UB Termohemija Goriva

Univerzitet u Sarajevu
Mainski fakultet Sarajevo

j za Odbrambene tehnologije
Odsjek gj
UNUTRANJA BALISTIKA TOPOVA

- TERMOHEMIJA GORIVA -
doc dr.
doc. dr Jasmin Terzi
Sarajevo, novembar 2014.

UNIVERSITY OF SARAJEVO MECHANICAL ENGINEERING FACULTY DEFENSE TECHNOLOGIES DEPARTMENT www.dtd.ba 1
Fiziko hemijske
j karakteristrike g
goriva
Glavne fiziko hemijske karakteristrike goriva su:
Hemijski sastav
Sadraj isparljivih materija vlaga, isparljivi rastvarai. Sadraj
isparljivih materija kod jednobaznih goriva kree se od 2 do 7% to
zavisi od debljine goriva, a od toga oko 1.5% vlage. Ukoliko je
gorivo deblje utoliko je sadraj isparljivih materija vei. Ukoliko je
sadraj isparljivih materija vei, brzina sagorijevanja je manja.
Stepan nitracije izraava sadraj azota u nitrocelulozi (NC) i
pokazuje energetsku sposobnost goriva. On utie na balistike
karakteristike goriva, u prvom redu na silu goriva, i brzinu
sagorijevanja Goriva sa veim sadrajem azota,
sagorijevanja. azota imaju veu silu
goriva i veu brzinu gornja pri istim uslovima sagorijevanja.

Fiziko hemijske
j karakteristrike g
goriva
Toplota sagorijevanja (toplotna mo) koliina toplote koja se
g j j 1 kgg ggoriva. Kod jjednobaznih ggoriva kree
oslobodi sagorijevanjem
se od 2500 do 5250 kJ/kg.
p
Zapremina pprodukata sagorijevanja
g j j ggoriva jje ona zapremina
p koju
j
bi zauzeli produkti sagorijevanja goriva osloboeni sagorijevanjem
1 kg goriva kada bi se ohladili na temperaturu 00C i imali pritisak
odd 1.01325
1 01325 bar.
b Zapremina
Z i produkata
d k t sagorijevanja
ij j goriva
i kree
k
se od 800 do 1000 dm /kg.
3
Temperatura sagorijevanja to je temperatura koju imaju produkti

sagorijevanja prilikom njihovog stvaranja (cijela osloboena toplota
se utroi na zagrijavanje produkata sagorijevanja, a ne na njihovo
irenje i vrenje rada). Uslijed kratkotrajnosti procesa, temperaturu
sagorijevanja je teko odrediti eksperimentalnim putem. Obino se
odreuje termohemijskim modelima.
Fiziko hemijske
j karakteristrike g
goriva
Gustina goriva, zavisi od sastava goriva i tehnologije izrade. Za
jjednobazna ggoriva kree se u ggranicama 1.54 do 1.64 gg/cm3. Kod
dvobaznih goriva kree se oko 1.58 g/cm3. Goriva koja se koriste
za oruja sa kratkom cijevi (pitolja), gustina goriva je manja i
kree se oko 1.3-1.4 g/cm3.
Gravimetrijska gustina punjenja daje podatak koliko se moe
nasutiti punjenja
j j goriva
i u nekuk komoru
k sagorijevanja
ij j ili ahuru.
h

Termohemija
j ggoriva
Termohemijske je parametre mogue odrediti eksperimentalno ili
izraunati teoretski primjenjujui naela termodinamike i
termohemije.
Pritom je vrlo bitno imati na umu injenicu da su vrijednosti
termohemijskih parametara ovisne ne samo o karakteristikama
gorivaa nego
go ego i o us
uslovima
o a u kojima
oj a se od
odvija
ja pproces
oces sago
sagorijevanja.
je a ja
Stoga se pri odreivanju i upotrebi vrijednosti pojedinih
termohemijskih parametara uvijek moraju znati i uslovi pri kojima
je taj parametar odreen - izraunan.
Uobiajeno je termohemijske parametre odreivati za neke
definisane, referentne uslove
stalna zapremina ili
stalni pritisak.
Termohemija
j ggoriva
Termohemijske karakteristike goriva ukljuuju:
sastav pprodukata sagorijevanja,
g j j
njihov toplotni kapacitet,
srednju molekulsku masu,
t
temperaturu
t sagorijevanja,
ij j
toplotu sagorijevanja,
kovolumen i sl.
sl
Poznavanje je tih parametara osnova za ocjenu energetskih
karakteristika goriva i za proraun unutranjo-balistikih
parametara
t topovskih
t kih sistema.
i t
Osnovne karakteristike svakoga termohemijskog sastava, pa
tako i goriva i produkata njegova sagorijevanja,
sagorijevanja su:
unutranja energija (E ),
p j ((H ) i
entalpija
entropija (S ).
Termodinamike osnove
Unutranjom energijom karakterizira se ukupni iznos energije
nekog sistema,
sistema ukljuujui energiju translacijskih,
translacijskih rotacijskih i
vibracijskih kretanja te energiju elektrona i atomskih jezgara.
Unutarnja je energija funkcija stanja,
stanja tj.
tj definisana je parametrima
stanja:
temperaturom i
zapreminom.
Prii prijelazu
P ij l sistema
i t i jednoga
iz j d u drugo
d stanje
t j unutranja
t j energija
ij
se mijenja pri emu vrijednost promjene (E) ne zavisi od puta,
nego samo o poetnom (E1) i konanom (E2) stanju:
E E 2 - E1
Iz prvog zakona termodinamike (o ouvanju energije sistema) slijedi

veza izmeu toplotnog efekta reakcije i promjene unutranje energije
sistema u obliku:
E Q W
gdje je: Q toplota osloboena ili apsorbirana u reakciji

W - izvreni rad
W pdV
Uobiajeno je u hemiji toplotne efekte reakcija pri kojima se
oslobaa toplota (egzotermne reakcije),
reakcije) oznaivati pozitivnim (npr.
(npr
toplota sagorijevanja), a toplotne efekte reakcija koje troe toplotu
izvana (endotermne reakcije) oznaivati negativnim.
negativnim
U termodinamici je pak uobiajen suprotan sistem oznaivanja:
osloboena toplota ima negativan predznak,
predznak a
apsorbirana pozitivan.
Ako se proces odvija pri konstantnoj zapremini,
zapremini tada se ne obavlja
nikakav rad (budui da je V = 0) pa je u tada:
QV E
Kako je entalpija ili toplotni sadraj povezana s unutranjom
energijom jednainom:
H E W
Za procese prii konstantnom
Z k t t pritisku
iti k promjena
j entalpije
t l ij sistema
i t (H)
jednaka osloboenoj toploti
Q ( E W ) H
W p (V2 V1 ) ( E2 pV2 ) ( E1 pV1 ) Q Q C p (T2 T1 )
H 2 H 1 C p (T2 T1 )
U teoriji sagorijevanja goriva radi se s dva toplotna efekta:
Toplotom
p sagorijevanja
g j j i
toplotom formiranja.
Toplota sagorijevanja je toplota osloboena pri sagorijevanju
jedinice mase goriva (jednoga kilograma ili mola).
mola)
Treba razlikovati toplotu sagorijevanja pri konstantnom pritisku i
toplotu sagorijevanja pri konstantnoj zapremini.
zapremini
Toplota sagorijevanja pri konstantnoj zapremini moe se odrediti
eksperimentalno s pomou adijabatskog kalorimetra.
kalorimetra
Mogue je i njezino teoretsko izraunavanje preko promjene
unutranje energije i entalpije kao funkcija stanja.
stanja
Takvo izraunavanje zahtijeva poznavanje jo jednoga
termohemijskog parametra goriva - toplote formiranja.
formiranja
Toplota formiranja definie se kao toplota koja se oslobodi (ili
utroi) pri nastajanju jednoga kilograma (ili jednog mola) materije
iz elemenata u standardnom stanju.
Kao standardno stanje uobiajeno je uzimati temperaturu 298.15
298 15
K i pritisak1 bar.
Toplota formiranja pri konstantnom pritisku naziva se entalpija
formiranja (fHT0), a u toplota formiranja pri konstantnoj
zapremini naziva se energija formiranja (fET0).
Indeks T oznauje referentnu temperaturu, a indeks 0
(superskript) referentni pritisak.

Prema Hessovu zakonu (1840. godine) toplotni efekta reakcije ne
zavisi od pputa kojim
j se reakcijaj odvija,
j , nego
g samo o ppoetnom i
konanom stanju.
Ta injenica omoguuje odreivanje toplotnih efekata jednih
reakcija preko toplotnih efekata drugih reakcija, onih kod kojih je
lake tano izmjeriti toplotni efekat, ili izraunavanje toplotnih
efekata upotrebom podataka koji se mogu nai u termohemijskim
tablicama.
Primjenjujui Hessov zakon toplota sagorijevanja goriva
izraunava se kao razlika izmeu zbroja toplota formiranja
produkata sagorijevanja (konano stanje) i toplote formiranja
goriva (poetno stanje):

QV E ni ( f Et0 )i (PS) f ET0 (goriva)
( i )
Dakle, izraunavanje toplote sagorijevanja zahtijeva poznavanje:
toplote formiranja goriva (koja se moe izraunati iz poznatih
toplota formiranja pojedinih komponenta goriva: nitroceluloze,
nitroglicerina i sl.),
sastava produkata sagorijevanja i
toplote formiranja pojedinih produkata sagorijevanja (koje se mogu
nai u termohemijskim tablicama).
tablicama)
Korak koji prethodi izraunavanju toplote sagorijevanja goriva,
jest odreivanje (ili izraunavanje) sastava produkata
sagorijevanja.

