VENZ KAN ALMA

(FLEBOTOM)
KILAVUZU

Trk Biyokimya Dernei Preanalitik Evre alma Grubu tarafndan hazrlanmtr.

2015-ANKARA

ISBN 978-605-87229-3-4
0
 HAZIRLAYANLAR
Fehime Benli AKSUNGAR

Nedim ALBAYRAK

Cihan COKUN

pek INAROLU

Ayfer OLAK

Canan DEMRTA

Pnar EKER

Funda GEL

Aylin HAKLIGR

Berrin Berik NAL

Banu ORHAN

idem SNMEZ

Mehmet ENE

Fatma TANEL

1
NDEKLER

1. Giri

2. Venz Kan Almnda yi Uygulamalar

2.1. Ekipman ve Gereler
2.1.1.Kan alma alan zellikleri
2.1.2. Kan alma koltuu
2.1.3. Kan almada kullanlacak malzemelerin bulunaca
dolap/araba/tepsi zelikleri
2.1.3.1. Malzeme dolab/arabas
2.1.3.2. Kan alma tepsileri
2.1.4. Kan Almada Kullanlacak Malzemeler
2.1.4.1. Eldiven
2.1.4.2. Turnike
2.1.4.3. Alkoll ve alkolsz antiseptikler
2.1.4.4. Pamuk ve/veya gazl bez
2.1.4.5. ne, ine tutucular (holder) ve kelebek kan alma setleri
2.1.4.6. Enjektr sistemleri
2.1.4.7. Vakumlu kan alma tpleri
2.1.4.9. Kesici-Delici atk kutusu
2.1.4.10. Test kitap
2.1.4.11. Dier malzemeler
2.2. Kan Alma Prosedr
2.2.1. El hijyeni
2.2.2. Hastadan istenilen testlerin gzden geirilmesi ve n hazrlk
2.2.3. Hastada kimlik dorulamasnn yaplmas
2.2.4. Hastann kan alm iin uygunluunun sorgulanmas
2.2.5. Malzemelerin hazrlanmas
2.2.6. Tplerin etiketlenmesi
2.2.7. Hastaya kan almak iin pozisyon verilmesi
2.2.8. Eldiven giyilmesi
2.2.9. Kan alnacak blgenin seilmesi
2.2.10. Turnikenin uygulanmas
2.2.11. Hastann yumruk yapmasnn istenmesi
2.2.12. Uygun venin seilmesi
2.2.13. Kan alnacak blgenin temizlenmesi
2.2.14. Venin sabitlenmesi
2.2.15. Damara giri
2.2.16. Kan aknn grlmesi, turnikenin zlmesi ve hastann
yumruunu amas

2
 2.2.17. Kan alma tplerinin zelliklerine gre sralanmas ve
doldurulmas

2.2.18. Tplerin kartlmas ve kartrlmas

2.2.19. nenin kartlmas, gvenliin salanmas ve kan alnan
blgeye basn uygulanmas
3. Kaynaklar

3
1. GR

Laboratuvar sonular hasta iin klinik kararda ok nemli role sahiptir. Hastann tan
ve tedavisinin takibinde, hastaneye yat, taburcu ve ila balamada verilecek
kararlarn 2/3 laboratuvar test sonularna dayanmaktadr (1). Bununla birlikte
laboratuvar test sonular hasta gvenliini etkileyebilen tbbi hatalarn nemli bir
kaynadr. Laboratuvar test sreci son derece karmaktr ve evreden
olumaktadr: Preanalitik, analitik ve postanalitik evreler (2-4). Preanalitik evre
laboratuvar dnda olup laboratuvarn kontrol altnda olmas gereken evredir ve
hastann klinik durumuna uygun testlerin seilmesi, istenmesi, rnein analize uygun
alnmas, ilenmesi, transportu ve hazrlanmasn ierir (2). Sre her zaman hasta ile
balar ve hasta ile sonlanr. Preanalitik evre hasta, rnek ve numune ile ilikili faktrlere
bal olarak snflandrlabilir veya numune alma ncesi, sras ve sonras olacak
ekilde periyotlara ayrlabilir (5).

Laboratuvar sonularnn gvenilirlii ve yaplan hatalar konusunda genellikle analitik

faz zerine younlalmtr. Son zamanlarda laboratuvar sonular ile ilgili ou
hatann insan kaynakl olduu ve rnein laboratuvara ulamadan nceki preanalitik
fazda gerekletii konusunda gr birlii vardr (6-8). Venz kan alm preanalitik
evrenin nemli basamaklarndan biridir ve salk hizmetlerinde en sk gerekletirilen
giriimsel prosedrdr. Birbirinden farkl basamaklardan oluur ve her basamak hasta
gvenlii bakmndan potansiyel hatalara aktr. Hata kaynaklar arasnda
hastann/numunenin hatal tanmlanmas, dolaysyla test sonularnn doru hastaya
ait olmamas (9); uzun sreli turnike uygulamasna veya intravenz sv veya kontrast
madde ile numune kontaminasyonuna bal baz analit konsantrasyonlarnn
deimesi (10); hastann yetersiz hazrl, rnein alnn veya fiziksel aktivitesinin
sorgulanmamas (11,12); katk maddesi kan rnei orannn yanl olmasna ve
dolaysyla test sonularnn etkilenmesine neden olacak yeterli hacimde numune
alnmamas v.b. (13). Numune kalitesini etkileyen faktrlerin yannda uygulamada
yaplan baz hatalar hem hasta, hem de alan gvenliini tehdit edebilir (14).
rnein, kan alnacak blgenin yetersiz dezenfeksiyonu, dezenfekte edilen blgeye
yeniden dokunulmas ile blgenin sterilizasyonunun bozulmas gibi. Ayn zamanda kan
alma elemannn eldiven giymemesi veya kulland kesici delici aletlerin bertarafnda
doru yntemleri kullanmamas kan kaynakl patojenlerle temasn kanlmaz
klacaktr.

Doru venz kan alm prosedrleri konusunda uluslararas uygulanabilirlii olan baz
klavuzlar mevcuttur (15, 16). Bu uluslararas klavuzlarn dayanaklar sistematik
derlemelerdir. Yabanc dilde yazlm olmalar, olduka kapsaml, detayl ve ok uzun
olmalar ulusal dzeyde kullanmlarn snrlamaktadr. Bununla birlikte ulusal
mevzuatlar, kan almann karmakl ve fazla sayda hastadan kan alnmas bu
uluslararas klavuzlara uyumu zorlatrmaktadr. Dolays ile lkemiz iin uluslararas
klavuzlarn temelinde kltrel ve organizasyonel yapmza (dil, eitim, yasalar,
ynetmelikler gibi) uyumlu olacak venz kan alm klavuzuna ihtiya olduu

4
dnlm ve bu amala kolay anlalr, eriilebilir bir venz kan alm klavuzu
hazrlanmtr.

