Professional Documents
Culture Documents
Georges Ifrah - Rakamların Evrensel Tarihi 1 - Bir Gölgenin Peşinde PDF
Georges Ifrah - Rakamların Evrensel Tarihi 1 - Bir Gölgenin Peşinde PDF
I
RAKAMLARIN E V R E N S E L TARH
9. Basm
TBTAK
llstrasyon dl Evren
RAKAMLARIN EVRENSEL TARH -I-
BlR G LG E N N PENDE
Georges Ifrah
B ir Glgenin P einde
RAKAMLARIN EVRENSEL TARH-I-
Georges Ifrah
eviri: Kurtulu Diner
Lizzie Napolin in izimleri ekil 1.30-136, ekil 2.101 dnda, bu yaptta bulunan btn aklayc
resimler, levhalar, kaligrafiler -gravrlerin, resimlerin ve belgelerin yeniden izimleri dahil-
yazartn kendisince yaplmtr.
Histoire Universelle Des Chiffres
L intelligence Des H ommes Racontee P ar Les Nombres Et Le Calcul
Editions Robert Laffont, S.A., Paris, 1994
Trkiye Bilimsel ve Teknik Aratrma Kurumu, 1995
T B TA K P o p le r B ilim K ita p la r n n S e im i ve D e e r le n d ir ilm e s i
T B T A K Y a y n K o m is y o n u T a r a fn d a n Y a p lm a k ta d r
ISBN 975-4 0 3 -0 3 7 -5
ISBN 97 5 -4 0 3 -0 2 7 -8
TBTAK
Atatrk Bulvar No:221 06100 Kavakldere/Ankara
Tel: (312) 427 33 21 Faks: (312) 427 13 36
e-posta: bteknik@tubitak.gov.tr
nternet: www.biltek.tubitak.gov.tr
Bir
Glgenin
Peinde
1VR
K urtulu D in er
I
R A K A M L A R I N E V R E N S E L TARH
TI 5 TAK P O P L E R B L M K TAP L ARI
Yayncnn Notu
Okuyucuya...
Giri
"Rakamlar" Nereden Geliyor?
Bir Glgenin Uzun Uzun Aran zerine!
Birinci Ksm
Rakamlarn Serveni Ya Da Byk Bir cadn yks
1. Blm
Saylarn Budunbilimi Ve Ruhbilimi:
Kkenler zerine Bir Aklama
2. Blm
Taban lkesi ve Saylama Dizgelerinin Douu
3. Blm
El, lk "Hesap Makinesi"
4. Blm
Cro-Magnon nsannn Saymanl
5. Blm
Kertme Uygulamas
Ya Da Okumamlarn Saymanl
6. Blm
Sicimden Saylar
7. Blm
Say, Deer, Para
Bu g iin bana verdii kayglarn,
yllar boyu ektirdii skntlarn,
sabrl, taplas tan olan,
sana, karcm.
Sevecenliin ve eletirilerinin incelii iin,
bu kitabn ve yazarnn ok ey borlu olduu,
sana, Hanna.
Size, Gabrielle ve Emanuelle, kzlarm,
tutkum...
Okuyucuya...
"Rakam-Graal"n Aran
tik Denemeler
Tarihin lk Rakamlar
1- Son tarihsel gelimeler, en son kazbilimsel keifler ve halihazrdaki biliim gerekleri (1981de
Seghers'de yaymlanan) ilk Rakamlarn Evrensel Tarihinde ne srlen olgularn ve ok sayda
dncenin sunuluunu tamamen yeniden ele almaya itti beni. Uzun dnme yllarnn rn olan
imdiki yapt, onun btnyle gzden geirilmi, dzeltilmi, bytlm ve tamamen yeniden
dzenlenmi bir biimini oluturuyor. Gerekte daha geni al, daha ansiklopedik bir bakla, akl
talarndan balayp dinlerden ve mistiklerden geerek bilgisayara kadar giden say ve simge alan
larnn oluturduu bu sonsuz mozayiin saysz oluturucu esini kapsamay amalyor. Bu bakm
dan da nc oluyor.
* Ortaada aritmetik, geometri, gkbilim ve mzii ieren drt bilimin ad (ev.)
Birinci Ksm
Rakamlarn Serveni Ya Da Byk Bir cadn yks
1. Blm
Saylarn Budunbilimi Ve Ruhbilimi:
Kkenler zerine Bir Aklama
Say ve Kk ocuk
Bir, ki... ok
1 I 6 I 11 4H 4H t I
2 II 7 4H t n 12 -HH- -HH- II
3 III 8 -HH- III 13 4 ttf 4 III
4 IHI 9 4JH- IIII 14 H it 4 fft IH I
5 4HI- 10 -HH- IH t 15 4* 4H1 4H t
ekil 1.2
t tt m \0 0 0 0 0 t(t* f
\----- n tttf
1 1 3 4 5 6 7 % 9
ekil 1.3
MEZOPOTAMYA ARAMLERl
(Hatra dizgesi: Hristiyanlk ann balangc)
ekil 1.4
SURYE ARAMLERl
(Palmira dizgesi: Hristiyanlk ann balangc)
t 1/ 111 m y /y / / / p /y wy
-<-- < ---
1 2 3 4 5 6 7 8 9
ekil 1.5
GRTLLER
(Hieroglif dizgesi: M.. II. binin ilk yans)
) m W My* im m >
*8
1 2 3 4 5 6 7 8 9
ekil 1.6
GRTLLER
(izgisel dizge: M.. 1700-1200)
1 N III HM M il m
ekil 1.8
ELMLILAR
(Proto-Elm dizgesi: ran, M.. III. binin ilk yans)
B 1 m
w m
M -------
000
901 m
^ ------
0000
u m t e
-<-------
1 2 j 4 5 6 7 t 9
ekil 1.9
ETRSKLER
(talya, M.. VI.-IV. yy.)
1 II III IN I A IA IIIIA
J !A iii
< ------
a
1 2 3 4 5 6 7 8 9
ekil 1.10
YUNANLILAR
(Epidauros, Argos ve Nemea dizgesi: M.. V.-II. yy.)
1 2 3 4 5 6 7 8 9
ekil 1.11
YUNANLILAR
(Troezena, Khalkidike, Taurike Kersonesos dizgesi: M.. V.-II. yy.)
* II (pi), IIENTE (pente) bein ilk harfi.
c cc CC( m r n
^ rr
O l ----->
n # ----
n c n< n<L
.D. -----
1 2 3 4 5 6 7 8 9
YUNANLILAR
(Thebai, Orkhomenes, Karistos dizgesi: M.. V.-I. yy.)
* II (pi), IIENTE (pente) bein ilk harfi.
1 II III m p #
D ----
n
>- -----
P ili m u
1 2 3 4 5 6 7 8 9
ekil 1.13
HARAPPALILAR
(n-Hint dizgesi: Inds uygarl, M.. 2300-1750.)
1 II M MU u u n m m
l m III UM un # ////
II n III m un /
m
n
///
1 2 3 4 5 6 7 8 9
ekil 1.14
HiTTLER
(Hieroglif dizge: Anadolu, M.. 1500-800)
III
III
III
1 2 3 4 5 6 7 8 9
ekil 1.15
LKYALILAR
(Kk Asya, M.. 1. binin ilk yans)
1 II III m JL L \ 1 1 1 1 1 Z i l l i
--------- ------------> -
1 2 3 4 5 6 7 8 9
ekil 1.16
LDYALILAR
(Kk Asya, M.. VI.-IV. yy.)
ekil 1.18
MEZOPOTAMYALILAK
(Arkaik Smer dizgesi: M.. III. binin ba)
0 V V 00 00 BB BB
C? 2
00 00 u OD
V 00 OB
0 0 00 B OB 00
0 P 0 B t
B
T TT TTT f nry
w M w trtr
Tyr
1 2 3 4 5 6 7 8 9
ekil 1.20
MEZOPOTAMYALILAR
(Asur-Babil ivi yazs dizgesi: M.. II.-I. binler)
Y vr
T TT TTT , Y 7f f
2 3 4 5 6 7 8 9
ekil 1.21
MNALILAR ve SABALILAR
(Gney Arabistan: M.. V.-I. yy.)
1 II III m y i I y im
V
1 2 3 4 5 6 7 8 | 9
*Gney Arap harfi U (ha) y&"x (hamsat) "be' in ba harfi
ekil 1.22
FENKELLER
(M.. VI. yzyldan itibaren grlm dizge)
8 il lil MS 0! 101 III III sn DI III M r s;
1 2 3 4 5 6 7 8 9
URARTULAR
(Hieroglif dizge: Ermenistan, M.. XIII.-IX. yy.)
1 2 3 4 5 6 7 8 9
oo oo O0 f
ooo
ooo oo
oo
o oo oooo oo oo
oo oo oo
O0
oo
ooc
o 0 oo o
0 0 0o
0o
oo
So
o
os?
oo
oo I
ekil 1.24
ekill.25
Ama biribirinin ayn imlerden oluan byle diziler, acelesi olan bir
okurun gzne teklerin dorudan doruya toplanmasnda kolaylk
salamad iin, bu ilke, en azndan 4ten byk saylar iin, abucak
terkedildi.
Bu gl yenmek iin, kimi halklar (rnein Msrllar, Smerler,
Elamlar, Giritliler, Urartular ya da Yunanllar) 5ten 9a dek saylar
iin, ikiye blerek gsterme diye adlandrlabilecek bir ilkeye uyarak,
rakam-birimleri beklemeyi akl ettiler:
i m m iii m iiii im nm
iii iii m m
1 2 3 4 5 6 7 8 9
(3 + 2) (3 + 3) (4 + 3) (4 + 4) (5 + 4)
ekil 1.26
Say, mar ve Sz
Btn bunlar bizi, ok eski alardan beri imann szl say anla
tm yntemlerinden nce geldiini dnmeye itiyor.
imdi bir bek yerli dnelim. Bunlar henz soyut saylan ta-
sarlayamyorlar, ama yine de glklerden synlmay ve grece k
stl nicelikleri hesaplamak sz konusu olduunda, doyurucu so
nulara ulamay biliyorlar. Bunun iin her trl somut aracnn
yardmna bavuruyorlar. Ama en ok da, u beden tekniiyle, gr
sel olarak sayyorlar:
Sere parmandan balayarak sa elin parmaklarna, sonra sa bi
lee, dirsee, omuza, kulaa, gze biribiri ardndan dokunuyorlar. Ar
dndan buruna, aza, sonra sol gze, kulaa, omuza, dirsee, bilee,
son olarak da sol elin sere parmana dokunuyorlar. Bylece 22 say
sna ulayorlar. Bu yetmezse, memeleri, kalalan, cinsel orgam, sonra
sa ve sol dizleri, ayak bileklerini, ayak parmaklann ekliyorlar. Bu da
fazladan ondokuz birime ulatnyor ve toplam 41 oluyor.
Bu yerliler nce bakaldran, sonra da egemenlik altna alman kom
u bir kye yaknlarda bir asker sefer dzenlemilerdir. Sava mecli
sinin bir toplantsnn sonunda, bakan tazminat istemeye karar verir
ve buyruu altndakilerden birkan, gidip bu kyn sakinlerinden
tazminat bedelini almakla grevlendirir.
Savata yitirdiimiz her sava iin, der bakan, bize sa elimin
sere parmandan sa gzme kadar ne varsa o kadar inci kolye ver
mek zorundalar. Sonra, sa elimin sere parmandan azma kadar
ne varsa o kadar krk, son olarak, sa elimin sere parmandan sol
elimin bileine kadar ne varsa o kadar sepet yiyecek.
Bylece bakan bakaldranlan arptrd para cezasnn miktar
nn belirlendiini adamlarna aklam olur. Savata len savala
rn her biri iin:
10 inci kolye,
12 krk,
17 sepet yiyecek.
ekil 1.33
ekil 1.34
'------ 1 gn geti
-------- 2 gn geti
-------- 3 gn geti
-------- 4 gn geti
- 5 gn geti
-------- 6 gn geti
-------- 7 gn geti
1.35, s.65). Sonra ilk kertiin evresine bir ip dmler. Ertesi gnn
sonunda ikinci kertiin evresine bir baka ip dmler ve ayn sonu
na kadar her akam bunu yapar. Son kertikten nce Gnein batt
noktaya doru, dikkatlice bir gz atar: Bilir ki, ilk hillin grnmesi
artk ok yakndr.