Formula hemijskog
j g sastava g
goriva
Neka je hemijska formula goriva:
Ar(11) Ar(22 ) Ar(mm )

a racionalna hemijska formula k-tog konstituanta goriva:
Av(11) (k ) Av(22 ) (k ) Avm
(m)
(k )
Koeficijenti uslovne hemijske formule goriva izraunavaju se na
sljedei nain
NK
mk
rm 0 .01 g k
k 1 Mk
gdje je: gi maseni procenat k-tog konstituenta, Mk molska masa k-tog
konstituenta, m(k) koeficijent racionalne hemijske formule odreenog
konstituenta (superskript) i odnosi se na odreenu atomsku vrstu (subskript).

Formula hemijskog
j g sastava g
goriva
Naziv komponente Funkcija komponente Bruto kemijska Molekulska Atomski sastav,
u barutu formula masa atoma/mol
g/mol C H N O
p
Komponente Nitroceluloza (12.00 % N)
Nitroceluloza (12.20
(12 20 % N)
aktivna komponenta
aktivna komponenta
C6H7.74N2.26O9.52
C6H7.68N2.32O9.65
263.9
266 7
266.7
6.00
6 00
6.00
7.74 2.26
7 68 2.32
7.68 2 32
9.52
9 65
9.65

goriva (primjer) Nitroceluloza (12.40 % N)
Nitroceluloza (12.60 % N)
aktivna komponenta
aktivna komponenta
C6H7.61N2.38O9.77
C6H7.55N2.45O9.90
269.5
272.4
6.00
6.00
7.61 2.38
7.55 2.45
9.77
9.90

Nitroceluloza (12.80 % N) aktivna komponenta C6H7.48N2.52O10.03 275.4 6.00 7.48 2.52 10.03
Nitroceluloza (13.20
(13 20 % N) aktivna komponenta C6H7.35N2.65O10.31 281 5
281.5 6 00
6.00 7 35 2.65
7.35 2 65 10 31
10.31
Nitroglicerin aktivna komponenta C3H5N3O9 227.1 3 5 3 9
Dinitrotoluen aktivna komponenta C7H6N2O4 182.1 7 6 2 4
Nitrogvanidin aktivna komponenta C1H4N4O2 104.1 1 4 4 2
Dietilenglikoldinitrat aktivna komponenta C4H8N2O7 196 1
196.1 4 8 2 -
Nitroglikol aktivna komponenta C2H4N2O6 152.1 2 4 2 6
Amonijev nitrat aktivna komponenta H2N4O3 80.0 4 2 3
Heksogen aktivna komponenta C3H6N6O6 222.1 3 6 6 6
Oktogen aktivna komponenta C4H8N8O8 296.2 4 8 8 8
Poliuretan (PPG/TDI) vezivna komponenta C5.12H9.58N0.14 100 5 12
5.12 9 58 0.14
9.58 0 14 1 69
1.69
O1.69
Polibutadien (HTPB) vezivna komponenta C7.31H10.81O0.08 100 7.31 10.81 0.08
Polibutadien (CTPB) vezivna komponenta C7.23H10.81O0.15 100 7.23 10.81 0.15
Difenilamin stabilizator C12H11N 169.2 12 11 1
2nitrodifenilamin stabilizator C12H10N2O2 214 2
214.2 12 10 2 2
Etilcentralit (Centralit I) stabilizator C17H20N2O 268.4 17 20 2 1
Dibutilftalat aditivelatinizator C16H22O4 278.4 16 22 4
Dietilftalat aditivelatinizator C12H14O4 222.2 12 14 4
Vazelin aditiv C18H38 254.5 18 38
Grafit aditiv C 12 01
12.01 1
Dietiletar otapalo C4H10O 74.1 4 10 1
Aceton otapalo C3H6O 58.1 3 6 1
Etilni alkohol otapalo C2H6O 46.1 2 6 1
Formula hemijskog
j g sastava g
goriva
Primjer 1.
Odrediti koeficijente uslovne hemijske formule topovskog goriva datog
u tabeli:
Komponenta Hemijska formula Molarna masa % mas

Nitroceluloza (13.20 % N) C6H7.35N2.65O10.31 281.5 84.2
Dinitrotoluen C7H6N2O4 182.1 9.9
Dibutilftalat C16H22O4 278.4 4.9
Difenilamin C12H11N 169.2 1
Rjeenje
j j
(1) ( 2) (m)
Hemijska formula goriva: Ar1 Ar2 Ar
m
Cr1Hr2Or3Nr4
Formula hemijskog
j g sastava g
goriva
Koeficijente uslovne hemijske formule goriva izraunavaju na osnovu
formule: Komponenta
p Hemijska
js formula Molarna masa
s % mass
NK
mk
rm 0 .01 g k Dinitrotoluen C7H6N2O4 182.1 9.9
k 1 Mk Dibutilftalat C16H22O4 278 4

278.4 49
4.9
Difenilamin C12H11N 169.2 1
6 7 16 12
C : r1 0.842 0.099 0.049 0.01 2.52776E - 02
281.5 182.1 278.4 169.2
7.35 6 22 11
H : r2 0.842 0.099 0.049 0.01 2.97689E - 02
281.5 182.1 278.4 169.2
10.31 4 4 0
O : r3 0.842 0.099 0.049 0.01 3.37171E - 02
281.5 182.1 278.4 169.2
2.65 2 0 1
N : r4 0.842 0.099 0.049 0.01 9.07288E - 03
281.5 182.1 278.4 169.2
C0.025277627H0.029768913O0.033717089N0.009072882
Formula hemijskog
j g sastava g
goriva
j 2.
Primjer
Odrediti koeficijente uslovne hemijske formule topovskog goriva
datog u tabeli:
Komponenta Hemijska formula Molarna % mas

masa
Nitroglicerin C3H5N3O9 227.1 25.0
Etilcentralit C17H20N2O 268.4 6.0
Grafit C 12.01 0.3
NK
mk
rm 0 .01 g k
k 1 Mk
Jednaina stanja
j
Parametri stanja sistema predstavljaju sveukupnost parametara
kojij j
odreuju razmatrane makroskopske p karakteristike
termodinamikog sistema.
U njih spadaju pritisak, temperature, zapremina i koliina molova
odreene komponente u sistemu. Ove parametre meusobno
povezuje jednaina stanja.
Pri
P i odreivanju
d i j t
termohemijskih
h ij kih karakteristika
k kt i tik produkata
d k t
sagorijevanja obino se koristi jednaina stanja idealnog gasa i to
za svaku gasovitu individualnu materiju kao i za njihovu smjesu:
p
pv nRT ili nRT
Pritisak
Temperatura Univerzalna gasna
konstanta, 8.31451
Specifina
S ifi Broj molova J/(mol K)
zapremina Gustina
Jednaina stanja
j
Za opisivanje stanja realnih gasova u uslovima visokih gustoa
(pritiska) i temperatura primjenjuje se niz razliitih jednaina
stanja.
No,
No teko je nai takvu jednainu stanja koja bi bila dovoljno
jednostavna za praktinu primjenu i istodobno dovoljno
uuniverzalna
e a a zaa irok
o raspon
aspo ppritisaka
t sa a i te
temperature.
pe atu e
Uglavnom se izbor svodi na dvojbu:
odabrati onu jednainu stanja koja se najbolje slae s
eksperimentalnim podacima a nema strogu teoretsku osnovu, ili
jednainu stanja koja ima teoretsku osnovu po cijenu sloenosti za
praktinu primjenu ili slabijih slaganja s eksperimentalnim
rezultatima.

Van der Waalsova jjednaina stanja
j
esto koristi za opisivanje stanja realnih gasova
Doao je do jednaine povezujui experimentalne podatke s
termodinamikim injenicama.
Sile odbijanja u ovoj jednaini stanja uzete su u obzir preko
pretpostavke da one uzrokuju da se estice gasa ponaaju kao
male kuglice koje meusobno prodiru jedna u drugu, drugu a sile
privlaenja su uzete u obzir preko pretpostavke da one smanjuju
pritisak gasa na okolinu.
injenica da estice gasa imaju neki konanu zapreminu,
uzrokuje da e se one, umjesto da se kreu u zapremini u kojem
se nalaze, kretati u zapremini umanjenu za njihovu vlastitu
zapreminu,
p , tzv. kovolumenu ()
().

