkudziesiciu kilowoltw moe doprowadzi do
zniszczenia ukadu scalonego. adunek taki powstaje midzy innymi w wyniku przejcia
czowieka po dywanie.

24
Tamy magnetyczne.

Tamy magnetyczne, w ktrych warstwa magnetyczna jest zbudowana z polimeru

wicego czsteczki magnetyczne, s naraone na chemiczn degradacj . Tamy, ktre
umoliwiaj osiganie duych gstoci danych, skadaj si z materiaw o zoonej budowie
czsteczkowej. Polimer absorbuje wilgo z otoczenia i ulega hydrolizie, czyli procesowi,
w ktrym pod wpywem wody makroczsteczki polimeru rozkadaj si na krtsze acuchy.

Tabela 2. Wpyw temperatury i wzgldnej wilgotnoci powietrza na bezpieczestwo danych przechowywanych

na tamach magnetycznych.

Noniki optyczne.

W porwnaniu z nonikami magnetycznymi noniki optyczne s bardziej odporne na

dziaanie czynnikw zewntrznych.
Do bdw odczytu moe doj na skutek zarysowania, zabrudzenia lub odksztacenia
dysku. Wewntrzna warstwa odbijajca jest chroniona przed uszkodzeniami mechanicznymi
przez warstw poliwglanu. Tylko drobne uszkodzenia jak zarysowania warstwy poliwglanu
o niewielkiej gbokoci i zanieczyszczenia na dysku, niedue w porwnaniu ze rednic
wizki laserowej, nie wpywaj na poprawno odczytu.

25
 W dyskach DVD warstwa poliwglanu ma mniejsz grubo w porwnaniu z CD,
a wic dyski te s bardziej naraone na uszkodzenia mechaniczne i zmiany wynikajce
z hydrolizy poliwglanu. Dyski Blu-ray maj jeszcze mniejsz grubo warstwy poliwglanu.
Problemu degradacji warstwy wiatoczuej w dyskach DVD na razie nie zbadano. Warstwa
poliwglanu, stanowica podoe dysku optycznego, jest podatna na stopniow degradacj.
Pod wpywem wysokiej temperatury i duej wilgotnoci poliwglan ulega hydrolizie.
Hydroliza powoduje rozkad makroczsteczek poliwglanu na krtsze acuchy.
Dysk optyczny jest zbudowany z kilku warstw spojonych ze sob. Bdy
technologiczne w procesie produkcji i nieodpowiednie warunki rodowiskowe mog
spowodowa rozwarstwienie dysku, co z kolei prowadzi do bdw odczytu. Do
rozwarstwienia dochodzi wtedy, kiedy na dysk dziaa odpowiednio dua sia, na przykad
podczas uginania, pisania na powierzchni dysku, przyklejania lub odklejania etykiety.
W tabeli 3 przedstawiono wyniki bada dotyczcych wpywu temperatury
i wilgotnoci powietrza na bezpieczestwo danych przechowywanych na dyskach CD.
W badaniach tych zaoono, e warunki rodowiska s stae i nie uwzgldniono wpywu
innych szkodliwych czynnikw.

Tabela 3. Wpyw temperatury i wzgldnej wilgotnoci powietrza na bezpieczestwo danych przechowywanych

na dyskach optycznych.

Dyski optyczne jednokrotnego zapisu zawieraj warstw barwnika zmieniajcego

waciwoci optyczne pod wpywem silnej wizki laserowej. Problemem jest to, e barwnik
ten moe utraci swoje waciwoci optyczne. Energia dostarczona w postaci promieniowania
ultrafioletowego powoduje wyblakniecie barwnika, a tym samym zmniejszenie kontrastu
midzy pitami i landami (pity to zgbienia na powierzchni dysku powodujce sabsze
w stosunku do powierzchni paskiej (tzw. landw) odbicie promienia laserowego). Wynikiem
s bdy odczytu.

26
 Szybko zachodzenia tego procesu zaley od natenia promieniowania i rodzaju
zastosowanego barwnika. Z uwagi na to najgorsze parametry maj dyski z barwnikiem
cyjaninowym.

Co ciekawe pyty kompaktowe mog zosta zaatakowane take przez grzyby,

np.Geotrichum-candidum.

Aby wyduy ycie pyt CD i DVD:

- Nie nagrywa na pyty, ktre przeleay wicej ni trzy lata. Taka jest ywotno
niewypalonego organicznego barwnika, ktry suy do przechowywania danych.
- Wypala pyty CD z prdkoci nie wiksz ni 32x, a krki DVD 2x. Im szybciej s
nagrywane, tym wicej bdw powstaje w czasie zapisu.

