562 RECENZJE

j si stylistyczne potknicia. wiadcz one o tym, e autor czsto nie do koca rozumie, o czym pisze. Dla przy
kadu w rozdziale o bankowoci w XIX w. znajdujemy dziwne stwierdzenie, e bank centralny poprzez ustalanie
stopy procentowej stal si niezwykle wanym kreatorem gospodarki. Uwaamy, e zdanie to nie niesie adnej
dajcej si uchwyci treci. Przykadem nieudolnoci stylistycznej moe by zdanie mwice, e gospodarcza
dominacja USA w wiecie wynikaa z powstaej w okresie II wojny wiatowej midzy nimi a reszt wiata wielkiej
luki technologicznej, organizacyjnej i strukturalnej. Autor stosuje rwnie okrelenia typu buruazja inteli
gencka, ktre wiadcz o tym, e nie potrafi do koca unikn ideologizowania opisu, z czego sam czyni za
rzut autorom innych podrcznikw.
Podsumowujc dotychczasowe rozwaania, naley stwierdzi kilka faktw. Materia omwiony jest nie
rwnomiernie: brak jest wiadomoci wanych przy niejednokrotnie pojawiajcych si informacjach zbdnych.
Wystpuj take liczne przekamania. Nie wiadomo rwnie, jakie autor zastosowa kryterium doboru faktw.
Ukad podrcznika ma charakter chronologiczno-rzeczowy i zasadniczo jest klarowny. Od czasu do czasu poja
wiaj si jednak niedocignicia konstrukcyjne, ktre prowadz do przekama merytorycznych i utrudniaj ko
rzystanie z ksiki. Autor pisze o rnych faktach z przeszoci historycznej wiata, ale wbrew wasnym dekla
racjom czsto nie tumaczy, jaki by ichzwizek logiczny. W podrczniku trzeba podj tak prb, nawet jeli
nie dysponujemy cakowicie pewn interpretacj lub skazani jestemy na pewne uproszczenia. W przeciwnym
wypadku historia gospodarcza przeksztaca si w kronik i w duej mierze traci sens.
Najpowaniejsz saboci ksiki Dariusza Wojnarskiego oczywicie pomijajc wspomniany w pierw
szej czci artykuu jej kompilacyjny charakter jest brak wartoci uytkowej dla czytelnika. Po przeczytaniu
podrcznika nie bdzie on potrafi odpowiedzie na wiele, czsto podstawowych, pyta dotyczcych historii gos
podarczej. Natomiast te odpowiedzi, ktre przynosi lektura podrcznika, w wielu przypadkach okazuj si nie
prawidowe. Utwierdza nas to w ostatecznym przekonaniu, e po ksik Dariusza Wojnarskiego Powszechna
historia gospodarcza dla wasnego dobra lepiej nie siga.

Piotr Jachowicz
Grzegorz Jamroziak
Szkoa Gwna Handlowa
Katedra Historii Gospodarczej i Spoecznej

Przemysaw U r b a c z y k , Zdobywcy Pnocnego Atlantyku, Wydawnictwo Uniwersytetu

Wrocawskiego, M onografie Fundacji na Rzecz N auki Polskiej, Seria Humanistyczna, W roc
aw 2004, s. 296.

W polskiej historiografii temat ekspansji wikingw nigdy nie zajmowa zbyt eksponowanego miejsca.
W zasadzie od czasu monografii Lecha L e c i e j e w i c z a 1 nie ukazay si studia polskich badaczy, powicone
wspomnianej tematyce. Z tym wikszym zadowoleniem naley przyj now prac Przemysawa U r b a -
czyka, koncentrujc si na skandynawskiej kolonizacji rejonu pnocnoatlantyckiego. Autor ju na wstpie za
znacza, e jego ksika ma przedstawi mao znany w Polsce, a zarazem niezwykle fascynujcy, epizod skandy
nawskiej historii2. Nie mona jednak zapomina, e zagadnieniu Skandynaww kolonizujcych wyspy pnocne
go Atlantyku powicona bya ksika Farleya M o w a t a, ktra ukazaa si w Polsce w 1972 r.3, natomiast z pol