j
2
n RT n
p= a
(V - n ) V
Vrijednosti
V ij d ti kovolumena
k l ( ) i konstante
() k t t a za mnoge gasove mogu
se nai u tablicama.
Van
V der d Waalsova
W l pretpostavka
t t k da d je
j vrijednost
ij d t kovolumena
k l
konstantna, moe se samo priblino uzeti kao tana, i to samo za
usko podruje gustoa (pritisaka) i temperatura.
temperatura
Jedna od najee upotrebljavanih jednaina stanja u podruju
unutarnje
t j balistike,
b li tik jest
j t tzv.
t Abel-Nobelova
Ab l N b l j d i stanja:
jednaina t j
n RT
p
V n
j
p
Vrlo se esto u podruju j unutarnje
j balistike Abel-Nobelova
jednaina primjenjuje i u obliku:
n RT
p F
1 1
gdje je: F = nRT, tzv. sila (ili specifina energija) jedinice mase goriva
= mc / V , gustoa sistema punjenja (mc - masa goriva, V -
zapremina u kojoj se odvija sagorijevanje).
Virijalna
j jjednaina stanja
j
Pri izraunavanju termohemijskih parametara goriva uglavnom se
koristi tzv. virijalna jednaina stanja (prema latinskom izrazu za silu).
To je jedna od najoptijih jednaina stanja realnih gasova kojom se
tanije moe opisati ponaanje realnih gasova, a koja ujedno ima i
strogo teoretsku k podlogu.
dl
Virijalna je jednaina stanja u opem obliku:
n B n 2C n3 D
pv nRT 1 2 3 ... ,
v v v
nB n 2 C
pv nRTz z 1
v
2
v
n n
nB (T ) ni Bi (T ) nC (T ) ni Ci (T )
i i 2

n Cn
2
n C (T ) ili n 2C ni Ci (T )
i
i i
i
gdje su: Bi (T ) i Ci (T ) - drugi i trei virijalni koeficijent i-tog gasa (komponente)
Virijalna
j jjednaina stanja
j
T, K Drugi virijalni koeficijent (B), cm3/mol Trei virijalni koeficijent (C), (cm3/mol)2
Virijalni koeficijenti 1500

H2
16.05
N2 i CO
32.19
CO2
45.53
H2 O
-4.38
H2
22.07
N2 i CO
215.78
CO2
1413.19
H2O
225.35
zavise o prirodi gas i

1600 15.89 32.28 46.63 -3.24 20.99 206.34 1350.77 215.22
1700 15 73
15.73 32 36
32.36 47 67
47.67 -2.15
2 15 19 97
19.97 197 26
197.26 1290 76
1290.76 205 49
205.49
1800 15.56 32.44 48.67 -1.11 18.99 188.53 1233.17 196.17
temperaturi, a mogu se 1900
2000
15.40
15.23
32.50
32.56
49.61
50.50
-0.12
0.82
18.06
17.19
180.16
172.16
1178.00
1125.24
187.25
178.73
povezati s 2100
2200
15.06
14 88
14.88
32.60
32 64
32.64
51.33
52 12
52.12
1.71
2 55
2.55
16.36
15 58
15.58
164.51
157 22
157.22
1074.90
1026 97
1026.97
170.62
162 91
162.91
2300 14.71 32.67 52.85 3.34 14.85 150.30 981.46 155.60
meumolekularnim 2400
2500
14.53
14.35
32.70
32.71
53.53
54.15
4.07
4.75
14.16
13.53
143.73
137.52
938.37
897.69
148.70
142.20
djelovanjima:
j j 2600
2700
14.17
13 99
13.99
32.72
32 71
32.71
54.72
55 25
55.25
5.39
5 97
5.97
12.95
12 41
12.41
131.67
126 18
126.18
859.43
823 58
823.58
136.10
130 41
130.41
2800 13.81 32.70 55.71 6.50 11.92 121.05 790.15 125.12
drugi virijalni koeficijent 2900
3000
13.62
13.43
32.68
32.65
56.13
56.49
6.98
7.40
11.49
11.10
116.28
111.87
759.14
730.54
120.23
115.75
uzima u obzir 3100
3200
13.24
13 05
13.05
32.62
32 57
32.57
56.80
57 06
57.06
7.78
8 10
8.10
10.76
10 47
10.47
107.82
104 13
104.13
704.36
680 59
680.59
111.67
107 99
107.99
djelovanja izmeu 3300
3400
12.86
12.66
32.52
32.46
57.27
57.42
8.38
8.60
10.23
10.04
100.80
97.82
659.24
640.30
104.72
101.85
dvaju molekula gasa, 3500

3600
12.46
12.26
32.39
32.31
57.52
57.57
8.77
8.89
9.90
9.80
95.21
92.96
623.78
609.68
99.38
97.32
3700 12.06 32.22 57.56 8.96 9.76 91.06 597.99 95.66
trei izmeu triju itd. 3800
3900
11.86
11.65
32.13
32.02
57.50
57.39
8.98
8.94
9.76
9.82
89.53
88.35
588.72
581.86
94.40
93.55
4000 11.44 31.91 57.23 8.86 9.92 87.54 577.42 93.10
4100 11.24 31.79 57.02 8.72 10.07 87.08 575.40 93.05
4200 11.02 31.66 56.75 8.54 10.27 86.99 575.79 93.41
4300 10.81 31.53 56.43 8.30 10.52 87.25 578.59 94.17
4400 10.60 31.38 56.06 8.01 10.82 87.87 583.82 95.33
4500 10.38 31.23 55.63 7.67 11.17 88.86 591.45 96.90
Jednaina stanja
- Primjer
j -
Primjenjujui razliite jednaina stanja gasa, izraunati pritisak
koji se razvije pri sagorijevanju 100 grama goriva u zapremini 1
dm3, ako pri sagorijevanju nastaju sljedei gasoviti produkti:
H2O = 1.1
1 1 mol/100 grama goriva
H2 = 0.1 mol/100 grama goriva
CO2 = 0.8
0 8 mol/100 grama goriva
CO = 1.0 mol/100 grama goriva
N2 = 0.5
0 5 mol/100 grama goriva.
goriva
Temperatura produkata sagorijevanja iznosi 3800 K, a molarni
26.33 10-6
kovolumen smjese produkata sagorijevanja iznosi 26
m3/mol.

Jednaina stanja
- Primjer -
j
Primjenom jjednaine stanja
j idealnogg ggasa
n ni 1.1 0.1 0.8 1 0.5 3.5 mol / 100 g
n RT 3.5 8.314 3800

p 3
110.576 10 6 Pa 110.576 MPa
V 1 10
Primjenom Abel-Nobelove jednaine stanja
nRT 3.5 8.314 3800

p

V n 1 10 3 3.5 26.3 10 6
110576.2
3
121.51 10 6 Pa 121.51 MPa
0.91 10
Jednaina stanja
- Primjer
j -
Primjenom virijalne jednaine stanja
Prvo se izraunaju vrijednosti lanova nB(T) i n2C(T) uz upotrebu podataka iz
tablice za vrijednosti drugog i treeg virijalnog koeficijenta na temperaturi
produkata sagorijevanja - 3800 K.
n RT n B(T ) n 2C (T )
p 1
V V V 2
Gasoviti Broj molova, Bi, niBi, Ci, niCi,
produkt ni cm3/mol cm3 (cm3/mol)2 (cm3)2/mol
H2O 1.1 8.98 9.88 94.40 103.84
H2 01
0.1 11 86
11.86 1 19
1.19 9 76
9.76 0 98
0.98
CO2 0.8 57.50 46.00 588.72 470.98
CO 1.0 32.12 32.12 89.53 89.53
N2 0.5 32.12 16.06 89.53 44.76
ni = 3.5 niBi = 105.24 niCi = 710.09
nB(T) = niBi = 105.24 cm3 = 0.10524 10-3 m3,

n2C(T) = n niCi = 3.5 x 710.09 = 2485.3 (cm3)2 = 0.002485 10-6 (m3)2
Jednaina stanja
- Primjer -
n RT n B (T ) n 2C (T )
p 1
V V V 2

3.5 8.314 3800 0.105 10 3 0.002486 10 6
122.46 106 Pa
1
1 10 3
1 10 3
1 10 3 2

Vrijednost pritiska smjese:

Jednaina stanja idealnih gasova: p=110.576 MPa
Primjenom Abel-Nobelove
Abel Nobelove jednaine stanja p=121 51 MPa
p=121.51
Razlika u odnosu na jednainu stanja idealnih gasova 9.9 %
Vi ij l jjednaina
Virijalna d i stanja:
t j p=122.46
122 46 MPa
MP
Razlika u odnosu na jednainu stanja idealnih gasova 10.76 %
Ravnoteni sastav produkata sagorijevanja

g j j
Teite prorauna energetskih performansi topovskih goriva
ppredstavlja
j odreivanjej sastava smjee
j pprodukata sagorijevanja
g j j
u uslovima uspostavljanja energetske, fazne i hemijske ravnotee
u sistemu.
Teoretsko izraunavanje sastava produkata sagorijevanja
zasniva se na podatcima o termodinamikoj ravnotei u hemijski
aktivnim sredinama.
sredinama
Poznata je injenica da se pri dovoljno visokim temperaturama
stanje hemijske ravnotee meu komponentama hemijski aktivne
sredine uspostavlja vrlo brzo.
S obzirom na visoke temperature
p na koje
j su zagrijani
g j pprodukti
sagorijevanja goriva u trenutku zavretka sagorijevanja, realna je
pretpostavka da se meu produktima sagorijevanja trenutno
uspostavlja
t lj stanje
t j hemijske
h ij k ravnotee.
t
Konani produkti sagorijevanja pritom nastaju kao rezultat niza
razliitih sporednih
p reakcija
j izmeu pprodukata, a koncentracija
j
pojedinog produkata definirana je konstantom ravnotee na
temperaturi sagorijevanja.
Uslovi hemijske ravnotee predstavljaju uslove pri kojima u
povratnim hemijskim reakcijama
ak
(i)
k Ak bl( i ) Bl
l
(i - broj hemijske reakcije; a k( i ) , bl( i ) - stehiometrijski koeficijenti koji karakteriu i-tu reakciju)
koliina molova nAk reaktanta Ak i koliina molova nBl produkta reakcije Bl ostaju
nepromijenjene tokom vremena.
vremena
Prethodnu jednainu moemo pisati u obliku:
bl
(i)
l Bl a k( i ) Ak 0.
k

g j j
Polazni korak, odnosno osnovni problem pri izraunavanju
konanogg - ravnotenogg sastava pprodukata sagorijevanja
g j j jjest:
kako matematiki izraziti stanje hemijske ravnotee, tj. kako
sastaviti sistem jednaina u kojima e se broj molova produkata
pojaviti
j iti kao
k nepoznanice.
i
U rjeavanju ovoga problema primjenjuju se dvije metode:
metoda
t d koja
k j se zasniva
i na minimiziranju
i i i i j hemijskog
h ij k potencijala
t ij l
(slobodne energije) produkata sagorijevanja kao hemijski aktivne
sredine.
metoda konstanti ravnotee - koja se zasniva na primjeni zakona o
ouvanju mase i primjeni jednaina hemijske ravnotee izmeu
produkata
d k t sagorijevanja,
ij j tj.
tj primjeni
i j i konstanti
k t ti hemijske
h ij k ravnotee
t
za te reakcije.

