Professional Documents
Culture Documents
Aktywność Środowisk Twórczych Górnego Śląska W Polsce Ludowej.r2011-T6-S156-169
Aktywność Środowisk Twórczych Górnego Śląska W Polsce Ludowej.r2011-T6-S156-169
2011
Folia 91
Maciej Fic
Aktywno rodowisk twrczych Grnego lska
w Polsce Ludowej moliwoci i ograniczenia
1
Szerzej por. M. Bogucka, Kultura. Nard. Trwanie. Dzieje kultury polskiej od zarania do
1989 roku, Warszawa 2008, s. 465580.
W. Nawrocki, Krajobraz literatury w czterdziestoleciu, [w:] Literatura Polski Ludowej.
2
***
W okresie stalinizacji w porwnaniu do sytuacji oglnopolskiej pierwsza wy-
ranie dostrzegalna rnica dotyczy pocztkowej cezury podokresu. Gdy w tzw.
Polsce Lubelskiej rozpoczto dziaalno w 1944 roku, Grny lsk sta si tere-
nem dziaa wojennych Armii Czerwonej dopiero w ramach ofensywy zimowej
1945 roku, poszczeglne miasta regionu przejmowane byy z rk niemieckich
w styczniu 1945 roku i od tego momentu nowe siy polityczne mogy rozpocz
swoj aktywno3. Druga wana rnica wie si ju cile z problematyk kul-
turaln. Dotychczasowa przeszo i tradycje regionu nie zawieray bowiem prak-
tycznie pierwiastka lewicowego. W zasadzie istniejce dotd w tzw. polskiej
czci Grnego lska rodowiska twrcze najczciej zwizane byy bowiem z pra-
w stron sceny politycznej4. Dlatego nowe wadze stany przed nie lada dylema-
tem: czy i jak wykorzysta potencja twrcw w wojewdztwie lskim dla was-
nych celw oraz jak owe cele sformuowa.
ywe w wiadomoci Grnolzakw tradycje pracy organicznej wpyway na
szybk powojenn aktywizacj spoeczn, obejmujc take sfer kulturaln5. Po
okresie okupacji powojenne dziesiciolecie charakteryzowao si gwatownym wy-
buchem aktywnoci tego typu dziaalnoci mieszkacw, czego wymiernym wia-
dectwem pozostaje liczba 1665 stowarzysze istniejcych na terenie wojewdztwa
lskiego w 1946 roku6. Wiele z nich zrzeszao twrcw szukajcych dla siebie miej-
sca w nowej rzeczywistoci. Inaczej ni w wikszej czci Polski na Grnym lsku
rola twrcw staa si szczeglnie istotna. Tu bowiem co zostao ju zaznaczo-
ne istniaa wyjtkowa potrzeba legitymizacji nowej wadzy z ich strony7. Wane
zadanie dla wadzy ludowej stanowio pozyskanie dla swoich dziaa rodowisk
twrczych, ktre relatywnie nieliczne (ze wzgldu na charakter regionu i dziaania
wojenne), pozostaway dotd pod silnym wpywem myli chrzecijasko-demo-
kratycznej, a poza wpywem ideologii komunistycznej. Szczeglnym wyrnieniem
wojewdztwa od reszty kraju byo zdobycie poparcia dla polityki nowych wadz
ze strony dotd dziaajcych regionalnych twrcw, obcych wprawdzie ideologii
komunistycznej, ale znajdujcych si po 1945 roku psychologicznie w sytuacji bez
wyjcia, gdy przysza do nich wreszcie wymarzona Polska8.
3
Por. B. Warzecha, Dziaania wojenne na Grnym lsku w 1945 roku, [w:] Wojewdztwo
lskie 19451950. Zarys dziejw politycznych, red. A. Dziurok, R. Kaczmarek, Katowice 2007,
s. 3855; R. Kaczmarek, Grny lsk podczas II wojny wiatowej, Katowice 2006, s. 385417.
4
Por. P. wiercz, Narodowa Demokracja na Grnym lsku w Drugiej Rzeczypospolitej,
Krakw 1999, s. 166170; M. Fic, Wilhelm Szewczyk (19161991) lski polityk i dziaacz
spoeczny, Katowice 2007, s. 2742.
