Is Skripta

Sarajevo, maj
2014. godine
J.U. Srednja kola za
saobraaj i komunikacije
Sarajevo
Damir Bradaric, dipl.ing.el.
[INFORMACIONE TEHNOLOGIJE]
ZA INTERNU UPOTREBU
Pripremni material iz predmeta Informacione tehnologije
SADRAJ
SADRAJ ...................................................................................................................................................................... 1
1. RAUNARSKE MREE .......................................................................................................................................... 3
1.1. PODJELA MREA ................................................................................................................................................ 3
1.1.1. PODJELA MREA PO HIJERARAHIJI ............................................................................................................ 4
1.2. TOPOLOGIJA MREA .......................................................................................................................................... 4
1.2.1. KLASINE TOPOLOGIJE .............................................................................................................................. 5
1.3. PROTOKOLI ........................................................................................................................................................ 5
1.3.1. TCP / IP ...................................................................................................................................................... 6
1.3.2. NetBEUI ..................................................................................................................................................... 6
1.3.3. IPX / SPX .................................................................................................................................................... 6
1.3.4. X 25 ........................................................................................................................................................... 6
1.3.5. AppleTalk .................................................................................................................................................. 6
1.4. INTERNET ........................................................................................................................................................... 7
1.5. INTERNET SERVISI .............................................................................................................................................. 7
2. ELEKTRONSKO POSLOVANJE (E-POSLOVANJE) .................................................................................................... 7
2.1. PREDNOSTI E-POSLOVANJA SU: ......................................................................................................................... 8
2.2. OGRANIENJA E-POSLOVANJA SU: .................................................................................................................... 8
3. ELEKRTONSKA TRGOVINA (E-TRGOVINA) ............................................................................................................ 8
4. ELEKTRONSKO OBRAZOVANJE (E-OBRAZOVANJE) .............................................................................................. 9
4.1. PREDNOSTI E-OBRAZOVANJA ............................................................................................................................ 9
4.2. NEDOSTACI E-OBRAZOVANJA ............................................................................................................................ 9
5. ANTIVIRUSNA ZATITA RAUNARSKIH MREA ................................................................................................. 10
5.1. NAINI ULASKA VIRUSA U RAUNARSKU MREU ............................................................................................ 10
5.2. NIVOI ANTIVIRUSNE ZATITE U LOKALNOJ RAUNARSKOJ MREI ................................................................... 10
5.3. ZATITA NA NIVOU FIREWALL-A ...................................................................................................................... 11
5.4. ZATITA MAIL SERVERA ................................................................................................................................... 11
5.5. ZATITA RADNIH STANICA I SERVERA .............................................................................................................. 11
6. BAZE PODATAKA ............................................................................................................................................... 11
6.1. JEZICI U SISTEMIMA ZA UPRAVLJANJE BAZAMA PODATAKA............................................................................ 12
6.2. SQL STANDARD ................................................................................................................................................ 13
6.3. SINTAKSA I OSNOVE UPORABE SQL JEZIKA ...................................................................................................... 14
6.4. TIPOVI PODATAKA ........................................................................................................................................... 14
6.5. NAREDBE ZA DEFINICIJU BAZE PODATAKA I RELACIJE ...................................................................................... 15
6.5.1. CREATE DATABASE .................................................................................................................................. 15
6.5.2. CLOSE DATABASE .................................................................................................................................... 16
6.5.3. CREATE TABLE ......................................................................................................................................... 16
6.5.4. DROP TABLE ............................................................................................................................................ 18
6.6. ETIRI OSNOVNE SQL NAREDBE ZA UPRAVLJANJE PODACIMA ........................................................................ 18
6.6.1. SELECT naredba ...................................................................................................................................... 18
6.6.2. INSERT naredba ...................................................................................................................................... 18
6.6.3. UPDATE naredba ..................................................................................................................................... 18
6.6.4. DELETE naredba ...................................................................................................................................... 19
6.7. IVOTNI CIKLUS BAZE PODATAKA .................................................................................................................... 19
6.7.1. ANALIZA POTREBA .................................................................................................................................. 19
6.7.2. MODELIRANJE PODATAKA ...................................................................................................................... 20
6.7.3. IMPLEMENTACIJA ................................................................................................................................... 20
6.7.4. TESTIRANJE ............................................................................................................................................. 21
6.7.5. ODRAVANJE........................................................................................................................................... 21
1
7. AUTOMATIZIRANI SKLADINI SISTEMI (AS/RS) ................................................................................................. 21
7.1. AS/RS PREDNOSTI I NEDOSTACI ........................................................................................................................... 22
7.2. UNIT-LOAD AS/RS ............................................................................................................................................ 22
7.2.1. UNIT-LOAD AS/RS varijacije ................................................................................................................. 24
7.3. MINI-LOAD AS/RS /MICRO-LOAD AS/RS .......................................................................................................... 25
7.4. PERSON-ON-BOARD AS/RS .............................................................................................................................. 26
7.5. HORIZONTALNI KARUSELI ................................................................................................................................ 27
7.5.1. HORIZONTALNI KARUSELI prednosti koritenja ................................................................................... 27
7.5.2. HORIZONTALNI KARUSELI Primjena ..................................................................................................... 28
7.6. VERTIKALNI KARUSELI ...................................................................................................................................... 29
7.6.1. VERTIKALNI KARUSELI prednosti koritenja ......................................................................................... 30
7.6.2. VERTIKALNI KARUSELI Primjena ........................................................................................................... 30
7.7. VERTIKALNI PODIZNI MODULI ......................................................................................................................... 31
7.7.1. VERTIKALNI PODIZNI MODULI osnovni dijelovi .................................................................................... 31
7.7.2. VERTIKALNI PODIZNI MODULI prednosti koritenja ............................................................................. 32
7.7.3. VERTIKALNI PODIZNI MODULI primjena .............................................................................................. 33
8. PARKING SISTEMI ............................................................................................................................................. 33
8.1. STANDARDNI PARKING SISTEMI - GLAVNI DIJELOVI SISTEMA ........................................................................................... 33
8.2. KRATKI OPIS FUNKCIONIRANJA SISTEMA ..................................................................................................................... 34
8.3. ULAZNO/IZLAZNA KOLONA ..................................................................................................................................... 34
8.4. RAMPA ............................................................................................................................................................... 35
8.5. CENTRALNA UPRAVLJAKA JEDINICA - RUNA NAPLATA ................................................................................ 36
8.6. AUTOMATSKA BLAGAJNA ................................................................................................................................ 36
8.7. POVEZANOST DIJELOVA SISTEMA .................................................................................................................... 37
8.8. VEZA PREMA OSTALIM SISTEMIMA ................................................................................................................. 37
8.9. SISTEM NADZORA PARKIRNOG MJESTA........................................................................................................... 37
9. DAVANJE PRIORITETA JAVNOM GRADSKOM PRIJEVOZU .................................................................................. 38
10. PRIMJENA GIS I GPS TEHNOLOGIJE U KONTROLI JAVNOG GRADSKOG PRIJEVOZA........................................ 39
10.1. SISTEMI ZA LOCIRANJE VOZILA (AVL) ............................................................................................................... 39
10.2. SKYBUS SYSTEM ZA PRAENJE VOZILA U JAVNOM PRIJEVOZU ..................................................................... 40
10.3. FUNKCIONALNOSTI SKYBUS SISTEMA .............................................................................................................. 43
11. TEHNOLOGIJE ITS-A ...................................................................................................................................... 46
11.1. BEINE KOMUNIKACIJE .................................................................................................................................. 46
11.2. PLUTAJUI AUTO PODATAK ............................................................................................................................. 46
11.3. SENSING TEHNOLOGIJE ................................................................................................................................... 47
11.4. VIDEO ZA OTKRIVANJE VOZILA......................................................................................................................... 47
11.5. INTELIGENTNE TRANSPORTNE APLIKACIJE ...................................................................................................... 47
12. ZNAAJKE ITS-A U POBOLJANJU SIGURNOSTI U SAOBRAAJU .................................................................... 50
12.1. SISTEM UPRAVLJANJA INCIDENTNIM SITUACIJAMA U SAOBRAAJU .............................................................. 52
2
1. RAUNARSKE MREE
Raunarske mree omoguavaju meusobno komuniciranje raunara pomou neke stalne ili
privremene veze. Za umreavanje vie raunara potreban je poseban hardver, ali i softver, te
poznavanje naina umreavanja. Umreavanje podrazumijeva ostvarivanje veze u cilju
razmjenjivanja resursa, ideja ili informacija izmeu dvije take. Povezivanje raunara se, osim
pomou kablova, moe ostvariti i beino preko radio tehnike.
Za svaku mreu neophodno je:

a) Najmanje dva raunara
b) Na svakom raunaru mrena kartica. To je elektronska kartica koja se instalira u raunar i
slui da podatke iz raunara koji treba da se alju dalje u mreu prilagodi iz viebitnog
oblika kakav je na sabirnicama raunara u serijski oblik pogodan za prenos komunikacionim
kablom. Ova kartica se esto naziva i NIC (Network Interface Card) ili mreni adapter.
c) Kabl, kao posrednik za komunikaciju. To je u pravom smislu fizika veza izmeu dva
raunara koja se uspostavlja kablom iji se krajevi veu na mrene kartice. Naravno da se
raunari mogu povezati i beinim putem to je posebna tema, u poslednje vrijeme sve
aktuelnija naroito radi povezivanja internet korisnika na nekog od provajdera radi lakeg
pristupa internetu.
1.1.PODJELA MREA
Jedna od karakteristinih podjela mrea je na LAN, WAN i globalne mree.

LAN (local area network) su male mree u koje ukljuujemo kako one kune od dva povezana
raunara tako i one u nekoj kancelariji ili fabrici koje mogu obuhvatiti i nekoliko desetina raunara
uz prateu opremu.
Komponente za lokalne mree (LAN):
raunari (klijenti) sa instaliranim mrenim karticama
server
hab
kablovi za povezivanje
operativni sistemi koji podravaju rad mree
modem za dial-up Internet konekcije
Treba napomenuti da gore pobrojana oprema nije neophodna. Za magistralnu mreu hab nije
potreban, a za "peer to peer" mreu ne treba definisati server.
Za povezivanje kancelarija i odjeljenja:

serveri
habovi
svi
ruter
3
Za povezivanje udaljenih lokacija (WAN):

serveri
habovi
svievi
ruteri na svakoj lokaciji za WAN mree
WAN usluge
radio kartice i antene za Internet konekciju
Globalne mree su posebne mree koje obuhvataju hiljade raunara, a nama najpoznatija je svakako
ona koju nazivamo "mrea svih mrea" popularnije "internet mrea". Rad i mogunosti interneta
svakako zahtjevaju posebnu pozornost. Neogranien broj raunara, 24-satni pristup, munjevita veza
sa bilo kojim odreditem, more informacija, razmjena poruka, sve su to teme za beskonana
razmatranja.
1.1.1. PODJELA MREA PO HIJERARAHIJI
Po sistemu hijerarhije mree se dijele na:
peer to peer (isti s istim) ili mree raunara istog prioriteta

server based networks (serverske mree) ili mree sa centralizovanim podacima na serveru
koje koriste ostali klijenti na mrei
Razlika izmeu ova dva tipa je veoma vana jer svaki tip ima razliite mogunosti. Vrsta mree
koju uvodimo zavisi od nekoliko faktora:
veliina mree
potreban nivo bezbjednosti
vrsta posla
raspoloivi nivo administrativne podrke
gustina saobraaja na mrei
potrebe korisnika
raspoloivi budet
1.2.TOPOLOGIJA MREA
Pojam mrena topologija odnosi se na fiziki raspored raunara, kablova i drugih komponenti
mree. Topologija je klasian pojam koji podrazumjeva osnovni raspored mree, a pored pojma
topologija koriste se i:
fiziki raspored
projekat
dijagram
mapa
4
Mogunosti mree koju koristimo zavise od topologije a takoe i od:
vrste potrebne opreme za mreu

mogunosti opreme
razvoja mree
naina upravljanja mreom
Mrena topologija podrazumjeva niz uslova, od nje ne zavisi samo tip kablova koji e se koristiti
ve i nain postavljanja kroz pod, zid ili plafon. Od topologije zavisi kako raunari meusobno
komuniciraju u mrei, razliite topologije zahtjevaju drugaije metode komunikacije, a metod
komunikacije ima veliki uticaj na mreu.
1.2.1. KLASINE TOPOLOGIJE
Svi mreni planovi potiu od tri osnovne topologije
magistrale
zvijezde
prstena
Kada su raunari povezani u nizu jednim kablom, takva topologija naziva se magistrala. Kad se
raunari povezuju pojedinanim kablovima koji se granaju iz jednog centralnog ureaja, haba, to je
topologija zvijezde. Ako su raunari povezani kablom koji formira petlju, to je topologija prstena.
Mada izgledaju jednostavno, u stvarnosti se esto kombinuju svojstva vie topologija i dobija jedna
koja je sloena.
1.3.PROTOKOLI
Da bi raunari komunicirali u mrei, moraju se precizno pridravati redosljeda odreenih koraka

potrebnih da bi ta komunikacija bila uspjena. U tom cilju razne kompanije su kreirale "protokole"
tj. skupove pravila koja e se koristiti da bi rad u mrei bio uspjean. Protokoli koji funkcioniu na
mrei omoguavaju raunarima razmjenu podataka i odravaju cjelovitost prenosa podataka,
odnosno odreuju nain na koji se veza izmeu raunara ostvaruje.
Da bismo konfigurisali raunar koji e raditi u mrei moramo instalirati upravljaki program
(drajver) za mrenu karticu koja se nalazi na raunaru a zatim i njemu odgovarajui mreni
protokol. Klijentski programi alju podatke protokolu, on ih prenosi mrenom drajveru, a ovaj
neposredno upravlja mrenom karticom. Svaki mreni operativni sistem koristi neki protokol.
Protokoli koji se najee koriste su:
TCP / IP
NetBEUI
IPX / SPX
X.25
AppleTalk i drugi.
5
1.3.1. TCP / IP
(Transmission Control Protocol / Internet Protocol) je protokol koji potie sa UNIX mrea a postao
je standard za Internet. On omoguuje komunikacije raunara u heterogenoj sredini. Razvijen je od
strane amerike armije da bi se mogle povezati razne vrste raunara. To je apsolutno rutabilan tj.
usmjerivaki protokol. Pakuje i raspakuje podatke, upravlja njihovim prenosom te provjerava
postojanje greaka. Jako je pogodan i podravaju ga mnoge mrene platforme jer nije kao drugi
protokoli koji nose lini peat neke kompanije koja ih je napravila. Veoma je pogodan za WAN
mree.
1.3.2. NetBEUI
Predstavlja verziju starijeg NetBIOS protokola. To je brz i efikasan protokol na transportnom nivou
i prisutan je kod svih proizvoda za mree Microsofta.
Prednost protokola NetBEUI je u tome to je mali, podatke prenosi mreom srednje brzo i
kompatibilan je sa svim mreama na kojim se koriste Microsoftovi proizvodi. Osnovni nedostatak
je da ne podrava usmjeravanje tj. rutiranje, pa ne moe biti koriten za velike mree.
1.3.3. IPX / SPX
IPX / SPX (protokol za meumrenu razmjenu/sekvencijalnu razmjenu paketa) je standardni

