Professional Documents
Culture Documents
MMiazga SP Probl KSZT Przestrzeni PDF
MMiazga SP Probl KSZT Przestrzeni PDF
SPOECZNE PROBLEMY
KSZTATOWANIA PRZESTRZENI
STUDIA SPOECZNO-PRZESTRZENNE
W SKALI REGIONALNEJ.........................................................................131
PRBA OKRELENIA PRZESTRZENNEGO ZRNICOWANIA
SYTUACJI PSYCHOSPOECZNEJ W KRAJU ............................................................ 131
Metoda bada ..................................................................................................................... 133
Syndromy cech charakteryzujcych sytuacj w miastach.................................................. 135
Syndromy cech psychospoecznych charakterystyczne dla obszarw wiejskich .............. 141
Przestrzenne zrnicowanie sytuacji psychospoecznej .................................................... 146
BIBLIOGRAFIA.................................................................................................................. 288
ZAGADNIENIA WSTPNE
Wprowadzenie
Wyzwania cywilizacyjne
1 Tekst rozdziau zosta opublikowany przez autora w kwartalniku Czowiek i rodowisko 1994, nr 3, s. 337-354.
Z czasem, wymogi technologiczne, nowoczesna organizacja pracy i zmiany w
metodach zarzdzania zaczy wymusza coraz wyszy stopie przygotowania kadr. Postp
naukowo-techniczny okaza si czynnikiem pogbiajcym dysproporcje terytorialne wskutek
szybkiego wzrostu dystansu najlepszych w stosunku do przecitnych, a tym bardziej -
najsabszych. Przepyw korzyci od bogatych do biednych, nawet jeli wystpowa, to w
proporcjach niewspmiernych do faktycznych rnic. Ponadto rozwj technologiczny
powstrzyma zapotrzebowanie na rce do pracy nisko kwalifikowanej, a tym samym na
imigracj z obszarw uboszych, przeciwnie - generalnie zapotrzebowanie to nie nada za
przyrostem ludnoci.
Emancypowaniu si czowieka spod przemonej presji warunkw zewntrznych typu
fizycznego: klimatycznych, biotycznych, geofizycznych towarzyszy coraz silniejszy
konformizm, podleganie standardom, uniformizacji. Obfito masowo produkowanych dbr
sprawia, e spoeczestwo globalne to przede wszystkim spoeczestwo konsumpcyjne. Z
drugiej strony za na gruncie poczucia niezaspokojenia jakich potrzeb powstaj ruchy
spoeczne - kontestacyjne, reformatorskie lub rewolucyjne, przy czym roszczenia dotycz
zarwno sfery bytowej - rde utrzymania, mieszkania, poziomu konsumpcji i oglnych
warunkw ycia, jak i sfery praw obywatelskich (m.in. w zwizku z upowszechnieniem si
idei praw czowieka i wzrostem poziomu wiadomoci spoecznej).
Powstaj zupenie nowe okolicznoci zewntrzne - rozwj komunikacji, a nastpnie
telekomunikacji, informatyki, techniki audiowizualnej i komputerowej. Stwarza to dotd
niespotykane moliwoci sterowania wielkimi procesami, a nowe jakociowo czynniki nios
ze sob tyle szans, co niebezpieczestw. Szczeglnego zasygnalizowania wymagaj
dokonujce si zmiany w nastpujcych sferach:
a) dostp do informacji,
b) rozrywka i kultura masowa,
c) ycie rodzinne (struktura, podzia zada, wypieranie rodziny z wanych rl spoecznych -
zwaszcza wychowania, niemono funkcjonowania rodziny wielopokoleniowej m.in.
wskutek standardw mieszkaniowych),
d) spoeczno lokalna (rozpad tradycyjnych wizi i zanikanie autorytetw),
e) systemy wartoci, denia, style ycia oraz zmiany stosunku do norm moralnych i
upowszechnianie si relatywizmu etycznego (czyli negowanie istnienia staej, niezalenej od
okolicznoci, wartoci moralnej czynu).
W organizacji ycia spoeczno-politycznego wystpuj tendencje do przerostu i
rozdcia funkcji pastwa oraz wielkich organizacji, ktre za pomoc zbiurokratyzowanego
aparatu kontroluj niemal wszystkie przejawy ludzkiej dziaalnoci.
Sytuacja w Polsce
Wizje przyszoci
Wszelkie wizje przyszoci, nowego adu i w ogle lepszego stanu rzeczy mona
zawsze sprowadzi do dwch aspektw - spoecznego i przestrzennego, poniewa wizje te
okrelaj jakie skadniki ludzkiego szczcia (ale nie w wymiarze indywidualnym, lecz
spoecznym) oraz miejsca, ktre moe spenia warunki jego wystpowania. Std filozoficzne
podstawy podmiotowej doktryny planowania przestrzennego - cile zwizanej ze swoist
koncepcj ekorozwoju - mona bez adnej przesady znale ju w Biblii, gdzie mwi si o
nowej ziemi, budowaniu domw i stwarzaniu nowych, lepszych warunkw ycia... Ma to na
przykad miejsce w Ksidze Izajasza (65. 17-25) czy te w Apokalipsie (21.1-4,8).
Bardziej konkretne, a zarazem prawdziwie multidyscyplinarne rozwaania dotyczce
ksztatowania przez czowieka otaczajcej go przestrzeni, znajdujemy u filozofw greckich:
Platona i Arystotelesa, dla ktrych polis, czyli miasto-pastwo, stanowia spoeczno-
przestrzenny obiekt rozwaa w paszczynie spoeczno-demograficznej, politycznej i
gospodarczej, jak rwnie planistyczno-urbanistycznej. Wanie niczym innym jak filozofi
planowania jest to, co opisa Platon (wyd. 1960):
Gdy si myli o stworzeniu jakiego dziea, najsuszniejsz jest rzecz przedstawi wzr,
wedug ktrego ma by ono wykonane, i nie pomija w nim niczego, co jest najpikniejsze i
najlepsze naprawd. Jeeli co z tego okae si potem niemoliwe do wykonania, zostawi to
trzeba bdzie i odrzuci, usiujc za wszelk cen urzeczywistni wszystko, co poza tym zblia
si najbardziej do tego idealnego wzoru... .
Podkreli wszake naley, i dla Platona nadrzdne s zasady budowy i
funkcjonowania spoecznej wsplnoty, natomiast rozwizania przestrzenne, i w ogle
uwarunkowania materialne, s kwesti wtrn. Dopiero rzecz nastpn - jak to Platon
okrela - bdzie zaoenie miasta.
Jeszcze dobitniej powysza myl sformuowana jest przez Arystotelesa w Polityce
(wyd. 1964), gdzie stwierdza on jednoznacznie, i celem owego modelowego polis jest
szczliwe ycie wolnych jednostek i wsplnoty, a reszta - jak powiada - to rodki do tego
celu wiodce.
Tre powyszych myli nie tylko pozostaa do dzi aktualna, ale wyranie przybiera
na znaczeniu we wspczesnej dobie budowy tzw. spoeczestwa obywatelskiego, kiedy to
planowanie przestrzenne powinno nabiera charakteru strategii, czyli okrela wsplne cele i
godzi odmienne interesy wielu podmiotw, a przez to - integrowa i harmonizowa
odmienne czci w wiksze caoci.
ad przestrzenny
Dokonywanie wyborw
Paszczyzna wspdziaania
Plan nie moe by prost sum, skadank ycze, zamierze indywidualnych, ale
rodzajem ich syntezy - koncepcj, ktra rodzi si na podstawie negocjacji i kompromisw.
Przy czym dotyczy to rnych skal - nie tylko planw miejscowych, ale take ponadlokalnych
i regionalnych, zawierajcych niekiedy nieodwracalne rozstrzygnicia dotyczce przyszej
sieci osadniczej.
W procesie planowania przestrzennego powinno nastpowa godzenie obecnych,
niekiedy doranych preferencji z antycypowanymi potrzebami przyszych uytkownikw
przestrzeni. Std potrzeba elastycznoci rozstrzygni, ktre nie przestan by aktualne w
zwizku z zaistnieniem nowych okolicznoci, obecnie niemoliwych do przewidzenia. Z
drugiej wszake strony to wanie planowanie przestrzenne czy elementy zastanego
dziedzictwa przeszoci z wizjami przyszoci, przyczyniajc si do zachowania materialnych
podstaw cigoci rozwoju caych spoeczestw czy wsplnot kulturowych.
Czowiek a przestrze
2 Tekst podrozdziau zosta opublikowany przez autora w kwartalniku "Czowiek i rodowisko" 1995, nr 2, s.
261-279.
3 Badania wykonano w ramach prac finansowanych przez Fundacj Programw Pomocy dla Rolnictwa (FAPA-
ASAP) nad planami rozwoju lokalnego i promocji nowych form aktywnoci spoeczno-gospodarczej.
Bezporednim zleceniodawc bada zrealizowanych przez Orodek Badania Zachowa Konsumentw bya
warszawska firma "IMPULS" Sp. z o.o.
nieobecne w czasie bada w zwizku z okresowym zatrudnieniem poza gmin, a sze innych
wyjechao do pracy za granic. Mona zatem stwierdzi, e co sidma dorosa osoba w
gminie - spord wylosowanych do prby badawczej - opucia na stae lub czasowo miejsce
zamieszkania ze wzgldu na brak moliwoci zatrudnienia na miejscu.
Problematyka bada obja szeroki zakres kwestii nie tylko par excellence
socjologicznych, ale take gospodarczych, ekologicznych, demograficznych i politycznych.
Ujmujc najoglniej - koncentrowaa si ona wok nastpujcych grup zagadnie:
warunki ycia mieszkacw, wskazywanie obecnych uciliwoci i przyszych zagroe,
postulowanie rnych sposobw przeciwdziaania;
preferowane kierunki rozwoju zamieszkiwanego obszaru i postulaty dotyczce
gospodarowania budetem gminnym;
stosunek do najwaniejszych problemw lokalnych: przyszoci byego PGR, bezrobocia i
jego konsekwencji, moliwoci i barier rozwoju rolnictwa i turystyki, gospodarowania
odpadami i ciekami w gminie;
emocjonalne wizi ze rodowiskiem ycia - fizycznym otoczeniem oraz
wspmieszkacami;
aprobowanie mechanizmw spoecznej kontroli, dostrzeganie autorytetw i lokalnych si
spoecznych, postawy gotowoci do wspdziaania, aktywnoci spoecznej,
przedsibiorczoci i uczestniczenia w szkoleniach, orientacje yciowe i aspiracje.
W caoksztacie podjtej problematyki szczegln rol odgrywa aspekt przestrzenny - w
sensie miejsca zamieszkania jako czynnika rnicujcego opinie, postawy i zachowania, ale
take w znaczeniu pewnej wartoci, ktra jest przez ludzi przeywana i oceniana. Obszar
gminy podzielono na sze czci (zob. rys. 1), a wyodrbnione w ten sposb obiekty
przestrzenne uwzgldniano w obliczeniach statystycznych zwizkw zastosowanych w
badaniach wskanikw w celu uchwycenia zrnicowania terytorialnego. (W obliczeniach
zwizkw statystycznych stosowano test Chi2 oraz oparty na nim wspczynnik zbienoci V
Cramera).
Struktura spoeczno-demograficzna
Problem pauperyzacji
1 2 3 4
Stosunek do wspmieszkacw
Odpowiadajc na pytanie, czy na terenie gminy jest kto, kogo mieszkacy darz
specjalnym uznaniem, prawie poowa nie miaa sprecyzowanego pogldu, natomiast 18%
jednoznacznie zanegowao istnienie takiej osoby. Ponad jedn trzeci stanowili respondenci
dostrzegajcy istnienie w gminie lokalnych autorytetw, przy czym zdarzao si to w takich
kategoriach spoecznych jak: inteligencja, waciciele gospodarstw rolnych, pracownicy
administracyjno-biurowi, a take emeryci. Charakterystyczne jest, e wrd atrybutw
posiadanych przez osoby cieszce si powszechnym uznaniem wymieniane s nie tyle
zdolnoci i umiejtnoci organizacyjne, to znaczy: operatywno, kompetencja czy wzorowe
gospodarowanie, ale przede wszystkim przymioty moralne: yczliwy stosunek do ludzi,
pomaganie wspmieszkacom oraz po prostu uczciwo. Negowanie istnienia lokalnych
autorytetw szczeglnie czsto wystpowao wrd bezrobotnych, zwaszcza nie
pobierajcych adnego zasiku oraz w kategorii robotnikw niewykwalifikowanych, a
generalnie - w rodowisku byego PGR-u.
Podjto rwnie prb ustalenia, czy - wedug opinii mieszkacw - istnieje jaka
grupa ludzi uznawana za elit zdoln do ksztatowaniu przyszoci gminy. W odpowiedzi -
zdecydowana wikszo respondentw zdecydowanie zanegowaa istnienie takich oddolnie
powstaych, zbiorowych si, a ich dostrzeganie (przez 13% ankietowanych) wystpuje
gwnie wrd samych przedstawicieli lokalnych elit, to znaczy: inteligencji, czciowo
rolnikw, a nastpnie wykwalifikowanych robotnikw. Opisujc skad owych si spoecznych
w gminie, najczciej wymieniano przedstawicieli wadz lokalnych, znacznie rzadziej
wskazujc kategorie spoeczno-zawodowe, jak na przykad przodujcy rolnicy, a zupenie
sporadycznie - konkretne organizacje (dziaaczy Solidarnoci oraz Ukraiskiego Towarzystwa
Spoeczno-Kulturalnego).
Uwagi kocowe
80
60
procenty
40
20
0
Bardzo zam oni Raczej zam oni Przecit ni Raczej ubodzy Bardzo ubodzy
Sympatie polityczne
100%
80%
60%
40%
20%
0%
Poniej 1 m ln zl 1 - 1,5 m ln zl 1,5 - 2 m ln zl 2 - 3 mln zl 3 - 5 m ln zl Powyej 5 m ln zl
WSKANIKI Cramers V
POZIOM
STOPIE BRAK UPRZEDZE
INTEGRACJI
IDENTYFIKACJI WOBEC INNYCH
NORMATYWNEJ
UCZUCIOWE ZADOWOLENIE
PRZYWIZANIE Z FUNKCJONOWANIA
DO MIASTA MIASTA
X2
7Tekst opublikowany przez autora w periodyku: Ekonomia i rodowisko 1995, nr 2(7), s. 139-152.
8 Badania wykonano w ramach prac Orodka Badania Zachowa Konsumentw na zlecenie Zarzdu
Popradzkiego Parku Krajobrazowego w Starym Sczu przy wsppracy mgr in. Antoniego Szewczyka (Zarzd
PPK) i mgr in. arch. Marii Modzelewskiej (Wojewdzkie Biuro Planowania Przestrzennego w Nowym Sczu).
- preferencje kierunkw rozwoju (funkcji) poszczeglnych czci obszaru Parku, wskazy-
wanie przez mieszkacw pozytywnych wzorcw dziaalnoci gospodarczej,
proponowanie rodkw zaradczych dostosowanych do lokalnej specyfiki, formuowanie
konkretnych postulatw i pomysw.
Podjta problematyka nie jest w literaturze socjologicznej dostatecznie rozpoznana.
W prbach podsumowania wynikw rnych bada (Gliski 1988, Poskrobko 1990, s.113) na
ten temat zwraca si uwag na liczne niedoskonaoci, a zwaszcza na niespjno
uniemoliwiajc porwnanie czy weryfikacj rezultatw. Dlatego te caoksztat
przedstawionych powyej zagadnie ujty zosta w problematyce kwestionariusza ankiety w
taki sposb, e zawiera wskaniki porwnywalne z zastosowanymi w innych badaniach.
Wykorzystano m. in. wskaniki zastosowane w badaniach Instytutu na Rzecz Ekorozwoju,
wykonanych w 1992 r. na prbie oglnokrajowej przez CBOS oraz w badaniach
mieszkacw Lubelszczyzny (Sychut, Chmielewski 1990).