Por. I. Bukowska-Floreska, Rodzina na Grnym lsku, Katowice 2007, s. 127167;
5
2007, s. 4849.
9
M.W. Wanatowicz, Dwa oblicza polskiej polityki narodowociowej na terenie historycz-
nego Grnego lska w latach 19451959, lski Kwartalnik Historyczny Sobtka 2008,
nr 1, s. 7393.
10
Z. Hierowski, Szkice krytyczne, oprac. W. Nawrocki, Katowice 1975, s. 33; M. Krako-
wiak, Pisarze wobec koca wojny, [w:] Zakoczenie wojny na Grnym lsku, red. Z. Wonicz-
ka, Katowice 2006, s. 215225.
Archiwum Pastwowe w Katowicach (dalej AP Kat.), Urzd Wojewdzki lski (dalej
11
UWl.), Wydzia Oglny (dalej Og.), sygn. 330, k. 77. Program wydawnictw za. nr 16 do
sprawozdania z dziaalnoci Wydziau Informacji i Propagandy za okres 2131 III 1945 r.
W. Szewczyk, Wstp, [do:] Kultura Grnego lska i Zagbia Dbrowskiego. Studia
12
rzy Zitek. Biografia, Katowice 1996, s. 343347; M.W. Wanatowicz, Od indyferentnej ludnoci
do lskiej narodowoci? Postawy narodowe ludnoci autochtonicznej Grnego lska w latach
19452003 w wiadomoci spoecznej, Katowice 2004, s. 2627; B. Lubosz, Bolesawa Lubosza
Alfabet lski, Katowice 1995, s. 105106; W. Szewczyk, Wspomnienia, oprac. W. Janota, Kato-
wice 2001, s. 225; tene, Pocztki, Pogldy z 30 I 1983, nr 5.
Aktywno rodowisk twrczych Grnego lska w Polsce Ludowej... [159]
14
AP Kat., UWl. Og., sygn. 255, k. 2324. Zarzdzenie wojewody lsko-dbrowskiego
z dnia 18 VII 1946 w sprawie Wojewdzkiej Rady Kultury.
AP Kat. UWl. Og., sygn. 255, k. 2425. Skad Wojewdzkiej Rady Kultury.
15
16
AP Kat., Wojewdzka Rada Narodowa w Katowicach, sygn. 183/II/239. Informacja
Biura Prezydialnego WRN o utworzeniu Komisji Kultury i Sztuki z 28 III 1947 r.
17
Szeroko na ten temat: U. Urban, Wadza ludowa a literaci, Warszawa 2006, s. 95148;
M. Zawodniak, Konkursy literackie, nagrody literackie, [w:] Sownik realizmu socjalistycznego,
red. Z. apiski, W. Tomasik, Krakw 2004, s. 104108; M. Fazan, W. Nawrocki, Katowickie
rodowisko literackie w latach 19451967, Katowice 1969, s. 5758.
18
J. Mdry, Prasa, [w:] Kultura Grnego lska, s. 242; M. Fazan, Wkad katowickiego
rodowiska naukowego i literackiego w kulturaln integracj Ziem Zachodnich, Rocznik Kato-
wicki 1985, t. 13, s. 107.
[160] Maciej Fic
Osmaczyka, cykl powieciowy Saga o Jarlu Broniszu Wadysawa Jana Grabskiego, cykl pia-
stowski Bolesaw Chrobry Antoniego Goubiewa oraz zbir reportay z Warmii i Mazur za-
mieszczony w tomie Ziemia odnalezionych przeznacze Wadysawa Ogrodziskiego (Stefana
Sulimy). Por. P. Sarna, Dziaalno publicystyczna Wilhelma Szewczyka na amach Odry, [w:]
Wilhelm Szewczyk. Pisarz, publicysta, niemcoznawca, oprac. J. liwiok, Katowice 2002, s. 28;
W. Nawrocki, ycie literackie, [w:] Kultura Grnego lska, s. 5455; M. Fazan, W. Nawrocki,
Katowickie rodowisko literackie, s. 50; Z. Jarosiski, Maa historia literatury polskiej. Litera-
tura lat 19451975, Warszawa 1997, s. 38; Odra 1947, nr 5.