Metoda konstante ravnotee
Izraunavanje sastava produkata sagorijevanja goriva

primjenom
j metode konstanta ravnotee
Metoda konstanta ravnotee vrlo je pogodna za izraunavanje
koncentracije komponenta u hemijski aktivnim sredinama,
sredinama
posebno kada se radi o jednostavnijim sluajevima hemijske
ravnotee.
ravnotee
Primijenjeno na sagorijevanje goriva, to znai da je metoda
posebno
b pogodna
d za odreivanje
d i j sastava
t produkata
d k t
sagorijevanja u sluajevima kada se u produktima pojavljuje
manjiji broj
b j razliitih
liitih vrsta
t gasovitih
itih produkata.
d k t
Ako se proces sagorijevanja goriva odvija prema hemijskoj
jednaini:
CCHHOONNKK n1CO2 + n2CO + n3H2 + n4H2O + n5N2 + n6KOH + n7H + n8OH +
+ n9NO + n10N + n11O +n12O2 + n13CH4 + n14NH3
tada izraunavanje sastava produkata sagorijevanja
podrazumijeva izraunavanje etrnaest nepoznanica: koliine
molova pojedinih produkata sagorijevanja, oznaenih n1 - n14.
Izraunavanje etrnaest nepoznanica podrazumijeva sastavljanje
sistema od etrnaest algebarskih jednaina.
Metoda konstante hemijske ravnotee zasniva na primjeni:
zakona o ouvanju mase (s lijeve i desne strane jednakosti u
hemijskoj jednaini kojom se opisuje proces sagorijevanja) i
primjeni izraza za konstante ravnotee reakcija koje se odvijaju
izmeu pprodukata sagorijevanja.
g j j

Jednaina bilansa mase
Izraavajui sastav produkata sagorijevanja kroz brojeve atoma
pojedinih komponenti, sistem jednaina bilansa mese, koji izraava
zakon ouvanja materije za sve hemijske elemente koji ulaze u
sastav pogonske materije, moe se napisati u sljedeem optem
obliku
Broj produkata Broj atoma i-tog hemijskog
sagorijevanja elementa u j-tom produktu
NP
j 1
ij n j ri 0 , i 1, 2, , NEL
Broj molova j-tog produkta

sagorijevanja u jedinici mase smjese

Uslovi ravnotee za idealan gas i-te hemijske reakcije moemo
napisati u obliku
p p0
(i)
bl
Bl
K p T
(i)
l
.
p p0
(i)
ak
Ak
k
Parcijalni pritisci pAk i pBl u smjesi idealnih gasova proporcionalni

su ukupnom pritisku p i odgovarajuim molskim udjelima:
n n
p Ak Ak p, p Bl Bl p,
n n
Poto hemijski potencijal kondenzovanih materija malo zavisi od
pritiska, to se za njen parcijalni pritisak uslovno uzima pritisak
ravan 1.bar (1.01325 105 Pa).
Koliine
K lii moloval k d
kondenzovanih ih supstanci
t i ne ulaze
l stoga
t u ukupnu
k
koliinu molova gasne faze.

Konstanta ravnotee za realan gas
p p0
bl( i )
Bl
Koefficijent
K p T
(i)
l
( i ) , neidealnosti i-te
reakcije
p p0
a k( i )
Ak
k p RT
p Ak n Ak n Ak z
Parcijalni pritisci pAk i pBl u n v
p RT
smjesi realnih gasova : p Bl n Bl n Bl z
n v
Jednaine hemijske ravnotee produkata sagorijevanja:
RT
b ln n Bl a k( i ) ln n Ak ln K p T bl( i ) a k( i ) ln
(i)
(i)
z ln ( i )
l
l
k l k v
nB n 2 C n
ln
(i)
2 bl( i ) a k( i ) bl( i ) BBl a k( i ) BAk
v v l k v l k
n2
2 bl CBl a k C Ak bl a k( i ) ln z .
(i) (i) (i)
2v l k l k
primjenom
Neke od najeih reakcija hemijske ravnotee u produktima sagorijevanja
Reakcija Idealan gas Realan gas

COH 2 O K T exp nB n 2 C
CO2 H 2 0 2v 2
CO H2 O v
CO2 + H2CO + H2O K0 T
CO H
2 2
B BCO BH2O BCO2 BH2
C CCO C H2O CCO2 CH2
H p H RT
1 1
1 K1
2 2
H H
H 2 12 n ili K1
H 2 12 v
2 2
OH H 2 2 RT
1 1
OH H 2 12 p
1 2
1
H2O1/2 H2 OH
2
K2 K2
H 2 O n H 2 O v exp 20 n v
NO H 2 RT
1
NOH p
1
2 2
1
H2O+ 1/2 N2H2 + NO K 3 H ON 212 n K3
H 2 ON 2 12 v exp 20 n v
2 2

primjenom
Neke od najeih reakcija hemijske ravnotee u produktima sagorijevanja
Reakcija Idealan gas Realan gas

N p N RT
1 1
2 2
1/2 N2 N K4
N 2 1 2 n ili K4
N 2 12 v
K5
H 2 O p K5
H 2 O RT
H2O H2 + O H 2 O n ili H 2O v
H 2 2 O2 p H 2 2O2 RT
2H2O 2H2 + O2 K6 ili K6
H 2O 2 n H 2O 2 v
CH 4 CO2 v 2
2CO+2H2 CH4+ CO2 K7
CO 2 H 2 2 RT
K8
NH 3 v
1/2N2+3/2H2NH3 N 2 1 2 H 2 3 2 RT
Konstante ravnotee hemijskih reakcija u funkciji temperature
CO2 + H2 = H2 = 2H 2H2O = N2 + 2H2O N2 = 2N H2O = 2H2O = 2N2 + 3H2 = 2CO + 2H2 =
T, K CO + H2O (log K1) 2OH + H2 = (log K4) O + H2 O2 + 2H2 2NH3 CH4 + CO2
(K0) (log K2) 2NO + 2H2 (log K5) (log K6) (log K7) (log K8)
(log K3)
1600 3.154 4.1700 5.6950 7.5000 8.4250 10.0000 10.4250 4.2900 5.8608
1700 3.584 3.8330 5.1550 6.8250 7.7500 9.0250 9.4500 4.3998 6.2966
1800 4.004 3.4474 4.6600 6.2300 7.1150 8.1850 8.5900 4.4967 6.6825
1900 4.411 3.1016 4.2050 5.7200 6.5450 7.4150 7.8150 4.5827 7.0261
2000 4.803 2.7900 3.7879 5.2449 6.0530 6.6768 7.0845 4.6597 7.3345
2100 5.177 2.5076 3.4292 4.8300 5.6200 6.0550 6.4700 4.7230 7.6150
2200 5.533 2.2504 3.1032 4.4750 5.2150 5.5000 5.9150 4.7880 7.8650
2300 5 870
5.870 2.0152 2.8053 4.1200 4.8350 4.9900 5.3850 4.8470 8.0875
2400 6.188 1.7994 2.5323 3.7547 4.4800 4.4900 4.9200 4.9020 8.2900
2500 6.488 1.6007 2.2809 3.4562 4.1416 4.0342 4.4531 4.9488 8.4954
2600 6.769 1.4169 2.0489 3.1809 3.8469 3.6270 4.0850 4.9940 8.6580
2700 7.033 1.2465 1.8341 2.9259 3.5737 3.2497 3.7618 5.0330 8.8270
2800 7 279
7.279 1.0881
1 0881 1.6348
1 6348 2.6890
2 6890 3.3201
3 3201 2.8992
2 8992 3.3229
3 3229 5.0690
5 0690 8.9820
8 9820
2900 7.509 0.9404 1.4493 2.4684 3.0836 2.5725 2.9980 5.1030 9.1250
3000 7.723 0.8025 1.2760 2.2624 2.8628 2.2675 2.6947 5.1346 9.2531
3100 7.923 0.6734 1.1138 2.0696 2.6562 1.9822 2.4106 5.1630 9.3750
3200 8.112 0.5521 0.9618 1.8889 2.4623 1.7148 2.1441 5.1910 9.4920
3300 8 290
8.290 0.4381
0 4381 0.8193
0 8193 1.7193
1 7193 2.2800
2 2800 1.4636
1 4636 1.8938
1 8938 5.2150
5 2150 9.600
9 600
3400 8.455 0.3307 0.6853 1.5597 2.1084 1.2271 1.6582 5.2380 9.6950
3500 8.606 0.2294 0.5589 1.4090 1.9465 1.0038 1.4357 5.2620 9.7813
3600 8.744 0.1337 0.4394 1.2666 1.7935 0.7926 1.2253 5.2835 9.8689
3700 8.872 0.0430 0.3262 1.1320 1.6486 0.5927 1.0262 5.3034 9.9515
3800 8 994
8.994 0 0430 0.2189
0.0430 0 2189 1.0047
1 0047 1.5112
1 5112 0.4033
0 4033 0.8373
0 8373 5.3219
5 3219 10.0291
10 0291
3900 9.107 0.1246 0.1172 0.8841 1.3807 0.2236 0.6591 5.3391 10.1018
4000 9.208 0.2019 0.0207 0.7695 1.2568 0.0526 0.4888 5.3541 10.1695