Klavuz hazrlanrken CLSI GP41 A-6 ve WHO kan alma rehberi esas alnd. Bu
rehberlerin yannda ulusal dzenlemeler de klavuzda yer almaktadr. Ayrca
lkemizde yaygn olarak kullanlan [BD-Becton Dickinson and Company (Franklin
Lakes, NJ, USA) ve Greiner Bio-One (Kremsmnster, Austria)] kan alma rnleri ile
ilgili baz kullanm taimatlar da verilmitir.

5
2. Venz Kan Almnda yi Uygulamalar

2.1. Ekipman ve Gereler

2.1.1.Kan alma alan zellikleri

Venz kan alm temiz, sessiz, iyi aydnlatlm ve eer mmknse bu ilem iin
ayrlm zel bir alanda yaplmaldr (15,16). Alan, her hasta iin ayr odalar veya salon
eklinde olabilir. Salon eklinde olan alanlarda hasta mahremiyetini salayacak ekilde
kan alma alan perde veya benzer bir ayrc sistem ile ayrlabilir. Yatan hastalar iin
yatak perdesi kullanlabilir.

neri: Kan alma alannda kan alma elemanlarnn ellerini ykayabilecekleri su ve

sabunun bulunduu bir lavabo ve ellerini kurulayabilecekleri kat havlu
bulundurulabilir (15). Eer lavabo yoksa Salk Hizmet Kalite Standartlarnda da
belirtildii ekilde el hijyenini salamaya ynelik el antiseptii bulundurulmaldr (17).

2.1.2. Kan alma koltuu

Kan alma koltuu pozisyon verilebilir zellikte olmaldr (17).

neri: Kan alma koltuu hasta iin maksimum konfor ve gvenlii salayacak zellikte
olmaldr. Kan alma eleman hastaya kolay ulaabilmeli, kan alma koltuu, bilincini
kaybetmesi durumunda hastann desteklenmesi ve dmesini engelleyecek zellikte,
tercihen arkaya yatrlabilir olmaldr. Hastann kollarn koyabilecei, ayarlanabilir
kolluklarn olmas nerilir (15-16).

2.1.3. Kan almada kullanlacak malzemelerin bulunaca dolap/araba/tepsi zellikleri

2.1.3.1. Malzeme dolab/arabas

Kan alma elemannn gvenli bir ekilde kullanaca, malzemenin net bir ekilde
grlmesi ve malzemeye kolay ulalabilir olmasn salayacak zellikte dzenlenmi
olmas gerekir (15-16).

neri: Araba kullanlmas halinde her trl yzeyde sessiz ve kolay hareket
edebilecek zelliklere sahip olmas nerilir.

2.1.3.2. Kan alma tepsileri

Kolay tanmalar asndan hafif olmal, zerinde kullanlacak malzemeyi alacak

yeterli alan ve kesici-delici atk kutusu iin blme bulunmaldr.

6
2.1.4. Kan Almada Kullanlacak Malzemeler

Kan almaya balamadan nce alma alan hazrlanmal, gerekli malzemeler rahata
ulalabilir olmal ve son kullanma tarihleri asndan kontrol edilmelidir. yi
dzenlenmi alma alan tm srelerin kesintisiz devamn salar. Tm kan alma
dolab/arabas veya tepsileri en az aadaki malzemeleri iermelidir:

- Eldiven
- Turnike
- Alkoll ve alkolsz dezenfektan
- Pamuk ve gazl bez
- ne, tutucular (holder) ve kelebek kan alma setleri
- Enjektr sistemleri
- Vakumlu kan alma tpleri
- Yapkan bandaj
- Delici kesici atk kutusu
- Test kitap
- Dier malzemeler (buz, aluminyum folyo v.b.)

2.1.4.1. Eldiven

Kan alma elemanlar tarafndan kullanlacak eldivenler tek kullanmlk ve kiinin eline
uygun byklkte olmaldr. Lateks, vinil, polietilen ya da nitril olabilir (15).
Dikkat: Lateks alerjisi olan salk personelinde ciddi duyarllk ve anaflaktik ok
vakalar rapor edilmitir. Bu tr ar duyarll olan kiiler lateks eldivenlerden
kanmaldr (18).
neri: Hastalarn da lateks duyarll asndan sorgulanmas tedbir asndan yararl
olur.

2.1.4.2. Turnike

Damar ii basnc arttrarak venin daha kolay tespit edilmesi iin turnike veya turnike
gibi kullanlacak malzeme olmaldr. Turnike uygulamas ile belirginleen venlere hatal
giri veya sinirlerin olas hasar nlenmektedir (15).

neri: Lastikli, kuma tipi ve kapanma mandal ieren turnikeler kullanm asndan
kolaylk salar.

Dikkat: Turnike temizlii son derece nemlidir. Turnikelerin metisiline direnli

Staphylococcus aureus (MRSA) iin potansiyel kaynak olabileceini gsteren
almalar vardr (19).

7
2.1.4.3. Alkoll ve alkolsz antiseptikler

Kan alnacak blgenin mikroorganizmalardan arndrlmas iin antiseptik

kullanlmaldr. Antiseptik olarak %70 isopropil ya da etil alkol kullanlmaldr. Eer kan
kltr numunesi alnacaksa klorheksidinli hazr mendillerin kullanlmas nerilir.

Dikkat: Povidon iyodr ile kontamine olmu kanda potasyum, fosfor ve rik asit test
sonularnda yalanc yksek sonular elde edilebilir (16).

Dikkat: Alkol lm iin numune alnrken alkol bazl olmayan (klorhekzidin gibi)
dezenfektanlar kullanlmaldr. Eer alkol bazl dezenfektan yoksa, interferans riskini
en aza indirmek iin numune alnan blgenin 30-60 saniye kurumasna izin verilmelidir
(20).

2.1.4.4. Pamuk ve/veya gazl bez

Venz kan alm yaplacak olan blgenin temizlenmesi iin alkoll veya alkolsz
antiseptik ile slatlm kk, nceden katlanm (r. 5x5cm ya da 7,5x7,5cm
boyutlarnda) gazl bez ya da pamuk topuklar kullanlmaldr.