W. Szewczyk, Wstp, [w:] Kultura Grnego lska, s. 12.
20
Szerzej na temat skali oglnopolskiej por. m.in. J. Siedlecka, Kryptonim Liryka. Bez-
21
pieka wobec literatw, Warszawa 2009; Twrczo obca nam klasowo. Aparat represji wobec
rodowiska literackiego 19561990, red. A. Chojnowski, S. Ligarski, Warszawa 2009.
22
Por. R. Kaczmarek, Akcja Meteor penetracja lskich elit politycznych przez aparat
bezpieczestwa w latach 19451955, Studia lskie, t. 61, Opole 2002, s. 89103; K. Heska-
-Kwaniewicz, Taki to mroczny czas. Losy pisarzy lskich w okresie wojny i okupacji hitlerow-
skiej, Katowice 2004, s. 115123; ta, Katowickie rodowisko literackie w oczach sub bezpie-
czestwa (19451956), [w:] lska codzienno po drugiej wojnie wiatowej, red. Z. Woniczka,
Katowice 2006, s. 143159; M.W. Wanatowicz, Od indyferentnej ludnoci, s. 9395; Z. Wo-
niczka, KatowiceStalinogrdKatowice. Z dziejw miasta 19481956, Katowice 2009, s. 326.
Aktywno rodowisk twrczych Grnego lska w Polsce Ludowej... [161]
23
Na temat samej organizacji por. Z. Bednorz, Lata krecie i orowe, Warszawa 1987,
s. 22168; G. Strauchold, Myl zachodnia i jej realizacja w Polsce Ludowej w latach 19451957,
Toru 2003, s. 104105; A. Topol, Kazimierz Popioek i jego czasy (19031986), Katowice
Warszawa 2004, s. 2325, 4954.
24
Wiele materiaw na ten temat znajduje si w zbiorach archiwalnych katowickiego
oddziau Instytutu Pamici Narodowej, sygn. 02/144 oraz sygn. 032/88. Ponadto tematy-
ka przedstawiona zostaa m.in. w pracach: K. Heska-Kwaniewicz, Taki to mroczny czas,
s. 111133; teje, Katowickie rodowisko literackie, s. 147150; R. Kaczmarek, Akcja Me-
teor penetracja lskich elit, s. 89103; M.W. Wanatowicz, Od indyferentnej ludnoci,
s. 8586; J. Piotrowski, Genera Stefan Hubicki. onierz, polityk, lekarz (18771955), Wrocaw
2009, s. 202107; M. Fica, Wilhelm Szewczyk, s. 7077; Z. Woniczka, KatowiceStalino-
grdKatowice, s. 322332.
25
AP Kat., UWl., Wydzia Kultury, sygn. 98, k. 5. Miesiczne sprawozdanie Wydziau
Kultury i Sztuki Zarzdu Miasta w Zabrzu z 1 II 1949; W. Nawrocki, ycie literackie, [w:] Kul-
tura Grnego lska, s. 58.
26
S. Ziemba, Od Katowic do Stalinogrodu, wyd. 2, Krakw 1954, s. 6; Po X latach. Woje-
wdztwo stalinogrodzkie, red. M. Moskwa, Stalinogrd 1955.
27
Por. J. Walczak, Genera Jerzy Zitek, s. 188. Porednim dowodem s take identycz-
ne w treci teksty: S. Ziemby, Od Katowic, s. 284 oraz przewodniczcego Prezydium MRN
w Katowicach Antoniego Wojdy (AP Kat., Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Katowi-
cach, sygn. 495, k. 2930. Tekst wystpienia datowany na 27 I 1955 r.).
[162] Maciej Fic
rok, Wadze komunistyczne wobec Kocioa katolickiego w diecezji katowickiej w latach 1948
1956 (zarys problematyki), [w:] Stalinizm i rok 1956, s. 129.
Warto zauway, e na pocztku lat 50. XX w. podjto krytyk pisarstwa G. Morcinka,
30
zarzucajc mu m.in. cofanie si przed ukazaniem penej prawdy o pooeniu grnikw, brak
waciwych odniesie do rozwijajcego si w tym rodowisku w okresie midzywojennym
ruchu rewolucyjnego, zacieranie ostroci konfliktw klasowych i ich spoecznej wymowy
oraz wski, zaciankowy, drobnomieszczaski nacjonalizm. Por. S. Ciesielski, Problematy-
ka lska w polskiej prasie spoeczno-kulturalnej w latach 19501955, [w:] lsk a czynniki
zewntrzne w XIXXX w., red. L. Smoka, Wrocaw 1992, s. 189; Z. Woniczka, KatowiceStali-
nogrdKatowice, s. 330331.