Badania realizowano od listopada 1992 r. do stycznia 1993 r. Ankietowaniem objto
czonkw samorzdw gminnych, mieszkajcych na terenie PPK oraz prb ogu dorosych
mieszkacw tego obszaru (cznie 339 osb). W obliczeniach statystycznych uzyskanych
2
wynikw posugiwano si testem Chi oraz opartym na nim wspczynnikiem zbienoci V
Cramera.
nie interweniujcy
80 interweniujcy
70
60
50
40
30
20
10
0
Poniej 24 25-29 30-39 40-49 50-59 60 i wicej lat
Uwagi kocowe
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
10 Szczegowe wyniki bada znajduj si w materiaach do planu aglomeracji lubelskiej (M. Miazga: Raport z
sondau opinii przedstawicieli wadz lokalnych miast i gmin na obszarze aglomeracji lubelskiej. IGPiK Lublin
1993 oraz tego autora: Wykorzystanie potencjau spoecznego dla promocji rozwoju obszaru aglomeracji
lubelskiej. Wyniki sondau opinii wadz lokalnych obecnej i poprzedniej kadencji. OBZK, Warszawa 1994).
Analiza porwnawcza wykazaa, i w stosunku do pogldw wjtw i burmistrzw
poprzedniej kadencji rnice w ocenach i preferencjach, ujawnione w ankiecie przez
obecnych przedstawicieli wadz lokalnych, s nieznaczne. Dlatego te poniej
zaprezentowane s cznie wyniki zarwno wywiadw, jak i ankietyzacji.
Badania koncentroway si wok nastpujcych zagadnie:
oceny wykorzystywanych i potencjalnych walorw danego obszaru, takich jak: pooenie
geograficzne, korzyci czerpane z bliskoci Lublina, walory przyrodnicze i moliwoci
rozwoju rolnictwa, wartoci przyrodnicze wane dla penienia funkcji rekreacyjno-
turystycznych, wyposaenie techniczne i inne uwarunkowania lokalne;
wyjanienia preferowanych przez wadze miast i gmin kierunkw przyszego rozwoju,
przy uwzgldnieniu zasobw danego terenu, dostrzeganych moliwoci i szans, ale take -
koniecznych ogranicze;
wykrycia aktualnych problemw oraz potencjalnych zagroe wystpujcych w gminach;
opisu dziaa podejmowanych dla poprawy sytuacji przy wsppracy midzygminnej,
ponadlokalnej, wsplnych przedsiwziciach oraz wymianie wiadcze z innymi
jednostkami terytorialnymi - w tym zwaszcza z Lublinem.
Cechy Gminy
a) Moliwoci intensywnej Wlka Lub., Gusk, Jabonna, Jastkw, Niemce
produkcji ywnoci
b) Szanse rozwijania produkcji Fajsawice, Ludwin, Spiczyn, Wojciechw, Bychawa
zdrowej ywnoci (warunki agroekologiczne),
Naczw, Piaski, Konopnica, Niemce, Lubartw (zbyt)
c) Zasoby surowcowe Puchaczw (wgiel), Kurw (kruszywo budowlane),
Bychawa (glina ceramiczna),
Lubartw, Milejw, Serniki, Beyce, Trawniki
(kamie wapienny, piasek)
d) Wyposaenie w infrastruktur Gusk, Lubartw, Niemce, Konopnica, Wlka Lub.
techniczn i spoeczn (korzystanie z Lublina)
Beyce, czna, Lubartw, Trawniki, Garbw, Milejw,
Strzyewice, widnik (wasne)
e) Powizania komunikacyjne Niedrzwica, Konopnica, Naczw (linia kolejowa)
Markuszw, Garbw, czna (droga)
f) Baza materialna, tereny Trawniki, Milejw, Kurw, Garbw, Niemce i miasta
uzbrojone, obiekty kubaturowe
g) Zachta do inwestowania m. Lubartw, Gusk (zachta dla kapitau)
widnik, Beyce, Bychawa, Piaski (ulgi finansowe)
h) Lokalna przedsibiorczo m. widnik, Niemce, Konopnica, Markuszw
i) Pooenie geograficzne m. widnik, Niemce, Wlka Lub. Gusk, Niedrzwica,
Konopnica, Jastkw (przylegajce do m. Lublina)
m. i gm. Lubartw, Garbw, Markuszw, Jabonna (droga)
j) Walory przyrodnicze, Wszystkie miasta i gminy poza m. widnik i Lubartw
zasoby wody Naczw, Lubartw, Beyce, Bychawa, Piaski, czna,
Wojciechw, Strzyewice, Fajsawice, Konopnica, Kurw i
Markuszw
k) Walory kulturowe Wszdzie poza widnikiem i gminami Gusk, Lubartw,
Garbw
l) Korzystne uwarunkowania widnik, czna, Serniki, Garbw, Markuszw
spoeczne (kwalifikacje)
widnik, Lubartw, czna, Gusk, Markuszw (zaradno i
przedsibiorczo)
Fajsawice, Puchaczw, Milejw, Strzyewice, Megiew,
Kurw (korzystna sytuacja psychospoeczna)
m) Niewykorzystane zasoby rk do widnik, Lubartw, czna, Beyce, Bychawa, Trawniki,
pracy Megiew, Strzyewice
Cechy Gminy
b) Brak kapitau inwestycyjnego Wszystkie gminy poza gm. Puchaczw (rynek zbytu)
Wadze lokalne wyrniy wiele funkcji, ktre mog przyczyni si do rozwoju miast i
gmin podlubelskich. Nale do nich: przemys, drobny biznes i rzemioso, rekreacja i
turystyka, mieszkalnictwo, usugi, komunikacja, handel i magazyny.
Wadze wszystkich gmin i miast obszaru aglomeracji za dominujc dziedzin
gospodarki uznaj rolnictwo, zwaszcza jeeli wsparte jest przez miejscowy przemys
przetwrczy. Na obszarach pooonych na zachd i poudnie od Lublina oraz w gminie
Milejw (z istniejcym zakadem przetwrczym) wyranie okrela si jako wiodcy kierunek
produkcji specjalistycznej - ogrodnictwo i sadownictwo. Ponadto - gwnie w zachodniej
czci aglomeracji - wadze lokalne dostrzegaj moliwo rozwijania produkcji zdrowej
ywnoci.
Lokalizacj zakadw przemysowych poza przetwrstwem widzi si bd w
miastach, bd w tych gminach, w ktrych istniej w tym wzgldzie tradycje oraz baza
materialna czy surowcowa.
Rozwj drobnego biznesu (a take rkodziea i chaupnictwa) do czsto
wskazywano jako jeden z wiodcych kierunkw rozwoju miast i gmin, co jest zbiene z
faktycznym dotychczasowym nasileniem przedsibiorczoci. Prawdopodobnie istniejce
tradycje i pozytywne dowiadczenia w rozwijaniu aktywnoci gospodarczej wpywaj na
nadawanie jej wikszego znaczenia przez wadze lokalne w ksztatowaniu przyszoci danego
terenu.
Wikszo gmin posiada - w przekonaniu przedstawicieli wadz lokalnych - due
walory przyrodniczo-klimatyczne i krajobrazowe, tote za nadrzdn zasad dalszego
funkcjonowania i rozwoju wadze lokalne uznaj konieczno zachowania tych walorw.
Jednoczenie jednak czsto wyraane jest pragnienie czerpania z tego tytuu wymiernych
korzyci. Std te wrd gwnych kierunkw rozwoju w okoo poowie gmin obszaru
aglomeracji wskazywano na funkcje rekreacyjno-turystyczne.
Do zaskakujce wypowiedzi w wywiadach na temat przyszych kierunkw rozwoju
dotyczyy moliwoci penienia roli zaplecza mieszkalnego dla Lublina. W kilku miastach i
gminach nie tylko pooonych w jego bliskiej dostpnoci, ale rwnie na terenach do od
niego odlegych przewidywano w wywiadach penienie tej funkcji, a w prowadzonej rok
pniej ankietyzacji preferencje te ujawniono w kilku nastpnych gminach. Naley
podkreli, e liczenie na rozwijanie tego rodzaju funkcji jest yczeniem raczej pozbawionym
obiektywnych podstaw, bowiem (poza Naczowem, Bychaw i Strzyewicami) w ostatnich
latach odnotowuje si nie tylko mae rozmiary budownictwa, ale i dalsze ich obnianie si.
Wan sfer, w ktrej wadze lokalne upatruj szanse przyszego rozwoju, s
moliwoci peniejszego wykorzystania dobrego pooenia geograficznego i wielostronnego
integrowania si orodka miejskiego z jego stref wpyww. Szczeglnie charakterystyczne
byy wypowiedzi przedstawicieli wadz orodkw miejskich, bd gmin stanowicych stref
ich wpyww. Sprawowanie funkcji orodka obsugi ponadlokalnej jako podan funkcj
danej jednostki zasygnalizowano jednake nie tylko w miastach, ale take w kilku orodkach
gminnych.
W niektrych gminach liczono na specjalnego rodzaju korzyci z ruchu tranzytowego i
turystycznego poprzez tworzenie warunkw atrakcyjnego zatrzymywania si, budujc zajazdy
i motele, organizujc targi, tworzc punkty rnorodnych usug - samochodowych i
gastronomiczno-handlowych.
Blisko Lublina i dogodno pocze komunikacyjnych, przy odpowiedniej bazie
materialnej, moe stanowi podstaw do rozwijania funkcji bazy skadowo-magazynowej,
hurtowni, chodni, a take gied i targw.
Tab. 3
Preferencje dotyczce kierunkw przyszego rozwoju
Kierunek Gminy
Dziedzin infrastruktury technicznej, w ktrej mona odnotowa znaczn popraw, jest sie
wodocigowa. Spord gmin objtych badaniami za niezadowalajc uznano w ankiecie
sytuacj w takich gminach jak: Wojciechw, Garbw, Niedrzwica. Serniki, Spiczyn i Niemce.
W wywiadach przeprowadzonych rok wczeniej najgorzej przedstawia si stan w gm.
Konopnica (gdzie tylko 10% mieszkacw korzystao z wodocigw). Wykorzystanie w
midzyczasie pomocy Lublina (oddanie do uytku nowego ujcia wody w Motyczu oraz
studni gbinowej w Radawcu) doprowadzio w 1994 r. do radykalnej poprawy sytuacji w tej
gminie.
Niemal we wszystkich odpowiedziach na ankiet wskazywano na potrzeb
uzupenienia lub poprawy stanu drg lokalnych. Powizania drogowe z Lublinem oceniane s
jako dobre. W kilku przypadkach w stosunku do tras przelotowych postulowano jednak
realizacj specjalnych rozwiza komunikacyjnych, gwnie w postaci obwodnic w takich
miejscowociach jak: Lubartw, Naczw, czna czy Piaski.
Stosunkowo rzadko poruszane byo przez wadze lokalne zagadnienie wyposaenia w
urzdzenia energetyki. Niekiedy wskazywano na potrzeb reelektryfikacji, czyli inwestycji
modernizujcych sie energetyczn. Miao to miejsce w nastpujcych gminach: Fajsawice,
Garbw (w trakcie modernizacji) oraz Naczw. Ponadto w widniku podnoszono potrzeb
skablowania przebiegajcych przez miasto napowietrznych linii energetycznych.
W Lubartowie i w cznej uznano za niezbdne dokoczenie budowy oczyszczalni
ciekw. Ponadto konieczno takich inwestycji jak oczyszczalnia, sie kanalizacyjna,
kolektor sanitarny czy przepompownia, zasygnalizowano w kilku innych gminach (Milejw,
Gusk, Jabonna, Konopnica, Kurw, Strzyewice i Niedrzwica oraz Serniki i Spiczyn).
Wikszo badanych miast i gmin - w ocenie wadz lokalnych - raczej sobie radzi z
problemem gospodarki odpadami. Jednake w przypadku m. i gm. Naczw oraz kilku gmin
(Garbw, Gusk, Megiew, Milejw, Serniki i Wojciechw) istniej w tym zakresie trudnoci,
polegajce na braku wysypiska i moliwoci jego realizacji bd w zwizku z niedoborem
rodkw czy trudnociami lokalizacji, bd wreszcie - niemonoci rozwizania problemu
bez wsppracy z innymi gminami.
Wikszo wadz lokalnych wskazaa na istnienie rnych programw wspdziaania
midzygminnego - gwnie w odniesieniu do przedsiwzi infrastruktury technicznej.
Najmniejszy stopie wsppracy, tj. wsplny program gazyfikacji, charakteryzuje gminy
Kurw i Markuszw, a take miasto i gmin Bychawa wspdziaajce tylko w zakresie
telefonizacji.
Specjalny rodzaj wsppracy stanowi wymiana wiadcze w zakresie gospodarki
odpadami i ciekami. Oprcz porozumie Lublina i widnika z gminami pooonymi w
pnocnej czci aglomeracji (Spiczyn, Lubartw), zwracaj uwag przykady kooperacji
(istniejcej lub negocjowanej) w nastpujcych grupach gmin:
Trawniki, Fajsawice, Piaski i Milejw;
Naczw, Wojciechw i Wwolnica;
Beyce i Konopnica;
czna i Ludwin.
Lubartw Serniki
Kurw
Lubartw
Mar- Ludwin
kuszw Garbw
Niemce Spiczyn
Puchaczw
czna
Naczw Jastkw
Milejw
Megiew
Wojciechw widnik
Konopnica
Beyce Gusk Trawniki
Niedrzwica Piaski
Jabonna
Strzye-
wice
Fajsawice
Bychawa
1 2 3 4 5 6 7 8 9 1
5000
4500
4000
3500
3000
1970 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991
12W nastpnych latach liczba zamachw samobjczych zarejestrowanych przez Policj zdecydowanie wzrosa,
wynoszc w 1992 r. 5746, 1993 r. 5928, 1994 r. 6004, 1995 r. 5988, 1996 r. 5830, 1997 r. 5988,
1998 r. 6028, a istotne zmniejszenie nastpio w 1999 r. 5182.
raporcie z pierwszej czci pracy. Gwnym jej celem byo uchwycenie aktualnego stanu
rzeczy oraz symptomw tych procesw i zjawisk o charakterze psychospoecznym, ktre s
przestrzennie zrnicowane i przez struktur przestrzenn uwarunkowane.
Metoda bada
gdzie: x ij x
z ij =
Sj
1 m
x ij = x ij
m i =1
1
1 m
S j = [ ( xij x j ) 2 ] 2
m i =1
n
Pi = Pij
j =1
Pij - odlego taksonomiczna zmiennej j obiektu i;
Pi - suma odlegoci taksonomicznych obiektu i przy uwzgldnieniu n zmiennych.
13 Wszystkie dane wedug GUS, przewanie za rok 1989, jedynie dane dotyczce bezrobocia i strajkw odnosz
si do roku 1990. Szczegowy opis wskanikw zawiera zacznik do artykuu.
Rezultaty powyszych oblicze ukazane s na szeciu kolejnych kartogramach
obrazujcych zrnicowanie przestrzenne intensywnoci wystpowania poszczeglnych
syndromw zjawisk psychospoecznych. Jej stopie zosta okrelony poprzez odoenie
wok redniej wartoci odchylenia standardowego i okrelenia na tej podstawie czterech
klas:
- osigajcych poziom powyej sumy wartoci redniej i odchylenia standardowego;
- wartoci niszej, ale przekraczajcej warto redni;
- wartoci niszej, ale przekraczajcej warto rnicy pomidzy redni i odchyleniem
standardowym;
- wartoci niszej ni rnica redniej i odchylenia standardowego.
Kolejny etap prac polega na poszukiwaniu uwarunkowa bd okolicznoci istotnie
wspwystpujcych w wojewdztwach z poszczeglnymi czynnikami wyodrbnionymi w
efekcie analizy czynnikowej. Uchwycone zostay istotne ich korelacje z omioma
wskanikami okrelajcymi niektre elementy struktury demograficznej oraz poziom ycia.
Zacznikami s tablice ukazujce tzw. macierze rotowane obrazujce efekty analizy
czynnikowej, schematy powiza wyodrbnionych czynnikw ze wskanikami mierzcymi
zrnicowanie demograficzne i poziom, kartogramy prezentujce przestrzenne
rozmieszczenie wyodrbnionych syndromw zjawisk psychospoecznych oraz zestaw
wskanikw zastosowanych w obliczeniach korelacji i analizie czynnikowej.