27
 - Stworzy odpowiednie warunki przechowywania. Nie naley trzyma krkw
w temperaturze powyej 35C ani wystawia ich na dziaanie promieni sonecznych, poniewa
barwnik i lakier zabezpieczajcy s na to bardzo wraliwe. Z kolei poliwglanowemu podou
szkodzi zbyt niska temperatura - poniej 10C. Pyty CD nie lubi rwnie wilgoci: od tego
moe si utleni ich metalowa warstwa odblaskowa. Krki DVD, ktre z kolei maj klejon
konstrukcj, s wraliwe na urazy mechaniczne.
- Dobra pyty stosownie do typu nagrywarki (najtrwalsze s pyty zamwione u producenta
pod konkretny sprzt do nagrywania). Za pyt, ktra ma gwarantowa czas ycia 100 lat,
trzeba zapaci 300 dolarw, a za nagrywark - 5 tysicy dolarw.
-Kupowa noniki Bussines to Bussines. Istnieje rynek profesjonalnych pyt o podwyszonej
jakoci i zarazem o przeduonej ywotnoci.

Pami flash.

Dysk SSD

Pendrive

Pami flash jest pamici pprzewodnikow wykonan w technologii EEPROM.

Zapis i odczyt danych odbywa si z uyciem prdu elektrycznego, natomiast informacja jest

28
reprezentowana przez adunek elektryczny uwiziony wewntrz tranzystora polowego.
Pami tego typu jest odporna na oddziaywanie pl magnetycznych, promieniowania
ultrafioletowego i wysokiej temperatury. O jej duej odpornoci moe wiadczy to, e
zastosowano j w teleskopie Hubblea do tymczasowego przechowywania danych przed
wysaniem ich do stacji naziemnej. Badania, wykonane w 2004 roku wykazay, e karty
pamici flash s odporne na promieniowanie X uywane w skanerach do kontroli bagau.
Czynnikiem stanowicym zagroenie dla pamici pprzewodnikowej jest pole
elektrostatyczne. Typowe karty pamici flash nie s wytrzymae na pola elektrostatyczne
o wartkoci wikszej ni 15kV.

redni czas midzyawaryjny.

redni czas midzyawaryjny, MTBF (mean time between failures) jest parametrem
najczciej podawanym w specyfikacjach urzdze. MTBF danego urzdzenia jest
definiowany jako iloraz cakowitego czasu pracy duego zbioru identycznych urzdze do
liczby awarii, ktre wystpiy w tym czasie MTBF = T/A, gdzie: T cakowity czas pracy
grupy urzdze, A liczba awarii w czasie pracy, przy czym zakada si, e po wystpieniu
awarii urzdzenie jest naprawiane, a po naprawie dalej eksploatowane.
MTBF jest definiowany dla zalecanej temperatury pracy. Szacuje si natomiast, e
prawdopodobiestwo wystpienia awarii zwiksza si o 2-3% wraz ze wzrostem temperatury
pracy o 1C. Przykadowo, dysk pracujcy przez duszy czas w temperaturze o 5C wyszej od
zalecanej bdzie mia o 10-15% wysz stop bdw. Z kolei praca w temperaturze niszej
od zalecanej spowoduje zmniejszenie stopy bdw.
Produkowane w ostatnich latach dyski twarde maj MTBF od kilkuset do ponad
miliona godzin. Najwysze wartoci MTBF, dochodzce do 2 000 000 h, maj tzw. dyski
pprzewodnikowe, w ktrych pliki s zapisane w pprzewodnikowej pamici EEPROM,
a urzdzenie nie zawiera elementw mechanicznych. Wspczynnik MTBF nie nadaje si do
prognozowania czasu, w ktrym dojdzie do awarii konkretnego urzdzenia. Warto tego
parametru nie jest wyznacznikiem trwaoci pojedynczego urzdzenia. Ze stwierdzenia, e
dysk twardy ma MTBF = 2 000 000 h wcale nie wynika, e konkretny egzemplarz takiego
dysku bdzie pracowa bez awarii przez 2 000 000 godzin. Warto ta pozwala jedynie
oszacowa liczb awarii, ktre mog wystpi w systemie zawierajcym wiele takich dyskw.

