İpek Yolu Iran Güzergahı Tezcan

Uluslararas Trke Edebiyat Kltr Eitim Dergisi Say: 3/1 2014 s.
96-123, TRKYE
International Journal of Turkish Literature Culture Education Volume 3/1 2014 p. 96-123, TURKEY
PEK YOLUNUN RAN GZERGHI VE PEK YOLU TCARETNE RAN

ENGELLEMES
Mehmet TEZCAN
zet
pek Yolunun aratrlma tarihi, Douda M II. yy.nin ikinci yarsnda

in elisi Zhang Qian ile, Batda ise MS I. yy. balarnda Grek tccar Maes
Titianus ile balatlmaktadr. Antik dnemde ve Orta a balarnda,
Batdan Douya kara yoluyla Antakya blgesinden balayarak Kuzey
Mezopotamya ve ran ierisinden gemek zorunda olan pek Yolu gzergh,
daha sonra Bat ve Dou Trkistan blgelerinden gemek suretiyle in
bakentleri Changan ve Loyanga kadar uzanmaktayd. Fakat randa
kurulan devletlerin, ipekten ve bu yoldan geen ticaretten daha fazla kr etme
arzular sebebiyle ran gzergh Parthlar ve Sasaniler Dneminde genellikle
kapal kalmtr. Roma Dneminden beri Kzl Deniz araclyla Dou ile
yaplan deniz ticareti de 570 tarihlerinde Sasaniler tarafndan engellenince,
Bizans Devleti, Orta Asyada yeni kurulan Trk Kaanl ile anlama
yaparak bu gzergh Karadeniz zerinden geirmek zorunda kalmtr.
Anahtar Kelimeler: pek Yolu, ipek, ran, Parthlar, Sasaniler, Bizans,
Trk Kaanl.
THE IRANIAN BRANCH OF THE SILKROAD AND THE
PREVENTION OF THE SILK TRADE BY IRAN
Abstract
History of studies on the Silkroad begins with Zhang Qian, a famous
Chinese ambassador in the East, in the second half of the 2 nd century BC in
the East, and with Maes Titianus, a Greek trader in the West in the early
years of the 1st century AD. In the Antiquity and Early Middle Ages, the
Silkroad began to its journey from Antiochia in the West through the
territories of Northern Mesopotamia and Iran and then the Western and
Eastern Turkestan in Central Asia and finished in Changan and Loyang, the
two capitals of China in the East. The course of this route through Iranian
territory generally stayed closed during the times of the states founded in
Iran, such as Parthians and Sasanians because they liked to getting more
profits from the silk trade and other products. At the end, the Roman trade
with the East through the Red Sea was prevented by the Sasanians towards
570s, and Justinus II, the Byzantine Emperor had to pass the route through
the northern regions of the Aral Lake and the Black Sea, negotiating with the
rulers of the 1st Turkic Kaganate.
Keywords: Silkroad, silk, Iran, Parthians, Sasanians, Byzantine, Turkish
Kaganate.
Bu yaz, AKDTYK tarafndan 10-15.09.2007 tarihleri arasnda Ankarada dzenlenen 38. ICANAS toplantsndaki
pek Yolu Panelinde bildiri olarak sunulmu, ama panelin dier yazlar gibi bu da ilgili toplant yaynnda
neredilmemitir.
Prof. Dr.; Karadeniz Teknik niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Tarih Blm, 2006tezcan@gmail.com.
97 Mehmet TEZCAN
1. pee ve pek Ticaretinin Balamasna Ksa Bir Bak:
Yaklak olarak 2000 yllk bir mazisi olan1 ve ilk defa M II. yy.nin sonlarnda
ald hakknda bilgilerimiz olan pek Yolu; Dounun, rettii ipek ve ipekli mallarna pazar
arad, Batnn da, Doudaki ipek ve dier kymetli mallar elde etmek maksadyla
giriimlerde bulunarak at bir yollar adr. Yani bu, Doudan ziyade Bat lkelerinin
ihtiyalar dikkate alnarak yaplm bir giriimdir. pek, ipek halk ve ipek lkesi
anlamlarnda Batda Herodotostan itibaren ilk kaynaklarda ipek iin kullanlan kelime,
Greke ve Latince Seres olup Serica ise ipek lkesi anlamndadr. pek Yolu tabirinin ilk
kullanl da bu 2000 yllk gemiine ramen olduka yeni olup, ilk defa XIX. yy.nin ikinci
yarsnda 1877 tarihinde Alman bilgini Ferdinand von Richthofen (1833-1905) tarafndan
kullanlm (Seidenstrae), ondan sonra gerek Batda, gerekse Douda yaygnlamtr.
pein mazisi ise daha eskidir. pek reticiliinin asl vatan MS V. ve VI. yy.lere kadar
in idi. Baz in arkeolojik buluntularna gre M 3. binde, tahminen 2700 tarihlerinde ipek
ipliklerin dokumaclkta kullanld anlalyor; ama darda tannmaya baland M I. binin
ikinci yarsna kadar ipek, ine mnhasr bir rn olarak kalmtr (Ferguson, 1978: 589). Baz
Sanskrit kaytlarna gre Hintlilerin, olduka erken bir dnemde, M IV. yy.de ipek
yapmndan haberdar olduklar anlalmaktadr (Rtveladze, 1999: 12; Frye, 2009: 165-166).
pek retimi MS I. - II. yy.lerde Dou Trkistandaki Hamiye, III. yy.de Koreye ve
muhtemelen Japonyaya, V. yy.de ise Turfan vahasna ve Hotana girdi (Rtveladze, 1999: 12).
M III. yy. banda inliler, ipekten kt yapmaya, II. yy.de ise ilk lks ipek kt retmeye
baladlar. pek elbise giymek inde lks olarak kabul ediliyordu; yle ki Qing Slalesi (1644-
1911) devrine kadar kyllerin ipek elbise giymeleri yasakt. Ama alnan btn bu gibi
tedbirlere ramen MS 419 ylnda inli bir prensesin salarna gizlenmek suretiyle gizlice Dou
Trkistandaki Hotana tanan ipek bcei (bk. Watson, 1983: 549), o tarihten sonra Orta
Asyann baka lkelerine, rana ve bu arada Bizans mparatorluuna da yaylm, oralarda da
ipek retimi balamtr. Ancak buralardaki ipein hem kalite asndan zayf olmas hem de
dier yerlerdeki retimin pahalya mal olmas, Batdaki lkeleri ipei inden almaya ve bu
mnasebetle de in ile olan ticaret yollarn aratrmaya sevk etmitir.
pek Yolu, tek bir yol deil, bir yollar adr. pek Yolunun getii yollar aratrma
iini MS I. yy.de yaayan ve eserini 107-114 tarihleri arasnda yazm olan Tyrli Marinustan
renmekteyiz. Onun verdii bilgilere gre, Maes Titianus, bu yolun menzillerini ve mesafe
talarn aratrmak zere Douya adamlarn gndermiti. Deniz yoluyla bunlar, Kuanlarn
1
pek Yolunun 2000 yllk gemii hakknda bk. Christian, 2000: 80-82.
______________________________________________
Uluslararas Trke Edebiyat Kltr Eitim Dergisi Say: 3/1 2014 s. 96-123, TRKYE
98 Mehmet TEZCAN
lkesine gidemeyeceklerinden kara yoluyla Parth lkesinden Orta Asyaya gitmiler; onlarn
getirdii bilgiler daha sonra MS II. yy. ortalarnda eserini yazm olan corafyac Claudius
Ptolemaios vastasyla bize intikal etmitir (bk. Warmington, 1974: 99; Ferguson, 1978: 594;
Rtveladze, 1999: 23; Tezcan, 2004: 208). Bu kaynaklardan rendiimiz bilgiler ve
Richthofenin tasnifine gre pek Yolu, drt ana yolla beraber ikinci derece tli kollara
ayrlmaktadr. Yolun Bat ve Dou olmak zere balca iki ana blgeye ayrld, Batdan
Douya doru devam eden yolun, Doudan gelen yol ile imdiki Dou Trkistann batsnda,
Pamir eteklerinde bir yerde (Ta-Kurgan) kesitii ve burada her iki blgeden gelen mallarn
dei toku edildii anlalmaktadr.2
indeki hanedanlarn, rettikleri ipekli mallarn ve ine has dier eyalarn Batya
nerelere kadar gittii hakknda en azndan M II. yy. sonlarna kadar herhangi bir fikirleri
yoktu. inin bu konudaki ilk renme teebbs, mparator Wudi (M 140-87) dneminde
M 136 tarihlerinde Batya siyasi bir maksatla gnderilen eli Zhang Qian ile balamtr.3
Ama o tarihlerde inin byle uzak mesafeli bir ticaret politikas bulunmuyordu. Bu faaliyet,
indeki Han Slalesinin (M 206 - MS 220) son dnemlerinde balayacak ve in, Roma
mparatorluu ile dorudan ticaret yapmann arelerini aratracaktr.
Roma mparatorluunun ve genel olarak Batnn, ipek reticiliine ait ilk bilgileri
Aristotelese (M 384-322) dayanyor. O, bir bcekten elde edildiini syledii bir ipekten
bahsetmekle beraber (Historia Animalium, V. 11, 19), bu dayankl, ince ve gzel dokumann
nasl yapldn muhtemelen bilmiyordu (Frye, 2009: 166). Onun rencisi olan Makedonyal
Aleksandros, Ahamenid (Pers) mparatorluuna kar douya sefere ktnda son imparator
III. Darius ve Pers saray ipei kullanyordu. Herodotos da, Perslerin kulland Med
kumalarndan bahsederken muhtemelen ipekli kumalar kastediyordu. Bu bakmdan ipek
retiminin randa olduka eski tarihlerden beri bilindii, ancak bu ipein in ipeinden farkl
olarak yaban ipei olduu anlalyor. Aralarndaki fark ise kuma renklerinin birbirine
uymamas idi (Haussig, 2001: 82). pek, asker maksatlarla ordularn bayrak ve sancaklarnda da
kullanlyordu: Mesela Romallar, Parthlarn bayran vexilla serica diye isimlendiriyorlard
ki bu, bayran ipekten yapld anlamna gelir (Haussig, 2001: 85). Yine Hellenistik
Dnemden beri Aleksandria (skenderiye)da kumalar sim ipliklerle dokunuyordu ve sekin
kadnlar yar ipekten yaplm elbise giyerlerdi ki Msr kraliesi VII. Kleopatra Philopator (M
51-30), bunlarn en tannmdr (Haussig, 2001: 83-84).
2
pek Yolunun kara gzergh ve balca istasyonlar hakknda mesela bk. Hermann, 1935: 26-27; Warmington,
1974: 18-34; Franck - Brownstone, 1986: 6, 60; Mukhamedjanov, 1994: 287; Litvinsky - Zhang Guang-da, 1996: 31.
3
Zhang Qianin Bat Blgesi (Xiyu)ndeki faaliyetleri hakknda bk. Rtveladze, 1999: 122-125.
______________________________________________
99 Mehmet TEZCAN
pekli rnlerin Roma mparatorluuna girmeye balamas M 46 ylnda oldu; M 30

