Mehmet Tezcan - Ki̇oni̇t - Son

Kionit / Kidarit, Hna / Akhun ve Eftalitler
Dr. Mehmet TEZCAN*

M.S. I. yy.da bugnk zbekistan, Tacikistan ve Afganistan
sahalarnda kurulmu ve peyderpey btn Kuzey Hindistan iine alacak ve
Dou Trkistann da bir ksmn ihtiva edecek derece genilemi olan
Kuanlar, M. S. III. yy.a kadar istiklllerini korumakla birlikte, bu yzyln
balarnda randaki Sasan mparatorluunun siys nfuzu altna girdiler;
IV. yy.da ise kuzey ve doudan gelen yeni gebe boylarn saldrlar
neticesinde yerlerini bunlara brakmak zorunda kaldlar. IV. yy. ortalarndan
itibaren birbirini takiben blgeye gelecek olan bu gebe boylarn ilki, gerek
in, Hind ve ran kaynaklarnda, gerekse Bat kaynaklarnda muhtelif
isimlerle (Kionit / Hionit, Kidarit, Hna vs.) anlan Hunlar, ikincisi ise
Eftalitlerdir. F. Grenetnin de belirttii zere, Orta-Asyann ve Kuzeybat
Hindistann btn bir V. yy.n ve VI. yy.n da ilk te ikilik zamann iine
alan ve Hind ktas asndan da ok nemli olan bu dnem, btn
hretine ramen, kaynaklarn yetersizlii sebebiyle ok az bilinmektedir.
Hatta baz Batl tarihiler bunu, Avrupann ada Karanlk a gibi
dnmlerdir.1
Biz bu almamzda, yeni buluntular ve yeni yorumlar nda Hind
ktasnn bu iki asrlk dnemine k tutmaya alacaz.
1. Kionit (Hionit) / Kidarit ve Hnalar / Akhunlar
M.S. IV. yy. ortalarndan itibaren Bat Trkistan ve Dou ran
sahasna yeni gelen ve in kaynaklarna gre Yuezhilarn** Byk (Da
Yuezhi) veya Kk (Xiao) Yuezhi koluna mensup (Weishuya gre)
olduklar ifade edilen g dalgasna, sonraki dnem kaynaklar Juduoluo2 ;
Grek kaynaklar Kidarit Hunlar (veya, Kidarit olan Hunlar) ( Hunnoi
Kidaritai),3 Latin kayna Ammianus Marcellinus ise Kionit ismini
vermektedir;4 Ermeni kaynaklar ise bunlar hl Kuan veya Honk
*
Yrd. Do. Dr., Karadeniz Teknik niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm, 61080
Trabzon TURKIYE. E-mail: tezcanm@isbank.net.tr
1
Grenet 2002: 203 (bu makaleyi bana temin etme ltfunda bulunan yazara mteekkirim).
**
Bu yazda, ince kelimelerin imlasnda Wade-Giles yerine Pinyin Sistemi kullanlmtr.
2
Grenet 2002: 205.
3
Compareti 2002: 375; Aman ur Rahman vd. 2006: 127 (bu makaleyi bana temin eden
meslektam M.Comparetiye ok teekkr derim).
4
Golden 2002: 64. Hionit isminin ilk gzkt kaynak, 356 yl hadiseleri mnasebetiyle
4 Hindistan Trk Tarihi Aratrmalar / The Journal of Indo-Turcica
ismiyle anmaktadrlar. Gerekten bir in kaydnda da onlarn ismi Juchang

(yani, Kuanlar) diye gemektedir. Gandhara blgesinde zerinde Kidara
ismini tayan sikkelerde, Kidara iin Kuan-ah nvan grlmektedir.
Yeni bulunmu ve 2004 ylnda Aman ur Rahman tarafndan slamabadda
yaynlanm olan Kidarit dnemine ait sanlan bir bir kil mhr zerinde de
koano ao (Kuan-ah) nvan okunabiliyor.5 yle anlalyor ki Sodlar
da Hindlileri de tanyan inliler, Kidaritlere nce Hunlar, sonra da Kuanlar
ismini vermilerdi.6 Kidara isimli bir hkmdarla ilgili Weishuda geen ilk
zikir, 424-451 yllarna aittir.7 Birok bilgin, liderleri olan Chidolo
(Kidara)dan dolay Kidariti bir Slle ad, Kionit ve Hun / Hna tabirlerini
ise bu halkn genel bir etnik ismi olarak kabul ederek, Kionitlerin de aslnda
Kidaritler olduklar grn ileri srmekte;8 ancak, bizim Eftalit diye
isimlendirdiimiz daha sonraki gebe grup ile Kidaritler arasnda kesin bir
ayrm yapmaktadrlar.9
Kionit, Akhun ve Eftalitler arasndaki ilikiye gelince, bugn Kionitler
ile 350 yllarnda Sodianay ele geiren Akhunlarn ayn kavim olduu
eklinde yeni bir gr vardr.10 Ak Hun veya Batdaki tabirle White
Huns ( Levkoi Ounnoi) tabiri ise ilk defa Procopiusun kulland ve
Hunlarn d grnleri dikkate alnarak sylenen bir ibareye
dayanmaktadr ki Procopiusun bununla Eftalitleri kastettii grlyor.11
Eftalit konusunda ise R. Ghirshman, Byk Bundahindeki bir metni,
Kavadn olu Anuag-ruvan Husrov (Husrev Anuirvan), ranahra
srekli saldrlarda bulunan Hionlar kovdu, geitleri kapatt ve ranahr
korkudan hals eyledi eklinde tercme etmitir ki burada Eftalitlerden
bahsedildii gayet aktr.12 Yine Ghirshman, bir Eftalit paras zerindeki
ibareyi Akuna aho Hiono yani Kionit (halknn) kral Akun okuduktan
sonra13 bunun bir idareci ad ve HIONOnun da Eftalitlerin ismi olduu
Ammianus Marcellinus (XVI.9.4)dur. Bk. http://www.bibliothecapersica.com/articles/

v12f2/v12f2036.html; Harmatta 1990: 89-90.
5
Aman ur Rahman vd. 2006: 125-126.
6
Aman ur Rahman vd. 2006: 127.
7
Grenet 2002: 205.
8
Ambartsumyan 2002: 63 (Bu metni bana gnderen Prof. V. Nikonorov ve
A.Ambartsumyana teekkr ederim).
9
Zeimal 1996: 119.
10
Kyzlasov 1996: 317.
11
Stein 1905: 10; Grignaschi 1979: 86; lyasov 2004: 122.
12
Bk. Ambartsumian 2001 (Henz yaynlanmam olan bu bildiri metnini bana gnderme
nezaketinde bulunan yazara mteekkirim).
13
Bk. Ghirshman 1948: 13, fig. 9. Maamafih Ghirshmann bu okuyuu bugn birok
A. Tezcan / Kionit / Kidarit, Hna / Akhun ve Eftalitler 5
zerinde durmutur.14 Ancak gerek R. Gbl, gerekse ondan sonraki baz

aratrclar, bu Akun ve Okno (Akun) gibi okuyular
benimsememilerdir. Gble gre bu okuyu hataldr ve burada, Alhon
(ALXONO) hkmdar Khingilaya bir atf vardr.15
Ksaca Alxon / Alhon / Alhun konusuna dnecek olursak, bu konu
Hnalarla ve Hionitlerle dorudan alkal olduu kadar Eftalit meselesini de
yakndan ilgilendirmektedir. Vaktiyle Gbl tarafndan yaplan bir okumaya
dayanan Alhon okuyuu, imdi nmizmat, epigraf ve tarihi ou aratrc
tarafndan da kabul grmektedir. Sikkeler zerindeki almalar ile tannan
M. Mitchiner, hionit ismlendirmesinin, Eftalit slale ismi olan alhon
kelimesinin Ammianus tarafndan Latinletirilmi ekli ve dolaysyla Alhon
ile Hionitin eanlaml kelimeler olduklarn belirtmektedir.16 Aada ayrca
temas edilecei zere, Hint, ran ve Grek kaynaklarndaki baz tabirlerle de
desteklenen Alhonlarn varl, Ermeni Corafyasndaki Alhon ve Walhon
ile de kuvvetlenmi durumdadr. Orada, 34. lke olan Scythiada yer alan 43
kavim saylrken Eftalitlerin yan sra Alhonlar ve Walhonlar da
zikredilmektedir.17 Aman ur Rahman, F. Grenet ve N. Sims-Williamsn
grlerine gre buradaki Valxon (Wal Hon), r / l deimesi neticesi War
Honlar (Ouarchonitai) ile alkal olabilecei gibi, Alhon, yani Al Hunlar
(Kzl Hun)la da ilgili olabilir.18
lk olarak eski Perslerin kutsal Avesta metinlerinde yedi kez Hiyaona
eklinde zikredilen ve Hun19 ile dorudan ilikili olduu grlen Hnalar,20
daha sonraki metinlerde de gemektedir. Hyaona kelimesi ile Kionitler ve
onlarn lkesi arasnda da bir ayniletirme zaten yaplmtr.21 Baz bilginler,
Hionit (Latince okluk eki ile: Chionitae) ve Hun (Ounnoi) isimlerinin, Orta
Pers dilindeki Xion kelimesinden geldii ve bunun da hyaona kelimesine
kadar uzand grndedirler.22 G e r e k I n d o -ran, gerekse Grek
aratrc tarafndan kabul edilmemektedir. Ayrca bk. Akbulut 2002: 277.

14
Akbulut 1984: 76.
15
Bk. Gbl 1967 / I: 218-219; II: 143; Ambartsumian 2001.
16
Bk. lyasov 2004: 126, n. 46.
17
Bk. Hewsen 1992: 75, 237.
18
Aman ur Rahman vd. 2006: 128.
19
Hun, Xyn ve dier benzer tabirlerin Doulu ve Batl muhtelif kaynaklardaki ekilleri
hakknda bk. Parlato 1996: 555, n. 1 ve 556.
20
Avesta metinlerindeki kaytlar ve tercmeleri hakknda bk. Ambartsumyan 2002: 35-43.
21
Hyaona kelimesi ve sonraki benzer tabirler konusunda bk. Parlato 1996: 556-559;
Ambartsumyan 2002: 52-53.
22
Parlato 1996: 559, 564 (antik ekli hyaona, Orta-Pers ekli hyn); Ambartsumyan 2001:
kaynaklarnda grld kadaryla Hionitlerin ve dolaysyla Eftalitlerin, Ak

ve Kzl olarak ikiye ayrldklar, ayrca, Hindistan blgesindekilerden bir
blnn ise Kara Hiyon (Hun) olarak isimlendirilmi olduu tahmin
ediliyor.23 Orta Fars dnemi ran, Bizans (Grek) ve Hind kaynaklar
Eftalitlerden Ounnoi,24 vta Ha / Sita Huna / Spd Xyn (Camasp-
namak, 96) (Ak Hun)25 v e Hara (Kara?) Huna / Orta Farsada Karmir
Xyon (Bizans kayna Theophanes Byzantiosda: Kermihiones) ( Alxon:
Krmz / Al-Hun) olarak bahsetmektedir.26 Burada, eski in ve Trk
geleneine gre, Gney ynnn Krmz, Bat ynnn ise Ak renk ile ifade
edilmesinden dolay, bu Hunlarn ana Hun kitlesinin Gney ve Bat
blgesinde bulunmalarna gre verilmi bir isim olmas da akla gelebilecei
gibi, Ak Hun, Al / Kzl Hun ve Kara Hun gibi bir isimlendirme de
dnlebilir. Daha sonraki Eftalitleri Trk meneli gsterme
eyilimlerinin temelinde de zannmzca bu yatmaktadr.
Hna ismi Hind kaynaklarnda ilk defa olarak, Skandaguptann bir
kitabesinde bizzat onun devrinde (448-466) gemektedir. 27 H i n d
kitabelerinde Kionitler ile Eftalitler arasnda hi bir ayrm yaplmamas ve
her ikisine de Hna adnn verilmesine ramen Hyon, Kionit, Hyonae
isimlerinin yansra, Kidara (Chidolo) isimli liderlerinden dolay kendilerine
Kidarit denilen topluluun da aslnda Hun, daha dorusu Akhun olduklar,
V. yy. ortalarnda blgeye gelen Eftalitlerin bu Akhunlara son verdikleri
dnlebilir. lim leminde, tahminen 430-477 yllarn ihtiva eden bu
dneme genellikle Kidara Kuanlar veya Kidaritler ad verilir. Son
zamanlarda bu kronoloji, Grenet tarafndan biraz deitirilerek, 420
tarihlerinden 467 tarihine kadar Toharistandaki dnem Kidaritler dnemi
Hyon > Chionitae; Chionitae > Ounnoi; Hyon > Ounnoi.

23
Bk. Grignaschi 1979: 87; Parlato 1996: 560. Bahman Yatda ise: xarmra hayn ve spid
hayn.
24
Enoki, Bizansl mellif Priscusa atfen 530 (?) yl hadisesi mnasebetiyle Ak Hunlarn
Levkoi ounnoi yani Ak Hunlar olarak isimlendirildiini kaydetmektedir (Enoki 1959:
16). Ancak Priscusun eseri VI. yy. ihtiva etmedii gibi, Greke metninde byle bir
ibareye de rastlayamadk. Szkonusu metinde Eftalitlerden deil zaten Kidarit Hunlar
(Ounnoi oi Kidaritai)ndan bahsedilmektedir. Bk. Blockley 1983: 348-349; Parlato 1996:
559.
25
Ambartsumian 2001; lyasov 2004: 122.
26
Enoki 1959: 16; Litvinsky 1996: 136; Dani vd. 1996: 169; Parlato 1996: 558-560; Sinor
2000: 404; Ambartsumian 2001; Golden 2002: 65; Ambartsumyan 2002: 63-64;
http://www.bibliothecapersica.com/articles/v12f2/v12f2036.html
27
27 Stein 1905: 14.
olarak tesbit edilmitir.28 Kidaritler, batdan gelmemilerdi; Bei Tianzhu

(Pencabn kuzey-batsndaki blge) mntkasn istila etmek zere
kuvvetlerini gneye gndererek ve Gandhara kuzeyinde bulunan Be beylii
kendilerine balamak iin Da Shan (Byk Dalar) gneye doru aarak
kuzeyden gelmilerdi.29 Onlara hl Kuan veya Da Yuezhi denilmesinin
sebebi ise, onlarn, bu blgede daha nce kurulmu olan Kuan Devletinin
halefi olduklar iddialarndan dolaydr ve bu tabir de bu durumda coraf bir
isimlendirme olmaktadr.
Sasan hkmdar II. apuhr dneminde, mparatorluun Dou
blgelerinden yeni gebe gruplarn blgeye geldiinden bahseden Latin
kayna Ammianus Marcellinusun kaydna gre (XVI, 9.4), bunlar, 356
ylnda imdiki Suriye blgesinde Sasanlerin mttefiki olarak
savamlardr.30 II. apuhr ile yaplan anlama neticesi 359 ylnda Amida
(Diyarbakr) surlar nnde Romallarla yaplan savata da Sasan ordusu
saflar arasnda ilk hkmdarlar Grumbates nderliinde, Sasan vassal
olan Kionitlerin de bulunduu yine Ammianusun kaydndan (XIX,1-2.6)
anlalmaktadr.31 Kionitlerin Zonaras ve Ammianusa gre, 350 yllarna
doru Bactriada grnmeye baladklar, in kaynaklarna gre de bu
sralarda Sute (Sodiana), yani Maverannehir blgesinin gebelerce istila
edildii anlalyor.
Bu mnasebetle Hun ismi, Dou ran topraklarnda ilk defa
grlmektedir.32 Sod blgesi hkmdarn ldrerek Sodianaya hakim
olan ve Sod metinlerinde Hn / Hn eklinde zikredilen bu Hunlarn,
fizik grnmlerindeki farkllk ve V. yy.da Sod ve Toharistan iine alan
bir Kionit Devleti olmad iin Hind kaynaklarnn Hna olarak
zikrettikleri Kionitler olamayacaklar hakknda da grler vardr.33 in
kaynaklarnda Chidolo (Kidara) olarak geen bir liderin nderliindeki yeni
bir istilac grubun ise, belki de Bactriadaki Sasan valilerinin yol
28
Bk. Grenet 2002: 220-221deki Kronoloji Tablosu. Ayrca bk. Aman ur Rahman vd. 2006:
126.
29
Kuwayama 1999: 38 (Bu makaleyi temin etmede bana yardmc olan P. Callieri ile T.
Osawaya mteekkirim).
30
30 Ammianus Marcellinus 1963: 242-243.
31
Ammianus Marcellinus 1963: 471-479; Sundermann 1996a: 473. Bu sava ve Grumbates
ile Kionitlerin faaliyetleri hakknda ayrca bk. Nikonorov 1997: 60-61.
32
Frye 1984: 345.
33
Marshak-Negmatov 1996: 234. Bununla beraber, Marak, V. yy.da Sodianada gebe
meneli bir sllenin mevcut olabilecei ihtimalini de reddetmemektedir. Bk. Marshak -
Negmatov 1996: 235.
gstermesiyle 360-375 yllarna doru gneye, Kuzey Hindistana ynelerek

bu blgeyi istila ettikleri grlyor. Kidara da muhtemelen bu Kionitlere
mensuptu.34
Kidaritlerin IV. yy.n ikinci yarsndan nceki tarihleri hakknda
hibir ey bilinmemektedir; bunlarn tahminen 300 ylna doru Kangju yani
Mveran-nehir blgesini fethettikleri, daha sonra Doudan yeni gelen
Eftalit saldrs neticesinde de Amu-derya gneyine geerek Sasanlerle
savatklar ileri srlmtr.35
Yaklak bir asr kadar blgeye hakim olan Kidaritler, Persepoliste II.
apuhr zamanna ait bir Sasan kitabesinde Kabil blgesi 328-368 yllar
aras iin artk zikredilmediine gre,36 burasn da idareleri altna almlar,
Sasanlerle sk sk atmalara girimilerdi. Sikkelerindeki isimlendirmeye
gre Kidara adl gl bir liderin idaresindeki Kidaritler, 370-390 yllar
arasnda Bactriadaki Sasan idaresini tahrip etmi olmaldrlar. Bunlarn asl
hakimiyet blgesi, imdi Kuzey Afganistan ile Gney zbekistan ve
Tacikistan sahasnda kalan Toharistan blgesiydi ve devletin bakenti ise
Belhe tekabl eden ve Priscusda Balaam ehri olarak zikredilen
Yingjianshi idi.37 Kidara, muhtemelen 390 ila 410 yllar arasndaki bir
tarihte Hinduku Sradalarn gneye doru geerek Peaver dhil
Gandhara kuzeyindeki baz sahalar ele geirdi: Hindukuun gney ve
kuzeyindeki sahalar, Gandhara dhil hakimiyet altna ald.38 Kemir blgesi
de tahminen 400-410 yllarndan beri onun hakimiyet alan ierisindeydi.39
Kidarann olu ise, imdiki Peaver yaknlarndaki bir ehirde ikamet
ediyordu.
Sasaniler, 400l yllara doru kuzeyden yeni bir gebe grubun,
Eftalitlerin geliiyle Douda meydana gelen kargaalk ortamndan
faydalanarak 442 ylndan itibaren II. Yezdigerd ((439-457) zamannda eski
Kuanah topraklarna kar saldrya getiler. Ancak, onlarn Doudaki
rakiplerinin Hionitler mi, yoksa Eftalitler mi olduu tam belli deildir, ama
bunlarn Kidaritler olduu eklinde grler de vardr. Kidaritler elindeki
yerleri almaa balayan Sasaniler, 450 ylnda Talekan zaptettiler. Zaman
zaman Kidaritlerin stnl ele almalarna ve II. Yezdigerde hara
34
Sundermann 1996a: 473.
35
Sinor 2000: 401.
36
Frye 1984: 346. 4
37
Zeimal 1996: 121-122.
38
Nikonorov 1997: 10-11.
39
Dani vd. 1996: 167.
vermei reddetmelerine ramen, 457-459 yllar arasndaki i sava