Macierz rotowana
Zmienne Czynniki
I II III
1. Spki joint ventures 0.8888 0.2547 0.0957
2. Spki prywatne 0.8202 0.3642 0.1659
3. Zatrudnienie w sektorze prywatnym 0.8504 0.0413 0.1062
4. Oferty pracy/liczba bezrobotnych 0.9122 0.0558 0.2121
5. Oferty pracy dla kobiet/bezrobotne kobiety 0.8767 0.0270 0.0097
6. Mieszkania wybudowane prywatnie 0.2463 0.5033 0.1433
7. Aktywno religijna 0.0162 0.6460 0.3976
8. Uczestnictwo w strajkach 0.0448 0.1077 0.8017
9. Rozwody 0.0274 0.8624 0.1101
10. Bezrobotni/ludno produkcyjna 0.5493 0.1728 0.4900
11. Zwolnienia grupowe 0.3897 0.2219 0.4628
12. Sprzeda w zakadach gastronomicznych 0.3087 0.4761 0.0181
13. Przestpczo 0.6135 0.3297 0.2921
14. Wypadki przy pracy 0.1488 0.3446 0.7097
15. Zgony w wieku 45-54 lata 0.0532 0.7514 0.1195
Czynnik III wykaza szczeglnie interesujce korelacje, skupione bowiem wok niego
zmienne charakteryzuj si do znaczn jednorodnoci i zwizkami z ludzk prac. S nimi:
poziom bezrobocia i zwolnie grupowych, udzia w strajkach oraz wystpowanie wypadkw
przy pracy. Tak wyodrbniona zmienna koncepcyjna zostaa okrelona jako zjawisko
patologii pracy.
1 2 3 4 5
Rys. 9. Zjawiska zaradnoci spoecznej w miastach Polski (wg wojewdztw) uchwycone w wyniku
analizy czynnikowej, skorelowane z wystpowaniem: spek joint ventures, spek prywatnych, ofert
pracy dla bezrobotnych ogem oraz dla kobiet, zatrudnienia w sektorze prywatnym, a take
zwikszonej przestpczoci).
Poziom zaradnoci spoecznej (okrelony taksonomicznie metod porzdkowania na liniach
problemowych woj. warszawskie potraktowano odrbnie ze wzgldu na wielokrotne przekraczanie
wartoci przecitnych): 1 bardzo wysoki; 2 wysoki; 3 ponadprzecitny; 4 raczej niski; 5
strefy biernoci spoecznej.
1 2 3 4
Rys. 11. Zjawiska patologii pracy w miastach Polski (wg wojewdztw)okrelone w wyniku analizy
czynnikowej, skorelowane z wystpowaniem: bezrobocia, zwolnie grupowych z pracy, udziau w
strajkach, wypadkw przy pracy.
Poziom patologii pracy (okrelony taksonomicznie metod porzdkowania na liniach problemowych):
1 wysoki; 2 ponadprzecitny; 3 niski; 4 bardzo niski.
Macierz rotowana
Zmienne Czynniki
I II III
1. Zuycie nawozw sztucznych 0.2268 0.2875 0.7365
2. Gospod. z instalacj wysokiego napicia 0.1421 0.0553 0.7393
3. Podatki od produkcji specjalnej 0.7424 0.4273 0.1455
4. Spki prywatne 0.8430 0.3036 0.0073
5. Ludno pozarolnicza 0.4735 0.0585 0.0598
6. Oferty pracy/liczba bezrobotnych 0.8496 0.1009 0.0953
7. Mieszkania wybudowane prywatnie 0.2263 0.5615 0.6244
8. Aktywno religijna 0.1357 0.6735 0.3299
9. Saldo migracji 0.7349 0.5127 0.1656
10. Zgony w wieku 45-54 lata 0.1346 0.6587 0.3209
11. Rozwody 0.0223 0.8490 0.2340
12. Przestpczo 0.1364 0.8269 0.0936
13. Sprzeda w zakadach gastronomicznych 0.4447 0.0130 0.7185
14. Wypadki przy pracy 0.3209 0.3434 0.5758
15. Bezrobotni/ludno produkcyjna 0.7924 0.2605 0.2493
1 2 3 4
Rys. 14. Dezintegracja spoeczna na wiejskich obszarach Polski (wg wojewdztw). Zjawiska
uchwycone w wyniku analizy czynnikowej, skorelowane z rozmiarami przestpczoci i rozwodw na
wsi, liczb zgonw w wieku 45-54 lata, niskim poziomem prywatnego budownictwa oraz religijnoci
na wsi.
Poziom dezintegracji spoecznej (okrelony taksonomicznie metod porzdkowania na liniach
problemowych): 1 wysoki; 2 ponadprzecitny; 3 niski; 4 bardzo niski.
Zacznik
1 2 3 4 5 6 7
1 2 3 4 5 6 7
1 2 3 4 5
Badanie naukowe suce praktyce jest poznawaniem dla dziaania (a nie tylko dla
samego poznania), zatem z jego podejmowaniem zwizana jest konieczno dokonywania
oceny uzyskanych konstatacji, aprobaty lub dezaprobaty tego, co jest oraz co moe nastpi
(Por. S. Kamiski 1992, s. 301 i nast.). W sytuacji, gdy wyniki maj by wykorzystane w
wytyczaniu kierunkw polityki niezbdne jest wic przyjcie zaoe o charakterze oglnym.
W naszym przypadku chodzi o jednoznaczne opowiedzenie si za zmianami systemowymi,
ktre mona przeciwstawi doranemu przystosowywaniu si ekip sprawujcych wadz do
stanu hic et nunc. Zaniechanie tych zmian, pozorowanie dziaa, usuwanie objaww a nie
przyczyn, prowadzi bowiem w efekcie do pogbiania si problemw (np. tzw. dziaania
osonowe przede wszystkim utrwalaj inercj, wzmagajc jednoczenie rozrost biurokracji).
Przeciwstawienie si modelowi pastwa wyrczajcego z samodzielnego dziaania
jednostki i ich zrzeszenia oraz tumicego podmiotowo obywateli nie oznacza popadnicia
w biegun przeciwstawny. Pastwo pozostaje gwnym podmiotem polityki rozstrzygajcym
najwaniejsze dylematy. W odniesieniu do polityki przestrzennej dotycz one przede
wszystkim nieustannych wyborw pomidzy wspieraniem biegunw rozwoju oraz
wyrwnywaniem dysproporcji. Pierwsze rozwizanie prowadzi do pogbiania si
zrnicowa (o niekiedy nieprzewidywalnych skutkach), za konsekwencj drugiego jest
zmniejszenie tempa, konkurencyjnoci, a na dusz met - hamowanie wzrostu. Pastwo nie
moe rwnoczenie realizowa sprzecznych kierunkw polityki (choby ze wzgldu na
ograniczono rodkw). Kadorazowo niezbdne jest wic rozstrzyganie: czy i do jakiego
stopnia bdzie si dyo do agodzenia zbyt wielkich dysproporcji regionalnych, a to jest
moliwe jedynie poprzez transfer rodkw do regionw sabszych (wyodrbnionych z
jakiego punktu widzenia jako obszary problemowe), w ktrych rozwizanie jakiej kwestii (a
niekiedy uniknicie katastrofy) przekracza w danym momencie moliwoci regionu. Zawsze
dokonuje si to kosztem ograniczenia rozwoju regionw silniejszych (przez co mog one
przegrywa w konkurencji midzynarodowej). Naley jednak podkreli, e poszczeglne
regiony s silniejsze z jakiego punktu widzenia i w jakim konkretnym okresie, natomiast
w duszej perspektywie i innych okolicznociach ich rola moe si odwrci. Std
szczeglna waga dugookresowej perspektywy w formuowaniu ocen i konstruowaniu
regionalnych programw rozwoju.
W obecnej sytuacji Polski wielo problemw (nie rozwizanych) dotyczcych sfery
prawno-ustrojowej i makroekonomicznej (pojmowanej przewanie wycznie sektorowo) w
znacznym stopniu marginalizuje - jak to okrela J. Koodziejski - ujcia przestrzenne.
(Koodziejski 1995, s. 121). Jeszcze waniejszy jest faktyczny brak podmiotowoci regionw
i hamowanie reformy ustroju terytorialnego. (Por. E. Wysocka, J. Koziski, 1994, s. 49 oraz
B. Jaowiecki 1993, s. 156), przy czym trzeba podkreli, e zaniechanie regionalizacji Polski
oznacza niemono przygotowania programw rozwoju (regionalnego) zgodnych ze
standardami midzynarodowymi, a tym samym wyrzeczenie si korzystania z funduszu
regionalnego Unii Europejskiej, o czonkostwo ktrej Polska nieprzerwanie si ubiega (por. J.
Szlachta 1993, s. 100).
Pastwo cigle pozostaje dysponentem najwaniejszych stymulatorw, a zwaszcza
ogranicze rozwoju i moe skutecznie blokowa, dopuszcza bd aktywnie sprzyja
pojawianiu si rnych form dziaalnoci. Najwaniejsze rodzaje narzdzi, wyrnione ze
wzgldu na ich charakter, czy przedmiotowy zakres zmian, stanowi regulacje:
- ustrojowe,
- prawne (w tym: plany przestrzennego zagospodarowania),
- finansowe (np. fiskalne),
- prawno-finansowe (np. wspierajce finansowo lokalizacje stref bezcowych itp.).
Mona rwnie wyrni - ze wzgldu na sposb oddziaywania - takie typy narzdzi jak:
- stymulatory, czyli rodki bezporednio lub porednio wywoujce i podtrzymujce jakie
mechanizmy,
- inhibitory, czyli rodki bezporednio lub porednio je dawice.
Skrzyowanie ze sob tych rodzajw i typw skada si na macierz sposobw oddziaywania
pastwa, a ustalenia diagnostyczne zaprezentowane w poprzednim rozdziale skaniaj do
sformuowania nastpujcych podanych kierunkw dziaa:
1. dokonanie zmian ustrojowych, pozwalajcych na wypenienie prni spoecznej dziki
wznowieniu procesw faktycznej decentralizacji i ksztatowania si spoeczestwa
obywatelskiego;
2. pokonywanie frustracji wynikajcej z obaw o przyszo, braku pozytywnej wizji,
perspektyw, nadziei i troski o dostpno tak elementarnych dbr jak: bezpieczestwo,
zdrowie, praca, mieszkanie, wiedza, a zatem przeciwdziaanie:
a) przestpczoci
b) przedwczesnej umieralnoci i zachorowalnoci,
c) bezrobociu,
d) poczuciu destabilizacji, braku mieszka, a w efekcie: depresji demograficznej,
zachwianiu struktury wieku, zmniejszaniu si przyrostu naturalnego,
e) zapaci edukacji i kultury oraz zagroeniu wtrnym analfabetyzmem;
3. tworzenie sprzyjajcych warunkw do powstawania klasy redniej, odwrcenie
tendencji obniania si poziomu ycia i powstrzymanie alarmujcego rozwarstwienia
spoecznego (na zamon zblion do wadzy oligarchi i sfrustrowan wikszo);
4. pomylny przebieg procesw reprywatyzacji, prywatyzacji i uwaszczenia (w formach
akceptowanych spoecznie, a jednoczenie uzasadnionych ekonomicznie) oraz
stopniowe nadrabianie zapnie i dostosowywanie warunkw infrastrukturalnych,
technicznych, prawnych itp. do wymogw midzynarodowych,
5. wykorzystywanie uwarunkowa sieci osadniczej, regionalnej specyfiki i lokalnych
zasobw przyrodniczych i kulturowych, surowcowych i ludzkich do stymulowania
rozwoju gospodarczego,
6. poszukiwanie rozwiza agodzenia spoecznych kosztw restrukturyzacji gospodarki
oraz aktywizacji w skali lokalnej.
Ucieczka od centralizmu
Zmiany ustrojowe pastwa polskiego zasadzaj si na dwch procesach. Pierwszy z
nich to stopniowe przechodzenie do gospodarki rynkowej. Drugi, sprzony z nim i nie mniej
wany, to decentralizacja wadzy, ktra faktycznie rozpocza si wraz z powstaniem
samorzdnoci lokalnej. Demokratyczne wybory wadz miejskich i gminnych stanowiy
fundament nowego ustroju III Rzeczpospolitej. Jego budowa nie moe si ju obej bez
akceptacji i wspdziaania demokratycznie wybranych wadz lokalnych. Dlatego te wstpne
propozycje rzdu dotyczce zmian sposobu zarzdzania pastwem zostay poddane
konsultacji z samorzdami, reprezentujcymi poszczeglne lokalne zbiorowoci, ich interesy i
potrzeby.
Powoany przez premiera specjalny zesp zwrci si o opini na temat stosunku do
idei regionalizacji kraju i nowego podziau administracyjnego. Podzia ten stanowi wane
przestrzenne ramy ycia spoecznego i gospodarczego, bowiem w poszczeglnych ogniwach
wadzy skupiaj si rnorodne instytucje obsugujce i organizujce zbiorowoci
terytorialne. Sprawia to, e wytwarzaj si takie a nie inne powizania funkcjonalne
wyodrbniajce dany obszar. Wszelkie zatem zmiany w tym zakresie wywouj zawsze
nastpstwa spoeczne, polityczne i gospodarcze, wyzwalajc przy tym wiele emocji.
Potrzeba reformy administracyjnej bya argumentowana koniecznoci dostosowania
ustroju terytorialnego do nowej sytuacji politycznej i gospodarczej kraju. Wedug tych opinii
podzia administracyjny z 1975 r. by pozostaoci po systemie centralnie sterowanym.
Dokonanie wic owej operacji jest warunkiem dalszych krokw w kierunku demokratyzacji
pastwa, pogbienia uczestnictwa obywateli w yciu publicznym, wielopaszczyznowej
16 Tekst opublikowany przez autora w: Polish Political Science Yearbook T. XXII-XXIII, Toru 1993, s. 47-60
pod tytuem: The local Governments and the Idea of Post-Communist Regionalization of Poland oraz w:
Warianty regionalizacji. Wyd. Fundacji Rozwoju Demokracji Lokalnej, Warszawa 1991, s. 3-25. pt.
Regionalizacja i jej warianty w opiniach samorzdw lokalnych.
aktywizacji, wzmocnienia podmiotowoci terytorialnych zbiorowoci, stworzenia moliwoci
midzynarodowej wsppracy pomidzy regionami.
Propozycja rzdu wywoaa odzew przeciwnikw regionalizacji, uznajcych j bd za
spraw niezbyt wan w kontekcie innych problemw wymagajcych pilnych dziaa, bd
na tyle kosztown, e powinna by odroczona ze wzgldu na trudnoci gospodarcze kraju.
Inni dopatrywali si w regionalizacji zgubnych skutkw dla ledwie raczkujcych samorzdw
lokalnych oraz dla pastwa jako caoci, jego integralnoci, czy wrcz niepodlegoci.
W dyskusji ujawniy si postawy skrajne: albo przerysowywane obawy, zwizane z
doranymi trudnociami lub patrzeniem na spraw przez pryzmat dotychczasowych
dowiadcze centralnie sterowanego pastwa, albo - spodziewane byy atwe i szybkie efekty,
majce niejako automatycznie powsta wraz z powoaniem prowincji czy landw.
Jedni upatrywali w regionalizacji zwikszonych szans wspdziaania z jednoczc si
Europ wanie w wymiarze regionalnym, inni dostrzegali w tym zagroenie dominacj
Niemiec.
To cieranie si odmiennych racji, sprzecznych ze sob statycznych wizji toczyy si
w oderwaniu od konkretnych procesw spoecznych, politycznych i gospodarczych
zachodzcych w kraju, bd odwrotnie - przy absolutyzowaniu cigoci, ewolucyjnoci i
wnioskw z minionych dowiadcze.
Poprzednia reforma administracyjna przeprowadzona w 1975 r. oraz jej skutki
dostarczyy argumentw zwolennikom i przeciwnikom idei regionalizacji kraju. Jedni
wykazywali sztuczno i cakowit niefunkcjonalno istniejcego podziau
administracyjnego, przeciwstawiajc mu wyprbowane na Zachodzie wzory. Drudzy niekiedy
stwierdzali, i ostatnia reforma administracyjna rwnie dokonywana bya pod hasem
zblienia wadzy do obywatela, a w efekcie znaczna cz kompetencji wadzy powiatowej
zostaa przekazana nie do gminy, ale na szczebel wyszy.