29
Problemy z jakimi mog spotka si przysze pokolenia przy archiwizacji danych.

Dokument tradycyjny mona odczytywa bez specjalnych urzdze, narzdzi lub

wiedzy poza znajomoci jzyka, w ktrym zosta napisany. Dokumenty cyfrowe mona
w nieskoczono kopiowa (rwnie na podstawie kolejnych kopii) bez uszczerbku na
jakoci, dlatego czsto sawi si ich dugowieczno. Tymczasem za 50 czy 100 lat ciga
ewolucja sprztu komputerowego i oprogramowania sprawi, e bez kopotu odczytamy
jedynie zwyky, papierowy tekst.
Ju kilka razy o mao nie doszo do katastrofy. W raporcie Izby Reprezentantw
z 1990 roku mona przeczyta o tym, jak dokumentacja spisu ludnoci przeprowadzonego 30
lat wczeniej cudem unikna zniszczenia. Tamy, na ktrych zapisano dane, zestarzay si
(w wyniku modernizacji formatw) szybciej, ni sdzono. Na szczcie wikszo informacji
zdoano przenie na nowe noniki. W raporcie odnotowano take inne niedosze nieszczcia
zwizane m.in. z tamami amerykaskiego Departamentu Zdrowia i Opieki Spoecznej oraz
ze zbiorami nalecymi do rnych agencji rzdowych, w tym do komisji zajmujcej si
problemem narkomanii i do komisji analizujcej prawo ziemskie. Zagroone byy zbiory
informacji o amerykaskich onierzach wzitych do niewoli i zaginionych w akcji
w Wietnamie, a take dane umoliwiajce ocen zniszcze dokonanych przez herbicydy.
W niebezpieczestwie s rwnie naukowe bazy danych. Starzej si unikalne zapisy wielu
eksperymentw przeprowadzonych przez NASA i inne instytucje; grozi im odejcie
w niepami.
Tylko 20% firm w Wielkiej Brytanii posiada strategi ochrony archiww cyfrowych -
wynika z raportu Digital Preservation Coalition. Cyfrowe archiwa s bardzo nietrwae, a ich
brak moe duo kosztowa.
Sonda wykaza, e utrata danych zapisanych w postaci cyfrowej naley do zdarze
powszechnych. Ponad 70% ankietowanych firm dowiadczyo takiego zdarzenia.
wiadomo zagroe natury ekonomicznej, jakie wi si z utrat danych cyfrowych jest
dua: 87% ankietowanych zdaje sobie spraw, e straci moe istotne zasoby firmowej
pamici albo zasoby istotne dla kultury organizacyjnej. Okoo 60% uwaa, e w zwizku
z takim wydarzeniem, firma moe straci finansowo. 52% firm dostrzega potrzeb
zarzdzania archiwami cyfrowymi, ale jednoczenie tylko co pita firma dysponuje spjn
strategi dotyczc archiww cyfrowych.
O tym, jak wiele moe kosztowa niedbao lub brak szczcia przekona si
w ostatnim czasie bank Morgan Stanley. Bdzie on zmuszony wypaci ponad miliard

30
dolarw, poniewa nie potrafi dostarczy na rozpraw z byym klientem archiww poczty
elektronicznej sigajcych pocztkw lat 90. Amerykaska Komisja Papierw
Wartociowych i Gied (SEC) dodatkowo ukae bank za niedotrzymanie procedur
zachowywania dokumentw w poczcie elektronicznej kwot 10 mln dolarw.
Przykadw na nietrwae archiwa cyfrowe jest wicej. Niedawno odkryto, e pomimo bardzo
starannego przechowywania, tamy z danymi z misji Viking Lander na Marsa ulegy
czciowemu zniszczeniu. Okazao si ponadto, e nie da si odkodowa formatw zapisu
danych i obecnie mona polega tylko na archiwalnych papierowych wydrukach tych danych.
Jak krucha jest pami zapisana elektronicznie dowodzi jeszcze jeden przykad. W 1986 roku
w Wielkiej Brytanii stworzono cyfrow kapsu czasu: na 30 cm dysku laserowym zapisano
fotografie ulic miast brytyjskich z danego dnia, mapy, dane statystyczne itd. Niespena 20 lat
po zamkniciu kapsuy okazao si, e format danych jest przestarzay. Zapis udao si
odczyta po rocznej pracy zespou specjalistw dziki temu, e przetrwa odtwarzacz,.
Warto wielu dokumentw cyfrowych tych, ktre dzisiaj nie wydaj si zasugiwa na
archiwizacj moe okaza si bezcenna wwczas, gdy ju nie bd czytelne. Tradycyjne
metody przechowywania dokumentw drukowanych s nieprzydatne w przypadku zbiorw
komputerowych. Tre i warto historyczna tysicy zapiskw, baz danych i osobistych
dokumentw moe by bezpowrotnie stracona, jeeli dzisiaj nie podejmiemy stara o ich
zachowanie.
Dane cyfrowe teoretycznie nie poddaj si niszczcemu dziaaniu czasu. Jednak
fizycznych nonikw, na ktrych zapisujemy, na pewno nie mona uwaa za niezniszczalne.
Gdybymy zostawili na duszy czas dysk magnetyczny, wwczas prby jego odczytania
byyby przypuszczalnie z gry skazane na niepowodzenie. Rozproszone pola magnetyczne
i erozja materiau (zwaszcza wpyw czynnikw utleniajcych) mog atwo doprowadzi do
skasowania zapisu. Zawarto wikszoci komputerowych nonikw znika szybciej ni sowa
zapisane na papierze dobrej jakoci. Zanim zniknie, staje si z reguy raco przestarzay w
miar wprowadzania nowych, niekompatybilnych ze sob standardw. Wcale nie jest
niepowane stwierdzenie, e informacje cyfrowe przetrwaj wiecznie lub przez 5 lat
w zalenoci od tego, co nastpi szybciej.
Jednak ani fizyczna nietrwao mediw uywanych do zapisu danych, ani ich
nieuchronna dezaktualizacja nie bd najwikszym problemem przyszych pokole. Ich
zadanie polega ma nie tylko na odczytaniu zawartoci dysku, ale i na prawidowej
interpretacji zapisu.