31
J. Walczak, Genera Jerzy Zitek, s. 276; A. Klich, Bez mitw. Portrety ze lska, Raci-
brz 2007, s. 91; Z. Woniczka, KatowiceStalinogrdKatowice, s. 68.
32
G. Bbnik, Stalinizacja jako zawaszczenie sfery symbolicznej (na przykadzie Kato-
wic, 19451956), [w:] Stalinizm i rok 1956, s. 244.
Por. M. Fic, Wilhelm Szewczyk, s. 81.
33
Aktywno rodowisk twrczych Grnego lska w Polsce Ludowej... [163]
na przykadzie ycia i dziaalnoci Wilhelma Szewczyka, [w:], K periodyzacji djin Slezska, red.
D. Gawrecki, Opava 2008, s. 235.
36
J. Walczak, Genera Jerzy Zietek, s. 305; W. Szewczyk, Wstp, [do:] Kultura Grne-
go lska, s. 12; W. Nawrocki, ycie literackie, [w:] Kultura Grnego lska, s. 66; M. Fic,
Polski Grny lsk. Rola regionalnych elit kulturalnych w procesie ksztatowania powojennej
rzeczywistoci, [w:] Polskie niepodlegoci. Wizje pastwa i spoeczestwa w okresach prze-
omw 191819451989, red. J. Fary, P. Sowiski, T. Sikorski, Gorzw Wielkopolski 2009,
s. 280; T.M. Gogowski, Pismo lskiego Padziernika. Tygodnik spoeczno-kulturalny Prze-
miany (19561957), Katowice 2005; M. Fic, Katowickie Po prostu rola tygodnika Prze-
miany w najnowszej historii miasta i regionu, [w:] Katowice w 140. rocznic uzyskania praw
miejskich. Katowice w minionej rzeczywistoci, red. A. Barciak, Katowice 2006, s. 308336.
37
C. Kwiecie, Polskie Radio i telewizja w kulturze regionu, [w:] Kultura Grnego l-
ska, s. 281.
[164] Maciej Fic
Odzyskane dla kultury tereny, rwnie i na lsku, zaczy jednak rycho by pene-
trowane przez indoktrynerw i manipulatorw. Nawet inicjatywy tak poyteczne, jak
popularyzacja tematu pracy w literaturze, zanieczyszczano przybudwkami propa-
gandowymi. Powstajcym w znakomitych warsztatach kompozytorskich dzieom prze-
ciwstawiano (przyznajemy zreszt, i nie dla bezporedniej konfrontacji) bezproblemo-
we formy rozrywki muzycznej, zapewniajc im rozmach organizacyjny i finansowy39.
tekcie WRK ocenia jako zaludnion nominatami i funkcjonujc krtko wskutek choroby
gadatliwoci.
Aktywno rodowisk twrczych Grnego lska w Polsce Ludowej... [165]
wisku, ktrego pogldw si nie podziela i w ktrym nie ma szans na wygran, stosowanie
dyplomacji (nawet poprzez przyznawanie si do nie swoich pogldw) w imi wasnych wa-
nych celw.
42
W. Nawrocki, ycie literackie, [w:] Kultura Grnego lska, s. 6970; ycie Litera-
ckie 1963, nr 49.
43
Np. w pracy W pidziesit rocznic powsta lskich i plebiscytu, red. H. Rechowicz,
Katowice 1971, publikowali m.in. W. Szewczyk (piszcy o roli powsta w literaturze piknej),
J. Ligza (o pieniach z analogicznego okresu) czy A. Ligocki (o rzebie na temat powsta).
[166] Maciej Fic
44
AP Kat., Prezydium Wojewdzkiej Rady Narodowej w Katowicach, Wydzia Kultury,
sygn. 532, k. 1820. Informacja o spotkaniu kierownictwa KW PZPR w Katowicach z miejsco-
wym rodowiskiem literackim z 24 VI 1969 r.