sonrasnda Peroz (457/459-484), yeni gelen ve 450 yllarna doru
gzkmee balayan Eftalitlerin yardmn salad ve bu yardm
karlnda Merv dousundaki topraklar ve Talekan onlara verdi.40 460
yllarnda Sasanilerle yeniden balayan sava vesilesiyle Balaam (Belh)
ehrinin hl Kidaritler elinde bulunduu, bu dnemdeki Kidaritlerin ikinci
hkmdarnn ise Kunkhas / Kungkhas, Kounkhas / Kougkhas (belki de Xun-
qan: Hunlarn hkmdar anlamna 41 ) adn veya nvann tad
biliniyor.42 K unkhas ile Peroz arasnda devam eden savalar, yine
Eftalitlerin yardmyla Sasaniler lehine dnd ve 467 ylnda Balaam ehri
ele geirilince43 Kidaritler Toharistan hakimiyetini kaybederek Gandhara
blgesine ekilmek zorunda kaldlar.
Kuanlarn Kuzey Hindistandaki hakimiyetlerinin sona ermesi ile
blgede yeni ortaya kan Gupta Devleti, IV. yy. ortalarna doru bilhassa I.
Chandragupta (319/320-335/350) zamannda glenmee balamt. Halefi
olan Samudragupta (350-375)nn, Daivaputra ahi ahanuahi nvann
kullandna ve haleflerinin, Sakalar zerine seferlerde bulunduklarna
baklrsa, onlar aka Kuanlarn ve Sonraki Kuanlarn varisi olma
iddiasnda idiler.44 Kidaritlerin V. yy.n ortalarnda bile Pencap blgesinin
orta ve bat ksmlarn ellerinde tuttuklar, Gupta hkmdar I. Kumaragupta
(413/415-454/455) ile alkal hadiselerle ilgili kitabelerden anlalmaktadr.
Kumaragupta, 454-455 saltanat ylnda bir Hun saldrsna da maruz
kalmt.45 Bu hkmdar devrinde balayan atmalar, halefi Skandagupta
(454/5-467) dneminde artarak devam etti; ancak gerek 457 tarihli
Junagadh, gerek 460-461 tarihli Kahaum kitabelerinde, gerekse ona aid
sikkelerde Skandaguptann Hnalar veya Mlechchalar zerindeki
baarlarndan bahsedilse de Kidaritler, hl Bat Pencapta hakim
bulunuyorlard.46 Kidarit Devletinin Gandhara ve Pencapdaki hakimiyetine
son veren, Guptalar deil, V. yy. sonlarnda aralarndaki sava yeniden
40
Ambartsumian 2001.
41
Bk. Grenet 2002: 209. Grenetye gre, bu, gen Hun prensinin ad deil nvanyd. 2004
ylnda Aman ur Rahman tarafndan yaynlanm olan Kidarit dnemine ait kil mhr
zerinde, Hunlarn Kral (uonano ao) ifadeleri okunuyor. Bu konuda bk. Aman ur
Rahman vd. 2006: 125-127.
42
Blockley 1981: 54-55; Blockley 1983: 349.
43
Ahmetbeyolu 1995: 67-68, 72.
44
Chakrabarti 1996: 185-187.
45
46
Zeimal 1996: 123-124.
balayan Eftalitler olmutur. II. Yezdigerd zamannda Kidarit Hunlar

blgesine srekli saldrlarda bulunan Sasaniler karsnda 450 ylna doru
Bactria blgesini Eftalitlere terk ederek batya doru hareket etmek zorunda
kalan Kidaritler, 467 (veya 468) ylna doru da Sasani hkmdar Peroz
tarafndan kesin olarak imha edilmilerdir. 47 Bylece, Toharistanda 420-467
yllar arasndaki Kidarit dnemi sona ermitir.
V. yy.n ikinci yarsndan itibaren artk Eftalitlerin ismi
zikredilmektedir. R. Ghirshmann, paralar zerindeki bir kelimeyi
H(e)pt(a)la ve Hapatala olarak okumasn yanl kabul eden R. Gbl, bu
yeni grubu, paralarndaki Kionit-Kidarit ifadesine gre ran Hunlar
olarak isimlendirmekte, paralarnda grd bir ibareyi Alhono eklinde
okuyarak48 ve bilhassa Kapisa (Begram) blgesinin Khigila (430-490),
Torama (490-515) ve Mihirakula (515-528) zamanlarnda Alhonlara ait
olmas sebebiyle bunlar Alhon paras olarak kabul ederek ounu d a
Khigilaya atfetmektedir.49
in kaynaklarnn, altn ve gm paralar olduunu syledikleri
Kidarit dnemine ait altn, gm ve bakr ok sayda para bulunmutur.
Bunlar genellikle yerli paralarn taklidi eklinde olup, bazlarnda, Kidaraya
iaret etmek zere Sodca Kydr kelimesi; Toharistanda baslan paralarnda
Bactria dili50 ile Bago Kidara Vazurka Koano ao, Kuanlarn Byk
Kral nvann kullandklar grlmektedir;51 bu nvan bile onlarn Kuan
mparatorluunun varisi olduklar iddiasnda bulunduklarn
gstermektedir.52 Sodianada ilk grnlerini aklayan erken Sod
47
Nikonorov 1997: 11.
48
Ambartsumyan 2002: 63. Bactria paralar zerindeki hono, hiono, alhono ve alhono
hdeo (Alhonlarn hkmdar) gibi dier tabirler hakknda bk. lyasov 2004: 122-123.
49
Mesel bk. Gbl 1967 / II: 2; Gbl 1978 / II: 217 (Tafel 116-117, No. 2395-2408).
50
Bactria dili, Kuanlar dneminden, yani M.S. I - III. yy.dan itibaren gebeler
hkimiyetindeki Bactriada, yani Kuzey Afganistan / Toharistan blgesinde Orta ran
diliyle ama Grek harfleri kullanlarak gelitirilmi dile verilen bir isimdir. Blgede bulunan
kitabe, sikke ve mhrlerde grlen bu dili ilk defa R. Gbl 1962 ylnda Bactria dili
olarak isimlendirmi, ondan sonra da ilim leminde genel bir kabul grmtr, daha nce
ise Kuan, Kuano-Bactrian veya Toharian vs. gibi isimler veriliyordu. Eftalitler
zamannda ise bu eski Bactria dili, yine Grek alfabesi kullanlarak biraz daha gelitirilmi
ve Dou Trkistanda da kullanlm, ama bu defa kursiv harflerle yazld iin okumak
son derece glemitir. Eftalitlerin yazsna Eftalit yazs veya Ge Bactria yazs
denir. Bu konularda bk. Sims-Williams 1988: 344; Harmatta 1994: 422; Litvinsky 1996:
148-149.
51
Zeimal 1996: 127-129; Grenet 2002: 207 ve Pl. I (a-e).
52
Sundermann 1996a: 473. 6
paralarnn nyzlerinde Sodca Kydr (Kidara) yazs, arkayznde ise bir

oku tasviri bulunmaktadr. Baz paralarda Kidarann ismi Brahmice olarak
yazlmaktadr.
Kuanlarn halefi olan ok sayda hkmdarn sikkelerine rastland
bu blgede Kidara, yeni bir slale kurmu, Kidara ismini kulland
paralarnda da kendisini, Kuan mparatorluunun yklmasndan uzun sre
sonra bile Kidara Kuana ahi olarak isimlendirmitir.53 Semerkandda
karlan 2000 kadar paradan sadece 7 tanesinde Kidara ismi getiine gre,
Kidaritlerin hakimiyetinin burada ok ksa srd anlalmaktadr. Bu
gruptaki paralarn tipine bakarak Kidaritlerin en erken IV. yy.ortalarna
doru Sodiana blgesinde grndkleri ve bu blgeyi fethettikleri
anlalmaktadr.54 Yine 350 yllarna doru Kidaritler, Kuan-Sasan
Kralln istil etmiler ve bu arada, Sasan tipindeki gm paralarna
baklrsa Sasan hakimiyetini benimsemiler; Sasanler de onlarn devletini
tanmlard. Kidaritlerin geliiyle birlikte Sasanlerin kltrel tesirleri daha
da artmt ki bu, bilhassa rann Ahura Mazda dininin tesirlerinde
grlmektedir. Ancak 400 yllarnda blgeye gelen inli Budist hac
Faxianin ifadelerine baklrsa, Budizmin etkisi hl devam ediyordu ve
rahiplerin ekseriyeti Hinayana mezhebine mensuptu.55
Kidaritlerin hangi dili konutuklar bilinmiyorsa da onlarn
kitabelerinde Sod, Bactria, Orta Farsa ve Brahmi yazsn kullandklar
biliniyor. Din bakmdan Toharistanda Ahura Mazda, Gandhara blgesinde
ise Budizm ve Hinduizmin muhtelif ekillerine rastlanmaktadr. IV. yy.
ortalarndan itibaren bilhassa Gney Toharistan blgesindeki karklklar ve
istilalar sebebiyle blgedeki Budist messeselerin birounun tahrip edildii
grlyor. Eski Termez 360-370li yllarda zaten tahrip edilmi durumdayd;
arkeolojik aratrmalar da blgede bulunan yerleim yerlerinde ve manastr
maaralarnda gerek salgn hastalklar, gerekse istilalar neticesinde lm
ok sayda insan iskeletini ortaya koymutur; bunlarn IV. yy. sonu ile V.
yy.a yani Kidarit dnemine ait olduu belirtilmektedir. Sodiana blgesi ise
bundan epeyce farkl olarak hl eski yapsn devam ettirmekteydi.56
53
Frye 1984: 345-346; Zeimal 1996: 124; Dani vd. 1996: 167.
54
Zeimal 1996: 120.
55
Dani vd. 1996: 167-169.
56
Zeimal 1996: 127-133.
2. Eftalitler
V. yy. ortalarndan VI. yy. ortalarna kadar bir asr Dou ran, Kuzey
Hindistan, Sodiana ve Dou Trkistan blgesinde hkim olan ve pek
yollarnn Dou-Bat ve Kuzey-Gney karma blgesi zerinde
bulunmalarndan dolay Asyann gerek siyas, gerekse kltrel olaylarnda
sz sahibi olan Eftalitler, Orta Asyadan gelerek M.S. IV. yy.n ortalarndan
itibaren ran ve Hint dnyasn kuvvetli bir ekilde etkileyen ikinci Hun
dalgasdr [birinci dalga ise bilindii gibi Kidarit olan Hunlar (Ounnoi oi
Kidaritai) idi]. 57 Aa yukar 457 yllarndan 560l tarihlere kadar
blgedeki en byk imparatorluk olan Eftalitlerin gerek menei, gerekse
siyas durumlar birok bakmdan hl karanlktr. Bunda en byk rol,
Eftalitler hakknda bilgi veren kaynaklarn ve verdikleri bilgilerin muhtelif
oluu oynamaktadr.
2.1. Eftalitlerin Menei Problemi
Orta Asya tarihinin en problemli konularndan birini tekil eden
Eftalitlerin menei meselesi ile bilhassa 1959 tarihlerinden itibaren L. N.
Gumilev ile K. Enoki bizzat ilgilenerek baz almalar ortaya koymulardr.
Onlarn ortaya attklar grlerin bir ksm bugn de kabul grmektedir.
Onlardan sonraki dnemlerde ise B. . Marak, V. S. Solovev, E. V.
Rtveladze, Yu. Ya. Yakubov, E. Smagulov ve Yu. Pavlenko gibi aratrclar
bu konuda gr beyan etmilerdir. Marak ve Solovev, onlar M.. II.
yy.daki Yuezhi malubiyetinden sonra dalan Pamir evresi Sakalarndan
getirmekte, Rtveladze, Alhon ismiyle onlar Baktria-Toharistann otokton
ahalisi saymaktadr. Nisbeten yeni aratrclardan Smagulov ve Pavlenko ise
dorudan, Talas rma havzas ve Tanr Dalar eteklerindeki kurgan tipi
katakomp mezarlar brakm olan Hunlardan indiklerini k a b u l
etmektedirler.58
in kaynaklarndan gerek slale tarihleri, gerekse IV. yy. sonlarndan
itibaren blgeye gelen Budist haclarn kaytlarnda Eftalitler, Ida / Idan,
Yida / Yenda, Xianda,59 kurduklar devlet ise Liangshu ve Nanshida ua
57
58
Bu konuda bk. lyasov 2004: 118-124.
59
Xianda ekline Zhoushu 50de sadece bir yerde, Mukan Kaan dneminde ve 553 yl
hadiseleri mnasebetiyle rastlanmaktadr. Yenda ekli ise Jnaguptann faaliyetleri
mnasebetiyle Budist kaytlarn birinde grlmektedir. Bk. Liu Mau-tsai 2006: 19 ve n. 50;
57.
ismiyle anlrken;60 Weishu (Beishida muhafaza edilmitir), Zhoushu ve

Suishuda onlarn Da Yuezhi meneli olduklar,61 ancak detlerinin tpk
Tujue (Trk)lerinki gibi olduu kaydedilir.62 Ayn benzer ifadelere
Tangshuda da rastlanmaktadr: Yidalarn Byk Yuezhi rkndan geldii,
kraln aile adna Yeda63 dendii iin daha sonra kralln isminin de bu
ekilde adlandrld, bunlara Yida ve Yitian da denildii anlatlmaktadr.64
Eftalitler, Sryani kaynaklarnda eptalit ve abdel,65 Grek kaynaklarnda
Abdelai,66 Efthalitai ve Nefthalitai;67 Ermeni kaynaklarnda Ttal, Heptalk /
Heptakhk68 ve Heptaleay (sadece bir yerde); ran kaynaklarnda Orta Farsa
ile Heftal ve Hyon, Yeni Farsa ile Htal; N. Sims-Williams tarafndan
1990l tarihlerde Afganistanda yeni bulunan ve Bactria diliyle olan
belgelerde69 Ebodalo (Sims-Williamsa gre vdal),70
60
Malyavkin 1989: 113, 234.
61
Bk. Enoki 1959: 7-12.
62
Golden 2002: 65.
63
G. Schlegele gre, Yeda kelimesinin eski ince transkripsiyonu Yep-tat eklinde
olmaldr. Yueban isminin transkripsiyonun da metatez yoluyla bu ekilde olmas,
Eftalitlerle Yueban lkesi arasndaki balanty tekrar akla getirmektedir.
64
Bk. Malyavkin 1989: 112; Chavannes 2006: 158.
65
Mesel Theophylaktus Simokattada. Bk. Whitby 1997: 188 (vii.7.8:Abdeli, gerekte
Eftalitleri kastediyorum, nk onlar bu ekilde adlandrlyorlar).
66
Abdelai veya Abdeloi, P. Schreinere gre, asl *Habdl olan kelimenin Grekletirilmi bir
eklidir (Theophylaktos 1985: 341).
67
Nefthalitai isimlendirmesi, Theophanesin 474-476 tarihlerinde Sasan hkmdar Peroz
zamannda zikrettii Eftalit-Sasan savalar mnasebetiyle gemekte, ancak bunlarn Ak
Hun (White Huns) olduklar da aka ifade edilmektedir (Nefthalitai olarak bilinen Ak
Hunlar, Theophanes 1997: 188-191).
68
Bk. Hewsen 1992: 75, 237 n. 56.
69
nemli bir ksmn hukuk ve ekonomik belgelerin oluturduu Bactria vesikalar Sims-
Williams tarafndan 2000 ylnda yaynland (Kitabn gzel bir tenkidi iin bk. Yoshida
2000: 154-159). Kuan-Sasan dneminden, Kidarit, Eftalit, Trk Kaanl ve slm
hakimiyeti zamanna kadarki drt asrdan fazla bir zaman ihtiva eden ve ekseriyeti de daha
nceki Rob Krallna ait bu belgelerin ounluu hl mhrl olup ok iyi muhafaza
edilmilerdir (bu mhrler hakknda bk. Lerner 2006: 372-386). Bu belgelerde kulllanlan
takvimin balangcn, daha nce H. Humbach 232, imdi Sims-Williams 233 olarak tesbit
etmitir (bk. Sims-Williams Blois 1996: 149). Bu takvim sistemine ve Sims-Williamsn
hesabna gre zikredilen Bactria belgelerinin en eskisi 110, en yenisi 549 tarihlidir (yani M.
S. 342 - 781) (Bk. 8 Yoshida 2000: 155). Bu vesikalar arasnda, en erken tarihli belge
(110=M.S. 342) olan bir evlenme akti bilhassa enteresandr (bu yazmzdaki polyandry
blmne bk.). Bk. Sims-Williams Blois 1996: 155; Sims-Williams 2002: 12.
70
lyasov 2004: 120-121. 1997 ylnda Sims-Williams tarafndan ele alnan bu yeni belge
hakknda bk. Grenet 2002: 209-210. Fakat bu kelime, Anadolu Abdallar mnasebetiyle
Trkede bugn olduu gibi, bizce Abdal (?) olmaldr.
Eftalitler, slm kaynaklarnda ise Hayl (okluk hali ile Hayila)

olarak zikredilmektedir.71 Gerek kelimenin Arapadaki bu eklinin, gerekse
ona ilham kayna olan Hebtaln, iriyar, kuvvetli (adam) anlamna
geldii tahmin ediliyor. slm kaynaklarndaki Heytaln, Arap yazsndaki b
harfinin y ile kartrlmas ve ilk dnem slm kaynaklarnn bunu
yanllkla y olarak yazm olmalarndan kaynakland, bu sebeple
dorusunun, baz Arapa yazmalarda getii gibi Hebtal (okluk hali ile
Hebtle) olmas gerektii;72 ince Huaguo veya Ye(n)daiyilito
(*Yeptailitha),73 Hebtal veya Grekesiyle Eftalanos isminin ise, Eftalit
slalesi hkmdarnn ismi olduu anlalyor. 74 Eftalitlerin, Kionitlerin
ynetici zmresi olduklar eklinde vaktiyle ileri srlen gr de R.
Ghirshman tarafndan bir Eftalit paras zerindeki yaznn Hptla / Hapatla
aho Hio(no) (Kionit / Hyon hkmdar Heptal) eklindeki yanl okuyua
dayanmaktadr;75 ancak bu okuyu bugn artk kabul grmemektedir.76
Eftalit ismi konusundaki dier bir enteresan gr de K. Enoki tarafndan
ileri srlmtr. Eftalit ismi, Eski incede *iwet-pat veya metatez yoluyla
*iwap-tat ekillerinde gzken Yueban isminden gelmi olabilir ki bu isim
de Eptal ismine karlktr. Ancak bunun, tarih delillerle desteklenmesi
gerekir.77
in kaynaklarndaki Hua veya Huadun ismi konusunda ise muhtelif
grler ileri srlmtr. Hua, ungarya bozkrlarnda Rouranlarla birlikte
veya onlara tbi olarak yaarken M.S. 400 yllarnda Batya doru g eden
bir boyun addr. Bu mnasebetle, Grek kaynaklarndaki Ouarchonitai
(Uar-Hun, Uar / War + Ounni / Huni = War Hun veya Wal Hunlar?)ler78
71
Stein 1905: 10; Yamada 1989: 102; Litvinsky 1996: 135; Golden 2002: 65. slm
kaynaklarndaki Hayl / Habl ve Hayila (okluk hali ile) iin bk. Konukcu 2002: 846-
847.
72
Togan 1985: 59.
73
Bu gre gre, Yedaiyilito, tahminen 507-531 tarihlerinde Dou Trkistanda hkm
srm ve blgeyi Rouranlardan kendi kontrolne almaa alm bir Eftalit
hkmdarnn ad idi.
74
Enoki 1959: 4, 6; Litvinsky 1996: 135; Felfldi 2001: 191.
75
Bk. Ghirshman 1948: 10-11, fig. 7 ve 8.
76
Bk. Sundermann 1996b: 474; Felfldi 2001: 196-197, dn. 14. Gbl, buradaki ekli bir yaz
olarak deil, bir countermark olarak kabul etmitir. Bk. Gbl 1967 / I: 72, 195; II: 149.
77
Enoki 1970: 39, dn. 7.
78
Bunlardan Uar / Var / War boyu, Eftalit Devletinin kraliyet ailesini tekil etmekteydi. Bk.
Grignaschi 1979: 84. W a l H un ihtimaline gelince, bu kelime, VII. yy. Ermeni
Corafyasnda Walkhon olarak gemektedir (Hewsen 1992: 75) ve belki de Alkhon / Al
Hunlar da iine alan bir tabirdir. Bk. Aman ur Rahman vd. 2006: 128.
olarak tahmin edilen Hua boyunun,79 Rouran hkmdar Shelun (402-410)

zamannda 402 yllarnda, veya Datan (415-429) devrinde80 Yedisu ve
Tarbagatay blgesinde oturan ve aslen Hun (Xiongnu) meneli olan Yueban
lkesine81 saldrp onlar yenerek Batya doru ge zorlamas da akla
gelebilir. Enokinin iaret ettii Yueban = Heptal birletirmesi bu bakmdan
dikkate deer.82 Eftalitler, 516-541 yllar arasnda indeki Liang Slalesi
(502-557) zamannda mparator Wudinin (502-549) sarayna eliler
gnderirken kendilerini hep Hua olarak ifade etmiler; Kuzey Wei Slalesi
(386-534) sarayna 456-532 yllar arasnda heyetler gnderirken de ayn
kabile olmalarna ramen in kaynaklarnda bu defa Yenda ismiyle
zikredilmilerdir.83 Enoki, Huann bilhassa, Eftalitlerin Afganistan
blgesine gelmelerinden ve Gur blgesine yerlemelerinden sonra Heri-rud
rma zerindeki imdiki Gurun ince ekli olabilecei ve Herat blgesini
de ihtiva edebilecei zerinde durmutur.84
Hua isminin *Avar veya Apar adnn ince ekli olduu da
belirtilmektedir. Bununla ilgili olarak Orhun Kitabelerinde, I. Trk
Kaanl dneminde bir Trk hkmdarnn lmn mteakip yaplan yo
treni mnasebetiyle Trklere gelen heyetler saylrken sra ile Tabga,
Tpt, ondan sonra Apar ve sonra da Apa Urum zikredilmektedir.85 smi
kitabelerde ak olarak zikredilmeyen bu kaan, galip ihtimalle stemi Kaan
(lm. 574 veya 576) idi; ancak Bumn Kaan (553) veya Mukan Kaan
(572)86 olduu eklinde grler de vardr. Apa Urumun Roma (Bizans)
mparatorluu olduu bilindiine gre, Bizans ile Tibet arasndaki devletin,
400l tarihlerde Rouranlardan ayrlarak Batya doru gelmi bir grup
olarak, herhalde Eftalitler (yani Aparlar) olmas gerekir.87 Bu mnasebetle
Trk kaynaklarnn da onlara ayn ismi vermi olmalar gayet nemlidir.
79
Taal 2004: 48-49.
80
Yueban Rouran mnasebeti hakknda bk. Sinor 2000: 393-394.
81
Yueban lkesi, aratrclarn genel grne gre, Isk-Kl dousundaki li nehri
vadisinden Yulduz vadisine kadar olan blgeyi ihtiva etmekte idi, ama Dou Trkistann
snr blgelerinin nemli bir ksm da bu lkeye dhil bulunuyordu. K. Shiratori, bu
devletin asl merkezinin Tarbagatay blgesi olduu fikrinde idi. Yueban halknn etnik
hviyeti konusunda gnmz aratrclarnn ekseriyeti de onlarn Trk meneli olduklar
hususunda birlemektedirler. Bk. Malyavkin 1989: 218-219.
82
Enoki 1984: 137; Kyzlasov 1996: 320-321.
83
Enoki 1970: 39; Enoki 1984: 117.
84
Enoki 1959: 28; Enoki 1970: 38; Enoki 1984: 97, 117.
85
Tezcan 2006a: 604.
86
Mukan Kaan olduu gr hakknda bk. Taal 2004: 48.
87
Taal 2004: 48. Trk Kitabelerindeki Apar ve bunun Eftalitlerle alkas hakknda bk.
Enoki ise ran kaynaklarnda bu mnasebetle zikredilen Aparkatr,