1 L. L e ci e j ew i z, Normanowie, Wroclaw 1979.

2 P. U r b a c z y k , Zdobywcy Pnocnego Atlantyku, Wroclaw 2004, s. 5.
3 F. M o w a t, Wyprawy Wikingw. Dawni Normanowie w Grenlandii i w Ameryce Pnocnej, Warszawa 1972.
 RECENZJE 563

skich badaczy problemem tym epizodycznie w nieduym artykule zaja si w 1993 r. A. W a o4, autor jednak
e prac tych w swej ksice nie uwzgldni.
Praca zostaa przez autora podzielona na kilka czci. Rozdzia I (s. 11-23) powicony zosta kontaktom
transbatyckim, zachodzcym pomidzy mieszkacami Skandynawii a zajmujcymi poudniowe wybrzee Baty
ku plemionami sowiaskimi i batyjskimi. Rozdzia II (s. 24-54) skupia si na charakterystyce politycznych i gos
podarczych stosunkw midzy poszczeglnymi regionami Skandynawii, przede wszystkim w niezwykle wanym
momencie formowania si monarchii wczesnofeudalnych. Rozdzia III (s. 55-103) to prezentacja dziejw i cha
rakteru skandynawskiej kolonizacji na obszarze wysp pnocnego Atlantyku, przy czym najwicej miejsca autor
powici najlepiej rozpoznanej (przede wszystkim archeologicznie) Islandii, w mniejszym stopniu opisane zo
stao zasiedlenie Wysp Owczych i Grenlandii, w zasadzie marginesowo w tym rozdziale zostaa potraktowana
kwestia pojawienia si osadnikw europejskich w legendarnej Winlandii. Rozdzia IV (s. 104120) to prba wy
janienia przyczyn i charakteru procesu zasiedlenia przez Skandynaww nowych ziem przez pryzmat modelu
zbudowanego przez autora na bazie dowiadcze antropologii kulturowej i prba odpowiedzi na pytanie, kim
byli osadnicy zarwno pod wzgldem spoecznym, jak i etnicznym. Rozdzia V (s. 121-153) powici autor z jed
nej strony na charakterystyk niezwykle popularnego na terenach pnocnych budownictwa darniowego, z dru
giej strony na prb nowej interpretacji zagadkowych prostoktnych pziemianek odkrywanych sporadycznie
na terenie caej Skandynawii oraz (najliczniej) na Islandii. Rozdziay VI i VII (s. 154-229) to przede wszystkim
opis zmian spoeczno-gospodarczych, a take ideologicznych, jakie zaszy w regionie pnocnoatlantyckim na
przeomie I i II tysiclecia. Ostatni z podstawowych rozdziaw VIII (s. 230-251) to ze strony autora prba od
powiedzi na bardzo wane pytanie: dlaczego powstae pod koniec X w. osadnictwo skandynawskie na Grenlandii
pomimo pocztkowych sukcesw nie utrzymao si i ulego zagadzie. Wywody autora uzupeniaj: bibliografia
(s. 255-278), streszczenie w jzyku angielskim (s. 279-294), spis zamieszczonych ilustracji (s. 285-286) oraz in
deks nazwisk (s. 287-294).
Lektura omawianej ksiki skania do poczynienia kilku istotnych uwag. W rozdziale I, opisujc polityczne
wydarzenia w samej Skandynawii, autor stwierdzi, e maestwo, jakie zostao zawarte midzy Olafem Sktko-
nungiem a obodryck Estrid w 1000 r., oznaczao ze strony Obodrytw ch do szukania w Szwecji sojusznika
jako przeciwwagi dla sojuszu polsko-duskiego5. Doszukiwabym si jednak raczej w tym mariau rki Swena
Widobrodego, pod ktrego faktyczn polityczn kuratel pozostawa mody krl Szwecji, jego pasierb6. Krl
Danii dziki temu maestwu zwiza ze sob swoich starych sojusznikw, Obodrytw, z nowymi Szwedami.
Trudno natomiast sobie wyobrazi modego Olafa wystpujcego przeciw Swenowi, mowi swej matki, ktry po
0resundzie sta si niekwestionowanym liderem w caej Skandynawii. A jeli za przesank o sojuszu pol-
sko-duskim przyjmiemy tylko lub Swena z crk Mieszka I witosaw7, to warto si zastanowi, czy w og
le takie zdarzenie miao miejsce. Nic nie wiadomo o wsplnych dziaaniach Chrobrego z Widobrodym, co wi
cej, udzia polskiego ksicia w wyprawach Ottona III na Poabie8raczej nie szed w parze z duskimi interesami.
By moe dla Bolesawa Chrobrego lub Mieszkwny z krlem Danii by okolicznoci wielce korzystn9 i stwa
rza nadziej na polityczny wzrost jego pozycji, nic jednak niewiadomo, aby polski wadca okoliczno t wyko
rzysta. Wydaje si natomiast, e sam Swen Widobrody polubia Switosaw nie jako siostr Chrobrego, ale
przede wszystkim jako krlow Szwecji, bo maria z wdow po Eryku Zwyciskim, jak dobitnie przedstawi to
Adam z Bremy10, dawa mu nadziej na odzyskanie utraconego tronu w Danii.

