Tarixi haqqnda qsa mlumat

Cbrayl rayonu 8 avqust 1930-cu ild Azrbaycanda tkil edilmi inzibati rayondur. Kicik Qafqazn
cnub-rq tklrind yerlib, Araz caynn sol sahilind cnub trfdn ran slam Respublikas, cnub -
qrbdn Zngilan, qrbdn Qubadl, imaldan Xocavnd, rqdn is Fuzuli rayonu il hmsrhddir.
Rayonun razisi 1050 kvadrat km, mrkzi Cbrayl hridir. Cbrayl rayonunun ad rayonun mrkzi
olan Cbrayl hrinin adndan goturulmudur. Cbrayl hrinin ad is hmin yaay mntqsinin
sasn qoymu Cbrayl adl xsin ad il baldr. Digr mnb v mlumata gor Cbrayl toponimi
slamda v monoteist dinlrd Allahn n yaxn olan Cbrayl adl mlyin ad il laqdardr. Cbrayl
sozu rbc Allahn qulu demkdir. Bu versiya onunla baldr ki, Araz cay uzrind tikilmi
Xudafrin korpulrindn biri e. . V srd tikilmi v korpulrin adnn Xudafrin qoyulmas (Allaha
eq olsun, Allaha afrin) islamclqla bal olmudur. Bu is Cbrayl rayonunun adn Cbrayl
mlyinin ad il balamaa sas verir. Mhz bu sbbdn Hzrt mam li Cbraylda olan Dul-dul
ocan ziyart etmy glmi v onun atlarnn izi hmin ziyartgahda qalmdr. Kecmi Cbrayl adlanan
razid Azx maaras yerlirdi ki, hmin maarada 1,5 milyon il vvl insan yaad subut olunmu
v butun Avropada insan sivilizasiyasnn buradan baland guman edilir. Hminmaarada taplm insan
qalqlar onu demy sas verir ki, Cbrayl rayonunun tarixi ilk insan yarand tarix tsaduf edir v bu
da Cbrayl rayonunun adnn Cbrayl mlyinin ad il balamaa bir daha sas verir.XIX srin II
yarsnda v XX srin vvllrind Cbrayl kndin Qraxdn da deyirmilr. Bu, deyilnlr gor, 1831-
ci ild rayonun Daksn kndind Karantin idarsinin yaradlmas v hmin idarnin Cbrayl kndin
kocurulmsi il baldr. Yerli hali Karantin sozunu Qraxdn kimi tlffuz etmidir. Bzi mnblr
gor is Qraxdn sozu XVIII srd Nadir ahn hakimiyyti dovrund Azrbaycana kocmu Clair turk
qbilsin mnsub olan Qraql-Qraxl nslinin ad il laqdardr.Cbrayl rayonunun razisi qdimd
burada movcud olmu Carln, Midiya v hmnilr dovltlrinin (e. . VII-IV srlr), sonralar is
Albaniya dovltinin trkibind olmudur. Albaniya dovltinin movcudluu zaman rayonun razisi
Pazkank, hristan v Dizaq adlar il hmin dovltin trkibind olmudur. III-V srlrd Dizaq mahal
Sasanilr trfindn ial olunmudur. Xalq hycanndan qorxan Sasanilr nhayt Albaniyaya
mustqillik verdilr. VII srin ortalarnda Cbrayl rayonunun razisi d mavilr xilaftinin trkibin
qatld. Hm Babk qdr, hm onun dovrund, hm d ondan sonra rb istilaclarna qar mubariznin
dayaq mntqlrindn biri Cbrayl razisi olmudur. X-XI srlrd (971-1086-c illr) bu razilr
ddadilr dovltinin, XIII-XIV srlrd Humanilr dovltinin, XIV srdn (1387-ci ildn) Teymurilr,
XV srdn (1412 - ci ildn) Qaraqoyunlu dovltinin, hmin srin 1478-ci ilindn Aqoyunlu dovltinin,
1502-ci ilin vvlindn Sfvilr dovltinin, XVIII srin II yarsndan v XIX srin vvllrind Qaraba
xanlnn trkibind olmudur.1841-ci ild Cbrayl razisi Mrkzi amax hri olan Xzr vilaytinin,
1846-c ild is ua qzasnn tabeliyin verilmidir. 1873-cu ild Cbrayl v ona qonu olan razilr
ua qzasnn trkibindn cxarlaraq Yelizavetpol quberniyasnn trkibind Cbrayl qzas yaradlb. Bu
vaxt qzann razisi 6,63 min kvadrat km, halisi 66360 nfr olmaqla indiki Cbrayl, Fuzuli, Xocavnd,
Qubadl v Zngilan rayonlarnn razisini hat edib. 1905-1918-ci illrd qza Qaryagn qzas
adlandrlb.XVIII srin axrlarnda Cbraylda hftbazar yaradlb. 1840-c ildn balayaraq burada rus
pullar ilyib. Qzada 5 ipk fabriki olub.1876-c ild Cbraylda rus mktbi, 1912-ci ild is qzlar
mktbi aclb.XIX-XX srin vvllrind Rusiya-ran dmir yolu xttinin Cbrayl razisindn kecn
hisssi ckilib.23 avqust 1993-cu il tarixd rayon ermni qsbkarlar trfindn ial edilmidir. al
nticsind rayona 13928 milyon AB dollar mblind ziyan dyib.Cbrayll mcburi kockunlr
respublikann 58 rayonunun 2000-dk yaay mntqsind - cadr durglrind, yuk vaqonlarnda v
yataqxanalarda mskunlablar.Rayon razisindn Bak-Naxcvan dmir yolu (52 km), li-Bayraml -
Zngilan avtomobil yollar (60 km) kecir.