Ama bugn yeni doan Ayn hilli gkte henz alglanamamaktadr.
Bunun iin, son kertiin evresine bir dm attktan sonra, ertesi gn
gzlemine devam eder. Gn durumu o akam kefetmesine izin verme
dii halde, yeni ayn geldii sonucuna varr. O zaman bir ayn tamamlan
dn dile getirmek zere, sa sere parmana kk bir yuvarlak izer.
Ertesi akam, adammz benzer bir kemik alr ve ilk kertiin evre
sine bir ip dmler. Sonraki akam, ayn ilemi ikinci kertik zerin
de yapar ve ikinci ayn tamamlanna dek bu byle gider. Ama bu
ayn sonunda, bilir ki artk yeni Ayn gerekten doduunu gzlemek
iin ge dikkatle bakmasna gerek yok.
Gerekte, atalar bir ayn srasyla elindeki kemiin son kertiinden
bir ncekinde ve son kertiinde tamamlandn oktan gzlemilerdi.
ok da yanlmamlar, nk bir ayn ortalama sresi aa yukar 29
gn, 12 saattir.
Sa dirseine izdii kk bir yuvarlakla belirledii son Ayn gelii
ne dek srasyla bir 29 gn, bir 30 gn eken aylar biribiri ardnca ele
alarak, bu ekilde ilem yapar. Sonra bedenindeki dvmeler arasnda
bakann bedenindeki kadar kk yuvarlak bulunduunu saptaynca,
bilir ki imdi ii bitmitir, nk Aylarn saylmas sona ermitir.
Bundan byle, kararlatrlan tarihe ulamak iin geri kalan zama
n ya da daha iyisi gnleri saymann kendisinden sorulaca ky so
rumlusu olacaktr. Ama kertikli bir kemik zerine gerektii kadar ip
dmleyen deminki adam gibi ilem yapacak yerde, o bu gnleri ken
di bedeninin paralan zerinde sayacaktr.
Bakanlan sekizinci Ayn ilk oniki gn boyunca, daha nce sere
parmandan azna kadar bedenine izmi olduu oniki kk izgi
nin herbirinin zerini biribiri ardnca izdikten sonra (ekil 1.36) sol
gzne vannca, yerlilerimiz byk Totem trenini yaparlar.
Birok esini rnein Avustralya yerlilerinde bulduumuz bu ol
duka inandmc yeniden kurmalar, insan bedeninin imarlanyla (ses
siz) sayma tekniinin, bedenin (nceden kurulmu bir sra ierisinde
dnlen) farkl paralannn kendileri ip dmleri, ubuklar, akl
lar, kemik kertme yntemi... gibi ok daha elverili somut nesnelere
balandnda, grece yksek saylara ulamay saladn gsterir.
Bu konudaki nemli bir tankl, Brooke, Bomeonun gneyindeki
Dayaklardan devirmitir. Burada bir elinin, nce bakaldrm, son
ra boyun emi belli bir saydaki kye, Dayaklara demeleri gereken
haracn miktann bildirmeye gitmesi sz konusudur.
Brooke anlatyor: Eli paralara ayrd birtakm kuru yapraklar
getirdi; ama ben onlarn yerine ona daha kullanl olan kat verdim.
Paralan birer birer bir masann zerine koydu, bu arada ona kadar
saymak iin parmaklanm kullanyordu; sonra ayam masann zeri
ne koydu, parmaklanm sayarken ayn anda bir miktar kat sayd;
bunlar bakannn ad, savalann says ve tazminat miktanyla bir
likte bir kyn adna karlk geliyordu. Ayak parmaklanm bitirince
el parmaklarna geri dnd. Listenin sonunda masann zerinde d
zenlenmi krk be kat paras vard.6 Sonra mesajm bir kez daha
yinelememi istedi, ben de yineledim; bu arada o eskisi gibi kat par
alan, el ve ayak parmaklan arasnda dolap duruyordu.
- ite, dedi, bizim harflerim iz; siz teki Beyazlar bizim gibi
okumuyorsunuz.
Gece ge vakit parman her kat paras zerine biribiri ardnca
koyarak hepsini eksiksiz yineledi ve yle dedi:
Tamam, yann sabah bunlan anmsarsam, herey yolunda gider;
bu katlan masann zerinde brakalm.
Ondan sonra hepsini toplad, bir yn yapt. Ertesi sabah kalkar
kalkmaz o da ben de masann bamdaydk; o, kat paralann nceki
gnk sraya soktu ve btn ayrntlar esiz bir tamlkla yineledi.
Yaklak bir ay boyunca, evden uzak, kyden kye giderken, farkl top
lanlan hi unutmad.
Buraya kadar sylenenler u evrim emasn bir kez daha yinele
memize izin veriyor:
Birinci aama: Say insan abucak aar. Bu kavram dolaysz bir al
gnn bir bakta tanmaya izin verdiiyle snrldr, insan zihninde
say kendisiyle dorudan ilikili nesnelerin yapsndan aynlamayan
somut bir gereklik grnm kazanr.7 Ama zeksnn gelimesiyle,
ok yaknda gittike daha byk sayda sorunu zmeyi bilecektir.
Drtten byk niceliklere ulamak sz konusu olduunda, glk
lerden synlmak iin, en azndan belli bir noktaya kadar, birtakm
sonular elde etmesini salayan belli sayda somut yntem oluturur
kafasnda. Kendisine ok yaln ve her an ulalabilir birletirme-
modelleri oluturan parmak ya da beden teknikleri -gerekte onun
kafasnda yalmzca e e uygunluk ilkesine dayanan- bu yntemler
arasndadr. Bir yandan karlk gelen imarlan yaparken bir yandan
da eklemli diliyle dile getirdii, tam tamna bu birletirme-model-
leridir.
- 24. gn
- 25. gn
- 26. gn
I - 27. gn
- 28. gn
| - 29. gn
I - 30. gn
ekil 1.37- Bir zamanlar Afrikadaki Eski Dahomey yerlilerince kullanlm madd bir
ay takvimi tasarmndan ayrnt. Kumatan bir erit zerine uzunlamasna dizilmi
ve her biri dnemin byle simgelenmi 30 gnnden birini temsil eden, dikilmi otuz
nesne (tahl taneleri ekirdekler, kavklar, sert meyveler, talar...) Burada son 7 gnn
tasarmm gryoruz.Paris insan Mzesi Koleksiyonu.
kinci aama: Bununla birlikte bunlar tam anlamyla say adlar
deil, daha ok deminki somut teknie hizmet eden beden paralarnn
adlandr. Ama ister istemez, (balangtaki srasyla benimsenmi)
karlk gelen saylama, adlarn, zellikle de ilk beinin beden par
alarnn tasarmn daha az gl olarak, birtakm nesnelere uy
gulanabilir hale gelmek iin beden paralanndan ayrlabilen belli bir
saynn fikrini daha gl olarak uyandrmas lsnde, yava yava
yan soyut, yan somut hale gelir. (L. Levy-Bruhl).
nc aama: Temel bir aletin, say adnn ortaya k bu aa
maya damgasn vurur.
1 1
1+1 2
1+1+1 3
1+1+1+1 4
1+1+1+1+1 5
1 + 1+ .. +1 n
n
1+1+ . + 1 +1 n +1
n
1- Yaban ocuklar rnei de bunu ok iyi kantlamaktadr: 1920de Hindistanda, bir kurt srs
iinde yaayan, onlar gibi hareket eden, uluyan, beslenen, biri drt, biri sekiz yanda iki kz ocuu
bulunmu. Bir misyoner onlar yanna alm, yeniden eitmeye alm, ama bouna: Hereye kar
n ruhsal bakmdan parasn oluturduklar insan trnn yaam biimine uyum salayamadk
lar iin, bir sre sonra lmler; k bir yl, teki sekiz yl sonra.
2- ok belirsiz olduundan, ilkel szcn hep trnak iine alacaz.
3- lk Roma yl (304 gn) yalnz on ay ieriyordu ve o zaman Martius'tan (Mart) bahyordu. Son
radan iki ay daha eklendi ve bu aylara Januarius ve Februarius ad verildi; bizim imdiki jan-
viermiz (ocak) ve fevrier'miz (ubat) oradan gelir. Daha sonra, takvim dzeltimi yapan Julius Caesar
anda, ylba 1 marttan 1 ocaa ekildi ve Roma yl 365 gn oldu. Sonra Caesarn doduu Quin-
tilis aynn (ilk yln beinci ay) bundan byle onun onuruna Julius adn alaca ilan edildi; bizim
juillet*miz (temmuz) oradan gelir. Bir sre sonra da, Sextilis ayna (ilk yln altnc ay), bu ad
tayan imparatorun bu ay boyunca yapt hizmetler onuruna Augustus (sonradan bizim imdiki
aofmuz (austos) oldu) ad verildi.
4- Ayn deilse de, benzer bedensel yntemler, Okyanusya'nn, Afrikann ve Amerikann eitli bl
gelerinde de belirlenmitir.
5- Aylara dayal bilim ncesi takvim dzenlemeleri (Sibirya halklarnda incelenmi olanlar da dahil)
gerekte genellikle ilk hilli gzlemleyerek i grrler.
6- Bu teknikte her kat paras elin bir parmana ve bir kye, her ayak parma on el parmana
balanyor.
7- rnein Fijide ve Salomon adalarnda, ok soyut olarak seilmi on kadar nesneyi gsteren ortak
adlar vardr: nesnenin ne says ne ad dile getirilir (Bunlar L.Levy-BruhTn szn ettii kme-
saylardr.) rnein, Floridada, na kua on yumurta, na banara on sepet yiyecek demektir...
Fijide bola yz kayk, koro yz hindistancevizi ve salavo bin hindistancevizi anlamna gelir...
Yine Fijide, yzen drt kayk a waqa sagaiva diye sylenir... Motada yelkenle giden iki kayk, iki
yelkenli grnmnden tr (kelebekler iki kayk) aka peperua diye sylenir... (Codrington).
L.Lvy-BnhTde, L.L. Conantda ve Stephanda ayn trden baka rnekler bulunabilir.
2. B l m
Taban lkesi ve Saylama Dizgelerinin Douu
Say ve Simgeletirimleri
SOMUT
NESNELE A. A SAYISAL
RN KUL DEER
LANIMI OLAN
(akllar,
kavklar,
HARFLER
ubuklar, Alfabenin
pimi top beinci
raktan nes- harfi
neler...)
KEMK YA
DA AA
KERTME
g
yn tem i
S
csat
S
ip d m
lerinin
KULLANIMI
PARMAKLA
\ DOLAYSIZ
GRSEL
ALGIYA
S
fM
W
DAYALI
ALGISAL
BETMLEME SAYISAL
g ste
ELINUYLA- r im l e r
IMSAL
MARI
ekil 2.1
ne hergn biraz daha yerletiinden, balangtaki heterojen somut mo
deller kmesi artk gerek bir say adlan dizgesinin soyut biimini kazan
d. Bellek ve a l k a n l k bu soyutlamalara somut bir biim verdii iin de,
"yaln szckler okluk ls haline geldi" (T. Dantzig).
Ama insann alar boyunca yararland olanaklar yalnzca sayla
rn somut simgeletirimi ve szl anlatm olmamtr. Ayn zamanda,
ama ok daha sonra yazl simgeletirimi kullanmtr: Bu, "rakamla-
ra",1 yani her eit izgesel ime (kil ya da ta zerine kaznm, izil
mi izgiler ya da resimler, iaretler, simgesel imler, alfabe harfleri,
uylamsal imler...) bavuran simgeletirimdir.