31
 Aby zrozumie te sprawy, musimy wnikn w istot cyfrowego zapisu informacji.
Komputerowe dane mona przechowywa na kadym noniku zdolnym do reprezentacji
dwjkowych cyfr (bitw) 0 i 1. Kad zamierzon, niosc informacj sekwencj zer
i jedynek, nie zakcon przerwami (spacjami), znakami przestankowymi lub formatowaniem
bdziemy nazywali strumieniem bitw. Do odzyskiwania zapisanego strumienia bitw
potrzebne s specjalne urzdzenia, takie jak czytnik dyskietek, oraz ukady elektroniczne
rozszyfrujce fizyczn reprezentacj bitw na noniku. Aby zapewni wspprac tych
urzdze z komputerem, niezbdny jest te tzw. Program obsugi (driver). Uzyskany cig zer
i jedynek naley jeszcze zinterpretowa.
Nie jest to zadanie trywialne, jako e w danym strumieniu bitw kry si moe niemal
wszystko od sekwencji liczb cakowitych po tablic punktw zdjcia. Co wicej,
prawidowa interpretacja strumienia bitw nie jest moliwa bez zrozumienia jego
przypuszczalnej struktury, tej za nie mona przedstawi w sposb jawny. Strumie bitw
reprezentujcych cig liter alfabetu moe skada si z segmentw o staej dugoci (bajtw).
Wwczas su one do zapisu kodw waciwych poszczeglnym literom. Na przykad
wedug jednego z uywanych dzisiaj (UTF-8) schematw zapisu osiem bitw: 01000101
oznacza liter E. A zatem, chcc dokona odczytu strumienia bitw, musimy zna konwencj
okrelajc dugo bajta.
Jednym ze sposobw przekazania tej wiadomoci jest zakodowanie jej w postaci
klucza umieszczonego na pocztku strumienia bitw. Jednak sam klucz take musi by
reprezentowany przez bajt pewnej dugoci. Przyszy czytelnik nie poradziby wic sobie bez
kolejnego klucza majcego posuy do rozszyfrowania pierwszego. Rozwizaniem tego
rekurencyjnego problemu jest tzw. inicjowanie pocztkowe. W tym przypadku inicjacja
polega musi na dostarczeniu wskazwek moliwych do odczytania przez czowieka
dotyczcych sposobu interpretacji zapisu cyfrowego.
Po prawidowym wyowieniu bajtw ze strumienia bitw staniemy przed nastpnym
problemem. Bajt reprezentowa moe liczb lub kod znaku alfanumerycznego. W tym
ostatnim przypadku musimy zna schemat kodowania, ktrego identyfikator moglibymy
umieci w naszym strumieniu. Niestety, do odczytywania identyfikatora niezbdny jest
schemat kodowania. Znowu wic nie sposb obej si bez inicjowania pocztkowego
w formie moliwej do odczytania bezporednio przez czowieka.
Jeeli przysze pokolenia poradz sobie z odczytaniem strumienia bitw zapisanego na
pycie DVD. Stan przed gwnym problemem: interpretacji przekazu zakodowanego
w strumieniu. Wikszo zbiorw komputerowych zawiera treci, ktrych pene odtworzenie