Zapewne ani wzory z Zachodu nie s zbyt atwe do zastosowania, ani wnioski z
minionych dowiadcze nie mog by w peni uyteczne, jako nie przystajce do zupenie
odmiennej sytuacji spoeczno-politycznej. Haso zblienia wadzy do obywatela jawnie
zakadao, e wadza jest w stosunku do spoeczestwa daleka i obca, tote naley j do
zblia, a nie przeksztaca, a tym bardziej przekazywa. Podzia administracyjny dokonany
by dla wzmocnienia centralizmu, tworzc z samego zaoenia niestabilne ukady spoeczno-
przestrzenne o niskim stopniu zintegrowania - czsto wrcz przypadkowej przynalenoci do
poszczeglnych wojewdztw. Nawet wnioski dotyczce poprawnego funkcjonowania
jednostek administracyjnych nie mogy by miarodajne, poniewa byo ono sterowane
centralnie, a nie polegao na mechanizmach spoeczno-gospodarczych i sile zbiorowoci
terytorialnych.
Niewtpliwy przeom w zarzdzaniu sprawami lokalnymi, polegajcy na przejciu od
terenowych organw jednolitej wadzy, podporzdkowanej partii, do samorzdu
terytorialnego, nie pocign za sob gruntownych reform administracji rzdowej i zmian w
ustroju terytorialnym.
Rzd J. K. Bieleckiego stara si przygotowa je w taki sposb, aby nie byy one
potraktowane jako narzucone, lecz wychodzce naprzeciw spoecznym deniom. Powoa
wic zesp do opracowania koncepcji przeksztace, ktry zosta zobowizany do
prowadzenia konsultacji spoecznych. Jedn z jej form bya prba rozpoznania opinii wadz
samorzdowych.
Od kwietnia do czerwca 1991 roku uzyskano 801 pisemnych wypowiedzi (czyli ponad
jednej trzeciej) tzw. jednostek podstawowych. Wyraany by w nich stosunek demokratycznie
wybranych wadz lokalnych do idei regionalizacji, preferencje jednego z trzech wariantw
ksztatu ustrojowego przyszych regionw. Przedstawiono trzy warianty:
1. region funkcjonalny grupujcy obszary wok jakiego zadania lub grupy zada;
2. region samorzdowy wyposaony w znaczny stopie samodzielnoci, kompetencj
generaln i wasny aparat wykonawczy;
3. region autonomiczny, dysponujcy ponadto uprawnieniami ustawodawczymi z
zakresem samodzielnoci okrelonym jedynie przez konstytucj.
Trzeci kwesti, poruszan w konsultacjach, bya potrzeba istnienia szczebla poredniego
pomidzy gmin a przyszym regionalnym orodkiem decyzyjnym i jego forma.
Cz pism od samorzdw ograniczaa si jedynie do lakonicznych odpowiedzi na
pytania. Zdecydowana jednak wikszo bardziej lub mniej obszernie uzasadniaa
prezentowane stanowiska w kadej z podejmowanych kwestii, wielokrotnie powoujc si na
konsultacje i dyskusje. Wszystkie te wypowiedzi poddane zostay analizie treci i
obliczeniom statystycznym. Pozwolio to na uchwycenie rozkadw poszczeglnych opinii
oraz ich zrnicowania przestrzennego. Ponadto dziki zarejestrowaniu kontekstu
wypowiedzi mona byo okreli kryteria deklarowanych stanowisk i formuowanych
preferencji, ktre korelowano zarwno pomidzy sob, jak i z kilkoma wskanikami
statystycznymi, obrazujcymi niektre aspekty sytuacji finansowej i spoeczno-gospodarczej
tych miast i gmin, ktrych samorzdy nadesay pisemne wypowiedzi.
Omwione s nastpujce kwestie: stosunek wadz lokalnych do idei regionalizacji;
przestrzenne zrnicowanie poparcia i sprzeciwu wobec jej wdraania; wspwystpowanie
obiektywnych cech miast i gmin z pogldami formuowanymi na ten temat przez ich wadze;
wybory poszczeglnych wariantw ksztatu ustrojowego regionw; opinie na temat szczebli
porednich pomidzy gmin a regionalnym orodkiem decyzyjnym.
18Fragmenty tekstu opublikowanego w pimie Wsplnota, 1992, nr 33, s. 12-13 pod tytuem: Jeden szczebel czy
dwa? Potrzeba istnienia powiatw w opiniach wadz lokalnych.
Dla niektrych samorzdw (zwaszcza wiejskich gmin) ksztat ustrojowy i przynaleno do
takiego lub innego regionu bya spraw drugoplanow w stosunku do kwestii powiatu i jego
granic.
Jedna trzecia nadesanych wypowiedzi (33,6%) nie wyraaa jednoznacznego pogldu
lub w ogle nie odnosia si do omawianej kwestii, uzasadniajc to przewanie zbyt krtkim
terminem na przemylan i przedyskutowan w terenie odpowied. Ponadto jako brak
opinii kwalifikowano te wypowiedzi, w ktrych uzaleniano swoje stanowisko od podanej
(czsto bardzo wyszukanej) delimitacji przyszego wasnego powiatu, a take od
umiejscowienia reformy w odlegej przyszoci.
Najwiksz liczb gosw (ponad 31%) zyskao sobie rozwizanie polegajce na
wprowadzeniu powiatu - starostwa, czcego organy samorzdowe oraz administracji
pastwowej, przy czym prawie zawsze - jeli poruszana bya sprawa granic - nawizywano do
ksztatu powiatw sprzed 1975 roku, a tylko nieliczni przywoywali obecnie istniejce rejony
administracyjne. Ponad 11% opowiedziao si za potrzeb istnienia szczebla poredniego, ale
jedynie w formie zwizku gmin, ktry - co niekiedy podkrelano - nie musi by obligatoryjny,
ale stanowi ma wyszy szczebel samorzdu, zorganizowane wspdziaanie podmiotw
lokalnych. Czsto formuowano przy tym postulat, by uwzgldnia wol lokalnych
spoecznoci nie tylko przez biece, fasadowe konsultowanie projektowanych zmian, ale by
stworzy takie moliwoci prawno-organizacyjne, ktre pozwol na swobodne zrzeszanie si
gmin w wiksze jednostki.
Niejednorodne w wikszoci lakoniczne odpowiedzi (na jedno tylko oglne pytanie o
wyobraenie sobie zasigu, ustroju i kompetencji szczebla poredniego) nie stanowi
dostatecznego materiau dla podjcia problematyki preferowanego przez samorzdy ustroju
powiatu, starostwa, czy zwizku gmin. Mona wszake jednoznacznie stwierdzi, e ponad
42% spord ponad 800 wadz lokalnych wyraaa ju przed rokiem potrzeb istnienia -
rnie rozumianego - szczebla ponadlokalnego.
Wypowiedzi deklarujce sprzeciw wobec ich wprowadzania byy prawie dwukrotnie
mniej liczne (24%). Skadao si na nie z jednej strony negowanie potrzeby istnienia
jakichkolwiek szczebli porednich nawet w przypadku ograniczenia liczby regionw do
kilkunastu (prawie 14% wypowiedzi), a z drugiej - opowiadanie si przeciw wszelkim
reformom ustroju terytorialnego i zachowaniem w tym wzgldzie status quo (ponad 10%). W
pierwszej z tych grup najczciej wyraano obawy przed zdominowaniem gmin przez powiat
i wrcz ubezwasnowolnieniem spoecznoci lokalnych. W drugiej koncentrowano si
gwnie na zagroeniu przeduajcym si chaosem, kosztach reform (w sytuacji
gospodarczego niedowadu kraju), a jednoczenie zudnoci hase, w imi ktrych
podejmuje si cae to przedsiwzicie. Podkrelano nieprzygotowanie do reform zarwno w
wymiarze koncepcyjnym i organizacyjno-kadrowym, jak i w sferze psychospoecznej.
Deklarowanie danego stanowiska w sprawie regionalizacji oraz szczebla poredniego
dokonywao si w konkretnych warunkach lokalnych, pooenia, wyposaenia,
funkcjonowania danej gminy, czy wreszcie jej sytuacji finansowej. Skonfrontowano wic
pogldy wadz lokalnych - traktujc je jako swoist zmienn zalen - z kilkoma wskanikami
charakteryzujcymi obszar, ktrym one wadaj.
Okazao si, e o ile proporcje zwolennikw i przeciwnikw regionalizacji rozkaday
si istotnie odmiennie w grupach gmin wyrnionych ze wzgldu na ich sytuacj finansow,
rny charakter (rolniczy i pozarolniczy), saldo migracji, poziom zatrudnienia w gospodarce
uspoecznionej, czy przedsibiorczoci w sferze prywatnego handlu i rzemiosa, o tyle opinie
na temat potrzeby istnienia powiatu rozkaday si w tych grupach niemal rwnomiernie.
Niewielkie, aczkolwiek widoczne zrnicowanie deklarowania si jako zwolennicy
lub przeciwnicy wprowadzania szczebli porednich uchwycono w grupach gmin
wyrnionych ze wzgldu na dwie cechy wadanych przeze gmin: poziom zamonoci
mierzony wielkoci dochodw wasnych gmin (w przeliczeniu na 1 mieszkaca) oraz saldo
migracji.
Odsetki zwolennikw powiatw kadorazowo byy wysze w grupach gmin
uzyskujcych wiksze dochody, a z kolei deklarowana niech wobec wprowadzania szczebla
poredniego w najwikszym stopniu wystpuje w grupie gmin najuboszych.
Prawdopodobnie wan rol odgrywaa tu obawa przed koniecznoci utrzymywania
przyszych powiatw z obiektywnie skromnych budetw gminnych.
Saldo migracji, bdce syntetycznym wskanikiem globalnej oceny danego terenu,
wyranie rnicuje negatywny stosunek wadz lokalnych do idei wprowadzenia powiatu. W
warunkach ujemnego salda migracji, zwizanego przewanie z niedorozwojem danego terenu,
czciej ni w przypadku rwnowagi demograficznej, a tym bardziej wzmoonego napywu
ludzi, wystpuje sprzeciw wobec tego rodzaju reform.
Zwaywszy, e podobne zalenoci skonstatowano w przypadku idei regionalizacji,
mona stwierdzi, e skonnociom reformatorskim samorzdw sprzyjaa relatywnie dobra
sytuacja spoeczno-gospodarcza wadanej gminy. Natomiast trudnoci w tym zakresie
stanowiy powane ograniczenie gotowoci do akceptacji (a zapewne i wspdziaania w
realizacji) reform ustroju terytorialnego.
Szczeglnie interesujce byo regionalne zrnicowanie opinii na temat potrzeby
istnienia powiatw, a wic przestrzenne zlokalizowanie reformatorskiego lobby z jednej
strony, a z drugiej - skupisk przeciwnikw. Opowiadajcy si za wprowadzeniem szczebla
poredniego jako powiatw-starostw, bd samorzdowych zwizkw gmin, grupowali si
przede wszystkim w poudniowo-zachodniej czci Polski - na Grnym i Dolnym lsku
(wojewdztwa: katowickie, zielonogrskie, legnickie, wabrzyskie) oraz w Wielkopolsce
(wojewdztwa: poznaskie, leszczyskie, kaliskie). Druga grupa zwolennikw
skoncentrowana bya na Mazowszu (otaczajce Warszaw wojewdztwa: siedleckie i
ciechanowskie, a take omyskie i ostrockie). I wreszcie trzecia, do liczna grupa
poplecznikw tej idei, zgrupowana bya w poudniowo-wschodniej czci kraju
(wojewdztwa: kronieskie, przemyskie i rzeszowskie). W woj. kieleckim z nader liczn
grup zwolennikw wprowadzenia powiatw wspwystpowao jeszcze wicej oponentw.
Rozbieno lokalnych predylekcji bya charakterystyczna nie tylko dla woj.
kieleckiego. Podobny rozdwik wystpi w woj. kaliskim, siedleckim, ciechanowskim i kilku
innych - w tym rwnie w Wielkopolsce. Tworzeniu si propowiatowego lobby i
nabieraniu przez spraw rozgosu towarzyszyo wic uaktywnianie si na danym terenie
oponentw. Natomiast w sytuacji braku szerszego zainteresowania tych pierwszych nie byo
rwnie odzewu tych ostatnich.
Szczeglnie wysokie odsetki (60-100%) - tak zwolennikw, jak i przeciwnikw -
wystpoway w tych wojewdztwach, z ktrych odpowiedzi byo stosunkowo mao. Chodzi o
dosownie pojedyncze gosy za powiatem w wojewdztwach: chemskim, koszaliskim,
toruskim, a przeciw - w woj. stoecznym. Natomiast zdecydowana przewaga popierajcych
wdraanie tej idei, przy szerszym zainteresowaniu spraw, wystpia przede wszystkim w
zachodniej czci Polski (zwaszcza Grny i Dolny lsk oraz Pomorze Zachodnie), a take
na jej kracach poudniowo-wschodnich.
Jeliby pomin wojewdztwa, z ktrych w ogle nie nadesano odpowiedzi
(biaostockie, jeleniogrskie, lubelskie, skierniewickie), to do jednoznacznie uwidocznia
si w opiniach samorzdw przewaga gosw za powiatem w wikszoci wojewdztw. Gosy
przeciwne, oprcz pojedynczej wypowiedzi z woj. warszawskiego, nigdzie nie stanowiy
wicej ni 45% ogu wypowiedzi. Ujawniy si jednak tereny, na ktrych proporcja
pomidzy zwolennikami i przeciwnikami ksztatowaa si z przewag (aczkolwiek niezbyt
wielk) tych ostatnich. Byy to wojewdztwa ciany Wschodniej: bialskopodlaskie i
zamojskie, sygnalizowane wczeniej kieleckie i radomskie, a take kaliskie i piotrkowskie.
Pewnym wyjanieniem tej konstatacji moe by fakt, e we wszystkich powyszych
przypadkach sprzeciw nie tylko wobec powiatw, ale w ogle reformy administracyjnej,
wiza si z opowiadaniem si wadz lokalnych za pozostawieniem status quo. W
wypowiedziach nie ukrywano poczucia zagroenia swoich interesw. Domniemywano
bowiem, e ich konsekwencj byaby utrata przez Kielce, Kalisz, Piotrkw czy Zamo
statusu orodkw wojewdzkich i zdegradowanie ich jedynie do pozycji miast powiatowych.
Do specyficzna sytuacja wystpia na Podlasiu - kilka samorzdw z gmin
wojewdztw siedleckiego i bialskopodlaskiego zgodnie lansowao koncepcj utworzenia
maego regionu podlaskiego ze stolic w Siedlcach. Nie byoby w nim miejsca - rzecz jasna -
na szczeble porednie.
Samorzdy przeciwstawiajce si wprowadzaniu powiatw czsto podnosiy kwestie
ekonomiczne: kosztw reformy, niejasnej i niezadowalajcej sytuacji finansowej gmin,
poczucia wasnego terytorialnego upoledzenia. Wojewdztwa, w ktrych odnotowano wicej
przeciwnikw ni zwolennikw powiatw, cechowa relatywnie niski oglny poziom rozwoju
oraz raczej rolniczy charakter. Na tego typu obszarach wystpio szczeglne wyczulenie na
finanse, obawy o przerost biurokracji ponadgminnej i osabienie samorzdw.
W wypowiedziach wadz lokalnych opowiadajcych si za istnieniem szczebli
porednich pomidzy gmin a orodkiem regionalnym czciej ni ich przeciwnikw
poruszane byy problemy polityczno-przestrzenne i kulturowe, wizi spoeczno-
gospodarczych i emocjonalnych zwizkw ludzi z obszarami zintegrowanymi wok
ponadlokalnych orodkw miejskich.
Omwione preferencje s z natury rzeczy zmienne i zalene od zewntrznych
okolicznoci, przebiegu procesu zachodzcych przeksztace i ich oceny z punktu widzenia
wasnych interesw. Std te mniej wane byo precyzyjne uchwycenie zrnicowania
pogldw od prby okrelenia: gdzie grupuj si zgodne, a gdzie przeciwstawne oceny
interesw terytorialnych zbiorowoci oraz jakie okolicznoci na nie wpywaj lub z nimi
wspwystpuj.
KONFERENCJE REGIONALNE NA TEMAT DECENTRALIZACJI PASTWA 19
19 Tekst opublikowany przez autora w dokumencie rzdowym: Reforma administracji publicznej. Pastwo
sprawne, przyjazne, bezpieczne. Wybr opinii i ekspertyz. Omega II, Warszawa 1997, s. 267-296, pod
tytuem: Synteza opinii przedstawicieli wojewdztw na konferencjach regionalnych.