Bu yaratlar gerekten ok nemli olmutur, nk nesnelere daya
nan ilemlerin yerine, bunlara karlk gelen saysal simgelere dayal
"ilemi" koymay salamtr; bu da saylarn nesnelerden deil, nesne
ler zerine ileyen insan dncesinin yasalarndan geldiini kantlar.
nk gereklik sayy esinlese de, onu meydana getirmez.
a a
imdi bizim iin birok bakmdan nemli olan Sanskrit dilinin3 sa-
ylamasna geelim. Hint-Avrupa kkenli eski bir dile ait bir say diz
gesi olarak, bu saylama gerekte ou kez, soy zinciri aratrmalarn
da bu dil ailesinin say adlan iin bir bavuru kaynadr; ok kesin
bir bilim ve teknik diliyle btnlemi bir saylama olarak da Hint bi
lim tarihinde, zellikle de bizim konumlu yazl saklamamzn tarihin
de oynad temel rol greceiz.
Bu dilde ilk on saynn adlan yledir (bk. L. Reneu):
1 eka
2 dvau, dva, dve, dvi
3 trayas, tisras, tri
4 catravas, catasras, catvari, catur
5 panca
6 at
7 sapta
8 atau, ata
9 nva
10 dasa
ll'den 19'a kadarki saylar da birimlerin adyla onun adnn yan
yana konmasyla adlandrlr:
11 eka-dasa "bir-on" (= 1 + 10)
12 dva-dasa "iki-on" ( = 2 + 10)
13 tri-dasa "-on" (= 3 + 10)
14 catvari-dasa "drt-on" (= 4 + 10)
15 panca-dasa "be-on" (= 5 + 10)
16 at-dasa "alt-on" (= 6 + 10)
17 sapta-dasa "yedi-on" (= 7 + 10)
18 ata-dasa "sekiz-on" (= 8 + 10)
19 nva-dasa "dokuz-on (= 9 + 10)
Sonraki onlara Sanskrite kendine zg grnm olan bir ad ykler:
20 vimsati
30 trimsati
40 catvarimsati
50 parcasat
60 ati
70 sapti
80 aiti
90 nvati.
Ondan byk onlarn ad, genel bir biimde, onun adnn oul hale
sokulmu ve nne karlk gelen birimlerin ad konmu bir trevi
araclyla oluturulur.
Yz iin satam ya da sata denir, teki yzler iin de klasik kurala
gre dzenli olarak ilerlenir:
100 satam, sata
200 dvisata = 2 x 100)
300 trisata = 3 x 100)
400 catursata = 4x100)
500 pancasata = 5 x 100)
1000 iin sahsram ya da sahsra szc kullanlr ve sonra bu
binleri, on binleri ve yz binleri dile getirmek iin birimlerin, onlarn
ve yzlerin adlaryla ardarda zmleyici birleime sokulur.
1000 sahasra
2000 dvisahasra (= 2 x 1000)
3000 trisahasra (= 3 x 1000)
Ama Sanskrite ok daha geni bir dil ailesinin, onlu dizgeyi kul
lanm ve kullanmakta olan ve Hint-Avrupallar denen diller ailesi
nin zel bir durumudur yalnzca (Bk. Brugman; Delamarre; Gamk-
relidze ve vanov; Meillet; Meillet ve Cohen; Szemerenyi.)
Bu saylamalar ilkin yaln dokuz birimden her birine ve ayn e
kilde onun kuvvetlerinin her birine tek bir ad verir, sonra zmle
diimiz dizgeler gibi, bu szcklerin yaln birleimleriyle devam
eder.
Bu arada belirtelim ki, bunlardan bazlan kimi kez ncekilerle
hibir grnr etimolojik ba olmayan ek adlar getirirler.
rnein Almanca elf ("onbir") ve zwlf ("oniki") szcklerinde,
tpk ngilizcedeki eleven ve twelve szcklerinde olduu gibi, onun
ad ile (Almancada zehn, ngilizcede ten) karlk gelen birimlerin
HNT-AVRUPALILAR
"Hint-Avrupal terimi Avrupann byk bir ksmnda, bat Asya'nn byk bir
parasnda ve hemen hemen bugnk Amerika'nn tmnde konuulan diller ailesi
iin kullanlr.
Bu dil ailesine giren halklarn ilk yerleim yeri eitli varsaymlara yol amtr:
Bu yeri (haksz olarak) Orta Asya (Pamir, Trkistan) diye belirledikten sonra, tah
minler Elbe nehrinden Vistl nehrine kadar Kuzey Almanya ovalan ile Tuna nehrin
den Urallara kadar Rus stepleri arasnda gezinip durur. Ama imdiye dek getirilen
kantlar henz pek inandrc grnmemektedir.
Bununla birlikte Hint-Avrupa birlii, geni bir topraa dalm, ama ortak nok
talan olan saysz kabilenin birlii olarak tasarlanabilmitir. Ortak noktalar: Tarm,
avclk ve hayvanclk uygulanmas; toplumsal yap (din adanlan, emekiler, sava
lar sradzeni...); atalar kltyle ve yldz tapmyla ralanan bir din. Ama, yazy an
cak grece yakn bir ada tamm olan bu topluluklarn kkeni hakknda klgn ola
rak hibir ey bilmiyoruz.
Hint-Avrupallann ortak yaam dnemi M.. III. binlere kadar geri gider. Sonra
ki binlerin bandan itibaren dalrlar ve yaklak bin yl boyunca, giderek artan sz
malarla, Hindistan'da Ariler; Kk Asya'da Kassitler, Hititler, Lidyallar; Yunanis
tan'da Akhalar, Dorlar, Minoslular, Helenler; sonra Orta Avrupa'da Keltler; talya
yanmadasnda italikler ortaya kt. Roma imparatorluunun sonunda, M.S. IV. yz
yldan VI. yzyla dek, Cermenler Bat Avrupaya yerleesiye yeni gler oldu (Gamk-
relidze ve Ivanov; A. Martinet).
Bylece genie bir coraf alana yaylan Hint-Avrupa dil evresi bizim genellikle
olduka deiken tarihli metinlerden bildiimiz, ama hibiri M.. 2000'den daha geri
ye gitmeyen belli bir sayda lehe beini ierir. Geleneksel snflamaya gre bu bek
ler yle blmlenir;
1) Hint-Ari bei: Veda dilini, Klasik Sanskriteyi ve onlarn aadaki tipe bl
nen modem trevlerini ierir:
- Bat Hint-Ari dilleri (Sindh, Gucarati, Lahnda, Marath, Racastan...);
- Orta Hint-Ari dilleri (Pencab, Pahar, Hind...);
- Dou Hint-Ari dilleri (Bengali, Bihari, Oriya dili...);
- Gney Hint-Ari dilleri (Singhala dili);
- "ingene" dilleri
2) Iran bei: (Darius ile Xerxes anda konuulan) Eski Farsay, Avesta dilini (Zer
dt dili), Medceyi, it dilini ve Iran dnyasnn saysz Ortaa dili ile modem dili (Sout-
a, Pehlev, Farsa, Kemir leheleri, Krte, Kafkasya Osetesi, Afganca, Balui...) ierir.
3) Eski Hitit imparatorluunun Anadolu dilleri (Ne dili ve Luvi dili) ile Likyaca
ve Lidyacay ieren bek.
4) iki leheden (Agne ve Kue) oluan Toharca bei. M.S. V. yzyl ile X. yzyl
arasnda in Trkistannda yerleik, Hint-Avrupa kkenli bir halka konuulmu,
ama Ortaada inlilerin ve Trk-Mool glerinin byk basks altnda kaybolmu
tur. Bu bek eski tipte bir Hint-Avrupa dili zelliini gsterir ve Hititeyle, Bat dille
riyle (Yunanca, Latince, Kelte, Cermence) akrabadr: Aynca Hint-Avrupa kkenli
szckler iin soy zinciri aratrmalarnda ou kez bu bee gndermede bulunuldu
undan, dilbilimciler iin de byk bir nem tar.
5") iki kategoriye ayrlan Ermenice:
- Bat Ermenicesi (Trkiye'de konuulur)
- Dou Ermenicesi (Sovyet Ermenistannda konuulur)
6) Helen bei; unlan ierir: Dorca, Akhaca, (Arkadyaca-Kbnsa), Aiolyaca, Gi-
rit-Minosa, Girit-Mikence, Homeros Yunancas, Ionya Attika Yunancas, Koine (He
len ve Roma anda konuulan Yunanca), Modem Yunanca...
T) talca bei: Eskiada Osk, Latium ve Umbra dilleriyle, bugn de Roman dil
leriyle (talyanca, spanyolca, Portekizce, Provansa, Katalanca, Franszca, Rumence,
Sardca, Dalmayaca, Reto-Romanca...) temsil edilir.
8) Kelt dilleri bei; iki alt kategoriye blnr:
- Kta Kelt dilleri (Galce)
- Yanmada Kelt dilleri; bunlar arasnda Briton dillerinden treyenler (Bretonca,
Galce, Comwell dili) ve Gael dillerinden treyenler (Irlandaca, Manx Adas dili, Isko
Gaelcesi) grlr.
9) Cermen dilleri bei; alt kategoriye blnr:
- Dou tipi Cermen dilleri, Gotay ierir;
- Kuzey tipi Cermen dilleri Eski Izlandacay, Norveeyi, Isveeyi ve Dancay ierir;
- Orta ya da Bat tipi Cermen dilleri: Yksek ve Aa Almanca (Eski, orta ve mo
dem), Hollandaca, Frizland dili, Eski Saksonca, Anglo-Saksonca (ya da eski ngiliz
ce), Modem ngilizce ve Anglo-Amerikanca.
10) Eski Slavcadan modem dillere kadar, Slavca bei; kategoriye ayrlr:
- Dou Slav dilleri (Beyaz Rusa, Srpa-Hrvata, Polonyaca, Lehe, Sorabca, Po-
labca, Kaubca...).
11) Baltk dilleri bei; Baltka, Letonca, Litvanyaca ve Eski Prusyaca'dan oluur.
12) Arnavuta bei; Toska, Gegce ... lehelerini ierir.
13) Traka-Frigce bei; Balkanlarda (Traka, Makedonca) ve Kk Asya'da
(Frigce) konuulur.
14) Son olarak. Dalmaya'da Venete ile tllirce'den olumu bir kalnt.
adlan arasnda bulunan ilikiyi bir rpda kavrayanlayz; oysa bu
dillerde izleyen saylann adlan kurall olarak yle oluturulur:
ALMANCA NGLZCE
1: ce 11 matlacth-on-ce (10 + 1)
2: ome 12 matlactli-on-ome (10 + 2)
3: yey 13 matlactli-on-yey (10 + 3)
4: naui 14 matlactli-on-nau (10 + 4)
5: chica ou macuilli 15 caxtulli
6: chica-ce (5 + 1) 16 caxtui-on-ce (15 + 1)
7: chic-ome (5 + 2) 17 caxtulli-on-ome (15 + 2)
8: chicu-ey (5 + 3) 18 caxtulli-on-yey (15 + 3)
9: chic-naui (5 + 4) 19 caxtulli-on-naui (15 + 4)
10: matlactli 20 : cem-poualli (1 X 20) ( bir yirmi )
ekil 2.6
8 8 a B it
a | ?2Pt- T
S a**
(Q
s 2 SP^ Sg Ja
1II g l oq?j(5j(
' S S .a I'fi 8.B.-91I-S 9 t ' 8'g
o
w S 8 S
ra OOOOOOOOO
x ^ X X
o
+++++++++ 3+ x x c x S
(Sro mvor* w 2<S +m + * +
< o o o
<
S
<
j
>* 8 I I -c w S ~S
btt.S S
"O 5 g.gJJ
< 8 -S S 3 _csT3~.d -5
iH
w ^ r^ j,
P S fa
* ? a
E- a b 9 3 , ba c53e3bc3jje3
" s i l s = 3|
>-3 S -o
*g -s is
W 9 - 8 S 8 S - 8 1 s -o o 3"O 85
W
o
N o
N o
N
ooooooooo
nn X X
+++++++++ + XCXC-XS
' rs -f m
O o
S B | ' 8
'OT3 a : -S<S-g5-g
c -s
I-s 89 s 'S S E
^ o s o r^ o o O O N f^ 'i m ^ r^ o o o s O O O O O O O O O
m i m _< m ^ . fs m ^ m ^ r- oo O
3 hiru (deiik biimi: hirur)
4 lau (deiik biimi: laur)
5 bost
6 sei
7 zazpi
8 zortzi
9 bederatzi
10 hamar
11 hamaika (deiik biimi: hameka) kurald
12 hamabi (= 10 + 2)
13 hamahiru (= 10 + 3)
14 hamalau (= 10 + 4)
15 hamabost (= 10 + 5)
16 hamasei (= 10 + 6)
17 hamazazpi (= 10 + 7)
18 hamazortzi (= 10 + 8)
19 hemeretzi (= 10 + 9)
20 hogei
Onun katlan, hamar (= 10) szcnn ve karlk gelen birimlerin
zmleyici birletirimlerinden (ya da onluk birimlerin adlanna ardar-
eklenen dilbilgisel bir ekim ekinden) kmak yerine, 20'den sonra,
ges'den (= 20) balayarak oluturulur:
30 hogeitabat (=20 + 10)
40 berrogei (= 2 x 20)
50 berrogeitamar (= 2 x 20 + 10)
60 hirurogei (= 3 x 20)
70 hirurogeitamar (= 3 x 20 + 10)
80 laurogei (= 4 x 20)
90 laurogeitamar (= 4 x 20 + 10)
Ama dizge 400 (= 202), 8000 (= 203)... iin zel bir ad bulundurmak
yerine, yz ve bin (ehun ve mila diye sylenir) saylarna zel adlar ve
rir ve oradan balayarak onlu bir dizge gibi iler.