- Procedure za odreivanje
j ravnotenogg sastava -
Jednaina masenog bilansa
CCHHOONNKK n1CO2 + n2CO + n3H2 + n4H2O + n5N2 + n6KOH + n7H + n8OH +
+ n9NO + n10N + n11O +n12O2 + n13CH4 + n14NH3
gdje je
je: - nj zaa jj 6 - bbrojevi
oje molova
o o a gglavnih
a pprodukata
odu ata sago
sagorijevanja.
je a ja
- nj za 6<j 14 - brojevi molova sporednih produkata sagorijevanja.
Na osnovu pprethodne reakcije
j dobijaju
j j se sljedee
j jjednaine bilansa mase:
NP
j 1
ij n j ri 0, i 1,2, , NEL
C: r1 = n1 + n2 + n13
H: r2 = 2n3 + 2n4 + n6 + n7 + n8 + 4n13 + 3n14
O: r3 = 2n1 + n2 + n4 + n6 + n8 + n9 + n11 + 2n12
N: r4 = 2n5 + n9 + n10 + n14
K: r5 = n6
Pri izraunavanju r1, r2, r3, u prvom koraku zanemaruju se
p
sporedni pprodukti sagorijevanja.
g j j
Jednaine za izraunavnje koliine C,H,O koji uestvuju u reakciji
vodenog gasa
CO2 + H2CO + H2O
izvode se iz jednaina materijalnog bilansa,
bilansa pri emu se zanemaruju sporedni
produkti sagorijevanja
r1 = n1 + n2 = r1
r2 = 2n3 + 2n4 = r2 r5
r3 = 2n1 + n2 + n4 = r3 r5
Konstanta ravnotee za reakciju vodenog gasa
CO H 2O K K T exp nB n 2 C B BCO BH2O BCO2 BH2
CO2 H 2 0 2v 2
v
C CCO C H2O CCO2 C H2

Izraavanjem [H2],[CO] i [H2O] preko n1, r1',r2' i r3' dobijamo
n2= r1 - n1
n3=r1- r3+ n1 + r2/2
n4 = r3- r1- n1
to zamjenom vrijednosti u jednaini konstante ravnotee za reakciju
vodenog gasa i sreivanjem daje mogunost izraunavanja [CO2] iz
kvadratne jednaine:
n12(K - 1) + n1K(r1+ r2/2
/2 - r3)) + r3 - r1(r
(r3- r1)) = 0
Izrazi za izraunavanje n5 i n6 izvode se iz materijalnog bilansa
n5 = r4/2 n6 = r5
Ukupan broj molova produkata sagorijevanja (zenemarivanjem sporednih
produkata sagorijevanja)
n = r1'+ r2'/2 + r4/2 + r5
Sporedni produkti sagorijevanja
Na temperaturi sagorijevanja pogonske materije izmeu CO2, CO,
H2, H2O, N2, odigrava se itav niz ravnotenih reakcija, koje
odreuju koncentracije ovih produkata u smijesi, kao i
koncentracuje sporednih produkata koji pri tome nastaju.
nastaju
Za izraunavanje broja molova sporednih produkata koriste se
jednaine hemijske ravnotee.
Korekcija glavnih produkata sagorijevanja
Na osnovu ovako dobijenih koncentracija sporednih produkata
sagorijevanja, koriguju se koncentracije glavnih produkata, tj. r1', r2' i
r3',:
r1 = r1 n13
r2 = r2- n7 - n8 - 4n13 - 3n14
r3 = r3- n8 - n9 - n11 - 2n12

Nove vrijednosti r1, r2 i r3, zamjenjuju se u jednaine za

izraunavanje n2, n3 i n4 i rjeavanjem jednaine reakcije vodenog
gasa dobijaju se nove vrijednosti.
n5 koriguje koritenjem jednaine
n5 = r4/2 - n9 - n10- n14
Ukupan broj molova produkata sagorijevanja
n = r1+ r2/2 + n5 + n6 + n7 + ... + n14

Konvergencija
NGL n j n j
j 1 nj

gdje je: NGL - broj glavnih produkata sagorijevanja;

- zadana tanost dobijenih rezultata, =5 10-6;
nj - prethodno izraunata vrijednost koliine molova;
nj' - zadnja izraunata vrijednost koliine molova;
Ukoliko se vrijednosti korigovanih glavnih produkata ne razlikuje od prethodno

izraunatih vie od vrijednosti se smatraju odgovarajuim za datu
temperaturu.
temperaturu
U protivnom se rauna ukupan broj molova produkata sagorijevanja,
uzimajui u obzir i sporedne produkte i proraun se vraa na ponovni
proraun sporednih produkata sagorijevanja i korekciju glavnih PS.
Izraunavanje
j temperature sagorijevanja
g j j
Temperatura sagorijevanja je maksimalna temperatura na koju
su zagrijani produkti sagorijevanja.
sagorijevanja
Izraunavanje temperature zasniva se na primjeni zakona o
ouvanju energije kod procesa koji se odvijaju bez obavljanja
vanjskog rada i bez razmjene toplote s okolinom.
Jednaina energetskog bilansa za reakciju sagorijevanja
postavlja se primjenom Hess-ovog zakona koji dozvoljava
pretpostavku da se sagorijevanje pogonske materije vri prema
sljedeem ciklusu:
Naa referentnoj
e e e oj temperaturi
e pe a u T0((298.15
98 5 K)) gogorivoo se razlae
a a e naa
sastavne elemente u njihovom standardnom stanju. Energetski
efekat ovog reakcionog stupnja jednak je, po definiciji, unutranjoj
energiji formiranja goriva.
Izraunavanje
g j j
Na istoj temperaturi elementi se rekombinuju (ponovo sjedinjavaju) i
daju smjesu produkata sagorijevanja identinu onoj koja je rezultat
sagorijevanja. Energetski efekat ovog stupnja reakcije jednak je
ponderisanoj sumi molskih unutranjih energija formiranja produkata
sagorijevanja,
n E ,
NP
j ,Tc f j
j 1
Suma energetskih efekata prvog i drugog stupnja reakcije
predstavlja, u stvari, energiju reakcije sagorijevanja, odnosno realni
toplotni potencijal goriva, prema
Qr n j ,Tc E f j E f .
NP
j 1
Izraunavanje
g j j
Produkti sagorijevanja se zagrijavaju pri konstantnoj zapremini,
dakle bez vrenja rada i ne reagirajui jedni sa drugima,
drugima od
referentne temperature T0 do temperature sagorijevanja Tc, pri
emu je promjena unutranje energije produkata sagorijevanja za
idealan gas jednaka:

NP
QV n j ,Tc ETc ET0 j .
j 1
U
Unutranja
t j energija
ij realnog
l gasa je
j funkcija
f k ij temperature
t t i
zapremine, te je u tom sluaju promjena unutranje enegije
jednaka:
id n
NP
n2
E T , V T n j e j e1 j T 2 e2 j T
T
0
j 1 V V
Izraunavanje
g j j
gdje je:
e idj C v T T0
1 dC j
e2 J T
dB j
e1 j T RT 2
, RT 2 ,
dT 2 dT
Jednaina energetskog bilansa za idealan gas je:
n E n E
NP NP
j ,T c Tc E T0 j j ,Tc f j
E f 0.
j 1 j 1
a za realan
l gas je:
j
E T , V T n j ,Tc E f
NP
T
j
E f 0.
0
j 1
Temperatura sagorijevanja
- Energija
g j formiranja
j ggoriva -
Energija formiranja (stvaranja) goriva se izraunava po metodi
aditivnosti
aditi nosti koritenjem izraza
i ra a
E f 0,01 g k E f k M k
NK
k 1
u kome je (Ef)k molarna energija formiranja k-te komponente.
Odnosno ako je poznata energija formiranja k-te komponente
E f 0,01 g k E f k
NK
k 1