4 A. W a o, Czy koniec mitu Winlandii?, [w:] Europa Ameryka od X do X X wieku. Wpisetn rocznic pierwszej wpra
wy Krzysztofa Kolumba, red. K. B c z k o w s k i , Krakw 1993, s. 7-17.
5 P. U r b a c z y k , Zdobywcy, s. 15.
6 ( . W. ) z o, /1. D. 1000 the point o f no return for the kingdom o f Sweden, [w:] Europe around the year 1000, red.
P. U r b a c z y k , Warszawa 2001, s. 375.
7 Cho wcale nie ma pewnoci, e takie imi w istocie nosia (cf. . J a s i s k i , Rodowd Pierwszych Piastw, Warsza
wa-Wroclaw 1992, s. 94-95), dla swego rodzaju wygody pozostan przy tym imieniu, tak czyni te zreszt autor recenzowanej
ksiki.
8 Por. Ch. L b e, Regesten zur Geschichte der Slawen an Elbe und Oder, t. III, Berlin 1985, s. 136.
9 P. U r b a c z y k , Zdobywcy, s. 15.
10 Adami Bremensis Gesta Hammaburgensis Ecclesiae Pontificum, lib. II, . 39, ed. G. H. P e r t z, Scriptores Rerum Germa
nicarum t. II, Hannoverae 1846.
564 RECENZJE

Przy okazji omawiania kwestii relacji krla Norwegii Olafa Tryggvasona z Dani, Szwecj i pastwem
Chrobrego11 autor w duej mierze wykorzysta take narracj Sagi o Olafie Tryggvasonie, traktujc j w zasa
dzie na rwni z przekazami wspczesnymi (Adam z Bremy), co budzi jednak spore zastrzeenia. Jak dowodnie
wykaza ju Gerard L a b u d a 12, mao wiarygodne s informacje o prbach szukania przez Olafa Tryggvasona
w 1000 r. sojuszu z Bolesawem Chrobrym, a Wolinianie, jeli to oni kryj si za Sowianami walczcymi w bitwie
w 0resundzie, znaleli si wrd wojsk Swena Widobrodego, Olafa Sktkonunga i jarla Lade Eryka. Wbrew
opinii autora mona dzi jak najbardziej cile wskaza miejsce bitwy trzech krlw, jako e opis konfliktu pozo
stawiony przez Adama z Bremy nie pozostawia w zasadzie adnych wtpliwoci, e doszo do niej w 0resun-
dzie13. Wypraw Olafa Tryggvasona na Batyk autor postrzega jako desperacki atak na centrum domeny du
skiej14. Ten punkt widzenia to oczywicie efekt wpywu relacji Adama z Bremy15, jednake jeszcze wczeniejsze
relacje skaldw16, biorcych udzia w bitwie bd znajdujcych si w krgu jej uczestnikw nie pozostawiaj wt
pliwoci, e to dziaania Eryka, jarla Lade, sprowokoway wypraw krla Norwegii.
Jeli ju mowa o Olafie Tryggvasonie, to cieszy moe fakt, e autor wycofa si z goszonej wczeniej tezy17,
e nie by onprawnukiemjednoczyciela Norwegii Haralda Piknowosego. Wobec do duego przywizania sa-
gamandrw do powiza genealogicznych taka opinia musiaaby by poparta jakimi przesankami rdowymi,
a tych brakuje, std raczej wydaje si, e pokrewiestwo tych dwch wadcw jest wicej ni prawdopodobne.
Opierajc si na relacjach sag, Przemysaw Urbaczyk datuje pocztki chrzecijastwa na Wyspach
Owczych i na Grenlandii na rok 100018. Jednak szczeglnie w przypadku drugiej z wysp sprawa nie jest tak oczy
wista, jak mona by wywnioskowa z lektury omawianej pracy. Mocno kontrowersyjna jest przekazana przez nie
ktre sagi19 informacja o kontaktach Leifa Efriksona z Olafem Tryggvasonem i chrzcie tego pierwszego w Nor
wegii. Susznie podwaano jej wiarygodno, wskazujc na brak podobnego motywu w najstarszym opisie dzie
jw osadnictwa na Grenlandii, mianowicie w Sadze o Grenlandczykach20 i ch powizania osoby krla Nor
wegii z innymi sawnymi osobistociami wiata normaskiego. Std suszniejsze wydaje si czenie chrystianiza
cji Grenlandii z osob Olafa II Haraldssona21.
Wane miejsce w rozwaaniach autora zaja sprawa pochodzenia osadnikw. Od samego pocztku U r
baczyk stoi na stanowisku, e w wypadku kolonizacji wysp regionu pnocnego Atlantyku nie moemy mwi
o ludnoci etnicznie jednorodnej22. Cho przybysze ze Skandynawii stanowili zdecydowan wikszo, nie za
brako wrd nich przedstawicieli innych nacji, np. Iroszkotw, Samw czy innych, na co autor znajduje potwier
dzenie w rdach23. To, e identyfikacja obcych (nieskandynawskich) elementw kulturowych staa si niezwyk
le trudna, wynika zdaniem autora przede wszystkim z faktu, e przewaajca ludno norweskiego pochodzenia
narzucia wszystkim czonkom wyspiarskich spoecznoci swoje preferencje spoeczno-gospodarcze24.
Jednak najciekawsz czci rozwaa nad etnicznoci osadnikw regionu pnocnego Atlantyku jest
analiza, jakiej podda autor grup domostw obcych skandynawskiej tradycji budowlanej, mianowicie prostokt