Dikkat: Pamuk topuklarn lifleri, venz kan alm iin giri yaplan blgede oluan
trombosit tkacn yerinden kaldrabilir. Dolays ile kan aldktan sonra kullanlmas
nerilmemektedir (15).

2.1.4.5. ne, ine tutucular (holder) ve kelebek kan alma setleri

neler l numaralarna (gauge) gre 19G-23G aras snflandrlmakta ve farkl

renklerde kodlandrlmaktadrlar. l (gauge) numaras ile ine ap arasnda ters
iliki vardr. Byk l numaras kk apl ineleri, kk l numaras ise byk
apl ineleri ifade eder. Kan alnacak venin blgesine, fiziksel zelliklerine ve alnacak
olan kan hacmine gre uygun boyutta ine ucu veya kelebek setler kullanlmaldr. Kan
alma malzemeleri arasnda farkl boyutlarda tek kullanmlk, steril ine ucu
bulundurulmaldr.

neri: AB Konsey ynergesine gre (2010/32/EU) salk alanlar iin retilen tm

tbbi aletlerin yeterli gvenlii salamak ve i kazalarn nlemek amac ile gvenli
tasarlanm (safety engineered) olmas gereklidir (21).

Dikkat: ne ls gerekenden bykse veni yrtarak hematom olumasna neden

olabilir. Eer ine ls kk ise kan alm srasnda rnekteki ekilli elemanlar
paralanarak (hemoliz) yanl laboratuvar test sonularna neden olabilir (15).

neri: alan gvenliinin salanmas asndan, ine batma yaralanmalarn

engellemek iin, kullanldktan sonra ciltten kartld esnada kilitlenme veya kendini
geri ekme zellii olan inelerin kullanlmas nerilmektedir (15).
8
Tutucularn (holder) hem ine hem de kullanlan kan alma tpleri ile tam uyumlu olmas
son derece nemlidir. Tutucularn ineler ile uyumsuz olmas tplere hava giriine
neden olacandan numunelerde kpklenmeye yol aabilir. Mmknse tek
kullanmlk tutucularn kullanlmas nerilmektedir (16).

Dikkat: Tek kullanmlk olmayan tutucularn bakteri veya kan ile kontamine olabilecei
unutulmamaldr. Bu durumun kan alma elemanlar iin risk oluturabilecei aklda
tutulmaldr (16).

neri: Pediyatrik kan alm srasnda veya el zerinden kan alnma zorunluluu olan
durumlarda kelebek kan alma setleri ile kan alnmas nerilmektedir (16).

2.1.4.6. Enjektr sistemleri

Zorunlu olmayan durumlarda enjektr ile venz kan almndan kanlmaldr. Enjektr
ile kan alm aadaki sebeplerden dolay nerilmemektedir.
1. Enjektr ile kan alma ilemi srasnda ve enjektr ucundaki ine kartlmakszn kan
rneinin tplere transfer edilmesi durumunda numune hemoliz olabilir.
2. Enjektr ile katk maddesi ieren tplere numune transferi srasnda numune/katk
maddesi orann etkileyecek az veya ok numune aktarlmas gerekleebilir.

neri: Zorunlu enjektr kullanlmas durumunda kann uygun tpe aktarlmasnda

gvenlikli bir transfer cihaz kullanlabilir (15).

Dikkat: Ancak bu durumda da tpe transfer srasnda inenin enjektrden kartlmas

gerektii gz nnde bulundurularak, salk alannn ine batma yaralanmas
asndan yksek riske sahip olaca unutulmamaldr.

2.1.4.7. Vakumlu kan alma tpleri

Venz kan rnei almak iin kullanlacak vakumlu tplerin doru seimi, gvenilir
laboratuvar sonularnn alnmas iin preanalitik evrede dikkat edilmesi gereken
nemli konulardan biridir. Bu tpler sterildir ve nceden belirlenmi miktarlarda kan
almaya uygun retilmilerdir (15). Uygun kan/katk maddesi orannn salanmas
bakmndan, tpler retici firmann ngrd scaklk ve nem koullarnda saklanmal
ve son kullanma tarihlerinin gememesine dikkat edilmelidir.

Dikkat: Son kullanma tarihi gemi tpler kesinlikle kullanlmamaldr.

Kan almada yaygn olarak kullanlan tpler ve zellikleri Tablo 1de verilmitir.

9
Tablo 1. Kan almada yaygn kullanla tpler ve zellikleri.

Numune tipi Tp eidi Katk maddesi Kapak rengi

Kan kltr Deiken ierikli kan

Yok Deiken
(Tam kan) kltr iesi

Yok
Bo tp
Pht aktivatr
Serum Pht aktivatrl tp
Jelli/pht aktivatrl
Jel ve pht aktivatr
tp
Florr/potasyum okzalat;
Glukoz tp Florr/EDTA
Florr/heparin
Plazma Koaglasyon tp
Sodyum sitrat (9:1)
Sodyum heparin
Heparinli tp
Lityum heparin
EDTA K2
EDTAl tp
EDTA K3
Tam kan
Sodyum sitrat (4:1)
ESR (Sedim) tp
EDTA; etilendiamin tetraasetik asit, ESR; eritrosit sedimantasyon hz, (9:1), (4:1); kan katk maddesi
oran

neri: Tpler cam veya plastik materyalden retilmektedir. alan gvenlii

asndan plastik materyalle retilmi tplerin kullanlmas nerilmektedir (15).

2.1.4.8. Yapkan bantlar

Kan aldktan sonra hastann kannn durmasn salamak iin steril yapkan bantlar
(hipoalerjenik olmal) ve/veya gazl bez bulunmaldr (15).

2.1.4.9. Kesici-Delici atk kutusu

Delinmeye, yrtlmaya, krlmaya ve patlamaya dayankl, su geirmez, szdrmaz,

almas ve kartrlmas mmkn olmayan, zerinde uluslararas biyotehlike
amblemi ile Dikkat Kesici ve Delici Tbbi Atk ibaresi tayan plastik veya ayn
zellikleri tayan lamine kartondan yaplm kutu olmaldr. Bu kaplar en fazla
orannda doldurulmaldr. Kaplar dolduktan sonra kesinlikle sktrlmamal,
almamal, boaltlmamal ve geri kazanlmamaldr (22).