Parth kraliyet ailesine mensup eski Aparnilerden dolay verilmi bir isim
olarak kabul ederek ve Apar da bunun bir ksaltmas olarak grerek,
Kirman dhil Kirman-Herat ve Merv hatt dousundaki Sasan topraklarnn
Orhun kitabelerinde Apar diye anlm olabilecei sonucuna varyor.88 V.
yy. ortalarndan itibaren eski Ermeni kaynaklar da Horasan blgesinden ve
Niapuhr civarndan bahsederken hep Apar kelimesini kullanrlar ki bu,
belki Sasan hkmdar apuhrun Abarahr yani Nv-pr (Niapuhr)u
ile, belki de Eftalitlerin blgeye geliiyle alkaldr.89
simlerindeki karklk, onlarn menelerinde de grlmektedir.
Meneleri konusundaki grler be grupta toplanabilir: Bir grup,
Kuanlarda olduu gibi onlar Byk Yuezhilara balarken, ikinciler, Tanr
Dalarnn dou eteklerindeki Qeshi, yani Turfan Havzasnn kuzeyindeki
bugnk Cimsaya,90 bir nc grup Sr-Deryann dousunda ve Gney
Kazakistandaki Kangjulere balamaktadr.91 Drdnc grup ise onlar bir
in kaydna gre General Bahuaya balamaktadr. Nihayet drdnc bir
grup, onlarn gerek hviyetinin aklanamayaca grndedir. VII. yy.n
balarnda Eftalitleri bizzat grerek onlarla bir mlakat yapm olan inli
eli Wei Jienin: ...Neyin gerek olduunu bilmiyoruz. Bu yzden, (onlarn
menei konusunda) karar vermek imknszdr eklindeki kayd ise ii
bsbtn kmaza sokmaktadr. Eftalitlerin fizik zellikleri ve dilleri
konusundaki bilgiler de durumu aklamaktan uzaktr. En byk probleme
sebep olan Procopius, Eftalitlerin bir Hun kavmi olduklarn, ancak, kendi
bildikleri Hunlara yakn oturmadklar ve onlarla herhangi bir ortak
snrlarnn da olmadndan dolay o Hunlarla karmam ve onlara
benzemediklerini; dier Hunlar gebe iken bunlarn uzun zamandr yerleik
ve verimli topraklarda oturduklarn; sonra, Hunlar ierisinde sadece
Eftalitlerin beyaz yzl ve beyaz derili olduklarn ve bunlarn dier Hunlar
Tezcan 2006a: 606-610.

88
Bk.Enoki 1970: 24-27; Tezcan 2006a: 610-613.
89
Ter-Mkrtiyan 1979: 26; Mesel bk. Elishe 1982: 30, 64; Lazar Parpetsi 1991: 133.
Sebeosda Apar ah; Yegiede Byk Apar l, Apar lkesi v.s. Apar veya Aparshahr
(Apar lkesi) tabirleri, IV. yy.n ilk yarsndan nce ran ve Ermeni kaynaklarnda
gzkmyor, nk Aparshahr (Niapur blgesi) tahminen 350-360 yllarnda, yani
Doudaki Hionitler Sasaniler tarafndan itaat altna alndklar zaman ve byk
ihtimalle II. Shapur dneminde, Eftalitler ile Trklerin hcumlar srasnda Ts blgesinden
daha gvenli bir idare merkezi olarak kurulmutu. Bk. Brunner 1983: 768; Tezcan 2006a:
614.
90
Enoki 1984: 119; Tezcan 2006a: 613.
91
Litvinsky 1996: 134-135.
gibi irkin grnl olmadklarn (Bellum Persicum, 1.3.1-7) syleyerek

onlarn Ak (Hunlar) (Levkoi Ounnoi) olarak isimlendirildiklerini belirtmi,92
bylece daha sonra Akhun tabirinin ortaya kmasna da vesile olmutur.
2.1.1. Eftalitleri Trklerden Ayran Baz Hususlar
u hususlar, Eftalitlerin Trk meneli olduklar hakkndaki
dncelere olduka zt grnmektedir:
1. Eftalitler ile Hionitler ve Hunlar, dolaysyla Trkler arasndaki
etnik farkllk hakknda bilgi veren en temel kaynaklarmzda biri
Procopiusdur. Priscusun Doudaki 457-467 hadiseleri mnasebetiyle
Kidarit Hunlar ve Procopiusun, yakndan tand Hunlar hakknda
verdii bilgi ile ran snrndaki Eftalitler (Ak Hunlar) hakknda verdii bilgi
tamamen birbirlerinden farkldr (Persian Wars, 1.3.1-7);93 bu husus bile
onlarn tamamen farkl iki ayr grup olduunu akla getirmektedir. Hunlar ile
Trkler arasnda zdeki benzerlik ve ayniyet ise herkesin malumudur.
2. kinci husus ise dil farklldr. in kaynaklar Beishi ve
Weishudaki bilgilere gre, Eftalitlerin dili Rouran (Ruan Ruan / Ruirui) ve
Gaochelarnkinden farkldr; ama ayn ekilde, inlilerin Hu adn
verdikleri ve Orta Asyann ran diliyle konuan kavimlerinkinden de
farkldr.94 Liangshu ise harfleri / yazlar olmayan ve etele ubuklar
kullanan Eftalitlerin dilinin sadece Tuyuhunlar tarafndan
anlalabileceini sylyor;95 buradan baz bilginler, onlarn dillerinin n-
Moolca olduu sonucunu karmlardr.96
Vaktiyle A. Stein, Eftalitlerin Hun meneli olduklar, dolaysyla
dillerinin de Trke olduunu ileri srmt.97 J. Marquart da,
Hindistandaki Eftalitlerin kullandklar terimler ile Moolca baz kelimeler
arasnda benzerlikler bulmutu. Yine baz aratrclar, Eftalitleri Hun
olmamakla beraber Trk meneli gstermilerdir. R. Ghirshman, Hionit,
Kidarit ve Eftalit isimlerinin, ayn kabile grubu iin muhtelif zamanlarda
kullanlan sadece farkl isimler olduunu belirtirken, Hindistandaki
Hunalar hakknda aratrma yapan H. W. Bailey ise, Kzl Hunlar (Karmir
92
Bk. Parlato 1996: 559; Ambartsumian 2001; Golden 2002: 65.
93
94
Bivar 1983: 212-213; Sinor 2000: 402.
95
Sinor 2000: 403.
96
Golden 2002: 65.
97
Stein 1905: 10.
Xyon) ile Ak Hunlar (Spd Xyn) arasnda bile ran ve Hindistandaki

komularnn ayrm yaptklar zerinde durarak her ikisini farkl gruplar
olarak gstermiti.98 Bu bakmdan, her grup arasnda da lingstik bir fark
olup olmad son derece belirsizdir ve her drt grte de doldurulmas
gereken hl birok boluklar bulunmaktadr.
3. VII. yy. da blgeye gelen inli hac Xuanzang, onlarn dil ve
yazlarndan bahsederken, dier btn lkelerin dil ve yazlarndan biraz
farkl olup, soldan saa yazdklarn ve yazarken kar sayfaya getiklerini
belirtir ki bu, VIII. yy.a kadar Orta Asyann gney blgelerinde ve
Afganistanda Kuanlar zamanndan beri kullanlan Grek harflerine dayanan
Bactria dilidir.99 Sikkelerindeki hkmdar isimleri ve nvanlara bakldnda
Eftalitlerin, Grek yazsndan adapte edilen ve Ge Bactria Yazs ad da
verilen Eftalit yazsn resm olarak kullandklarn gryoruz ki bu, okumas
son derece zor olan ve kursiv harflerden oluan bir Dou ran dili ile
yazlmtr.100
4. Bat Trkistanda Efrasiyab sarayndaki duvar resimlerinde, bir
Eftalit elilik heyeti tasvir edilirken, Eftalit elileri krmzmtrak ehreli
resmedilirken, dierleri ise renksiz / beyaz olarak gsterilmitir.101 1992
ylnda Gney-dou Kansu eyaletinde Tianshui yaknnda Miho Mzesi
tarafndan bulunan ve zerinde Sodlu, Trk ve Eftalitlerin tasvir edilmi
olduu, mezar tandan 579 tarihli ve An Qie adl Sodlu bir aristokrata aid
olduu anlalan sanduka zerindeki rliyeflerde Trk ve Eftalit
hkmdarlar ilk defa birlikte gsterilmi; Trkler uzun sal olarak tasvir
edilirken, Eftalitler ise filler zerinde resmedilmitir.102
5. Eftalitler arasnda polyandry (ok kocallk) geleneinin grlmesi
de onlar Trk mene dnda gsterebilecek dier bir durumdur. Song
Yunun seyahati mnasebetiyle verilen bilgiye, Zhoushu ve Liangshudaki
kaytlara gre, bir ailedeki btn erkek kardeler, aileye gelen kadnn kocas
oluyorlard ve kadnn bagiyimindeki boynuz says da onun kocalarnn
adedini belirliyordu.103 Eer kadnn ilk kocasnn baka hi erkek kardei
98
Bk. Bivar 1983: 212-213.
99
Litvinsky 1996: 136.
100
101
Litvinsky 1996: 136, fig. 1.
102
Bk. Juliano - Lerner 1997: 72 ve fig. 1a; Juliano - Lerner 2001: 57 ve fig. 4b (Bu makaleyi
bana gnderme nezaketinde bulunan J. Lernera minnettarm); Marshak 2002a: 18-19;
Marshak 2002b: 383; De La Vaissire 2002: 205 ve n. 36.
103
Bu konuda teferruatl bilgi iin bk. Enoki 1959: 51-56; Golden 1992: 81.
yoksa baka bir erkek vey kardei kabul edilerek mstakbel koca aday
olmas iin zemin hazrlanyor, dierlerinden doan ocuklar da ilk kocann
saylyordu.104 Buna benzer bir gelenein, prehistorik dnemlerde eski
randa, baz Hind-Avrupal topluluklarda ve Hindistandaki Aryanilerde,
gnmzde Tibetteki kabilelerde,105 ve randan etkilenmi baz Orta Asya
gruplarnda olduu da bilinmektedir; hatta Suishudaki benzer bir kayt
Toharlara da atfedilmitir.
Son zamanlarda Sims-Williams tarafndan Toharistanda bulunarak
yaynlanan ve tarihli belgelerin de ilki (110 = M.S. 342) olan bir evlenme
aktinde, bir kadnn ayn anda iki erkek kardele evlenmeyi deruhte ettii
grlmekte, dolaysyla Eftalitlerdeki rnekten bir asr kadar nce Rob
(bugnk Ruy) krallnda da byle bir polyandry geleneinin mevcudiyeti
anlalmaktadr. Dolaysyla in kaynaklarndaki bilgi, birince elden bir
belge ile de bugn tescil edilmi bulunmaktadr.106 Hatta bu yeni ve Eftalitler
arasnda yaygn rnek sebebiyle baz tarihiler, Eftalitlerin daha IV. yy.
ortalarnda Toharistan blgesinde bulunduklar sonucunu karmaktadrlar.
Bununla beraber, byle bir detin herhangi bir Hun topluluunda
grldne dair hi bir kayt bulunmamaktadr.
6. Eftalitlerin sava askerleri ve tehizatlar konusunda da durum
pek farkl deildir. Trklerde asl sava arac genellikle ok ve yay idi;
Eftalitler konusunda bilgi veren baz kaynaklar, Eftalitlerin ordularnn
kuvvetli ve savalarnn mahir olduklarn sylerken, inliler ise onlar
mkemmel okular saymaktadrlar. Ancak, dier baz kaynaklar ise
askerlerinin ana silahnn kl olduu, hatta sopalarla savatklarn ifade
etmektedirler.107
7. Eftalitlerin din inanlar konusunda bilhassa Liangshuda ve Song
Yun tarafndan verilen bilgiler de Eftalitlerin waishen (yabanc tanrlar),
Tianshen (Kk Tengri) ve Huoshen (Ate Tanrs)a inandklarn;108 onlarda
bilhassa Ate ve Gne ibadetine rastlandn, o dnemde ve daha sonraki
devirlerde Trklerin byk bir blmnn girdii Budizme inanmadklarn
gstermektedir. Toharistan blgesinde Budist eserler hl devam etmekle ve
104
Golden 2002: 65.
105
Litvinsky 1996: 148. Muhtelif rnekler iin ayrca bk. Enoki 1959: 52-54. 12
106
Grenet 2002: 210; lyasov 2004: 121; http://www.gengo.l.u-
tokyo.ac.jp/~hkum/bactrian.html Belgenin Bactria dilindeki metni iin bk.
http://www.kroraina.com/bactria/sims-williams_docA.html
107
108
Enoki 1959: 49.
hatta Bamyandaki byk Buddha heykellerinden bazlar Eftalitler

dnemine tarihlenmekle beraber,109 Eftalitler, Budizme kar ayn tolerans
Hindistanda gstermemilerdir.110 VI. yy. balarnda Mihirakula gibi
hkmdarlarn da, Hindistandaki birok Budist mabedi tahrip ettikleri in
Budist kaynaklar tarafndan ifade edilmektedir. Halbuki Trkler, btn
dinlere kar her zaman saygl olmular, genellikle de mabedlere
saldrmamlardr.
8. Defin adetleri de Trklerinkinden farkldr. Trkler (keza, 359
ylnda Amida nnde Grumbatesin olunun ldrlmesi ve akabinde
cesedinin yaklmas vesilesiyle anlald kadaryla Kionitler) llerini
genellikle yakarken,111 Eftalitler, Procopiusun ve in kaynaklarnn verdii
bilgilere gre, llerini genellikle bir aa veya ta sanduka ierisine
koyarak topraa gmyorlard;112 hatta ebeveynleri ldnde kulaklarndan
birini kesip hatra olarak saklyorlard;113 bu durumda onlarn adeti, llerini
ak havaya brakan Ahura Mazda dini geleneklerinden de ayrlmaktadr.
yle anlalyor ki Eftalitler, ok erken bir dnemde ana ran grubundan
ayrlmlar ve baz Orta Asya geleneklerini de benimsemilerdi.
9. Kuanlar devrinde de blgede grlen ve Eftalitler ile Asya
Hunlarn ve Trkleri birbirinden ayran dier nemli bir zellik, kafatas
deformasyonudur. Eftalit sikkelerine ve baz mezar buluntularna gre,
bilhassa Eftalit aristokratlar arasnda kafatas deformasyonu deti olduka
yaygn olarak grlmektedir. Bu hususa dikkati eken R. N. Frye, bu detin,
- eer halk arasnda da olduka yaygn deilse- belki de aristokrat evreye
has olduunu tahmin etmektedir.114 Bilindii zere Asya Hunlar ve
Trklerde byle bir uygulama olduu konusunda in ve Bat kaynaklarnda
bilgi yoktur; sadece Kafkas ve Avrupa Hunlar mezarlarnda buna dair
rneklere rastlanmaktadr. Daha nceden ise Aral evresi kavimlerinde ve
Kuanlar blgesinde, onlarn gerek sikkelerinde, gerekse mezarlarnda
benzer rnekler grlmtr.
109
110
Litvinsky 1996: 147. Kaynaklara da yansyan bu grn yanl yorumland hakknda
bk. Kuwayama 2002: 107.
111
Asya Hunlarnda, Kionit kral Grumbatesin olunun Amida kuatmas srasnda lm
zerine ona yaplan defin merasimi mnasebetiyle Kionitler iin karakteristik olan l
yakma gelenei iin bk. Ammianus Marcellinus 1963 / I: 473-475; Trever 1954: 137; Bivar
1983: 212; Lo Muzio 2002: 742; Tezcan 2004a: 111-112; Tezcan 2004b.
112
Enoki 1959: 51.
113
Litvinsky 1996: 147-148.
114
Frye 1984: 350 ve n. 21.
10. Eftalitler ile Trkler arasndaki dier bir ayrt edici kltrel zellik
de onlardaki kpek kltnn, dier kltlere olan stnldr. Trklerde
gerek totemik, gerekse mitolojik olarak en nemli vah hayvan (canavar),
bilindii zere kurt (bri) idi.115 Trkler, avlanma srasnda yol arkadal,
hayvanclkta ise hayvanlarnn kurtlara kar koruyucusu olmas dnda
kpee zel bir nem ve anlam atfetmiyorlard. Halbuki Mool
kavimlerinde ve bu arada Eftalitlerde kpek ok nemli olup, Menanderin
zikrettii u atasz bunu dile getirmektedir: [Eftalit komutan] Katulf,
barbarca ama gerekten ikna edici biimde u sz syledi: kendi evindeki
bir kpek, [dardan gelen] 10 [kpekten] daha kuvvetlidir. (Menander,
Exc. De Sent. 4; Fragment 4,3).116
11. Son olarak, Eftalitlerdeki namus mefhumuna da temas edebiliriz:
Bizans tarihisi Menandrosa gre, Eftalitler ile Trk Kaanl arasnda
560l yllardaki ilk atmalar esnasnda mehur Eftalit komutan Katulf,
Eftalit hkmdar Ahunvar117 tarafndan kendi karsna tecavz edilmesi
sebebiyle bunu hazmedemeyerek kabilesiyle birlikte Trklere snmt.118
Halbuki Trklerin bu gibi konulardaki hassasiyeti, gerek in, gerekse dier
Bat kaynaklarndan iyi bilinmektedir.
R. Ghirshman, Eftalitler ile Kionitleri ayniletirerek onlarn ran
meneli bir kavim olduklar zerinde durmaktadr. O, Hephtalin slale
ismi, Kionitae (HIONO)nin ise Eftalitler tarafndan idare edilen asl halk
olduunu dnyordu.119 Netice itibariyle bilginlerin ou, Eftalitlerin
aslen ran meneli bir boy olduu grndedirler; ancak bunda baz
boluklar da bulunmaktadr.120
Onlarn ilk ortaya ktklar yer olarak baz in kaynaklarnda ifade
edilen Himotalo (Hematla)dan bahsedilmektedir. I. Trk Kaanl
tarafndan ykldktan sonra Eftalitlerden kk bir blm, buraya ekilerek
ve Himotaloyu bakent yaparak bir Eftalit belii tekil etmiler, Trklere
115
Mesel, Gaochelarn mitolojisinde kurt ve kurttan hamile kalma hakknda bk. Taal
2004: 38-39.
116
Bu konuda bk. Felfldi 2001: 192 ve n. 2.
117
Ahunvar kelimesi, Orta ran dilinden alnm Sodca bir kelime olup kral demektir ve
oradan Arapaya bu bozuk ekliyle yansmtr; nvan olduu kadar ahs ad olarak da
kullanlmtr. Bk. Brunner 1984: 729.
118
Blockley 1985: 113; Felfldi 2001: 193.
119
Ghirshman 1948: xii ve 115; Ambartsumyan 2002: 62.
120
Mesel Enoki, Eftalitlerin menei hakkndaki almasnda onlardaki ran unsurlar
hakknda uzunca bir blm ayrmtr. Bk. Enoki 1959: 37-57.
kar blgede kendi durumlarn kuvvetlendirebilmek iin Budizmi kabul