protokol koji se koristi u Novellovim mreama. Kao NetBEUI, relativno je malen i brz u LAN-
ovima i prednost u odnosu na NetBEUIje u tome to podrava usmjeravanje tj. rutiranje pa se moe
koristiti za velike mree.
1.3.4. X 25
X.25 je skup protokola ugraenih u mree sa komutacijom paketa koje pruaju usluge komutacije.
Ove usluge su prvobitno nastale da bi se udaljeni terminali povezali sa mejnfrejm (mainframe)
raunarima.Razvijen je od strane komisije za meunarodnu telefoniju i telegrafiju radi slanja
podataka telefonskom linijom.
1.3.5. AppleTalk
AppleTalk je originalni protokol Apple raunara, napravljen tako da raunarima Apple Macintosh
omogui dijeljenje datoteka, podataka i tampaa u mrenom okruenju.
6
1.4.INTERNET
Internet je velika raunarska mrea i sistem za jednostavnu i efektivnu komunikaciju sa tekstom,

slikom i zvukom.
Internet kao globalna svjetska mrea nema cenzuru i nema prepreka. Dostupna je na svakom djeliu
planete Zemlje, naravno, uz odgovarajuu opremu. Da bi pristupili ovoj mrei moramo imati jedan
od sistema za komunikaciju kao to su:
Analogna telefonska linija
ISDN
ADSL
kablovski
beini
satelitski
Neki od najpopularnijih dijelova interneta su: World Wide Web, E-mail i P2Pfile sharing (ili
razmjena dokumenata).
Intranet je privatna raunarska mrea koja koristi Internetprotokole i mrenu povezanost da sa
sigurnou dijeli dio informacija jedne organizacije ili operacije izmeu njenih zaposlenih. Ponekad
se ovaj termin odnosi na najvidljivije servise - kao to je interna (unutranja) Web stranica. Isti
koncepti i tehnologije koji se primjenjuju na Internetu, klijenti i serveri koji na osnovu Internet
protokola slue za formiranje intranet-a. HTTP i ostali Internet protokoli su takoer u uobiajenoj
upotrebi kao i FTP. esto se pokuavaju upotrijebiti Internet tehnologije da bi obezbjedile nove
interfejse sa "legalnim" korporacijskim podacima i informacionim sistemima.
Ukratko, intranet se moe shvatiti kao privatna verzija Interneta, ili verzija Interneta ograniena
na jednu organizaciju.
1.5.INTERNET SERVISI
Najpopularniji Internet servisi su:
1. E-mail (Prijem i slanje e-mail poruka, najpopularniji program je Outlook Express)

2. Web (Surfanje Internetom, najpopularniji web browseri su Google Chrome, Mozilla
Firefox, Internet Explorer i dr.)
3. News (Uee u raznim diskusionim grupama, forumima, najpopularniji program je
Outlook Express)
4. FTP (Download i upload fajlova, najpopularniji programi su Windows Commander,
CuteFTP i WinNavigator)
2. Elektronsko poslovanje (e-poslovanje)
Elektroniko poslovanje ili E-business (engl.) sistem je izvravanja elemenata poslovnihaktivnosti

ekonomskog procesa elektronikim putem.
Njegova obiljeja su:
upotreba Interneta kao medija,

globalno mreno povezivanje,
7
proces suradnje (kolaboracija),
udruivanje preduzea (integracija).
Elektroniko poslovanje omoguuje:
povezivanje dobavljaa,
brzu, trenutnu razmjenu informacija,
integrisanje svih procesa unutar lanca vrijednosti,
sniavanje trokova poslovanja i cijena proizvoda.
2.1.PREDNOSTI E-POSLOVANJA SU:
smanjeni trokovi vezani za upite kupaca,

proireno trite,
lako proirivanje prodajnog asortimana,
dostupnost 24 sata svaki dan, praktinost i prilagodljivost,
manji trokovi transakcija.
2.2.OGRANIENJA E-POSLOVANJA SU:
kulturoloke razlike (kupci su iz razliitih dijelova svijeta),

zakonska potekoe (valjanost elektronikog potpisa),
nisu svi proizvodi prikladni za e-trgovinu (npr. lako kvarljivi),
strah od prevara na Internetu.
3. ELEKRTONSKA TRGOVINA (E-TRGOVINA)
Trgovina putem Interneta je najprofitabilniji oblik trgovine.

Razlog takvoj profitabilnosti su:
jednostavnost i niski trokovi

internetska trgovina nema radno vrijeme, kupnja je mogua 24 sata dnevno, a proizvod je
dostupan i onim najudaljenijim internetskim korisnicima
ne plaa se zakup poslovnog prostora zato to je umjesto trgovine potreban samo jedan
internetski site
Meu najvee prednosti e-trgovine spadaju:
veliina trita (cijeli svijet je trite)

mogunost nabave proizvoda tamo gdje je on najjeftiniji
smanjenje trokova poslovanja
mogunost brzog i jeftinog ostvarenja narudbe
uteda vremena
fleksibilnost u poslovanju
poveanje poslovne efikasnosti
8
Najvei nedostaci e-trgovine su:
nunost konstantnog ulaganja u daljnji razvoj

potekoe pri pronalasku osoblja s odgovarajuim iskustvom
rizik prevare
marketinki trokovi povezani s otrom konkurencijom (nije lako stvoriti jak brend meu
milijunima web stranica na Internetu)
kraa identiteta kupca
4. ELEKTRONSKO OBRAZOVANJE (E-OBRAZOVANJE)
Osnovna definicija e-uenja kae kako je to "koritenje multimedije i Interneta u svrhu poboljanja
kvalitete uenja - omoguavanjem pristupa udaljenim izvorima i uslugama i omoguavanjem
saradnje i komunikacije i na daljinu."
Dananji oblici e-uenja obuhvaaju razliite aspekte koritenja ICT-a u obrazovanju,
pa zavisno o intenzitetu i nainu koritenja ICT-a razlikujemo nekoliko oblika e-uenja:
klasina nastava - nastava u uionici (f2f ili face-to-face);

nastava uz pomo ICT-a - tehnologija u slubi poboljanja klasine nastave (ICT supported
teaching and learning);
hibridna ili mjeovita nastava - kombinacija nastave u uionici i nastave uz pomo
tehnologija (hybrid, mixed mode ili blended learning);
online nastava - nastava je uz pomo ICT-a u potpunosti organizirana na daljinu (fully
online).
4.1.PREDNOSTI E-OBRAZOVANJA
E-uenje omoguava korisnicima kvalitetno sudjelovanje u nastavi i kada to Pitanjeudaljenosti,

rasporeda i slinih okolnosti praktiki ine nemoguim. iroka dostupnostistovremeno omoguava i
istovremeno sudjelovanje velikog broja korisnika.
U potpunosti modernizirana e-uionica otvorena je 24 sata dnevno, to omoguava najefikasnije
mogue iskoritavanje vremena. Korisnici sami biraju kada e i kako pristupiti e-uenju budui da
imaju stalan pristup materijalima i nastavi koju polaze.
E-uenje putem internetaa omoguava posebno dinaminu interakciju izmeu Instruktorai
polaznika, kao i polaznika meusobno. Svaki pojedinac doprinosi nastavi pokretanjem, odnosno
sudjelovanjem u raspravama koje se tiu dotine teme.
U sklopu sistema lako je omoguena integracija i pristup drugim izvorima bitnima za gradivo koje
se poduava.
4.2.NEDOSTACI E-OBRAZOVANJA
E-uenje zahtijeva od korisnika odreena znanja i vjetine kako bi se mogli njime koristiti. Bez
odreene raunarske pismenosti, gradivo integrisano u sklopu elektronikog sistema uenja postaje
9
potpuno beskorisno. Osim tih znanja, za provoenje e-nastave bitno je i da svaki od korisnika ima
za to odreenu opremu.Ni najkvalitetnija oprema na kojoj se izvodi e-nastava nije stopostotno
pouzdana. ak nikada mogui tehniki problemi ne dovedu do prekida u izvoenju e-nastave,
svakako e doprinijeti padu koncentracije korisnika, a samim time i padu kvalitete e-
uenja.Omoguavanjem samostalnijeg odreivanja naina i vremena uenja, e-uenje svojim
uenicima donosi i veu odgovornost. U odreenim oblicima e-uenja oni se tako sami moraju
motivirati, individualno procjenjivati potrebu za uenjem, to moe dovesti do upitnih rezultata i
objektivno slabog napretka u procesu uenja.
Jedan ve razraen sistem e-uenja nailazi na probleme s autorskim pravima za sadraje odreenog
kursa i sl., kao i na pojavu slinih nelojalnih ili pak kvalitetnijih kurseva drugih autora.
Sistemzahtijeva odreenu tehniku podrku, koja kota, i stalan razvoj u skladu s razvojem
tehnologije kojom se koristi.
5. ANTIVIRUSNA ZATITA RAUNARSKIH MREA
Raunarske komunikacije, bilo one u lokalu, bilo preko Interneta, predstavljaju idealnu podlogu za
irenje raunarskih virusa. Veliki broj povezanih radnih stanica i servera, koji jedni drugima daju
posebne privilegije u meusobnoj razmeni podataka i korienja zajednikih resursa olakavaju
irenje virusa meu mainama i sve njihove destruktivne aktivnosti. Sa druge strane umreavanje
raunara oteava efikasno otkrivanje i uklanjanje virusa. Antivirusna zatita veeg broja umreenih
maina ima odreene specifinosti u odnosu na zatitu pojedinanih stanica, tako da se ovoj
problematici mora pristupiti sa znatno vie panje.
5.1.NAINI ULASKA VIRUSA U RAUNARSKU MREU
Virusi i druge vrste zlonamernog koda u raunarsku mreu mogu dospeti na vie naina, u
zavisnosti od mogunosti razmene podataka sa okruenjem:
Internet konekcije
Elektronska pota
Prenos datoteka
Zaraeni prenosni mediji (CD ili diskete)
Instalacija piratskog softvera
Razmena podataka sa lokalnim mreama na udaljenim lokacijama i druge
Antivirusna zatita se odnosi na podatke i programe koji se nalaze na diskovima radnih stanica i
servera. Dakle, predmetzatite su pre svega podaci. Pored zatite podataka, antivirusna zatita mora
da obuhvati i sistemske i aplikativne fajlove.
5.2.NIVOI ANTIVIRUSNE ZATITE U LOKALNOJ RAUNARSKOJ MREI
Radi spreavanja prodora virusa u mreu zatita se moe sprovesti na tri nivoa:
Na nivou firewall-a
Na nivou mail servera
Na nivou radnih stanica, fajl i aplikativnih servera
10
Funkcija prva dva nivoa je da zaustave veinu virusa koji dolaze u mreu, dok je funkcija treeg da
titi same maine na kojima se nalaze podaci. Pritom treba naglasiti da je zatita radnih stanica i
servera obavezna, dok se optimalno reenje postie kombinovanom zatitom na sva tri nivoa.
5.3.ZATITA NA NIVOU FIREWALL-A
Kada se razmatra zatita na nivou firewall-a radi se prije svega o mehanizmu presretanja dolaznog
saobraaja i njegove provjere na prisustvo virusa. Kada se radi o fizikoj realizaciji zatite ona se
moe sprovesti na dva naina: direktnom gradnjom antivirusne zatite u sam firewall ili rjeenjem
preko pomonog servera koji komunicira sa firewall-om.
5.4.ZATITA MAIL SERVERA
Statistike pokazuju da se u preko 95% sluajeva virusi u savremenim raunarskim mreama ire
putem elektronske pote, bilo u vidu saobraaja koji dolazi sa Interneta, bilo u vidu internog
saobraaja unutar intraneta. Instalacijom antivirusnog softvera na mail server stvaraju se uslovi da
se elektronska pota provjerava prije nego to se isporui maini krajnjeg korisnika.
5.5.ZATITA RADNIH STANICA I SERVERA
Antivirusni programski paketi namjenjeni radnim stanicama i serverima obino posjeduju vei
broj komponenti, od kojih se posebno izdvajaju dve:
monitorski program
skener
Uloga monitorskog programa je da u realnom vremenu vri provjeru svakog programskog koda i
svih podataka koji se nau u memoriji raunara. U sluaju pokuaja virusa da se aktivira,
monitorski program e ga blokirati i sprijeiti njegovo dalje izvravanje. Skener je program koji se
aktivira po potrebi i koji vri detaljnu provjeru sadraja diska.
6. BAZE PODATAKA
Baza podataka je skup meusobno povezanih podataka, pohranjenih zajedno bez tetne ili
nepotrebne (nekontrolisane) redundancije, s ciljem da ih koriste razliite aplikacije. Podaci su
pohranjeniu obliku nezavisnom od programa koji ih koriste. Unos, izmjena i dohvat podataka
obavlja seISKLJUIVO kroz zajedniko i kontrolisano okruenje.
Programski sistem koji omoguava upravljanje bazom podataka je sistem za upravljanje bazama
podataka,SUBP (DBMS - Database Management System).
11
Korisnik ili korisniki program postavlja zahtjev za obavljanjem neke operacije s podacima, a
SUBP gaanalizira, provjerava, optimizira, transformira u niz operacija koje je potrebno obaviti na
fizikoj razini, obavljaoperacije i vraa rezultat.
Slika1. SUPB
Najvanije zadae SUBP-a su:
zatititi bazu podataka od neovlatenog koritenja (data security)

sprijeiti naruavanja pravila integriteta (data integrity)
osigurati obnovu podataka u sluaju unitenja (recovery)
sprijeiti tetne interferencije korisnika u viekorisnikim sistemima (concurrency)
omoguiti koritenje rjenika podataka (podaci o podacima)
optimizirati sve funkcije i obavljati ih efikasno koliko je to mogue
6.1.JEZICI U SISTEMIMA ZA UPRAVLJANJE BAZAMA PODATAKA
Neophodni dijelovi SUBP su jezik za definiciju podataka i jezik za upravljanje podacima:

DDL (data description language) - jezik za definiciju ili deklaraciju objekata u bazi podataka.
Objekti su relacije (tablice), indeksi, pogledi (view), itd.
DML (data manipulation language) - omoguava manipulaciju objektima baze podataka.
Osnovne su operacije: dohvat podataka, unos, izmjena i brisanje.
Ovi se jezici mogu upotrebljavati na razliite naine:
a. Obavljanjem DML i DDL naredbi uz pomo interaktivnih alata - korisnik uz pomo tekst
editora zadaje naredbu koja se odmah obavlja. Rezultat obavljanja naredbe ispisuje se na
ekranu, zapisuje u datoteku iliispisuje na pisau.
b. Ugraivanjem DML i DDL naredbi unutar "jezika domaina" (host language). Naredbe se
ugrauju u kod jezika tree ili etvrte generacije, npr. FORTRAN, COBOL, C, C++, Java,
Informix 4GL, itd. Prije prevoenja takvog programskog koda standardnim prevoditeljem
dotinog jezika, izvorni programski kod se pred procesorom transformie tako da se ugraene
DDL i DML naredbe transformiu u pozive bibliotekarskih funkcija koje su posebno
pripremljene za pojedini jezik.
c. Pomou korisnikih inretface-a (suelja) koja omoguavaju upotrebu DML i DDL jezika u
grafikom obliku. Ovaj je nain pogodan za korisnike koji nisu specijalisti u koritenju DML i
DDL jezika, ali najee se na taj nainznatno ograniava ekspresivnost i mogunosti jezika, te
je za razvoj svih, osim trivijalnih aplikacija, ipaknuno dobro poznavanje DML i DDL jezika.
12
6.2.SQL STANDARD
SQL predstavlja akronim za Structured Query Language. Originalno je razvijen 70-tih godina u
IBM ResearchLaboratory at San Jose - California u okviru relacijskog sistema za upravljanje
bazama podataka System R. SQL jenakon toga standardiziran i postao je referentni jezik za
relacijske baze podataka.
SQL je upitni jezik temeljen na relacijskoj algebri i predikatnom raunu. Vana osobina jezika je
neproceduralnost- opisuje se ta se eli dobiti kao rezultat, ali ne i kako se do tog rezultatata dolazi.
Ugraeni optimalizator upitapronalazi najefikasniji nain obavljanja upita. SQL se koristi kao
programski jezik i interaktivni upitni jezik. Kaoprogramski jezik moe se ugraivati u jezike
tree i etvrte generacije.
SQL objedinjuje funkcije jezika za definiciju podataka (Data Definition Language - DDL) i jezika
za upravljanjepodacima (Data Manipulation Language - DML). Zadaa SQL-a je omoguiti
definiciju podataka, upravljanjepodacima i provoenje kontrole nad podacima u relacijskoj bazi
podataka.
Primjer SQL naredbe iz DDL dijela jezika (kreiranje relacije mjesto):
CREATE TABLE mjesto

( pbr INTEGER NOT NULL
,nazMjesto CHAR(40) NOT NULL
,sifOpstina SMALLINT
);
Primjer SQL naredbe iz DML dijela jezika (iz relacije mjesto dohvaa sve n-torke kojima je
vrijednost atributapotanski broj jednaka 31000):
SELECT * FROM mjesto

WHERE pbr = 31000
Uobiajena su dva naina izgovora akronima SQL:
S-Q-L (s pojedinano izgovorenim slovima)

sequel (pod tim je nazivom jezik bio originalno poznat)
SQL je standard prema ANSI (American National Standards Institute), ISO (Organization for
InternationalStandardization), UNIX (X/Open), IBM Standard i FIPS (Federal Information
Processing Standard).
Prvu verziju standarda objavio je ANSI 1986 i ta je verzija sadravala velik dio upitnog dijela
jezika, ali sa znatnoogranienim mogunostima za definiciju podataka. Standard je proiren 1989.
godine (najvanije proirenje je bilouvoenje referencijskog integriteta). Standard iz 1989. godine
poznat je pod nazivom SQL-89.
Novi standard objavljen je ve 1992. godine i poznat je pod nazivom SQL-92, ali takoer i pod
nazivom SQL-2.Standard je donio veliki broj novih elemenata jezika, ali je uglavnom bio
kompatibilan s prethodnim. Najnovijistandard poznat pod nazivom SQL-99 ili SQL-3 sadrava
nove mogunosti poput ugradnje aktivnih pravila iokidaa, rekurzivnih operacija, novih tipova
podataka itd.
13
U komercijalno raspoloivim sistemima za upravljanje bazama podataka SQL-2 standard je ovog
trenutka najireprihvaen. Ipak, zbog njegove sloenosti do sada jo niti jedan sistem ne podrava
taj standard u potpunosti. U ciljuomoguavanja kvantificiranja stepena udovoljavanja standardu,
sistemi se klasificiraju u tri kategorije: Entry SQL,Intermediate SQL i Full SQL. Entry SQL
kategorija je slina SQL-89 standardu. Intermediate SQL pokrivamogunosti standarda koje su
najznaajnije u primjeni u danas raspoloivim komercijalnim proizvodima.
Proizvoai komercijalnih sistema takoer ugrauju i svoje, uglavnom nestandardne, DDL i DML
naredbe. Ti sunestandardni dijelovi problematini jer programski kod postaje neprenosiv izmeu
razliitih SQL sistema, a takoerse bitno oteava usaglaavanje oko buduih standarda.
6.3.SINTAKSA I OSNOVE UPORABE SQL JEZIKA
Sintaksa SQL naredbe je opisana na najjednostavniji mogui nain, tako da su kljunerijei

napisane jaim otiskom, a "varijabilni" je dio naredbe otisnut kosim slovima, kao npr. u naredbi:
DROP DATABASE databaseName
Ovo znai da se konkretna naredba (za unitavanje baze podataka) formira tako da se zamijeni
databaseName sastvarnim imenom neke baze podataka, npr.:
DROP DATABASE mojaBazaPodataka
U veini sluajeva SQL naredbe imaju sloeniju sintaksu koju nije mogue opisati na gore navedeni
nain.Koriste se sintaksni dijagrami u obliku prikazanom u sljedeem primjeru:
Slika 2: Sintaksni dijagram
Sintaksni dijagram je usmjereni graf kojim su opisani dozvoljeni oblici naredbe ili nekog segmenta
naredbe(Clause). Dozvoljen je svaki oblik koji se moe formirati obilaskom grafa polaskom s lijeve
strane grafa uzobavezno pridravanje pravila da se smjer obilaska grafa ne smije mijenjati.
6.4.TIPOVI PODATAKA
Prilikom definiranja relacije treba specificirati vrstu ili tip atributa. Atribut moe biti datum, broj,
neko ime, tekst, logina veliina tipaistina/la, ili neto drugo. Navedimo nekoliko vanijih i ee
koritenih tipovaatributa:
14
Tabela 1: Standardni tipovi podataka u SQL-u
6.5.NAREDBE ZA DEFINICIJU BAZE PODATAKA I RELACIJE
6.5.1. CREATE DATABASE
Naredba oblika
CREATE DATABASE databaseName
namijenjena je za stvaranje nove baze podataka. Obavljanjem ove naredbe kreiraju se strukture
podataka potrebneza opsluivanje baze podataka (rjenik podataka). Vlasnik kreirane baze
podataka je korisnik koji je obavionaredbu.
Sljedeom naredbom kreira se baza podataka pod imenom stuslu.
CREATE DATABASE stuslu
Unutar jedne instance posluitelja baze podataka ne mogu postojati dvije baze podataka istog
imena. Ukoliko isti ilineki drugi korisnik pokua jo jednom kreirati bazu podataka pod istim
15
imenom (a da pri tom prethodno kreiranabaza podataka nije u meuvremenu unitena), dobit e
poruku o pogreci.
Ukoliko ima dozvolu, korisnik moe pristupiti svakoj bazi podataka unutar instance sistema za
upravljanje bazamapodataka ("otvoriti bazu podataka") pomou naredbe:
DATABASE databaseName
ili
DATABASE databaseName EXCLUSIVE
Ukoliko se navede rezervirana rije EXCLUSIVE, baza podataka je zakljuana ekskluzivno. Niti
jedan drugiproces ne moe pristupiti bazi podataka sve dok proces koji je pristupio bazi podataka
ekskluzivno, ne terminira iliobavi naredbu CLOSE DATABASE.
6.5.2. CLOSE DATABASE
Proces koji obavi ovu naredbu prekida vezu s trenutno "otvorenom" bazom podataka.
Komplement naredbe CREATE DATABASE je naredba
DROP DATABASE databaseName
Naredbom se bespovratno unitavaju podaci i cjelokupna struktura baze podataka databaseName.

Npr.
DROP DATABASE stuslu
Ova se naredba ne moe obaviti ukoliko je bilo koji od procesa trenutno spojen na dotinu bazu
podataka. Svi takviprocesi moraju prethodno ili terminirati ili obaviti naredbu CLOSE
DATABASE.
6.5.3. CREATE TABLE
Pojednostavljeno, relacija je dvodimenzionalna tablica iji redovi predstavljaju n-torke, a stupci

atribute(svojstva). Svakom n-torkom opisuje se jedan entitet iz stvarnog svijeta.
Svaka relacija ima svoj klju. To je atribut ili skup atributa ije vrijednosti u relaciji moraju biti
jedinstvene,odnosno u relaciji se ne smiju pojaviti dvije n-torke koje imaju jednaku vrijednost
kljua. U relaciji moepostojati vie kljueva, ali se jedan od kljueva uvijek proglaava primarnim
kljuem.
Relacija (njezina shema i sadraj) u SQL-u se predstavlja objektom koji se naziva tablica (table).
Struktura svakerelacije (tablice) mora biti jednom definirana uz pomo naredbe CREATE TABLE.
Osnovna, doneklepojednostavljena sintaksa naredbe je:
16
Skila 4: Sintaksni dijagram CREATE naredbe
Pri definiranju relacije, potrebno je za svaki atribut (Column Definition) specificirati naziv (column
name), tip podatka (Data Type), te opcionalno navesti NOT NULL kvalifikator.
NOT NULL kvalifikatorom specificiraju se atributi ije vrijednosti u n-torki ne smiju poprimiti
NULL vrijednost.
Opcionalno je uz definiciju svakog atributa relacije mogue zadati tzv. default vrijednost. To je
vrijednost kojase u trenutku upisa n-torke u relaciju pridruuje atributu ukoliko vrijednost za atribut
nije eksplicitno navedena.
Oznaka literal u sintaksnom dijagramu Default Clause predstavlja konstantu (znakovnog,

numerikog ilidatumskog tipa) koja po tipu mora odgovarati tipu atributa kojem se pridruuje.
USER i TODAY su "varijable"koje sadre tekui datum (vrijednost trenutno postavljenu na nivou
operacijskog sistema) i ime (login) korisnika.
Primjer:
CREATE TABLE stud
( mbrStud INTEGER NOT NULL
, prezStud CHAR(25) NOT NULL
, imeStud CHAR(25)
, prosjOcjena DECIMAL(3,2) DEFAULT 0.0 NOT NULL
, pbrRodStud INTEGER DEFAULT 75000 -- 75000Tuzla)
17
6.5.4. DROP TABLE
Naredba DROP TABLE je komplement naredbe CREATE TABLE. Njome se bespovratno

unitavaju podaci istruktura relacije ili privremene relacije tableName.
DROP TABLE tableName
6.6.ETIRI OSNOVNE SQL NAREDBE ZA UPRAVLJANJE PODACIMA
U ovom su poglavlju navedeni najjednostavniji oblici osnovnih SQL naredbi.
6.6.1. SELECT naredba
Postavljanje SQL upita (query) nad bazom podataka (pregled podataka).
Primjer:
SELECT nazMjesto
FROM mjesto
WHERE pbr = 75000 OR pbr = 71000
nazMjesto je naziv atributa ija se vrijednost eli vidjeti u izlaznoj listi. mjesto je naziv relacije ije
se n-torkepregledavaju. pbr = 75000 OR pbr = 71000 je predikat kojim se odreuje koje su n-torke
kvalificirane za izlaznulistu - rezultat. Slobodno se upotrebljavaju konstante, okrugle zagrade,
funkcije i operatori. Konverzije tipova seobavljaju automatski u svim situacijama u kojima je to
mogue.
6.6.2. INSERT naredba
Unos n-torke (zapis, redak, row) u relaciju.
INSERT INTO mjesto

VALUES (75000, 'Tuzla')
6.6.3. UPDATE naredba
Auriranje n-torke (n-torki) u relaciji.
UPDATE mjesto
SET nazMjesto = 'TUZLA'
WHERE pbr = 75000
18
6.6.4. DELETE naredba
Brisanje n-torke (n-torki) iz relacije.
DELETE FROM mjesto

WHERE pbr = 71000
6.7.IVOTNI CIKLUS BAZE PODATAKA
Uvoenje baze podataka u neko preduzee ili ustanovu predstavlja sloeni zadatak koji zahtijeva
timski rad strunjaka raznih prola. To je projekt koji se moe podijeliti u pet faza: analiza potreba,
modeliranje podataka, implementacija, testiranje i odravanje.
6.7.1. ANALIZA POTREBA
Prouavaju se tokovi informacija u preduzeu. Uoavaju se podaci koje treba pohranjivati i veze
medu njima. U velikom preduzeima, gdje postoje razne grupe korisnika, pojavit e se razni
pogledi na podatke. Te poglede treba uskladiti tako da se eliminie redundancija i
nekonzistentnost. Na primjer, treba u raznim pogledima prepoznati sinonime i homonime, te
uskladiti terminologiju. Analiza potreba takoer treba obuhvatiti analizu transakcija (operacija) koje
e se obavljati nad bazom podataka, budui da to moe isto imati utjecaja na sadraj i konani oblik
baze. Vano je procijeniti frekvenciju i opseg pojedinih transakcija, te zahtjeve na performanse.
Rezultat analize je dokument (pisan neformalno u prirodnom jeziku) koji se zove specikacija
potreba.
19
Tabela 2: Poznati softverski paketi za rad s bazama podataka
6.7.2. MODELIRANJE PODATAKA
Razliiti pogledi na podatke, otkriveni u fazi analize, sintetiziraju se u jednu cjelinu - globalnu
shemu. Precizno se utvruju tipovi podataka. Shema se dalje dotjeruje (normalizira) tako da
zadovolji neke zahtjeve kvalitete. Takoer, shema se prilagoava ogranienjima koje postavlja
zadani model podataka, te se dodatno modicira da bi bolje mogla udovoljiti zahtjevima na
performanse. Na kraju se iz sheme izvode pogledi (pod-sheme) za pojedine aplikacije (grupe
korisnika).
6.7.3. IMPLEMENTACIJA
Na osnovu sheme i pod-shema, te uz pomo dostupnog DBMS-a, ziki se realizira baza podataka
na raunaru. U DBMS-u obino postoje parametri kojima se moe utjecati na ziku organizaciju
baze. Parametri se podeavaju tako da se osigura ekasan rad najvanijih transakcija. Razvija se
20
skup programa koji realiziraju pojedine transakcije te pokrivaju potrebe raznih aplikacija. Baza se
inicijalno puni podacima.
6.7.4. TESTIRANJE
Korisnici pokusno rade s bazom i provjeravaju da li ona zadovoljava svim zahtjevima. Nastoje se
otkriti greke koje su se mogle potkrasti u svakoj od faza razvoja: dakle u analizi potreba,
modeliranju podataka, implementaciji. Greke u ranijim fazama imaju tee posljedice. Na primjer,
greka u analizi potreba uzrokuje da transakcije moda korektno rade, no ne ono to korisnicima
treba veneto drugo. Dobro bi bilo kad bi takve propuste otkrili prije implementacije. Zato se u
novije vrijeme, prije prave implementacije, razvijaju i priblini prototipovi baze podataka, te se oni
pokazuju korisnicima. Jeftinu izradu prototipova omoguuju jezici 4. generacije i objektno-
orijentirani jezici.
6.7.5. ODRAVANJE
Odvija se u vrijeme kad je baza veula u redovnu upotrebu. Sastoji se od sljedeeg: popravak
greaka koje nisu bile otkrivene u fazi testiranja; uvoenje promjena zbog novih zahtjeva korisnika;
podeavanje parametara u DBMS u svrhu poboljavanja performansi. Odravanje zahtijeva da se
stalno prati rad s bazom, i to tako da to praenje ne ometa korisnike. Administratoru baze podataka
trebaju stajati na raspolaganju odgovarajui alati (utility programi).
7. AUTOMATIZIRANI SKLADINI SISTEMI (AS/RS)
Openito, pojam AS/RS obuhvaa razne izvedbe (metode) raunarom upravljanog automatiziranog
odlaganja i izuzimanja iz skladinih lokacija.
Horizontalni karuseli
Vertikalni karuseli
VLMS
Crane in - aisle S/RS
Unit - load AS/RS