Baska'nn (bugn Fransa'nn gneydousunda yaayan yaklak
200 000 ve Ispanya'nn kuzeybatsnda yaayan bunun katndan bi
raz fazla kiiden oluan bir halka konuuluyor) evresinde bir giz do
lamaktadr, nk bu dil Hint-Avrupa kkenli deildir. Bununla bir
likte Basklarm balangta onlu bir dizge kullanm olduklar, bu diz-
genin yirmi tabamyla "bozulduu" dnlebilir; nk epeyce Hint-
Avrupal halk iin kukusuz byle olmutur. Meer ki Bask saylama-
snn kendisi kken olarak yirmili olsun ve onluluk zelliim sonradan
Hint-Avrupal halklarla iliki kurarak edinmi olsun (grlr bir bi
imde Hint-Avrupa kkenli olan mila szc ve belki de hundred ve
hundertle yakmlatrabileceimiz ehun szc bu dnceyi glen
direbilir). Bununla birlikte btn bunlar imdilik hibireyle doru
lanmam olan salt varsaymlardr.
3 11 1 X 2 + 1)
4 100 (= 1 X 22 + 0 X 2 + 0)
5 101 ( = 1 X 22 + 0 X 2 + 1)
6 110 (= 1 X 22 + 1 X 2 + 0)
7 111 (= 1 X 22 + 1 X 2 + 1)
8 1000 (= 1 X V + 0 X 22 + 0 X 2 + 0)
9 1001 (= 1 X 2 + 0 X V + 0 X 2 + 1)
10 1010 (= 1 X V + 0 X 22 + 1 X 2 + 0)
11 1011 (= 1 X 23 + 0 X 22 + 1 X 2 + 1)
12 1100 (= 1 X V + 1 X 22 + 0 X 2 + 0)
13 1101 (= 1 X V + 1 X 22 + 0 X 2 + 1)
14 1110 (= 1 X V + 1 X 22 + 1 X 2 + 0)
15 1111 (= 1 X V + 1 X 22 + 1 X 2 + 1)
16 10000 (= 1 x 2 * + 0 X V + 0 X 22 + 0 X 2 + 0)
17 10001 ( = 1 X 2 + 0 X 21 + 0 X 22 + 0 X 2 + 1)
ekil 2.8
Bizim yazl saylamamzda iki bin drt yz elli iki says yalnzca
drt rakamla (2452) yazlrken, ikili dizgede (bilgisayar bilimcilerinin
dizgesi) oniki rakamla yazlacaktr:
100110010000
(= 1 x 2U+ 0 x 2 + 0 x 29 + 1 x 28+ 1 x 27 + 0 x 26 + 0 x 25 + 1 x 24+ 0
x 23 + 0 x 23 + 0 x 22 + 0 x 2 + 0).
Byle saylamalar bugn yaygn olarak kullanlsayd, dedikoducu
bir kadn komunun vergi memuruna demesi gereken miktar dile ge
tirmek iin imlerle ya da szcklerle boumaktan ne kadar haz du
yard, bir dnn!
Bu bakmlardan birok baka say ayn ekilde iyi, kukusuz ondan
ok daha iyi i grebilirdi.
"lei" deitirmenin ve baka bir taban zerinde say saymann
hibir sakncas olmazd. Yedi, onbir, oniki, hatt on gibi tabanlar,
insan bellei iin onlu taban kadar doyurucu byklk sralamalar
oluturur. Aritmetik ilemlere gelince, onlar da bugn onlu tabanda
kullandmz tekniklere tamamen benzer tekniklerle, bu dizgeler iin
de kolayca gerekletirebilirdik.
Ama ona ve kuvvetlerine ayrcalk tanma alkanlndan kurtul
mamz gerekirdi, nk onikier onikier ya da onikinin kuvvetleriyle
saylan bir dizgede onlara karlk gelen adlar ya da simgeler onbirer
onbirer ya da onbirin kuvvetleriyle saylan bir dizgedeki kadar gerek
siz hale gelecektir.
Gnn birinde saylama dizgelerimizde tam bir dzeltim yapmamz
ve bu ii dnyann her yanndan gelen bir uzmanlar topluluuna b
rakmamz gerekse, ola ki her zamanki gibi klgdan yana olanlarla ku
ramdan yana olanlarn kar karya geldii, bitmez tkenmez bir uz
manlar kavgasmn iinde bulurduk kendimizi.
- Bugn bize gereken matematik bakmndan doyurucu olan bir ta
bandr, derdi biri.
- En iyi dizgeler tabam en ok sayda blen ieren dizgelerdir, derdi teki.
nsan belleinin snrll gz nnde bulundurulduunda, bu taban
lardan onikili olan bana en uygunu gibi geliyor. Bu tabann eskiden te
rimsel dizgelerde sk sk kullanldn sylersem size hibirey retmi
olmam. Siz de benim gibi biliyorsunuz ki,bunun tan olarak dzine ve
grosse** (= oniki kere oniki) var elimizde ve bunlar rnein yumurta
iin ya da istiridye iin hl kullanyoruz. Bizim on tabam yalnzca iki
ile bein kat olduu halde, oniki 2'ye, 3'e, 4'e, 6'ya blnebiliyor. Onikili
dizgenin byk yarar ite tam burada. Byle bir saym ya da hesap bi
imine sahip olduklar iin ok honut olacak aritmetikileri, tccarlar
dnn: Bu tabanla bir rpda, olduka kolay bir biimde yanm, te
biri, eyrei, hatt altda biri hesaplayabilecekler. Bu lekeler de yle
doal, kullanlmas yle kolaydr ki, istemeden hepimiz iine deriz.
Hepsi bu da deil! Zamann blmlenmesi ile ilgili hesaplarda bunun
salayaca bir sr stnl de gznzde canlandrn: Bir yl tabana
eit sayda ay ierecek; bir gn bu tabann ifti kadar saat edecek; bir
saat bu tabann be kat kadar dakikaya karlk gelecek ve bir dakika
saniye olarak tabamn be kat edecek. Ayn ekilde dakika olarak taba
nn be kat eden kertelerle, saniye olarak yine o kadar eden dakikalar
la yaylan ve alan lmeleri gereken geometricilerin bundan grecei
kolayl dnn. Tm dairenin lm o zaman otuz kere oniki tabam
olacak, bu da dz a iin bu tabamn onbe kat olan bir lm verecek.
Son olarak tutulumu bu tabana eit otuz paraya blerek lebilecek
gkbilimciyi dnyorum.
- Bu tr dnceler yaadmz ada artk ncelik tamyor, diye
karlk verirdi kuramc. Size bu konuda nereceim eye destek olmak
zere sunacam tarihsel rnekler yok geri elimde. Ama geen zaman
grlerimin kabul grmesine yetecek lde olgunlatrmtr zihinleri.
Yazl saylamann ba yaran -herkes bu grtedir- kullamclanna say
larn yaln ve belirsizlik tamayan betimlemelerini yapma olana sala
masdr. Tm olsun lekeli olsun, oranl olsun oransz olsun, btn sa
ylar iin sylyorum bunu. Demek ki bizim benimsememiz gereken, ta
ban olarak kendisinden baka tam bleni bulunmayan bir sayy alan sa
ydamadr. Baka deyile, bir asal sayya dayal saylama. rnein onbir
tabanl saylamay sylemek istiyorum. Bu taban on ve oniki tabanlann-
dan ok daha fazla stnlk salar, nk lekeler genellikle onbir ta
banna indirgenemez: Byle bir dizgede lekelerin tek ve biricik bir be
timlemesi vardr. Bir rnek: Bugnk onlu dizgemizde 0,68 gsterimiyle
betimlediimiz say 68/100, 34/50 ve 17/25 lekelerinin hepsine birden
karlk gelir. Bu lekeler geri ayn deeri betimler, ama yine de betim
lemede bir belirsizlik vardr. Tabam yedi ya da onbir olan (ya da, daha
genel olarak, bir asal sayya eit bir tabana dayal olan) bir saylamada,
byle belirsizlikler tamamen yok olur, nk lekelerin indirgenemezli-
i betimlemelerin tekliine gtrr. Bu dzeltimden kazanabileceimiz
matematiksel stnlkleri kolayca tasarlayabilirsiniz.
Onlu taban bir asal say olmad ve yalmzca iki bleni bulunduu
iin bu topluluun iinden onu savunan hibir ye kmayacaktr.
Buna karlk oniki tabam gerekten yanda bulmutur, kimi zaman da
savunmasn stlenmeye hazr kafalar bulur. rnein, 1955'de bir maliye
mfettii olan J.Essig bu ynde onlu lev dizgemizin yerine onikili bir lev
dizgesi (metrik dizge) konmasna kadar varan bir dzeltim nermeye kalk
t. Dorusu bouna giriim!
imdi szl ya da yazl saylamamzn tabann deitirmek zere daha
da geriye gidilebileceini dnmek salt bir topyadr. Onar onar sayma al
kanl geleneklerimize yle yerlemitir ki, bu sayma biriminin yeleniinin
yok edilmez olduu ortadadr. Yaplacak en iyi ey, eski arlk ve lm diz
gelerinin tuhaf ve kullansz blmlemelerini dzeltmek, onlarn yerine ke
sin olarak, tamamen onlu saylamaya uyarlanm, daha trde bir dizgeyi
koymakt. Fransz Devrimi dneminde yaplm olan da tam budur; Kurucu
Meclis lev dizgesini yaratm, III yl 18 germinal (8 Nisan 1795) ve VIII y
l 19 frimaire (19 Aralk 1799) tarihli yasalarla bunu yrrle koymutur...
On Tabannn Kkeni
600 20 ^ ^ 7
ekil 2.9
(= 15 + 1)
17. sonraki parmak
(= 15 + 2)
18. sonraki parmak
(= 15 + 3)
19. sonraki parmak
(= 15 + 4)
20. sol ayan kk
parma
14 15 16 17 (= 15 + 5)
- son be say ad teki ayan parmaklarna balanabiliyor.
Bylece son ayak parmanda yirmiye ulalyor (ekil 2.10).
Bu yaknlatrma elbette rastlant sonucu deil: Kimi halklar bir
para eildiklerinde ayak parmaklarm da sayabileceklerinin farkna
vardklar iin 20 tabann benimsemilerdi.
ilgintir, Grnland Eskimolar (ve Orenok Tamanaslar) 55 says
iin tam tamna u anlama gelen bir deyim kullanyorlard:
"nc adamn, ilk ayandaki ".