Toplote stvaranja komponenti goriva na 298.15 K
i pritsisku 1 bar
Rudolf Meyer, Josef Khler, Axel Homburg: Explosives, Fifth Edition, Wiley-VCH Verlag GmbH, Weinheim, 2002

i pritsisku 1 bar
i pritsisku 1 bar

i pritsisku 1 bar
i pritsisku 1 bar
Naziv komponente Funkcija komponente Bruto kemijska Molekulska Atomski sastav, fH0298, fE0298,
u barutu formula masa atoma/mol
g/mol C H N O kJ/kg kJ/kg
Nitroceluloza (12.00 % N) aktivna komponenta C6H7.74N2.26O9.52 263.9 6.00 7.74 2.26 9.52 2755 2665
Nitroceluloza (12
(12.20
20 % N) aktivna komponenta C6H7.68N2.32O9.65 266 7
266.7 6 00
6.00 7 68 2.32
7.68 2 32 9 65
9.65 2705 2613
Nitroceluloza (13
(13.20
20 % N) aktivna komponenta C6H7.35
7 35N2.65
2 65O10.31
10 31 281 5
281.5 6 00
6.00 7 35 2.65
7.35 2 65 10 31
10.31 2445 2352
Nitroglicerin aktivna komponenta C3H5N3O9 227.1 3 5 3 9 -1633 1547
Dinitrotoluen aktivna komponenta C7H6N2O4 182.1 7 6 2 4 -299 - 218
Nitrogvanidin aktivna komponenta C1H4N4O2 104.1 1 4 4 2 892 773
Dietilenglikoldinitrat aktivna komponenta C4H8N2O7 196 1
196.1 4 8 2 - -2208
2208 2101
Nitroglikol aktivna komponenta C2H4N2O6 152.1 2 4 2 6 1603 1506
Amonijev nitrat aktivna komponenta H2N4O3 80.0 4 2 3 -4395 4255
Heksogen aktivna komponenta C3H6N6O6 222.1 3 6 6 6 318 417
Oktogen aktivna komponenta C4H8N8O8 296.2 4 8 8 8 253 353
Poliuretan ((PPG/TDI)) vezivna komponenta
p C5.12
5 12H9.58
9 58N0.14
0 14 100 5.12 9.58 0.14 1.69 2679 2538
O1.69
Polibutadien (HTPB) vezivna komponenta C7.31H10.81O0.08 100 7.31 10.81 0.08 1865 1730
Polibutadien (CTPB) vezivna komponenta C7.23H10.81O0.15 100 7.23 10.81 0.15 586 448
Difenilamin stabilizator C12H11N 169.2 12 11 1 689 778
2nitrodifenilamin stabilizator C12H10N2O2 214.2 12 10 2 2 331 382
Etilcentralit (Centralit I) stabilizator C17H20N2O 268.4 17 20 2 1 392 286
Dibutilftalat aditivelatinizator C16H22O4 278.4 16 22 4 3027 2913
Dietilftalat aditivelatinizator C12H14O4 222.2 12 14 4 3373 3273
Vazelin aditiv C18H38 254.5 18 38 1977 1792
Grafit aditiv C 12.01 1 0 0
Dietiletar otapalo C4H10O 74.1 4 10 1 3591 3407
Aceton otapalo C3H6O 58.1 3 6 1 4272 4123
Etilni alkohol otapalo C2H6O 46.1 2 6 1 6037 5848
Energije
g j formiranja
j produkata sagorijevanja
g j j
Redni broj Produkti sagorijevanja Energija formiranja [J/mol]
1. CO2 -393785.29
2. CO -111854.55
3. H2 0.00
4. H2O -240749.37
5. N2 0.00
6
6. KOH -231948 72
-231948.72
7. H 216892.99
8. OH 39033.54
9. NO 90351.14
10. N 471869.11
11. O 248122.33
12. O2 0.00
13
13. CH4 -72444
72444.20
20
14. NH3 -43450.61
Promjena molarne unutarnje energije produkata
sagorijevanja
g j j u podruju
j 1000 5300 K ((E0T E0298)

sagorijevanja
g j j u podruju
j 1000 5300 K ((E0T E0298)
sagorijevanja
g j j u podruju
j 298 5000 K ((E0T E0298)
T, H2O, H2, O2, CO2, CO, NH3, CH4, NO, N2 , C, H, OH, N, O,
K kJ/mol kJ/mol kJ/mol kJ/mol kJ/mol kJ/mol kJ/mol kJ/mol kJ/mol kJ/mol kJ/mol kJ/mol kJ/mol kJ/mol
298 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0
500 5.15 4.76 3.75 4.64 3.55 4.23 2.16 3.68 3.59 1.48 2.59 4.59 2.44 0.18
1000 20 08 14.87
20.08 14 87 16.85
16 85 27 40 15.81
27.40 15 81 26.17
26 17 32.09
32 09 16.41
16 41 15.55
15 55 11.78
11 78 8.83
8 83 15.05
15 05 8.68
8 68 6 41
6.41
1500 38.18 26.31 30.64 51.78 28.93 53.04 69.29 29.86 28.45 23.27 15.07 26.82 14.92 12.65
1600 42.11 28.74 33.47 56.81 31.63 58.87 77.42 32.61 31.11 25.67 16.32 29.30 16.17 13.90
1700 46.13 31.20 36.33 61.88 34.35 64.84 85.75 35.39 33.80 28.11 17.56 31.82 17.41 15.15
1800 50.23 33.70 39.22 66.99 37.09 70.93 94.26 38.18 36.51 30.57 18.81 34.37 18.66 16.40
1900 54 41 36.25
54.41 36 25 42.13
42 13 72 14 39.86
72.14 39 86 77.14
77 14 102.94
102 94 40.99
40 99 39.25
39 25 33.06
33 06 20.06
20 06 36.96
36 96 19.91
19 91 17.65
17 65
2000 58.67 38.83 45.07 77.32 42.64 83.44 111.79 43.82 42.00 35.57 21.31 39.58 21.16 18.89
2100 63.00 41.44 48.03 82.53 45.43 89.85 120.77 46.65 44.77 38.10 22.56 42.23 22.41 20.14
2200 67.39 44.09 51.01 87.76 48.25 96.34 129.90 49.50 47.55 40.65 23.80 44.90 23.65 21.39
2300 71.85 46.76 54.02 93.03 51.07 102.92 139.15 52.36 50.35 43.21 25.05 47.60 24.90 22.64
2400 76 36 49.47
76.36 49 47 57.05
57 05 98 31 53.91
98.31 53 91 109.57
109 57 148.52
148 52 55.24
55 24 53.17
53 17 45.79
45 79 26.30
26 30 50.33
50 33 26.15
26 15 23.88
23 88
2500 80.92 52.21 60.10 103.62 56.75 116.28 157.99 58.12 55.99 48.39 27.55 53.07 27.40 25.13
2600 85.53 54.98 63.17 108.95 59.61 123.06 167.56 61.01 58.83 51.00 28.80 55.84 28.64 26.38
2700 90.20 57.77 66.27 114.29 62.48 129.89 177.22 63.91 61.68 53.62 30.04 58.63 29.89 27.63
2800 94.90 60.59 69.38 119.65 65.35 136.78 186.96 66.81 64.53 56.25 31.29 61.43 31.14 28.88
2900 99 64 63.43
99.64 63 43 72.52
72 52 125 03 68.23
125.03 68 23 143.71
143 71 196.78
196 78 69.73
69 73 67.39
67 39 58.89
58 89 32.54
32 54 64.25
64 25 32.39
32 39 30.12
30 12
3000 104.43 66.30 75.67 130.42 71.12 150.68 206.67 72.64 70.26 61.54 33.79 67.09 33.64 31.37
3100 109.24 69.19 78.85 135.82 74.01 157.68 216.62 75.57 73.14 64.19 35.03 69.94 34.88 32.62
3200 114.09 72.11 82.04 141.22 76.91 164.72 226.63 78.49 76.02 66.85 36.28 72.81 36.13 33.87
3300 118.98 75.04 85.25 146.64 79.82 171.79 236.69 81.43 78.91 69.53 37.53 75.69 37.38 35.11
3400 123 89 78.00
123.89 78 00 88.48
88 48 152 07 82.73
152.07 82 73 178.89
178 89 246.81
246 81 84.36
84 36 81.80
81 80 72.20
72 20 38.78
38 78 78.57
78 57 38.63
38 63 36.36
36 36
3500 128.82 80.97 91.73 157.50 85.64 186.01 256.97 87.30 84.70 74.89 40.03 81.48 39.88 37.61
3600 133.79 83.97 94.99 162.94 88.55 193.15 267.17 90.25 87.60 77.58 41.27 84.39 41.12 38.86
3700 138.78 86.98 98.27 168.39 91.47 200.31 277.41 93.19 90.50 80.27 42.52 87.31 42.37 40.11
3800 143.79 90.02 101.57 173.85 94.39 207.49 287.70 96.14 93.41 82.98 43.77 90.24 43.62 41.35
3900 148 83 93.07
148.83 93 07 104.88
104 88 179 31 97.32
179.31 97 32 214.69
214 69 298.02
298 02 99.10
99 10 96.32
96 32 85.69
85 69 45.02
45 02 93.18
93 18 44.87
44 87 42.60
42 60
4000 153.89 96.14 108.20 184.78 100.25 221.90 308.39 102.05 99.23 88.41 46.26 96.13 46.11 43.85
4500 179.52 111.75 125.02 212.23 114.94 258.24 360.80 116.89 113.85 102.16 52.50 110.99 52.35 50.09
5000 205.77 127.81 142.09 239.93 129.76 295.14 414.44 131.84 128.60 116.28 58.74 126.08 58.59 56.33
Temperatura sagorijevanja
g j j
Pri praktinom se izraunavanju temperatura sagorijevanja nalazi
iteracijski.
Prvo se pretpostavi neka priblina temperatura sagorijevanja pa se za
nju nae sastav produkata sagorijevanja te izrauna energija
sagorijevanja i promjena energija produkata sagorijevanja,
sagorijevanja od
referentne temperature do pretpostavljene temperature sagorijevanja.
Ako se pritom utvrdi da je energija sagorijevanja vea od promjene
energija produkata sagorijevanja, to znai da je stvarna temperatura
sagorijevanja vea od pretpostavljene.
Ako se pak utvrdi da je energija sagorijevanja manja od promjene
energija produkata sagorijevanja, to znai da je stvarna temperatura
g j j manja
sagorijevanja j od pretpostavljene.
j
Kompletan se proraun ponavlja s nekom novom (manjom ili veom)
temperaturom sve dok se ne doe do temperature kod koje je
ispunjen uslov:
NP
E f 0.
T
0 j
j 1
Procedura za odreivanje temperature
sagorijevanja
g j j
Na primjer: Ako se koriste tablice termodinamikih funkcija u funkciji temperature sa
intervalom temperature od 100 K, tada je proces izraunavanja temperature
sagorijevanja slijedei:
Za pretpostavljenu temperaturu izrauna se sastav produkata sagorijevanja.
Za izraunati sastav produkata sagorijevanja provjerava se jednaina energetskog
bilansa za procese pri V
V=const
const je:
NP
E f R.
T
0 j
j 1
Ako je R 0, T je manje od Tc, a ako je R0, T je vee od Tc. Ukoliko je R 0,