10
2.1.4.10. Test kitap

ou dzenleyici otorite tarafndan (17,23), eitli testler iin gerekli olan analiz ncesi
zellikleri (n hazrlk, numune tr, numune kabul-ret kriterleri, numune transfer
koullar v.b.) ieren bir test kitap art koulmaktadr.

2.1.4.11. Dier malzemeler

Baz analitler iin numunenin zel koullarda transferi ve santrifj edilmesi gerekir.
Buz: Scaklk ile aktivitesi kaybolan veya yklan analitler (amonyak, laktat, pirvat,
gastrin, renin, paratiroid hormon, katekolaminler, adrenokortikotropik hormon, serbest
ya asitleri, aseton, ACE) iin alnan numunenin souk ortamda tanmas gerekir (15,
24). Bu amala buz ya da soutucu dolap sistemi olmaldr.

Dikkat: Soukta tutmak iin numunenin buz-su karmna konulmas nerilmektedir.

Numunenin hemoliz olmamas iin direkt buza veya kuru buza konulmas nerilmez.
ki saatten fazla soukta tutulan tam kan numunelerinde potasyum lm
yaplmamaldr.

Aluminyum folyo: Ik ile aktivitesi kaybolan veya yklan analitler (bilirubin, karoten,
metotreksat, porfobilinojen, porfirinler, piridoksal 5-fosfat, vitamin A, B1, B2, B3, C, E
ve K1) iin alnan numuneler aluminyum folyo ile sarlarak laboratuvara tanmal ve
analizlerine kadar karanlk ortamda saklanmaldr (15, 25).

2.2. Kan Alma Prosedr

2.2.1. El hijyeni

Kan alma eleman hasta ile ilk temastan nce ellerini su, sabun veya alkol bazl
solsyon veya kpk ile dezenfekte etmelidir. Bu ilem ile kan alma elemannn hasta
ile temas srasnda dokunduu tm yzeylerin zararl mikroorganizmalar ile
kontaminasyonu engellenmi olur.

Eller su ve sabun ile ykanacaksa, sabun ellerin tm yzeyini ve parmaklar

kapsayacak ekilde en az 15 saniye ovuturulmal ve su ile iyice durulandktan sonra
tek kullanmlk havlu ile kurulanmaldr (26).

11
Alkol bazl solsyon ile ovalanarak dekontaminasyon iin avuca alnan solsyon tm
el yzeyi ve parmaklarla temas edecek ekilde tamamen kuruyuncaya kadar el
ovulmaldr.

2.2.2. Hastadan istenilen testlerin gzden geirilmesi ve n hazrlk

Klinisyen tarafndan yaplan test istemleri yazl ve/veya elektronik ortamda olabilir.
Hastaya ait gerekli klinik n bilgilendirme ve demografik bilgiler yazl istem fomlarnda
ve/veya elektronik ortamda (hastane bilgi ynetim sistemi; HBYS ve laboratuvar bilgi
ynetim sistemi; LBYS) bulunmaldr.

neri: Test istem formlarnda ve/veya elektronik ortamda olmas gereken bilgilerin ISO
15189 gerekliliklerine gre (23) dzenlenmesi nerilir. Test istem formlar ve/veya
elektronik ortam en az aadaki bilgileri iermelidir:

Hastann ad, soyad, cinsiyeti, doum tarihi, iletiim bilgileri (ak adres ve
telefon numaras), TC kimlik numaras ve hasta numaras,
Test isteminde bulunan klinisyen ve iletiim bilgileri,
stenen testler,
Hastann tan, n tan ve laboratuvarda analiz ve sonularn yorumlanmas
srasnda kullanlabilecek bilgiler (zel hazrlk gerektiren testler ve hastann
ald ila tedavileri v.b.)
Kan alma tarihi ve saati
stem formu gzden geirildikten sonra hastadan istenen testlerin zelliklerine gre
kullanlacak tpler hazrlanmaldr.

2.2.3. Hastada kimlik dorulamasnn yaplmas

Kan alma elemannn, doru kiiden numune aldndan emin olabilmesi iin, hastann
kimlik dorulamasn yapmas arttr. Yatan, uyuyan bilinci ak hastalarda hasta
mutlaka sorgulanmal yatak etiketi, hasta dosyas veya hasta yata veya yaknndaki
kaytlara gvenilmemelidir (15).

1) Bilinci ak ve iletiim salanabilen hastalara ynelik kimlik dorulama ilemi

(15).
Ayaktan ya da bilinci ak yatan hastalarn en az ad ve soyad sorgulanmaldr
(doum tarihi ve/veya TC kimlik numaras da sorgulanabilir). Hastaya ad ve
soyad dorudan sorulmaldr (Adnz ve soyadnz nedir?).
Ayaktan hastalarda alnan bilginin doruluu istem kad, numune kab
etiketleri ve/veya elektronik kaytlar ile yatan hastalarda ise hastann kolundaki
bileklik bilgileri ile karlatrlmaldr.
Bilgilerde uyumsuzluk varsa kan alma birimi sorumlusu veya servis sorumlu
hemiresine bildirilmeli, kesinlikle kan rnei alnmamaldr.

12
 2) Bilinci ak iletiim salanamayan (ocuklar, yabanc uyruklu veya engelli)
hastalara ynelik kimlik dorulama ilemi (15).
Ayaktan ve yatan hastalarn en az ad ve soyad (doum tarihi ve/veya TC
kimlik no da sorgulanabilir) hastann yaknna (kanuni vekili, tercman)
sorulmaldr.
Ayaktan hastalarda alnan bilginin doruluu istem kad, numune kab
etiketleri ve/veya elektronik kaytlar ile yatan hastalarda ise hastann
kolundaki bileklik bilgileri ile karlatrlmaldr.
Bilgilerde uyumsuzluk varsa kan alma birimi sorumlusu veya servis sorumlu
hemiresine bildirilmeli, kesinlikle kan rnei alnmamaldr.

3) Uyuyan, bilinci bulank veya komadaki hastalara ynelik kimlik dorulama ilemi
(15).