C.Zaslavskyye gre, Orta Afrika'nn Bandalar 20 saysn "bir
adam asmak" gibi birey syleyerek dile getirirler; bununla kastettik
leri, biri aslnca el ve ayak parmaklarnn saysnn gzlemcinin
hemen gzne arptdr. Kimi Maya lehelerinde 20 anlamna gelen
hun uinic ayn zamanda "bir adam" demektir. Yukar-Senegal'in
Malinkeleri ise 20 ve 40 saylarn srasyla "tam bir adam ve "bir
yatak" anlamna gelen szcklerle dile getirirler: Ayn yataa uzanm
bir iftin el ve ayak parmaklarnn ehvetli birleimini amtran ho
bir anlatm.
Bu koullarda kukusuz, yirmili dizgenin kullanm kaynan on
el, on ayak parmayla sayma alkanlnda buluyor...
Be tabannn kkeni de ayn ekilde insanbiimseldir: Bu sayma
biimi tek elle saymay renmi halklarda bir sr varlk gerekesi
bulmutur.
Aadaki parmak teknii (Afrika'nn ve Okyanusya'nn eitli bl
gelerinde bunun izlerini buluyoruz; Bombay blgesindeki birok Hintli
tccar da bugn hl eitli amalarla kullamyor) sonradan dnsel
bir abayla alan ilkel el saymnn nasl daha stn bir donanma yol
at konusunda ok ak bir fikir vermektedir bize. nce sol elin par
maklan ardarda alarak ilk be birim saylyor. Bee ulalnca sa
ba parmak katlanyor, ardndan sol elin parmaklan yeniden alarak
ona kadar saymaya devam ediliyor, sonra da sz konusu ek birimleri
kaydetmek zere sa iaret parma katlanyor. Bylece 25'e kadar
saylabiliyor. Bu yetmiyorsa, yeniden serbest kalan sol elin parmak
lam a bir kez daha dnerek ilem 30'a kadar uzatlabiliyor (ekil 2.11).
Ama bu elbette temel sorunu zmez: Eninde sonunda saymay
rendiinden beri nesnelerin doasyla insann nne konmu, hatt
dayatlm olduuna kolayca inanabileceimiz en doal taban olan be
taban, nasl oluyor da evrensel olarak benimsenmiyor? Baka deyile,
insanolu, saymay renirken, kanlmaz olarak be tabamna itil-
medi mi? yleyse niye ona, yirmiye hatt altma (ileride szn etme
frsat bulacamz Smerlerde olduu gibi) kadar klyor? Parmak
larnn yardmyla yalnz bee kadar deil, daha tesini saymay bilen
halklarn saylama dizgelerinin taban yapmak zere niye yeniden
drde indikleri sorusu daha da bilmece doludur.
Dnyadaki farkl toplumlann birounda kullanlan dizgeleri top
ladktan sonra bu sorun zerine dikkatle eilen M.Conant'a gre,
burada zm umudu vermeyen bir gizem bulunmaktadr.
L. Levy Bruhl tam olarak "Ama bu yapay bir bilmecedir" diye yant
lar soruyu. "Bilmeceyi dile getirirken bizimkine benzer [yani, bizim'uy-
gar" toplumlanmzm dnsel alkanlklarm tayan, bizim mantksal
ilemlerimizle tank] tek tek kafalarn bu ilemler iin bir saylama
dizgesi kurduklarn, bu dizge iin de kendi deneyimlerine en uygun
taban semi olmalar gerektiini varsayyoruz. Oysa bu saylt temel
sizdir. Gerekte saylamalar, kendilerinden ayrlmamas gereken diller
gibi, ortaklaa zihniyete bal olan toplumsal olgulardr. Her toplumda
bu zihniyet bu toplum tipine ve onun sezgilerine sk skya baldr.
Peki yleyse, belli bir tabann bir bakasndan daha "doal" olduu
nasl dnlr? "Benimsenen her tabann diye devam ediyor Levy
Bruhl, o tabana tanklk ettiimiz toplumsal bein ortaklaa tasar
mnda varlk gerekesi vardr".
Bunu anlamak iin, daha nce grdmz, saylamalann sayal,
dolaysyla hemen hemen hepten somut olduu ada "ilkel" toplum-
lara dnmemiz gerek: Saylarn somut bilgisi olmadna gre, elbette
onlarda bir saylama dizgesinden sz edilemez; hatt taban bile yok
tur. nk sol elin sere parmandan balayp sol elin parmaklarn
dan geen, sonra bilee, dirsee... karak ters srayla bedenin sa
yanndan aaya inen ve sa elin sere parmanda biten hareket
lerin ardardalnda (ekil 1.30, 1.31, 1.32) gl ya da zayf bir evre
yoktur. Bedenin 2'ye, 5'e ya da 10'a karlk gelen paras zerinde
herhangi bir baka para zerinde durduundan daha fazla durmaz.
Bundan tr, Haddon ["ilkellerce"] sylemlenen szcklerin say ad
lar deil, beden paralarnn adlan olduunu sylemekte hakldr.
Say adlan ancak dzenli bir devirlilik diziye uyum vermeye balad
zaman ortaya kar... "El kavramlannn incelenmesi bu konuda ok
reticidir. Bakn, rnein bir Dene-Dindjie (Kanada) nasl sayyor:
"Elini (hep sol) aarak, ayasn yzne evirir, sere parman
kvnr, yle der:
bir: u kvrk
ya da: u stnde
"Sonra yzk parman kvnr, yle der:
iki: yeniden kvrk
"Orta parman kvnr, ekler:
: orta kvrk
"aret parman kvnr, ba parma gstererek yle der:
drt: bundan baka yok
"Elini aar, yle der:
be: elimin stnde sral
ya da: bir el stnde
ya da yine: elim
"Yerli sol elini uzatr, parman bitiik tutar, ba parmak ile
iaret parman onlardan aynp sa elin ba parmana yaklatnr,
yle der:
alt: herbir yanda tane var
ya da: er er
"Sol elin drt parman birletirir, ayrlm sol ba parma sa
elin ba parma ile iaret parmana yaklatrr, yle der:
yedi: bir yanda drt tam daha var
ya da: tane kvrk var
ya da: herbir yanda ve ortada knt.
"Sa elin parman sol elin ayrlm ba parmana bititirir,
bylece drt parmakl iki ksm elde eder, yle der:
sekiz: drt stnde drt
ya da: herbir yanda drt
"Kvrk kalm tek parmak olan sa elin sere parman gstererek
yle der:
dokuz: aada bir tane daha var
ya da: henz bir eksik
ya da: sere parma aa yatk.
"Sonunda parmaklarm bititirip ellerini vurarak yle der yerli:
on: her iki yan dolu
ya da: saylm, bir saym.
"Sonra ayn ileme yeniden balar, yle der: bir dolu art bir ya da
bir saylm art bir; bir saym art iki; bir saylm art ..." (Petitot).
"Bylece Dene-Dindjie saymak iin ellerinin parmaklarn kullanr,
ama beli bir taban fikri hi aklna gelmez." diye yorumlar L.Levy
Bruhl. "Baka yerlerde ok sk grdmz gibi, alt ikinci birdir; yedi
ikinci ikidir; sekiz ikinci tr;... demez. Tersine, parmaklarn tket
tii ele geri dnp teki elin ba parmana iki eklemek zere par
man ayrarak, alt art tr der. Bu da unu kantlar ki, bei
sayarken, "bir eli bitirirken", drd ya da alty sayarkenkinden daha
gl bir evreyi vurgulamamtr. Dolaysyla, bu durumda ve buna
benzer son derece sk grlen baka durumlarda, sayma biiminde,
gerekletirilen hareketlerde devrelilii, yani saylar dizgesinin taban
olacak eyi bulamyoruz... [Gerekte "ilkel" zihniyet] gizemcidir, bizim
kinden baka trl ynlenmitir. ou kez varlklarn [bizim iin] en
ak olan nesnel zelliklerine ilgisizdir, gizemli zellikleri ise tersine
kafasn kurcalar. rnein, drt taban ve drtl saylama dizgesi,
drt sayal noktann "kme-says" ile bu drt noktayla benzer yan
olan drt rzgrn, drt rengin, drt hayvann... kme saysnn, sz
konusu toplumun ortaklaa tasarmlarnda ba rol oynamasndan
ileri gelebilir.6 Demek ki, ruhbilimsel bir kavrama abasyla, ellerinir
be parmayla sayan insanlarn neden bu tabam semi olabilecek
lerini anlamamz gerekmiyor. Bizim karlatmz yerde seilmi
deildi. Saylarn nemsizletii, "kme-saylann" gerek saylamanm
yerini tuttuu uzun dnemde saylarn yine de nceden varolmas gibi,
bu taban da nceden vard, "insan zihninin" say saymak iin saylan
yarattn dnmek hatadr; tersine, insanlar nce glkle ve
byk bir emekle sayar, sonra saylan say olarak dnrler.
Doal olarak, say dizisinin devirlilii kimi kez, hatt ou kez bir
elin be parmayla dzenlenmitir. Peki yleyse be tabann benim
semi insanlar niye byle snrl? Bilmiyoruz. stelik T. Dantzig'in
dndrd gibi, yakn evrelerinde kol gezen srekli tehlike
nedeniyle silhlanndan hi aynlmayan insanlar imgeleyebildiimiz
halde. Saymalar gerekirse, sa ellerini kullanarak sol elleri zerinde
saymak iin silh genellikle sol koltuk altlarna sktmyorlar (Bu
arada bu son nokta, salaklann saymak iin neden hemen hemen ev
rensel olarak sol ellerini, solaklarn da sa ellerini kullandklarn
aklamaya yardm edebilir).
uras kesin ki, saylama tabanlan insan zihnine ou kez sayma
ya da hesaba elverililikle hi ilgisi olmayan nedenlerle dayatlm, bu
da kimi kez soyut bir aritmetik kullanmn gerektirmeden olmutur.
1- 'Rakam' szcnn say szcyle ayn anlam tamadn belirtelim: rnein tek, ift ve
l "saydr"; oysa 1, 2, 3 rakamdr, yani bu kavramlar temsil eden uylamsal, izgesel imlerdir.
Dolaysyla bir "rakam" bir "sayyla" zdeletirilemez; yani, deyim yerindeyse, rakam saynn
giyebildii bir giysidir: Onun biimini karlk gelen kavramn anlamn hi deitirmeden bakala-
trabiliriz. Ksacas, say bir kavram sorunudur, oysa rakam yazmay ve saymay bilenler iin bir uy
lam iidir.
2- Konum ilkesi saylama im lerinin uyduu tek kural olmam tr. G erekte ok gelim i bir
kural -tarihin en gelimi kural- sz konusudur. Onun kefedilii alar boyunca insanlar iin
apaklktan uzak olmutur. Bu sylenen ok daha hakl olarak, insann dnebildii en soyut kav
ramlardan birine karlk gelen sfir iin de geerlidir. lerde buna yeniden dneceiz.
3- Sankrite Kuzey Hindistan'n klasik dilidir. M.. II. binin sonuna doru batdan gelen istilclarn
Ganj vadisine getirdikleri eski Hint-Avnpa dillerinden tremitir. Bu dilin (Hint-Ari beine giren)
ilk biimi bize veda metinleriyle aktarlmtr. Kesin biimi M.. V. yzyl yaknlarnda, zellikle
temel kurallarn belirlemi olan Hint gramercisi Pnini'nin yapt sayesinde olumutur. Brah-
manizmin kutsal dili olmu olan ve hl yle olan Sanskrite yalnz Hindistan'da deil, Gneydou
Asya'nn iyiden iyiye hintlemi uygarlklarnda da (Kamboya, Kampa, Cava...) kullanlr. Hindis
tan'daki kullanm amza dek yazl edebiyat dili olarak devam eder. Orada farkl dilleri konuan
bilim adamlar arasnda, edebiyat evrelerinde hl srp giden bir ba oluturur.