Mini - load AS/RS
Micro - load AS/RS
Person on - borad AS/RS
AS/RS (u uem smislu, 1990 - ih)

AS/RS je sistem regala, svaki red ima svoju jedinicu za odlaganje/izuzimanje koja se kree
vertikalno i horizontalno uzdu regala odlaui i izuzimajui terete.
Tri primarne funkcije su: skladitenje, ulaz/izlaz, komisioniranje.
21
7.1.AS/RS Prednosti i nedostaci
Prednosti
Poveana iskoristivost skladinog prostora

Poveana kontrola zaliha i praenje zaliha
Smanjenje trokova ljudskog rada
Poveanje sigurnosti na radu
Poveana zatita materijala
Tonost operacija
Nedostaci
Visoki investicijski trokovi

Poveani zahtjevi odravanja
Poveani zahtjevi za tolerancije
Nefleksibilnos.
7.2.UNIT-LOAD AS/RS
Automatizirano visokoregalno skladite

Tip sistema automatiziranog odlaganja i izuzimanja za tee/vee terete (250 do 500 kg i
vie) smjetene na paletama ili u plastinim, drvenim ili metalnim sanducima paletnih
dimenzija. Nekim velikim teretima moe se takoer rukovati i bez sredstava za oblikovanje
jedininog tereta, npr. Kolutovi limova, papira, kablova
o Visine: 10 50 m
o Duljine prolaza: i do 290 m
Slika 5: Primjer UNIT-LOAD AS/RS
22
Osnovne komponente:
dizalica (S/R machine, S/R crane)

regali
pretovarna mjesta ili ulazno/izlazna mjesta (I/O, PD station)
protupoarni sistem
ostalo
Slika6: UNIT-LOAD AS/RS normalna (klasina) konfiguracija
23
Slika 7: Presjek UNIT-LOAD AS/RS
Slika 8: Fiksne pretovarne stanice Slika 9:Pretovarne stanice s konvejerima
7.2.1. UNIT-LOAD AS/RS varijacije
Slika 10: Single Wide Aisle/Double Deep Rack Slika 11: Double Wide Aisle/Double Deep Rack
24
Slika 12: Deep Lane with Flow Rack (gravitacijski ili s pogonom) Slika 13: Deep Lane with Shuttle Car (Satellite)
Slika 14: Multi-shuttle S/R dizalice Slika 15: Transfer vozilo za prebacivanje
dizalice izmeu prolaza
7.3.MINI-LOAD AS/RS /MICRO-LOAD AS/RS
Mini-load AS/RS: Tip sistema automatiziranog odlaganja i izuzimanja za terete koji su obino u
malim spremnicima (kutijama), s ukupnom teinom izmeu 50 i 250 kg (rijetko do 500 kg).
Micro-load AS/RS: Tip sistema automatiziranog odlaganja i izuzimanja za male proizvode u vrlo
malim spremnicima, (kutijama ili ladicama) s ukupnom teinom manjom od 50 kg.
Visine 3-15 m
Duljine 12-60 m
Brzine S/R dizalice
hor. 2,5 m/s
vert. 0,6 m/s
Slika 16: mini-load as/rs /micro-load as/rs
Osim klasine (opisane) izvedbe mogue su varijante:
1. tzv. izvedba konjske potkove ulazni i izlazni buffer na kraju svakog prolaza u obliku
potkove
2. Izvedba s konvejerima u zatvorenoj petlji spremnici iz svih prolaza dolaze do udaljenog
mjesta za komisioniranje
3. Izvedba s dva ili vie prolaza po komisioneru
25
7.4.PERSON-ON-BOARD AS/RS
Sistemi komisioniranja po principu ovjek robi (Polu)automatizirani sistem odlaganja i

izuzimanja, s ovjekom na dizalici za runo uskladitenje i izuzimanje unutar prolaza izmeu
visokih polinih i paletnih regala.
Slika 17: Person-on-board AS/RS
Slika 18: Person-on-board AS/RS
26
7.5.HORIZONTALNI KARUSELI
Horizontalni karusel (optoni/okretni regal) sastoji se od fiksnog broja skladinih kolona

(odjeljaka), mehaniki povezanih pogonskim mehanizmom u zatvorenoj petlji. Svaka kolona
dodatno je podijeljena na fiksni broj skladinih lokacija (polica). Odlaganje i izuzimanje je runo ili
automatsko. Okretanje karusela je u veini sluajeva automatizirano.
Slika 19: Horizontalni karuseli
7.5.1. HORIZONTALNI KARUSELI prednosti koritenja
Utede vremena
Utede vremena ine prvu glavnu skupinu benefita horizontalnih karusela. Pogonski sistem
rotira karusel lijevo ili desno da bi operateru doveo traeni spremnik za izuzimanje.To to su
artikli dovedeni operateru eliminira potrebu za hodanjem na koje je zaposlenik troio dvije
treine svog radnog vremena.
Uklanjanje potrebe za hodanjem znailo je veu produktivnost i potencijalno smanjenje sati
rada. Operateri tako mogu obavljati i druge dunosti, kao to su papirologija, vaganje i
brojenje dok karusel dovodi traene artikle.
S obzirom da jedan operater moe raditi s vie karusela u isto vrijeme, mogue je i dodatno
poveanje produktivnosti daljnjom eliminacijom gubitaka vremena.
Uteda prostora
injenica da karusel ima pristup na jednom kraju, a ne uzdu cijele strane regala kao kod
polinih regala, ini slijedeu skupinu prednosti.
Nekoliko karusela moe biti poslagano jedan uz drugi, ime se uklanjaju prolazi i tedi na
podnom prostoru. Visoki karuseli 3 ili 3,5 metra mogu biti koriteni s podiznim
stolovima ili vertikalnom automatskim (S/R) dizalicom.
Dodatno, mogue je horizontalni karusel postaviti jedan na drugi, te koristiti podest za
operatera/automatsku dizalicu, ije se dobija jo vea iskoristivost prostora.
Prednosti raunarskog upravljanja
Poveana produktivnost operatera, utede prostora i manje zastoja bitne su prednosti, ali kod
visokoprotonih aplikacija javlja se problem zaustavljanja karusela radi izuzimanja. ak ni
kontrolni ureaji koji su u stanju pozivati vie spremnika u nizu i odabrati najkrai put
lijevo ili desno nisu mogli utjecati na vrijeme potrebno operateru da potrai broj stavke,
27
njezinu lokaciju i unese te podatke preko tipkovnice. Prvi softver rijeio je ove elementarne
probleme. U raunaru se nalazi datoteka za slanje ulaznog podatka o broju artikla na adresu
traene lokacije. Raunar tada moe izdati upute karuselu direktno, a brojana tipkovnica
nije potrebna.
Danas se horizontalni karuseli tipino nalaze povezani u skupine od dva, tri ili etiri stroja
koje kontrolira upravljako raunar. Jedan operater radi sa jednom takvom skupinom. Ova
vrsta karusela ima veu primjenu u distribuciji nego proizvodnji. Horizontalni karuseli su
postali strojevi specijalizirani za izuzimanje, koji obino sadre dovoljnu koliinu stavki za
seriju izuzimanja te se onda popunjuju iz glavnog skladita.
Pogodnost izvedbe
Zbog sebi svojstvene mehanike jednostavnosti, horizontalni karuseli su izuzetno pouzdani,

trajni, tiho rade i zahtjevaju minimalno odravanje.
Ergonomija i nadzor
Karuseli takoer smanjuju umaranje operatera uzrokovanu hodanjem unutar skladita u
klasinim izvedbama s polinim regalima.
Nadzornici imaju bolji pregled jer im zaposlenici vie ne moraju na due vrijeme izlaziti iz
vidokruga.
7.5.2. HORIZONTALNI KARUSELI Primjena
Samostalni karuseli
Ovakve osnovne primjene karusela vie naginju skladitenju nego komisioniranju. Horizontalni
karuseli esto su koriteni kao skladita velike gustoe u okruenjima sa niskim stropom gdje je
korisniku bitna uteda podnog prostora. To su primjerice skladita alata i zaliha te skladita za brzo
sklapanje dijelova u proizvodnim postrojenjima.
Openito, primjene samostojeih karusela su prilino jednostavne: jedna osoba upravlja jednim
karuselom na radnom prostoru.
Primjena u montai
Posebno je korisna primjena u postrojenjima za sklapanje, gdje se dijelovi ili polu-sklopovi mogu
staviti u karusel na kratko vrijeme izmeu daljnjih operacija sklapanja. Pri sklapanju proizvoda,
softver karusela sastavne dijelove poreda na takav nain da je rotacija karusela najkraa. Operater
se upuuje na izuzimanje svake komponente posebno.
Primjena u proizvodnji
U proizvodnji, karuseli su obino koriteni kao kratkotrajna, nadopunjavajua skladita manjih

dijelova, potronog alata, rezervnih dijelova i zaliha poluproizvoda. Stavke u odreenim koliinama
izlaze iz karusela prema zahtjevu. Zahtjevi su uglavnom neplanirani i nisu u seriji sa slinima.
Ovakvi samostojei karuseli obino se nalaze u raznovrsnim opskrbnim centrima, blizu proizvodnih
linija te radnih stanica. Horizontalni karuseli su u proizvodnji esto koriteni i za privremeno ili
prolazno skladitenje poluproizvoda i gotovih proizvoda.
28
Sistemi horizontalnih karusela
Primjene sistema horizontalnih karusela orjentirane su prvenstveno zaprimanju narudbi i

komisioniranju, ostvarujui visoki protok.
Najuobiajenija primjena sistema u distribuciji je izuzimanje prema narudbi, gdje je sklapanje
proizvoda, koje spada u izuzimanje po narudbi za unutarnju upotrebu, esta varijacije. Kod ovih
primjena karuseli se trebaju promatrati kao komponente u cjelokupnom sistemu, ponekad povezano
s drugim tehnologijama.
Osnovna jedinica sistema horizontalnih karusela je radna elija (pod). Radna elija je integrisani
radni centar od dva, tri ili etiri povezana karusela pod kontrolom jednog raunara, koji ostvaruje
vie razine protoka. Sav alat potreban operateru sadran je u radnoj eliji. To moe ukljuivati
mehanizme za izuzimanje, pisae etiketa, mjerae teine, itae bar koda i raunara.
Upotreba radnih centara karusela osigurava vrlo jednostavnu, ali bitnu prednost: dok operater uzima
stavku s jednog karusela, drugi rotira na poziciju. Ovako operater moe kontinuirano izuzimati, a
vrijeme ekanja je skraeno ili eliminirano. Softver logiki razvrstava zahtjeve za izuzimanjem i
identificira koja kolona sadrava koji proizvod. Takoer biljei i gdje se nalazi karusel u svakom
trenutku te odabire najkrau rutu za slijedee izuzimanje.
Slika 20: Sistemi horizontalnih karusela
7.6.VERTIKALNI KARUSELI
Vertikalni karusel sastoji se od fiksnog broja polica koje u zatvorenoj petljirotiraju u vertiklanoj
ravnini. Mogue je takoer automatsko odlaganje iizuzimanje, no rjee nego kod horizontalnih
karusela.
Slika 21: Vertikalni karuseli
29
7.6.1. VERTIKALNI KARUSELI prednosti koritenja
Kao to je ranije reeno, vertikalni karuseli su u poetku uvoeni radi smanjenja skladinog
prostora potrebnog za skladitenje robe u statinim klasinim polinim sistemima. ak i sa
ogranienom raspoloivom visinom stropa vertikalni karuseli mogu iskoristiti inae neupotrebljiv
zrani prostor.
U tvornikom okruenju obino je slobodna visina stropa znaajna pa je mogue pohranjivanje

velike koliine robe na maloj povrini. Pritiskom na prekida, skladitene stavke pomiu se na za to
predvieno mjesto koje je u visini operaterova struka. Ne taj nain eliminiraju se nepotrebni pokreti
i naginjanje operatera pri dohvaanju.
Stavke se dovode direktno do operatera to rezultira znatnim skraenjem vremenatraenja koje mu

je ranije bilo potrebno. Velik broj investicija u sisteme vertikalnihkarusela opravdan je ve samim
smanjenjem vremena izuzimanja.
Svaki vertikalni karusel moe biti opskrbljivan kao potpuno zatvoren, esterostraniormar koji je ist
i omoguava izuzetnu sigurnost za vrijedan sadraj. Sigurnost semoe poveati mehanikim i
elektronikim metodama u sluaju da se eli ograniitipristup odreenim spremnicima karusela.
Kako su sofisticirani kontrolni ureaji i softver postali standardne opcije koddobavljaa,
mogunosti upravljanja sadrajem su dodatni benefit ovih sistema.
7.6.2. VERTIKALNI KARUSELI Primjena
Samostalni karuseli
U poetku, vertikalni karuseli dizajnirani su za pohranjivanje laganih stvari kao to su elektronike