Por. Wyrs z dobrego drzewa Uniwersytet lski 19681998. Fakty, dokumenty,
45
relacje, red. A. Barciak, Katowice 1998, s. 350; Z. Woniczka, Historia Uniwersytetu lskiego
do 1983 roku, [w:] Mdro zbudowaa sobie dom. Uniwersytet lski 19682008. Dzieje,
dokumentacja, rda, red. A. Barciak, Katowice 2008, s. 112.
46
A. Krajewski, Midzy wspprac a oporem. Twrcy kultury wobec systemu polityczne-
go PRL (19751980), Warszawa 2004, s. 66.
Tame, s. 183.
47
50
AP Kat., KW PZPR Kat., sygn. 301/I/40, k. 4; AP Kat., KW PZPR Kat., sygn. 350/IV/110,
k. 20; AP Kat., KW PZPR Kat., Egzekutywa, sygn. 1, k. 60; AP Kat., KW PZPR Kat., sygn. 2366,
teczka osobowa W. Nawrockiego. Cz twrcw zasiadaa take w awach sejmowych.
AP Kat., KW PZPR Kat., Wydzia Ideowo-Wychowawczy, sygn. 59, k. 46. Propozycja
51
***
Ponadpwieczny okres Polski Ludowej by wanym etapem ksztatowania si
rodowisk twrczych na Grnym lsku. Pozwoli wczy si im w nurt przeobra-
e, ktre czsto okazyway si rwnie wane i potrzebne twrcom, co wadzom
partyjno-pastwowym. Pozwoli niektrym twrcom na wyjcie z cienia i zacian-
kowej roli, jak przyszo peni kulturze polskiego Grnego lska w okresie
dwudziestolecia midzywojennego. Z drugiej jednak strony realia polityczne na-
rzuciy ograniczenia, ktrych musieli przestrzega, rezygnujc czsto z wasnych
ambicji i pomysw. Wydaje si jednak, e z perspektywy ponad dwudziestu lat od
likwidacji Polski Ludowej naley uzna, e rozwj kultury Grnego lska w tym
okresie jest bezdyskusyjny i widoczny ponad wszelk wtpliwo. Mona jedno-
czenie wyobrazi sobie, jak wygldaby wwczas, gdyby udao si w por usun
wszelkie istniejce ograniczenia.
Bibliografia
Dziurok A., Linek B., Tarka K. (red.), Stalinizm i rok 1956 na Grnym lsku, KatowiceOpo-
leKrakw 2007.
Fazan M., Linert A. (red.), Kultura Grnego lska i Zagbia Dbrowskiego. Studia i szkice,
Katowice 1982.
Fic M., Wilhelm Szewczyk (19161991) lski polityk i dziaacz spoeczny, Katowice 2007.
Heska-Kwaniewicz K., Taki to mroczny czas. Losy pisarzy lskich w okresie wojny i okupacji
hitlerowskiej, Katowice 2004.
Klich A., Bez mitw. Portrety ze lska, Racibrz 2007.
Krajewski A., Midzy wspprac a oporem. Twrcy kultury wobec systemu politycznego PRL
(19751980), Warszawa 2004.
Topol A., Kazimierz Popioek i jego czasy (19031986), KatowiceWarszawa 2004.
Urban U., Wadza ludowa a literaci, Warszawa 2006.
Walczak J., Genera Jerzy Zitek. Biografia. Katowice 1996.
Wanatowicz M.W., Od indyferentnej ludnoci do lskiej narodowoci? Postawy narodowe lud-
noci autochtonicznej Grnego lska w latach 19452003 w wiadomoci spoecznej,
Katowice 2004.
Maciej Fic
adiunkt w Instytucie Historii Uniwersytetu lskiego. Jego zainteresowania badawcze
obejmuj kwestie procesu nauczania-uczenia si oraz regionaln histori XX wieku. Jest
zastpc dyrektora Instytutu Historii U, rzeczoznawc podrcznikowym MEN, ekspertem
z zakresu edukacji Instytucji Zarzdzajcej Programem Operacyjnym Kapita Ludzki
w wojewdztwie lskim. Autor i wspautor 9 prac zwartych oraz ponad 50 artykuw.