temperatura se uveava za 100 K te ponovo vrite proraun sastava
produkata sagorijevanja i provjeravate jednainu energetskog bilansa.
bilansa
Ovaj ciklus se ponavlja dok R ne promjeni predznak, to znai da je
temperatura via od Tc.
Sada se temperatura izraunava interpolacijom izmeu posljednje i
pretposljednje pretpostavljene temperature koritenjem jednaine:
Rg Rd
Tc Td Tg
Rd Rg Rg Rd
Procedura za odreivanje
g j j
Formula hemijskog sastava goriva
NK
x i 0,01 g k ik M k , i 1,2, , NEL
k 1
T t stvaranja
Topota t j goriva
i
x
BK
f E T0 k f E T0 k
k 1
T
Temperatura
t sagorijevanja
ij j goriva
i
QV ET0

Balistike karakteristike goriva
g
Glavne balistike karakteristike goriva su:
Sila goriva (Specifina energija)
Sila
Kovolumen produkata sagorijevanja goriva
Brzina sagorijevanja goriva
Oblik i dimenzije punjenja goriva
Gustina punjenja goriva.
goriva
Sila goriva, f je rad koji bi mogli izvriti produkti sagorijevanja pri
sagorijevanju 1 kg goriva irei se na atmosferskom pritisku uz
njihovo zagrijavanje od 273 K do temperature sagorijevanja.
f n p RT
Sila goriva se obino kree u granicama od 800 do 1250 kJ/kg.

g
Kovolumen gasovitig produkata je najmanja zapremina na koju
se realni gasovi uopte mogu sabiti (zapremina koju zauzimaju
sami molekuli gasa). Moe se izraunati ako je pri proraunu
primijenjena koja od jednaina stanja realnog gasa. gasa Ako se
primijeni virijalna jednaina stanja, tada se kovolumen izraunava
upotrebom
p jjednaine:
n B(T ) n 2 C (T ) 1
V 1 1 p
p
2

V V

Gustina sistema punjenja goriva predstavlja odnos mase
punjenja goriva mc prema poetnoj zapremini u kojoj sagorijeva
punjenja goriva V0:
mc

V0
g
Toplotni kapaciteti produkata sagorijevanja
2n 2 dB Tn 2 d 2 B n 3 dC Tn 3 d 2 C NP
cv c RT
id
. cvid n j cv j
v
v dT v dT 2 v 2 dT 2v 2 dT 2 j 1
2
nB n C Tn dB d Tn dC
2 2
1 2 2
v v v dT v dT
c p cv nR .
2nB 3n 2 C
1
v 2v 2
Odnos specifinih toplota
cp
.
cv
Specifina zapremina gasova
NG
V0 v0 n j ,Tc ,
j 1
gdje je v0 - molarna zapremina gasa (kod 273.15

273 15 K iznosi 22.416
22 416 dm3/mol,
/mol a
kod 298.15 K iznosi 24.465 dm /mol).
3
Molarni toplotni kapaciteti pri p=const produkata

sagorijevanja
g j j u funkcijij temperature [J/(mol
( K)]
)
T CO2(g) CO(g) H2(g) H2O(g) N2(g) KOH(g) OH(g) H(g) NO(g) O(g) N(g) O2(g) CH4(g) NH3(g)
600 47.353 30.463 29.345 36.325 30.128 52.545 29.546 20.800 31.259 21.139 20.800 32.113 52.264 45.251
700 49.597 31.192 29.458 37.489 30.773 53.444 29.684 20.800 32.050 21.055 20.800 33.005 57.823 48.307
800 51.468 31.920 29.672 38.711 31.451 54.283 29.936 20.800 32.791 20.997 20.800 33.758 62.974 51.184
900 53.034 32.598 29.927 39.971 32.113 55.090 30.283 20.800 33.444 20.959 20.800 34.382 67.646 53.876
1000 54.345 33.206 30.225 41.244 32.720 55.879 30.698 20.800 34.009 20.930 20.800 34.901 71.845 56.384
1100 55.446 33.733 30.564 42.504 33.264 56.659 31.146 20.800 34.491 20.909 20.800 35.332 75.580 85.741
1200 56.379 34.198 30.940 43.727 33.750 57.435 31.606 20.800 34.901 20.892 20.800 35.701 78.888 60.918
1300
300 557.175
5 3
34.596
596 31.359
3 359 44.895
895 34.173
3 3 58
58.211 3
32.067
06 20.800
0 800 35
35.249
9 20.880
0 880 20.800
0 800 36
36.023
0 3 881.802
80 62.928
6 9 8
1400 57.841 34.943 31.820 46.000 34.549 58.990 32.515 20.800 35.550 20.867 20.800 36.316 84.364 64.728
1500 58.418 35.240 32.322 47.030 34.876 59.772 32.938 20.800 35.806 20.859 20.800 36.584 86.617 66.361
1600 58.925 35.504 32.753 47.989 35.161 60.561 33.339 20.800 36.027 20.854 20.800 36.844 88.597 67.847
1700 59.356 35.734 33.164 48.877 35.412 61.356 33.716 20.800 36.220 20.846 20.800 37.087 90.347 69.166
1800 59.712
59 712 35.935
35 935 33 561 49.693
33.561 49 693 35 638 62.160
35.638 62 160 34.068
34 068 20 800 36.392
20.800 36 392 20 846
20.846 20 800 37.330
20.800 37 330 91.888
91 888 70.179
70 179
1900 60.089 36.115 33.947 50.443 35.835 62.973 34.390 20.800 36.538 20.842 20.804 37.568 93.253 71.155
2000 60.390 36.274 34.311 51.138 36.011 63.796 34.692 20.800 36.672 20.842 20.804 37.803 94.463 72.097
2100 60.663 36.417 34.663 51.774 36.166 64.629 34.972 20.800 36.794 20.842 20.808 38.033 95.543 72.972
2200 60.905 36.542 34.993 52.373 36.308 65.474 35.232 20.800 36.898 20.846 20.813 38.263 96.506 73.813
2300 61.127
61 127 36.660
36 660 35 311 52.896
35.311 52 896 36 438 66.331
36.438 66 331 35.471
35 471 20 800 36.999
20.800 36 999 20 850
20.850 20 817 38.493
20.817 38 493 97.368
97 368 74.630
74 630
2400 61.328 36.764 35.613 53.394 36.555 67.201 35.697 20.800 37.087 20.854 20.829 38.720 98.143 75.421
2500 61.512 36.861 35.902 53.855 36.660 68.085 35.906 20.800 37.166 20.867 20.842 38.941 98.842 76.179
2600 61.688 36.949 36.170 54.282 36.756 68.983 36.099 20.800 37.242 20.875 20.859 39.163 99.470 76.912
2700 61.843 37.028 36.425 54.654 36.844 69.895 36.279 20.800 37.313 20.892 20.880 39.377 100.030 77.611
2800 61.994 37.108 36.664 55.040 36.928 70.824 36.450 20.800 37.376 20.909 20.905 39.586 100.550 78.285
2900 62.136 37.175 36.886 55.383 37.003 71.768 36.609 20.800 37.434 20.930 20.938 39.787 101.030 78.934
3000 62.270 37.242 37.091 55.701 37.074 72.729 36.760 20.800 37.493 20.951 20.980 39.988 101.450 79.549
3100 62.392 37.304 37.309 55.994 37.141 73.707 36.902 20.800 37.547 20.976 21.026 40.177 101.850 80.031
3200 62.509 37.363 37.522 56.275 37.204 74.703 37.036 20.800 37.597 20.005 21.081 40.361 102.210 80.504
3300 62.618 37.417 37.731 56.534 37.263 75.718 37.162 20.800 37.644 20.039 21.143 40.537 102.540 80.977
3400 62.727 37.468 37.937 56.802 37.321 76.752 37.283 20.800 37.690 20.072 21.215 40.708 102.840 81.442
3500 62.827 37.518 38.142 57.012 37.376 77.805 37.401 20.800 37.731 20.106 21.294 40.872 103.130 81.906
g
Jednobazna goriva
Sadraj duika u NC: 12.8 13.55 %
Sadraj stabilizatora: do 1.5 %
Gustoa: 1 57 1.61
1.57 / 3
1 61 g/cm
Nasipna gustoa: 0.55 0.92 g/cm3
Temperatura zapaljenja: 168 182 oC
Entalpija stvaranja: 3000 do 2480 kJ/kg
Toplina sagorijevanja pri V = konst.: 2920 4000 kJ/kgg
Temperatura sagorijevanja pri V = konst.: 2400 3100 K
Zapremina produkata sagorijevanja: 880 1000 dm3/kg
Kovolumen: 0.98 1.10 cm3/g
Sila baruta: 0.94 1.10 MJ/kg
Odnos Cp/Cv: 1 22 1.26
1.22 1 26
Oblik i dimenzije: ovisne o namjeni
Dvobazna goriva
Topli Hladni
Boja i izgled: ukasti ako su negrafitirani
Gustoa: 1.55 - 1.65 g/cm3
Temperatura zapaljenja: 165 - 185 oC
Toplina sagorijevanja pri V = konst konst.:: iznad 3500 kJ/kg ispod 3500 kJ/kg
Temperatura sagorijevanja pri V = konst.: 2600 - 3500 K 2400 - 2600 K
Zapremina produkata sagorijevanja: oko 1000 dm3/kg
Kovolumen: 0.96 - 1.19 cm3/g
Sil baruta
Sila b t (nRT):
( RT) 1 00 - 1.10
1.00 1 10 MJ/kg
MJ/k 0 96 - 1.00
0.96 1 00 MJ/k
MJ/kg
Odnos Cp/Cv: 1.24-1.33
lan b u linearnom zakonu brzine sagorijevanja: 0.075 0.096 (mm/s)/bar 0.060 - 0.075 (mm/s)/bar
=========
BOMBA8
=========
TERMOKEMIJSKI PRORAUN
za barut sastava:
nitroceluloza 13.00 % N ............ 60 %