komponente, dijelovi i alat u odjelima za odravanje te dokumenti potrebni za proizvodni proces. I
danas imaju slinu ulogu u proizvodnim i montanim odjelima.
Ima takoer i jedinstvenih primjena vertikalnih karusela. Na primjer, neki karuseli se nalaze u
okruenjima najvie razine istoe dok su drugi u najprljavijim ljevaonicama. Koriste se za uvanje
zamrznutih uzoraka ljudskih stanica, a ponekad ak i kao mrtvanica. U vertikalnim karuselima
pohranjuje se i nakit i vrijedne kovine. U SAD-u svaki originalni nagraeni patent spremljen je u
vertikalnom karuselu.
Sistemi horizontalnih karusela
Ve ranije opisane prednosti vertikalnih karusela ukljuuju oslobaanje podnog prostora, poveanu
produktivnost, poboljanu ergonomiju, poveanu sigurnost i kontrolu sadraja. Ako uz sve to
uzmemo u obzir i automatizirano odlaganje i izuzimanje, karuseli mogu biti integrisani u
proizvodni proces kao dio opreme, posluivaki sistem proizvodne linije ili visokoprotoni sistem
za izuzimanje. Kombinacija hardvera (vertikalni karusel) te snanog softvera i upravljanja stvara
sistem koji moe znaajno promijeniti korisnikov pristup kontroli sadraja, procesuiranju narudbi,
izuzimanju i odlaganju.
U sreditu ovakvog sistema nalazi se softverski upravljaki paket. Tek u 1990-ima razvoj softvera
je omoguio vertikalnim karuselima znaajnu primjenu na proizvodnim linijama te sistemima za
izuzimanje po narudbi. U sistemima za izuzimanje po narudbi, vie vertikalnih karusela je
povezano zajedno sa softverom za procesuiranje narudbi, LED diodama za bru identifikaciju
lokacija u karuselu i lokacija za odlaganje stavki, itaima bar koda, automatiziranim konvejerima i
30
mjeraima teine. Jedno PC raunar dovoljno je za upravljanje radnom stanicom karusela ili
sistemom vertikalnih karusela sa vie lokacija za izuzimanje.
7.7.VERTIKALNI PODIZNI MODULI
Vertikalni podizni moduli (Vertical Lift Module) su skladini sistemi koji se sastoje od dvije
paralelene kolone s fiksnim policama, u kojima su uskladiteni spremnici (kutije ili
ladice).Odlaganje i izuzimanje spremnika obavlja automatski ureaj (shuttle/extractor), koji se
elevatorom kree vertikalno izmeu kolona s policama.
Slika 22: Vertikalni pozidni moduli
7.7.1. VERTIKALNI PODIZNI MODULI osnovni dijelovi
VLM se sastoji od tri osnovna, paralelna stupca. Prednji i stranji stupac koriste se za skladitenje te
su opremljeni draima koji funkcioniraju kao police za spremnike. Sredinjim stupcem kree se
elevator sa napravom za odlaganje i izuzimanje spremnika (inserter/ekstraktor).
Slika 23: Osnovni dijelovi
31
7.7.2. VERTIKALNI PODIZNI MODULI prednosti koritenja
Utede skladine povrine
Veina hala konstruirana je s visokim stropom. VLM je brz i jednostavan nain da se iskoristi inae
neupotrebljiv prostor u visini, uslijed ega se smanjuje koliina podnog prostora za
skladitenje.Takoer, VLM-ova sposobnost pohranjivanja spremnika s robom uz samo 25 mm
razmaka meu spremnicima omoguava znatno veu gustou nego klasini poliniregali.
Slika 24: Utede skladine povrine
Postrojenja koja nemaju posebno visok strop mogu iskoristiti sposobnost VLM-a da povezuje
katove. Nije neobino imati VLM koji se od prvog kata uzdie 18 metara povezujui velik broj, ako
ne i sve katove.
Poveanje produktivnosti
Poveana produktivnost postojeeg osoblja ili smanjenje broja radnika potrebnih za odlaganje i
izuzimanje te njihova preorjentacija na druge poslove su tipini rezultati uvoenja VLM-a. Ovakva
poveana produktivnost zajedno sa niim stupnjem potrebe ljudskog rada uzrokovana je:
Kraim protonim vremenima jer se uvijek izuzima tona stavka.

Hodanje i traenje po policama su eliminirani.
Rad operatera je fiziki laki jer nema hodanja, saginjanja ni penjanja to mu omoguava
obavljanje posla s manje umora i stresa.
Voditelji odjela lake nadziru operatere i radne stanice jer je bolja preglednost.
Komisioniranje grupa narudbi (batch) s pred-sortiranom listom i znaajno poveava
efikasnost izuzimanja.
Koritenje softvera za upravljanje i kontrolu osigurava dostupnost odreene vrste i koliine
robe u svako vrijeme.
Operateri provode vie vremena radei. Manja je mogunost ozljeda na radu jer je VLM
ergonomian i manje fiziki zahtjevan nego manualni sistemi.
Ergonominost
S obzirom da se materijali odlau/izuzimaju u visini struka, VLM osigurava manju mogunost

ozljeda zaposlenika pri radu. VLM eliminira potrebu opasnih radnji kao to je penjanje po
ljestvama. Veina kompanija pronalazi kratkorone i dugorone benefite u osiguranju boljih
ergonomskih uslova jer se minimiziraju ozljede na radu, jednostavniji je trening privremeno
zaposlenih, poboljan je moral i manji je protok zaposlenika.
32
Sigurnost
Svaki VLM je potpuno zatvoren sa svih est strana nudei izuzetnu sigurnost i isto skladitenje
robe. Sigurnost se moe poboljati mehanikim i elektronikim metodama, ukljuujii lozinke koji
ograniavaju pristup odreenim skladinim lokacijama ili VLM-u u potpunosti.
7.7.3. VERTIKALNI PODIZNI MODULI primjena
Samostalni ureaj
U poetku, VLM-i su dizajnirani za pohranjivanje laganih stvari kao to su elektronike

komponente, dijelovi i alat u odjelima za odravanje te dokumenti potrebni za proizvodni proces. I
danas imaju slinu ulogu u proizvodnim i montanim odjelima.
Primjene VLM-a su iroke i raznolike koliko i industrije u kojima se koriste. Prikladni su za rad u
hladnjaama, hlaenim, vruim i ostalim neugodnim okolinim uslovima.
Sistemi vertikalnih podiznih modula
VLM-i koji ne komuniciraju s vanjskim bazama podataka (samostojei) oduvijek su bili u primjeni.
Meutim, zahtjevi za boljom praenjem zaliha i kontrolom procesa stvorili su potrebu povezivanja
VLM-a s nadreenim
softverskim sistemom.
Sistemi kao ERP i WMS rijetko su dizajnirani za upravljanje VLM-ima i optimiziranje njihovih
performansi. Za to su potrebni posebni VLM softveri iji je uobiajen naziv middleware.
8. PARKING SISTEMI
Parkiranje je krupan problem saobraaja u gradu i mora se rjeavati u sklopu sveobuhvatnog

planiranja grada. Parkiranje se ne moe posmatrati odvojeno od dinamikog saobraaja, odnosno ne
mogu se sprovoditi pojedinane akcije, nego se mora sprovoditi jedinstvena koncepcija rjeavanja
problema saobraaja u gradu.
Parkiranje je proces koji se iz dana u dan mijenja, a istovremeno zahtjevi za parkiranjem su razliiti,
zavisno od optih promjena ivljenja u gradu, godinjeg doba, dana u nedjelji, od izgraenosti novih
objekata i sl. Neophodno je da postoji osnovni koncept regulisanja parkiranja u gradu koji e se
vremenom stalno dopunjavati, razvijati i usavravati. Postoje razne metode rjeavanja problema
parkiranja. Koja od njih e biti upotrebljena zavisi od konkretnih uslova sredine u kojoj se taj
problem rjeava.
8.1.Standardni parking sistemi - Glavni dijelovi sistema
1. Administracijska/naplatna jedinica: slui za konfiguraciju rada sistema i izdavanje i naplatu

ulaznica. Vrlo jednostavno prebacivanje izmeu naina rada izdavanja ulaznica i kontrolnog
centra (grafiki prikaz svih dijelova sistema, dojava svih greaka i alarmnih stanja)
2. Automatska jedinica za naplatu: izdavanje i naplata karata bez prisutnosti operatera,
mogunost plaanja sitnim novcem (kovanicama), papirnatim novanicama te kao opcija
plaanje kreditnim karticama (VISA, MASTERCARD, VISA ELECTRON)
33
3. Ulazne/izlazne rampe: mehanika kontrola pristupa, radi u kombinaciji s itaima koji su
smjeteni u ulaznim/izlaznim kolonama (automatima)
4. Ulazno/izlazni automati (kolone): dolaze opremljene s itaima za barkod, magnetske kao i
beskontaktne kartice (mogunost proirenja za plaanje putem pametnih kao i kreditnih
kartica)
8.2.Kratki opis funkcioniranja sistema
Po dolasku na ulaznu magnetsku petlju voza, pritiskom na dugme za izdavanje parkirne karte na
ulaznom terminalu, dobiva papirnatu barkod (magnetsku) parkirnu kartu i otvara mu se ulazna
rampa. Voza plaa parkiranje na centralnom naplatnom mjestu (runa naplata ili automatska
blagajna), gdje osoba koja naplauje parkiralite uzima barkod (magnetsku) kartu i oitava iznos za
naplatu. Nakon plaanja, potvrdom na blagajni parkirna se karta prekodiraza izlaz. Voza na izlazu
s parkiralita stavlja parkirnu kartu u izlazni automat, koji otvara izlaznu rampu. Svi podaci o
prodaji i postupci na blagajni kao i promjene u sistemu pohranjuju se u memoriju centralne jedinice,
te se time izbjegava mogunost malverzacije naplate.
Pretplatnici dobivaju plastinu magnetsku ili beskontaktnu karticu, koja se stavlja (prislanja) u
ulazni terminal prilikomulaska, te se time otvara ulazna rampa. Ulazni automat prekodira karticu za
izlaz, te se ta kartica moe iskljuivo tada koristiti za izlaz s parkiralita, stavljanjem kartice u
izlazni automat. Dakle da bi se ponovno ulo u garau potrebno je karticu prijaviti na izlaznom
terminalu. Na taj nain sprijeava se zlouporaba pretplatnike kartice, odnosno koritenje iste
kartice za vie vozila.U sluaju da neki pretplatnik izgubi karticu ili ne plati pretplatu,njegova
kartica se stavlja na crnu listu i sprjeava se njenodaljnje koritenje.
Na centralnom upravljakom mjestu, koje je dislocirano od ulaza i izlaza, nalazi se upravljaka

jedinica s terminalom. Upravljaka jedinica nadzire rad itavog sistema, te omoguava prikupljanje
svih podataka o radu sistema i prodaji.
U sluaju zastoja ili za davanje uputa koristi se interkom koji osigurava komunikaciju izmeu
ulaznog i izlaznog terminala, automatske blagajne i operatera u kuici. Za ostvarenje komunikacije
potrebno je pritisnuti dugme interkom sistema. Na ulazu je predvien dinamiki znak koji prikazuje
stanje popunjenosti na pojedinim nivoima. Broj vozila na pojedinom nivou dobiven je iz sistema
nadzora parkirnih mjesta. Naime iznad svakog mjesta instalirani su ultrazvuni senzori. Pouzdanost
takvog sistema vea je od 95%. Kao jeftinija alternativa brojanja vozila mogu se koristiti induktivne
petlje na pojedinom nivou. Ta metoda ima i manju pouzdanost u odnosu na ultrazvune senzore. U
sluaju popunjenosti parkiralita, postavlja se automatski oznaka zauzeto, te na parkiralite mogu
ui samo pretplatnici.
8.3.Ulazno/Izlazna kolona
Ulazno/izlazna kolona se koristi za izdavanje/prihvat papiratih barkod i/ili magnetskih kartica za

kratkotrajne korisnike te za kontrolu kartica za pretplatnike (vremenski ograniene ili vrijednosne
bezkontaktne kartice), beskontaktne kartice.
34
Oprema:
mikroprocesor s memorijskim i komunikacijskim modulom

uredaj za itanje i/ili izdavanje barkod ili magnetskih kartica
ita beskontaktnih kartica sa antenom
spremnik za izdavanje papirnatih barkod kartica (5000 kom.)
backup baterija, sat realnog vremena
mrena komunikacija putem Etherneta (LAN)
LCD zaslon u boji s pozadinskim osvjetlj.
sve poruke na LCD zaslonu na lokalnom jeziku
interkom za dvosmjernu komunikaciju, sa dugmetom za poziv
termostatski regulisan grija i ventilator
integrisani dvostruki detektor induktivne petlje
Opcije:
obrada kreditnih kartica (VISA, MASTERCARD)

ita srednjeg dometa, prepoznavanje reg. tablica
8.4.Rampa
Mikroprocesorski upravljana rampa s mogunost lokalnogupravljanja.
serijsko suelje za komunikaciju izmedu kolone i rampe

spremanje podataka o podizanju rampe
duina kraka 2,8 m; 3,6 m (zglobni krak do 2,1m)
krak pleksiglasa, donja strana obloena gumom
vrijeme dizanja i sputanja manje od 1,5 sekunda
svi pokreti bez trzaja
reagira u sluaju poveanog otpora te dojavljuje oteenje
230V/50Hz ; 250W ;
Slika 25: Ulazno/Izlazna kolona Slika 26: Rampa
35
8.5.CENTRALNA UPRAVLJAKA JEDINICA - RUNA NAPLATA
Upravljaki industrijski raunar za upravljanje i nadzor parkirnog sistema te ujedno moe sluiti i
za runu naplatu zajedno s jedinicom za kodiranje.
Oprema:
Multi-user / Multi-tasking / Real time operating

IDE / SCSI hard disk
dva serijska mrena suelja: modem / debugging
ethernet suelje (LAN)
sistem omoguava upravljanje s veim brojem terminala na mrei, te povezivanje vie
parkirnih sistema u jedan master/ slave)
PC terminal: Tastatura, mi, 19 TFT monitor
Windows operativni sistem i SQL baza
LCD zaslon za korisnike
ureaj za kodiranje i izdavanje rauna
Slika 27: Centralna upravljaka jedinica - Runa naplata
8.6. AUTOMATSKA BLAGAJNA
Automatska blagajna za naplatu parkiranja putem svih vrsta

plaanja (kovanice, novanice, kreditne kartice).
ita / barkod / beskontaktnih kartica

termiki tampa rauna
ita kovanica (do 16) s elektronikim zatvaraem
onboard raunar (samostalan rad bez servera)
mrena komunikacija putem Etherneta (LAN)
LCD zaslon u boji
interfon za dvosmjernu komunikaciju
termostatski redulisan grija Slika 28: Automatska blagajna
36
8.7.POVEZANOST DIJELOVA SISTEMA
Svi dijelovi sistema povezani su meusobno lokalnom raunarskom mreom (TCP/IP protokol),
odnosno pojedine komponente sistema koriste ethernet (LAN) komunikaciju (raunar jedinica za
kodiranje, itai i barijere). Takoer je omogueno i umreavanje parkiralinih prostora (operater
posjeduje vie garaa koje su meusobno dislocirane) putem ostalih komunikacijskih protokola i
medija: WAN, VPN, GSM, ADSL mree i ostalo.
8.8.VEZA PREMA OSTALIM SISTEMIMA
Parking sistem otvoren je i prema sistemima ostalih proizvoaa koji imaju rjeenja iz podruja
parking sistema, administracije mjesta, kontrole prolaska:
Rezervacija parkiralinih mjesta