32
moliwe jest wycznie po zastosowaniu oprogramowania uytego niegdy przy ich
tworzeniu. W zbiorach sporzdzanych za pomoc procesorw tekstu obecne s instrukcje
dotyczce detali typograficznych, wygldu poszczeglnych stron, organizacji rozdziaw
dokumentu, tytuw itd. Z kolei w zbiorach tworzonych za pomoc arkuszy kalkulacyjnych
ukryte s wzory opisujce matematyczne relacje pomidzy poszczeglnymi komrkami.
Natomiast zbiory zwane hipermedialnymi musz zapiera informacje umoliwiajce
rozpoznawanie oraz wzajemne kojarzenie danych tekstowych, graficznych, dwikowych
i synchronizujcych.
Prawidowe odtworzenie dokumentu moliwe jest za porednictwem oprogramowania,
za pomoc ktrego powsta. Jeli takiego (lub rwnorzdnego) oprogramowania nie mamy,
wwczas dokument pozostanie jedynie zakadnikiem wasnego kodu.
Metoda prb i bdw moe okaza si skuteczna przy interpretacji dokumentu
stanowicego cig znakw. Takie brutalne podejcie zawiedzie jednak w obliczu
dokumentw zoonych. Zawarty w zbiorze sens nie jest zwizany z samymi bitami,
podobnie jak znaczenie zdania nie tkwi wycznie w sowach. Aby zrozumie dowolny
dokument, musimy zna jzyk czytelnika, do ktrego zosta zaadresowany. Niestety, owym
domylnym czytelnikiem dokumentu cyfrowego jest wyspecjalizowany program bez niego
zbiory w rodzaju prezentacji multimedialnych staj si bezwartociowe. Wida tu wielk
przewag tradycyjnych treci drukowanych.
W niektrych przypadkach programy zblione poradz sobie z czciowym
przynajmniej odczytem naszego zbioru. Naiwnoci byoby jednak oczekiwa, e okrelony
system kodowania nawet taki, ktry jawi si dzi jako zupenie naturalny wytrzyma prb
czasu. Informatycy cigle opracowuj nowe schematy zapisu danych, oznaczajce czsto
konieczno rezygnacji z dotychczasowych metod.
Dobrym przykadem s tu edytory tekstu. Wikszo z nich pozwala autorowi zapisa
dzieo w formie zwykego tekstu, z uyciem 7-bitowego kodu ASCII (American Standard
Code for Information Interchange). Tekst taki mona by stosunkowo atwo odczyta w
przyszoci, jeli wspomniany kod zachowaby uprzywilejowan pozycj. ASCII nie jest
jednak wcale jedynym standardem.
Przyszli czytelnicy starych dokumentw cyfrowych mog zatem straci szans
odgadnicia standardu kodowania. Sytuacje dodatkowo komplikuje fakt, e autorzy rzadko
korzystaj z moliwoci zapisu swojej pracy w formie czystego tekstu.
Jeli przez odczytanie dokumentu rozumiemy tylko wydobycie jego zawartoci bez
pocztkowej formy wwczas uycie oryginalnego oprogramowania nie jest konieczne.

33
Postpujc tak, ryzykujemy jednak utrat lub przemieszczenie fragmentw treci ukrytej
w przykadach w nagwkach, tytuach lub przypisach (jest to czsty efekt uboczny
tumaczenia jednych standardw edycji tekstw na inne).
Czy za 50 lat przysze pokolenia bd miay szans znale stosowane przez nas
programy? Mona zamieci na pycie DVD czy innym noniku kopi edytora tekstu.
Wwczas jednak pozostanie problem dostpnoci oprogramowania systemowego
umoliwiajcego uruchomienie owego edytora. Pomocne mogoby si okaza wzbogacenie
zawartoci dysku o kopi systemu operacyjnego. Lecz przecie sprzt komputerowy zwizany
z tym systemem dawno ju wyjdzie z uycia jako przestarzay technologicznie.
Dziaania zmierzajce do ocalenia dokumentw cyfrowych powinnimy zaczyna od
ochrony odpowiednich strumieni bitw. Oznacza to konieczno cigego kopiowania danego
zbioru na nowe rodzaje nonikw w celu zachowania jego czytelnoci. Nasuwa si
porwnanie z przepisywaniem praktykowanym kiedy w celu zachowania tradycyjnego
tekstu. Oba dziaania maj dugofalowy charakter, dostpno dokumentu w przyszoci
wymaga nieprzerwanego acucha kolejnych wdrwek zapisanej treci. Musi to nastpowa,
zanim dokument przestanie by czytelny wskutek fizycznego zniszczenia lub przestarzaoci
technicznej. Najmniejsza przerwa w acuchu oznacza utrat informacji, mimo
wczeniejszych wysikw. Wspczesne noniki zapisu cyfrowego charakteryzuj si
nietrwaoci, jednoczenie bardzo szybko ewoluuj technicznie oznacza to konieczno
kopiowania archiww co kilka lat. Najsurowsze normy nakazuj nawet coroczne kopiowanie
tam magnetycznych.
Naley sdzi, e potrzeba cigego kopiowania danych stanie si w przyszoci mniej
palca dziki nowym generacjom trwalszych nonikw. Produktw takich jeszcze nie wida.
Olbrzymie koszty nieustannego przenoszenia zbiorw powinny jednak powcign nasz
apetyt na lepsz jako zapisu cyfrowego; musimy sprawi, by wanie trwao bya
najbardziej poszukiwan cech nonikw danych.
Starodawny tekst moemy zachowa dla potomnoci, tumaczc go na jzyk
wspczesny bd te kopiujc wersj oryginaln. Tumaczenie wydaje si prostsze, nie
wymaga bowiem od kolejnych pokole znajomoci historii jzyka. Nie znajdziemy jednak
filologa zadowolonego z przekadw swoich poprzednikw. Tumaczenie to nie tylko utrata
informacji, ale na dodatek zatarcie ladw po ewentualnych ubytkach, jako e orygina
przestaje istnie. Wierne kopiowanie tekstu gwarantuje przechowanie treci bez uszczerbku,
pod warunkiem e nie zatracimy zdolnoci rozumienia dawnego jzyka.