tarihinde Msr zaptettikten sonra ise Roma, Dou ile dorudan ticaret yollarn aratrmaya
balad. Onlar bunu reninceye kadar ipekli mallar Parthlar tarafndan Romallara yeniden
satlyor, bu da onlara olduka pahalya mal oluyordu. Bu bakmdan Roma senatosu, ipekli
mallarn alnmas ve giyilmesi yolunda zaman zaman yasaklama kararlar karmt. nk
Roma hkmeti, aristokrat ailelerin ve lkse dkn zengin kadnlarn ihtiyalarn
karlayabilmek uruna, tarihi Yal Pliniusa gre, Dounun bilhassa Hindistann baharatlar
ve o yolla elde ettii kymetli ve lks mallarna ulaabilmek iin Hint ktasna altn aktyordu,
nk o tarihlerde ipein deeri altn ile llmekteydi.4 Roma ve Bizans gibi Batl; Parth,
Sasani, Kuan ve in gibi yerleik medeniyete sahip olan Doulu devletler, ipekli mallar
sadece ekonominin ve lkse dknln bir gstergesi olarak grmyorlard. Komular olup
itaat altna almak ya da cretli asker toplamak istedikleri gebe, barbar kavimlere bunlar
gstermek, byk, zengin lkelerle ticaret ilikilerinde bulunduklarn, onlarla dostluklar
olduunu ispatlamak, gerektiinde bu mallardan eitli maksatlarla gebe liderlerine vermek
maksadyla bu gibi lks tketim mallarn tamamen siyasi gayelerle de ellerinde tutuyorlard.
Mesela bir barbar prens Bizansla biraz dostluk ilikisi kurdu mu, kendisine veya elilerine
ipekli kumalar, kymetli talar, biber ve sair Dou rnleri armaan edilirdi (Heyd, 2000: 21).
Yine bir Hun ya da Trk soylusu in sarayna geldii zaman onu kendi tarafna ekmek
maksadyla ayn eyleri in imparatorlar ya da yneticileri yapard.
2. pek Yolunun Batdaki Gzergh:
MS I. yy.den nceki dnemlerde pek Yolunun Batdaki durumu ve balca gzergh

hakknda bir ey bilmiyoruz. Ama Ahamenid mparatorluu ve ncesindeki klasik alarda bile
Batdaki devletlerin ve kltrlerin Dou ile ticaret yaptklar ve Bat iin son derece kymetli
olan, mesela kalay ve lapis lazuli gibi mallar bu yolla Doudan elde ettiklerini biliyoruz.
Batnn Dou ile ilgilenmeye ve pek Yolu ticaretinin balad dnem olarak, Batda Roma
mparatorluu, Douda ise randaki Parth mparatorluu devri kabul edilir. pek Yolu
gzerghn renmek zere Douya giden aratrclar da ite bu Parthlar zamannda seyahat
etmilerdir.
Maesin adamlarndan rendiimiz bilgilere dayanarak Ptolemaios tarafndan verilen

bilgilere nazaran pek Yolu, Akdeniz kylarnda nceleri Selevkoslarn, bilahare ise
Romallarn hkimiyetindeki Antiokhia (Antakya) ehrinden balayarak Douya doru devam
ediyordu. Sonra Hieropolis (Menbi) ehri ve Zeugmada Frat Nehrini geerek Parth arazisine
4
F. Hirthin yapt hesaplara gre, Han Hanedan (M.. 206-M.S. 220) Dneminde bir pound ipek, bir pound
altna karlkt. bk. Raschke, 1978: 624.
______________________________________________
100 Mehmet TEZCAN
girmekte ve Dicle Nehri kysn takip ederek eski Kral Yolu ile birleiyor ve Selevkos
mparatorluunun eski bakenti Selevkia-Ktesifona varyordu. imdiki ran topraklarndan
yola devamla Ekbatana (Hemedan), Hekatompylos, Margiana (Merv) ve Baktradan (Belh)
Trkistana doru devam eden pek Yolu, ran ve Trkistan arazisinden sonra, Batllarn ipek
lkesi (Serica) olarak grd ine girerek Sericann bakenti Seraya kadar gitmekteydi (bk.
Herrmann, 1935: 26-27; Ferguson, 1978: 587; Tezcan, 2004: 209-210).
2.1. ran Topraklarndan Geen pek Yolu Gzergh:
ran topraklarndaki ticaret yollarnn ve hliyle pek Yolunun da gzergh hakknda