etmilerdi.121 Himotalo ismi, bir Eftalit topra olarak, karl dalarn
eteindeki blge olarak aklanm ve Kuzey Afganistandaki Bedahann
gney-bats veya, Heptal kelimesinin Sanskrit diline bozuk bir ekilde
yansm ekli122 olarak kabul edilmitir ki sonraki dnemlerde Eftalit
boylar arasnda saylan Karluk kelimesi ile bu Himotalo arasnda mana
bakmndan bir ilgi bulunduu da ileri srlmektedir.123
2.2. Eftalitlerin Toharistana Gelmesi ve Eftalit Devleti
Eftalitlerin mensup olduu Hua boyu, in kaynaklarnn bir
rivayetine gre, 400l yllarda ungarya bozkrlarnda yaarken, btn
Kuzey ini birletirmekle megul olan Kuzey Wei mparatoru Wudinin
Rouranlara 429 ylndaki saldrsn mteakip yerlerinden ayrlarak Batya
doru hareket etmi ve Kionitlerin Sasanilerle olan savalar esnasnda
Sodiana blgesine gelmiti. Eftalitlerin Sasanilerle ilikileriyle ilgili ilk
kaytlar II.Yezdigerd (438-457) dnemindedir. 441-452 yllar arasnda
Horasan blgesinde Eftalitler ile Sasaniler arasnda sk sk atmalar olmu;
II. Yezdigerd, Eftalitlere birka kez yenildikten sonra, mtareke yapabilmek
iin muazzam mikdarda ve zeri iaretli (countermark) Sasan gm paras
demek zorunda kalmt.124
Olaylarn ada olan V. yy. Ermeni tarihileri Yegie ve Phaustos
Byzantios, 442 ylndan itibaren mparator Yezdigerdin, kuzey-dou
snrnda bulunan ve Kuanlar denilen Honklarn lkesinde veya
Honastandaki Eftalit (Honk / Kuan) kavimleriyle savamak
mecburiyetinde kaldn ifade etmektedirler.125 slm tarihisi Taberye
gre de II.Yezdigerdin olu Peroz, babasnn tahtna sahip olabilmek iin
121
Tezcan 2006: 479.
122
Bk. Enoki 1959: 34-37; Grenet 2002: 214.
123
Himotalo kelimesi, karl dalarn eteindeki blge anlamna geldii gibi, Karluk
kelimesi de benzer ekilde karl (blge?) anlamna geliyordu. Ayrca, Eftalitlerin son
kalnts olarak kabul edilen Hala (Halluh ) kelimesi de Arap harfli yazma
eserlerde noktal harflerin bir birine kartrlmas neticesinde zaman zaman Karluh
(Karluk) eklinde anlalabiliyordu (bk. Dani vd. 1996: 179). Yine, X. yy. slm
kaynaklarndan Huddl-leme gre, Halalar ile Karluklar birbirlerine komu idiler
(bk. Konuku 2002: 848). te btn bu hususlar, Himotalo ile Karlukun ilgili olduunu
dndrmektedir.
124
Kuwayama 2002: 127 (Bu eseri bana gnderen S. Kuwayamaya mteekkirim);
Kuwayama 2007.
125
Bk. Ter-Mkrtiyan 1979: 48-55; Golden 2002: 66.
Hayal lkesine kaarak yardm istemiti; onlardan ald yardmla taht

ele geiren Peroz, buna karlk Talekan Eftalitlere vermiti.
Toharistan blgesinde gittike glenen Eftalitler 466 tarihlerine
doru Kidaritler elinden buray zaptederek onlar gneye srmlerdi.
Sodiana blgesinin Eftalitler tarafndan ele geirilii V. yy.n sonuna doru
tamamlanmtr.126 Bu arada 464-484 yllar arasnda Sasan ah Peroz ile
yaplan byk sava neticesinde onu malup eden Eftalitler, Belhi de
Sasanlerin elinden almlar; ikinci sava sonucunda, daha sonra tahta
geecek olan olu Kavad rehin olarak kendilerine verilmiti. Sonuncusu olan
484 ylnda Merver-rudda Kumihan nlerindeki sava neticesinde ise
Peroz ldrlm,127 Amu-deryann gney ve batsndaki ok sayda ehir
Eftalitlerin eline gemitir.128 Hangi blgelerin Eftalit hakimiyetine getii
konusunda Margiana (Merv) blgesinde V. ve VI. yy.a ait Budist stpa
kalntlar bize bir fikir verebilir. II. apuhr dneminin nemli karargah
ehirlerinden biri olan Merv blgesi, Sasanilerdeki V. yy.n ikinci ve VI.
yy.n ilk yarsndaki politik alkantlar ve krizler esnasnda demek ki geici
de olsa Eftalitlerin siyas hakimiyeti altna girmiti; bunun da en nemli
delilleri, Margianadaki stpa kalntlar ve Brahmi yazl kitabelerdir.129 Bu
savalar srasnda Eftalit bakentinin Herat kuzeyindeki Badgis olduu,
Belhin ise ikinci derece bir ehir olduu anlalmaktadr. Taber, bu
mnasebetle Eftalitlerden hep Trk olarak bahseder ve onlarn hkmdar
olarak da Ahunvar ismini kaydeder; Procopius da ayn ismi vermektedir.
Ancak, Firdevsde ve Zerdt dini geleneini yanstan eserlerden
Bundahinde onevz eklinde gemektedir.130
Perozun ldrlmesi sonucunda Sasan tahtnda ortaya kan i
mcadele srasnda destek aramak maksadyla kendilerine kaan ve drt yl
boyunca Eftalit saraynda kalan Kavada destek veren ve onu
hkmdarlarnn kzyla (veya kzkardeiyle) evlendiren Eftalitler, onun 488
ylnda Bala (484-488) indirerek Sasan ah olmasn temin etmilerdi.
randa soylularn ve din adamlarnn basks altnda bulunan ve reform
yapamayan I. Kavad (488-531), slm tarihisi Ed-Dneverye gre, Mazdek
126
Akbulut 1984: 90; Litvinsky 1996: 141.
127
Akbulut 2002: 283; Kuwayama 2002: 127.
128
Ter-Mkrtiyan 1979: 55-57; Akbulut 1984: 95-98; Litvinsky 1996: 138-139; Sinor 2000:
402.
129
Bu konuda bk. Callieri 1996: 396-399 (bu makaleyi bana temin eden yazara minnettarm).
130
Litvinsky 1996: 139-140; Brunner 1984: 730 (Bundahin: Hvtllarn sahibi onevz
geldi ve Perozu ldrd).
isyan srasnda bunlardan kurtulmakla beraber bir ara taht kaybettiinde

yeniden Eftalitlere kaarak orada yl kaldktan sonra 498-499 yllarnda
onlarn 30.000 kiilik asker desteiyle hem taht yeniden elde etmi, hem de
Mazdek ve taraftarlarndan kurtulmutu. Ancak, bu vesileyle Eftalitlere
yeniden toprak tavizlerinde bulunmak mecburiyetinde kalan Kavad bu
tarihte aganiyan blgesini Eftalitlere terk etmiti. Artk bu dnemde
Kavad, Eftalitler elinde tamamen kukla bir hkmdar idi.131 Bu akrabalk ve
siyas dostluk nerticesinde Eftalitlerin Sasan ordusunda ve Kavadn
saflarnda savalara da itirak ettikleri, hatta ellerinde sopalarla Edessa
(Urfa) kuatmasna katldklar bilinmektedir. Sasanler, 488 tarihinden I.
Husrev Anuirvan zamanna kadar uzun bir mddet Eftalitlere bal olarak
ve zerlerinde Eftalit tamgas olan paralarla, onlara hara demilerdi.132
Eftalitler, VI. yy.a girmeden nce, Sodiana, bugnk Afganistann
byk bir blm, Pamirler ve Dou Trkistann ou dhil olduka byk
bir imparatorluk kurdular. VI. yy. balarnda Eftalit hkmdar, hem
Toharistan, hem de kuzeybat blgesinde gcnn zirvesinde bulunuyor ve
40 kadar komu lke, 492 ve 527 yllarna tarihlenen Bactria dilindeki
belgeye gre Eftalitlere vergi veriyordu.133 Daha 479 yllarnda onlar, Dou
Trkistandaki Turfan blgesini ele geirdikleri gibi, 497-509 yllarnda ve
muhtemelen Yedaiyilito (507-531)in saltanat srasnda Karaahr ve
bugnk Urumi blgesini kendilerine balamlar; Rouran iktidarnda
balayan i sava srasnda onlarn lideri Poluomen (Brahman?), dier lider
Anaguie kar yardm salamak maksadyla Eftalitlere snmt.
Eftalitler, gebe ve ehir hayat yaayan bir topluluk zellii de
gsteriyordu. Bu sebeple, kn ayn ehirlerde, yazn ise hayvanlarn
otlatmak zere yaylalarda geiriyorlard. Nitekim in elisi Song Yun da
Eftalit hkmdarn 520 ylnn onuncu ay banda (Kasm ay ortalarnda)
klk kararghnda (klak) iken ziyaret etmiti.134 Toharistan blgesindeki
Eftalitlerin klk karargahlarnn neresi olduu hususunda baz bilginler
bunun dalk Bedahan blgesi olduu grnde idiler. Ancak, Budist hac
131
Kuwayama 2002: 128; lyasov 2004: 119-120.
132
133
Kuwayama 2002: 107; lyasov 2004: 120. Eftalitlerin Hinduku kuzeyine ne zaman
geldikleri hakknda yazl belgeler yaklak bir tarih dahi vermiyorlar. Ancak, zerinde 260
(M. S. 492) yl kaytl bir Bactria belgesine gre Eftalitlerin, en ge 492 tarihlerinde
buralara artk yerletikleri ve blge ahalisinden hara olarak vergi toplayacak kadar
kendilerini gl hissettikleri anlalyor. Bk. Sims-Williams 1999: 255;
134
Kuwayama 2007.
Song Yunun Eftalit lkesi ve kararghlarnn son derece bereketli, ekilebilir

topraklardan olutuu eklindeki ifadeleri, bunun Bedahan deil, Surhbn
orta mecralarnda bir yerde veya Talekan-Kunduz civarnda olduunu
gstermektedir.135
Eftalitlerin indeki Tuoba Wei sarayna ilk resm eli gndermeleri
456 ylnda olmutu; ikinci heyetin ise Kuzey Wei bakenti Luoyangda
gzkmesi ancak 507 ylnda yani yarm asr sonra olmutur.136 Eftalitlerin
bu sre zarfnda Bat snrlarnda, Horasandaki ilerle, nce Sasanilerle,
daha sonra ise Kidara Kuanlarla megul olduklar anlalmaktadr.137
Eftalitlerin Sodiana blgesine hakim olmalar ise Soddan ine eliler
gnderilmesi mnasebetiyle 510 yllarnda olmutur. B. Marak,
Eftalitlerin, Sasanleri yendikten sonra Gneyden Kuzeye gelmek suretiyle
ancak daha sonra, 509 ylndan sonra Sodianaya hkim olduklarn
dnmektedir.138 B u na gre Eftalitler, 509 ylnda Sodianann bakenti
Sogdu da ele geirerek glerinin zirvesine ulam bulunuyorlard, nk
510 ylndan sonra ine Semerkanddan giden elilerden ok Eftalitlerden
gelen heyetlerden bahsedilmektedir.139
2.3. Eftalitlerin Hindistandaki Faaliyetleri, Torama v e
Mihirakula Meselesi
Toharistan blgesinden srlmelerinden sonra Kuzey Hindistana ve
Gandhara blgesine yerleen Kidaritler, V. yy.n sonlarna doru bu defa
Hind blgesinde Eftalit saldrlarna maruz kaldlar. Eftalitlerin Gandhara
blgesini Kidaritlerden ne zaman aldklar tam olarak bilinmemektedir. 520
ylnda Gandharay ziyaret eden inli Budist hac Song Yun ve Huisheng,
Eftalitlerin iki nesil kadar nce (bir nesil=30 yl) Gandharay fethederek
artk buraya yerlemi olduklarn sylemektedir ki bu ifadeden baz
bilginler, Eftalitlerin Gandharay Kidaritler elinden almalar hususunda,
basit bir ilemle 460l bir tarih karmaktadrlar (520-(30x2)=460).140 Song
Yun ve Hyecho (704-787)nun verdikleri bilgiye gre, bu dnemde
135
Kuwayama 2002: 148; Kuwayama 2007.
136
Enoki 1959: 27.
137
Kuwayama 2007.
138
Marshak-Negmatov 1996: 235.
139
Litvinsky 1996: 141; Marak 2002: 170.
140
Bu grn tenkidi iin bk. Kuwayama 2002: 109.
Gandhara, Eftalitler (Yeda) tarafndan tahrip edilmi, Eftalitler arasndan biri

de Gandhara lkesi kral olarak tegin (Laeli) tayin edilmiti.141
Eftalitler ite bu tarihlerde, glerinin zirvesinde bulunan Gupta
Devleti ile de mnasebete giritiler. 457 tarihli Junagadh kitabesine gre,
Gupta kral Skandagupta (454-467)nn, civardaki 100 hkmdar kendine
balad ve bu arada muhtemelen Kidaritler veya Eftalitlerin ilk
saldrlarn da geri pskrtt; ancak halefi Budhagupta zamannda
Guptalarn gten dmeleri esnasnda 477 ylndan sonra ve muhtemelen
de 477-507 yllar arasnda Eftalitlerin, Kuzeybat Hindistana girdikleri ve
Kidaray blgeden srdkleri anlalyor.142 Asrn sonlarnda ve bilhassa
Torama liderliinde 514 yllarnda Pencapdan balayarak, btn Bat
Hindistan fethedip imdiki Madhya Prade eyaletini de ele geiren
Eftalitler, Torama ve olu Mihirakula devrinde Hindistanda Malvadan
Kemire kadar uzanan mstakil bir devlet kurdular;143 onun Uttar Prade,
Rajputana, Pencap ve Kemir blgelerinde bulunan paralar, buralarn Eftalit
hakimiyetinde bulunduunu gstermektedir. Bu fetihleri srasnda ok sayda
ehir, ky ve Budist manastrlar da tahrip ettiren Torama, bir kitabede
hretli Torama, Kainatn snrsz ne sahip hkmdar nvanyla
anlmaktadr.144
Gerek Torama, gerekse olu ve halefi Mihirakula, Hindistanda
yaptklar faaliyetleri, bunlarn eitli kaynaklar ve Budist seyyahlar
tarafndan aktarlmas, Hnalar ile Eftalitler konusundaki farkl grler
mnasebetiyle bilginler arasnda pek ok farkl grlerin ortaya kmasna
sebep olmutur. Bunlarn gerekte bir Hna m, yoksa Eftalit hkmdar m
olduu, Budist eserleri tahrip edenlerin bunlar olup olmad srekli
tartlmtr.145
Bu konuda bir monografi yaynlam olan M. Yamadann vard u
sonular bile problemin ne kadar cidd boyutlarda olduunu gstermektedir.
Yamada, zetle, Eftalitlerin ynetici zmresi olan Heptal ile Hnann iki
farkl boy olduklarn, Orta Hint kitabelerinde genellikle Eftalit hkmdarlar
olarak zikredilen Torama ile olu Mihirakulann bir Hna kral olduunu,
halbuki Taksila kitabesinde zikredilen Toramann ise bir Eftalit kral
141
Mohay 1990: 102-103; Kuwayama 2002: 153.
142
Kuwayama 2002: 128.
143
Sundermann 1996b: 474.
144
Litvinsky 1996: 141-142.
145
Bu konuda imdi bk. Parlato 1990: 257-258, 262-264.
olduunu sylemektedir; yani bu durumda iki ayr Torama vardr. 146

Mihirakula, Toramann olu olup bir Hna hkmdar idi, Song Yunun
520 tarihinde Gandharada karlat kii ise Mihirakula olmayp sadece bir
Eftalit tegini idi. Malvadan Kemire kadar uzanan Huna hkimiyeti
kuzey-bat Hindistandaki Gandharaya kadar uzanmyordu. Gandhara ve
Taksilaya hareket edenler ise kuzeyden Hint ktasn istila eden Eftalitlerdi.
Eftalit kral Torama , Rjdhirja mahrja Toramna hi yavla
nvann kullanrken,147 Hna kral Torama, r Torama nvann
kullanyordu ve ikisi farkldr. Son olarak da, Budizmin Kemirde
Mihirakula tarafndan bask altna alnmas ile Gandhara ve Taksiladaki
Budist manastrlarn Eftalitler tarafndan tahrip edilmesi ayr
hadiselerdir.148 Ancak bu konuda bilginler arasnda hl bir fikir birliine
de varlamamtr.149
Gerek Torama, gerekse, Gwalior kitabesine gre halefi ve olu
Mihirakula150 zamanlarnda Eftalitler, Hindistandaki bu faaliyetlerini
muhtemelen Orta Asyadaki Eftalitlerden bamsz olarak yapyorlard. Jain
kaynaklarnda ismi Caturmukha-Kalkin veya Kalkiraja olarak da geen
Mihirakula, 518 tarihinden itibaren, babasnn fetihlerini devam ettirerek
Sakala (imdiki Sialkot)y bakent yapt; 630lu yllarda blgeye gelen ve
onun hayat hakknda da bilgi veren Budist hac Xuanzangn ifadesine gre,
istisnasz btn komu eyaletleri itaat altna ald. Mihirakulann da
babas gibi bilhassa Budizmin kutsal binalarn tahrip ettii, gerek Jain
kaynaklarndan, gerekse Kalhanann Kemir kronii Rajataranginiden
anlalmaktadr. Bu eser, biraz abartarak, Mihirakulann Gney Hindistan
ve Seylan (Sri Lanka) bile fethettiini anlatrken, ada Hind Denizi
gezgincisi ve Eftalit lkesini de muhtemelen ziyaret etmi olan Cosmas
(Indicopleustes), Gollas diye adlandrd ve A. Stein tarafndan
Hindistann Attilas Mihirakula ile ayniletirilen151 Eftalit hkmdarn
146
Bk. Yamada 1989: 104-107; lyasov 2004: 123.
147
Parlato 1990: 265, 268.
148
Bk. Yamada 1989: 79, 107.
149
Mesel F. Grenet, Hna hkmdarlar olan Torama ve Mihirakulann Eftalit
hviyetini inkr etmenin, Japon bilginlerinin aksine artk muhtemel olmad grndedir.
Bk. Grenet 2002: 211.
150
Torama ve Mihirakula hakknda bk. Yu Taishan, Who were Torama a n d
Mihirakula? Asia-Pacific Studies 1990: 95-108. Gerek Kuwayama, gerekse Yamada, bu
Mihirakulann aslnda bir Hna olup Eftalitlerle alkas olmad grndedir. Bk.
Kuwayama 2002: 109-110; Kuwayama 2007.
151
Bk. Stein 1905: 11-12; Parlato 1990: 280-281; Felfldi 2001: 191.
Hindistan kral olarak isimlendirmektedir. Ancak ona gre Hindistandaki