Uyuyan hastadan kan almadan nce hasta mutlaka uyandrlmaldr. En az

ad ve soyad sorulmaldr (doum tarihi ve/veya TC kimlik numaras da
sorgulanabilir). Hastaya ad ve soyad dorudan sorulmaldr (Adnz ve
soyadnz nedir?).
Komada veya bilinci bulank olan hastada kimlik dorulama hastann
kolundaki bileklik bilgilerinden yaplmaldr.
Elde edilen bilgilerin doruluu istem kad, numune kab etiketleri ve/veya
elektronik kaytlar ile yatan hastalarda ise hastann kolundaki bileklik bilgileri
ile karlatrlmaldr.
Bilgilerde uyumsuzluk varsa servis sorumlu hemiresine bildirilmeli,
kesinlikle kan rnei alnmamaldr.

2.2.4. Hastann kan alm iin uygunluunun sorgulanmas

Doru test sonular iin hastann kan alnmadan nce sorgulanmas ve hazrlanmas
son derece nemlidir. Klinisyen tarafndan istenen testin zelliine gre hastann a
veya tok olmas, belli tedavi protokollerine uymas, belli sre dinlendirilerek rnein
alnmas v.b. gerekebilir (Tablo 2).

13
Tablo 2. Kan alm iin hastada uygunluun sorgulanmas.
Sorgu Soru Test Aklama Referans
Alk (8-12 saat) En son ne zaman Tm biyokimyasal Pek ok laboratuvar
yemek yediniz? laboratuvar testi diyetle alnan
testleri besinlerden
etkilenmektedir.
Ayn zamanda
toklukta alnan
rneklerde oluan
lipemi de alk
durumuyla ilikili
olmayan testlerde
hatal laboratuvar
sonularnn
alnmasna neden
27, 28, 30
olabilir. ou
iecekler katk
maddesi olarak
eker ierdiinden
glukoz
lmlerinde yanl
yksek sonularn
alnmasna neden
olabilir. Dolays ile
kan almadan nce
hastann sadece su
imesine izin
verilebilir.
Hasta pozisyonu Kan almadan nce Tm laboratuvar Hastann fiziksel
hastann 15 dakika testleri aktivitesi eitli
dinlenip protein, lipit ve
dinlenmedii? karbonhidratlarn
sentezini artran
hormonlarn
(katekolaminler ve
kortikosteroidler)
31
salnmn artrr. Bu
hormonlarn
lm iin yaplan
istemlerde de
hastann
dinlenmesine dikkat
edilmelidir.

Tedavi Antikoaglan (kan Koaglasyon Hasta antikoaglan

sulandrc ila testleri: PT, INR, ilac almsa kan
kullanyor trombofili tarama alnmamaldr.
musunuz? testleri (lupus
32
antikoaglan,
protein S, C,
aktive protein C
rezistans)
Tedavi Son 10 gn iinde Serum demiri Kan vermeden
oral veya IV demir nce demir ilac
ilac kullandnz m? kullanlmas veya
ksa sre nce
kesilmi olmas 31
yanl yksek demir
sonularnn
alnmasna neden
olur.
Tedavi lacnzn ad nedir? Tm ila dzeyleri Teraptik ila izlemi
Son dozu ne (teraptik ila iin ilacn sabit
zaman aldnz? izlemi) duruma eritikten
sonra kan rnei
alnmas gerekir.
Dolaysyla kan 33
alm, genel olarak,
bir sonraki doz
alnmadan hemen
nce yaplmaldr.

14
 Tedavi Levotiroksin ilacn TSH, serbest T4, Kan vermeden
en son ne zaman total T4 nce alnan
aldnz? levotiroksin dozu
TSH, serbest T4 ve
total T4 34
konsantrasyonlarn
etkilediinden
alnmamas
gerekir.
Kadn Menstrel siklusun LH, FSH, E2, Kadn reme
hormonlar kanc progesteron, hCG hormonlarnn
gnndesiniz? konsantrasyonlar
31
menstral siklusun
gnne gre
deikenlik gsterir
Tedavi Yemeinizi saat Glukoz (tokluk) Tokluk glukoz
kata yediniz? lm yaplrken
Tedavinizi (inslin hasta hem gnlk
veya oral beslenme
antidiyabetik) alkanln hem
aldnz m? de ilalarn dzenli
kullanmaldr. 35
Genel uygulama
harici davranlar
yanl glukoz
sonularnn
alnmasna neden
olur.

2.2.5. Malzemelerin hazrlanmas

stenen testin zelliklerine gre kan almadan nce tm malzemeler hazrlanmaldr.

stenen testlerin zelliklerine gre farkl hacimlerde ve farkl katk maddeleri

ieren kan alma tpleri kullanlabilir. Tp hacimleri istenen testlerin saysna
uygun olmaldr.
Dikkat: Sk kan alnan kiilerde fazla hacimde kan alma anemiye neden olabilir
(36).

Venin fiziksel zellii, yerleimi ve alnacak kann miktarna gre uygun lde
(gauge) ine kullanlr. Farkl lde ineler bulundurulmaldr.

Dikkat: Uygun olmayan ine lleri rnein hemolizine neden olabilir (37).

ocuklardan, zayf veya hasarl vene sahip hastalardan kan almak iin kelebek
kan alma seti
ne tutucu
Turnike
Pamuk
Alkol (etanol, izopropil alkol) ve alkol iermeyen dezenfektan (benzen)
Yapkan bant
Delici-kesici atk kutusu

15
2.2.6. Tplerin etiketlenmesi

Hastann kimlik dorulamas ve kan alm iin uygunluunun sorgulanmasndan sonra

tpler etiketlenmelidir.

Hasta barkod etiket bilgilerinde en az:

Hastann ad, soyad,

Cinsiyeti
Hasta numaras
Laboratuvar numaras bulunmaldr.
Bunlarn yannda;

Doum tarihi
TC kimlik numaras
Numune alma tarihi ve saati
Numuneyi alan kan alma eleman kaytlarnn da barkot etiketinde
deilse bile bilgi ilem kaytlarnda bulunmas gerekir.

2.2.7. Hastaya kan almak iin pozisyon verilmesi

Hastann kolunu omuzdan bilee dz olacak ekilde kolaa yerletirmesi

salanmaldr. Kol, kolak tarafndan ok iyi desteklenmeli ve dirsekten fazla
bklmemelidir.

Yatan hastada hastann srt st rahat bir ekilde uzanmas salanmaldr. Ek bir
destek gerekmesi durumunda, venz giriim yaplacak kolun altna bir yastk
konulmaldr. Hastadan kolunu, omuzdan bilee doru dz bir izgi oluturacak
ekilde, uzatmas istenmelidir (15).