Tarixi v memarlq abidlri haqda mlumat

brayl rayonu tarixi memarlq v dini abidlrl zngindir. Tarixi memarlq abidlrin Cbrayl
hrindki Sultan Mcid hamann, Xudyarl kndindki Dairvi v skkizguli turblri (XIX sr),
xlar kndind Dairvi turbni (XIV sr), Xudafrin korpulrini (erkn orta srlr), Diri Dandak Qz
qalasn, Datumas kndindki Baksik kumbzi, Gordubaba dandak mzar, dini abidlr Hac
Qaraman, Cbrayl ata, Dul-dul, Mazannn ziyartgahlarn misal gostrmk olar.Rayon
razisind qdim arxeoloji abidlr d movcuddur. Datumas kndi yaxnlndak Divlr saray,
Mahmudlu kndi yaxnlndak Canqulu v Qumtp kurqanlar, Tatar kndi yaxnlndak Siklop
tikililrini, Cbrayl hri yaxnlndak Aolan, Datumas kndi yaxnlndak Tumas atan
misal gostrmk olar.

Rayonun dini abidlri haqqnda mlumat

1. Hac Qaraman ziyartgah.- Clbilrin (Clbi - Clbi sozu dini v dunyvi termin olub
hakimiyytlrin, ahzadlrin lqbi kimi ilnib, Allah sevn, yazc, air, bilici mnalarn verir). XIII
srin birinci yarsnda - Monqol yurulri dovrund Kicik Asiyadan (sasn Turkiy razilrindn) mhur
Qaraman ayfasnn (Qaraqoyunlu hokmdar Qara Yusifin srkrdsi Qaraman, Qaraba hakimi mir
Yahmd, I ah Abbasn amaxya hakim tyin etdiyi Zulfuqar Xan da Qaraman tayfasndan idilr)
trkibind Azrbaycana glmlri tarixdn mlumdur. Clbilrin adl-sanl baclarndan olan Hac
Qaraman XIII-XIV srlrd Cbrayl razisin glmi, vvlc Niftallar v Nusus kndlri arasndak
yerd ozun mskn salm, sonralar Clbilr kndin kocmudur. Ona gor d Hac Qaramann dfn
edildiyi mzar sonralar Ocaq kimi muqddsldirilmidir. Clbilr kndindki mscid is Mhmmd
ibn Hac Qaraman hmdli trfindn Hicri 1088-ci ild (Miladi 1678) ina edilmidir. Hac Qaramann
ad mhur ouz turk tayfasndan olan Qaraman tayfasnn adndan goturulmudur. Cbraylda li Clbi
ad il mhur olan bu xs Cbrayl rayonunun dalar qoynunda yerln Sirik kndind 1928-ci ild
anadan olmudur. Omrunun sonunadk hmin kndd xalqa asaqqallq etmi, tmli qoyulan xeyirxah
ilrin duacs, huzuruna pnah gtirnlrin yardmcs olmudur.