Halarn topraklaryla dier Hind krallklarnn arazileri ndus nehri
(Phison) ile ayrlyordu.152 Budist hac Xuanzangn haberine gre, sonunda
Eftalitler, Mihirakula zamannda ve glerinin zirvesinde iken 540 ylnda,153
bu yaplan zulmlere kar kan Gupta hkmdar Baladitya tarafndan
yenildiler. Mihirakula da bir ara esir edildi ise de kurtulduktan sonra
hkimiyetine Kemir ve Gandharay ele geirerek orada devam etti.
Hindistandaki Hunalar hakknda bir aratrma yapm olan A.
Biswas, Puranalardan ve Rajataranginiden Ha hkmdarlarnn bir
listesini karmtr. Bunlardan II. Pravarasena adl ve muhtemelen
Mihirakulann olu olan bir hkmdar, Biswasa gre, Kemir ve Gandhara
blgesinde babasna halef olarak tahminen 530-590 (veya 537-597) yllar
arasnda hkm srm, bu arada, imdiki Srinagar olduu tahmin edilen
kendi adna Pravarasenapura adl bir de ehir ina ettirmitir.154 Kendisinin
sikkelerinde ve halefi Gokarnann olu ve Khigila / Khingil adyla da
anlan Narendradityann sikkeleri zerinde Kidara yazsnn bulunmas
bilhassa enteresandr.155 Biswas'a gre, inli Budist hac Xuanzang, 631-633
tarihlerinde Kemir blgesini ziyaret ettii zaman hkmdar, muhtemelen
Khigila idi ve tahminen 597-633 yllar arasnda Kabilden Kemire kadar
olan sahada 30 yla yakn saltanat srmt.156 J. Harmatta da Khigila
slalesini tarihleme konusunda aa yukar ayn gre sahiptir, sadece
menelerini Eftalitlere balamaktadr. Ona gre, Khigila ile balayan ve
hingil nvann tayan Kbil ve Gandhara blgesinin birok Eftalit meneli
hkmdar, burada Khigila isimli bir Eftalit sllesi oluturarak
Toharistandaki Eftalitlerin paralarn da devam ettirmilerdir.157 Btn
yazlar Brahmi harfleriyle yazlm olup, Khigila dndaki btn
hkmdarlar da Hind isimleri tamaktadr.158 W. Sundermann, Kemirdeki
bu Eftalit hakimiyetinin muhtemelen 625/626 ylnda sona erdii
fikrindedir.159
152
153
154
Bk. Biswas 1973: 110-129.
155
Biswas 1973: 133; Dani vd. 1996: 169-170.
156
Biswas 1973: 132.
157
Harmatta 1996: 475.
158
Harmatta-Litvinsky 1996: 370.
159
Mamafih, Khigila ve slalesi hakknda yukarda verilen tarihler,

Hunalara ait sikke ve mhrlerin incelenmesi neticesinde Gbl ve Callieri
tarafndan olduka nceki bir tarihe yerletirildi. Sikke ve mhrlere gre
Eftalit tarihinin bir kronolojisini hazrlayan Gble gre, ilk bilinen Ha
kral Khigila, Alhon grubundan gelen isimsiz birok lidere halef olmutu;
hkm srd yllar da muhtemelen 430-490160 tarihleri olmaldr. Mesel
sikkelerdeki baz karakteristik zellikler, onun bir sikkesinin 450 yllarnda
karldn akla getiriyor.161
S. Kuwayama, yukardaki bilgilerle in kaynaklarnda Eftalitlerle
ilgili verilen bilgileri karlatrd. Gerek 554 yllarnda Bamyanda ve
Toharistandaki Eftalit kararghnda bulunan Jnagupta (Shenajuedo, 528-
605)nn,162 gerekse Tang Slalesi (618-907)nin kaytlarndan hareketle
Kuwayama, Khigila (veya Khigil)nn tahminen VI. yy. ortalarnda
Khigila Slalesini kurduu fikrindedir. in kaynaklarnda verilen bilgiler
ve Gbl tarafndan teklif edilen Eftalit kronolojisinin genel erevesine gre
Callieri de sonu olarak Khigila slalesini, V. yy.n ikinci yars ile VI.
yy.n sonlar arasndaki bir tarihe koymann uygun olabileceini kabul
etmektedir.163
Gerek Khigila, gerekse onun Kapisada kurduu slale ve buna
mensup olan btn hkmdarlar, sanld gibi gebe Eftalit slalesinden
gelmiyorlard, nk Eftalitler Kapisa ve Kabil blgesinin tamamna hkim
olmamlard ve sava bir mahall gruba (katriya), muhtemelen de
Halara mensup idiler. Demek oluyor ki sikkeler de Khigila slalesini
Eftalitlerden ayrmak iin dier bir delildir.164
160
Grenet, Eftalit hkmdar sayd Khigilann hkmdarlk tarihlerini, onun 30 yllk
saltanatn dikkate alarak 460-490 tarihleri arasna koymaktadr. Bk. Grenet 2002: Plate I
(f)e ait aklama.
161
Bk. Callieri 1997: 230-231.
162
Jnaguptann in, Orta-Asya ve Kuzey Hindistandaki faaliyetleri hakknda bk. Cannata
2000: 66-67; Liu Mau-tsai 2006: 57.
163
Callieri 1997: 231.
164
Gerek in kaynaklar, gerekse Kalhanann Khingila hkmdarlar hakknda verdii
bilgiler ve bunlardan hangilerinin Eftalit, hangilerinin onlara mensup olmadklar
hakkndaki tartmal konular hakknda yeni bilgiler iin bk. Kuwayama 1999: 41-45.
Khigiladan sonraki Yudhithira, Halarn son byk mstakil

hkmdar olup onun 657 veya 670 yllarna kadar devam eden idaresinden
sonra, iktidar, Kabil ve Gandharada Trk-ahilere gemitir.165
Halar sikkelerinde Eftalit tamgas166 ad verilen bir sembol ile

birlikte Bactria ve bazan da Brahmi yazsn kullanmlardr; nvan olarak
ise ahi Javukha veya hi Javuvla / Javla gibi nvanlara rastlanr.
Balangta Sasan rneine gre sikke karrlarken daha sonra Kuan
rneini takip etmiler, en sonra ise Brahmi harflerine ve sembollere yer
vermilerdir.167 Kabil-Gandhara blgesinin son Eftalit hkmdar olan II.
Narendra (veya Narena, 570 / 580-600)nn sikkelerinde bir boa-ba
bulunmaktadr; ayn tasvire Kunduzda oturan Toharistan Trk yabgularnn
paralarnda da rastland iin bilginler, onlarn Bat Trk hkimiyetini
aka kabul etmi olduklarn ve bu tr tasvirlerin meneinin Bat Trk
kaanlarnda Buka nvannn kullanlmasna kadar g i t t i i n i
sylemektedirler.168
2.4. Eftalitler Dneminde Budizm
Eftalitlerle ilgili olan tartmalarn en nemli konularndan biri de
Kuzey Hindistan ve Toharistanda Budizmin kaderidir. Bilhassa Xuanzang,
Song Yun gibi Budist haclarn VI. ve VII. yy.a ait haberleri, gerek in
kaynaklarndan mesel Liangshunun raporlar, gerekse blgede bulunan
arkeolojik buluntular, Eftalitlerin Budizme inanmadklarn ve bunun
yaylmasna da msaade etmediklerini gstermektedir. Bu sebepten, blgede
Budizmin d genellikle, V. yy.da Eftalitlerin kurulu ve gelimesi
dnemlerindeki faaliyetlere balanmaktadr.169 Song Yun tarafndan
Hindistandaki mehur hkmdarlar Torama ile olu ve halefi
Mihirakulaya atfedilen: Budistlerin katl ve Gandhara blgesindeki Budist
165
Dani vd. 1996: 170.
166
166 Eftalit tamgas diye bilinen ve mhrlerde ve sikkelerde grlen bu iaretin aslnda
Kidaritlere veya Proto-Alhonlara (M.S. IV. yy. sonlar) ait bir iaret olduu vaktiyle R.
Gbl tarafndan ileri srlmt. imdi C. lyasov, IV. - V. yy.a aid kerpi zerindeki
iaretler / tamgalar ile Alhon tamgas denilen tamgalarn birbirlerine son derece
benzedikleri zerinde durmaktadr (lyasov 2004: 119). Bu konuda bk. Callieri 1997: 228
(bu eseri bana gndermek ltfunda bulunan mellife minnettarm) ve Callieri 1999: 280,
289-290. M. S. Gadjiev ise imdi, bu Eftalit tamgasnn Hionit, Alhon veya Eftalitlere
aidiyeti konusunu tartmaktadr. Bk. Gadjiev 2007.
167
Dani vd. 1996: 175
168
Harmatta 1996: 475.
169
Bk. Tezcan 2006b: 478.
manastrlarn Yedalar tarafndan tahrip edilmesi hakkndaki bilgiler170 de

limler arasndaki Eftalitlere dair olan Budist kart grleri
kuvvetlendirmitir.
Ancak, Budizm, Kuanlar zamannda devlet tarafndan himaye
ediliyordu; Eftalitler devrinde bu himayenin kalkm olmas, zaten devlet
destei ile ayakta duran Budizm gibi yabanc dinlerin ksa srede
kne zemin hazrlamaktayd. Ayrca, A. von Gabainin grne gre,
VII. yy.a doru Budizmin yerini artk Maniheizm almt ve bu durum onun
kaderini menfi olarak etkilemi olmaldr; ama bu husus sadece Sod blgesi
iin geerli olabilirdi.
Son zamanlarda yaplan gerek kaynaklara ve Song Yunun
aklamalarna ynelik yorumlar,171 gerekse blgede yaplan arkeolojik
aratrmalar, Eftalitlere dair olan bu nyargy ksmen azaltm
grnmektedir. Mesel, Eftalitlerin bizzat bakentinde ok sayda Budist
stpa ve manastr bulunduunu, hatta Bamyandakilerden bazlarnn
Eftalitler tarafndan yaptrldn,172 Himotalo Eftalit beyliinin, blgede
Budizmi himaye ettiini biliyoruz. Budist eserlerin tahrip edilmesi, Kuzey
Toharistandaki Budist eserler ile Eftalit ve Alhon tamgalar zerinde
aratrmalar yapm olan lyasovun grne gre, Sasanilerin blgeyi igal
etmeleri ideolojik bakmdan Budist manastrlarn faaliyetlerinin
durdurulmasna ve baz deiikliklere gidilmesine sebep oldu; bu tahribat,
daha muhtemel olarak, sonraki dnemlerde Kionitlerin blgeyi igal
170
Parlato 1990: 259-260.
171
Song Yunun, 520 ylnda Kemire saldrrken rastlad Mihirakulann aslnda bir Hna
hkmdar olup Eftalitlerle alkas olamayaca, in kaynaklarnda zikredilen Budistlerin
bir Eftalit kral tarafndan ldrld iddialar hakkndaki yeni grler ve bunlarn yanl
yorumlar olduu hakknda dnceler vardr. Mihirakula hakkndaki kaynaklar, onun
hviyeti ve yeni dnceler iin bk. Yamada 1989: 82-102; Kuwayama 1989: 91-93;
Mohay 1990: 99-110; Kuwayama 1999: 44-45; Kuwayama 2002: 109.
172
Bamyann kervan ticaretindeki nemi, bilhassa VI. yy.n ortalarnda artmt; buna binaen
de Bamyandaki en azndan iki byk Buddha heykelinin Eftalitler dneminde yapld
sylenebilir. Hatta Bamyandaki 53 m. yksekliindeki Buddha heykelinin, bir Eftalit
prensinin giyim-kuamnda yapld syleniyor (http://www.bibliothecapersica.com/
articles/ v12f2/v12f2036.html). Bu bakmdan, blgede Budizmin ke yz tutmasnda
Eftalitlerin deil, onlardan ve daha nceki Kuanlardan farkl olarak, Hindukuu gneye
doru geerek Gandharaya ve Hindistana kar hibir zaman bir istila siyaseti tamayan
VI. yy.daki Bat Trklerinin rollerinin daha byk ve konunun da daha ok ticar olduu
konularnda bk. Kuwayama 1989: 90-97, 108; Kuwayama 1999: 40, 53-54; Kuwayama
2002: 107-111, 159.
etmesiyle de yakndan ilgilidir.173 ehir hayatnn inkraza uramas ve

Kuzey Toharistandaki ehirlerin tahribine yol aan ise Sasani igali deil,
B. . Vaynbergin tahminine gre 380li yllarn sonunda vuku bulan Kionit
igalidir. 440l yllarda blgenin, II. Yezdigerd tarafndan Sasanilere
balanmas ve Kionitlerin yenilmesi zerine Eftalitlere gemesi
merhalesinde insanlar ehirleri boaltt.174 Torama ve Mihirakulann
Budist kart faaliyetlerine gelince, bugn M. Yamada ve Kuwayama gibi
bilginler, in kaynaklarndaki ilgili bilgileri yeniden yorumlayarak, sz
konusu hkmdarlarn aslnda Eftalitlere deil, Hunalara mensup olduklar
sonucuna varmlardr.175
Ancak, Eftalitlerin dier Trk devletlerinden olduka farkl olarak
din toleranstan mahrum olmalar ve bilhassa, onlara atfedilen Budist
yerlerin tahribi,176 ahaliye kt davranmalar, sonunda halkn onlardan
desteini ekmesi ve Eftalitlere kar gelmelerine yol at. Orta Asya
blgesindeki Eftalitlerin de Trk Kaanl zamannda zor gnler
geirmeleri ve bu sebepten taze g ve yardm gnderememeleri sebebiyle
Hindistan hkimiyeti kt; ancak kk apl gruplar halinde VI. yy.n
ortalarndan sonra Hindistanda hl varlklarn devam ettiriyorlard.
2.5. Trk-hi Sllesi Hakknda
El-Birunnin kaydettiine gre, 666 yllarnda Barha-tegin (veya
Br-tegin) tarafndan Kabilde kurulan Trk-ah Sllesi hkmdarlar,177
Arap kaynaklarnda genellikle Rutbil nvanyla gemektedir; ilk Rutbilin
ise bu Barha-teginin 666 yl vesilesiyle zikredilen kardei olduu tahmin
173
lyasov 2004: 119.
174
lyasov 2004: 119.
175
Mihirakula zamannda Eftalitlerin burada birok Budist yerleri tahrip ettirdikleri
hakkndaki fikir, Kuwayamaya gre stnkr bir gr ve yanl bir tahminden ibarettir.
Hatta Gandharadaki Budizmin k de ona gre Eftalit devletinin paralanmasyla
ilgilidir. Hindukuun gneydousunda Gandhara blgesinin d ve kuzeybatdaki
Bamyan ve Kapisa gibi yerlerin ykselii ve bunlarn Eftalitlerin Budizme kar olan
hasmane tavrlar hakkndaki gre aykrl hakknda bk. Kuwayama 2002: 107-113, 154
176
Kuwayama, bilhassa Gandhara blgesindeki Budist eserlerin tahribinin 520 yllarnda
Song Yunun ziyareti ile Xuanzangn 630 yllarndaki seyahat arasndaki yz yllk
dnemde olduu ve bu hadisenin Eftalitlere mal edilmesinin J. Fleet ve A. Stein tarafndan
ilk defa gelitirilmi bir hipotez olduunu syleyerek, Gandharada Budizmin skutunun
ise kesinlikle Eftalitlerin blgeden ekilmelerinden sonra vukubulduu grndedir. Bk.
Kuwayama 2002: 153; Kuwayama 2007.
177
Kuwayama 1999: 58-59.
edilmektedir.178 in kaynaklarnda Kabil blgesindeki Kabul ahn wu-

san Tegin ah nvanyla anld kaydedilmektedir.179 Trk-ahilerin VIII.
yy.da da Zabulistan blgesinde hkm srdkleri bilinmekle beraber, Tang
mparatorunun, Karadai Elteber Shikuer (muhtemelen ikinci rutbil)i
Zabulistan hkmdar olarak tayin ettii 720 ylna kadar tahta kimlerin
getikleri konusunda hibir in kayd yoktur. Afganistan Trk-ahi
slalesinde olduu tahmin edilen Pangul isimli bir Trk hkmdar,
sikkelerinden anlaldna gre, tarkan ve tudun nvanlaryla VII. yy.n
sonlar ile VIII. yy.n balarnda Zabul ve Arachosiada hkm srmt.180
726 ylnda blgede bulunan Koreli Budist seyyah Hyecho da Kabil ahlar
hakknda bilgiler vermektedir.181 T r k -ahilerin doudaki hakimiyeti,
kitabelere gre 843 ylna kadar Kabil blgesinde 177 yl devam etmi,
batda ise 870 ylnda Seistan emiri Yakb ibnil-Leysin Kabili ele
geirmesine kadar srm ve bu tarihte Yakub, Halalarn idarecisi olan
Rutbil veya Zanbil nvanli kiiyi ldrd gibi Trk melikini de
malup etmitir.182 Bylece Trke konuan son Eftalit hakimiyeti olan
Trk-ahiler son bularak yerine Hindu-ahi slalesi kim olmutur.183 Trk-
ahi hkmdarlar, genellikle (wu-san) Tegin, ah, Phromo Kesaro (Roma
Kaysar / mparatoru) gibi nvanlar tayorlard.184
2.6. Eftalit Devletinin Ykl
randa I. Kavad ile balayan bir reform hareketi ile glenmeye
balayan mparatorluun bana I. Husrev Anuirvan (531-579)n
gemesiyle her ynden zirveye kan bir Sasan Devleti ile, Douda Rouran
Devletini 552 ylnda ykarak yeni bir devlet kuran Bumn ve stemi
Kaanlar idaresindeki Trk Kaanl arasnda skan Eftalit devleti, VI. yy.
ortalarnda g anlar yayordu. Trkler, bu srada Orta Asyann kuzey-
dousundaki topraklarn byk bir ksmn fethetmiler ve Eftalit snrlarna
178
Barha-teginin yaad dnem hakknda farkl grler vardr. Ecsedy ve Sundermann,
onun yz yl kadar sonra, yani VIII. yy.n balarnda yaadn dnyorlar. Bk. Ecsedy -
Sundermann 1996: 477.
179
Tegin ah slalesi hakknda bk. Kuwayama 1999: 61-66.
180
Bk Humbach 1996: 250; Grenet 2002: 219.
181
Kuwayama 1999: 64-65.
182
Esin 1972: 57.
183
Konuku 2002: 846. Kabil blgesine Araplarn ilk hcumu, El-Belzurnin kaydettiine
gre, 665 ylndadr ve bu tarihte bn Semure, Kabili yamalamt; ancak ertesi yl Kabul
ah, tekrar geri ald. Bk. Kuwayama 1999: 65.
184
Dani vd. 1996: 170-171.
dayanmlard. Trkler, Mervden Pencapa, Dou Trkistandan Balka ve