Primjer izlaznih nitroglicerin ............................... 40 %
rezultata jednoga masa baruta = 0.100 kg

Uvjeti
j sagorijevanja
g j j stalan obujam
j
obujam manometarske bombe = 1 10 m (gustoa punjenja = 100 kg/m3)

3
kompletnog
termohemijskog REZULTATI
Ekvivalentna je formula baruta:

prorauna te C4.697H6.393N2.799O9.739
ekvivalentna molekulska masa = 57.88 g/mol
pprorauna osnovnih energija stvaranja = 2061.56 kJ/kg
unutarnjobalistikih
Vrijednosti termokemijskih i Sastav produkata
unutarnjobalistikih parametara sagorijevanja
(mol/mol baruta)
parametara QV = 4711.92
T = 3867.5
(kJ/kg)
(K)
H2O = 2.7031
H2 = 0.3927
p = 1279.29 (bar) O2 = 0.0279
np = 36.626 (mol/kg baruta) CO2 = 2.0829
V0 = 820.42 (dm3/kg baruta) CO = 2.6142
Mp = 27.303 (g/mol) NH3 = 1.855104
b = 0.915 (cm3/g) CH4 = 1.477107
f = 1.1777
1 1777 (MJ/kg) NO = 0.0462
0 0462
CV = 1502.90 (J/mol K) N2 = 1.3763
Cp = 1837.67 (J/mol K) C = 0.0000
Cp/CV = = 1.222 H = 0.0463
(plinovitih produkata) = 0.11 (g/cm3) OH = 0.1542
N = 4.835 107
4.83510
O = 3.608105
Ostali parametri:
lan U1 u linearnom zakonu brzine sagorijevanja r = U1p = 0.1485 (mm/s)/bar
UNIVERSITY OF SARAJEVO MECHANICAL ENGINEERING
QV (vodaFuACULTY DEFENSE
tekuem stanju) TECHNOLOGIES
= 5151.17 (kJ/kg) DEPARTMENT www.dtd.ba 72

UB Termohemija Goriva

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

UB Termohemija Goriva

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Univerzitet u Sarajevu

Mainski fakultet Sarajevo

UNUTRANJA BALISTIKA TOPOVA

Sarajevo, novembar 2014.

UNIVERSITY OF SARAJEVO MECHANICAL ENGINEERING FACULTY DEFENSE TECHNOLOGIES DEPARTMENT www.dtd.ba 2

Temperatura sagorijevanja to je temperatura koju imaju produkti

UNIVERSITY OF SARAJEVO MECHANICAL ENGINEERING FACULTY DEFENSE TECHNOLOGIES DEPARTMENT www.dtd.ba 4

Iz prvog zakona termodinamike (o ouvanju energije sistema) slijedi

gdje je: Q toplota osloboena ili apsorbirana u reakciji

UNIVERSITY OF SARAJEVO MECHANICAL ENGINEERING FACULTY DEFENSE TECHNOLOGIES DEPARTMENT www.dtd.ba 9

UNIVERSITY OF SARAJEVO MECHANICAL ENGINEERING FACULTY DEFENSE TECHNOLOGIES DEPARTMENT www.dtd.ba 11

UNIVERSITY OF SARAJEVO MECHANICAL ENGINEERING FACULTY DEFENSE TECHNOLOGIES DEPARTMENT www.dtd.ba 12

UNIVERSITY OF SARAJEVO MECHANICAL ENGINEERING FACULTY DEFENSE TECHNOLOGIES DEPARTMENT www.dtd.ba 14

Neka je hemijska formula goriva:

Ar(11) Ar(22 ) Ar(mm )

UNIVERSITY OF SARAJEVO MECHANICAL ENGINEERING FACULTY DEFENSE TECHNOLOGIES DEPARTMENT www.dtd.ba 16

Komponenta Hemijska formula Molarna masa % mas

k 1 Mk Dibutilftalat C16H22O4 278 4

Komponenta Hemijska formula Molarna % mas

UNIVERSITY OF SARAJEVO MECHANICAL ENGINEERING FACULTY DEFENSE TECHNOLOGIES DEPARTMENT www.dtd.ba 22

UNIVERSITY OF SARAJEVO MECHANICAL ENGINEERING FACULTY DEFENSE TECHNOLOGIES DEPARTMENT www.dtd.ba 23

Van der Waalsova jjednaina stanja

UNIVERSITY OF SARAJEVO MECHANICAL ENGINEERING FACULTY DEFENSE TECHNOLOGIES DEPARTMENT www.dtd.ba 25

Virijalni koeficijenti 1500

zavise o prirodi gas i

dvaju molekula gasa, 3500

UNIVERSITY OF SARAJEVO MECHANICAL ENGINEERING FACULTY DEFENSE TECHNOLOGIES DEPARTMENT www.dtd.ba 27

UNIVERSITY OF SARAJEVO MECHANICAL ENGINEERING FACULTY DEFENSE TECHNOLOGIES DEPARTMENT www.dtd.ba 28

n RT 3.5 8.314 3800

nRT 3.5 8.314 3800

UNIVERSITY OF SARAJEVO MECHANICAL ENGINEERING FACULTY DEFENSE TECHNOLOGIES DEPARTMENT www.dtd.ba 29

nB(T) = niBi = 105.24 cm3 = 0.10524 10-3 m3,

Vrijednost pritiska smjese:

UNIVERSITY OF SARAJEVO MECHANICAL ENGINEERING FACULTY DEFENSE TECHNOLOGIES DEPARTMENT www.dtd.ba 31

Ravnoteni sastav produkata sagorijevanja

UNIVERSITY OF SARAJEVO MECHANICAL ENGINEERING FACULTY DEFENSE TECHNOLOGIES DEPARTMENT www.dtd.ba 33

Ravnoteni sastav produkata sagorijevanja

UNIVERSITY OF SARAJEVO MECHANICAL ENGINEERING FACULTY DEFENSE TECHNOLOGIES DEPARTMENT www.dtd.ba 34

UNIVERSITY OF SARAJEVO MECHANICAL ENGINEERING FACULTY DEFENSE TECHNOLOGIES DEPARTMENT www.dtd.ba 35

Izraunavanje sastava produkata sagorijevanja goriva

UNIVERSITY OF SARAJEVO MECHANICAL ENGINEERING FACULTY DEFENSE TECHNOLOGIES DEPARTMENT www.dtd.ba 37

Metoda konstante ravnotee

Broj molova j-tog produkta

UNIVERSITY OF SARAJEVO MECHANICAL ENGINEERING FACULTY DEFENSE TECHNOLOGIES DEPARTMENT www.dtd.ba 38

Parcijalni pritisci pAk i pBl u smjesi idealnih gasova proporcionalni

Metoda konstante ravnotee

Neke od najeih reakcija hemijske ravnotee u produktima sagorijevanja

Reakcija Idealan gas Realan gas

UNIVERSITY OF SARAJEVO MECHANICAL ENGINEERING FACULTY DEFENSE TECHNOLOGIES DEPARTMENT www.dtd.ba 41

Izraunavanje sastava produkata sagorijevanja goriva

Neke od najeih reakcija hemijske ravnotee u produktima sagorijevanja

Reakcija Idealan gas Realan gas

UNIVERSITY OF SARAJEVO MECHANICAL ENGINEERING FACULTY DEFENSE TECHNOLOGIES DEPARTMENT www.dtd.ba 43

Metoda konstante ravnotee

Metoda konstante ravnotee

Metoda konstante ravnotee

Nove vrijednosti r1, r2 i r3, zamjenjuju se u jednaine za

n5 = r4/2 - n9 - n10- n14

Ukupan broj molova produkata sagorijevanja

n = r1+ r2/2 + n5 + n6 + n7 + ... + n14

UNIVERSITY OF SARAJEVO MECHANICAL ENGINEERING FACULTY DEFENSE TECHNOLOGIES DEPARTMENT www.dtd.ba 48

gdje je: NGL - broj glavnih produkata sagorijevanja;

Ukoliko se vrijednosti korigovanih glavnih produkata ne razlikuje od prethodno

UNIVERSITY OF SARAJEVO MECHANICAL ENGINEERING FACULTY DEFENSE TECHNOLOGIES DEPARTMENT www.dtd.ba 51