Beskontaktna kontrola itai veeg dometa (4 8 m)
Sistemi za prepoznavanje i kontrolu tablica
Sistemi navoenja
Administriranje i nadzor pojedinanog parkirnog mjesta (single-space administration)
itai drugih proizvoaa za kontrolu pristupa i radnog vremena
Takoer je mogue financijske i ostale kljune podatke transformisati i povezati sa sistemima

unutar firme koji slue za financijsko poslovanje.
8.9.SISTEM NADZORA PARKIRNOG MJESTA
Odabirom razine -n- grafiki se prikazuje razina -n- i svi pripadajui elementi.
Najvaniji elementi su svakako senzori zauzetosti pojedinog mjesta. U sluaju da je odreeno
parkirno mjesto slobodno, senzor je prikazan zelenom kojom, u protivnom senzor mijenja boju u
crvenu.
Drugu grupu objekata predstavljaju semafori. Na razini -n- je rije o pet semafora. Svaki od
semafora se sastoji od dva vana dijela, odnosno operateru prua dvije informacije. Prva
informacija je znak koji semafor trenutno prikazuje, dok je druga prsten koji okruuje sam znak.
Spomenuti prsten oznaava da li je trenutno ukljuena automatska navigacija garanog sistema ili je
upravljanje semaforima preputeno operateru. U sluaju da je prsten zelene boje kao to je
prikazano na slici 29, ukljuena je automatska navigacija i operateru nije doputena runa promjena
pojedinog semafora.
Treu grupu objekata predstavljaju ADAM komunikacijski ureaji oznaeni pravougaonicima plave
boje (A01-A11). U sluaju greke na pojedinom ureaju, ta e greka biti indicirana titrajuom
utom (predalarm) ili crvenom (alarm) bojom. Tipkama s lijeve strane mogue je iskljuiti prikaz
semafora i/ili ADAM ureaja ukoliko te informacije korisniku nisu vane. Zelena boja tipki
oznaava ukljuen prikaz dok crna boja oznaava iskljuen prikaz. Isto se odnosi i na automatsku
navigaciju.
37
Slika 29: Nadzor parking mjesta
9. DAVANJE PRIORITETA JAVNOM GRADSKOM PRIJEVOZU
Davanje prioriteta vozilima javnog gradskog prijevoza (JGP) na semaforiziranim raskrsnicama

jedna je od temeljnih odrednica razvoja saobraajnih sistema u gradovima, zahvaljujui viestrukim
dobicima i vrlo kratkom vremenu povrata investicije (1-3 godine).
Slika 30: Davanje prioriteta JGP-u
Peek sistem za davanje prioriteta vozilima JGP je u potpunosti kompatibilan s Peek-ovim

semaforskim sistemom te je ugradnja sistema za davanje prioriteta mogua na svim
semaforiziranim raskrsnicama na kojima se nalaze semaforski ureaji EC-1.
Identifikacija prioritetnih vozila mogua je putem VECOM transpondera, klasinih detektora,
GSM-a, radio veze i sl.
ADA-PRIOS algoritam implementiran u EC-1 semaforskom ureaju na osnovu zadanih kriterija
daje prioritet vozilima JGP-a. U sluaju vie vozila iz razliitih privoza primjenjuju se zadane
razine prioriteta.
38
Slika 31: Semofori za autobuse
Iskustva Peek saobraaja su pokazala da prioritet vozilima JGP rezultira smanjenjem vremena
putovanja vozila JGP-a, smanjenjem kanjenja i odstupanja od voznog reda, poveanom sigurnou
saobraaja, smanjenjem operativnih trokova i trokova odravanja voznog parka JGP-a te
poveanim zadovoljstvom putnika i vozaa. Usljed podizanja kvalitete usluge relano je oekivati
porast broja korisnika JGP-a kao i pozitivan utjecaj na sliku kompanije i grada.
10. PRIMJENA GIS i GPS TEHNOLOGIJE U KONTROLI JAVNOG GRADSKOG

PRIJEVOZA
Sve kompanije koje posjeduju i u svom radu koriste flotu vozila imaju potrebu za sistemom koji e
im omoguiti lociranje vozila u svakom trenutku kao i praenje i nadgledanje njihovog kretanja.
Osnovni cilj ovih sistema je poveanje efikasnosti korienja vozila i smanjenje trokova njihove
eksploatacije. Slini sistemi za praenje vozila postaju i standardni dodatak alarmnim i sistemima
za zatitu od krae vozila vee vrijednosti ili znaaja. Smanjenje dimenzija i cijene GPS prijemnika
visoke preciznosti je znatno doprinelo rairenosti sistema za praenje vozila. Iako su po namjeni i
funkcijama koje nude ovi sistemi raznoliki, osnovna funkcionalnost im je zajednika i nazivaju se
Automatic Vehicle Location (AVL) sistemi. Izlaz iz AVL sistema je lokacija vozila, vrijeme kada je
lokacija izmjerena i trenutna brzina vozila. Nadgradnja nad ovim podacima zavisi od namjene
sistema, ali najee ukljuuje odgovarajue GIS funkcionalnosti. Korisnicima je uvek potreban
pregled trenutne lokacije svih vozila u vidu posebnog sloja koji je prikazan iznad nekog vida
rasterske ili vektorske georeferencirane mape. Dalje, najee je potrebna i mogunost snimanja
kretanja vozila u odreenom vremenskom intervalu i kasnija reprodukcija istorije kretanja.
Postprocesiranje i analiza podataka o lokacijama i kretanju vozila omoguava analizu saobraaja,
detektovanje ruta optereenih saobraajem i saobraajne guve i zastoje, kao i upravljanje
saobraajem. Sistem SkyBUS je AVL sistem podran tehnologijama geografskih informacionih
sistema (GIS) i sistema za globalno pozicioniranje (GPS) i namjenjen je praenju vozila u javnom
saobraaju i upravljanju javnim transportom.
10.1. SISTEMI ZA LOCIRANJE VOZILA (AVL)
Sistemi za lociranje vozila (AVL) zasnivaju se na odreivanju geografske lokacije vozila i prenosa
podataka o lokaciji do take gdje se podaci koriste i obrauju. U dananje vrijeme uobiajeno je da
se lokacija odreuje korienjem sistema za globalno pozicioniranje (GPS). U okruenjima gdje
GPS nije dostupan (zatvoreni prostori, prirodni ili urbani kanjoni, itd.) koriste se ostale tehnologije
za odreivanje lokacije, poput sekvencijalne navigacije (dead reckoning), inercione navigacija ili
RFID itaa, a ponekad i kombinacija ovih metoda sa ili bez GPS-a. GPS se zasniva na svemirskom
segmentu koji ine 24 satelita, koji se nalaze u MEO orbiti na visini od 20200 km, rasporeenihu 6
orbitalnihravni, i zemaljskom segmentu koji ine 5 kontrolnih stanica. Odreivanje lokacije se
39
zasniva na triangulaciji izmerenih rastojanja od GSP satelita do GPS prijemnika u vozilima (slika
32).
Slika 32. GPS komponente sistema za lociranje i praenje pokretnih objekata
Na osnovu veoma preciznih atomskih satova u satelitima, uz podatke o lokaciji (geografska irina,
duina i nadmorska visina) i brzini dobija se i tano vrijeme mjerenja tih podataka. Prenos podataka
do centra za praenje i upravljanje gdje se podaci obrauju i koriste se obavlja putem satelitske,
zemaljskog radija ili celularne komunikacije izmeu vozila do radio prijemnika, satelita ili najblie
bazne stanice mobilne telefonije. Usljed niske cijene i sveprisutne rairenosti mrea celularne
telefonije u ovim sistemima se za civilne potrebe koristi uglavnom GSM beina mrea uz
korienje GPRS-a za paketni prenos podataka. AVL sistem predstavlja mono sredstvo za
upravljanje flotom vozila, bilo servisnih vozila, vozila za intervencije u vanrednim situacijama,
borbenim vozilima, kao i vozilima javnog saobraaja (autobusa, vozova, feribotova, itd.). Na
primjer, ukoliko je neophodno da ambulantna vozila stignu na mesto nesree u odreenom
vremenskom periodu, korienjem AVL sistema omogueno je dispeerskom centru da odredi
lokacije ambulantnih vozila i odredi vozila koja imaju mogunosti da stignu na vrijeme na mjesto
poziva.
10.2. SKYBUS SYSTEM ZA PRAENJE VOZILA U JAVNOM PRIJEVOZU
AVL sistemi zbog svega navedenog u prethodnom poglavlju imaju znaajnu primjenu u slubama
koje se bave gradskim prijevozom. Korienje AVL sistema za praenje vozila u javnom prijevozu i
upravljanje javnim prijevozu putnika posljednjih godina dobija sve vie na aktuelnosti. Znaajne
evropske metropole trenutno uvode AVL sisteme za upravljanje gradskim i prigradskim prijevozu
ili su takvi projekti u planu u bliskoj budunosti. Prvenstveni cilj AVL sistema u ovim slubama je
kontrola rada prijevoznika u smislu ispunjenja mjesenih obaveza za preuzete linije po pitanju broja
vozila, preene kilometrae, potovanja reda vonje i slino. Sve su to kriterijumi koji uestvuju u
analizi i ocjeni efikasnosti operatera koji uestvuju u gradskom prijevozu.
SkyBUS predstavlja inteligentni sistem za automatsko praenje autobusa koji uestvuju u gradskom
i prigradskom saobraaju. Sistem je baziran na GPS sistemu za pozicioniranje i GPRS sistemu za
paketski beini prenos podataka kroz GSM mreu mobilne telefonije. Sistem je takoe zasnovan i
na tehnologiji geografskih informacionih sistema koja je koriena za prikaz prikupljenih podataka
40
na elektronskoj mapi. Lokacija autobusa se odreuje pomou GPS prijemnika instaliranog u vozilu
koji daje podatke o visini, udaljenosti, brzini i smjeru kretanja, to omoguava praenje i
izvjetavanje u realnom vremenu. Podaci o autobusu se alju ka GPS/GPRS centru preko GSM
mree (koristei GPRS servis) i smjetaju u bazu podataka. Koristei SkyBUS klijentsku aplikaciju,
korisnici u centru ili van njega mogu nadgledati vozila i dobijati i analizirati odreene izvjetaje.
SkyBUS softver sa intuitivnim korisnikim funkcijama ini upravljanje gradskim i prigradskim

prijevozom jednostavnim. On obezbjeuje podatke o poziciji vozila, brzini, preenim kilometrima,
potovanju definisane linije, voznog reda i brzine, kao i podatke o istoriji preenog puta uz
istovremeni prikaz na mapi i u obliku definisanih izvjetaja. Ovakvo rjeenje pomae
prijevoznicima (operaterima) da smanje prekovremeni rad, kao i broj potrebnih vozila i vozaa za
optimalno organizovanje gradskog i prigradskog saobraaja na dodjeljenim linijama. Sem toga,
njegovom primjenom unapreuje se efikasnost prijevoza zahvaljujui brzom reagovanju u
neoekivanim situacijama kao to su saobraajne nezgode, zastoj saobraaja ili kvar vozila. Takoe,
prijevoznici mogu optimizovati red vonje i marrute zahvaljujui analizi podataka o kretanju
vozila, prispjelim izvetajima i istoriji dogaaja.
Takoe, SkyBUS sistem obezbjeuje i sistem automatskog alarmiranja i mogunost korienja

alarmnog tastera u sluaju opasnosti po vozaa, ime se unapreuje nivo bezbjednosti i za
zaposlene i za vozila. SkyBUS sistem prati rad vozaa i unapreuje njihovu odgovornost. Dispeeri
u centru mogu odmah da identifikuju skretanje sa definisane linije, prekoraenje brzine kao i
neovlaene aktivnosti i da preduzmu odgovarajue akcije i mjere.
Arhitektura SkyBUS AVL sistema je prikazana na slici 33. Kao to se sa slike moe vidjeti,
osnovni elementi SkyBUS sistema su:
GPS/GPRS treker ureaji koji se ugrauju u vozila i
GPS/GPRS centar.
GPS/GPRS Trekeri su ureaji koji se ugrauju u vozila i obezbjeuju precizno odreivanje

pozicije vozila i prenos podataka do centra. Ovi ureaji, na osnovu GPS signala koje stalno primaju
od GPS satelita, vrlo precizno odreuju poziciju autobusa u koji su ugraeni i putem mobilne mree
(koristei GPRS paketni prenos podataka) prenose podatke o poziciji (kao i ostale potrebne
podatke) do glavnog servera u Centru. On memorie primljene podatke u glavnoj i backup bazi
podataka i omoguava da ti podaci budu prikazani u realnom vremenu korisnicima sistema bilo
putem klijentske desktop GIS aplikacije ili putem posebne Web strane za prikaz pozicija vozila na
mapi. Korisnici mogu pristupati podacima bilo iz Centra ili sa bilo koje druge lokacije koja je
povezana na Internet.
41
Server Backup server
GPS
GPRS
WAP
SMS
GPRS
Internet
Kontrolni centar
GPRS
Info displeji na
stajalitima
Klijenti prevoznici
Slika 33. Komponente sistema za praenje javnog autobuskog saobraaja
Sistem SkyBUS podrava sve GPS/GPRS trekere koji podravaju NMEA standard, to je sluaj sa
veinom domaih i svetskih proizvoaa. Osnovne funkcionalnosti ovih ureaja su:
prenos podataka putem GPRS tehnologije,

trenutni prenos GPS podataka o stanju i poziciji vozila, na zahtjev,
periodino slanje GPS podataka preko GPRS servisa GSM mree,
omoguen reim mirovanja (sleep mod), i
jednostavno konfigurisanje parametara ureaja preko serijskog porta ili putem SMS poruka.
Primjer jednog GPS/GPRS trekera je dat na slici 34.
Slika 34. GPS/GPRS Treker
SkyBUS GPS/GPRS Centar je najvaniji dio sistema za praenje gradskih i prigradskih autobusa i
on se sastoji od hardverskih i softverskih komponenti koje omoguavaju praenje vozila u realnom
vremenu.
Osnovna hardverske komponente su (slika 35):
Raunar Glavni Server.
Raunar Backup Server.
Dva 21 TFT monitora visoke rezolucije.
Dva UPS ureaja za neprekidno napajanje.
Dva modema za pristup internetu.
Dodatna oprema po elji korisnika (video bim, tampa,...).
42
GPS/GPRS Centar
UPS
SD SD
tampa (opcija) Smart-UPS Smart-UPS
6 2 0 6 2 0
Video bim (opcija)
www.apcc.com www.apcc.com
21" Monitor 21" Monitor