en nemli kaynamz, M I. yy. sonu veya MS I. yy. bana ait Charaxl Isidorosun Stathmoi
Parthikoi (Parth stasyonlar) isimli eseridir. Bu eser, Parth arazisinden geen yolu Zeugmadan
Arachosiadaki Aleksandria (Kandehar)ya kadar takip etmemize imkn vermektedir
(Wiesehfer, 1999: 86-87).5 Dicle Nehri, M I. yy.da ve MSki ilk asrlarda Roma
mparatorluu ile Parthlar arasnda genellikle snrd. Parth arazisine girdikten sonra Dicleyi
takibeden pek Yolu, daha sonra rann batsndaki en nemli kent ve eski bakent olan
Ekbatanaya uramaktayd. rann kuzeydou blgesindeki Hekatompylos (ehr-i Kumis) ve
sonra Raghae (Reyy) ehrine geldikten sonra, Ortaada olduu gibi o dnemde de nemli bir
ticaret merkezi ve yollarn kavak noktas olan Margiana (Merv) ehrine ulayordu. Mervden
sonraki yol gzergh, kervanclarn gitmek istedii yere gre veya yolun siyasi ynden
emniyetine gre deimekteydi. Kuzey Baktria ve Sodiana (Bat Trkistan) zerinden ya da
Gney Baktria (Afganistann kuzeyi) blgesini takiben Baktra (Belh) ehrine gelen kervanlar,
oradan da hedeflerine gre ya Hindistan blgesine doru gneye ya da ine doru douya
devam ediyorlard.6
Belhten yola devamla Kuzey Afganistan geitlerinden geerek Dou Trkistana doru
devam eden yolun bat blm, in kaynaklarnn Tsung Ling (Soanl Dalar) dedikleri
Pamirleri binbir glkle atktan sonra ta bir kule (Ta-Kurgan) dibinde son bulurdu. Burada
maln indirerek orada Doudan gelen kervanlarn getirdikleri ile mal mbadelesi yapan
tccarlar, daha sonra geri dnerlerdi; nk ondan sonra ticaret baka tccar gruplarnn eline
geerdi. Bu ticaret ileri ile uraan gruplarn ise Batda ranllar, daha Douda ise ine kadar
5
. Bu eser hakknda bk. Mukherjee, 1992: 58-60 (Mukherjee bunu M takriben 26 ile 1 yllarna koymaktadr).
Ayrca bk. http://www.parthia.com/doc/parthian_stations.htm
6
pek Yolunun ran, Trkistan ve ine kadar olan balca gzergh ve muhtelif kollar hakknda bk. Watson, 1983:
547-548; Franck-Brownstone, 1984: 378-379; Neelis, 2001: 477-493; Tezcan, 2004: 209-213.
______________________________________________
101 Mehmet TEZCAN
Sodlular olduklarn syleyebiliriz. Demek ki Dou ile Bat arasnda mal dei tokuu yaplan
en nemli Orta Asya antreposu, Eski ada Ta-Kurgan olmaktadr.7
3. pek Yolunda Dou-Bat Ticaretinde ran Engeli:
Daha nce belirttiimiz gibi, randaki Ahamenid mparatorluu zamanndaki ticaret

faaliyetleri ve ran ierisinden geen yolun durumu hakknda bir bilgimiz yok; ancak MS I.
yy.den itibaren gerek in ve ran, gerekse Roma ve Grek meneli baz kaynaklara, bilhassa II.
yy. balarndan itibaren de nispeten daha salam delillere sahibiz. Ticaretten arslan payn
kendisi almak ve Doudan gelen ucuz mallar Batya daha pahal olarak satmak, gerektiinde
ipekli mallar kendisi reterek veya yeniden ileyerek Batya transfer etmek isteyen randaki
hanedanlar, pekyolu zerindeki hkim ve transit rollerinden istifade ederek Batdakilere sk sk
glk karyorlard. Tabii ki Romann Dou ile yapt ticaret sadece ipek ve ipekli
eyalardan ibaret deildi; bunun yan sra Afganistan ve Trkistan blgesinin kymetli talar,
Hindistann baharatlar, denizden karlan eitli mallar, bunlarn dnda Dou ve Gneydou
Asyaya zg egzotik rnler de Romann ilgisini ekiyordu. Roma mparatorluu
idarecilerinin ve zengin aristokrat ailelerinin, Doudan gelen bu gibi lks mallara iddetle
ihtiyalar vard. Roma, Dou ile ticaret yapabilmek iin ran ierisinden geen kara yolunun
yan sra gerek Basra Krfezi, gerekse Kzl Deniz vastasyla deniz yolunu da denedi. ran
engelini amak iin her dnemde randaki hanedanlarla zaman zaman savalara giren Roma,
anlama yollarn arad, hatta siyasi ve ticari maksatl ok salam evlilik ittifaklar da yapt.
yleki bu iyi ilikilerin bazen 20 ve 50 yl srd zamanlar da oldu. Ama sonuta bir sonraki
yeni ynetim dneminde mnasebetler tekrar eski hline dnyordu.
in kayna HHS 88, MS II. yy. ortalarna kadar devam eden Roma - ran arasndaki bu
ticaret ekimesini yle zetlemektedir (bk. Leslie ve Gardiner, 1996: 51; Tezcan, 2007: 12):
Roma (Daqin), Parthia ve Hindistan ile deniz yoluyla ticaret yapmakta ve bundan da
aslndan on kat daha byk kr salamaktayd; onlarn imparatoru daima in ile
irtibat kurmak ve kervan gndermek ister, ama Parthlar (Anxi) da, in ipei
ticaretini Dou Romaya kendileri tamak ister, in ile (dorudan) ticaretlerine
engel karrd. Bu sebepten de Roma bizzat ine gidemiyordu. Onlarn
mnasebetten kopmalarnn sebebi budur. Bu durum, mparator Huangdinin
saltanat dneminde yenxi devrinin 9. ylna (MS 166) kadar devam etti.
MS I. yy.nin ikinci yarsnda indeki Han Slalesi ile Trkistan blgesinde ve pek
Yolu zerindeki Kuan mparatorluu arasnda Xiyu (Bat Blgesi, Dou Trkistan) yznden
siyasi problem knca, inlilerin Xiyu valisi Ban Chao, Kuanlar ve Romann ba dman
Parthlar baypas edip Romallarla dorudan mnasebet kurmak istedi. Bu maksatla Gan Ying
7
Orta Asyada bu adla anlan birka yer vardr. Ta-Kurgan ve yeri hakknda bk. Rtveladze, 1999: 27.
______________________________________________
102 Mehmet TEZCAN
MS 97 ylnda Daqine (Dou Roma) gnderildi. Gan Ying, Hekatompylosa gelerek, Fratta
dorudan Roma snrn gemek yerine Basra Krfezi kysna gitti. Fakat daha batya yapaca
bir deniz seyahatinden ekinerek geri dnd. te bu, inin Roma ile dorudan iliki kurmak
iin giritii tek resm teebbs olmutur (Ferguson, 1978: 593-594;Watson, 1983: 543-544;
Rtveladze, 1999: 125; Lieu, 2000: 57; Christian, 2000: 93).
Ama pek Yolu ticaretinde ran topraklar, ne bu yola sahip olan yegne blge, ne de tek
gei gzerghyd. Ondan ok daha nemli olarak, gerek Bat-Dou istikametinde, gerekse
Afganistandan Hindistana, oradan da kuzeye ve douya, ine doru devam eden btn
yollarn gzerghnda ve kavak noktalarnda, MS I. yy.n ikinci yarsndan itibaren bir baka
ve gl devlet, Orta Asyada [Bat Trkistan] ilk byk imparatorluk olan Kuan
mparatorluu vard. Ticaretleri byk lde ipee dayal olan Kuanlar genellikle, ticaretteki
en iyi araclar olarak kabul edilir. inden gelen kara yolundaki araclar ise Sodlulard (bk.
Raschke, 1978: 638-639). Dou-Bat ve Kuzey-Gney ticaret yollarnn kesime noktas olan
Sodiana ve Bactria gibi bereketli topraklar8 zerinde bulunduu iin ticaretten olduka zengin
olan Kuanlar, in ile yaplan ticaretten yeterince kr salad gibi in ipei ve baka ticaret
mallarn Batya transfer etmede kullanlan btn yollar da kontrol ediyorlard. Hatta in ile
yaplan ticarette rol oynayan birka aileden de haberdarz. Kuan topraklarndaki uzun mesafeli
ticareti, kuzeyden ounlukla Sodlular, gneyden ise Hintli tccarlar gerekletiriyorlard
(Frye, 1996: 459).9 Kendileri de Roma ile ticaret yapmak isteyen Kuanlarn idarecileri, MS II.
yy. balarndan itibaren, yalnz in ile deil, ayn zamanda Roma ile de diplomatik ve ticari
mnasebetler ierisine girdiler. Zaten, pek Yolunun milletleraras bir ticaret yolu olarak
gelimesinde byk bir yere sahip olan Kuanlar, Harmattann dedii gibi (Harmatta, 1994: 21;
Tezcan, 2004: 214-215)
Kausambiye kadar kuzeybat Hindistan, Arap Denizi (Hind Okyanusu)