4- Modern Arapada ayn ekilde "bir erkek" iin raculun, "iki erkek" iin raculni, "erkekler" iin
riclun biimi kulanlr. Bu dilde "bir" ve "iki" saylarnn adlarnn sfat olduu, ama 'u 'te n
itibaren btn niceliklerin ad zellii tayan szcklerle dile getirildii de grlecektir.
(*) Amerikay ele geirmeye alan spanyol servencilere verilen spanyolca ad (ev.)
5- Bu ereve iindeki bilgileri Fransz Bilim Tarihi Kurumu Bakan Jean Dhombres'un inceliine
borluyum.
6- Bu aklama elbette tek aklama deildir. Gerekte ardarda iaret parmana, orta parmaa,
yzk parmana ve sere parmana dokunmak iin ba parma kullanarak yaplan bir saym (bu
grlmemi olsa bile) dnlebilir; ileme yeniden balandnda 5 says "yeni bir", 6 "yeni iki"...
olarak tasarlanr. Buradan 4'e uyarlanm, yani drt tabanna dayal bir dzenli dizi kar. 1. blm
de ortaya konan temel ruhbilimsel yasaya, yani saylan dolaysz alglama yetilerinin 41e snrlanm
olmasna bavurmak da baka bir aklama olabilir: Buna gre, sayma yetisini bir kez edindi mi, bir
takm insanlarn (bunu daha nce grdk) evrelerindeki nesneleri ve varlklar grsel olarak drtl
beklemelerle saymaya devam ettii varsaylabilir. Buradan da drtl bir dizi kar.
3. Blm
El, tik "Hesap Makinesi"
ok eski bir gelenee dayanan buna benzer bir yntem vardr. Dou
lkelerinde uzun zaman kullanlmtr ve bu yzyln ilk yans boyun
ca Asya'da hl olduka yaygnd.
Doulu tccarlarla mterileri arasnda gizli ticar pazarlk iin
kullanlan zel bir parmak hesab yntemi sz konusudur. Bu gizli pa
zarlklar benzeri olmayan bir dete uyarak yaplyordu; XVIII. yzy
ln nl gezgini DanimarkalI Karsten Niehbur Arabistan zerine Be
timleme adl yaptnda bunu yle yanstmtr:
"Sanrm daha nce bir yerde okumutum, diyor, birok kiinin
nnde, belirlenen fiat hi kimse bilmeksizin bir pazarl sonuca ba
lamak iin Doulularn zel bir yntemi var; hl da ou kez bu sana
t kullanyorlar. Birisi benden bu ekilde birey satn alacak diye
dm patlyordu, nk bu yntem simsara ya da aracya, adna pa
zarlk yapt kiiyi gzlerinin nnde kandrma frsat veriyordu.
iki taraf el parmaklarna ya da bitime yerlerine dokunarak istenen
eyi ve ne kadar para istendiini biribirine bildirir. Bu pazarl yap
mak iin ellerini entarilerinin eteiyle rtyorlar; bu, sanat gizemli
klmak iin deil, anlama olursa katlanlar bilmesin diye..."
a) Birimi belirtmek iin anlama yapanlardan biri tekinin iaret
parman tutuyor;
b) 2 iin iaret parma ile orta parma birlikte tutuyor;
c) 3 iin iaret parman, orta parma ve yzk parmam birlikte
tutuyor;
d) 4 iin ba parmak hari eli tutuyor;
e) 5 iin btn eli tutuyor;
f) 6 iin iki kere iaret parman, orta parma ve yzk parman
birlikte tutuyor (2 x 3);
g) 7 iin nce ba parmak hari eh, sonra iaret parman, orta par
ma ve yzk parmam birlikte tutuyor (4 + 3);
h) 8 iin iki kere ba parmak hari eh tutuyor (2 x 4);
i) 9 iin nce btn eli, sonra ba parmak hari eli tutuyor (5 + 4)
Sonra 10, 100, 1000 ya da 10 000 iin grt kiinin iaret par
man (tam tamna daha nce birim iin yapt gibi) yeniden tutu
yor; 20, 200,2000 ya da 20 000 iin (2deki gibi) iaret parma ile orta
parma birlikte tutuyor ve bu byle devam ediyor (ekil 3.4). Bu ke
sinlikle karkla yol amyor, nk iki grmecinin daha batan
aa yukar anlama iinde olduklar bir deer zerine pazarlk sz
konusu: Pazarlkdan yaklak 400 dinarlk bir fiat belirlemesini iste
yen satc, btn o gizli pazarlktan nce, yzlerin byklk sras ko
nusunda mterisiyle uyuacaktr.
K. Niehbur byle bir pazarla katlma frsat bulup bulmadn
sylemiyor, ama J.G. Lemoin bu konuda yapt bir aratrma srasn
da, bu yzyln banda, petrolyle ve inci avclaryla nl olan Basra
Krfezi blgesindeki Bahreyn adasnda bunun izlerini bulmu. te
onun birok kez Bahreyn'e gitme ve adallarla sz konusu yntemi kul
lanma frsat bulmu Parisli tccarlardan derledii bilgiler:
"Kar karya oturan iki grmeci sa ellerim biribirine veriyor.
Yaptklar iaretler gizli kalsn diye, sol elle birlemi ellerinin stn
de bir rt tutuyorlar ve pazarlk -yol at kanlmaz tartmalar
dahil- gerekten satcnn ya da alcnn azndan tek bir szck ya da
fiat ifadesi iitilmeden geiyor. Katlanlara gre, bu pazarln psikolo
jisi son derece ilgintir, nk soukkanllk kuraldr ve en kk bir
iaret grmecilerden birinin aleyhine yorumlanabilir.
Kzldeniz kylarnda, Suriye'de, Irak'ta, Arabistan'da, Hindis
tan'da, Bengal'de, in'de, Moolistan'da ve dnyann ta br ucunda,
Cezayir'de benzer pazarhk dizgeleri saptanmtr.
te "Gansu eyaletindeki inli yaamnn" gzlemcisi olan P.J.
Dolsun betimlemesine gre, in'de ve Moolistanda yirmili yllarda
hl nasl pazarlk edildiine bir rnek:
"Alc satcnn ellerini tutar. Konuurken satcnn iaret parma
n kavrar; bu demektir ki 10,100 ya da 1000 lira neriyor.
"Hayr! der teki.
"Alc bu kez iaret parma ile orta parma birlikte tutar.
| i 1 10 I 100 I 1 000 I I 6 I 60 I 600 I 6 000 I 60000~|
I r=
i | 50 I 500 I 5000
ekil 3.4- Eskiden doulu tccarlarn gizli pazarlklarda kullandklar parmak saym.
Bu dizgenin her bir elde Hindu aynn gnlerinin saysn (15 gn)
verdiini belirtelim. J.G. Lemoine'e gre rastlantsal olmayan bir a
kmadr bu: "Hindu yl (360 gn) her biri 2 "aylk ('Masas) 12 mev
simden (Nitus) oluur. Bir ay (15 gn) Ayn (Paksha) dnemlerinden
birini, sonraki ay bir baka dnemi temsil eder. Byme dnemi olan
ilk dneme Ratu, klme dnemi olan kinciye de Ketu denir. Bu bl
menin ikili oluuna bakarak, balangta (Okyanus'un alkalanndan
nce) bu iki "yz'un tek bir Varlk oluturduunu, sonradan onu Mohi-
ni'nin (Vishnu) kestiini syleyen efsaneyi deerlendirebiliriz. Gkbi-
limsel ilerlemelerle daha tam klman ve Ayn dnnn 29 gn 12
saat olan gerek sresine yaklaan 28 gnlk ay daha temel bir blme
lm olabilir" J.G. Lemoine'e gre "bu tahmin Hindistan'da ayn za
manda 28 bouma dayal saym dizgesinin grlmesiyle glenmi bu
lunmaktadr." (ekil 3.5 ve 3.8)
te yandan nceki elle saym dizgesinin slm lkelerinde hemen
hemen her yerde (Asya'da olduu kadar Kuzey Afrika'da da) grld
n belirtmek yerinde olur. Ama bu blgelerde bu dizge zellikle din
sel bir uygulamaya karlk gelir, nk Mslmanlar onu geleneksel
olarak "Allah'n 99 esiz niteliini"4 saylamak iin ya da yine namaz
dan sonra sylenen ek vgleri (subha) saymak iin kullanrlar.
Bakn saym nasl yaplyor: Her ba parman kaba etini de bir ek
lem olarak saymakta uylaarak, her elde parmaklarn bitime yerleri-
na ardarda dokunuluyor. Sol sere parmann en alt ekleminden ba-
lamyor ve yukardaki Bengal rneindeki gibi devam ediliyor, sol ba
parman en st bitime yerine dokunulunca 15 saysna, sonra da sa
elde ayn ilem yaplarak 30 saysna ulalyor. Ardndan srasyla sa
elin sere parmann, yzk parmann ve orta parmann kntla
r gz nne alnarak (ekil 3.9) ya da yeniden sa iaret parmann
ardk bitime yerine dnerek 33'e kadar saymaya devam ediliyor.
Bu ilemi kez ardarda yineleyince 99 saysna ulalyor.
ekil 3.9- Mslmanlarn Allah'n doksan dokuz niteliini saylamak iin ve namazdan
sonra sylenen ek vgleri saymak iin parmaklarn bitime yerlerini kullanlar.
ekil 3.12- Msr gmt resimlerinde morra oyunu. stte: Beni-Hasan'n mezar no: 15
(Orta mparatorluk). Bk. P.E. Newberry ASE, cilt II (1893), VII. Altta: Thebai mezar
no: 36 (Aba'nn mezar. XXVI. hanedan). Bk. Wilkinson, cilt II, s. 55 (ekil 307).[Aynca
bk. Gttingen'deki Msroloji Enstitsnde S.Schott'un fotoraf no: 9037].
Ama yksek dnemden balayarak, muharaca Mslman lkelerde
zellikle bir khinlik ayini haline geldi; bu da, dinsel gerekelerle
onun yasaklanmasna neden oldu (khinlik hem Kuranla hem Incil'le
yasaklanmtr); artk bir oyun deil yargy temsil eden nemli ve cid
d birey sz konusuydu. G.Weil'm szn ettii, khinlikle ilgili Arap
a bir incelemede unlar bulunuyor:
1) Kesmeleri her biri bir sayya balanm yldzlara karlk gelen
"dairesel evren izelgeleri" (Arapada Za'ircat al'alam).
2) Khinin sorduu soruyu yantlad ve "dairesel evren izelgele
rinin" saylan ile muharaca yoluyla elde edilen dikeli izelgelerin sa
ylan arasndaki ilikiyi verdii kabul edilen, baka saylardan olu
mu dikeli izelgeler.
l\ v j
derken nc par-
mam ayn ekilde katl-
"3 says iin nceki iki
parman yanna orta
J
! I"y /
y.A f/ yorsun." parma getiriyorsun." Yy v /
1 3 3
"Drt" derken sere par- "4 says iin sere parma- -yJji/7
mam aym yerden kald- n kaldrmak gerekiyor
^ nyorsun." (teki parmaklar demin ( i
belirtilen konumda kah- \
4 yor)." 4
ilJli "Be" derken ayn ekil- "5 says iin, yzk par- jS lJ l ^
de ikinci parma kaldn- mam da kaldrmak gere-
yorsun." kiyor." f f
5 5
t n
" "Alt" derken aym ekil-
de nc parman kal- "6 says iin yzk par- IJ
V d i r i y o r s u n , ancak yzk mam ucu el ayasnn or- ^ _ M /7
V /yj parma denen parma tasmda olacak ekilde b- 1
' sabit tutuyorsun." kl tutarken, orta par- -v J
ma kaldrmak gereki- 6
yor."
A. BRLER (devam)
" "Sekiz" derken, ayn eyi "8 says iin ayn eyi y
yzk parmayla yap zk parmayla yapmak
yorsun. gerekiyor."