LAN
Modem Backup server Glavni server Modem
Slika 35. GPS/GPRS Centar
Softverska konfiguracija SkyBUS GPS/GPRS centra obuhvata vie modula koju omoguavaju rad
cijelog sistema. Centralna komponenta sistema je SkyBUS Server, koji obezbjeuje upravljanje
komunikacijom izmeu modula, kontrolu pristupa i kontrolu rada ureaja. Softversku konfiguraciju
SkyBUS GPS/GPRS centra ine sljedei moduli:
SkyBUS Server,
SkyBUS Baza podataka,
SkyBUS Admin,
SkyBUS GIS Klijent,
SkyBUS Editor,
SkyBUS Web Klijent,
SkyBUS Web GIS Klijent i
SkyBUS ReportManager.
Funkcionalnosti i performanse pojedinih komponenti i sistema u cjelini su prikazane u sljedeem

poglavlju.
10.3. FUNKCIONALNOSTI SKYBUS SISTEMA
Srce SkyBUS sistema je SkyBUS Server koji predstavlja serversku aplikaciju, koja nema
standardni GIS interfejs, ve predstavlja medijatorsku komponentu izmeu svih modula sistema.
SkyBUS Server obezbjeuje sljedee funkcionalnosti:
- Komunikacija sa GPS ureajima. SkyBUS Server obezbjeuje komunikaciju sa
registrovanim ureajima koji su instalirani na vozilima. Podaci o registrovanim ureajima se
nalaze u SkyBUS bazi podataka. SkyBUS Server omoguava rad sa razliitim GPS
ureajima koji rade po NMEA standardu. Na ovaj nain je obezbjeena nezavisnost cijelog
sistema od tipa ureaja.
- Upravljanje rada sa bazom podataka. SkyBUS Server obezbjeuje skup interfejsa za
pristup podacima u SkyBUS Bazi podataka. Preko ovih interfejsa se vri upis podataka sa
GPS ureaja u bazu podataka i auriranje podataka sa kojima rade SkyBUS Klijenti. Na
ovaj nain je obezbjeena nezavisnost cijelog sistema od DBMSa koji se koristi za
upravljanje podacima.
- Komunikacija sa SkyBUS Klijentima. SkyBUS Server obezbjeuje komunikaciju sa
klijentima. On preuzima podatke sa klijenata (npr. o vektorizovnim autobuskim linijama iz
SkyBUS Editora) i prosljeuje podatke koje klijenti prikazuju (lokacije vozila, podaci o redu
vonje i sl.).
- Komunikacija sa SkyBUS ReportManager-om. SkyBUS Server obezbjeuje podatke iz
baze podataka modulu za generisanje izvjetaja i odgovarajue izvjetaje smjeta u bazu
podataka.
43
- Komunikacija sa SkyBUS Admin modulom. SkyBUS Admin moduo preko SkyBUS
Servera upisuje informacije u bazu podataka, i na osnovu njih vri kontrolu prava pristupa i
privilegija.
Za startovanje SkyBUS Server aplikacije neophodno je prijavljivanje na sistem. Upravljanje

korisnikim nalozima je dio SkyBUS Admin modula.
SkyBUS Baza podataka obezbjeuje smjetanje podataka o geo-objektima od interesa, kao i svim
podacima o vozilima i podacima neophodnim za praenje vozila i generisanje izvjetaja. Baza
podataka je osnova za rad SkyBUS sistema. Baza podataka je distribuirana i fiziki se nalazi na dva
odvojena servera. Ova baza podataka sadri: podatke o autobuskim linijama, odnosno o
geografskim objektima, tematske podatke (tip, naziv, osnovne karakteristike vozila, prijevoznik,
ureaj), podatke za grafiki prikaz i analizu (geo-koordinate, meusobne veze izmeu objekata,
odnosno linija i stajalita), redove vonje, adrese, i ostale podatke neophodne za generisanje
izvetaja i podatke za prikaz terena.
SkyBUS Baza podataka obezbjeuje smjetanje i uvanje navedenih podataka. Obrada podataka u
SkyBUS modulima predvia postojanje metodologija i alata za unos podataka, kako geografskih
tako i tematskih (moduo SkyBUS Editor, i moduo SkyBUS ReportManager), obradu postojeih
podataka, koja podrazumjeva jednostavna pretraivanja, upite i sloene funkcije GIS analiza
(moduo SkyBUS GIS Klijent, SkyBUS Editor) i generisanje izlaznih podataka/izvjetaja to
podrazumjeva funkcije tampanja, generisanja novih digitalnih mapa, izvjetaja i prikaz rezultata
analize (moduo SkyBUS ReportManager).
SkyBUS Admin moduo je zaduen za podeavanja sistema kao i za sigurnost i privatnost podataka.
Ovaj moduo obezbjeuje mehanizme za konfigurisanje cjelokupnog GIS sistema i konfigurisanje
rada sa bazom podataka (upravljanje konfiguracijom, backup podataka). SkyBUS Admin treba da
ouva sigurnost sistema, da bi se sprijeili eventualni maliciozni upadi i krae ili unitavanja
podataka. Skup funkcija koje obezbjeuje SkyAdmin ine: administracija korisnika, administriranje
GPS ureaja, administriranje podataka o vozilima, povezivanje ureaja i vozila, backup baze
podataka, prijavljivanje na sistem i sinhronizacija i razmjena podataka. SkyBUS Admin
obezbjeuje sigurnosne mehanizme, privilegije i prava korisnika na nivou aplikacija ili cijele GIS
platforme. Privilegije korisnika mogu biti definisane unutar GISa ili se mogu preuzimati privilegije
definisane na nivou operativnog sistema ili DBMS-a. Pri tome je obezbjeeno distribuirano
upravljanje nalozima i provjera korisnikih naloga konekcijom na centralnu bazu korisnika.
SkyBUS GIS Klijent obezbjeuje skup funkcija i alata za prikupljanje, uvanje, pretraivanje,
obradu i prikaz geografski (prostorno) lociranih podataka o vozilima/autobusima. Podaci o vozilima
se odnose na tematske (opisne) podatke koji se uvaju u bazi podataka za svako vozilo, i podatke o
lokaciji sa SkyGPS ureaja.
SkyBUS GIS Klijent se zasniva na hibridnoj GIS arhitekturi (rasterski + vektorski podaci) i
obezbjeuje rad sa digitalnim mapama u rasterskom i vektorskom obliku ili kombinaciji rastera i
vektora.
44
Slika 36. SkyBUS GIS Klijent
Na slici 36 je prikazan osnovni prozor SkyBUS GIS Klijent aplikacije. Najvei dio ekrana se odnosi
na digitalnu geografsku kartu preko koje se mogu prikazati podaci o autobuskim linijama i
stajalitima. Sa desne strane je prikazan dio sa slojevima grupisanim po kategorijama (prijevoznici,
autobusi, i sl.). Pozicija ovog prozora se moe promeniti unutar glavnog prozora aplikacije. Ispod se
nalazi dio prozora koji prikazuje podatke o vozilu/vozilima koje se prate.
Osnovne GISfunkcije koje SkyBUS GIS Klijent obezbjeuje su:
Prikaz mape.
Kontinualno kretanje po mapi i osmatranje mape.
Zumiranje (zoom in/zoom out).
Mjerenje rastojanja.
Odreivanje pozicije na mapi.
Mjerenje rastojanja.
Izbor prikaza slojeva.
Osim ovih GIS funkcionalnosti, SkyBUS GIS Klijent obezbjeuje i niz funkcija za praenje jednog
ili vie izabranih vozila, analizu i kontrolu kretanja, pamenje istorije kretanja i pregled istorije
kretanja.
SkyBUS Editor predstavlja standardnu GIS aplikaciju koja obezbjeuje funkcije za unos i
editovanje vektorskih podataka o linijama i stajalitima. Ova aplikacija ima sve GIS funkcije koje
ima i stadardni SkyBUS GIS klijent uz dodatne funkcije za editovanje vektorskih slojeva.
SkyBUS Web klijent je namjenjen graanima koji mogu na brz i jednostavan nain da imaju uvid
u red vonje po prijevoznicima i linijama. SkyBUS Web GIS klijent je Web GIS aplikacija koja
obezbjeuje prikaz pozicija vozila u standardnom Web klijentu. Ovaj moduo obezbjeuje GIS
funkcionalnost koja se moe implementirati na tankom Web klijentu.
SkyBUS ReportManager je osnovni moduo za generisanje izvetaja. Izlazni podaci su rezultat

obrade, pretraivanja i analiza podataka iz baze podataka. Slue kao pomo pri odluivanju i
statistikom izraavanju obraenih podataka. Obezbjeen je mehanizam za formiranje, pregled i
tampanje razliitih vrsta izvetaja, na osnovu podataka u bazi podataka. SkyBUS ReportManager
omoguava eksport generisanih izvjetaja u vie standardnih formata, ukljuujui MS Excel i MS
Word, Adobe PDF, Crystal Report i RTF.
45
11. TEHNOLOGIJE ITS-a
Inteligentni transportni sistemi razlikuju se u tehnologijama koje se primjenjuju; od osnovnih

sistema upravljanja kao to su auto navigacija, saobraajni signali kontrole, sistemi upravljanja
kontejnerima, promjenljivi saobraajni znakovi, automatsko prepoznavanje registarskih oznaka ili
kamere za praenje brzine, zatim kao to su sigurnosni sistemi i vie naprednih aplikacija koje
integriu ive podatke i povratne informacije iz brojnih drugih izvora, kao to su parking smjernice
i informacijeski sistemi, vremenska prognoza, most za odleivanje sistema i slino. Osim toga,
tehnike su se razvili kako bi se omoguile napredno modeliranje i usporedbu s povijesnim
podatcima osnovnih podataka. Nadalje e biti opisane neke od konstitutivnih tehnologija koje se
obino provode u ITS-u.
11.1. BEINE KOMUNIKACIJE
Razliiti oblici beinih komunikacijskih tehnologija su predloene za inteligentne transportne

sisteme.
Radio modem komunikacija na UHF i VHF frekvencije se nairoko koristi za velik odnosno irok
raspon komunikacija. Kratkog dometa komunikacije (manje od 500 metara) mogu se ostvariti
koritenjem IEEE 802.11 protokola, posebno TALAS. Teoretski raspon ovih protokola moe se
produiti koristei Mobile ad-hoc mrea ili umreavanje.
Za dui niz komunikacije predloeno je koritenje infrastrukturne mree, kao to su WiMAX (
IEEE 802,16 ), Globalni sistem za mobilne komunikacije (GSM), ili 3G. Long-range komunikacije
koristei ove metode su dobro uspostavljene ali, za razliku od kratkog dometa, ove metode
zahtijevaju opsene i vrlo skupe infrastrukture implementacije. Tu je nedostatak konsenzusa u tome
to bi poslovni model trebali podrati ovu infrastrukturu.
11.2. PLUTAJUI AUTO PODATAK
Plutajui auto podataka (FCD), takoer poznat kao plutajui stanini podataka, je metoda za
odreivanje brzine saobraaja na cestovnoj mrei. Ona se temelji na prikupljanju podataka
lokalizacije, brzine, smjera kretanja i vrijemena informacije iz mobitela u vozila koja se pokreu.
Ovi podaci su bitan izvor za informacije o saobraaju i za veinu inteligentni transportni sistemi
(ITS). To znai da svako vozilo sa aktivnim mobilni telefonom djeluje kao senzor za cestovne
mree. Na temelju tih podataka, zaguenje saobraaja moge se identificirati, putovanje, odnosno
duina puta moe se izraunati, a izvjetaji o saobraaju mogu brzo biti generiran.
Mjerenjem i analizom mree podataka, koristei triangulacija, uzorak podudaranja ili stanica
sektoru statistike - u anonimnom obliku - podaci se pretvaraju u taan protok informacija
saobraaja. S vie zaguenja, postoji vie automobila, vie mobitela, te stoga vie sondi. U
velegradska podruja, udaljenost izmeu antena je kraa i dakle, tanost se poveava. Nema potrebe
za gradnjom infrastrukture uz cestu, ve se samo postojea mrea mobilnih telefona moe
iskoristiti. U nekim gradskim podrujima koristi se RFID signala iz ETC transpondera. Tehnologija
plutajuih auto podataka prua velike prednosti u odnosu na postojee metode mjerenja saobraaja:
znatno jeftiniji od senzora ili kamere

vie pokrivenost: sva mjesta i ulice
bre postavljanje (bez radne zone) i manje odravanja
radi u svim vremenskim uslovima, ukljuujui i jaku kiu
46
Vrijeme putovanja te podatci o autoputevima takoer se prikupljaju pomou senzora na osnovu
Bluetooth tehnologije.
11.3. SENSING TEHNOLOGIJE
Tehnoloki napredak u oblasti telekomunikacija i informacijske tehnologije u kombinaciji sa stanjem

mikroipa, RFID (Radio Frequency Identification), i jeftini inteligentni svjetionik sensing tehnologije imaju
poboljane tehnike mogunosti koje e olakati sigurnosne prednosti voza za inteligentne transportne
sisteme na globalnoj razini.
Infrastrukturni senzori su neunitivi (kao u-road reflektori) ureaja koji su instalirani ili ugraeni na cesti ili u
neposrednoj okolini cesta (zgrade, stubovi, znakovi) kao obavezna ifrastruktura, i moe ih se runo iriti
tokom preventivnih izgradnja cesta ili odravanja.
11.4. VIDEO ZA OTKRIVANJE VOZILA
Mjerenje protoka saobraaja i automatskim otkrivanjem incidenta pomou video kamera je jo

jedan oblik detekcije vozila. Budui da video sistemi za otkrivanje poput onih koje se koriste za
automatsko prepoznavanje registarskih oznakaj ne ukljuuje instaliranje bilo koje od komponenti
izravno na putu, ovaj tip sistema je poznat kao "ne-nametljiva" metoda detekcije saobraaja.
Kamere su obino postavljeni na stubove ili konstrukcije iznad ili uz put. Veina video sistema za
otkrivanje zahtijeva neke poetne konfiguracije za "nauiti" procesor slike. To obino ukljuuje
unos poznatih mjerenja kao to su udaljenost izmeu linija ili visina kamere iznad puta. Pojedini
video procesor detekcije moe otkriti saobraaj istovremeno jedne do osam kamera, zavisno o
marki i modelu.
11.5. INTELIGENTNE TRANSPORTNE APLIKACIJE
Elektronska naplata putarine (ENC) omoguuje vozilu proi kroz vrata putarina u punoj brzini,
smanjenje zaguenja na naplatnim kuicama i automatizaciju naplate putarine. Izvorno ETC
sistemi su koriteni za automatizaciju naplate putarine, ali novije inovacije koristiti ih da bi se
izvrilo zaguenja cijene kroz kordon zone u centru grada.
Elektronika naplata putarine (ENC) metoda je beskontaktne naplate bez posredovanja blagajnika, a
proces naplate putarine odvija se pomou ENC-ureaja smjetenog na vjetrobranskom staklu vaeg
vozila i antene na naplatnoj stazi. ENC-ureaj mogu koristiti korisnici I., III. i IV. skupine vozila.
Moete ga viekratno nadopunjavati na eljeni iznos i koristiti u razdoblju koje vama odgovara, jer
ENC nema vremenskog ogranienja koritenja.
Kupnjom ENC ureaja i pravilnom uporabom, omoguili e se bre i lake plaanje putarine.
Do prije nekoliko godina veina ENC sistema temeljila se na koritenju radio ureaja u vozilu koja
su se koristila za identifikaciju vozila. Drugi sistemi koji se koriste ukljuuju barkod naljepnice,
prepoznavanje registarske ploice, infracrvena komunikacijasistema i slino.
Provoenje kamera u saobraajni sistem, koji se sastoji od kamere i ureaja za monitoring vozila,
koristi se za otkrivanje i identifikaciju vozila te prekoraenja ogranienja brzine. Aplikacije
ukljuuju:
47
Brze kamere koje identificiraju vozila koje putuje preko dozvoljene odnosno ograniene
brzine. Mnogi takvi ureaji koriste radar za otkrivanje brzine ili elektromagnetske petlje
zakopane u svakoj saobraajnoj traci ceste.
Crveno svjetlo kamere koje detektira vozila koja prelaze liniju
Kamere za autobusnu traku koje identificiraju vozila koja putuju u stazama rezerviranima za
autobuse. U nekim jurisdikcija, autobus trase takoer se mogu koristiti za taksi ili slino
Kamere koje identificiraju vozila koja prelaze eljeznike prijelaze na mjestima gdje to nije
dozvoljeno
Kamere koje identificiraju vozila koja prelaze duple linije
Kamere na raskrsnicama; ovaj tip kamera se uglavnom koristi u gradova ili jako naseljenim
podrujima
Nedavno se u pojedinim dravama poelo s eksperimentiranjem s promjenjivim ogranienjem