2.2.8. Eldiven giyilmesi

Kan alma eleman eldiven kullanmaldr. Her hastada yeni eldiven kullanlmaldr.
Eldivenler hastaya turnike uygulanmadan nce giyilmelidir (15,16).

2.2.9. Kan alnacak blgenin seilmesi

Cilt yzeyine yakn ve geni venlerin bulunduu dirsein n yz ve kolun i ksm

venz kan almada tercih edilen blgedir (antekbital fossa). Bu blgedeki venlerin
uygun olmamas durumunda el stndeki venler venz kan alm iin tercih edilebilir.
Dikkat: Venz kan alm iin tercih edilen blgenin seiminde aadaki durumlara
dikkat edilmelidir (15):

16
 - yilemi yank alanndan (geni skarl blgeler) kanlmaldr.
- Mastektomi yaplan taraftaki koldan kan almadan nce hasta klinisyen
tarafndan lenfostaz komplikasyonu asndan deerlendirilmelidir.
- Hematomlu blgeden alnan rneklerde hatal test sonular elde edilebilir. Kan
alma hangi byklkte olursa olsun hematomlu blgeden yaplmamaldr. Eer
baka bir ven blgesi uygun deilse numune hematomun bittii yerden
alnmaldr.
- Tercihen intravenz damar yolu bulunan koldan numune alnmamaldr.
- Kanl, fistl, vaskler graft olan kollardan klinisyen tarafndan
deerlendirildikten sonra kan alnmaldr.

2.2.10. Turnikenin uygulanmas

Damar iindeki basnc artrmak iin venz giriim ncesi turnike uygulanmaldr.
Damar iindeki basncn artmas venin palpe edilmesini (elle hissedilmesini)
kolaylatrr. Turnike, damara girilecek olan yerden 7.5-10.0 cm. (3-4 parmak)
yukardan uygulanmaldr (15,16).

Dikkat: Hemokonsantrasyon ve kann dokuya infiltrasyonu ile birlikte dolam sistemini

lokalize olarak durdurabilecei iin (staz), turnike uygulamas bir dakikay amamaldr.
Amas durumunda, hatal sonu olarak tm protein bazl analit, kan hcreleri hacmi
ve dier hcresel element dzeyleri yksek kmaktadr (15,16).

neri: Ven seimi, blgenin temizlii ve damara giri iin geen zaman eer 1
dakikadan daha uzun srecekse, hemokonsantrasyon etkisini en aza indirgemek iin
turnikenin kartlmas ve iki dakika sonra yeniden balanmas nerilmektedir (15).

2.2.11. Hastann yumruk yapmasnn istenmesi

Hastadan elini yumruk yapmas istenir. Bylece venlerin daha belirgin ve ine ile daha
kolay girilebilir hale gelmesi salanr. Hastann yumruunu skp amas (pompalama
hareketi) istenmemelidir. Yumruk skp amak kandaki baz analitlerin (zellikle
potasyum) artna neden olur (38).

2.2.12. Uygun venin seilmesi

Antekbital venlerin yerleimi kiiden kiiye deikenlik gsterse de anatomik olarak

n kolda en sk karlalan rntler ekil 1de verilmektedir.

17
ekil 1. n kolda en sk karlalan ven rntleri
(https://en.wikipedia.org/wiki/Median_cubital_vein#/media/File:Sobo_1909_597.png)

Kan alnacak ven zenle seilmelidir. Hangi venin kan almak iin uygun olduu
palpasyon ile tespit edilmelidir. Palpasyon iin iaret parma kullanlmal,
baparmakta var olan nabz atm hatal tespite neden olaca iin kullanlmamaldr
(39).

Dikkat: Antekubital blgeden brakiyal arter ve eitli majr sinirler geer. Venz kan
almnn riskleri arasnda arter delme ve sinir hasarlar en sk karlalan riskler
arasnda yer alr (15). Eer kan alm srasnda artere girildiinden phelenilirse
(rnein, hzl hematom oluumu veya tplerin beklenenden hzl dolmas sz konusu
ise) kan alma ilemi hemen sonlandrlmaldr. Kan alnan blgeye aktif kanama durana
kadar en az be dakika dorudan basn uygulanmaldr.

Hasta venz kan alm iin giri yaplan blgede zonklama benzeri ar veya
elektriklenme benzeri karncalanma veya uyuma hissederse kan alma sonlandrlmal
ve kan alma iin baka bir blge seilmelidir (15).

18
El st venz kan alm

Kan alm iin antekubital blgenin uygun olmad durumlarda (yenidoan, ocuk
hasta, damar tespit edilmeyen hastalar v.b.) el stndeki venler kan alm iin
kullanlabilir.

ekil 2. Kan alm iin uygun olan el st venleri.

2.2.13. Kan alnacak blgenin temizlenmesi

Uygun ven tespit edildikten sonra kan alnacak blgenin, hasta ve numunenin
mikrobiyal kontaminasyonunu engellemek amac ile dezenfeksiyon iin temizlenmesi
gerekir. Bu amala %70 izopropil alkol veya etanoll steril pamuk veya gazl bez
kullanlmaldr. Cilt dairesel hareketlerle merkezden perifere doru silinmelidir (15,16).

19
2.2.14. Venin sabitlenmesi

Kan alnacak blgenin 2.5-5 cm alt ksmndan baparmak ile cilt gerilir, bylece ven
sabitlenir.

Dikkat: Veni sabitlemek iin st taraftan tutulmas kan alma elemannn yaralanma
riski yksek olduundan nerilmemektedir.

2.2.15. Damara giri

Ven sabitlendikten sonra hasta damara girilmek zere olunduu konusunda

bilgilendirilmelidir.

Dikkat: Kan alma eleman, hastada geliebilecek olan ani ve beklenmedik bilin
kayplarna kar hazrlkl olmaldr.

Hasta bilgilendirildikten sonra vene 30 ayla girilmelidir (ekil 3). Vene girdikten
sonra ine mmkn olduunca sabit tutulmal, inenin vende hareket etmesine izin
verilmemelidir.

ekil 3. Damara girmek iin uygun a (McCall RE, Tankersley CM. Phlebotomy
Essentials. 4th Ed. Philedelphia, PA: Lippincott Wiliams&Wilkins.

20
2.2.16. Kan aknn grlmesi, turnikenin zlmesi ve hastann yumruunu amas

Turnike, venz kan almnda venlerin belirginletirilmesinde son derece nemlidir.