limanlarna kadar da ndus vadisini kontrol ediyorlard Kuzeybat Hindistan, Kzl
Deniz ve ran (Basra) Krfezi arasndaki deniz yollar vastasyla Roma
mparatorluunun dou eyaletleriyle; Oxus (Amu Derya) Irma boyunca ve Hazar
Denizi tesindeki kara yollar vastasyla da Kafkasya ve Dou Avrupa kavimleriyle
sk ticari ilikiler kurmulard.10
te bu mnasebetle Roma, ran engelini kaldrarak, en azndan doudaki Kuanlar

vastasyla hem bu blgenin mallarna hem de in eyalarna sahip olmak istiyordu.
8
pek Yolu zerindeki yerleri ve medeniyetlerin kesime noktas olmalar bakmndan Sodiana ve Bactria
blgeleri hakknda bk. Bouryakov, 2001: 303-311; De La Vaissire, 2002: 20-47.
9
Kuanlarn blgedeki rol hakknda bk. Harmatta, 1994b: 489-491.
10
Kuan mparatorluu ile Roma arasndaki ticaret iin ayrca bk. Xinru Liu, 1988: 2-11.
______________________________________________
103 Mehmet TEZCAN
3.1. Parth - Roma Mcadelesi ve Bu Dnemdeki Ticaret Faaliyetleri:
M I. yy.den itibaren Roma, Dou ile hem kara, hem de deniz yolu vastasyla ticaret
yapabilmek ve ipein anavatan olan ine ulamak istiyordu, ama her hlukrda yolu ran
topraklarndan yani Parth lkesinden geiyordu. MSki ilk drt asr, Dou-Bat ticaret
ilikilerinde, randa Parthlar ve Sasaniler, rann dousunda ve Bactria, Sodiana, Kuzey
Hindistan blgelerinde Kuanlar, onlarn sona ermesini mteakip eitli Hun gruplar ve
Eftalitlerin hkim bulunduklar devirlerde pek Yolunun kuzeydeki kara yolu ile kuzey-gney
blmleri bazen ksmen, bazen da tamamen kapatlabiliyordu (Kolb, 1983: 82). Bu kara yolu
engeline arpmamak iin nceki dnemlerde Roma, daha sonra ise Bizans imparatorluklar,
Basra Krfezi veya Kzl Deniz zerinden deniz ipek yollarn aktif hle getirmek iin
uramlardr. randa hkim olan ve pek yolu ticaretinde Romaya ilk nemli engeli tekil
edecek olan Parthlar ise,
in ipek ticaretini ellerinde tutmak istiyorlar, yol boyunca ticareti himaye ediyor,
vergi demeleri yoluyla da hatr saylr lde kr salyorlard. in ile dorudan
balantlara engel olmak iin de ellerinden gelen her eyi yapyorlard; nk
bunlarn arac rol son derece krlyd O zamanlar ne Batl tccarlar Douya, ne
de in ve Sod tccarlar Batya ulaabiliyorlard (Tezcan, 2007: 12).
Roma mparatorluu, bu duruma bir are bulmak iin Mki tarihlerde Parthlarla birka
defa harbe girdi ve bunlarn bazlarnda, Parthlarn bu dnemde zayf olmalar sebebiyle
baarlar da kazand. MS I. yy.nin balarnda ise Anadolunun gneydousunda durum olduka
deimi, hem bakent Selevkia Parthlara isyan etmi hem de onlara bal olan Armenia kral I.
Tiridates (MS 53-75), Parthlarla olan balar koparp mparator Nero (MS 54-68) zamannda 66
tarihinde Roma ile ittifak yapmt (Lang, 1983: 517). Bu durum, her iki imparatorluun zoraki
bar yapmasna vesile oldu. Ancak bu defa da Romann Dou Akdeniz egemenliini elde
etmesi ve blgedeki nemli ticaret ehirlerinin kontroln eline almas, Parthlarn dousunda
ise glenmeye ve gneye doru yaylmaya balayan Kuan mparatorluunun Parth kltr
blgelerini zaptetmesi11 sonucu Parthlar ciddi sknt yaamaya baladlar. MS 45-65 tarihleri
arasndaki dnemde Parthlar ke getiler ve MS 66 tarihinde Roma ile 50 yllk bir bar
anlamas yaptlar. Bundan maksatlar, hem i ve d durumu dzeltmek, hem de bu ekilde ipek
ticaretinden azami kr salamakt. te, ran tarihinde bu 50 yllk ksa dnem, btn Dou-Bat
ticaretinde, XIII. yy.daki Mool mparatorluu Dnemine kadar ticaretteki en parlak ve pek
Yolunun ran gzerghnn ak olduu devir olmutur (Tezcan, 2007: 13).
11
MS 57 tarihinde gebeler Taksila ehrini yamalamlar, bunun akabinde de Parthlarn bu kltr merkezi ve mal
antreposu olan ehir Kuanlarn eline gemiti.
______________________________________________
104 Mehmet TEZCAN
50 yllk anlama MS II. yy. balarna doru sona erdiinde, Armenia meselesi yznden her iki
lke yeniden ve daha kanl savalara balad. Bu defa Roma, Parth topraklarna girerek
mparator Traianus Dneminde (98-117) Batdaki nemli ticaret merkezi Petradan Doudaki
Parth merkezi Ktesifona ve Susaya kadar olan yerleri ele geirdi ve tarihinde ilk defa Douya
bu kadar yaylma frsat buldu.12 Dicle zerinde 50 gemilik bir donanma ina ettirip denize
indirtecek kadar ileri giden Traianus, Frat ve Dicle arasndaki at ve deve ile yaplan kervan
ticareti tama haklarna de bir dzenleme getirmiti. Dneminin II. Augustusu kabul edilen
Traianusun hayali, Msr ile Nebati Arabistann, Nebati Arabistan ile Suriyeyi, Suriye ile
Basra Krfezini, Suriye ile Yukar Frat, Yukar Frat ile de Kara Denizi birbirine balamay
ve btn bu blgelerle Dou ticaretini gelitirmekti (Warmington, 1974: 91-92; Tezcan, 2007:
13-14). Traianus, kara yoluyla giritii seferler vastasyla Babilonyay (Gney Mezopotamya)
Dou ticaretinden uzaklatrmak suretiyle Basra Krfezindeki ticaret ve denizcilik faaliyetlerini
artrmay dnyordu. Susann dnden sonra Basra Krfezine ulatnda buradaki
Mesene ve Charax Spasinu halknn, Dou ran ve Kuzey Hindistanda bulunan ve o zamanki
anlaya gre hemen birka yz mil telerindeki Kuanlarla dorudan ticaret ilikileri
ierisinde bulunduklarn rendi. Bunun zerine bir yandan gzlerini iyiden iyiye Basra
Krfezine eviren Traianus, dier yandan ayn eyleri Kzl Deniz iin de yapmay dnd.
Onun hayali, orada bir Roma donanma kuvveti meydana getirerek 100 feetlik eski kanal
temizletip burasn en byk gemilerin bile girebilecei hle getirmek, her birinin u
noktasnda asker bir liman bulunan yeni bir kanaln inasyla [bunu] Kzl Denizdeki donanma
veya yeni kurulan Arabistan eyaleti ile birletirmekti (Warmington, 1974: 96-97). Bu suretle,
Msr da Arabistan ile birletirecek, Kzl Denize ve Hint Okyanusuna alan eski ticaret giri
yollarn yeniden am olacakt. artlar gayet msaitti, o dnemlerde hem Muson rzgrlarnn
srr13 kefedilmiti -ki bu keif, ran engelinin ortadan kaldrlmasn salyordu-, hem de
Traianusa akl veren hocalar vard. Dion Cassiusun Roma Tarihinde belirtildiine gre,
MS 106 tarihinde, Romaya dndkten sonra Traianus, Doudaki baz lkelerden, muhtemelen
bu arada Kuan lkesinden gelen elilerle de grmt (Romaike Istoria, xviii, 15). Onun
gemicilerle ve Hindistan ziyaret eden kiilerle de irtibata gemesinden sonra, tarihi
Plutarchosun dediine baklacak olursa, 70.000 kiilik bir Roma ordusu ile Hindistann
12
Traianus Dneminde Roma-Parth savalar hakknda bk. Bivar, 1983: 86-91; Frye, 1984: 241-242.
13
Ksaca Muson rzgrlar adyla bilinen bu rzgrlar, Aden Krfezinden Hindistana ve oradan Aden Krfezi
yoluyla Kzl Denize doru gemilerin tabii seyrini kolaylatran ve Hint Okyanusu ile Gneydou Asyaya zg
mevsimlik rzgrlardr. Bunun yazn denizlerden karalara ve gney-batdan kuzey-douya doru, kn ise ters
istikamette, karalardan denizlere ve kuzey-doudan gney-batya doru estii, her iki yolun da ticaret iin
kendilerine [Yunanllara] ok uygun olduunu Milat sralarnda Yunanl gemici Hippalus tarafndan kefedilmiti.
Bu konuda Yal Plinius (Naturali Historia, vi. 26) ve MS I. yy. ierisinde yazlm olan Periplus Maris Erytraeide
baz bilgiler de verilmektedir. bk. Tezcan, 2007: 7-8, n. 11.
______________________________________________
105 Mehmet TEZCAN
fethinin bile mmkn olduu gr Romada yaygnlamaya balamt. Bunun gereklemesi