brzine koja se mijenja s obzirom na zaguenje na cestama i slinim imbenicima. Cilj je naravno
smanjenje broja saobraajnih nezgoda te jednostavniji protok saobraaja. Nastoji se ne raditi
promjene ogranienja brzine u loim uslovima ve da se isto primjenjuje i regulira i u dobrim
uslovima.
Slika 37: Primjer sistema koji regulira promjenjiva ogranienja brzine kretanja po cestama
Znatan broj tekih saobraajnih nesrea uzrokovan je velikim brzinama vozila neprilagoenim
saobraajnici i trenutnim uslovima u saobraaju. Stoga je kontrola brzine jedna od najvanijih mjera
za poveanje sigurnosti na cestama.
U dosadanjoj praksi veina postupaka kontrole brzine vozila temelji se na mjerenju trenutne brzine
na pojedinim tokama saobraajnice. Na ovaj nain moe se u odreenoj mjeri primorati vozae na
sporiju vonju u blizini kontrolnih toaka, meutim nameu se pitanja: kako osigurati uravnoteeni
tok saobraaja na duljim dionicama saobraajnice i kod vozaa stvoriti kulturu potivanja
saobraajnih pravila i znakova ogranienja brzine.
U nekim zemljama okruenja, kao odgovor na ova pitanja, a sljedei savremene svjetske trendove u
saobraajnim tehnologijama, Peek je razvio sistem za automatsko prepoznavanje i praenje vozila
koji se izmeu ostalog koristi i za kontrolu brzine na principu detekcije vozila i mjerenja prosjene
brzine na dionicama saobraajnice.
48
Na mjernim tokama vozila se detektiraju i snimaju te se vri automatsko optiko prepoznavanje
registarskih tablica. Podaci sa mjernih toaka alju se centralnom serveru koji na osnovu podataka o
vozilu, vremenu i preenom putu rauna prosjenu brzinu svih vozila na svakoj dionici. Ukoliko je
neko vozilo prekorailo maksimalnu dozvoljenu brzinu, generie se prekraj. Obrada prekraja
moe biti automatska (sistem generie kaznu za vozaa koristei podatke iz policijske baze) ili
runa (operater na Back-office raunaru). Sistem takoer omoguava automatsko slanje podataka
policijskoj ophodnji o vozilima koja su prekoraila brzinu ili se nalaze na listi traenih vozila.
Slika 38: Princip oitavanja tabelarnih oznaka
Prednosti sistema za automatsku kontrolu prosjene brzine nad klasinim metodama:
- Mogue je kontrolirati brzinu na znatno veem podruju (proizvoljno velike dionice)

- Vozai ne mogu izbjegavati kontrolne toke (usporavanje, obilaenje)
- Kontrola brzine se vri 24 sata na dan
- Postie se efekt ujednaenja brzine vozila na veim dionicama saobraajnice ime se znatno
podie sigurnost sudionika u saobraaju, smanjuju se guve i stres kod vozaa, buka i
zagaenje okolia
- Pravedniji nain kontrole i kanjavanja vozaa
- Automatizira se obrada prekraja i kazni
Slika 39: Princip rad

49
12. ZNAAJKE ITS-a U POBOLJANJU SIGURNOSTI U SAOBRAAJU
Za sistemno istraivanje saobraajne sigurnosti najvanije je da se dobro razumije sloena

interakcija izmeu ovjeka, vozila i ceste, odnosno saobraajnice. Ove su interakcije vrlo vane
kako za sigurnost i upravljanje saobraajom tako i za samo stvaranje odnosno dizajniranje
saobraajnica. Pogreno ponaanje sudionika u saobraaju najei su uzrok za pojavu saobraajnih
nesrea.
Slika 40: ITS kao nadgradnja klasinog saobraajnog sistema
Prouavanje ponaanja vozila i vozaa na cesti mogue je temeljiti na polaznom modelu: voza-
vozilo-okolin. Radi se o kompleksnim mehanikim, biomehanikim, psholokim i durgim
relacijama koje odreuju ponaanje promatranog dinamikog sistema s osnovnim komponentama.
Ameriki pristup ukljuuje i politiku (u uem smislu saobraajnu politiku) kao poseban utjecajni
imbenik koji znaajno utjee na stanje sigurnosti u saobraaju. On se ogleda kako kroz
zakonodavnu i policijsko-nadzornu sastavnicu sigurnosti saobraaja, tako i kao opti stav politike i
drutva u cjelini prema ovom goruem problemu. Neke analize upuuju da e se do znaajnih
poboljanja sigurnosti u saobraaju doi samo ako se ukupni stav drutva i politike elite promjeni u
tom smislu.
Slika 41: Trokut sigurnosti u saobraaju (ukljuena politika)
50
Mogunosti ITS-a u poboljanju sigurnosti u saobraaju moe se sagledavati kroz nekoliko
tehnolokih cjelina odnosno znaajki. Osnovne, kljune cjeline mogu se svrstati u tri skupine:
- Sistemi vezani uz infrastrukturu (ceste, mostovi, tuneli )

- Sistemi vezani uz vozila
- Sistemi vezani uz kooperacije
Kao najznaajniji predstavnici prve skupine su:
- Sistemi upravljanja saobraajom na autocestama (ramp meterinig- promjenljivi saobraajni

znakovi)
- Detekcija incidenata u saobraaju
- Sistemi za potporu provedbe zakona (mjerenje brzine i video zapis nedozvoljenih radnji)
- Napredni postupci upravljanja saobraajom na krianjima
- Napredni sistemi upozorenja
- Sistemi na prunim prijelazima
- Cestovni meteo sistemi
U posljednje vrijeme panju znaajno privlae sistemi kojima se opremaju vozila, a koji znaajno
unapreuju sigurnost vonje. Njihova temeljna podjela je na autonomne sisteme i sisteme
namijenjene savjetu vozaa:
- ABS anti blocking system (regulacija sile koenja)

- ASS aktivni sistemi stabilizacije
- AYC aktivni sistemi za kontrolu zanoenja vozila
- LDWS sistemi upozorenja naputanja cestovne trake
- ACS sistemi kontrole brzine i dranja odstojanja
- APS automatski parking sistem
- BLIS poboljanje stranje preglednosti
Danas se najznaajnija istraivanja rade u podruju kooperativnog upravljanja vozila i njegovog

okruenja (druga vozila, cestovna infrastruktura, centri voenja saobraaja, krianja i dr.). U tom
smislu danas su uveliko izgraeni i djelomino normirani standardi za pojedine oblike
komunikacije (V2V- vozilo s vozilom, V2R- vozilo s cestom). Djelotvorni sistemi u ovom podruju
mogu se razvrstati u sljedeim podjelama:
- Navigacijski sistemi i sistemi putnog informiranja

- Upravljanje vozilima hitnih slubi
- Inteligentni sistemi upravljanja brzinom
- Sistemi potpore komercijalnim vozilima
Posebna se panja pridodaje sistemima upravljanja vozilima hitnih slubi te inteligentnim

sistemima upravljanja brzinom. Oba ova sistema znaajno unapreuju stanje sigurnosti u
saobraaju.
Vano je istaknuti da se u svim relevantnim svjetskim studijama u mogunosti ITS-a u poboljanju

sigurnosti u saobraaju ukazuje da ITS i pripadne tehnologije nisu zamjena za ljudski mozak i
njegove sposobnosti obrade sloenih informacija, prosuivanja i poduzimanja odgovarajuih akcija.
Ove tehnologije samo poboljavaju sposobnost vozaa da ini dobre i sigurne odluke. U tom
pogledu ITS nije niti zamjena za neke druge imbenike poput policijskog nadzora nad saobraajom,
koji takoer bitno definiu stanje sigurnosti u saobraaju.
51
12.1. SISTEM UPRAVLJANJA INCIDENTNIM SITUACIJAMA U SAOBRAAJU
Zbog specifinog karaktera saobraajnih nesrea sa najteim posljedicama od posebnog je interesa

sistem upravljanja incidentnim situacijama u saobraaju. Upravljanje incidentnim situacijama je
koordiniran skup aktivnosti kojima se pomae unesreenima, uklanjaju vozila i normalizira
saobraajni tok nakon nastanka saobraajne nezgode ili druge incidentne situacije kao to je kvar
vozila primjerice. Brzi koordiniran odaziv policije i drugih hitnih slubi (prva pomo, vatrogasci)
kljuni su zahtjevi pri nastanku saobraajnih nezgoda ili drugih incidentnih situacija na
saobraajnicama. Sistem upravljanja incidentnim situacijama usko je vezan s drugim podsistemima
upravljanja saobraajom u gradu, odnosno drugim podsistemima. Idua slika prikazuje opisano
stanje.
Slika 42: Integracija sistema IM (incidentne situacije)
Spaavanje stradalih u saobraajnim nezgodama RSIM (Rescue service incident menagement)

predstavlja jednu od traenijih implementacija ITS-a u razvijenim zemljama. Nakon nastanka
saobraajne nezgode iz vozila se aktivira signal (aktiviranjem zranog jastuka ili runo) i alje do
RSIM centra. Pozicija vozila se precizno utvruje preko globalnih satelitskih pozicijskih
navigacijskih sistema. Sistemi automatskog praenja i davanja prioriteta omoguuju najbliem
vozilu da najkraom rutom doe do mjesta nezgode.
Proces IM ima etiri sekvencijalne faze. Detekcija je prostorno vremensko odreivanje incidentne
situacije, verifikacija je odreivanje tipa i lokacije. Sve do pojave naprednih ITS rjeenja
dominantan nain detekcije bile su redovite policijske ophodnje. Saobraajna policija u pravilu
koordinira aktivnosti i komunikacije do raiavanja situacije.
Slika 43: etiri faze procesa IM-a
52
Brze i precizne aktivnosti IM-a umanjuju negativne posljedice kao to su ekanje, saobraajno
zaguenje i sekundarno izazvane saobraajne nezgode. Brzi dolazak medicinske pomoi odluujui
je za spaavanje ivota teko stradalih. GIS tehnologija i ekspertni sistemi za donoenje odluka
ukljueni u ITS omoguuju tonu detekciju, brz odaziv i bolju koordinaciju razliitih organizacija
ukljuenih u IM.
53

Is Skripta

Uploaded by

Document Information

Original Description:

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Is Skripta

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Sarajevo, maj

Za svaku mreu neophodno je:

Jedna od karakteristinih podjela mrea je na LAN, WAN i globalne mree.

Za povezivanje kancelarija i odjeljenja:

raunari (klijenti) sa instaliranim mrenim karticama

raunari (klijenti) sa instaliranim mrenim karticama

1.1.1. PODJELA MREA PO HIJERARAHIJI

Po sistemu hijerarhije mree se dijele na:

peer to peer (isti s istim) ili mree raunara istog prioriteta

vrste potrebne opreme za mreu

1.2.1. KLASINE TOPOLOGIJE

Svi mreni planovi potiu od tri osnovne topologije

Da bi raunari komunicirali u mrei, moraju se precizno pridravati redosljeda odreenih koraka

1.3.3. IPX / SPX

IPX / SPX (protokol za meumrenu razmjenu/sekvencijalnu razmjenu paketa) je standardni

Internet je velika raunarska mrea i sistem za jednostavnu i efektivnu komunikaciju sa tekstom,

Najpopularniji Internet servisi su:

1. E-mail (Prijem i slanje e-mail poruka, najpopularniji program je Outlook Express)

2. Elektronsko poslovanje (e-poslovanje)

Elektroniko poslovanje ili E-business (engl.) sistem je izvravanja elemenata poslovnihaktivnosti

Njegova obiljeja su:

upotreba Interneta kao medija,

Elektroniko poslovanje omoguuje:

2.1.PREDNOSTI E-POSLOVANJA SU:

smanjeni trokovi vezani za upite kupaca,

2.2.OGRANIENJA E-POSLOVANJA SU:

kulturoloke razlike (kupci su iz razliitih dijelova svijeta),

3. ELEKRTONSKA TRGOVINA (E-TRGOVINA)

Trgovina putem Interneta je najprofitabilniji oblik trgovine.

jednostavnost i niski trokovi

Meu najvee prednosti e-trgovine spadaju:

veliina trita (cijeli svijet je trite)

nunost konstantnog ulaganja u daljnji razvoj

4. ELEKTRONSKO OBRAZOVANJE (E-OBRAZOVANJE)

klasina nastava - nastava u uionici (f2f ili face-to-face);

E-uenje omoguava korisnicima kvalitetno sudjelovanje u nastavi i kada to Pitanjeudaljenosti,

5. ANTIVIRUSNA ZATITA RAUNARSKIH MREA

5.1.NAINI ULASKA VIRUSA U RAUNARSKU MREU

5.2.NIVOI ANTIVIRUSNE ZATITE U LOKALNOJ RAUNARSKOJ MREI

5.3.ZATITA NA NIVOU FIREWALL-A

5.4.ZATITA MAIL SERVERA

5.5.ZATITA RADNIH STANICA I SERVERA

Najvanije zadae SUBP-a su:

zatititi bazu podataka od neovlatenog koritenja (data security)

6.1.JEZICI U SISTEMIMA ZA UPRAVLJANJE BAZAMA PODATAKA

Neophodni dijelovi SUBP su jezik za definiciju podataka i jezik za upravljanje podacima:

Ovi se jezici mogu upotrebljavati na razliite naine:

Primjer SQL naredbe iz DDL dijela jezika (kreiranje relacije mjesto):

CREATE TABLE mjesto

SELECT * FROM mjesto

Uobiajena su dva naina izgovora akronima SQL:

S-Q-L (s pojedinano izgovorenim slovima)

6.3.SINTAKSA I OSNOVE UPORABE SQL JEZIKA

Sintaksa SQL naredbe je opisana na najjednostavniji mogui nain, tako da su kljunerijei

DROP DATABASE databaseName

DROP DATABASE mojaBazaPodataka

Slika 2: Sintaksni dijagram

6.5.NAREDBE ZA DEFINICIJU BAZE PODATAKA I RELACIJE

6.5.1. CREATE DATABASE

CREATE DATABASE databaseName

Sljedeom naredbom kreira se baza podataka pod imenom stuslu.

CREATE DATABASE stuslu

DATABASE databaseName EXCLUSIVE