2. Cbrayl ata ziyartgah - Cbrayl kndinin imalnda Ata adl mqbr (uzunluu 4,5 m, eni 2,4 m,
hundurluyu 1,8 m). Cbrayl ata umumi qbiristanlqda deyil, o dovrun adtin uyun olaraq ona mxsus
torpaqlarn tam yuxar banda, Alpaa dann hundur v tamaal bir yerind ayrca dfn edilmidir.
Rayon halisi trfindn ziyartgah kimi qbul edilir.

3. Qara da ziyartgah - Cbrayl mrkzind olan Qara da smadan gln da olduu ucun hali
trfindn ziyartgah kimi qbul edilir.

4. Aolan, Qurbantp ziyartgahlar - Cbrayl rayonunun yaxnlnda Aolan abidsi butprstlik

dovrundn qalma abiddir. Mnblrd gostrilir ki, qeyri-brabr doyud olduruln gozl bir olan dfn
edilmidir. slam dini meydana gldikdn sonra Aolan abidsi muslman ziyartgahna cevrilmidir.
Aolan kimi sonralardan pir cevrilmi yerlrd Cbrayl rayonu razisind cox rast glinir. Msln,
Cbrayl rayonunun Cnubunda Qurban tp adlanan pir Qafqaz Albaniyas halisinin hl Gun, Aya
sitayi etdiklri ilk tunc dovrunun sonlarnn niansidir. Yerli hali tz il glsin v mhsul bol olsun dey
bu tpd qurbanlar ksir, biirdiyi xoryin suyundan gundoan trf spir, sonra xoryi yeyir v Gun
sitayi etmkl kutlvi adlq edirdilr. Sonralar bu kohn inam saxlanld, htta XIX srin ortalarndan
balayaraq Cbrayl qzasnn baqa yerlrindn kocub gedn Hacl tayfasnn bir hisssi bu pirin
yaxnlnda mskunlad, onlarn saldqlar knd Qurbantp kndi adlandrld.

5. Mzannn, Mrmrnn ziyartgah - professor M. Seyidovun verdiyi mlumata gor nn qdim

turkdilli tayfalarda Allahn anasnn ad olmudur. Professor Z. . Yampolski Mzannn abidsi bard
gostrir ki, o sinfi cmiyyt kecid dovrun qadnlarn ictimai istehsalda birinci drcli rol oynad
Madrahlq zamannn yadigardr v sonralar slam dinin uyunladrlaraq Ocaq hesab edilmidir.
Hmin abidnin yaxnlnda indiy qdr nianlri qalan kohn yaay mskni Mazann kndi
adlanmdr. Bu kndin trafnda qdim qbiristanlqda ziz ibn Seyid l-mhmmd sozlri olan qbrin
sin danda v baqa qbirlrin ustund yazlan hicri 750, 760 v 809-cu illr tsdiq edir ki, bu yerlrin n
qdim sakinlri azrbaycanllar olmular. Yerli hali Hasanl kndi yaxnlndak Mrmrnn abidsind
dfn olunan qadn Mazannnnin anas hesab edir.

6. Tumas ata abidsi - Cbrayl rayonunun Datumas kndi yaxnlndak dada olan Tumas - ata abidsi
d butprstlik dovrunun yadigardr. Datumas kndinin sakinlri Tumas-atan oz cdadlar hesab edir v
muqdds ocaq kimi sitayi edirlr.