Niektre uwagi dotyczyy np. potrzeby ustawowej regulacji tworzenia zwizkw
midzywojewdzkich speniajcych wymg europejskoci (sieradzkie), majcych form
regionalnych delegatur rzdu opartych na biurach Centralnego Urzdu Planowania
(omyskie). Dwa inne zespoy (olsztyski i biaostocki) podkrelay konieczno
wyranego rozdzielenia zada, kompetencji i odpowiedzialnoci struktur rzdowych oraz
samorzdowych, stwierdzajc, e funkcje wojewody - jako z jednej strony przedstawiciela
rzdu, a z drugiej regionalnej struktury samorzdowej, wykluczaj si.
W wojewdztwach gdaskim, supskim, wabrzyskim, ktrych przedstawiciele nie
okrelali jednoznacznie preferencji co do modelu ustrojowego (samorzdowego czy
samorzdowo-rzdowego), formuowano identyczny postulat rozcznego funkcjonowania
struktur samorzdowej i rzdowej. Zespoy z wojewdztw: pockiego, przemyskiego,
wocawskiego i wrocawskiego miay trudnoci z ustaleniem, czy wojewdztwo powinno
mie ustrj samorzdowy, rzdowy, czy mieszany.
Przedstawiciele 27 wojewdztw opowiedzieli si za modelem wojewdztwa
samorzdowo-rzdowego, a w dwch przypadkach (tarnowskie i pilskie) wrcz
samorzdowego. Wrd zwolennikw ustroju samorzdowo-rzdowego wystpowao
czenie go z podziaem;
dwustopniowym (14-krotnie): bialskopodlaskie, chemskie, ciechanowskie, elblskie,
kaliskie, kronieskie, leszczyskie, ostrockie, piotrkowskie, radomskie, siedleckie,
skierniewickie, toruskie, zamojskie),
trjstopniowym (10-krotnie): bydgoskie, jeleniogrskie, katowickie, koniskie,
krakowskie, lubelskie, opolskie, rzeszowskie, szczeciskie, bielskie.
Brak zdecydowania w sprawie preferowanej liczby stopni podziau administracyjnego
wystpi: w czstochowskim, legnickim i warszawskim.
Model wojewdztwa samorzdowo-rzdowego zyska najwiksze uznanie w
stanowiskach na niemal wszystkich regionalnych konferencjach. Uznano, i w najwikszym
stopniu spenia takie cele reformy jak: wzmocnienie gmin, dekoncentracja administracji,
decentralizacja kompetencji (konferencja w Gdasku), czy te wypenienie reguy: minimum
rzdu - maksimum gminy, a pozostaa pula kompetencji przypadajca na samorzdowo-
rzdowy szczebel poredni (konferencja w Krakowie).
Stosunek zespow wojewdzkich do podziaw administracji publicznej by
spolaryzowany niemal dokadnie rwnomiernie. Wojewdztw opowiadajcych si
jednoznacznie za podziaem trjstopniowym jest 21, a za dwustopniowym 22. Do pierwszej
grupy naleay wojewdztwa: biaostockie, bydgoskie, gdaskie, jeleniogrskie, katowickie,
kieleckie, koniskie, koszaliskie, krakowskie, lubelskie, dzkie, olsztyskie, opolskie,
poznaskie, rzeszowskie, supskie, suwalskie, szczeciskie, wabrzyskie, wrocawskie,
zielonogrskie.
Grup drug stanowiy wojewdztwa: bialskopodlaskie, chemskie, ciechanowskie,
elblskie, kaliskie, kronieskie, leszczyskie, omyskie, ostrockie, pilskie, piotrkowskie,
pockie, przemyskie, radomskie, siedleckie, sieradzkie, skierniewickie, tarnobrzeskie,
tarnowskie, toruskie, wocawskie, zamojskie.
Ponadto zespoy piciu innych wojewdztw nie opowiedziay si jednoznacznie za
jednym z wariantw z powodu wewntrznej rozbienoci ocen, bd uznajc t kwestie za
mniej istotn od innych. S to wojewdztwa: bielskie, czstochowskie, gorzowskie, legnickie,
warszawskie. Woj. nowosdeckie nie uczestniczyo w konferencji regionalnej.
Zarwno wrd opowiadajcych si za podziaem dwustopniowym, jak i za
trjstopniowym, najczciej wskazywano na wojewdztwo samorzdowo-rzdowe jako
model najbardziej podany. Nieco czciej miao to miejsce wrd opowiadajcych si za
podziaem trjstopniowym (ponad dwie trzecie). Poowa wskazywaa na model
samorzdowo-rzdowy, a jedna trzecia na rzdowo-samorzdowy.
Podsumowanie
1 2 3
Rys. 18. Podzia administracyjny Polski: 1 - na 49 wojewdztw przed reform z 1998 roku; 2
na 12 regionw w wersji proponowanej przez rzd, 3 - na 16 wojewdztw po reformie z
1998 roku
20Tekst opublikowany przez autora w wydawnictwie: Forum Regionw Rzeczpospolitej. Krakw, 1998, Wyd.
Fundacji Rozwoju Samorzdnoci i Prasy Lokalnej, Krakw 1998, s. 85-96 na podstawie opracowania autora:
Zrnicowanie moliwoci, celw i form dziaania wsplnot regionalnych wynikajce z odmiennego potencjau i
kondycji spoecznoci regionw. Etap II opracowania, wykonanego na rzecz Instytutu Spraw Publicznych w
ramach prac pn. Region jako element pastwa unitarnego, Warszawa 1996.
Podrozdzia skada si z dwch czci. W pierwszej poddano analizie zrnicowanie
potencjau dwunastu projektowanych regionw, za w drugiej dokonano porwnania siy
orodkw regionalnych.
Przedsibiorczo
Potencja naukowy
21 Tekst opublikowany przez autora w publikacji: I Konwencja Powiatw RP - Zwizki komunalne. Krakw
1998, s. 52-69 oraz w pimie: Gazeta Powiatw RP 1998 nr 1, s. 16-24, oparty m.in. na studiach autora
wykonanych na zlecenie Urzdu Rady Ministrw pn. Potencja spoeczny i gospodarczy obecnych i
projektowanych orodkw regionalnych. Omega, Warszawa 1996, ss. 56).
zmian wiadomoci spoecznej. Z czasem, w samorzdach terytorialnych odstpowano od
mylenia w starym stylu, coraz mielej realizujc funkcj gospodarza gminy. Wadze
samorzdowe zaczy odpowiada przed wyborcami nie tylko za realizacj zada nalecych
formalnie do ich obowizkw, ale za caoksztat poziomu zaspokojenia potrzeb mieszkacw
w skali lokalnej. A przecie wiele spord zada gmin, ktre okrelono w ustawie z 8 marca
1990 r. o samorzdzie terytorialnym, przekraczao ich moliwoci nie tylko finansowe, ale
take organizacyjne. Przewanie nie wystarczao rwnie oddolne wspdziaanie kilku gmin,
ktre na mocy tej ustawy mogy si czy w zwizki komunalne. Potrzeba kontynuacji
reformy ustroju terytorialnego i powoania kolejnych stopni samorzdu stawaa si coraz
bardziej oczywista i raczej nie moga ju by jawnie kwestionowana. Tym bardziej, e
dowiadczenia zagraniczne wykazyway, i szybki rozwj ekonomiczny (np. Niemiec) byby
niemoliwy bez dobrze funkcjonujcej administracji publicznej, w ktrej szczeglnie istotn
rol odegray powiaty (Zob. W poszukiwaniu modelu powiatu 1992).
Infrastruktura instytucjonalno-administracyjna
Ochrona zdrowia
Niemae znaczenie dla obsugi otaczajcego obszaru przez przysze miasta ma ich
wyposaenie w infrastruktur handlowo-usugow. Cz potencjalnych orodkw
powiatowych to mae miasta o niezbyt bogatej ofercie handlowo-usugowej. 17% spord
nich posiadao poniej 150 sklepw, przy czym stosunkowo rzadziej taka sytuacja
wystpowaa w Wielkopolsce i na Grnym lsku (7-8%), natomiast do czsto na obszarze
ciany wschodniej (Ziemia Biaostocka i Maopolska Wschodnia - po 27%).
Wanym wyposaeniem przyszych miast powiatowych byy stae targowiska.
W przecitnym miecie aspirujcym do roli orodka powiatowego ich liczba oscylowaa
okoo czterech. Prawie 30% analizowanych miast posiadao jednak nie wicej ni jedno
targowisko. Relatywnie czciej ich niedostatek wystpowa w orodkach miejskich takich
regionw jak: Pomorze Zachodnie oraz Warmia i Mazury (ponad poowa). W nieco czciej
ni co czwartym orodku byo natomiast powyej czterech targowisk staych. Najczciej
miao to miejsce w regionach pooonych przy wschodniej granicy pastwa: na Ziemi
Lubelskiej (47%) i w Maopolsce Wschodniej (36%), a nastpnie na Pomorzu Zachodnim i
Grnym lsku (po 32%).
Moliwoci penienia pewnych funkcji przez miasta determinowane s poziomem ich
wyposaenia w hotele i miejsca noclegowe. Co czwarty potencjalny orodek powiatowy
posiada nader skromn baz noclegow (poniej 50 miejsc). Szczeglnie dotkliwy niedobr
w tym zakresie dotyczy miast centralnej Polski: Mazowsza (41%) oraz Ziemi dzkiej
(33%). Zdecydowanie najlepiej prezentowao si natomiast wyposaenie miast Warmii i
Mazur, gdzie ponad co trzeci potencjalny orodek powiatowy oferowa powyej 500 miejsc
noclegowych.
Rynek pracy i przedsibiorczo
Biaystok
Gdask
Katowice
Krakw
Pozna
Rzeszw
Szczecin
Warszawa
Wrocaw
1 2 3 5 6
22 Fragmenty artykuu opublikowanego w wydawnictwie: Gazeta Wojewdztw RP, Wyd. Federacji Zwizkw i
Stowarzysze Gmin Polskich, Krakw 1998, nr 2, s. 21-27, na podstawie autorskiego opracowania wykonanego
na rzecz Instytutu Spraw Publicznych w ramach prac pn. Region jako element pastwa unitarnego, Etap I,
Warszawa 1996).
W praktyce mamy do czynienia z krzyowaniem si poszczeglnych paszczyzn (np.
region ekonomiczny moe dzieli si na kilka subregionw kulturowych i odwrotnie).
Ponadto wspczenie zwracaj uwag co najmniej cztery wane elementy:
Wraz z procesem urbanizacji nastpuje w coraz wikszym stopniu przeksztacanie si
regionw naturalnych w metropolitalne. Dzieje si tak wskutek ekspansywnoci wielkich
metropolii we wszystkich paszczyznach.
Nastpuje wzrost dynamiki omawianych zjawisk, co w najwikszym stopniu dotyczy
sfery ekonomiczno-technicznej i zwizane jest z powstawaniem coraz to nowych
regionw czy raczej subregionw gospodarczych. Niegdy ich ksztatowanie trwao przez
stulecia, a obecnie moe si dokonywa w cigu jednego pokolenia.
Ukady regionalne przestaj by rwnie stabilne wskutek tego, e wspczesna
cywilizacja silnie wpywa uniformizujco na rozwj gospodarczy, sposb
zagospodarowania przestrzeni i ycie spoeczne.
Pomimo nasilania si powyszych tendencji (spoeczno-kulturowego ujednolicania,
rozrastania si sieci powiza, wyodrbniania si subregionw gospodarczych),
jednoczenie mog wystpowa przejawy silnego rozbudzenia wiadomoci wasnej
odrbnoci nawizujcych bd do upionych tradycji bd do nowych idei), odnoszc si
niekiedy do obszarw wcale nie pokrywajcych si z istniejcym ukadem gospodarczym,
czy administracyjnym.
Socjologiczne pojcie regionu moe by definiowane z punktu widzenia rnych
orientacji teoretycznych (Turowski 1977). Mona go okrela w kategoriach np. strukturalno-
funkcjonalnych (systemu spoecznego, struktury czy funkcji), ekologii spoecznej
(akcentujcych przestrzenne podstawy i uwarunkowania), interakcjonizmu (ujmujcych
rzeczywisto jako ukady wzajemnych oddziaywa i powiza), czy wreszcie w kategoriach
subiektywnego znaczenia zjawisk spoecznych lub wiadomoci grupowej.
Najoglniej mona powiedzie, e region w sensie socjologicznym to przede
wszystkim zbiorowo terytorialna, czyli taka:
- ktra zamieszkuje jaki wsplny obszar z wyodrbnionym centrum oraz wzajemnymi
powizaniami i zalenociami,
- ktra ponadto jest poddana tym samym wpywom i w ich rezultacie wyksztaca pewne
wsplne cechy,
- w ktrej wystpuje wiadomo przynalenoci i odrbnoci.
Naley postawi pytanie o realne istnienie we wspczesnej rzeczywistoci owej
spoecznoci regionalnej, czyli zbiorowoci, w ktrej ywa jest wiadomo wasnej
odrbnoci, poczucie przynalenoci do wsplnoty regionalnej i utosamianie si z jej
interesami. Jej przetrwanie napotyka bowiem na wielostronne przeciwnoci, takie jak np.:
oglnopastwowa organizacja wikszoci dziedzin ycia spoecznego, postp techniczny i
wyrwnywanie uwarunkowa materialnych, atwo ruchliwoci przestrzennej,
komunikowania si, rozprzestrzeniania si informacji oraz idei, a wskutek tego unifikowanie
wzorcw kulturowych.
Gwnym czynnikiem ksztatowania regionu w sensie socjologicznym jest wielkie
miasto wice ze sob rozleg stref swojego zaplecza i wielokierunkowego oddziaywania
nie tylko gospodarczego, ale przede wszystkim w zwizku z jego wyposaeniem (Wallis
1990) w uczelnie, orodki naukowe i artystyczne, stacje radiowe i telewizyjne, wydawnictwa,
a nade wszystko wskutek istnienia w nich rodowisk twrczych o odpowiednio wysokiej
randze. Aby region mg by dostrzeony z midzynarodowej perspektywy nie tylko
wielkoci obszaru, ale jego rang nie moe odstawa od standardw europejskich.
Region charakteryzuje funkcjonalno struktur przestrzennych dziki hierarchicznie
uksztatowanej sieci osadniczej z orodkami ponadlokalnymi oraz regionalnym centrum.
Takie rozumienie regionu szczeglnie mocno akcentuje dwa aspekty: antropogeniczno oraz
dugotrwao jego ksztatowania w procesie historycznym (Ciechociska 1983).
Niewtpliwie uderzajca jest zgodno wnioskw pyncych z analiz sytuacji w
pastwach zachodnich co do niezbdnoci dla rozwoju kraju szczebla regionalnego,
umiejscowionego pomidzy centrum a ukadem lokalnym, jak rwnie odnonie tego, e to
wielkie metropolie s naturalnymi miejscami najefektywniejszego dysponowania bogactwem
rodkw (Biderman 1978, Domaski 1972, Wallis 1978) dziki ich randze, posiadaniu
potencjau instytucjonalnego i wartoci dziedzictwa kulturowego, jak rwnie relacji z innymi
orodkami.
W warunkach polskich wielkie aglomeracje (Warszawa, d, Krakw, Pozna,
Gdask, Wrocaw, a nastpnie Szczecin i Lublin) rwnie stanowi swoiste bieguny wzrostu
o szczeglnie korzystnych uwarunkowaniach dla dalszych szybkich przeobrae.
Charakteryzuj si one bowiem wystpowaniem nie tylko dobrej bazy materialnej, ale przede
wszystkim wysokiej jakoci zasobw ludzkich. W strefach wpywu wielkich miast wystpuj
najwiksze moliwoci adaptacji do nowych warunkw, tote w okrelaniu szans rozwoju nie
bez znaczenia jest funkcjonowanie struktur regionalnych, opartych na potencjale
najwikszych rozwijajcych si policentrycznie aglomeracji, zhierarchizowanym systemie
osadniczym zintegrowanym spoecznie, kulturowo i gospodarczo wok wielkich orodkw
miejskich.