11 P. U r b a c zyk, Zdobywcy, s. 15-17.

12 G. L a b u d a , Fragmenty dziejw Sowiaszczyzny Zachodniej t. II, Pozna 1964, s. 235-259.
13 Adami Bremensis Gsta, lib. II, c. 40.
14 P. U r b a c zyk, Zdobywcy, s. 43.
15 Adami Bremensis Gsta, lib. II, c. 40.
16 Mam tu na myli wiersz Olafsdrapa Hallfreda Ottarssona, powstay w 1001 r. oraz wiersz Eiriksflokkr Hallodora krist-
ni z okoo 1010 r. F. J n s s o n, Den norsk islandske skjaldedigtning 1.1, Rettet tekst, Kobenhavn og Kristania 1912.
17 P. U r b a c z y k, Rok 1000. Milenijna podr transkontynentalna, Warszawa 2001, s. 88.
18 P. U r b a c zyk, Zdobywcy, s. 64 i 93.
19 Saga o Olafie Tryggvasonie, Saga o Eryku Rudym.
20 Cf. O. H a 11 d r s s o n, The Covertion o f Greenland in written sources, [w:] Proceedings o f the Eight Viking Congress,
red. H. B e k k e r - N i e l s e n , P. F o o t e , O . O l s e n , Odense 1981, s. 207.
21 Ibidem, s. 214.
22 P. U r b a c zyk, Zdobywcy, s. 118.
23 Ibidem, s. 117-118.
24 Ibidem, s. 115.
 RECENZJE 565