B. ONLAR
(T
daki ksm ba parman trna
ucunu iaret parma ile
nn tmsei zerinden geiriliyor
edepsiz parmak (orta par (yle ki, ba parman ucu iaret
mak) arasna yerletiri parma ile orta parman kkleri
20
yorsun." arasna girmi gibi grnyor); bu
arada, orta parmak saynn gste
rilmesine hibir katkda bulunmu
yor, nk bu parman konu
mundaki deimelerin sonrakileri
gstermeye devam etmesi gereki
yor. Ba parman trnann ia
ret parmann alt boumunun
kenaryla birlemesi tek ve yalnz
bana 20 saysn dile getiriyor."
B. ONLAR (Devam)
C. YZLER VE BNLER
_ W V^/ W v -7 W U
6000 7 000 8 000 9 000 6000 7 000 8 000 9 000
iki metin daha sonra 10000'den sonraki saylarn betimini verir.
Dou betimine gre: "10 000i belirtmek iin, ba parman ucu ia
ret parmann ucuyla ve ikinci boumunun bir parasyla (iaret par
mann trna ba parman trnayla kar karya gelecek, birinin
ucu tekinin ucuyla hizah olacak ekilde) birletirilir."
te yandan, Baeda yle der; "10 000i belirtmek iin, sol eli ters e
virip, parmaklar arkaya (srtlan stne), boyuna doru yatk bir ekil
de gsn ortasna koyuyorsun."
Dolaysyla, bu noktadan itibaren ak bir farkllk var.
Bu duraktan sonraki imarlar hakknda bir fikir vermek iin son
olarak ununla devam edelim:
"20 000i belirtmek iin tamamen ak olan sol eh gsn stne ko
yuyorsun;
"30 000i belirtmek iin, ayn el, ba parmak gsn orta kemiine
dnk olmak zere, sa tarafa yan olarak konur;
"40 000 derken, ayn elini gbek ynnde aaya doru eviriyor
sun;
"50 000 derken, ayn elin ba parmam, bu parmak ayn konumda
olmak zere, gbek zerine yerletiriyorsun;
"60 000 derken, yine aaya dnk olan bu elle sol uylua dokunu
yorsun;
"70 000 derken, ayn yere, bu kez elini srt zerine evirerek doku
nuyorsun;
"80 000 derken, uyluu elinle kavnyorsun;
"90 000 iin, ba parmak reme organlanna dnk olarak, brn
tutuyorsun."
Baeda bedenin sa yannda, sa elle yeniden yaplan ayn imarla-
nn 100 000den 900 000e kadarki saylann gsterimlerini verdiini
belirterek devam ediyor ve son olarak, milyonun imannn iki elin
parmaklarn iie geirerek elde edildiini sylyor...
ekil 3.14- Eski imparatorluk dneminden bir Msr antnda zel bir parmak saym (V.
hanedan; M.. XXVI. yzyl). Sakkara'daki Mastaba D2. Bk. L.Borchardt [2], No: 1534
A, pl. 48.
ekil 3.15- M.S. I. yzyln saysal Roma tesseralan. Soldaki tesserann bir yznde 9
saysnn zel bir elle saym ilemiyle betimlenii, teki yznde Roma rakamlaryla kar
lk gelen deer bulunuyor. British Musum.
Sadaki tessera sol elinin parmaklaryla ayn saym yntemine uygun olarak 15 saysna
karlk gelen imar yapan bir adam temsil ediyor. Cabinet des Mdailles. Bibi, nat.,
Paris, Ref. Tessera no. 316. Bk. W. Frohner.
10 30 40 60
ekil 3.16
"Sultan Mahmut'un ulu eli dokuz kere dokuz art kere drttr."
(ekil 3.23).
Blgedeki baka airlerde de bir sr antrma buluruz.
rnein tranl air Enver (lm 1189 ya da 1191) kasidelerinden
birinde Ba Vezir Nizamlmlk'e hitap ederek ona hesap ilerindeki
becerisinden tr vg dzer: "ocuklarn daha parman emdii
yata, sen sol elinin sere parman oktan bkyordun"; bylece Ba
Vezirin gen yandan beri en azndan bine kadar saymay bildiini di
le getirir (ekil 3.13C). Yine, Iranl air Ebulmacit Sena'nin (lm
1160) yaamda ayn eylem iki kez yaplrsa deeri azalabilir anlamna
gelen bir zdeyii: "Sol eliyle 200u dile getiren, sa eliyle (artk) ancak
20 sayar." (ekil 3.24).
air Hakan (1106-1200):
"arkfelein dnlerini sayabilseydim, sol elimle sayardm [o ka
dar oktur]" (ekil 3.13C)
Yine:
"Gzlerinin keskin klcyla, sol elinle sayabilecein kadar (yani
yzlerce, binlerce kez) ldryorsun an".
ekil 3.20- 1130 tarihli spanyolca bir el yazmasnda ayn dizge. Katalonya (olaslkla
Santa Maria de Ripoll) kaynakl bir kodeksten aynnt. [Madrid Milli Ktphanesi. Ko
deks matritensis A 19, fol. 3V. Ref. R. Bumam; III, pl. XLIII.]
ekil 3.23- Arap-Pars daktilonomisinde
93 says sa iaret parmann trna
ba parman ikinci boumunun eklemi
ne yerletirilerek (90'nn betimi) ve orta
parma, yzk parmam, sere parma
m bkerek (3'n betimi) gsterilir, bu
da aa yukar skl bir el demektir.
93
ekil 3.28
70
9'u 7'yle arpmak iin, yine 9'da 5'e gre fazladan ka birim varsa
bir elinde o kadar parma, yani 9-5=4 parman, 7'de 5'e. gre fazla
dan ka birim varsa teki elinde de o kadar parma, yani 7-5=2 par
man katlyordu (ekil 3.34). Sonu ise iki eldeki katlanm parmak
larn toplam saysn 10'la arpp -bu (4+2) x 10 = 60' veriyordu- bu
ksm sonucu bir elin kalkk parmaklarnn teki elin kalkk parmak
laryla arpmna -yani 1 x 3 = 3'e- ekleyerek elde ediliyordu.
Buradan da u sonuca ulalyordu:
9 x 7 = (4 + 2) x 10 + (1 x 3) = 63
Eskilerin kesinlikle deneysel olarak bulmu olduklar bu somut i
lem yanlmaz: 5 ile 10 arasndaki btn saylarn arpmn abucak
gerekletirmeyi salar.
Temel cebirle kafas karmayacaklar iin, ite bunun matematiksel
dorulamas: x ile y 5 ile 10 arasnda biribiri ile arplacak iki say ol
sun. x'te 5'e gre fazladan ka birim varsa bir elde o kadar parma,
yani (x-5) parma, y'de 5'e gre fazladan ka birim varsa teki elde o
kadar parma, yani (y-5) parma katlayalm. lk eldeki ak parmak
larn says A=5 - (x-5) iken, teki eldeki ak parmaklarn says B=5 -
(y-5)'tir.
7'NN8'LE ARPIMI 8'IN 6'YLA ARPIMI
Katlama: (7-5) parmak bir elde Katlama: (8-5) parmak bir elde
(8-5) parmak teki elde (6-5) parmak teki elde
Sonu: Toplam 5 parmak katlanm bir Sonu: Toplam 4 parmak katlanm, bir
elde 3 parmak, teki elde 2 parmak kal elde 2 parmak, teki elde 4 parmak kal
kk kk
yleyse: 7 x 8 = 5 x1 0 + 3 x 2 = 56 yleyse: 8 x 6 = 4 x 1 0 + 2 x 4 = 48
ekil 3.35
ekil 3.36
ekil 3.37
1- ki yzl T ann Janus Yln, an ve Zamann Tannsyd. Roma ylnn ilk ay olan
Januarius ay ona adanmtr.
2- Ola ki, Muhammed anda Araplar gnlk saymlarnda byle yapyorlard. Gerekten,
bir hadis, yandalarna ajan 29 gn ekebileceini gstermek isteyen peygamberin bunun
iin kez ellerini ap, ncde bir parman kvrdn" anlatr. Zaten inanl ms-
Imanlar Allah'n birliini kabul ettiklerini ve slama inandklarm sylemek iin ahadet
("Tanklk") getirirken, her zaman iaret parmam kaldrrlar.
3- Bu arada Orta Dou dizgesiyle farkn belirtelim.
4- Bir hadis Allah n 99 ad olduunu syler, yani 100den bir eksik. Hepsini bilen cennete
gider.
5- Elbette bu oyun tek elle de iki elle de oynanabilir; iki elle oynanrsa, her oyuncunun sy
lemesi gereken say 1 ile 20 arasnda olur.
(*) Trkede bu oyunun ve adnn tam bir karl yok; ansiklopedilerde talyanca biimiy
le geiyor (ev.).
6- Her trl karkl nlemek iin, ince szckler tamamen bugn in Halk Cum
huriyetinde benimsenmi ve genellenmi olan pinyin dizgesine dntrlecektir (alntlar
dahil).
7- Badatl rahip Anastasios ayn ekilde bu oyunun eitli baka biimlerle ve baka
amalarla oynandn belirtiyordu:
- (Bizim "tek mi ift m i"mize benzer) bir eit kura olan, bir ya da birok eyin kiiler
arasnda pay edilmesi iin kullanlan mukaras;
- Bir mirasn pay edilmesine ya da ortaklardan oluan bir irketin krnn bltrl-
mesine yarayan msahama;
- Bir ganimetin bllmesi iin kullanlan mnahada.
8- Kpti usl elle saym zerine inceleme (Manzuma fi hisab al yad bi 1 Kibtiya).
9- Bu arada, Roma m paratorluunun saysal tesseralar zerinde bulunan deerlerin,
grnd kadaryla, 15 saysn, hibir zaman amadn belirtelim.
10- B aedann De computo... da aklad gibi, parmakla saym gerekte Ortaa Quad-
riviumunun retimindeki en ilgin aralardan birini oluturmutur. -Aritmetik, geomet
ri, gkbilim ve kuramsal mzikten oluan- Quadrivium'un -dilbilgisi, diyalektik ve retorik
ten oluan- Trivium la birlikte Ortaa eitim dzeninde Yedi zgr Sanat olutur
duunu anmsatalm.
11- Bunun karl olan ekil 93 u n eklinin (ekil 3.23) simetriini alarak elde edilir.
12- Mslman kiinin, iaret parmam kaldrp teki parmaklarm bkerek Allahn bir
liini kabul ettii, M uhammede inancm dile getirdii dua.
13- idem, 1. not.
14- 90 saysnn (Arapada: tisu n ) iki kaba etimizi belirtmek zere Umm el tisu n ("90
Ana") biiminde olduka sk bavurulan bir argo kullanm vardr. Dibil'in (lm 860) u
satrlarnda bir baka rnek daha: "Ebu Sad (el-Mahzumi) dinsizliine, dncesinin ve
inancnn zayflna karn, 90'nna kaan ylan yznden srekli olarak secde eder."
15- dem, 1. not.
16- Bu bilim ve teknik dm (kod) olarak genellikle iki rakam kullanr: ikili dizgenin 0 ve
1 imleri; bunlara da (binary digits in kaynamasyla) bits (ikiller) denir. Fizik bakmndan
bir bit ya da "ikili rakam" en kk bilgi birimidir ve biribirine kart y da biribirini
tamamlayan iki durum alabilen her dizgeyi, gsterebilir (ya da onunla gsterilebilir): iki
deerli (doru ya da yanl) mantk dizgesi; kart delme; eride geirme; bir evrimden bir
elektrik akm geirme; mknatslama;...
17- Bu eit ilem in izlerinin bugn H in distanda, ran'da, S uriye'de, S rbistan da,
Besarabya'da, Eflak'ta, Auvergne'de ve Kuzey Afrika'da da grldn belirtelim. Bu i
lemi ayn ekilde Iranl yazar Bahaettin el-Amili (M.S. 1547-1622 arasnda yaam, ran'
da ve Hindistan'da etkisi byk olmutur) ve Fransz matematiki Nicolas Chuquet (yak
lak 1445-1500) Triparty en la Science des nombres unda betimlemitir.