Najbardziej sprzyjajce warunki dla przyspieszenia rozwoju najwikszych
policentrycznych aglomeracji i stref ich wpyww (jako procesu ywioowego i w pewnym
sensie naturalnego) wystpuj w sytuacji ograniczenia interwencjonizmu pastwa. Im
mniejszy zakres ingerencji, tym szybszy rozwj (bowiem interwencjonizm polega moe w
istocie jedynie na redystrybucji rodkw uzyskiwanych w wikszoci wanie na terenach
najlepiej rozwinitych).
Specjalnej uwagi wymaga zagadnienie relacji pomidzy istnieniem regionw a
podziaem administracyjnym kraju, czyli dokonanym drog aktu normatywnego, w ktrym
cile okrela si granice i przynaleno do wsplnych orodkw wadzy terytorialnej.
Jednostka administracyjna rni si zatem od regionu przede wszystkim jednoznacznoci
delimitacji granic i ich statycznoci, podczas gdy region (w sensie socjologicznym)
charakteryzuje si brakiem ostroci granic oraz ich samoistnym rozrastaniem si lub
kurczeniem (Zikowski 1972, s. 12-16).
Tworzenie nowych podziaw administracyjnych miao niekiedy na celu nawet
rozbicie regionw naturalnych (np. w imi spoistoci pastwa) lub zapobieenie utrwalaniu
si jego rozczonkowania. Jest to potne narzdzie regionotwrcze, zawsze bowiem w
efekcie utrzymywania si jakiego podziau administracyjnego dokonuje si na danym
obszarze wtrna regionalizacja, polegajca na ujednolicaniu ycia spoecznego, politycznego i
gospodarczego oraz organizujcej to ycie bazy materialnej, urzdw czy instytucji.
Podzia administracyjny moe rwnie hamowa rozwj regionalny. W szczeglnoci
ma to miejsce wwczas, gdy jego granice brutalnie przecinaj uksztatowane wizi regionalne
i sieci powiza (nie tylko formalnych), dezintegruj obszar i pozbawiaj siy w oddolnych
dziaaniach.
Region stanowi swoist wsplnot z jednej strony ogu mieszkacw, ale z drugiej
jest rwnie wsplnot gmin pooonych na jego terytorium, jak rwnie sieci instytucji,
organizacji, stowarzysze.
Spoeczno regionalna ma wasne aspiracje (niekiedy sigajce jakiego stopnia
autonomii). Wychodzenie naprzeciw tym oddolnym deniom - przynajmniej poprzez
zsynchronizowanie z nimi podziaw administracyjnych - prowadzi do rozadowywania
napi, natomiast niezaspokojenie aspiracji i ich tumienie moe z kolei prowadzi do
powanych konfliktw. W warunkach polskich prawdopodobnie bardziej mog one zagrozi
spoistoci pastwa ni ewentualne tendencje separatystyczne.
Wymogi sprawnoci organizacyjnej regionu
5. Istotna kwestia zwizana z liczb mieszkacw regionu i jego stolicy dotyczy specjalnego
czynnika sprzyjajcego tworzeniu si wsplnoty ogu mieszkacw, jakimi niewtpliwie
s bezporednie wybory do wadz regionalnych. Chodzi o moliw do wystpienia
sytuacj, gdy procentowy udzia mieszkacw stolicy regionu przekracza jedn trzeci
ogu ludnoci w regionie. Wwczas moe nastpi zdominowanie elektoratu przez
najliczniejsz ludno zamieszka w samych metropoliach (ze specyficznymi dla
interesami). W organach przedstawicielskich moe powsta taka wikszo, ktra moe
jednostronnie wpywa na wszystko, co dotyczy caoci regionu. Niezbdne jest zatem
wyczulenie na to, by utrzymana bya rwnoprawno wszystkich czci projektowanego
regionu.
Z pozycji centrum nie mona skutecznie ani promowa danego terenu ani te
podejmowa trafnych decyzji dotyczcych jego rozwoju. Aby jednak mogy si tego podj
wadze terenowe, musz dysponowa realn si. Wojewdztwa ustanowione w wyniku
reformy z 1975 r. byy za mae, za sabe ekonomicznie, kiepsko wyposaone w infrastruktur,
pozbawione odpowiednich kadr, bez szans na partnerskie kontakty midzynarodowe i w
kocu - nie bdce w stanie udwign tych kompetencji i zada, ktre byyby im przekazane
w wyniku decentralizacji pastwa. W zaoeniach reformy administracyjnej region modelowo
okrelao si jako odpowiednio duy i odpowiednio silny, a take wyposaony w adekwatne
do wielkoci i siy kompetencje.
Wedug autorw zaoe programu decentralizacji pastwa, jednym z gwnych celw
reformy jest upodmiotowienie szczebla regionalnego, tj. wyposaenie go w uprawnienia i
rodki niezbdne do prowadzenia polityki regionalnej (Pastwo sprawne... 1996), przy czym
u podstaw tej reformy - jak to okrelono - ley idea unitarnego, obywatelskiego i
demokratycznego pastwa prawa, respektujcego wymogi integrujcej si Europy, opartego
o dobrze zorganizowan, sprawnie dziaajc i pozostajc pod kontrol spoeczn
administracj publiczn.
Na poziomie regionalnym dokonywaoby si wspdziaanie administracji rzdowej,
samorzdu terytorialnego oraz organizacji pozarzdowych, przy czym samorzd wojewdzki
ma prowadziby polityk regionaln, a wojewoda jako przedstawiciel rzdu sprawowaby
nadzr nad funkcjonowaniem samorzdw gminnych i powiatowych penic wobec nich
funkcj stra prawa oraz zapewniajc spjno polityki regionalnej z polityk pastwa o
charakterze wycznie strategicznym. Wojewoda byby zatem z jednej strony
przedstawicielem rzdu, dbajcym o spjno kierunkw dziaania w regionie z polityk
pastwa, a z drugiej - byby jednoczenie rzecznikiem interesw regionalnych wobec wadz
centralnych, formuujcym te zadania i potrzeby, ktrych realizacja przerasta moliwoci
regionu.
W myl zaoe reformy administracyjnej istnienie regionu powinno sprzyja
poprawie w takich sferach jak:
- sprawno funkcjonowania administracji,
- efektywno zarzdzania publicznymi finansami,
- zdolnoci adaptacyjne zrnicowanych obszarw,
- moliwoci wspdziaania midzyregionalnego i midzynarodowego.
Aby jednak mona byo mwi o podmiotowoci regionu, niezbdne jest stworzenie
ram dla realizacji aspiracji i de spoecznych. Tylko demokratyczne wybory i
przedstawicielstwo wadz regionalnych umoliwia dokonanie swoistej operacjonalizacji
aspiracji spoecznych na kierunki polityki i konkretne dziaania wadz, a nastpnie spoeczn
nad nimi kontrol. Dokonuje si to w ten sposb, e sprawujcy swj mandat przedstawiciele
samorzdu musz zabiega o spoeczne przyzwolenie, a tym bardziej o wspdziaanie
rnych krgw spoecznych, elit opiniotwrczych, a przede wszystkim zwykych
mieszkacw poszczeglnych czci regionu - stanowicych przecie ich elektorat.
23Fragmenty tekstu opublikowanego przez autora w wydawnictwie: Gazeta Wojewdztw RP, Wyd. Federacji
Zwizkw i Stowarzysze Gmin Polskich. Krakw 1999, nr 3, s. 25-30.
miejskich. Konstatacja ta ujawnia zagroenia dla pozostaych terenw kraju, ktrym naley
przeciwdziaa.
Przestrzenne zrnicowanie spoecznej inercji zwizane jest z peryferyjnym
pooeniem wobec gwnych wzw sieci osadniczej w znaczeniu geograficznym, ale i
kulturowym, spoecznym i gospodarczym czyli niedorozwojem zwizkw funkcjonalnych z
wielkomiejskimi centrami. Potrzebne s zatem dziaania przybliajce owe centra np.
poprzez rozwijanie wszelkiej cznoci i telekomunikacji, a z drugiej strony - przez
rozpraszanie zatrudnienia (np. w formie nowoczesnego chaupnictwa) ludnoci
zamieszkujcej poza wielkimi miastami.
Elementy stymulacji rozwoju tkwi niewtpliwie w samej sieci osadniczej
zhierarchizowanej i zintegrowanej w system oparty o sie wielkich, ale take rednich i
maych orodkw obsugi oraz ponadlokaln samodzielno. Niewtpliwie zatem moliwoci
rozwoju maych miast (jako orodkw ponadlokalnej obsugi) zostay uruchomione poprzez
wprowadzenie drugiego szczebla samorzdu.
Znaczna cz Polski zwaszcza wschodnia i centralna, to obszary wiejskie
pozostajce poza strefami korzystnego oddziaywania miast. Wiadomo, e zastosowanie w
stosunku do tradycyjnego rolnictwa tzw. terapii szokowej grozioby wywoaniem nie tylko
powanych kosztw psychospoecznych, ale take niemonoci wchonicia przez miasto i
pozarolnicze dziay gospodarki caej armii siy roboczej uwolnionej z rolnictwa. Znalezienie
odpowiednich rodkw zaradczych wobec zagroe oraz prba okrelenia pozarolniczych
kierunkw rozwoju obszarw wiejskich zarwno z duym udziaem byych pgr-w jak i
tradycyjnego rolnictwa zdaje si by kluczowym zadaniem w strategiach rozwoju,
opracowywanych przez niemal wszystkie samorzdy wojewdzkie.
Gbszy kryzys, wiksza podatno na recesj, a jednoczenie niszy poziom
zaradnoci i rozbudzona roszczeniowo charakteryzuje nastpnie obszary monofunkcyjne
(bo do niedawna zaspokojenie niemal wszystkich potrzeb zapewnia jeden wielki pastwowy
zakad pracy). Z pojawieniem si bezrobocia nie wspwystpia tam erupcja nowych form
zaradnoci, ale raczej upowszechnia si inercja i korzystanie z rnych form pomocy
spoecznej Oywienie gospodarcze tych obszarw moe nastpi jedynie dziki sprzeniu
lokalnych strategii rozwoju z rozwizywaniem problemu miejsc pracy.
Na wyodrbnionych obszarach problemowych konieczne bdzie stosowanie zacht,
preferencji i ulg, wspieranie inicjatywnoci i oddolnego wspdziaania. Natomiast wanymi
dziaaniami doranymi mog by: prowadzenie monitoringu rynku pracy, rozwijanie
porednictwa zatrudnienia, uruchamianie robt publicznych i prac interwencyjnych,
organizowanie brygad taniej pracy i uatwianie ich promocji, zwikszenie przestrzennej
mobilnoci zasobw pracy, podtrzymywanie aktywnoci zawodowej poprzez organizowanie
czasowego zatrudnienia (np. sezonowo poza miejscem zamieszkania), rozwijanie poradnictwa
zawodowego, oferowanie sprzyjajcych warunkw (np. wykorzystanie istniejcego majtku)
inwestorom tworzcym miejsca pracy itd.
Szczeglnie efektywne mog by dziaania samorzdw terytorialnych stymulujce
aktywno, a zwizane z rozwizywaniem problemw mieszkaniowych. Z zaspokajaniem
potrzeb mieszkaniowych ludnoci wie si bowiem cile: wykorzystywanie bazy
materiaw i wyrobw budowlanych, tworzenie moliwoci zatrudnienia w budownictwie,
remontach, konserwacji i modernizacji zasobw mieszkaniowych i zwizanej z nimi
infrastruktury, co jednoczenie moe si stawa rdem dochodw mieszkacw, gminy i
pastwa, stymulatorem aktywizacji i oywienia gospodarczego i wreszcie nadzwyczaj
skutecznym rodkiem zmniejszania bezrobocia. Budownictwo mieszkaniowe powinno zatem
stanowi jedno z gwnych pl wspierania inicjatyw lokalnych.
Stymulowanie rozwoju gospodarczego i aktywizacji spoecznej wymaga zatem
precyzyjnego rozpoznania terytorialnej specyfiki, a nastpnie okrelenia rodkw zaradczych
wobec zagroe i optymalnego wykorzystania, rozmaitych uwarunkowa, moliwoci i szans
danego obszaru.
NOWE WOJEWDZTWA
PO REFORMIE USTROJU TERYTORIALNEGO 24
24 Tekst opublikowany przez autora w wydawnictwie: Strategie rozwoju wojewdztw. (Red. M.Miazga
i D.Piwiska), Wyd. Federacji Zwizkw i Stowarzysze Gmin Polskich, Krakw 2001 - pod tytuem:
Strategiczne cele rozwoju wojewdztw a ich sytuacja spoeczno-gospodarcza
W obliczeniach posuono si zestawem wskanikw, ktre dotyczyy do rozlegego
zakresu zagadnie, a mianowicie: sytuacji demograficznej, poziomu urbanizacji, rozwoju
gospodarczego, zatrudnienia i bezrobocia, prywatyzacji, wynagrodze oraz emerytur i rent,
zamonoci i ubstwa oraz pomocy spoecznej, dochodw budetw gmin i wojewdztw oraz
przestpczoci, a z drugiej strony jakoci zasobw ludzkich, okrelonej liczb studentw,
wydatkami gospodarstw domowych na owiat i posiadaniem komputera.
Prawie wszystkie wskaniki okrelaj stan z 1999 roku - na podstawie oficjalnych
danych statystycznych GUS (Rocznik statystyczny wojewdztw 2000), jedynie w dwch
przypadkach (PKB i tzw. wartoci dodanej w przeliczeniu na mieszkaca) posuono si
indykatorami dostpnymi jedynie dla 1998 roku.
Podejmujc prb diagnozy zrnicowania sytuacji poszczeglnych wojewdztw,
niezbdne byo syntetyczne ujcie duego zbioru informacji, dlatego zastosowano w tym celu
zabieg czenia wskanikw w szersze syndromy cech. Korelowano je zatem pomidzy sob -
metod Pearsona. Zacznik 1 zawiera zestawienie najsilniejszych korelacji pomidzy
poszczeglnymi zmiennymi. Z uzyskanych zwizkw statystycznych sporzdzono macierz
korelacji, w odniesieniu do ktrej zastosowano prost metod porzdkujc wzajemne
zalenoci. Polegaa ona na odnajdywaniu dla kadego ze wskanikw najsilniejszej pary
pocze, ktre razem zoyy si na tzw. dendryt, czyli graficzny schemat najsilniejszych
zwizkw pomidzy zmiennymi (rys. 20).
Analiza powiza pomidzy indykatorami wykazaa istnienie czterech rnych
syndromw cech wojewdztw, z ktrych tylko jeden obejmuje do liczne nader podane
elementy spoeczno-gospodarcze - przejawy zasobnoci i rozwoju gospodarczego,
przedsibiorczoci oraz inwestowania w czowieka, edukacj i nowe technologie. Mona je
cznie okreli jako nowoczesno.
Pozostae trzy syndromy cech wskazuj na rnorodne zagroenia. Jeden z nich
obejmuje miejsko z jej negatywnej strony, a okrelono go oglnie jako zagroenia
patologiami gsto zaludnionych skupisk ludnoci.
Nastpny syndrom cech czy zagroenia pogbiania si pauperyzacji, bezrobocia i
braku perspektyw dla ludzi modych.
Ostatnia grupa skorelowanych wskanikw okrela sytuacj wspwystpowania
symptomw maej stabilizacji, ktr wyraa posiadanie staych dochodw oraz samochodu,
a z drugiej strony - powanego zagroenia zachwiania struktury demograficznej
wynikajcego z wysokiego udziau ludnoci w wieku emerytalnym oraz ujemnego przyrostu
naturalnego.
Rys. 20. Schemat najsilniejszych zwizkw pomidzy zmiennymi
4
5
6
7
8
9
10
Rys. 21. Elementy nowoczesnoci i stopnia przygotowania wobec wyzwa przyszoci
Oznaczenia: 1 - Wysoka warto dodana, 2. - Ponadprzecitna warto dodana, 3. Niska
warto dodana, 4. Bardzo niska warto dodana, 5. Wysoki stopie prywatyzacji gospodarki,
6 - Ponadprzecitny stopie prywatyzacji gospodarki, 7 - Wysokie wynagrodzenia, 8 -
Ponadprzecitne wynagrodzenia, 9. Wysoka liczba studentw, 10. Ponadprzecitna liczba
studentw
8
Rys. 23. Problemy bezrobocia i pauperyzacji.