34
 W archiwizacji dokumentw cyfrowych rozrnia si dwie analogiczne strategie.
Pierwsz z nich jest tumaczenie dokumentu na form standardow, niezalen od systemu
komputerowego. Strategia druga polega na przedueniu czasu stosowania danego systemu
i wsppracujcego z nim oprogramowania, ktre umoliwia odczytanie starych dokumentw.
Niestety, obie strategie maj powane ograniczenia.
aden z podstawowych rodzajw oprogramowania nie jest dzi gotowy do
standaryzacji. Nie ma powszechnie akceptowanego, formalnego modelu obrazujcego sposb
przetwarzania informacji przez czowieka. Za wczenie zatem na wyliczanie najwaniejszych
programw uytkowych i okrelanie ich zgodnoci ze standardami.
Daremne byby jednak prby sprowadzenia wszystkich dokumentw cyfrowych do
wsplnego mianownika, jakim jest sam tekst, i narzucenia uytkownikom niewygd
zwizanych z tak standaryzacj. Si napdow rewolucji informatycznej jest przecie
wanie atrakcyjno oferowanych przez ni nowych narzdzi. Okrelenie dugoterminowych
standardw dla dokumentw cyfrowych to cel, ktrego realizacja jest jeszcze odlega
najpierw naley oprze informatyk na solidniejszych podstawach formalnych.
Tumaczenie dokumentw na dialekty zgodne z kolejnymi standardami jest
pozornie dobrym rozwizaniem nie zmusza do wprowadzania jednego, absolutnego
standardu. Kady z przykadw oznacza jednak utrat jakich informacji. Czy warto
literacka wspczesnej wersji Iliady Homera nie zostaaby zdeprecjonowana, gdyby
tumaczenie jej oparto nie na najstarszych zachowanych tekstach starogreckich, lecz na
kolejnych przekadach porednich
z jzykw nowoytnych? Tumaczenie do tyu, korzystajce z wczeniejszych wersji,
mogoby teoretycznie umoliwi filologom rekonstrukcj oryginalnego tekstu. Jednak
w praktyce postpowanie takie przyniosoby straty i przekamania, gdy tumaczenie
zazwyczaj nie jest procesem odwracalnym.
Jzyki takie jak angielski lub grecki (o zblionej sile ekspresji i bogactwie
semantycznym) zasadniczo rni si od jzykw zapisu dokumentw cyfrowych. Te ostatnie
bardzo szybko ewoluuj, co nieuchronnie prowadzi do czstych modyfikacji formy
dokumentw. Oznacza to powane trudnoci przy tumaczeniu, poniewa nowe formaty
(sposoby prezentacji danych) niekoniecznie zachowuj zgodno ze starymi. Nie zawsze
moliwa jest poprawna konwersja starych dokumentw na aktualne, poprzednio nie znane
formaty, czsto niewykonalne si staje przetumaczenie wspczesnego zbioru na format
stosowany dawniej. Na przykad wiele starszych, hierarchicznych baz danych trzeba byo
cakowicie przeredagowa, aby uzyska zgodno z modelem relacyjnym tak jak obecnie