Aral Gllerine kadar olan sahay, yani pekyollarnn ana blgesini elinde
bulunduran en nemli imparatorluklardan biri olan Eftalitlerle iyi ilikiler
kurmak istiyorlard. Bunda, yle anlalyor ki ellerindeki ipekli eyalar
satmak ve pazar bulmak zorunda olan Sodlu tccarlarn abalar byk rol
oynuyordu.
Orta Asya tarihinde ilk defa ayn anda birden fazla devletle her trl
mnasebet kurma baarsn gsteren Trkler ile Eftalitler arasnda ilikilerin
ilk balarda iyi olduu tahmin ediliyor. Hatta Bumn, stemi veya Mukan
Kaan olduu tahmin edilen bir Trk kaannn lmnden sonra (553 veya
572 / 574 ylnda) yaplan yo treni srasnda, Orhun kitabelerine gre,
Tibet ile Bizans mparatorluu arasndaki Aparlardan elilik heyeti
geldiinin anlatldna baklrsa,185 Eftalitler de bir heyet gndermilerdi.
Eftalit devletinin yklmaa yz tutmas ve Trklerle atmaya girimeleri
baz bilginlerin grne gre, 554 yl civarnda balam olmaldr; 554-
557 yllar arasnda Kapisa ve Bamyanda bulunan Budist rahip Jnagupta,
onlarn malubiyetinden hemen nce, yani 554 ylnda Eftalit lkesinde
bulunuyordu.186
Ancak, daha sonra, sebebi anlalamayan bir hadiseden dolay iki
byk ve komu devlet dman oldular. Bunda ilk hareketin Bizans tarihisi
Menandrosdaki bir kayda gre, muhtemelen Eftalit hkmdarndan geldii
anlalyor. Menandrosda Katulf olarak zikredilen bir Eftalit ileri geleni ile
Eftalit hkmdar arasndaki konuma srasnda Katulf, Trklere kar daha
fazla ileri gitmemeyi tavsiye ediyor ve u enteresan ataszn hatrlatyordu:
kendi kulbesindeki bir kpek, dardan gelen 10 yabanc [kpekden] daha
kuvvetlidir. (Menander 4; 4,3)187 Herne kadar bu ifade fazla ak deilse de
Ghirshman bunu yle yorumluyor: Trkler ile Sasanler ittifak yapmadan
nce Eftalitler, Trklere saldrdlar, Katulfun Eftalit hkmdarn
vazgeirmee ve daha fazla ileri gitmemee raz etmee alt da bu
seferdi. Ancak Katulf, yle anlalyor ki Eftalit hkmdarna szn
dinletemedii gibi, yine Menandrosun kaydna gre, hkmdar, Katulfun
karsna tecavz edince, Katulf da kaarak Trk hkmdarna snmt.188
185
Tekin 1988: 8-9 (Kl Tigin D 4), 38-39 (Bilge Kagan D 5); Tezcan 2006a: 604.
186
Kuwayama 2002: 150-154.
187
Blockley 1985: 47; Felfldi 2001: 193.
188
Ghirshman 1948: 94-95; Felfldi 2001: 192-193.
Bu durum zerine Trkler, balarnda muhtemelen stemi Kaan

olduu sanlan Sizabulos (veya Silziboulos) bulunduu halde, bu defa,
muhtemelen de kendilerine snan ve genel durum hakknda bilgi veren
Katulfun teklifiyle Sasan hkmdar Husrev Anuirvana yneldiler ve
ittifak yapmak maksadyla kendisine eliler gnderdiler. Muhtemelen 557
gibi bir tarihte balayarak 560 ile 563 yllar arasnda devam eden Trk -
Eftalit mcadeleleri esnasnda,189 gnderilen Trk elileri yolda Eftalitler
tarafndan yakalanarak ldrld.190 Hatta, Trkler indeki hanedanlardan
Kuzey Zhou (557-581) ile sk iliki iinde olup, Rouran artklarnn snm
olduu Kuzey indeki Qi Devleti (550-577) ile ise aralar ak olduu iin
Eftalitler, Qilere eliler gndererek Trklere kar anlama yapmak
istediler. te bu kritik durumda stemi Kaan, Sasan yardm ve ordusunu
beklemeden ileri harekata geerek adan Sodianaya doru yola kt ve
Eftalit ordusunu hazrlksz ve mttefiksiz olarak Buhara yaknlarnda
yakalad. Tabernin kaydnda ismi V.r.z, Mesdde ise Aunvz (veya
Aunvr) ya da Aonevz olarak geen Eftalit hkmdar,191 Huttal,
Tirmiz, hatta Pamir blgelerinden toplayabildii ve ounluu cretli
askerlerden oluan ordusuyla Naheb yaknlarnda Trklere kar kt.
Tahminen 563 ylnda vukubulan ve gn devam eden bu savata Eftalitler
ar bir yenilgiye uradklar gibi, Eftalit hkmdar da sava alannda
kald.192
189
Eftalitler ile Trkler arasndaki mcadeleyi ve Eftalit Devletinin skutunu baz tarihiler,
Menandrosun kaydna ramen 557 ile 561 yllar arasnda gsterirler. K. Czegldy, in
kaynaklarndaki baz kaytlara ve Bizansa giden Trk elilik heyetinin raporlarna
dayanarak 557 tarihini vermektedir (Czegldy 2004: 103, 114-115). Kuwayama da, Tumen
llig (Bumn) Kagann kk kardei Sincibu (stemi) Hakann, Sasan ah Husrev
Anuirvan (531-579) ile mttefik olarak kuzeyden Eftalitlere saldrmasndan bahsederken
558 tarihini verir (Kuwayama 2002: 130). Whitby ve Bivar da, Trk hakan ile Sasan
ah arasndaki ittifaktan sonra Eftalitlerin malubiyet tarihinin 558 olduu fikrindedir (bk.
Whitby 1997: 188, n. 33;
http://www.bibliothecapersica.com/articles/v12f2/v12f2036.html). Stein ise 560 civarn
vermektedir (Blockley 1985: 252, n. 16). Mesel bk. Sinor - Klyashtorny 1996: 332; Sinor
2000: 404; Golden 2002: 66. Ancak gerek mcadelelerin 563-567 yllar arasnda
vukubulduu anlalmaktadr. Bk. Sundermann 1996b: 474; Ecsedy - Sundermann 1996:
477.
190
191
Golden 2002: 66-67; Akbulut 2002: 285.
192
Akbulut 1984: 105-106; Dani vd. 1996: 176; Akbulut 2002: 285. Eftalit Devletinin
ykl ve Batya kaan Avarlar meselesi hakknda bk. Grignashi 1980: 219-248; Dobrovits
2006: 176-178.
Bu mnasebetle kaynaklar, muhtelif bilgiler vermekte; mesel

Mesd, Trk hkmdar ile ortak hareket etmeden nce Husrevin Belh
nehri (Amu-derya)ni getiini ve Eftalit hkmdar Aonevz
ldrdn sylemektedir193 ki bu bilgi, dier kaynaklardakine
uymamaktadr. Mesd ve Taberdeki ifadelere dayanan baz bilginler,
Eftalit Devletini ortadan kaldrmak maksadyla Sasan hkmdar Husrev
Anuirvan ile Trk kaan Sincibu (Silzibul) arasnda asker bir ittifak
yapldn,194 savan da Trk - Sasan ibirlii neticesinde kazanldn ve
bunda Husrevin nemli rol oynadn, nitekim savatan sonra aslan payn
da Husrevin aldn ifade ediyorlarsa da bu, gereklere pek uygun
gzkmemektedir; nk Menandros, bununla ilgili blmde bu baary
Trklere vermektedir.195 Dneverye gre, ise Husrev, bu sefer sonunda
Toharistan, Zabulistan, Kabulistan ve Saganiyan topraklarn ele
geirmitir.196
Eftalit Devletinin Sodiana ve Toharistandaki topraklarnn
paylam konusunda Trklerle Sasanler arasnda yaplan grme sonunda
btn Sodiana ve Fergana blgesi Trklere geti.197 Belh ve Toharistana
kadar olan btn Eftalit topraklar ise Sasanilerin altn an balatan
Husrev tarafndan ele geirildi ve bylece arslan payn ran alm oldu.198
Blgenin Trk Kaanl tarafndan zaptndan sonra, nceki Kidarit ve
Eftalit hkimiyetinden farkl olarak Trkler bu blgede, Hinduku
Dalarnn gneyine gemeden nce bir as1199
Amu-derya gneyine ekilerek balarna, Firdevsye gre Fegani
(veya Afgani) isimli yeni bir hkmdar seen Eftalitler, Badgis ve Herat
gibi yerleri hl ellerinde tutuyorlard. Ancak bu blgedeki topraklarn
byk bir ksm Sasanler eline getii iin yeni hkmdar da Husrevin
hakimiyetini tanmak zorunda kald; Kabil blgesi gibi baz kk Eftalit
beylikleri ise mstakil kalmaa devam ettiler. Kuzeydeki Toharistan
blgesinin Zerefan vadisindeki yar bamsz Eftalit beylikleri,
193
Brunner 1984: 730.
194
Ambartsumyan 2002: 58-59.
195
Bu konuda bk. Blockley 1985: 252; Mesel Sinor - Klyashtorny 1996: 332; Sinor 2000:
404; Golden 2002: 66.
196
Akbulut 1984: 107.
197
Prof. Kuwayama, Trklerin blgede Eftalitler yerine geme tarihi olarak 555-558
tarihlerini verirken, gerek Kuzey, gerekse Gney Toharistandaki Eftalit topraklarnn
ekseriyetinin 560-570 yllarnda Trklerin eline getii fikrindedir. Bk. Kuwayama 2007.
198
Bk. Akbulut 1984: 106-109; Compareti 2002: 376.
199
Grenet 2002: 214.
Menandrosun kaydna gre, Trklere bal ve vergi vererek varlklarn

devam ettirdiler. Hatta 568 ylnda Maniakh bakanlnda skite
(gramma to Skufikon)200 bir mektup getiren Trk heyeti sadece, halkn
oturduu Eftalit ehrinin ve bir ksm Avarlarn Trklere isyanndan
bahsediyordu.201 Eftalitleri tamamen bertaraf etmek amacyla Sasan
hkmdar Husrev ile iyi geinmek zorunda olan stemi Kaan, kzn Sasan
sarayna yollayarak bir evlilik anlamas yapmak istedi. Menandrosa gre
Eftalitlerin artklar, Trklerin ikinci ve sonuncu darbesi neticesi 567/568
ylnda tamamen daldlar. Belh ve evresi stemi Kaann eline geti.202
VI. yy.n ikinci yarsnda blgeye gelen Budist rahip Dharmagupta, 580li
yllarda Toharistana geldiinde Eftalitlerin artk zayflam olduklarn
grmt.203 Bu Toharistan blgesi Eftalitlerinin, Hotan ve rann 581
ylnda Trklere kar isyan ettikleri de bir kaynak tarafndan
naklediliyor.204
Trklerin Eftalit (veya Rouran) ordularn malup etmesi srasnda,
Eftalit topraklar ierisinde bulunan ve Trk saldrsndan etkilenen 20.000
kadar Avarn Batya kat,205 Sodlu Maniakh bakanlndaki Trk
heyetinin 568 ylnda stanbuldaki elilii mnasebetiyle Trk heyeti
tarafndan daha sonra Bizans mparatoru II. Justine anlatlmtr.206
Bu dnemde blgedeki siyas ve idar deiiklikler konusunda VII.
yy.n en nemli Ermeni kaynaklarndan Sebeosda baz nemli bilgiler
bulmak mmkndr: Eftalit Devletinin yklmasn mteakip blgede
otorite zayflam ve ok sayda mahall hkmdar ortaya kmt ki
bunlardan biri de Eftalit hkmdar idi: Eftalit idarecilerinden bazlarnn,
tbi bir duruma indirilerek, daha nce kendilerinin ynettikleri topraklarda
200
Bunun, Hun ve Trk yazs olduu iin skit diye ismlendirilmi olabilecei gibi, Sod-
Manihey veya Sod yazsyla bir mektup olduu eklinde grler de vardr. Mesel bk.
Pigulevskaya 1939: 114.
201
Litvinsky 1996: 143-144; Dobrovits 2006: 176.
202
Akbulut 1984: 112-113.
203
Kuwayama 2002: 151.
204
Dani vd. 1996: 177.
205
Trkler, Batya kaan ve muhtemelen sadece ileri gelen erkeklerin hesaba katld bu
20.000 kiiye kesin olarak Avar diyorlard; halbuki bundan 8 yl sonra, 568de ilk Trk
resm heyeti stanbula gelip mparator II. Justin ile bu mevzuyu grtklerinde artk
onlarn Varhonites (Avar-Hun) olduklarn sylyorlard (Dobrovits 2006: 176-178). 25
206
Ligeti 1970: 75. Bu konu hakknda Menandrosun verdii bilgiler, Avar/Uar/Ouar, Koun
veya Ouarhonites ve Avarlarn Batya ka hakknda bk. Blockley 1985: 117;
Theophylaktos 1985: 344; Kyzlasov 1996: 323; Whitby 1997: 188-189; Sinor 2000: 407;
Dobrovits 2006: 175-178.
kalmalarna ve tek bir hkmdar idaresinde yaamalarna izin verilmiti.

Eftalit Devletinin yklmasndan sonra Sasaniler payna den topraklarla
Trklerin payna den Eftalit arazisi arasndaki snr ise Amu-derya
olmutu.
Sasanilerin asl idare kararghlar ve dorudan ynettikleri saha Marg
(Merv) ve Margiot (Merver-Rd) ile birlikte Horasan blgesi idi. nk
Merv, Kidarit Hunlarnn 375 yllarndaki hkimiyeti ve ardndan
Eftalitlerin geliiyle yeniden stratejik bir snr blgesi olmu, ayn zamanda
ekonomik ve siyas bir s haline gelmiti.207 Bu sebepten, kuzey-douda
Eftalitlerden alnan yeni topraklarda, Ermeni kaynaklarnn Kuan dedii,
ama hakikatte Eftalit olan halk, Sasan otoritesine bal olmakla beraber,
onlarn imparatorluu ile tam olarak btnlemediler, topraklar da eyaletler
halinde yeni bir organizasyona tbi tutulmad. te bu nzik durumu gren
Trkler, VII. yy.n balarnda, eski Kuan sahasndaki Eftalit idarecilerinin
615 ylnda IV. Smbat Bagratuni komutasndaki Sasan seferine kar isyan
ederek kendilerinden yardm istemelerine kadar 614 ylndaki kanun
titizlii korumaa dikkat etmiler, Amu-derya nehrini gneye gemekten ve
Sasan hakimiyetindeki Eftalit topraklarna girmekten kendilerini
alkoymulardr208 ki ilerleyen zamanlarda bu Trklerin lehine olmutur.
2.7. Son Eftalitler (560-748)209
Eftalitlerin gerek Kuzey, gerekse Gney Toharistan blgesindeki
varlklar Trk ve Sasan fetihlerinden sonra da devam etti. Gney
Toharistandaki Eftalitlerin daha sonraki tarihleri hakknda herne kadar in
kaynaklarnda ak bir yer ismi kayd yoksa da bunlarn kararghlarnn
Baglan / Gori civarnda bulunduu hakknda ak yazl kaytlar vardr.
VII. yy.n ilk eyreinde Horasan ve civarndaki blgelerde Eftalitler
ve bunlarn Sasaniler ve Trklerle ilikileri konusunda bilhassa Ermeni
kaynaklarnda baz nemli ipular bulabiliyoruz. Sebeos, Sasanilerin Dou
ordular komutan ve Hirkania marzpan210 Smbat Bagratuni (Hosrov
um)nin 614-615 tarihlerinde211 kuzey-doudaki faaliyetlerini zikrederken,
207
Brunner 1983: 770.
208
Bk. Sebeos 1999: II / 188-189.
209
Bu tarihlendirme Grenetye gredir, bk. Grenet 2002: 214.
210
Marzpan nvan, Sasanilerde asker kuvvetleri de bulunan snr eyalet valilerine verilen bir
isimdir. Smbatn 599 / 600 tarihlerinde marzpan yapld sanlyor.
211
Sasanilerin II. Husrev Aparvz (590-628) zamannda Smbat liderliinde Douda
giritikleri bu byk apl savalarn tarihi konusunda tam bir mutabakat yoktur. Marquart,
sadece bir yerde Eftalitler (Heptaleay)in kralndan ve Trk Hakanna bal

olarak Sasanilere bakaldran ve Smbat ile savaan Eftalit meneli Kuan
kralndan bahseder.212 Onun zikrettiine gre, Sasan ordusunun Kuan
sahasndaki ilerlemesi zerine Kuan krallar, Kuzey blgelerinin kral
byk Hakandan yardm istemiler, o da 300.000 kiilik bir ordu
gndermiti. Hakann talimat ile Vhrot (Amu-derya)u gneye geen ve
Smbat kuvvetlerine saldrp onu geri ekilmeye zorlayarak Reyy ile sfahan
eyaletleri snrlarna kadar olan blgeleri yamalayan Trklerin lideri
embukh veya epetukh (Yabgu Kaan),213 yine Hakann emriyle Amu-
deryay geerek lkesine geri dnmt. Ordusunu yeniden toplayan Smbat,
Kuan ve Eftalitlere saldrmt. Kuan kral, Smbat tarafndan ldrlm,
ordusu dalm; Sasan kuvvetleri ise Kuanlarn bakenti olan Bahl
(Belh)a kadar onlar kovalayarak Harev (Herat), Vatages (Bdgs) ve btn
Toharistan ile Talekan yamalam, ondan sonra da Merv ve Merver-Rud
eyaletinde kamp kurmulard. Smbatn birka yl ierisinde lmnden
sonra ise ona bal olan birlikler isyan ederek kuzey blgelerinin
hkmdar, Byk Hakandan yeniden yardm istemiler, o da epetukh
idaresinde byk bir kuvveti onlara destek iin gndermiti. Bunlar,
Doudan Batya gelerek Kafkaslarda or geidinden gneye inip Bizans
mparatoru Herakliosa destek vermee gelmiti. 214 yle anlalyor ki,
614l tarihlerde Heraklios liderliinde Anadolu ve Kuzey Suriye
blgelerinde ilerleyen Bizans kuvvetleri karsnda Douda zayflayan
Sasan birliklerine kar Trk hkmdar, insiyatifi ele almak istemiti.
Eftalitlerin Hindistanda 659 ylndaki durumu ile alkal olarak, in
kayna Tangshunun Xiyu blmndeki Yidalarla ilgili ksmda,
Eftalitlerin burada bakenti Huolu (Grun muhtemelen inceye
uyarlamas)215 olan mstakil bir Taihan (muhtemelen tarkann ince bir
bunun Husrevin 28. saltanat ylndan, yani 616 / 617 tarihinden nce olduu fikrindedir,
nk bu tarihte bakomutan Smbat lmtr. D. A. Akbulut, M. Grignaschiye dayanarak
bunu 603-604 olarak tesbit etmi (bk. Akbulut 1984: 127-129) ise de zannmzca bu
hataldr, nk bu tarihlerde Sasaniler Kuzey Mezopotamya ve Anadolu sahasnda byk
bir saldr faaliyetine girimilerdi ve kuvvete ihtiyalar vard.
212
Sebeos 1999: I / 52 ve n. 323.
213
embukh veya epetukh eklinde zikredilen bu ikinci derecedeki Trk hkmdar, Bat
Trk hkmdar Tong Yabgu Kaandr. Ancak bu tarihlerde Bat Trk Kaan olup
olmad konusunda bilgi yoktur. Bk. Sebeos 1999: II / 187.
214
Sebeos 1999: I / 52-54.
215
Malyavkin 1989: 267. Afganistann dalk blgesinde bulunan Gr, V. V. Bartolda
gre, Heratn dou ile gney-dou ksmnda, Garcit ile Guzgann gneyinde idi.
uyarlamas) idaresi oluturduklar anlatlmaktadr ki Sonraki Eftalitlerin

bakenti olan bu Huolunun, son arkeolojik keifler de dikkate alndnda,
Sukh Kotaln hemen gneyinde, imdi Tepekurgan denilen Kala-i Ghr
olduu anlalmaktadr.216 Bu dnemde Trk kuvvetleri ise inli Budist hac
Xuanzangn Huo, slm kaynaklarnn ise Varvaliz dedikleri bugnk
Kala-i Zal civarnda slenmilerdi.217 Kuzeydeki Eftalitler de, mahall
hkmdarlarn adyla ve agn hudt ve yabgu gibi nvanlarla buralarda
sikkeler kardlar. slm kaynaklar, nceden bir Eftalit eyaleti olan Huttal
blgesinde Farsa olarak Huttl-h veya r-i Huttal, Arapa olarak Mlk
nvanl mahall idareciler bulunduundan bahsetmektedirler. Xuanzangn
630lu yllarda Termez ve Kobadiyan gibi Kuzey Toharistanda bulunan
yerleri ziyaret ettiinde blgede kursiv yazl Eftalit kitabesiyle hl bakr
paralar kullanlyordu.
VIII. yy.da Toharistan ve Mveran-nehirde balayan Arap istils
srasnda Eftalitlerin hl Herat ve Badgis blgelerinde mevcut olduklar ve
Araplara kar mcadele ettikleri anlalyor. Sikkelerinde geen nvanlara
gre, Eftalitlerin, Kapisa (Begram) ve Kabilde VI. yy.n sonlarndan VII.
yy.n ortalarna kadar ayr bir siyas birim olarak hkm srenlerine Nizek-
ahlar,218 Gney Toharistan blgesinde, VII. yy. ortalarndan iitbaren
grlen ubelerine ise Nizek-tarkanlar219 ismi verilmektedir. Toharistan
blgesi Bat Trk hakimiyetine girmekle beraber, VII. yy. ortalarndaki
Kapisa ve Gandhara hkmdar, Trkler tarafndan ilhak edildikten sonra
bile istiklalini koruyarak kendisini 12 nesildir Eftalit Khigila Sllesinin
varisi sayarak Khigila kraliyet nvann kullanmtr.
704 yl hadiseleri vesilesiyle, Herat ve Badgis Eftalitlerinin lideri
Trk Tarhan Nizkn,220 s o n Sasan ah III. Yezdigerd (632-651)in
Mervde d ve Araplara kar Tibetliler ve Trklerle birlikte olan
mcadelesi bilhassa nemlidir. Arap corafyacs Ykut, bu dnemde
Badgisin Hayle (Eftalitler)lerin karargholduunu zikrederken dier
216
Grenet 2002: 214-215 ve fig. 2 (Huolunun muhtemel yerini gsteren ematik harita).
217
Kuwayama 2002: 130.
218
Bk. Grenet 2002: 217-218.
219
Bk. Grenet 2002: 215-217.
220
Bu ismin eski okunuu Nzek (n.y.z.k) idi; ama E. Esin, yazmalarn oundaki imlaya
ramen Trek okunuunu tercih etmitir; imdi ise Harmatta tarafndan Nizk olarak
okunmaktadr. Nizk Tarkann Eftalitlerden indiini vaktiyle kabul etmi olan Harmatta,
daha sonra onun Bat Trklerinin *Nizk boyundan olduunu kabul ederek eski grn
deitirmitir. Bk. Harmatta 1996: 374, 476; Grenet 2002: 216, 217-218.
kaynaklar ise Tarhan Nizkten Eftalit kral olarak bahseder.221 Buradaki