iin ise ncelikle Anadoluda siyasi birliin salanmas gerekiyordu. Fakat Traianusun,
hayaline ulama arzusu, Dion Cassiusun dedii gibi, mr, yeni bir Aleksandros gibi,
Hindistana kadar ordularn sevketmesine izin vermedii iin akim kald (Tezcan, 2007: 14-
15).
Traianusun halefleri olan Hadrianus (117-138), Antoninus Pius (138-161) ve Septimus

Severus (193-211) Dnemlerinde Roma ile Parthlar arasndaki ilikilerde savalarn yan sra
bar da devam etti. Ama ksa sreli de olsa Mezopotamya ile Armeniann kaybedilip tekrar
geri alnmasna ramen Roma asndan artk pek Yolu ticareti iin yeni hesaplarn yaplmas
gerekiyordu. Karanlk bir dnem geiren Parthlarla balangta ciddi bir snr atmas
yaamayan ve gzn pek Yolunun Anadolunun daha kuzeydoudaki gzerghna ve
Kafkasya taraflarna eviren Roma, Hadrianusun bar politikas ve Parthlarla yaplan sulhu
mteakip Mezopotamyadan sonra 161 ylnda Armeniay da kaybetti. Suriye Parthlar
tarafndan igal edildi; blgedeki ticaret, isyanlar kt iin eski gvenliini yitirdi, kontrol
Parthlarn eline geti. Parthlarn bakenti Ktesifon dhil, Grek kltrnn blgedeki en dou ve
nemli noktalarndan olan Selevkia da el deitirdi.14 Ktesifonun 164-198 tarihleri arasnda
birka kez ele geirilmesini mteakip bu yerlerin iki taraf arasndaki savalar srasnda tahrip
edilmesinden sonra yollarn, tccarlarn ve mallarn emniyeti kayboldu. Hlbuki MS II. yy.nin
balarndan itibaren in (Han Slalesi) ve Hint (Kuanlar) ile dostluk ve elilik mnasebetlerini
gelitirmi olan Roma, Dou mallar hakknda daha fazla bilgi de toplamt, artlar ticaret iin
ok msaitti. mparator Antoninus Pius veya Marcus Aurelius (161-180) zamannda (in
kaynaklarnda: Andun) ine gnderilen ilk Romal eli, MS 166 tarihinde artk in
bakentindeydi (Rtveladze, 1999: 14; Lieu, 2000: 47).15 Buna ramen, ran zerinden Romann
Dou ile irtibat da kaybolunca, Dounun kymetli mallarna ulaabilmek iin Roma, III. yy.de
savalar vastasyla ran engelini amak ya da yeni yollar denemek zorunda kald. Ama bu
yzyl, randa yeni ve daha kuvvetli bir hanedan olan Sasanilerin i bana getii bir dnemdi
(Tezcan, 2007: 15-16).
14
Ktesifonun Parthlar tarafndan zapt hakknda bk. Ghirshman, 1978: 215-218.
15
Antoninus zamannda Bactria blgesinden gelen baz elilerin Kuanlar tarafndan gnderildii tahmin
edilmektedir (Frye 1984: 243). Bu dnemdeki Roma-in ve Roma-Hint mnasebetleri ve Hint ktas ile Bat dnyas
arasnda gerek karadan, gerek denizden yaplan ticaret hakknda bk. Puri, 1994: 256-258; Neelis, 2001: 470-477;
Tezcan, 2004: 214; Tezcan, 2007: 16-17.
______________________________________________
106 Mehmet TEZCAN
3.2. Sasani mparatorluu Devrinde pek Yolu Mcadelesinde ran Engeli:
Parthlarn yerine III. yy.da randa kurulan Sasani mparatorluu (224-651),