Ancak ilk numune tpne kan ak balar balamaz turnike hemen zlmeli ve hasta
yumruunu amaldr.
Dikkat: Turnikenin uzun sre bal tutulmas hemokonsantrasyona ve numunede
hemolize neden olur (40, 41). Hemoliz ve hemokonsantrasyon baz analitler iin hatal
sonularn alnmasna neden olur.

2.2.17. Kan alma tplerinin zelliklerine gre sralanmas ve doldurulmas

Tek seferde birden fazla tbbi laboratuvar testi iin venz kan alm yaplacak hastada
numuneler tplere Tablo 3te verilen sraya gre alnmaldr (42, 43, 44). Bu
sralamann amac katk maddesi ieren tpler arasnda bula olasln nlemektir.

Tablo 3. stemi yaplan testlerin zelliklerine gre alnacak numune tpleri iin
uyulmas gereken kan alma sras ve altst evirme

Kapak rengi Tp/Katk maddesi Altst evirme says

Besiyeri ile kan karmn

Deiken (1) Kan kltr/Besiyeri
salamak iin hafife altst
edilir

(2) Katksz cam veya plastik serum tp Gerek yok

(3) Koaglasyon tp/Sitratl 3-4 kez

(4) ESR tp/Sitratl 3-4 kez

(5) Serum tp/ Jelsiz 5 kez

(5) 5 kez
Serum tp/Jelli
(5) 5 kez

(5) Serum tp/Trombin pht aktivatrl tp 5 kez

Plazma tp/Jelli veya jelsiz heparinli

(6) 8-10 kez
tp

(7) Plazma tp/Jelli veya jelsiz EDTAl tp 8-10 kez

Plazma tp/ Florr/potasyum

(8) okzalat;Florr/EDTA 8-10 kez
Florr/heparin
EDTA; etilendiamin tetraasetik asit, ESR; eritrosit sedimantasyon hz

21
Dikkat: Tpler vakum tkenip kan ak durana kadar doldurulmaldr. Katk maddesi
ieren tpler (EDTA, sitrat, heparin v.b.) retici firma tarafndan belirtilen hacimlere
kadar ve kan/katk maddesi orannn doruluundan emin olunana kadar
doldurulmaldr.

2.2.18. Tplerin kartlmas ve kartrlmas

Kan ak durduktan sonra tpler ine/tutucudan (holder) uzaklatrlmaldr. Eer kan

almaya devam edilecekse ayn prosedr bir sonraki tp iin de uygulanmaldr. Son
numune tp de alndktan sonra nce tp dzenekten uzaklatrlmal, ardndan ine
koldan kartlmaldr.

Dikkat: Katk maddesi ieren tpler her numune alndktan sonra yeterli karmn
salanmas iin zellikle retici firmann nerileri dorultusunda (Tablo 3) nazike ve
alt st edilerek (ekil 4) kartrlmaldr. Tpler, numunelerde hemolize neden
olacandan iddetle alkalanmamaldr.

ekil 4. Tplerin kartrlma ekli.

2.2.19. nenin kartlmas, gvenliin salanmas ve kan alnan blgeye basn

uygulanmas

Venz kan alm ilemi tamamlandktan sonra ine, zerine konulan kuru gazl bez ile
hafife basn uygulanarak kartlmaldr.

Dikkat: Pamuk kan alma blgesinde oluan pht tkacn uzaklatrd iin nerilmez.

22
Hastaya gazl bez zerine gl basn yaparak kolunu dz ve yukarda tutmas
sylenmeli ve kolunu bkmemesi konusunda (hematom oluumuna neden olduu iin)
uyarlmaldr. Kanamann durduu kontrol edilmeli ve hematom asndan hasta
deerlendirildikten sonra kan alnan blgeye hipoallerjenik bant yaptrlmaldr.

Dikkat: Eer hematom oluur ve kanama 5 dakikadan uzun srerse ilgili hastann
doktoruna bildirilmelidir.

neri: Hastay izleme ansnn olmad durumlarda hasta bilgilendirilerek sreci takip
etmesi salanabilir. Hematom oluumu ve kanamann 5 dakikadan uzun srmesi
durumunda kan alma birimi veya doktoruna bavurmas konusunda uyarlabilir.

ne retici firmann nerileri dorultusunda gvenlik dzenei kapatlarak delinmeye

kar dayankl atk kutusunda bertaraf edilmelidir.

23
3. Kaynaklar

1. Plebani M. Errors in clinical laboratories or errors in laboratory medicine? Clin Chem

Lab Med 2006; 44: 750-9.

2. Da Rin G. Pre-analytical workstations: A tool for reducing laboratory errors. Clin

Chim Acta 2009; 404: 68-74.

3. Piva E, Plebani M. Interpretative reports and critical values. Clin Chim Acta 2009;
404: 52-8.

4. Plebani M. Exploring the iceberg of errors in laboratory medicine. Clin Chim Acta
2009; 404: 16-23.

5. Chaigneau C, Cabioch T, Beaumont K, Betsou F. Serum biobank certification and

the establishment of quality controls for biological fluids: examples of serum bio-marker
stability after temperature variation. Clin Chem Lab Med 2007; 45: 1390-5.

6. Lippi G, Salvagno G, Brocco G, Guid G. Preanalytical variability in laboratory testing:

influence of the blood drawing technique. Clin Chem Lab Med 2005; 43: 319-25.,

7. Boone DJ. How can we make laboratory testing safer? Clin Chem Lab Med 2007;
45: 708-11.

8. Wallin O, Sderberg J, Guelpen B, Grankvist K. Patient-centred care-preanalytical

factors demand attention: a questionnaire study of venous blood sampling and
specimen handling. Scand J Clin Lab Invest 2007; 67: 836-47.).

9. Lippi G, Blanckaert N, Bonini P, Green S, Kitchen S, Palicka V, et al. Causes,

consequences, detection, and prevention of identification errors in laboratory
diagnostics. Clin Chem Lab Med 2009;47:143 53.

10. Lima-Oliveira G, Lippi G, Salvagno GL, Montagnana M, Manguera CL, Sumita NM,
et al. New ways to deal with known preanalytical issues: use of transilluminator instead
of tourniquet for easing vein access and eliminating stasis on clinical biochemistry.
Biochem Med 2011;21:152 9.

11. Simundic AM, Cornes M, Grankvist K, Lippi G, Nybo M. Standardization of

collection requirements for fasting samples: for the Working Group on Preanalytical
Phase (WG-PA) of the European Federation of Clinical Chemistry and Laboratory
Medicine (EFLM). Clin Chim Acta 2014;432:33 - 7 .