Oznaczenia: 1 - Wysoka stopa bezrobocia, 2. Ponadprzecitna stopa bezrobocia, 3. Niska
stopa bezrobocia, 4. Bardzo niska stopa bezrobocia, 5. Wysoki udzia modej ludnoci, 6 -
Ponadprzecitny udzia modej ludnoci, 7 - Due rozmiary pomocy spoecznej, 7 -
Ponadprzecitne rozmiary pomocy spoecznej.
7
Rys. 24. Zatrudnienie a posiadanie samochodu osobowego.
Oznaczenia: 1 - Wysoki udzia pracujcych, 2. Ponadprzecitny udzia pracujcych, 3. Niski
udzia pracujcych, 4. Bardzo niski udzia pracujcych, 5. Wysoki udzia posiadajcych
samochd osobowy, 6 - Ponadprzecitny udzia posiadajcych samochd osobowy, 7 -
Udzia posiadajcych samochd osobowy bliski przecitnego.
1
2
3
4
8
5
9
6
10
7
11
Rys. 26. Produkt krajowy brutto (PKB) a dochody gmin i wojewdztw na 1 mieszkaca.
Oznaczenia: 1 - Wysoki PKB, 2. Ponadprzecitny PKB, 3. Niski PKB, 4. Bardzo niski
PKB, 5. Wysokie dochody gmin, 6 - Ponadprzecitne dochody gmin, 7. Niskie dochody
gmin, 8. Wysokie dochody wojewdztw, 9 - Ponadprzecitne dochody wojewdztw, 10
Niskie dochody wojewdztw, 11. Bardzo niskie dochody wojewdztw.
Zacznik nr 1
Zestawienie najsilniejszych korelacji pomidzy zmiennymi
40 lat planowania struktury przestrzennej Polski. 1978 Studia KPZK PAN, t. LXIV,
Warszawa
Abell P. 1975 Modele w socjologii. Warszawa
Adamski W. (red.) 1990 Interesy i konflikt. Ossolineum, Wrocaw
Albrechts L. 1991 Changing Roles and Positions of Planners. Urban Studies Vol. 28, No. 1
Anusz S. 1994 Zagadnienia planowania obszarw wiejskich. Czowiek i rodowisko, nr 3
Arystoteles 1964 Polityka. (tum. L. Piotrowicz), Warszawa
Bagiski E. 1983 Teoria a rzeczywisto spoeczna miast dynamicznie rozwijajcych si (na
przykadzie niektrych miast Ziem Zachodnich). (w:) Teorie socjologii miasta a problemy
spoeczne miast polskich. Ossolineum, Wrocaw
Bagiski E. (red.) 2000 Wrocaw i strefa przymiejska jako ukad osadniczy (w
interdyscyplinarnych badaniach planistw przestrzennych). Wyd. Politechniki Wrocawskiej
Bailey J. 1975 Social Theory for Planning, London
Beguin H. 1992 Region a orodki centralne. w: Ekonomiczna analiza przestrzenna. Pod
kierunkiem C. Ponsarda. Red. wyd. polskiego B. Gruchman. Pozna
Biderman E. 1978 Regionotwrcza rola miast. Prba ujcia systemowego. Pozna
Blalock H.M.1975 Statystyka dla socjologw. Warszawa
Broady M. 1968 Planning for People. Essays on the Social Context of Planning, The Bedford
Square Press, London
Burger T. 1984 wiadomo ekologiczna i potrzeby w zakresie ochrony i ksztatowania
rodowiska mieszkacw wojewdztwa tarnobrzeskiego. IK Warszawa (maszynopis)
Burgess E.W. wyd. 1967, przedruk z 1925 The Growth of the City: An Introduction to a
Research Project. (w:) The City. Ed. by M. Janowitz 1967 University of Chicago Press,
Chicago-London
Christaller W. wyd. 1966 Central Places in Southern Germany. Prentice Hall, INC,
Englewood Cliffs, New Jersey, Translated from Die Zentralen Orte in Sddeutschland by
C.W.Baskin
Ciborowski A. 1981 Polityka ksztatowania rodowiska. Wiedza Powszechna, Warszawa
Ciechociska M. 1978 Warunki ycia w ujciach socjologii regionalnej. Studia
Socjologiczne, nr 4
Ciechociska M. 1983 Region jako teren bada socjologicznych. Studia Socjologiczne, nr
3
Dembowska Z. 1994 O nowy model amerykaskiego planowania przestrzennego Czowiek i
rodowisko nr 1
Dembowska Z. 1994 Obszary problemowe w Polsce. IGPiK, Warszawa
Dembowska Z., Miazga M. 1996 Warszawa w strukturze osadniczej kraju. IGPiK, Warszawa
Domaski R. 1972 Ksztatowanie otwartych regionw ekonomicznych. Warszawa
Domaski R. (red.) 1989 Zasady polityki przestrzennej. Biuletyn KPZK PAN, z. 143
Domaski R. 1993 Gospodarka przestrzenna. Warszawa
Domaski R. 1999 Podstawy gospodarczej polityki miasta. Studium Poznania. Cz. II,
Biuletyn KPZK PAN, z. 187
Doroszewski W. 1982 Jzyk, mylenie, dziaanie. PWN, Warszawa
Dulczewski Z. 1961 Badania socjograficzne na Ziemiach Zachodnich. Przegld Zachodni,
nr 1
Dylewski R. (red.) 1997 Studium (strategia) rozwoju i zagospodarowania przestrzennego
Aglomeracji Lubelskiej. Dokument finalny. IGPiK i Wojewoda Lubelski, Lublin
(maszynopis)
Dylewski R. (red.) 1998 Uwarunkowania jakociowe rozwoju m. Lublina w zwizku z
podniesieniem jego rangi do poziomu europolu. Program dziaa. IGPiK Lublin (maszynopis)
Dziewoski K. 1972 Przegld teorii sieci osadniczej. (w:) Elementy teorii planowania
przestrzennego. PWN, Warszawa
Eberhardt P. 1989 Regiony wyludniajce si w Polsce. Warszawa, IGiPZ PAN
Fainstein S.S., 1991 Promoting Economic Development. Urban Planning in the United States
and Great Britain. Journal of American Planning Association, Vol. 57, No. 1, Chicago
Frckiewicz L. 1988 Katowice jako ycia mieszkacw. (w:) Procesy urbanizacji i
przeksztacenia miast w Polsce. Wrocaw 1988
Friedman J., Abonai G. 1976 Social Learning: A Model for Policy Research. International
Institute for Applied Systems Analysis, Laxenburg (Austria)
Friedmann J. 1964 Cities in Social Transformation. (w:) Regional Development and Planning.
A Reader. Edited by J. Friedmann and W. Alonso. The MIT Press, Massechusetts
Friedmann J. 1964 Regional Planning as a Field of Study. (w:) Regional Development and
Planning. A Reader. Edited by J. Friedmann and W. Alonso. The MIT Press, Massechusetts
Gans H.J. 1968 People and Plans. Essays on Urban Problems and Solutions. Basic Books,
INC, Publishers, New York-London
Glass R. 1959 The Evaluation of Planning: Some Sociological Considerations. The Papers of
United Nations Technical Assistance Administration, International Social Science Journal
Gliski P. 1988 wiadomo ekologiczna spoeczestwa polskiego - dotychczasowe wyniki
bada. Kultura i Spoeczenstwo, nr 3
Goldzamt E. 1971 Urbanistyka krajw socjalistycznych. Warszawa
Goldzamt E., Szwidkowski O. 1987 Kultura urbanistyczna krajw socjalistycznych.
Warszawa
Gocz E. 2000 Trjmiasto metropolia Batycka in statu nascendi a wyzwania globalizacji w
wietle bada ankietowych. (w:) Nowe problemy rozwoju wielkich miast i regionw.
Biuletyn KPZK PAN, z. 191
Goryski J. 1982 Polityka przestrzenna. Warszawa
Gorzelak G. 1989 Rozwj regionalny Polski w warunkach kryzysu i reformy. IGP UW
Warszawa
Gorzelak, G. Jaowiecki B., Kukliski A., Zienkowski L. 1995 Europa rodkowa 2005 -
perspektywy rozwoju. Warszawa
Grabowski T., Marmuszewski S. 1985 wiadomo ekologiczna grali i ich postawy wobec
Tatrzaskiego Parku Narodowego. Studia Socjologiczne, nr 1(96).
Healey P. 1992 Planning through debate. The communicative turn in planning theory. Town
Planning Review Vol. 63, No. 2
Healey P., Shaw T. 1993 Planners, Plans and Sustainable Development. Regional Studies,
Vol. 27 No.8
Herbst K., Siemiski W. 1987 Problematyka spoeczna w planach zagospodarowania
przestrzennego. (w:) Problematyka spoeczna w planowaniu przestrzennym. Biuletyn KPZK,
z. 134
Hryniewicz J. T. 1988 Teoria mobilizacji spoecznej i jej zastosowanie do analizy dziaa
zbiorowych w spoecznociach lokalnych. Studia Socjologiczne, nr 3
Isard W i inni, wyd. 1965 Metody analizy regionalnej. Wprowadzenie do nauki o regionach.
PWN Warszawa, Polski przekad pracy Methods of Regional Analysis: an Introduction to
Regional Science
Jacher W. 1976 Zagadnienie integracji systemu spoecznego. Warszawa
Jadam H., Malikowski M. (red.) 1980 Rzeszowianie o sobie i swoim miecie. Rzeszw
Jaowiecki 1967 Studium socjologiczno-urbanistyczne struktury spoecznej Wrocawia (w:)
Procesy urbanizacyjne w powojennej Polsce. Red. S. Nowakowski, Warszawa
Jaowiecki 1976 Spoeczne procesy rozwoju miasta. Katowice
Jaowiecki B. 1980 Waloryzacja przestrzeni a planowanie miasta. [w:] Planowanie
spoecznego rozwoju miast i spoecznoci terytorialnych a badania socjologiczne.
Ossolineum, Wrocaw
Jaowiecki B. 1987 (red.) Problematyka spoeczna w planowaniu przestrzennym. Biuletyn
KPZK, z. 134
Jaowiecki B. 1988 Percepcja, waloryzacja i przyswajanie przestrzeni. [w:] Percepcja,
scenariusze, przedsibiorczo, Warszawa
Jaowiecki B. 1991 Znaczenie przestrzeni. Studia Socjologiczne, nr 1-2.
Jaowiecki B. 1993 Polityka restrukturyzacji regionw - dowiadczenia europejskie.
Warszawa
Kamiski S. 1992 Nauka i metoda. Pojcie nauki i klasyfikacja nauk. TN KUL, Lublin
Karpiski A. 1990 Nowa koncepcja planowania regionalnego w krajach zachodnich.
Gospodarka Narodowa, nr 2-3
Koodziejski J. (kier.) 1995 Koncepcja polityki przestrzennego zagospodarowania kraju
Polska 2000 Plus. T. I i II, CUP, Warszawa
Koodziejski J. 1995 Ksztatowanie rozwoju regionalnego w procesie transformacji krajw
postsocjalistycznych. (w:) Wspczesne problemy rozwoju regionalnego, Warszawa
Koncepcja polityki przestrzennego zagospodarowania kraju 1999 Dokument przyjty przez
Rad Ministrw, Warszawa
Kowalski M., Majer A. 1987 Badania socjologiczne w miejscowym planowaniu
przestrzennym. (w:) Problematyka spoeczna w planowaniu przestrzennym. Biuletyn KPZK,
z. 134
Kozowski S. 1991 Gospodarka a rodowisko przyrodnicze. PWN, Warszawa
Kozowski S. 1994 Droga do ekorozwoju. PWN, Warszawa
Kozowski S. (red.) 1995 Prognoza ostrzegawcza zmian rodowiskowych warunkw ycia
czowieka w Polsce na pocztku XXI wieku. Oficyna Wydawnicza Instytutu Ekologii PAN,
Warszawa
Kryczka P. 1976 Ssiedztwo i kontrola spoeczna. [w:] Nowe osiedla mieszkaniowe. Ludno
- rodowisko mieszkalne - ycie spoeczne. Warszawa
Kryczka P. 1988 Zagadnienia przebadane i biae plamy w polskiej socjologii miasta. (w:)
Procesy urbanizacji i przeksztacenia miast w Polsce, Ossolineum, Wrocaw
Kukliski A. (red.) 1989 Wspczesne problemy gospodarki przestrzennej Polski. Wyd. IGP
UW, Warszawa
Kukliski A., Swianiewicz P. (red.) 1990 Polskie wojewdztwo dowiadczenia i
perspektywy. Wyd. IGP UW, Warszawa
Kurowski S. 1987 Warszawa na tle stolic Europy. KUL Lublin
Lachert Z. Dembowska Z.1973 Urbanizacja a rolnictwo. Powiat pocki 1960-1965. Ujcie
systemowe i taksonomia numeryczna w badaniach przestrzennych
Landecker W.S. 1957 Types of Integration and their Measurement. [w:] The Language of
Social Research. Glencoe
Libura H. 1990 Percepcja przestrzeni miejskiej. Warszawa 1990
Lynch K. 1960 The Image of the City, The Technology Press and Harvard University Press,
Cambridge
MacKanzie R.D. wyd. 1967, przedruk z 1925 The ecological Approach to the Study of the
Human Community w: The City. Ed. by M. Janowitz 1967 University of Chicago Press,
Chicago-London
Malanowski J. 1967 Stosunki klasowe i rnice spoeczne w wielkim miecie. Warszawa
Malikowski M. 1989 Ramy teoretyczne socjologii miasta a spoeczne problemy miast
polskich. Studia Socjologiczne nr 3
Malikowski M. 1992 Socjologiczne badanie miasta. Problemy pojciowe, teoretyczne i
metodologiczne. Rzeszw 1992
Malisz B. (red.) 1978 40 lat planowania struktury przestrzennej Polski. Warszawa
Mauszyska E. 2000 Przemiany strefy podmiejskiej aglomeracji poznaskiej. (w:) Nowe
problemy rozwoju wielkich miast i regionw. Biuletyn KPZK PAN, z. 191
Markowski T. 2000 Globalizacja i metropolie, teoria i rzeczywisto przypadek aglomeracji
dzkiej. (w:) Nowe problemy rozwoju wielkich miast i regionw. Biuletyn KPZK PAN, z.
191
Miazga M. 1983 Spoeczne problemy miast w rejonach uprzemysawianych. (w:) Teorie
socjologii miasta a problemy spoeczne miast polskich. Ossolineum, Wrocaw
Miazga M. 1986 Procesy integracji spoecznoci miejskiej. Studium socjologiczne na
przykadzie cznej. Warszawa
Miazga M. 1990 Miasto i jego przestrze a procesy i zjawiska spoeczne. (Synteza wynikw
bada socjologicznych wykonanych w latach 1987-1989 w miastach maych i rednich).
Wyd.IGPiK, Warszawa 1990
Miazga M. 1990 Wyludnianie si wsi lubelskiej. Uwarunkowania, nastpstwa, rodki
zaradcze. IGiPZ PAN, Warszawa
Miazga M. 1992 Prba okrelenia przestrzennego zrnicowania sytuacji psychospoecznej w
kraju. Czowiek i rodowisko, nr 3-4
Miazga M. 1993 The local Governments and the Idea of Post-Communist Regionalization of
Poland. Polish Political Science Yearbook T. XXII-XXIII, Toru
Miazga M. 1993 Zbiorowo miejska - integracja kulturowa oraz stosunek do miasta i
wspmieszkacw (Casus Nowego Scza), Czowiek i rodowisko, nr 2-3
Miazga M. 1995 rodowisko przyrodnicze w wiadomoci mieszkacw parku
krajobrazowego. Ekonomia i rodowisko, nr 2(7)
Miazga M. 1997 Synteza opinii przedstawicieli wojewdztw na konferencjach regionalnych.