4. Blm
Cro-Magnon nsannn Saymanl
1 el 2 el 3 el 4 el
ekil 4.2
y 5
B-ffi * - o m x r\,|
ekil 5.4- alar boyunca kullanlm mlkiyet damgalarndan rnekler. Bu uylamsal
imler bir topluluk iindeki ok belirli kiileri gstermek zere bir kere ve hepten seili
yordu.
Bunun ne kadar byk bir yaran olduunu bir rnek gsterir bize.
J.G. Fevrier'nin anlatt uygulama Cezayirin Kabillerine ait: "Toplu
luk adna kesilen her hayvan, kii bana ya da kii bei bana eit
et paralanna blnyor. Herkes bakana zerinde damga bulunan
bir ubuk veriyor; bakan ubuklan kantnp yardmcsna uzatyor; o
da her birinin stne bir et paras koyuyor; sonra herkes gelip dam
gasn buluyor, dolaysyla payn alyor. Bu adet elbette adil bir payla
m salama amacn tayor."
Yalnz hak yaratmakla kalmayp ykmllk de douran uylam-
sal simge, (icat edilii grne baklrsa yaznn bulunmasndan nce
ki alara dayanan) mlkiyet damgas bizim bugnk imzalanmzn
habercilerinden birini oluturur. Signer (imzalamak) derken, zyaz
(otograf) olarak han ya da benzer imlerin ok eski kullanmna gn
dermede bulunuyoruz; nk bu fiil tam olarak "bir ha, bir im koy
mak" anlamna gelen Latince signare den tryor.
Bylece anlyoruz ki, mlkiyet damgas, ok eskiden okuma yazma
bilmeyenlerin saymanln oluturan saysal kertme uygulamas ile
birlikte, uzun sre okumamlarn geleneksel imzas olmutur.
Ama imza demek szleme demektir: Bu teknik ayn ekilde sk sk
her eit anlamay gvence altna almak iin kullanlmtr.
Kant: Bu kullanm XVIII. yzyl Rusya'snn eremisleri ile uva-
lannda dn para verme ilerinde geerliydi.
Uzunlamasna yarlm bir kertmenin iki yansna, alnan bor para
birimi olarak ne kadar ediyorsa o kadar izgi, kertik ya da arp ayn
anda konuyordu. Szleme yapan iki kiiden her biri bunlardan birini
alyor, zerine imza olarak kendi mlkiyet damgasn kazyordu (ekil
5.4). Sonra bir ya da iki tank iki tahta parasna da kendi damgalan
n koyuyor, bylece anlamann uygunluunu ve tamln belgeliyor
du. Ardndan, iki taraf kertmelerini biribiriyle deiiyordu. Bunlann
bizdeki en sk yazl borlanma szlemeleri kadar hukuksal deeri
vard onlarda: Szleme yapanlardan birinin hile yoluyla anlalan pa
ra miktarm deitirmesi olanakszdr, nk para miktannn "kertme
rakamlan" olarak belirtilii iki tahta parasmda da tam tamna ayn
dr; borlunun borcunu yadsmas da olanakszdr, nk artk alacak
lda bulunan kertme zerine kendi mlkiyet damgasn kazmtr.
A. Conrady'ye gre, in'de de kertikli ubuklar uzun sre ilkel ba
t, uzlama, anlama biimini oluturmutur. Bunlarn yerini tam
anlamyla "yazl anlatmlara" brakmas ancak yaznn ortaya kn
dan sonradr. ince yaz buna tanktr: Szleme szcne verilen e
kil, zgn anlam kertikli ubuk ve bak olan iki imin birletirilmesiy
le oluturulmu bir ideogramdr (ekil 5.5).
Araplarda (ya da onlann atalannda) ola ki ayn adet vard; nk
dillerinde buna benzer bir etimoloji bulunuyor: Farada fiilinin kkeni
hem "(aa zerinde) kertikler amak" anlamm hem de "(bir szleme
ye ya da mirasa uygun olarak) birine hissesini vermek" anlamm tar.
ubuklann teslim belgesi olarak kullanld lkemizde de ayn det
vardr: Bunlar uzun sre bir ya da birok maln gerekten teslim edildii
ni belgelemeyi salamtr. (I. Napolon zamannda kanlan) ok cidd
Yurttalk Yasas da 1333. maddede bunu belirler: "rnekleriyle balant
l kertmeler, onlar teslim ettikleri ya da teslim aldklar mallan ayrntl
olarak belgelemek iin kullanan kiiler arasnda verilmi sz yerine geer.
J& 7 ekil 5.5
1- Burada kertmenin yasaklama iareti olarak kullanm sz konusu. Uyan iareti olarak benzer bir
kullanm daha varm; J. Harmand ayn yerde "kolerann knp geirdii btn kylerde" bunun var
lndan sz ediyor.
2- ngilizce tally szc hem "kertik", "kertikli tahta paras" hem de "uydurmak", "uyumak", "uy
gun dmek" demektir. Tallyman szc ise, tam tamna "veresiye satan satc" anlamna gelir.
i
6. Blm
Sicimden Saylar
Saymay bilen insan anda el, saymn ve hesabn ilk somut deste
i olmu ise de, saysal kavramn kaydedilmesinin geici bir biimini
oluturmutur yalnzca: El, saylan grsel olarak betimleme gereksini
mini pek iyi karlyordu, ama onlan bellee geirme gereini kesinlik
le karlamyordu.
Farkl toplumlar arasnda iletiimin artmasyla ve zanaatin, tica
retin gelimesinden tr, henz "yazmay" bilmeyen ve mallannm
dkmn tutmak, ktisad etkinliklerinin durumunu denetlemek is
teyen insanolu kendini yeni bir sorunla kar karya bulmutur:
Saymlarn sonular kalc bir biimde nasl saklanr?
Doal donanmnda bu gereksinimi giderecek hibirey bulamad
iin de, bir kez daha yaratn bir aba gstermek zorunda kalmtr.
XVI. yzyln banda, Ispanyol conquistadorlan Pizarro'nun yneti
minde Gney Amerika'ya ktklarnda, kuzeyden gneye yaklak
4000 kilometreye yaylan, yaklak yz milyon hektarlk bir alan kap
layan1, bugnk Bolivya, Ekvador ve Peru'nun topraklann iine alan
koca bir imparatorluk buldular. Bu ada -kaynaklan XII. yzyln ba
na kadar giden- nka Uygarl doruk noktasna ulamt. Bu yk
sek kltr derecesi ve bu gelimilik, Inkalarm ne tekerlei, ne bir ta
t hayvana ektirmeyi, ne de szcn tam anlamyla yazy bildikle
rini grnce daha da artc olur.
Bununla birlikte bu baary, Inkalarm, olduka karmak ve ok
gelimi bir dml sicim dizgesi kullanmalan sayesinde, kesin ar
ivler tutmaktaki baarsyla aklamak olanakl. Kipu denen ("d
m" anlamnda Inkaca bir szckten geliyor) bu let yaklak iki
ayak uzunluunda bir ana sicimden oluuyor, bu sicime eitli renkler
de, daha ince ve birka bek halinde birletirilen ipler dmleniyor
du; bu sarkan ipler farkl trden dmlerle, dzenli aralklarla ba
lanyordu (ekil 6.1).
ekil 6.1- Bir Peru kipusu.
says demek ki onlu bir dzene karlk gelmiyor: rnein alt dm,
bir, iki, ya da drt sicim zerine atlm olmalarna gre, 6, 60, 600
ya da 6000 deerini temsil ediyor (ekil 6.7).
Bunlar ilgin dizgeler, ama yine de nkalara ya da Gney Amerika
halklarna zg deil yalnzca. Dml sicimlerin kullanm gerekte
eitli blgelerde Eskian en eski dnemlerinden beri grlr.
Herodotos (M.. 485-425) Pers Kral I. Darius'un (M.. 522-486) bir
asker sefer srasnda geri blgeleri iin hayat nem tayan stratejik
bir kprnn korunmasn nasl balak Yunanl askerlere verdiini
EKL 6.6- Geen yzylda Peru'nun yksek yaylalarndaki obanlarn hayvanlarnn
saymn yapmak iin kipu kullanm.
1)A demeti (beyaz sicimler): Kkba hayvanlarn dkm. AI = 254 koyun; A2 = 36 ku
zu; As = 300 kei; A4 = 40 kei yavrusu; As = 244 marya; As = toplam = 874 koyun ve kei.
2) B demeti (yeil sicimler): Srlarn dkm. Bj = 203 boa; B2 = 350 samal inek; B3
= 235 ksr inek; B4 = toplam = 788.
*P =Q ^cs*
ekil 6.9- XIX. yzyln sonunda Alman deirmencilerinin frnclarla yaptklar anla
malar iin dml sicimleri kullan (buradaki, Baden'de kullanlan yntem).
YHWH mrv
5 6 5 10 26
Yehova
yhw h
nrp
5 6 5 10 39
EHAD 4 8 1
Yehova birdir
TAL ?ta
30 9 39
sabah iyi
ekil 6.10- Yahudi duasnn
aln balan ve saa. ekil 6.11:
1- Fransa, Belika, Lksemburg, Hollanda, svire ve talyann toplam yzlmne denk yzl
m.
2- Yahudilerin aln balan (ya da tefilim), kutsal metinleri, zellikle de ema srael'i ("Dinle srail),
Yahudi halknn inan ifadesini ieren parmen eritlerdir. Bu eritler kk kutular iinde durur
ve kaylarla belli bir biimde sabitlenmitir. ndeki kk kutunun d yznde branice in harfi
vardr; ba kay Dalet harfi ve sol kol (yrek kolu) biiminde Yool uslyle dmlenmitir: Bu,
kiinin kendi zerinde "Hereye Gc Yeten anlamna gelen tannsal nitelii, aday adn olutur
masdr..
3- Kken olarak Ispanya'y gsteren branice sefarad szc bugn btn Akdeniz Yahudiliine ve
genileyerek btn dou Yahudiliine karlk gelir. Akenazi szc (tam tamma "Almanya")
bugn btn Orta Avrupa Yahudiliini gpsterir,
4- Yahudi geleneinde YHWH ad "Tann'nn tek ve gerek ad olarak grlr, bu adn Tann'nn n-
cesiz sonrasz zelliini ierdii kabul edilir.
7. Blm
Say, Deer, Para
1- Eski Ahit'te ekel bizim grammzla 11,4 grama denk olan bir arlk olarak belirlenmitir.
2- G. Maspero bugn daha doru okumayla yerini deben'e brakm olan tabnu terimini kullanyor.
3- Bundan sonra betimlenen kimi sahneler tpk basmn ekil 7.5'te greceiniz, Eski mparatorluk
tarihli bir Msr gmt resminden alnmtr.
4- inde bugnk anlamda "paramn bilinen ilk kullanm, yle grnyor ki, ayn dneme, M..
VII. ya da VI. yzyla (ya da Bat Zhulan hanedan dnemine) rastlyor.
A ^ I ' ; t Ne olduysa o zaman oldu!
Tanr alak gnll bendenizin
o gnnn tamamen
tekiler gibi olmasn istemedi.
, O gn rencileri Georges Ifraha
yantlayamad u soruyu
sormulard;
Efendim, rakamlar nereden geliyor? i
Sfn kim icat etti?
Gerekten,
nereden geliyordu rakamlar?
Bu allm simgeler
bize yle ak geliyordu "ki,
onlan bir tanrnn ya da
bir uygarlk kahramannn
eksiksiz bir armaan olarak
birdenbire ortaya km sanyorduk.
Byle balad Ifrahn serveni
ve 20 yllk bir almadan sonra
Fransada geen yl
, byk yanklar uyandran,
en ok satlan kitaplar arasna giren
"Rakamlarn Evrensel Tarihi
adl esiz bir yapt ortaya kt.
Bu kitab Trk okuruna sunarken,
rakamiann binlerce yllk serveninin
pek ok kiinin
- - ilgisini ekeceini umuyoruz.
ISBN 975-403-027-8
A.
Fiyatt TL- (KDV DAHL)