ncekinden daha geni ve daha kuvvetli ekilde nce Romaya, daha sonra onun halefi olan
Bizansa pek Yolunda glkler karmtr. Daha ilk kurulu tarihlerinde Roma ordularn
malup ederek Mezopotamyadan onlar atan Sasaniler, devletlerini gerek douda, gerekse
batda iyice salamlatrdktan sonra, MS IV. yy.a doru pek Yolu hkimiyet mcadelesinin
iyice alevlenmesine sebebiyet verdiler. Bu dnemde snrlarn Frata kadar uzanmas, Suriye ve
Msrn igali, Kzl Deniz yoluyla deniz ticaretini yeniden gndeme getirdi. Bunun da zm
olmamas zerine Bizans, ran iinden geen kara yolunu devreden karmak suretiyle
Karadeniz kuzeyinden geen yeni bir pek Yolu gzerghnn devreye girmesini salad.
I. Ardeir (224?-240) Dneminde Sasaniler, mparatorluun bat snrlarn gven

altna almak iin Roma zerine baz seferlere ktlar. Roma bunlara ticaret yolunu emniyet
altnda tutmak ve Armeniay kaybetmemek iin kar seferlerle cevap verdi. mparator
Alexander Severus (222-235) devrinde Roma, balangta baz nemli zaferler kazand ise de
235 ylnda onun katledilmesi sonrasnda bilhassa I. apur (241-272) Dneminde 239-244
tarihleri arasndaki savalarda Roma ordular ar malubiyetlere uradlar. leride Roma ile
ran arasnda mal mbadele istasyonu olacak olan Nisibis (Nusaybin) ve Carrhae (Harran)nin
zaptndan sonra pek Yolunun batdaki nemli merkezlerinden Hatrann 239da
kaybedilmesini mteakip Dura Europosa (Salihiye) Sasani saldrlar, Romaya indirilmi ciddi
bir darbeydi (Gignoux, 1996: 132). mparator III. Gordianus (238-244), 244 tarihinde Frat
Nehri zerindeki savata Sasanilere yenilerek, hayatn bir dman sava alannda kaybeden ilk
Roma imparatoru oldu (Tezcan, 2007: 20). Kuzey Mezopotamya ve Armenia kaybedildi;
Sasaniler, Armenia, beria (Grcistan) ve Albania blgelerine kesin olarak hkim oldular
(Litvinsky, 1994: 479); blgeden geen ticaret yolunun kuzeybat gzergh da hliyle onlarn
eline geti.16 Romann dou snrndaki ticaret merkezi ve l blgesinden geen kervan
ticaretinin slerinden olan nce Palmyra (Tedmur),17 onu mteakip dier kervan ticaret
merkezleri dt ve buralarda, vahalarda yaayan mteebbis tccarlar blgeyi terk ettiler. Bu
durum, Roma ile Parthlar arasndaki savalarda bile gelimesini srdren ve kesintiye
uramayan, lden geen ticaret yolu gzerghnn sona ermesine yol at. Suriyenin istilas ve
ok sayda ehrin ele geirilmesini mteakip blgenin merkezi ve pek Yolunun batdaki mal
16
Yolun bu gzergh hakknda bk. Tezcan, 2004: 211-212.
17
Palmyrann d, J. Retsnn grne gre (2003: 481) yle anlalyor ki, Sasanilerin sesiz kalmalar sonucu
Romallarca gerekletirilmiti, nk onun dnden sonra iki sper g arasnda belirsiz bir denge gzkyor.
Palmyrann pek Yolu ticaretindeki yeri, ykselii ve d hakknda bk. Rostovtzeff, 1932: 103-119; Raschke,
1978: 643-644; Franck - Brownstone, 1984: 117-118; Dodgeon - Lieu, 1991: 69-110.
______________________________________________
107 Mehmet TEZCAN
deposu olan Antakyann 254 / 255de Sasaniler eline gemesi ise Roma iin bir baka ok oldu
(Frye, 1983: 124-129; Frye, 1984: 294, 296-297; Dodgeon - Lieu, 1991: 2; Gignoux, 1996:
132). mparator Valerianus (253-260), 260 ylndaki Edessa (Urfa) savanda ordusuyla birlikte
esir alnd, 36 ehir ve kale Sasanilerce zaptedildi; daha nce hibir Roma ordusu byle bir
malubiyete uramamt (Litvinsky, 1994: 477-478. Ayrca bk. Eilers, 1983: 485). Ama I.
apur, zengin Palmyra ehrini zaptedemedi; Palmyrallar sonra Nisibis ile Harran da tekrar ele
geirdiler.
Daha sonraki dnemlerde Sasanilerin, kendi ii problemleri sebebiyle bat snr ile
ilgilenememeleri yznden Roma, gl ve akll mparator Diocletianus (288-305) zamannda
297 / 298 ylnda Sasani hkmdar Narseh (293-302)nin ricas zerine ran ile yapt
anlamayla dou snrn yeniden gven altna ald. Snr Amida-Nisibis-Singara-Bezabdeden
geeek ekilde Dicle Nehrine kadar olan blge yeniden kazanld; Dicle Nehri iki
imparatorluk arasnda snr yapld (Gignoux, 1996: 132).18 Diocletianus, ticareti de
dzenlemeye alt. 297 ylndaki anlamaya gre, ticaretin dei-toku yeri olarak nce Tigris
(Dicle) Nehri zerindeki Nisibis ehri (Nusaybin), daha sonra Ephrates (Frat)in sol kys
zerindeki Kallinikum (Rakka) ve Araxes (Aras)in orta mecrandaki Artaxata (Artaat)
belirlenmiti ve bu noktalar dnda ticaret yasakt (Tezcan, 2001: 77). Ama IV. yy.de II.
apur zamanndaki byk savalar ve din mcadeleler dnemine kadar srecek bu nispeten
durgun devre bile pek Yolu ticaretinin blgedeki kt gidiini dzeltemedi. Fakat IV. yy.nin
ba, pek Yolunun bu nemli blgesinde bundan sonra Sasanilerin ban ok artacak nemli
gelimelere de tank oldu. Uzun zamandr Sasanilere bal olarak yaayan Arak slalesinden
III. Tiridates (298-330), 301 ylnda Hristiyanl kabul ederek Armeniann ilk Hristiyan kral
oldu; stelik bunu bir devlet dini hline getirdi ve Romann etkisi altna girdi (Lang, 1983: 518;
Gignoux, 1996: 132). Artk bundan sonra Sasaniler, bir de kendi ilerindeki Hristiyanlara kar
politika gelitirmek zorunda idiler. ki komu imparatorluk arasndaki siyasi ve ticari rekabete
imdi din de girmiti.
Tarihi Mesdnin kaydettiine gre (2011: 229), II. apur (309-379) zamannda artk
randa ipek retimine geilmi; bu maksatla Mezopotamya ve Suriyeden ipek yapm ustalar
getirtilmiti.19 Bunlar, deniz yoluyla Hindistan ve Seylandan, kara yoluyla Orta Asyadan
rana getirtilen ham ipek zerinde alyorlard. (Rtveladze, 1999: 13; Tezcan, 2001: 78). Bu
yzden de pek Yoluna hkim olma mcadelesi hzland. Onun zamannda bilhassa yzyln
18
II. apur dnemine kadarki Roma-Sasani savalar hakknda bk. Dodgeon - Lieu, 1991: 16-139.
19
Mesud bu konuda yle demektedir: Sbr daha sonra El-Cezre, Amid ve dier Rum ehirlerine saldrd. Oradan
pek ok esir getirerek Sus ve Tster gibi Ahvaz blgesi ehirlerine iskn etti. Orada bunlar oalarak, bulunduklar
yerleri vatan edindiler. te o tarihten itibaren ipek Sus'da ... retilmeye baland ve bugn de devam etmektedir.
______________________________________________
108 Mehmet TEZCAN
ikinci yarsndan itibaren balayp II. Constantius (337-361) devrinde had safhaya ulaan ve
Nisibis, Singara ve Amida (Diyarbakr) etrafnda cereyan eden savalarn ounda Roma
kaybetti, nk bu devirde bir yandan da i karklklarla urayordu. Julianus (361-363)
devrindeki Ktesiphon Savan (29 Mays 363) Roma kazand ise de imparator yaral kt
savatan bir ay sonra ld iin sonu alnamad (Eilers, 1983: 485). mparator Jovianus (363-
364) zamannda Roma, Armeniadaki ve Nisibis ve Singara dhil Kuzey Mezopotamyadaki
topraklarnn oundan vazgemek karlnda Sasanilerle ksa sreli bir bar yapt;20 ama
sonra savalar, mparator Valens zamannda (364-378) yeniden alevlendi. Balkanlarda Hunlarn
balatt kavimler istilas ile de uraan Valens, onlarla giritii Adrianopolis (Edirne) Sava
(9 Austos 378)nda malup olup ldrld. bana geen yeni Roma mparatoru Byk
lakapl I. Theodosios (379-395) devrinde Batdaki barbar istilalarn ksmen durduran Roma,
387 ylndaki sulh ile uzun sreli bir bar dnemi yakalad ve Nisibisin batsndaki btn
topraklarda stnln Sasanilere tasdik ettirdi ise de pek Yolunun kuzey-batdaki
gzerghn tamamen kaybetti. Armenia arazisi ikiye blnerek, Pers-Armenia adyla ou
Sasanilerde kald (Greatrex Lieu, 2002: 28-30). Bu savalar Dou ile yaplan ipek ticaretinde
ran engelinin ne kadar byk olduunu Romaya bir kez daha gsterdi. Ayrca IV. yy.nin
ortalarndan itibaren gerek Romann Anadolu ve Balkan topraklar, gerekse rann dou
blgeleri Kafkasyadan ve Orta Asyadan gelen ve ilerinde Hunlarn da bulunduu yeni gebe
gruplarn istilalarna maruz kald.
II. apurun saltanatnn sona erdii IV. yy.nin sonlarnda, eski Roma
mparatorluunun yerini artk Bizans mparatorluu almt. Bizansn bakenti olan
Konstantinopolis (stanbul) ise yzyln ikinci yars itibaryla, yollarn birletii, ticaret
mallarnn topland en nemli yer olarak ticarette Dou ile Bat arasnda altn kpr
vazifesi gryordu. stanbul, Hindistan ile dorudan ticaret mnasebeti kurulmadan nce
inden ve Asyadan gelen ve stanbuldan daha batya sevkedilen ham ipek, ipekli kumalar