nych lub kwadratowych pziemianek, identyfikowanych na obszarze caej Skandynawii, w tym w najwikszej
liczbie na Islandii2 . W przypadku tej wyspy wspomniane domostwa wykazuj pewne istotne cechy wsplne, mia
nowicie w wikszoci datowane s na wiek X i zwizane s z najstarsz faz osadnictwa na danym obszarze26.
Przemysaw Urbaczyk bez wahania wie t grup obiektw z jakimi Sowianami, ktrzy musieli wzi udzia
w kolonizacji Islandii w charakterze bd to czonkw grup wikiskich, bd goci zachconych do kolonizo
wania niezasiedlonych jeszcze ziem27. Swoj obecno na wyspie i odmienno od reszty spoecznoci zamanife
stowali zastosowaniem innej techniki budowlanej, przyniesionej zapewne z terenw rodzimych28. Do tej nie
zwykle istotnej sprawy, rzucajcej z pewnoci nowe wiato na kwesti dziejw osadnictwa islandzkiego, dorzu
cibym sugesti, e przynajmniej cz tych, ktrzy uytkowali analizowane domostwa, moga pojawi si na wys
pie w charakterze niewolnikw, pozyskiwanych w trakcie wypraw na poudniowe wybrzee Batyku, a nastpnie
transferowanych w ramach wymiany handlowej.
Omawiajc kwesti pochodzenia osadnikw przybywajcych na wyspy pnocnego Atlantyku, autor podj
te prb przeanalizowania spoeczno-gospodarczych aspektw procesu zasiedlania. Punktem wyjcia dla tego
typu rozwaa s dla Urbaczyka teoretyczne osignicia antropologii kulturowej. To na ich podstawie autor
zbudowa model zachowa okrelonych grup spoecznych, ktrych podstaw bya permanentna rywalizacja mi
dzy przywdcami lokalnych spoecznoci. Skutkowaa ona zarwno intensyfikacj najazdw29, jak i poszukiwa
niem szczcia gdzie indziej przez przegrywajcych w tej rywalizacji30. Zdaniem autora wraz z upywem czasu
wyprawy wikiskie przynosiy coraz mniej dochodw i wizay si z coraz wikszym ryzykiem, co motywowao ry
walizujcych o zyski do wikszego skoncentrowania si na rolnictwie31. Dziki temu jeszcze korzystniej postrze
gano nowo odkryte ziemie (Islandia, Grenlandia), ktre zapewniay dostatek ziemi rolniczej32. Jednak ten do
ciekawy schemat, sprowadzajcy si do tezy: najpierw najazdy, pniej osadnictwo i rolnictwo, nie moe by
przyjtyjako generalne i jedyne wytumaczenie procesw zachodzcych w rejonie pnocnego Atlantyku, jak wy
ranie chce tego autor. Wiadomo, e akcja osadnicza na terenie Szetlandw, Orkadw i Hebrydw przeomu
VIII i IX w. nastpowaa jednoczenie z intensywnymi najazdami prowadzonymi na bogate klasztory i osady tar
gowe w caym regionie Wysp Brytyjskich. Schemat ten nie tumaczy rwnie awanturniczej polityki wadcw
skandynawskich XI w., ktrzy w najazdach (gwnie na Angli, ale nie tylko) nadal bd widzie zarwno sposb
na podreperowanie swojej kasy, jak i nowe zdobycze terytorialne. O tym, e ziemia wysp pnocnego Atlantyku
nie moga zaspokoi potrzeb i ambicji miejscowych wacicieli wiadczy fakt, e sagi pene s przykadw miesz
kacw Islandii, organizujcych co pewien czas wyprawy wikiskie.
Mona aowa, e autor nie pokusi si o podjcie kwestii pooenia Winlandii, odnoszc si waciwie tyl
ko do odkry z LAnse aux Meadows33, a w opisie terytorialnym ograniczajc si jedynie do okrelenia pnoc
no-wschodnie wybrzee Ameryki Pnocnej34. A przecie pooenie Winlandii dalej waciwie pozostaje za
gadk35. Zainteresowani problemem badacze na podstawie opisw zawartych w sagach doszukuj si ziem, do
ktrych dotar Leif nie tylko w Nowej Funlandii, ale take na pnocnych brzegach Zatoki Sw. Wawrzyca lub
nawet na poudnie od Nowej Szkocji36. Std przewiadczenie, e bez dalszych bada i odkry raczej nie uda si

25 Ibidem, rozdz. V, s. 138-153.

26 Ibidem, s. 150.
27 Ibidem, s. 151-152.
28 Ibidem, s. 152.
29 Ibidem, s. 39.
30 Ibidem, s. 110.
31 Ibidem.
32 Ibidem.
33 Ibidem, s. 102.
34 Ibidem, s. 101.
35 Cf. Por. uwagi na ten temat w . B a t e y, H. 1a r k e, R. I. P a g e, N. S. P r i e, Wikingowie, Warszawa 1998, s. 179.
36 By moe znaleziona w Maine moneta norweskiego krla Olafa Kyrri (1066-1093) jest pewnym wyznacznikiem kie
runku i zasigu skandynawskiej penetracji, cho nie mona wykluczy, e tak daleko na poudnie znalaza si ona dziki au
tochtonom, cf. . B a t e y, H . 1a r k e, R. I. P a g e, N. S. P r i e, op. cit., s. 179.
566 RECENZJE