35
zmienia si bazy relacyjne w celu dopasowania ich do modeli zorientowanych obiektowo.
Problem ten utrudnia lub wrcz uniemoliwia nadanie starym dokumentom postaci
zgodnej z nowymi standardami.
Zamiast mczy si z przekadaniem, mona by obejrze stary dokument za pomoc
programu, ktry niegdy wykorzystano do jego tworzenia. Nasi potomkowie teoretycznie nie
bd musieli nawet uruchamia dawnego oprogramowania, jeeli dzi opiszemy jego
dziaanie w sposb niezaleny od konkretnego sprztu komputerowego. Nie jest to jednak
moliwe obecnie i zapewne nie bdzie w najbliszej przyszoci; wspczesna informatyka
nie pozwala wyczerpujco opisa dziaania programw. Jedynym sposobem odtworzenia
programu pozostaje zatem jego uruchomienie.
Musimy wic przechowywa zarwno programy, ktre suyy do sporzdzania
dokumentw cyfrowych, jak i cae towarzyszce im oprogramowanie systemowe. Zadanie to,
cho ogromne, wydaje si wykonalne. Autorzy czsto zaczaj odpowiednie programy
aplikacyjne i systemy operacyjne do dokumentw, aby uatwi odbiorcom ich odczytanie.
Cz tego oprogramowania moe w przyszoci pozosta dostpna wystarcz wwczas
odpowiednie informacje zaczone przez autora. Bezpatne programy rozpowszechniane s za
porednictwem Internetu. Co wicej, przyszli uytkownicy przestarzaego formowego
oprogramowania mog liczy na wyganicie praw autorskich.
Czy potrafimy zapewni przetrwanie sprztu niezbdnego do uruchomienia
archaicznych systemw operacyjnych i programw uytkowych? Istnieje kilka
wyspecjalizowanych muzew i klubw retro stawiajcych sobie za cel utrzymanie
starowieckich komputerw na chodzie. Jednak dziaania takie, cho nie pozbawione uroku,
wydaj si odmian donkiszoterii. Popyt na aden anachroniczny komputer nie bdzie tak
duy, aby usprawiedliwi cige wydatki na jego reperacje, wymian zuytych podzespow
i zachowanie zwizanej z tym wiedzy.
Specjalici tworz na szczcie tzw. emulatory. S to programy, ktre po
uruchomieniu na okrelonym komputerze naladuj sposb dziaania innej maszyny, na
przykad starszej. Komputery przyszoci powinny mie znacznie wiksz moc obliczeniow
ni wspczesne; mona zatem oczekiwa, e bd emulowa dowolny przestarzay system
sprztowy. Jedyny kopot to potrzeba przechowywania szczegowej dokumentacji
sporzdzonej w formie czytelnej dla przyszych pokole, a wic niezalenej od
jakiegokolwiek oprogramowania.
Przemieszczanie zbiorw zawierajcych cyfrowe dokumenty i ich macierzyste
programy odbywa si musi w sposb gwarantujcy nienaruszalno odpowiednich strumieni

36
bitw najmniejsze zmiany prowadziyby do znieksztacenia zapisu. Czasami nie mona
unikn pewnych modyfikacji. Powinny one jednak mie charakter odwracalny bez straty
informacji. Co wicej, naley szczegowo notowa parametry kadej transformacji, aby nie
traci szansy na odtworzenie pierwotnego schematu kodowania. Wyobraalny jest obecnie
taki zapis strumienia bitw, ktry da mu odporno na wszystkie dajce si przewidzie
zmiany; przyszo moe jednak przynie nowe, trudne do odgadnicia modyfikacje.
Niewykluczone na przykad, e brutalna kompresja danych przeksztaci strumie bitw
w jego przyblion kopi pozbawion kompletu informacji niezbdnych do odtworzenia
oryginau. Podobnie proces szyfrowania wymaga znajomoci specjalnego klucza.
Idealnym rozwizaniem byoby opakowanie nie zakconego cigu bitw
w wirtualn paczk, czyli zbir informacji na temat struktury strumienia i historii jego
dotychczasowych przeobrae. Wprawdzie na sam paczk, aby zapewni jej trwao,
rwnie skadayby si dane cyfrowe; sposb ich kodowania powinien by jednak jak
najprostszy, jeli maj posuy do inicjowania. Wynika std potrzeba przyjcia standardw
kodowania informacji opisowych; wystarczy prosty system obejmujcy wycznie dane
tekstowe. Kade przenoszenie strumienia bitw na nowy nonik powinno i w parze
z tumaczeniem informacji opisowych, czyli by zgodne z aktualnym standardem inicjowania
pocztkowego.

Zakoczenie.