Trk Nizk Sllesi, 670 yllarna doru birisi Zabulistanda, dieri ise
Kapisa - Gandharada iki kol halinde yaamaa devam etmitir.222
Bunlardan, bir Eftalit hkmdar olarak grdmz Tarhan (Tai / Dahan)
Nizk, Araplarn Toharistandaki faaliyetleri srasnda onlara kar
mcadele etmi, Araplarn VII. yy.n ikinci yarsnda Bat Trk blgelerini
zaptettikleri bir dnemde kendi blgesinde az-ok bamszln devam
ettirmi;223 hatta Belh ehrini de iki defa zaptetme teebbsnde bulunmutu.
Nizk, Bat Trklerinin Toharistan yabgusunun da vassal idi ve hatta 710
ylnda hkmdarnn ilesine mensup bir Trk kzn da ele geirmiti.224
Onun, sonunda Kuteybe b. Mslim tarafndan yakalanarak ldrld,
slm kaynaklar tarafndan belirtilmektedir.225
Btn bu olaylar, Kuzey-bat Afganistanda hl hatrsaylr bir
Eftalit kabileler birliinin mevcut olduunu226 ve VIII. yy.n ilk onylna
kadar Trk hakimiyeti dneminde bile Eftalitlerin hl bamsz olduklarn
gstermektedir.227 Mesel 718 ylnda Eftalit tarkannn emrinde, Toharistan
Trk yabgusuna bal olarak hl 50.000 asker bulunuyordu.228
2.8. Halalar
Eftalitlerin Bat Trkistan ve Hind ktasndaki son varisleri
Halalardr. Aslnda VIII. veya IX. yy.dan XII. yy.a kadar Bat Trkistan ve
daha sonra Afganistanda oturan ve slm kaynaklarna gre tarih sahnesinde
ilk olarak IX. yy.n ikinci yarsndan itibaren gzken Halalar ve Hala
ismi,229 yeni bulunan belgeler ve in kaynaklarndaki baz isimlerin yeni
yorumlarna gre, VII. yy.n son eyrei ve VIII. yy.n balarndan beri
baka kaynaklarda ve yine Afganistan sahasnda gzkmektedir.230 Amu-
221
Dani vd. 1996: 179. slm kaynaklar onu, bazan Trk, bazan da Eftalit olarak
isimlendirmektedir.
222
Harmatta 1996: 476.
223
Ecsedy - Sundermann 1996: 477.
224
Kuwayama 2002: 138.
225
Bk. Konuku 2002: 845.
226
Dani vd. 1996: 179.
227
Kuwayama 2007.
228
Bk. Grenet 2002: 215.
229
Halalarn ilk grnleri hakknda mesel bk. Taal 2004: 60 (886 ylndan nce).
230
678 tarihli bir Bactria belgesindeki Hala (halas) adl klenin ve 710 tarihli belgedeki
Hala Trk prensesi Kutlug Tapaglg Bilge Sevg mnasebetiyle Bactria diliyle Hala
(khalaso) halk adnn gemesi ve Halalarla ilgili ince ve Bactria dilinde muhtelif
derya nehrini gneye doru en erken geen boylardan da biri olan Halalar,
Arap harflerinin azizlii yznden zaman zaman Halluh, yani Karluk
Trkleriyle de kartrlmaktadr.231 Nitekim IX. ve X. yy. Arap
corafyaclar, onlar ekil, kyafet [ve] dil bakmndan Trk boylar
arasnda sayarlar ve klk kararghlarn da Halluh lkesine bitiik olan
Talas rma blgesine yerletirirler;232 belki de baz Halalar hl
Halluhlara civar yerlerde oturuyorlard. Halalarn VI. yy.da, 554 / 555 yl
mnasebetiyle bir Sryani kaynanda geen Holas ile ve 569 / 570 tarihinde
Trk lkesine giden Zemarchos bakanlndaki Bizans heyetinin raporu
mnasebetiyle Bizans kaynaklarnda geen Kholiatai gibi kabilelerle de
ilgisi olduu baz bilginlerce ileri srlmtr.233
Ancak Kgarl Mahmd devrinden beri kaynaklar, Halalar dier
Trk gruplarndan ayr kabul etmilerdir. Halalarn nceden Zemin-i
Daver234 de oturduklar, daha sonra imdiki Sistna tekabl eden blgeye
g ettikleri, ancak Trk karakterlerini, dil ve giyim-kuamlarn
deitirmedikleri anlatlrken, XIII. yy. balarndaki Muhammed b. Necb
Bekran, Cihn-nme isimli eserinde, Halalarn hl Gazne blgesinde
oturduklarn, ancak buraya yerletikten sonra yeni yerleilen blgenin iklim
zellikleri sebebiyle yzlerinin biraz esmerletii, dillerinin de biraz
farkllatn kaydetmektedir.235 X. yy. yazar El-Harezm (lm. 997) de,
Meftihl-Ulm adl eserinde Herat blgesindeki Hala (Hlac)larn, dier
bir boy olan Kencinelerle birlikte, vaktiyle Toharistan blgesinde hkm
sren kudretli Hayile (Eftalitler)lerden geldiklerini ve Hala Trklerinin
bunlardan indiklerini yazmaktadr236 ki bu isim, Pseudo-Zacharias Rhetorun
Kilise Tarihinde237 Kuzey Kafkasya mnasebetiyle Holas ekliyle
isimlerin blgedeki ilk zikirleri konusunda bk. Sims-Williams 1999: 256; Yoshida 2000:
156-157; http://www.gengo.l.u-tokyo.ac.jp/~hkum/bactrian.html
231
Eftalitlerin son kalnts olarak kabul edilen Hala (Halluh ) kelimesi Arap
harfli yazma eserlerde noktal harflerin bir birine kartrlmas neticesinde zaman zaman
Karluh (Karluk) eklinde anlalabiliyordu (bk. Dani vd. 1996: 179). Yine, X. yy.
slm kaynaklarndan Huddl-leme gre (982), Halalar ile Karluklar birbirlerine
komu idiler (bk. Konuku 2002: 848).
232
Konuku 1997: 229.
233
Bu konuda bk. Marquart 1901: 253; Konuku 1997: 228; Konuku 2002: 847.
234
Zemin-i Daver, Ahamenidler (Persler) zamannda Greke olarak Drangiana ismiyle anlan,
Sakalarn geliiyle Sakastana adn alan blgeye daha sonra verilen isimdir. Bk.
Christensen 1993: 227.
235
Esin 1972: 53; Konuku 2002: 848.
236
Grignaschi 1979: 84.
237
Historia Ecclesiastica, aslen Amida (Diyarbakr)l olan Zacharias Mytilene tarafndan 555
gemektedir.238 Buna dayanan J. Marquart ve Bivar da Halalarn

Eftalitlerden geldiklerini kabul etmitir. Eftalitler dneminde Trke
konuulduunun muhtelif delilleri olduu gibi, bu Halalarn aslnda Trke
konuan bir grup olduu artk kabul ediliyor.239 Kaynaklarn bu bilgilerine
binaen, Eftalitlerden baz gruplar hl kuzeyde Mvern-nehir blgesinde
kalmakla beraber, bir ksmnn Afganistan gneyine gettikleri ve
Halalarn da bu geden Eftalitlerden indikleri kabul edilebilir.240
Bu Halalardan bazlar daha sonraki dnemlerde, -tpk
Eftalitlerden baz gruplarn vaktiyle Anadoluya g etmeleri gibi-,
Halcistn adyla anlan Bat rana ve bilahare Anadoluya da
getmilerdir. Trkenin olduka eski bir eklini konuan Halalarn
Trkesine bu bakmdan Hala Trkesi ismi verilir. Bir Arap kaynana
gre, Rutbil nvanl Gazne hkmdar ile Kabul-ah aralarnda
mektuplarken Hala dilini kullanyorlard.241 Afganistanda kalan
Halalar ise daha sonra Afganlarn Petuca konuan Gilzay kabilesini tekil
etmitir ki bunlarla ilgili ilk kaytlar, Babur-ahn Gazne yaknlarndaki
Galci seferi vesilesiyle XVI. yy. balarnda gemektedir.242
Sonu olarak, Hunlar, M.S. 350 tarihlerine doru Maveran-nehir
blgesine gelerek in kaynaklarnda Sute olarak zikredilen Sogdianay igal
ettier ve yaklak bir asr kadar blgede varlklarn srdrdler; Hindistan,
ran ve baka corafyalarda gzktler, yerleik unsurlarla irtibat kurdular.
Bu mddet zarfnda onlar, kendilerini tanyan bu kavimler tarafndan, etnik
meneleri, balarndaki liderleri, bulunduklar corafya, hakim olduklar
topraklarn eski sahipleri olan Kuanlara varis olma iddialar ve fizik
ekilleri gibi sebeplerden dolay Hun, Hna, Kionit, Kidarit, Alhun, Akhun
gibi isimlerle anldlar. Bu isimlerin hepsi de bizce ayn etnik grubun farkl
devirlerdeki isimlendirilmelerinden ibarettir. Toharistan blgesine ilk gelen
grup olan Kionitleri V. yy.n 20li yllarna doru Kidara nderliindeki
Kidaritler takip etti; Kionitler gibi onlar da Hun hkmdar ve kuanah
tarihinde tamamlanm ve Grekeden tercme edilmi bir Sryani kaynadr, 436-491

tarihlerindeki olaylar ihtiva etmektedir. Zachariasn 536-553 tarihleri arasnda ld
tahmin ediliyor. Bk. Pigulevskaya 1939: 108.
238
Esin 1972: 27; Grignaschi 1979: 84; Dani vd. 1996: 180-181; Konuku 1997: 229. Ayrca
bk. Golden 2002: 67; Konuku 2002: 847.
239
240
Dani vd. 1996: 181.
241
Esin 1972: 53.
242
Dani vd. 1996: 181-182.
olma iddiasnda idiler. Ancak, Kuzey Hindistan ve Dou rann bu kark

dneminde bir devlet oluturamadklar iin zaman zaman Sasaniler
idaresinde yardmc kuvvetler olarak vazife grdkleri, V. yy. ortalarndan
iitbaren gerek batdan gelen Sasan ordular ile gerekse doudan yeni gelen
Eftalit gruplar ile olan aradaki sava ve istilalar yznden blgedeki baz
ehirler ve Budist eserler de tahrip edilmitir.
467 tarihlerinde Gney Toharistan blgesinde Kidarit hakimiyetinin
sona erip yerini artk Sasanilerin almaa balad bir zamanda Doudan
yeni gelen Eftalitler ise nceki Hunlardan gerek etnik olarak, gerekse kltr
olarak olduka farkl idi ve muhtelit gruplardan meydana geliyorlard.
Ancak, daha nceki Hunlarla ve bilhassa Akhunlar ile bir kabul edilmesi
tamamen hataldr. Bunlar, Akhunlar zerine gelen ikinci slale kabul
edilmelidir. Blgedeki Budist eserlerin tahrip edilmesi ile Eftalitlerin
dorudan ilgileri olmamas gerekir, nk merkezdeki baz Budist eserlerin
Eftalitler zamanna ait olduu tahmin ediliyor. Ancak, Budist olmadklar ve
Budizme devlet destei salamadklar iin Budizm, bilhassa bakent
blgesinden uzak olan yerlerde zamanla ke geti. Eftalitler, Kuanlardan
sonra blgede eksik olan devletleme srecini yeniden balatarak yzyl
kadar blgeyi Sasan tehlikesine kar korudular. VI. yy. ortalarna doru
Orta Asyada yeni bir devlet olan Trk Kaanl kuruldu. Bu iki devletin
atmas kanlmazd; Trk-Sasan ortak hareketi ile Eftalit Devleti ykld.
Eftalitlerin 560l tarihlerde Toharistan hakimiyetini kaybetmelerinden sonra
onlardan baz gruplar Hindistan sahasna, bir ksm da daha Batya getiler.
lk dnem slm kaynaklar, Eftalitleri ve onlardan geriye kalan Hala gibi
baz gruplar artk tamamen Trk olarak anmaktadrlar.
KISALTMALAR
BAI Bulletin of the Asia Institute.
BEFEO Bulletin de lcole Franaise dExtrme-Orient.
CHI The Cambridge History of Iran, Vol. 3 (1), 3 (2). The Seleucid,
Parthian and Sasanian Periods, Edited by E. Yarshater, Cambridge
University Press, Cambridge, 1983.
Coins, Art, and Chronology - Coins, Art, and Chronology. Essays on
the pre-Islamic History of the Indo-Iranian Borderlands, Hazrlayanlar: M.
Alram, D. E. Klimburg-Salter, sterreichische Akademie der
Wissenschaften, ph.-hist. Klasse, Denkschriften, 280. Band, Verlag der
AW, Wien 1999 (2. unvernderte Auflage, 2002).
D..A. Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi.
EnIr - Encyclopaedia Iranica.
rn ud Anrn - rn ud Anrn. Studies presented to Boris Ili
Marak on the Occasion of His 70th Birthday, Hazrlayanlar: Matteo
Compareti Paola Raffetta Gianroberto Scarcia, Libreria Editrice
Cafoscarina, Venezia 2006.
FAGKT - From Alexander the Great to Kl Tegin. Studies in Bactrian,
Pahlavi, Sanskrit, Arabic, Aramaic, Armenian, Chinese, Trk, Greek and
Latin Sources for the History of Pre-Islamic Central Asia, Hazrlayan: J.
Harmatta, Akadmiai Kiado, Budapest, 1990.
HCCA - History of Civilizations of Central Asia, Vol. II. The
Development of Sedentary and Nomadic Civilizations: 700 B.C. to A.D. 250,
Ed. J.Harmatta, UNESCO Publishing.
HCCA - History of Civilizations of Central Asia, Vol.III. The
Crossroads of Civilizations: A.D.250-t o 7 5 0 , Editor: B.A.Litvinsky,
UNESCO Publishing.
HH - History of Humanity. Scientific and Cultural Development.
Vo.III.From the Seventh Century BC to the Seventh Century AD, Ed. By
Joachim Herrmann, Erik Zrcher, UNESCO, 1996.
IIAS The International Institute for Asian Studies, Newsletter.
JIAAA Journal of Inner Asian Art and Archaeology.
MRDTB - The Memoirs of the Research Department of the TOYO
BUNKO.
TM - Trkiyat Mecmuas.
VD Vestnik Drevney storii.
BBLYOGRAFYA
Ahmetbeyolu, A. 1995, Grek Seyyah Priskos (V.asr)a Gre
Avrupa Hunlar, Trk Dnyas Aratrmalar Vakf, stanbul.
Akbulut, D. A. 1984, Arap Ftuhatna Kadar Maverannehir ve
Horasanda Trkler (M.. II - M.S. VII. yy.), (Baslmam Doktora Tezi),
Erzurum.
Akbulut, D. A. 2002, Turks in Mawaraal-nahr and Khorasan during
the Chionite / Hyon and Hephthalite Era, The Turks, Ed. Hasan Celal
Gzel, C.Cem Ouz, Osman Karatay, Ankara, s. 277-289.
Aman ur Rahman vd. 2006, A Hunnish Kushan-shah, JIAAA, 1, s.
125-131.
Ambartsumian, A. 2001, Hionit i Eftalit po dannm
srednepersidskih istonikov, XXI Naunaya Sessiya po storiografii i
stonikovedeniyu storii Stran Azii i Afriki, 3-5 Aprelya 2001, SPb.
(Sempozyuma sunulan tebli).
Ambartsumyan, A. A. 2002, Etnonim Hyaonav Aveste,
ZVORAO: NS, T.1 (XXVI), s. 35-72.
Ammianus Marcellinus 1963, Ammianus Marcellinus with an English
Translation by John C. Rolfe, In three volumes, I, London, William
Heinemann Ltd., Harvard Univ. Press.
Biswas, A. 1973, The Political History of the Has in India, with a
foreword by Dr. A. L. Basham, Munshiram Manoharlal PublishersPvt. Ltd.
Bivar, A. D. H. 1983, The History of Eastern Iran, CHI, C. I, s. 181-
231.
Bivar, A. D. H. 2003, Hephthalites, EnIr C. 12, fas. 2 (web sayfas:
(08.09.2004).
Blockley, R. C. 1981-1983, The Fragmentary Classicising Historians
of the Later Roman Empire. Eunapius, Olympiodorus, Priscus and Malchus,
vol.I-II, Text, Translation and Historiographical Notes, ARCA Classical and
Medieval Texts, Papers and Monographs 6, 10, Francis Cairns.
Blockley, R. C. 1985, The History of Menander the Guardsman.
Introductory Essay, Text, Translation and Historiographical Notes, Francis
Cairns Ltd.
Brunner, C. 1983, Geographical and Administrative Divisions:

Settlements and Economy, CHI 3(2), s. 747-777.
Brunner, C. J. 1984, Aonvar, EnIr, C. I, s. 729-730.
Callieri, P. 1996, Hephthalites in Margiana? New Evidence from the
Buddhist Relics in Merv, La Persia e LAsia Centrale da Alessandro al X
secolo, Atti dei Convegni Lincei 127, Roma, Academia Nazionale dei
Lincei, s. 391-400.
Callieri, P. 1997, Seals and Sealings from the North-west of the Indian
Subcontinent and Afghanistan (4th century BC 11th century AD), Local,
Indian, Sasanian, Graeco-Persian, Sogdian, Roman, With contributions by
Elizabeth Errington, Riccardo Garbini, Philippe Gignoux, Nicholas Sims-
Williams, Wladimir Zwalf, Istituto Universitario Orientale Istituto Italiano
per lAfrica e lOriente, Napples.
Callieri, P. 1999, Huns in Afghanistan and the North-West of the
Indian Subcontient: The Glyptic Evidence, Coins, Art, and Chronology, s.
277-291.
Cannata, P. 2000, Sulla Relazioni tra India e Asia Interna nelle
Testimonianze Cinesi, Supplemento No. 1 alla Rivista degli Studi Orientali,
vol. LXXIII, Universita di Roma La Sapienza Dipartimento di Studi
Orientali, Pisa, Roma.
Chakrabarti, K. 1996, The Gupta Kingdom, HCCA, vol.III, s. 185-
206.
Chavannes, E. 2006, Bat Trklerine Dair Belgeler (1. Kitap) ve Ek
Notlar (2. Kitap), Franszcadan eviren: Metin Sirman, Tre Yayn Grubu,
n-Trk Uygarl Aratrmalar Merkezi, stanbul.
Compareti, M. 2002, Introduction to the History of Sogdiana, The
Turks, Ed. Hasan Celal Gzel, C.Cem Ouz, Osman Karatay, Ankara, s.373-
381.
Christensen, P. 1993, The Decline of Iranshahr. Irrigation and
Environments in the History of the Middle East 500 B.C. to A.D. 1500,
Museum Tusculanum Press, University of Copenhagen.
Czegldy, K. 1980, Zur Geschichte der Hephthaliten, Acta Antiqua,
28, s. 213-217.
Czegldy, K. 2004, Bozkr Kavimlerinin Doudan Batya Gleri,