dokadnie okreli pooenia Winlandii i stwierdzi, czy osada z LAnse aux Meadows stanowia gwny punkt
grenlandzkiej penetracji czy te centrum tajemniczego ldu leao gdzie dalej na poudnie lub zachd37.
W ostatnim z rozdziaw autor poruszy te kwesti okolicznoci, w jakich spoeczno europejska
na Grenlandii ulega ostatecznie zagadzie. Prezentujc panujce dotychczas pogldy Urbaczyk stara si
przede wszystkim rozpatrzy kwesti, dlaczego pocztkowe sukcesy osadnikw w konsekwencji obrciy si w ich
klsk38. Przyczyn takiego stanu rzeczy widzi autor w braku rozwinitych umiejtnoci adaptacyjnych spoecz
noci grenlandzkiej do zmieniajcych si warunkw rodowiskowych, co jego zdaniem byo w gwnej mierze
spowodowane hierarchiczn organizacj spoeczn39, ktrej istotnym skadnikiem bya religia chrzecijaska40.
To ona nie pozwalaa Skandynawom przejmowa dowiadcze autochtonw (alternatywne techniki budowlane
i owieckie), gdy miejscowi, jako poganie, byli li i ani nie zasugiwali na tolerancj, ani nie mogli sta si wzorem
do naladowania41. Autor w miejscowych elitach upatruje tych, ktrym szczeglnie zaleao na uporczywym
trwaniu w tradycyjnym systemie gospodarowania, gdy zapewnia on im ekonomiczn przewag nad reszt spo
ecznoci42.
Powysza propozycja z pewnoci zasuguje na uwag. Myl, e warto byoby jednak skonfrontowa j
z wszechobecnym na innych terytoriach penetracji wikiskiej zjawiskiem szybkiej asymilacji Skandynaww z lud
noci miejscow, tak pod wzgldem gospodarczym, jak i kulturowym. Dotyczy to zarwno terenu Rusi, jak i An
glii czy Normandii, przez to do dzi niezwykle trudno oceni np. zasig i chronologi skandynawskiego osadnic
twa zarwno na zachodzie, jak i na wschodzie Europy, bez czego nie uda si w peni okreli charakteru dziaal
noci Skandynaww na tych terenach.
Mimo tych kilku uwag i spostrzee praca Przemysawa Urbaczyka jest jak najbardziej godna polecenia
nie tylko dla zainteresowanych tematyk skandynawsk we wczesnym redniowieczu.

Jakub Morawiec
Uniwersytet lski
Instytut Historii

W ojciech D r e l i c h a r z , Annalistyka maopolska X III -X V wieku. Kierunki rozwoju wiel

kich rocznikw kompilowanych, Polska A kadem ia Umiejtnoci, Rozprawy Wydziau Histo-
ryczno-Filozoficznego, t. XCIX, Krakw 2003, s. 498, ii. 8.

Polskie dziejopisarstwo wiekw rednich w zgodnej opinii mediewistw wywodzi si z zaginionych Anna
les Polonorum. Pojciem tym obejmuje si tzw. roczniki maopolskie, zwane te rocznikami franciszkaskimi
lub wielkimi rocznikami kompilowanymi.
Wojciech D r e l i c h a r z skoncentrowa swoje dociekania na grupie siedmiu zachowanych rocznikw
kompilowanych: Roczniku Traski, Roczniku krakowskim, Roczniku Sdziwoja oraz czterech redakcjach
Rocznika maopolskiego z kodeksw Kuropatnickiego, lubiskiego (czyli Jana z Dbrwki), heilsberskiego
(czyli Piotra z Szamotu) i krlewieckiego (czyli Konrada Gesselena).

37 Cf. . W a l 1a c e , Vinland 1000 an european outpost in North Ameca, [w:] Europe around the year 1000, s. 319.
38 P. U r b a c z y k , Zdobywcy, s. 235.
39 Ibidem, s. 238.
40 Ibidem, s. 243.
41 Ibidem, s. 243.
42 Ibidem, s. 246.