12. Kackov S, Simundic AM, Gatti-Drnic A. Are patients well testing ? Biochem Med
2013;23:326 - 31.

13. Favaloro EJ, Funk DM, Lippi G. Pre-analytical variables in coagulation testing
associated with diagnostic errors in hemostasis. Lab Med 2012;43:1 - 10.

24
14. De Carli G, Abiteboul D, Puro V. The importance of implementing safe sharps
practices in the laboratory setting in Europe. Biochem Med 2014;24:45 - 56.

15. Clinical Lboratory Standards Institute. Procedure for the collection of diagnostic
blood specimens by venipuncture; approved standard- sixth edition. CLSI document
GP41 A6. Clinical Laboratory Standards Institute, Wayne, Pennsylvania, USA,02007.

16. WHO guidelines on drawing blood: best practice in phlebotomy. http://whqlibdoc.

who.int/publications/2010/9789241599221_eng.pdf.

17. T.C. Salk Bakanl Salk Hizmetleri Genel Mdrl, Salkta Kalite ve
Akreditasyon Daire Bakanl, Salk Hizmetleri Kalite Standartlar- Hastane Seti
Versiyon5.
http://www.kalitesaglik.gov.tr/content/files/duyurular_2011/2/011/2014/sks_hastane_
versiyon_5_08.07.2015.pdf

18. Kse S, Mandiraciolu A, Tatar B, Gl S, Erdem M. Prevalence of latex

allergy among healthcare workers in Izmir (Turkey). Cent Eur J
Public Health 2014;22:262-5.

19. Leitch A, McCormic I, Gun I, Gillespie T. Reducing the potential for phlebotomy
tourniquets to act as reservoir for meticillin-resistant Staphylococcus aureus. J Hosp
Infect 2006;63:428-31.

20. Tbbi Laboratuvarda Doru Sonu. Editrler; Amitava Dasgupta, Jorge L.

Sepulveda. eviri Editr; Turan Turhan. Palme Yaynclk, 2015.

21. Official Journal of The European Union. Council Directive 2010/32/EU. Prevention
from sharp injuries in the hospital and healthcare sector. Official Journal of The
European Union, No. L134 of 1 Haziran 2010, sayfa 66-72.

22. evre ve Orman Bakanl Tbbi Atklarn Kontrol Ynetmelii.

www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2005/07/20050722-16.htm.

23. International Organisation for Standardisation. ISO 15189:2012 Medical

Laboratories- Requirements for quality and competence Medical laboratories, 2012.

24. BD- Special handling of chilled specimens.

www.bd.com/vacutainer/pdfs/plus_plastic_tubes_instructions_lightsensitive_VS5732.
pdf.

25. MLabs Specimen collection and transport guidelines.

http://mlabs.umich.edu/files/pdfs/POL-SPECIMEN_GUIDELINES.pdf.

26. Salk personeline ynelik el ykama ve el dezenfeksiyonu rehberi. S.B. Temel

Salk Hizmetleri Genel Mdrl, 2008.

25
27. Lima-Oliviera G, Salvagno GL, Lippi G, Gelati M, Montagnana M, Danese E, et al.
Influence of a regular standardized meal on clinical chemistry analytes. Ann Lab Med
2012;32:250-6.

28. Calmarza P, Cordero J. Lipemia interference in routin clinical biochemistry tests.

Biochem Med 2011;21:160-6.

29. ene M, Zengi O, eker R, Topkaya B, Ycel D. Lipemi interferansna kar

kolay bir zm: Polietilen glikol-dekstran slfat. Turk J Biochem 2005;30:187-93.

30. Won CS, Oberlies NH, Paine MF. Mechanisms underlying food-drug interactions:
inhibition of intestinal metabolism and transport. Pharmacol Ther 2012;136:186-201.

31. Tietz Fundamentals of Clinical Chemsitry, 6th Edition. Burtis CA, Ashwood ER,
Burns DA. Saunders/Elsevier 2008.

32. Favaloro EJ, Funk DM, Lippi G. Pre-analytical variables in coagulation testing
associated with diagnostic errors in hemostasis. Lab Medicine 2012;43:1-10.

33. Lucas C, Donovan P. Just a repeat- When drug monitoring is indicated. Aust Fam
Physician 2013;42:18-22.

34. Ain KB, Pucino F, Shiver TM, Banks SM. Thyroid hormone levels affected by time
of blood sampling in thyroxine-treated patients. Thyroid 1993;3:81-5.

35. American Diabetes Association. Postprandial blood glucose. Diabetes Care

2001;24:775-8.

36. Thavendiranathan P, Bagai A, Ebidia A, Detsky AS, Choudhry NK. Do blood tests
cause anemia in hospitalized patients? The effect of diagnostic phlebobotomy on
hemoglobin and hematocrit levels. J Gen Intern Med 2005;20:520-4.

37. Dugan L, Leech L, Speroni KG, Corriher J. Factors affecting hemolysis rates in
blood samples drawn from newly placed IV sites in the emergency department. J
Emerg Nurs 2005;31:338-45.

38. Baer D, Ernst DJ, Willeford SI, Gambino R. Investigating elevated potassium
values. MLO Med Lab Ods 2006;38:24-31.

39. Mbamalu D, Banerjee A. Methods of obtaining peripheral venous access in difficult

situation. Postgrad Med J 1999;75:459-62.

40. Statland BE, Bokelund H, Winkel P. Factors contributing to intra-individual variation

of serum constituents: 4. Effect of posture and tourniquet application on variation of
serum constituents in healthy subjects. Clin Chem 1974;20:1513-9.

41. Saleem S, Mani V, Chadwick MA, Creanor S, Ayling RM. A prospective study of
causes of haemolysis during venipuncture: tourniquet time should be kept to a
minimum. Ann Clin Biochem 2009;46:244-6.
26
42. Calam R, Cooper MH. Recommended Order of Draw for collecting blood
specimens into additive containing tubes. Clin Chem 1982;28:1399.

43. Ernst DJ, Calam R. NCCLS simplify the order of draw: A brief history. MLO
2004;36:26.

44. Salvagno G, Oliveira GL, Brocco G, Danese E, Guidi GC, Lippi G. The order of
draw: myth or science? Clin Chem Lab Med 2013;51:2281-5.

ISBN 978-605-87229-3-4

27