ve dier mallar iin de byk bir ticaret pazar olmutu (Tezcan, 2001: 76). IV. yy.den itibaren
ipek ticareti, btn Yakn Dou ve Orta Douda byk bir nem kazanm, Bizansn d
politikasnda bile ipek mhim bir unsur ve pazarlk arac hline gelmiti. Bizansn in ile
karadan yapt ticarette yollar zaten dorudan ran ilerinden geiyordu. Transit ipek
ticaretinden byk kr salayan Sasaniler, transit mallardan kendi ihtiyalarn aldktan sonra
geriye daha ok mikdarda ihtiya fazlas mal kalyordu ve bunlar dorudan, lks, debdebe,
ipekli eyalar bakmndan Sasani sarayndan hi de aa kalmayan Bizans sarayna
gnderiliyordu (Heyd, 2000: 21). rann transit yollara da hkim olmas yznden Bizans,
20
Jovianus Bar (363) hakknda bk. Greatrex - Lieu 2002: 1-16.
______________________________________________
109 Mehmet TEZCAN
zamanla ran ipeine zaten ekonomik bakmdan baml hle gelmeye balamt. Bunu bilen
ran, bu imkn azami lde kullanarak, Bizansn imalathanelerde ileyecei ham ipein
fiyatn ykseltiyordu (Tezcan, 2001: 77). Denizden yapaca ticarette ise Bizans, Basra
Krfezi dolaysyla yine ran ile bir ekilde mnasebet kurmak zorunda kalyordu. Kzl Deniz
zerinden yaplacak ticarette de Yemendeki idarecilerin, ya Bizansa kar tavr almalar, ya da
bazen Sasani taraftar olmas sebebiyle Bizans ticareti burada da sekteye urayabiliyordu.21 V.
yy. Bizansn dier blgelerde olduu gibi Anadolunun, ticaret yollarnn getii Dou
topraklarnda da Hristiyanln eitli mezhepleri ile atma ortamnda olduu bir dnemdi.
Sryani, Nesturi ve Ermeni gibi farkl Hristiyan gruplar, muhtelif devirlerde Romadan
grdkleri basklar zerine Sasanilere yanamak zorunda kalyorlar, Sasaniler de hem Roma
topraklarna sahip olabilmek hem de pek Yolu ticaretinin bu gzerghn elde tutabilmek iin
onlar Bizansa kar ounlukla destekliyor, bazen ise kendi dinine dndrmek iin bask
uyguluyorlard. Blgede gerek farkl mezhepten olan Hristiyan gruplar, gerekse Yahudiler ska
isyan ediyorlard. Dolaysyla IV. yy.den Sasanilerin ykld VII. yy. ortalarna kadar olan
dnem, blge ticaretinde de ran engelinin en st seviyede hissedildii bir dnem olmutur.22
VI. yy. ise Dounun en kymetli mal olan ve bu rne ulamak iin byk devletlerin,
ticaretten kr salayan eitli tccar gruplarnn yzyllardr birbirleri ile mcadelelerine yol
aan ipein artk rann yan sra Bizansta da retimine baland bir zamand. Sasaniler,
kendi rettikleri ipei ileyerek daha pahal bir ekilde Batya satmak istiyorlard. Bu sebeple
Sasaniler, Doudan gelen ucuz ve daha kaliteli in ipeinin ran ilerinden gemesine izin
vermek istemiyorlar; Bizans ise yapm pahalya mal olan daha kalitesiz ve yetersiz ipek mallar
yerine Doudan gelecek ucuz in ipeini her zaman tercih ediyordu. Doudan gelen ve
tabiatiyle sadece ipekten ibaret olmayan kymetli mallara Bizansn ulaabilmesi iin ticaret
yollarnn ak tutulmas gerekiyordu. Bizans, VI. yy.de bu maksatla Sasanilerle 20 yl kadar
devam edecek uzun sreli bar anlamalar ve evlilikler de yapm, zaman zaman onlarla siyasi
ittifaklar kurmaktan ekinmemitir. Fakat ticaretin kesintiye uramasna yine de engel
olamaynca yeni araylar ierisine girmitir. Bu yzylda Arabistan blgesi de ticaret yollar
yarna girdi. Bizans, Etyopyal mttefikleriyle, Sasaniler ise Yemendekiler ile i birlii
21
Orta Frat ile Dicle nehri blgesine, dolaysyla Basra Krfezi azna, Hristiyanl kabul etmi olmakla beraber
daha ok Sasani hkimiyetini benimsemi olan Lahmi Arap krall hkimdi. Himyeri Slalesinin hkim olduu
Yemende ise, Yahudilii benimsemi ve 523 tarihinde Necranda Hristiyanlara kar bir katliam balatm olan Z
Nuvs, Sasani desteini temin etmek maksadyla Lahmi Krallnn bakenti El-Hireye bir eli gndermi, bilahare
lkesinde hkimiyeti ele geirmiti. Bunlar, Z Nuvs zamannda mesela 525 tarihinde Bizansl tccarlar
ldrmler, Habelerle Bizansllarn ticaretine sekte vurmulard (bk. Nicholson, 1995: 26; Al-Ansary, 1996: 139;
Bozkurt, 2000: 372). Yine Sasani hkmdar I. Husrev zamannda Yemen, bir darbe ile Sasani stnln tanmak
zorunda kalmt. El-Hiredeki Lahmi Arap krall, evre lkelerle ve Sasanilerle mnasebetleri hakknda bk.
Bosworth, 1983: 597-604; Al-Ansary, 1996: 139-141.
22
V. yy.deki Sasani savalar, Armenia ve Kafkasyadaki meseleler hakknda bk. Greatrex - Lieu, 2002: 31-61.
______________________________________________
110 Mehmet TEZCAN
yaparak Hindistan ile Dou Asya arasndaki ipek, baharat ve parfmeri ticaretini kendi
kontrollerine alma rekabeti ierisinde idiler. Arabistandan geen ticaret yollarnn kontrol,
Bizans - Sasani rekabetinin hedefini oluturuyordu (Al-Ansary, 1996: 140). Bu bakmdan gerek
her iki lke asndan, gerekse Orta Asya, in, Hindistan ve Bat dnyas arasndaki ticari ve
siyasi ilikiler asndan VI. yy.n ikinci yars zerinde ve byk Sasani hkmdar I. Husrev
dnemi zerinde biraz durmak gerekir.
3.2.1. I. Husrev (Anuirvan, 531-579) Dneminde pek Ticareti Rekabeti:
VI. yy. hem Bizans, hem ran, hem de Orta Asya tarihi asndan son derece nemli bir
dnemdir. mparator Anastasius (491-518), yzyln ilk eyreinde, Sasani desteindeki Lahmi
Araplarna kar Bizans snrlarn korumak maksadyla Suriyede Gassani Araplarn
yerletirmiti (Al-Ansary, 1996: 140). Onunla balayan Sasani savalar,23 I. Justinianus
dneminde artarak devam etmi ise de Sasani hkmdar I. Husrevin ilk saltanat yllarnda 532
ylnda yaplan ebed sulh ile ikinci dnem savalara kadar hafiflemi gzkyordu.24 Bu
dnemde, ksmen baarl ve ipek ticaretinin neminin farknda olan I. Justinus (518-527),
ardndan I. Justinianus (527-565), daha sonra da II. Justinus (565-578) gibi byk imparatorlar
Bizans tahtnda idiler. randa, byk ve lmsz ruh lakapl I. Husrev Anuirvan (531-579),
uzun sredir tahtta idi ve babas I. Kavad (488-531) devrinde balayan ok sayda reform
hareketinin tamamlaycs oldu. Orta Asyada ise, pek yolu zerinde bulunan, ticarette ve siyasi
hayatta Sasanilerin doudaki en byk rakipleri olan Eftalit mparatorluu, Asyada yeni
kurulan I. Trk Kaanl ile i birlii sonucu tamamen yklm, topraklar her iki devlet
arasnda pay edilmiti. 552 tarihinde Moolistann kuzeyinde Orhon kylarnda Bumn ve
stemi Kaanlar tarafndan kurulan Trk Kaanl yneticilerinin, batya doru btn Trk
boylarn ve bozkr blgesini idareleri altna aldktan sonra gerek inden, gerekse Orta
Asyadan geen pek Yolu ve ipek ticareti ile de ilgilenecekleri aikrd. Geimleri neredeyse
tamamen ipek ticaretine bal olup, ipei inden alarak Batya transfer eden, ama IV. yy.
sonlarndan beri kendileri de ipek retmeye balayan Sodlu tccarlar,25 Eftalit Devletinin
yklmasndan sonra Dou-Bat arasndaki ktalar aras ticaretle ilgilenme frsatn
yakalamlard. Sodlular, memleketleri Trklere tbi olduktan sonra da inden gelen ipek
23
502 ylnda balayan Anastasius Savalar ve Justinianus devrine kadar Sasanilerle ilikiler hakknda bk. Greatrex
- Lieu, 2002: 63-81.
24
Justinianus dnemindeki Sasani savalar, eitli cephelerde (Mezopotamya ve kuzey-dou cepheleri) olmak zere
iki dnem hlinde (525-540, 540-562) gereklemi, zaman zaman sulh grmeleri yaplmsa da devam
edememitir. bk. Greatrex - Lieu, 2002: 82-134.
25
Sodlular, gerek Trk lkelerinde, gerekse inde ve Karadeniz kuzeyinde ok sayda ticaret kolonilerine sahip
bulunuyorlard; hatta o dnemde Trk brokrasisi ve kanlaryas tamamen onlar tarafndan idare ediliyordu.
Sodiana ve Sodlu tccarlarn pek Yolu ticaretindeki durumu hakknda bk. Rtveladze, 1999: 105-116; De La
Vaissire, 2002.
______________________________________________
111 Mehmet TEZCAN
ykl kervanlar ran ierisinden Batya transfer etmek istediler. Ama I. Husrev, arkalarnda
Trk gc bulunan Sod ticaretinden ekinerek randaki kendi tccarlarna Sodlulardan ipek
alveriini yasaklad. Sodlular, ipek ticaretinin ne kadar krl bir i olduunu metbular olan
Trklere anlatmlard. Ellerinde birikmi olan ipekli eyalarn ran engelini geerek batya
transferi konusunda Trklerden yardm talep etmek zere son are olarak stemi Kaana
bavurdular.
I. Justinus, Bizansn ipek ticaretine olan bamlln ve bunun Bizans ipek