Terc. Mutlu Gun, Doruk Yaynlar, Ankara.
Dani, A. H. B. A. Litvinsky 1996, The Kushano-Sasanian
Kingdom, HCCA, vol.III, s. 103-118.
Dani, A. H. vd.1996, Eastern Kushans, Kidarites in Gandhara and
Kashmir, and Later Hephthalites, HCCA, vol.III, s. 163-183.
Dobrovits, M. 2006, They called themselves Avar Considering
the Pseudo-Avar Question in the Work by Theophylactos, rn ud Anrn,
s. 175-183.
Ecsedy, I. - W. Sundermann 1996, The Rise of the Trk Power, HH,
Vol.III, s. 477-479.
Elishe 1982, History of Vardan and the Armenian War, Transl. And
Comm. By Robert W. Thomson, Harvard Univ. Press, Cambridge,
Massachusetts, London, England.
Enoki, K. 1959, On the Nationality of the Ephthalites, MRDTP,
XVIII, s. 1-58.
Enoki, K. 1969/1970, On the Date of Kidarites (1), (2), MRDTB, 27,
28, s. 1-26;13-38.
Enoki, K. 1970, The Liang-chih-kung-tu on the Origin and
Migration of the Hua or Ephthalites, The Journal of Oriental Society of
Australia, Vol.7, Nos.1 & 2, December, s. 37-45.
Enoki K. 1984, The Liang chih-kung-tu , MRDTB,

No.42, s. 75-138.
Esin, E. 1972, Butn- ala (M. VIII.-X. yzyllarda ala
Kltrnn Sanat Eserlerinde Akisleri), TM, XVII, s. 25-67.
Felfldi, Sz. 2001, A Prominent Hephtalite: Katulph and the Fall of
the Hephthalite Empire, AOH, 54 (2-3), s. 191-202.
Frye, R. N. 1984, The History of Ancient Iran, C.H.Becksche
Verlagsbuchhandlung, Mnchen.
Gadjiev, M. S. 2007, A Gem-Seal of hzwahn, King of Albania
(A. K. Narain Editrlnde Central Eurasia Studies ierisinde
yaynlanacak).
Ghirshman, R. 1948, Les Chionites-Hephthalites, Le C a i r e ,

Imprimerie de LInstitut Franais dArchologie Orientale.
Golden, P. B. 2002, Trk Halklar Tarihine Giri. Ortaa ve Erken
Yeniada Avrasya ve Ortadouda Etnik Yap ve Devlet Oluumu,
ev.Osman Karatay, Karam Yaynlar, Ankara.
Gbl, R. 1967, Dokumente zur Geschichte der Iranischen Hunnen in
Baktrien und Indien, Bd. I, II, Otto Harrassowitz, Wiesbaden.
Gbl, R. 1978, Antike Numismatik, vol. II, Mnchen.
Grenet, F. 2002, Regional Interaction in Central Asia and Northwest
India in the Kidarite and Hephthalite periods, Indo-Iranian Languages and
Peoples. Reprinted from Proceedings of the British Academy. 116, s. 203-
224.
Grignaschi, M. 1979, Quelques Remarques sur lHistoire des
Anciens Peuples Turcs, I. Milletleraars Trkoloji Kongresi (stanbul, 15-
20.X.1973), tebliler. 1. Trk Tarihi, stanbul niversitesi Edebiyat
Fakltesi Trkiyat Enstits, stanbul, s. 78-92.
Grignaschi, M. 1980, La Chute de lEmpire Hephthalite dans les
Sources Byzantines et Perses et le Probleme des Avar, Acta Antiqua, 28, s.
219-248.
Harmatta, J. 1990, Chionitae, Euseni, Gelani, FAGKT, s. 89-97.
Harmatta, J. 1994, Languages and Literature in the Kushan Empire,
HCCA, Vol.II, s. 417-440.
Harmatta, J. 1996, Annexation of the Hephthalite Vassal Kingdoms
by the Western Trks, HH, Vol.III, s. 475-476.
Harmatta, J. - B. A. Litvinsky 1996, Tokharistan and Gandhara under
Western Trk Rule (650-750), HCCA, vol.III, s. 367-401.
Hewsen, R. H. 1992, The Geography of Ananias of irak
(Axarhac oyc ). The Long and the Short Recensions. Introduction,
Translation and Commentary by R. H. Hewsen, Dr. Ludwig Reichert Verlag.
Wiesbaden.
Humbach, H. 1996, Pangul, a Turco-Bactrian Ruler, BAI, Studies in
Honour of Vladimir A. Livshits, N.S. / Vol. 10, Yaynlayanlar: C. A.
Bromberg, P. O. Skjrv, s. 247-251.
lyasov, Dj. 2004, Nekotore zameaniya Probleme Proishojdeniya

Eftalitov, Transoxiana. Tarix va Madaniyat, Akademiku Edvardu Rtveladze
v est 60-letiya kollegi i ueniki, Nauno-ssledovadetskiy nstitut
skusstvoznanya Akademii Hudojestva Uzbekistana, Natsionalny Tsentr
Respubliki Uzbekistan po pravam eloveka, nstitut Otkrtoe Obestvo
Fond Sodeystvia Uzbekistan, Takent, s. 117-127.
Juliano, A. L. Lerner J. A. 2001, Cultural Crossroads: Central
Asian and Chinese Entertainers on the Miho Funerary Couch, Orientations,
Vol.28, Number 9, October, s. 72-78.
Konuku, E. 1997, Hala md., D..A., C. 15, s. 228-229.
Konuku, E. 2002, Akhunlarn Kalnts Olarak Kalalar (Halalar),
Trkler, Yeni Trkiye Yaynlar, C.I, s. 845-849.
Kuwayama, S. 1999, Historical Notes on Kpi and Kbul in the
Sixth-Eighth Centuries, ZINBUN: Annals of the Institute for Research in
Humanities, Kyoto University, No.34, Part 1, s. 25-77.
Kuwayama, S. 2002, The Hephthalites in Tokharistan and
Gandhara, Across the Hindukush of the First Millennium. A Collection of
the Papers, Institute for Research in Humanities, Kyoto University, s. 107-
139.
Kuwayama, S. 2007, The Hephthalites in Chinese Sources and Some
Connected Problems, (A. K. Narain Editrlnde Central Eurasia Studies
ierisinde yaynlanacak).
Kyzlasov, L.R. 1996, Northern Nomads, HCCA, vol.III, s. 315-325.
Lazar Parpeci 1991, The History of Lazar Parpeci, transl. By
Robert W. Thomson, Scholars Press, Atlanta, Georgia.
Lerner, J. 2006, An Introduction to the Sealings on the Bactrian
Documents in the Khalili Collection, rn ud Anrn, s. 371-386.
Ligeti, L. 1970, Bilinmeyen -Asya, I, Macarcadan eviren Sadrettin
Karatay, 1000 Temel Eser, Milli Eitim Basmevi, stanbul.
Litvinsky, B. A. 1996, The Hephthalite Empire, HCCA, vol.III, s.
135-162.
Liu Mau-tsai 2006, in Kaynaklarna Gre Dou Trkleri, eviri: E.
Kayaolu, D. Banolu, Selenge Yaynlar, stanbul.
Malyavkin, A. G. 1989, Tanskie Hroniki o Gosudarstvah Tsentralnoy

Azii. Tekst i ssledovaniya, AN SSSR, Sibirskoe Otdelenie, nstitut storii,
Filologii i Filosofii, Novosibirsk Nauka.
Marquart, J. 1901, rnahr nach der Geographie des Ps. Moses
Xorenaci. Mit historisch-kritischen Kommentar und historischen und
topographischen Excursen, Abhandlungen der Kniglichen Gesellschaft der
Wissenschaften zu Gttingen. Ph.-hist. Klasse, Neue Folge Band III Nro. 2,
Berlin, Weidmannsche Buchhandlung.
Marshak, B. I. - N. N. Negmatov 1996, Sogdiana, HCCA, vol. III,
s.233-280.
Marak, B. I. 2002, Trkler ve Sodlular, Trkler, Yeni Trkiye
Yaynlar, C.2, s. 170-178.
Mohay, A. 1990, Mihirakula Gollas, FAGKT, s. 99-110.
Nikonorov, V. P. 1997, The Armies of Bactria 700 BC 450 AD,
Volume I-II, Montvert Publications, Colour Plates by Rory Little, Black &
White Art by Alexander Silnov.
Parlato, S. 1990, La Presunta Invasione Eftalita in India, Indo Sino
- Tibetica. Studi di Onori di Luciano Petech, a cura di P. Daffin, Roma, s.
257-281.
Parlato, S. 1996, Successo Euroasiatico dellEtnico Unni , La
Persia e lAsia Centrale da Alessandro al X secolo, Roma, s. 555-566.
Pigulevskaya, N. V. 1939, Siriyskiy stonik VI v. o Narodah
Kavkaza, VD, No. 1, s. 108-114.
Sebeos 1999, I, II, The Armenian History Attributed to Sebeos,
Translated with notes, by R.W. Thomson, Historical Commentary by James
Howard-Johnston, Assistance from Tim Greenwood. Part I. Translation and
notes; Part II. Historical Commentary, Liverpool University Press,
Liverpool.
Sims-Williams, N. 1988, Bactrian language, EnIr, III / 4, s. 344-
349.
Sims-Williams, N. 1999, From the Kushan-shahs to the Arabs. New
Bactrian Documents dated in the era of the Tochi inscriptions, Coins, Art,
and Chronology, 245-258.
Sims-Williams, N. 2002, On Kings and Nomads: New Documents in

Ancient Bactrian. Reveal Afghanistans Past, IIAS Newsletter, 27, March, s.
12-13.
Sims-Williams, N. F. De Blois 1996, The Bactrian Calendar, BAI,
Studies in Honour of Vladimir A. Livshits, N.S. / Vol. 10, Yaynlayanlar: C.
A. Bromberg, P. O. Skjrv, s. 149-165.
Sinor, D. 2000, (Kk) Trk mparatorluunun Kurulu ve Ykl,
Erken -Asya Tarihi, Derleyen: D.Sinor, letiim Yaynlar, stanbul, s. 383-
424.
Sinor, D. - S. G. Klyashtorny 1996, The Trk Empire, HCCA,
vol.III, s. 327-347.
Stein, M. A. 1905, White Huns and Kindred Tribes in the History of
the Indian North-West Frontier, Bombay, Bombay Education Societys
Press.
Sundermann, W. 1996a, Origin and Rise of the
Chionites/Hyon/Huns, HH, Vol. III, s. 473.
Sundermann, W. 1996b, The Rise of the Hephthalite Empire, HH,
Vol.III, s. 474.
Taal, A. 2004, in Kaynaklarna Gre Eski Trk Boylar (M.. III
M. S. X. Asr), AKDTYK, TTK Yaynlar, Ankara.
Tekin, T. 1988, Orhon Yaztlar, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek
Kurumu Yay., Ankara.
Ter-Mkrtiyan, L. H. 1979, Armyanskie stoniki o Sredney Azii V-VII
vv., zd-vo Nauka, Glavnaya Red. Vostonoy Literatur, Moskva.
Tezcan, M. 1996, Kuanlar Tarihi (Yeh-chihlardan Kuanlara),
Atatrk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Tarih Anabilim Dal,
Erzurum (Baslmam Doktora Tezi).
Tezcan, M. 2002, Origin of the Kushans, The Turks, Ed. Hasan
Celal Gzel, C. Cem Ouz, Osman Karatay, C. 1, Ankara, s. 250-270.
Tezcan, M. 2004, The Conquest of Sogdiana and Bactria by the
Nomads and the Asiani, Transoxiana. Tarix va Madaniyat, Akademiku
Edvardu Rtveladze v est 60-letiya kollegi i ueniki, Hazrlayan: Prof. A.
Saidov vd., Takent, s. 154-165.
Tezcan, 2004a, Hunlarn Anadoludaki lk Grnleri: 359

Tarihinde Amida Kuatmasnda Kionitler, 1. Uluslararas Ouzlardan
Osmanlya Diyarbakr Sempozyumu, 20-22 Mays / May 2004, Bildiriler,
Diyarbakr, s. 103-115.
Tezcan, 2004b, 359 Amida Kuatmasndaki rnee Gre Hunlarda
Defin Merasimi, Uluslararas Trk Kltrnde lm Sempozyumu, 25-26
Kasm / November 2004, T.C. Marmara niversitesi Trkiyat Aratrma ve
Uygulama Merkezi (sempozyuma sunulan tebli).
Tezcan, M. 2006a, The Ethnonym Apar in the Turkish Inscriptions of
the 8th Century and Armenian Manuscripts, rn ud Anrn, s. 603-615.
Tezcan, M. 2006b, Kuanlar ve Eftalitler Dneminde Dou
Trkistanda Budist Sanat ve Tercme Faaliyetleri, Sanatta Anadolu-Asya
likileri. Prof. Dr. Beyhan Karamaaralya Armaan, Hacettepe
niversitesi Yaynlar, s. 473-500.
Theophanes 1997, The Chronicle of Theophanes Confessor. Byzantine
and Near Eastern History AD 284-813, Hazrlayan: C. Mango, R. Scott,
with the assistance of G. Greatrex, Clarendon Press, Oxford.
Theophylactus Simocatta (bk. Whitby 1997).
Theophylaktos Simokates 1985, Geschichte, bersetzt und erlutert
von Peter Schreiner, Bibliothek der Griechischen Literatur, Bd. 20, Anton
Hiersemann Stuttgart.
Togan, Z. V. 1985, Eftalit Devletini Tekil Eden Kabilelere Dair,
Fen-Edebiyat Fakltesi Aratrma Dergisi, Ord.Prof. Dr. Ahmed Zeki Velidi
Togan zel Says, Fas.:1, Say: 13, Erzurum, s. 59-65.
Trever, K. V. 1954, Kuan, Hionit i Eftalit po Armyanskim
stonikam IV-VII vv. (K istorii narodov Sredney Azii), SA, XXI, s. 131-
147.
Whitby, Michael, Mary Whitby 1997, The History of Theophylact
Simocatta. An English Translation with Introduction and Notes, Clarendon
Press, Oxford.
Yamada, M. 1989, Ha and Hephtal, Zinbun, 23, s. 79-113.
Yoshida, Y. 2000, N. Sims-Williams. Bactrian Documents from
Northern Afghanistan I. Legal and Economic Documents. Studies in the
Khalili Collection, vol. 3. CIIr. Pt.2, ISPPEICA. Vol. 4, Bactrian. Oxford:
The Nour Foundation in association with Azimuth Editions on Oxford

University Pres, 2000, BAI, Studies in Honour of Vladimir A. Livshits, N.S.
/ Vol. 10, Yaynlayanlar: C. A. Bromberg, P. O. Skjrv, s. 154-159 [Kitap
tantm].
Zeimal, E. V. 1996, The Kidarite Kingdom in Central Asia, HCCA,
vol.III, s. 119-133.
Web Sayfalar:
http://www.bibliothecapersica.com/articles/v12f2/v12f2036.html (A.
D. H. Bivar, Hephthalites md., EnIr.
http://www.gengo.l.u-tokyo.ac.jp/~hkum/bactrian.html (Prof. Nicholas
Sims-Williams (University of London), New Findings in Ancient
Afghanistan--- the Bactrian documents discovered from the Northern Hindu-
Kush).
http://www.kroraina.com/bactria/sims-williams_docA.html
(Document A, p. 32-35 of 'Dated documents', Bactrian Documents from
Northern Afghanistan. I: Legal and Economic Documents, N. Sims-Williams
(Corpus Inscriptionum Iranicarum, part II, Vol. VI.: Bactrian, Oxford Univ.
Press, 2000).
http://www.iias.nl/iiasn/27/12_IIASNewsletter27.pdf ve,
http://www.iias.nl/iiasn/27/13_IIASNewsletter27.pdf (N. Sims-
Williams, On Kings and Nomads: New Documents in Ancient Bactrian.
Reveal Afghanistans Past, IIAS Newsletter, 27, March 2002, s. 12-13).
http://www.goupstate.com/apps/pbcs.dll/section?category=NEWS&te
mplate=wiki&text=White_Huns (White Huns, Wikipedia, the free
encyclopedia).

Mehmet Tezcan - Ki̇oni̇t - Son

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Mehmet Tezcan - Ki̇oni̇t - Son

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Kionit / Kidarit, Hna / Akhun ve Eftalitler

Dr. Mehmet TEZCAN*

ismiyle anmaktadrlar. Gerekten bir in kaydnda da onlarn ismi Juchang

Ammianus Marcellinus (XVI.9.4)dur. Bk. http://www.bibliothecapersica.com/articles/

zerinde durmutur.14 Ancak gerek R. Gbl, gerekse ondan sonraki baz

aratrc tarafndan kabul edilmemektedir. Ayrca bk. Akbulut 2002: 277.

kaynaklarnda grld kadaryla Hionitlerin ve dolaysyla Eftalitlerin, Ak

Hyon > Chionitae; Chionitae > Ounnoi; Hyon > Ounnoi.

olarak tesbit edilmitir.28 Kidaritler, batdan gelmemilerdi; Bei Tianzhu

gstermesiyle 360-375 yllarna doru gneye, Kuzey Hindistana ynelerek

vermei reddetmelerine ramen, 457-459 yllar arasndaki i sava

balayan Eftalitler olmutur. II. Yezdigerd zamannda Kidarit Hunlar

paralarnn nyzlerinde Sodca Kydr (Kidara) yazs, arkayznde ise bir

ismiyle anlrken;60 Weishu (Beishida muhafaza edilmitir), Zhoushu ve

Eftalitler, slm kaynaklarnda ise Hayl (okluk hali ile Hayila)

olarak tahmin edilen Hua boyunun,79 Rouran hkmdar Shelun (402-410)

Enoki ise ran kaynaklarnda bu mnasebetle zikredilen Aparkatr,

Tezcan 2006a: 606-610.

gibi irkin grnl olmadklarn (Bellum Persicum, 1.3.1-7) syleyerek

Xyon) ile Ak Hunlar (Spd Xyn) arasnda bile ran ve Hindistandaki

hatta Bamyandaki byk Buddha heykellerinden bazlar Eftalitler

kar blgede kendi durumlarn kuvvetlendirebilmek iin Budizmi kabul

Hayal lkesine kaarak yardm istemiti; onlardan ald yardmla taht

isyan srasnda bunlardan kurtulmakla beraber bir ara taht kaybettiinde

Song Yunun Eftalit lkesi ve kararghlarnn son derece bereketli, ekilebilir

Gandhara, Eftalitler (Yeda) tarafndan tahrip edilmi, Eftalitler arasndan biri

olduunu sylemektedir; yani bu durumda iki ayr Torama vardr. 146

Hindistan kral olarak isimlendirmektedir. Ancak ona gre Hindistandaki

Mamafih, Khigila ve slalesi hakknda yukarda verilen tarihler,

Khigiladan sonraki Yudhithira, Halarn son byk mstakil

Halar sikkelerinde Eftalit tamgas166 ad verilen bir sembol ile

manastrlarn Yedalar tarafndan tahrip edilmesi hakkndaki bilgiler170 de

etmesiyle de yakndan ilgilidir.173 ehir hayatnn inkraza uramas ve

edilmektedir.178 in kaynaklarnda Kabil blgesindeki Kabul ahn wu-

dayanmlard. Trkler, Mervden Pencapa, Dou Trkistandan Balka ve

Bu durum zerine Trkler, balarnda muhtemelen stemi Kaan

Bu mnasebetle kaynaklar, muhtelif bilgiler vermekte; mesel

Menandrosun kaydna gre, Trklere bal ve vergi vererek varlklarn

kalmalarna ve tek bir hkmdar idaresinde yaamalarna izin verilmiti.

sadece bir yerde Eftalitler (Heptaleay)in kralndan ve Trk Hakanna bal

uyarlamas) idaresi oluturduklar anlatlmaktadr ki Sonraki Eftalitlerin

kaynaklar ise Tarhan Nizkten Eftalit kral olarak bahseder.221 Buradaki

gemektedir.238 Buna dayanan J. Marquart ve Bivar da Halalarn

tarihinde tamamlanm ve Grekeden tercme edilmi bir Sryani kaynadr, 436-491

olma iddiasnda idiler. Ancak, Kuzey Hindistan ve Dou rann bu kark

Brunner, C. 1983, Geographical and Administrative Divisions:

Czegldy, K. 2004, Bozkr Kavimlerinin Doudan Batya Gleri,

Enoki K. 1984, The Liang chih-kung-tu , MRDTB,

Ghirshman, R. 1948, Les Chionites-Hephthalites, Le C a i r e ,

lyasov, Dj. 2004, Nekotore zameaniya Probleme Proishojdeniya

Malyavkin, A. G. 1989, Tanskie Hroniki o Gosudarstvah Tsentralnoy

Sims-Williams, N. 2002, On Kings and Nomads: New Documents in

Tezcan, 2004a, Hunlarn Anadoludaki lk Grnleri: 359

The Nour Foundation in association with Azimuth Editions on Oxford

You might also like