(w:) Reforma Administracji Publicznej. Pastwo sprawne, przyjazne, bezpieczne. Wybr
opinii i ekspertyz. Wyd. Omega, Warszawa
Miazga M. 1998 Zrnicowanie spoecznego potencjau dwunastu projektowanych regionw
i ich orodkw. Gazeta Wojewdztw RP, Federacja Zwizkw i Stowarzysze Gmin
Polskich, Krakw, nr 1
Miazga M. 1999 O potrzebie nowego podejcia do planowania rozwoju wojewdztw. Gazeta
Wojewdztw RP, Federacja Zwizkw i Stowarzysze Gmin Polskich, Krakw, nr 3
Miazga M., Dembowska Z. 1996 Gminy podlubelskie w ocenie wadz lokalnych. "Czowiek i
rodowisko", nr 2
Miller R. Ct M. 1987 Growing the Next Silicon Valley. A Guide for Succesful Regional
Planning. Lexington Books, Massachusetts-Toronto
Mirowski W. 1983 (w:) Spoeczne problemy miast na warsztacie socjologicznym. (w:) Teorie
socjologii miasta a problemy spoeczne miast polskich. Ossolineum, Wrocaw
Mirowski W. 1987 Uspoecznienie procesu planowania urbanistycznego. (w:) Problematyka
spoeczna w planowaniu przestrzennym. Biuletyn KPZK, z. 134
Mizgajski 2000 Cechy ekologicznej podtrzymywalnego rozwoju Poznania w wietle form
metabolizmu miasta i struktury przestrzennej.(w:) Nowe problemy rozwoju wielkich miast i
regionw. Biuletyn KPZK PAN, z. 191
Modzelewska M. 1996 Popradzki Park Krajobrazowy - Plan ochrony. Czowiek i
rodowisko, nr 4
Mynarski S. 1979 Elementy teorii systemw i cybernetyki. Warszawa, PWN
Narodowa Strategia Rozwoju Regionalnego 2001-2006. 2000 Dokument przyjty przez Rad
Ministrw, Warszawa
Ninik J. 1993 Potencja adaptacyjny Polski. (w:) Polonia, quo vadis? (Red. A. Kukliski).
Warszawa
Nowakowski (red) 1969 Warszawa socjologiczne problemy stolicy i aglomeracji. Warszawa
Nowakowski S. 1988 Miasto polskie w okresie powojennym. PWN, Warszawa
Nowakowski S., Mirowski W. 1980 Planowanie spoecznego rozwoju miast i spoecznoci
terytorialnych a badania socjologiczne, Ossolineum Wrocaw
Ossowski S. 1966 Wi spoeczna i dziedzictwo krwi. Warszawa
Ossowski S. 1967 Z zagadnie psychologii spoecznej. Warszawa
Pastwo sprawne, przyjazne, bezpieczne. Zaoenia programu decentralizacji funkcji
pastwa i rozwoju samorzdu terytorialnego. 1996 Ministerstwo Spraw Wewntrznych i
Administracji, Warszawa
Park R. E. Wyd. 1967, przedruk z 1925 The City: Suggestions for the Investigation of
Human Behaviour in the Urban Environment (w:) The City. Ed. by M. Janowitz 1967
University of Chicago Press, Chicago-London
Park R. E., Burgess E.W., McKenzie R.D. The City. Ed. by M. Janowitz 1967 University of
Chicago Press, Chicago-London (przedruk z 1925 r.)
Parr J.B. 1978 An Alternative Model of the Central-place System. (w:) Theory and Method in
Urban and Regional Analysis. Edited by P.W.J.Batey. London Papers in Regional Science 8.
London
Pietraszewski W. 1984 Ocena procesw decyzyjnych determinujcych gospodark
przestrzenn Polski. (w:) Gospodarka przestrzenna Polski. Diagnoza i rekonstrukcja.
Ossolineum, Wrocaw
Pietrzyk I. 2000 Nowa polityka regionalna. (w:) Nowe problemy rozwoju wielkich miast i
regionw. Biuletyn KPZK PAN, z. 191
Piotrowski W. 1962 Z bada ekologicznych struktury m. odzi. Przegld Socjologiczny, t.
15
Piotrowski W. 1966 Spoeczno-przestrzenna struktura m. odzi. Studium ekologiczne.
Wrocaw
Piro Z. 1977 Procesy rozwojowe aglomeracji. Z bada nad zachowaniami przestrzennymi
mieszkacw aglomeracji warszawskiej. KiW, Warszawa
Piro Z. 1977 W sprawie bada socjologicznych dla potrzeb planowania przestrzennego.
Czowiek i rodowisko, nr 4
Piro Z. 1980 Socjologia i urbanistyka. (w:) Planowanie spoecznego rozwoju miast i
spoecznoci terytorialnych a badania socjologiczne. Ossolineum, Wrocaw
Piro Z. 1982 Ekologia spoeczna - nauka o strukturach i zachowaniach przestrzennych. (w:)
Przestrze i spoeczestwo. Warszawa
Piro Z. 1982 Wspczynnik ekologiczny w planowaniu przestrzennym. (w:) Przestrze i
spoeczestwo. Warszawa
Platon 1960 Prawa. (tum. M. Maykowska), Warszawa
Pohoski M. 1963 Migracje ze wsi do miast. Studium wychodstwa w latach 1945-1957.
Warszawa
II polityka ekologiczna pastwa. 2000 Dokument przyjty przez Rad Ministrw, Warszawa
Polska 2025 - Dugookresowa strategia trwaego i zrwnowaonego rozwoju. 2000
Dokument przyjty przez Rad Ministrw, Warszawa
Polski J. 1994 Ksztatowanie nowej przestrzeni ekonomicznej. Czowiek i rodowisko nr 3
Polski J. 1998 Ocena miasta Lublina z punktu widzenia wymogw spoeczno-ekonomicznych
i wskazanie kierunkw dziaa. (w:) Uwarunkowania jakociowe rozwoju m. Lublina w
zwizku z podniesieniem jego rangi do poziomu europolu. Program dziaa. (pod. red. R.
Dylewskiego), IGPiK Lublin (maszynopis)
Poskrobko B (red.) 1990 Spoeczne uwarunkowania ochrony rodowiska przyrodniczego.
TWP Biaystok
Poskrobko B. 1990 Ksztatowanie si wiadomoci ekologicznej spoeczestwa, (w:)
Spoeczne uwarunkowania ochrony rodowiska przyrodniczego. TWP Biaystok
Regulski J. 1986 Planowanie miast. PWE Warszawa
Rbowska A. 1987 Artykulacja interesw spoecznych w koncepcji zagospodarowania
Krakowskiego Zespou Miejskiego. (w:) Problematyka spoeczna w planowaniu
przestrzennym. Biuletyn KPZK, z. 134
Roguszka M.. 1987 Aleksis de Tocqueville - teoretyk spoeczestwa demokratycznego.
Studia Socjologiczne nr 1
Rybicki P. 1972 Spoeczestwo miejskie. PWN, Warszawa
Siemiski 1999 Partycypacja spoeczna w planowaniu przestrzennym w Polsce. Czowiek i
rodowisko, nr 1
Siemiski W. 1988 Tre ycia spoecznego osiedli mieszkaniowych w ujciu architektw.
(w:) Procesy urbanizacji i przeksztacenia miast w Polsce, Ossolineum, Wrocaw
Skalmowski W. 1995 Polityka przestrzenna w sferze ekologicznej. Czowiek i rodowisko
nr 3-4
Skarga B. 1975 Kopoty intelektu. Midzy Comtem a Bergsonem PWN Warszawa
Sokoowska M. 1991 Zdrowotny wymiar nierwnoci spoecznych. Przegld
Socjologiczny, t. XXXIX
Sowa K. 1988 Krakw trwanie i zmiana. (w:) Procesy urbanizacji i przeksztacenia miast w
Polsce. Wrocaw 1988
Stasiak A. (red.) 1986 Podzia administracyjny kraju. Studia, materiay, dyskusja. Biuletyn
KPZK PAN, z. 167
Stasiak A. 1975 Rozwj aglomeracji miejskich w Polsce. Studia KPZK PAN
Stasiak A. 1988 Zwizki midzy miastem i wsi w Polsce. (w:) Procesy urbanizacji i
przeksztacenia miast w Polsce, Ossolineum, Wrocaw
Stasiak A. 1990 Depopulation of Rural Areas in Poland General Problems. (w) The
Processes of Depopulation of Rural Areas in Central and Eastern Europe, IGiPZ PAN
Warszawa
Stasiak A. 1994 Podstawowe wzy ukadu osadniczego Polski. Warszawa
Stasiak A. (red) 1999 Wpyw zrnicowa regionalnych na moliwoci przeksztace wsi
polskiej. Biuletyn KPZK PAN, z. 188
Sulimski J. 1976 Krakw w procesie przemian. Krakw
Sumie T. 1993 Integracja przestrzeni europejskiej. Warszawa
Sumie T. i inni 1998 Polska przestrze w europejskiej integracji i transgranicznej
wsppracy. Wyd. IGPiK, Warszawa
Sweetser F.L. 1965 Factorial ecology: Helsinki 1960, Demography nr 2
Sychut W., Chmielewski T. J. 1990 wiadomo ekologiczna mieszkacw obszarw
chronionych. Wyd. IGPiK Lublin
Sytuacja demograficzna Polski Raport 1999-2000. 2000 Rzdowa Rada Ludnociowa,
RCSS, Warszawa
Szacki J. 1976 Szkoa chicagowska i teorie Roberta E. Parka. Studia Socjologiczne, nr
1(60)
Szczepaski J. 1973 Zmiany spoeczestwa polskiego w procesie uprzemysowienia.
Warszawa
Szlachta J. 1990 Gospodarka regionalna w Stanach Zjednoczonych Ameryki Pnocnej. Wyd.
Akademii Ekonomicznej, Pozna
Szlachta J. 1993 Rozwj regionalny Polski w warunkach transformacji gospodarczej.
Warszawa
Szlachta J. 1997 Polityka rozwoju regionalnego Polski w wietle uwarunkowa
zewntrznych. Czowiek i rodowisko, nr 3
Tatarkiewicz W. 1976 Dzieje szeciu poj. Warszawa
Trafas K. 1999 Cechy specyficzne nowych wojewdztw. (w:) Forum Regionw RP.Gazeta
Wojewdztw RP, nr 3, Krakw
Turnau I. 1960 Studia nad struktur ludnociow polskiego Wrocawia. Pozna
Turowski J. (red.) 1970 Studia socjologiczne i urbanistyczne miast Lubelszczyzny. Lublin
Turowski J. 1977 Spoeczno lokalna. Studia Socjologiczne nr 3
Turowski J. 1979 rodowisko mieszkalne w wiadomoci ludnoci miejskiej, Ossolineum,
Wrocaw
Turowski J. 1988 Lublin idee przewodnie w planowaniu urbanistycznym miasta. (w:)
Procesy urbanizacji i przeksztacenia miast w Polsce, Ossolineum Wrocaw
Wallis A. 1969 Warszawa i przestrzenny ukad kultury. PWN, Warszawa
Wallis A. 1970 Socjologia i ksztatowanie przestrzeni. PIW, Warszawa
Wallis A. 1978 Kultura i wi przestrzenna. Warszawa
Wallis A. 1979 Informacja i gwar, PIW, Warszawa
Wallis A. 1990 Socjologia przestrzeni, Warszawa
Wgleski J. 1974 Spoeczne problemy maych miast. Ossolineum, Wrocaw
Wiench J. 1987 Rola planowania przestrzennego w osiganiu celw spoecznych. (w:)
Problematyka spoeczna w planowaniu przestrzennym. Biuletyn KPZK, z. 134
Wiench J. 1988 Socjologia a planowanie przestrzenne. (w:) Procesy urbanizacji i
przeksztacenia miast w Polsce, Ossolineum, Wrocaw
Winiarski B. 1976 Polityka regionalna. PWE, Warszawa
Woniak Z. 1996 Praca socjalna w spoecznoci miasta Poznania. Midzy ograniczeniami a
koniecznoci. Wyd. Bajt, Pozna
Wysocka E. 1996 Raport w sprawie aktualnego stanu terytorialnych podziaw specjalnych i
kierunkw ich ujednolicenia. Samorzd Terytorialny, nr 4
Wysocka E. i inni 1998 Przesanki regionalizacji. Zarys strategii rozwoju i polityki
przestrzennej. Wyd. IGPiK, Warszawa
Wysocka E. z zespoem 1993 Zagospodarowanie przestrzenne kraju i regionw w gospodarce
rynkowej. Warszawa, IGPiK (maszynopisy syntezy oraz opracowa dziaowych)
Wysocka E., Koziski J. 1992 Strategia rozwoju gminy. Warszawa
Wysocka E., Koziski J. 1994 Administracja rzdowa w przestrzennym ksztatowaniu kraju i
regionw. Warszawa, IGPiK
Wysocka E., Koziski J. 1995 Studium polityki przestrzennego zagospodarowania kraju
(rozwinite ujcie tezowe). IGPiK, Warszawa (maszynopis)
Zgliski W. 1999 Przeksztacenia restrukturyzacyjno-wasnociowe rolnictwa pastwowego i
ich wpyw na zagospodarowanie wsi. (w:) Wpyw zrnicowa regionalnych na moliwoci
przeksztace wsi polskiej. Biuletyn KPZK PAN, z. 188
Zikowski J. (red.) 1967 Pozna. Spoeczno-przestrzenne skutki industrializacji. Warszawa
1967
Zikowski J. 1972 Socjologia i planowanie spoeczne. Warszawa
Znaniecki F. 1938 Socjologiczne podstawy ekologii ludzkiej. Ruch Prawniczy,
Ekonomiczny i Socjologiczny Pozna
UZUPENIENIE bibliografii cytowanej w publikacji M. Miazgi Spoeczne problemy
ksztatowania przestrzeni, IGPiK, Warszawa 2001
Castells M. 1982 Kwestia miejska. PWN, Warszawa
Cullingworth J.B. 1994 Alternate Planning Systems. Is There Anything To Learn From
Abroad? Journal of American Planning Association, Vol. 60, No. 2
Dembowska Z. 1987-1989 Metody i techniki w planowaniu przestrzennym, Cz I Metoda
oglna planowania przestrzennego, Cz II Metody i techniki szczegowe, Cz III Zarys
metod analiz statystycznych. IGPiK, Warszawa
Dembowska Z. 1999 Systemy planowania przestrzennego wybranych krajw europejskich.
IGPiK, Warszawa
Domaski R. 1989 Zasady polityki przestrzennej nowy kierunek bada. (w:) Zasady
polityki przestrzennej. Biuletyn KPZK PAN, z. 143
Herbst K. 1987 Przesanki rekonstrukcji problematyki spoecznej w warsztacie planowania
przestrzennego
na poziomie planw oglnych. (w:) Problematyka spoeczna w planowaniu przestrzennym.
Biuletyn KPZK PAN, z. 134, Warszawa
Kachniarz T. 1992 Przegld planowania przestrzennego w krajach zachodnich. Czowiek i
rodowisko, nr 3-4
Kachniarz T., Niewiadomski Z. 1994 Nowe podstawy prawne zagospodarowania
przestrzennego, IGPiK, Warszawa
Malisz B. 1984 Trzy wizje polskiej przestrzeni. (w:) Gospodarka przestrzenna Polski.
Diagnoza rekonstrukcja prognoza. Biuletyn KPZK PAN, z. 125, Warszawa
Opao M. 1989 Polityka przestrzenna w czterdziestoleciu. (w:) Zasady polityki przestrzennej.
Biuletyn KPZK PAN, z. 143
Opao M. 1997 Uwarunkowania skutecznoci polityki regionalnej na przeomie XX i XXI
wieku. Czowiek i rodowisko, nr 3
Pogodziski Z. 1975 Planowanie przestrzenne terenw wiejskich. PWN, Warszawa
Polski J. 1995 Ekonomiczne aspekty polityki przestrzennej. Czowiek i rodowisko, nr 3-4
Prognozy rozwoju sieci osadniczej. 1971 Komitet Bada i Prognoz Polska 2000 PAN, z. 2,
Ossolineum
Turnbull R.G.H. 1971 Towards the preparations of structure plans in Scotland. Paper for
Second Warsaw-Edinburgh Conference, Howie and Seath Ltd. Edinburgh
Wallis A. 1967 Socjologia wielkiego miasta. PWN, Warszawa
Wallis A. 1971 Socjologia i ksztatowanie przestrzeni. PIW, Warszawa
Wojtasiewicz L. 1991 Planowanie w gospodarce terytorialnej. Samorzd Terytorialny, nr 9
Ziobrowski Z., Tomlinson G. (red.) 1996 Gospodarka przestrzenna gmin. T. I-XII, IGPiK,
Krakw, Llewelyn-Davies, London