Tylko nieliczne rzdy czy instytucje zdaj sobie spraw z powagi sytuacji i zadbay
o trwalsze zabezpieczenie pastwowych dokumentw. Rzd francuski np. ju od czterech lat
wykorzystuje do digitalizacji archiww pyty wykonywane na zamwienie. Niedawno na
podobny krok zdecydowali si Czesi, ktrzy prcz tego stworzyli optymalne warunki dla
przechowywanego sprztu i nonikw. Dobrym przykadem jest take rosyjski Teatr Balszoj
i mediolaska La Scala, ktre zgromadziy swj kulturalny dorobek na nonikach CD
o podwyszonej trwaoci.
Tymczasem w 2006 roku ZUS ogosi przetarg na noniki do przechowywania
naszych danych o emeryturach. W przetargu zawarto dwa gwne warunki nisk cen za
pyt i to, e maj by one nagrywane z maksymaln prdkoci 24x. Takich krkw ju
wtedy nie produkowano od ponad trzech lat. Firma, ktra zaoferowaa ZUS-owi te noniki,
musiaa je magazynowa przez ponad 3 lata. W tym czasie barwnik biorcy udzia w procesie
nagrywania, mg powanie si zniszczy. To moe oznacza, e ZUS szykuje milionom

37
przyszych emerytw przykr niespodziank: gdy z ich elektronicznych archiww wyparuj
dane. Dodatkowo w 2008 roku ZUS ogosi przetarg na 130 tysicy dyskietek 3,5.
Szczegy zamwienia (fragment): "1.Przedmiotem zamwienia jest zakup i dostawa
130.000 szt. dyskietek komputerowych 3,5" o pojemnoci 1,44 MB, dwustronnych o duej
gstoci, fabrycznie nowych, tj. wyprodukowanych w 2008 roku. 2.Dyskietki musz by wolne
od wirusw, fabrycznie formatowane w formacie IBM PC oraz pakowane w plastikowe
pudeka po 10 dyskietek w pudeku. Do kadego pudeka naley doczy komplet (min. 10
szt.) naklejek do opisywania zawartoci dyskietek. 3. W zakres przedmiotu zamwienia
wchodzi rwnie transport zamawianych dyskietek do magazynu, wraz z ich rozadunkiem i
uoeniem we wskazanym przez Zamawiajcego miejscu. 4. Dyskietki winny by objte
dwunastomiesicznym okresem gwarancji, na warunkach zawartych we wzorze umowy.
5. Nie dopuszcza si moliwoci skadania ofert czciowych."

Naley wic z dystansem traktowa cyfrowych rewolucjonistw z ich hasami

cyfrowe jest lepsze czy tylko digitalne ma przyszo. Cakowita wirtualizacja wymiany
i archiwizacji wszelkiej informacji moe bowiem doprowadzi do cyfrowej choroby
Alzheimera do utraty spoecznej, kulturowej pamici.

38
 Pierwsze drukowane wydanie 18 sonetu Szekspira (1609) to dowd trwaoci tej
formy zapisu. Dane z nonikw cyfrowych mog straci czytelno w cigu jednego
dziesiciolecia, podczas gdy sowa na reprodukowanym dokumencie s wyranie widoczne
po prawie czterech wiekach. W kocowym dwuwierszu mona dopatrzy si aluzji do treci
mojego referatu: "Pki ma ludzko wzrok, a w piersi tchnienie,/ Bdzie y wiersz ten,
a w nim twe istnienie".

So long as men can breath or eyes can see,

So long lives this, and this gives life to thee.

39
Literatura

Adleman L., Computing with DNA, Scientific American, 1998.

http://www.usc.edu/dept/molecular-science/fp-scian98.pdf
Atkinson R., Shiffrin R., , vol 2, Human memory: A proposed system and its control
processes, The psychology of learning and motivation: Advances in research and
theory Academic Press, 1968.
Bekenstein J. D., Informacja o holograficznym wszechwiecie, wiat Nauki, 9/23,
s. 26-33.
Bilski T., Digital and Biological Storage Systems a Quantitative Comparison, W:
BIONETICS, 2nd International Conference on Bio-Inspired Models of Network,
Information, and computing Systems, Budapeszt, IEEE, 2007.
Black E., IBM i holocaust, MUZA S.A., Warszawa, 20001.
Chustecki J., Wirtualizacja pamici masowych, NetWorld, 7/2002, s.56-58.
Daniel E. D., Mee C. D., Clark M. H., Magnetic Recording. The First 100 Years,
IEEE Press, New York, 1998.
Dembowski K., Warsztat komputerowy, Robomatic, Wrocaw 1996.
Madej J. Syso M. M., Pocztki informatyki w Polsce, Informatyka, 9/2000, s. 14-19
Metzger P., Anatomia PC, Helion, 1996.
Mochnacki W., Kody korekcyjne i kryptografia, Oficyna Wydawnicza Politechniki
Wrocawskiej, Wrocaw 2000.
Tomasz B., Pami noniki i systemy przechowywania danych, WNT, Warszawa
2008.
Stokosa J., Bilski T., Panowski T., Bezpieczestwo danych w systemach
informatycznych, PWN, Pozna 2001.

40