imalathaneleri iin oluturduu tehdidi grdkten sonra randan gelecek kymetli ham ipein
temini konusunda yeni imknlar aramaya balarken halefi olan I. Justinianus dneminde
Bizansllar ipek yapmn renmilerdi. Prokopios (VIII. 17 .1-8, ayrca bk. Procopius, 1962:
227-231) ile Bizansl Theophanesin (Vizantiyskie istoriki, 2008: 492) kaytlarna gre,
Justinianus, 540 yllarnda Sasanilerin ham ipekten aldklar miktar artrmalar zerine, onlarn
elindeki bu kozu almak iin iki Nesturi rahibi bu maksatla Serinda (Sogdiana?)ya gnderdi.
Onlar da bir bambu aac iine gizledikleri ipek kozas yumurtalarn ve dut aac tohumlarn
552 ylnda stanbula getirmek suretiyle bu srr Bizansa tadlar (Ferguson, 1978: 597;
Rtveladze, 1999: 15, 143; Haussig, 2001: 86; Greatrex - Lieu, 2002: 129).26 yle ki yzyln
ortalarnda nce Msr, sonra Berytus (Beyrut) ve Tyrus gibi Kzl Denize yakn olan liman
yerlerinde artk ipek retiyorlard.27 Ama buralarda retilen ipek olduka pahalya mal oluyordu,
kaliteleri ise doudan gelen in ipeklerine nazaran ok dkt. Ayrca, zengin kiilerin, din
adamlarnn, saray erknnn ve bilhassa lks eyaya eskiden beri dknlkleriyle bilinen soylu
kadnlarn genellikle kulland bu ipek, ihtiyaca cevap vermiyordu. (Bozkurt, 2000: 370;
Tezcan, 2001: 78). II. Justinus ise, Sasaniler tarafndan desteklenen Suriyedeki Arap
kabilelerinin Bizans topraklarn yamalamasndan zaten rahatszd. Bir yandan Armeniada
Sasanilerle savaa tutuan Justinus,28 dier yandan da ipek konusunda Sasanilere yaplan
yardmlar kabul etmeyerek, taviz vermeyen bir politika ile yeni yollar aramaya koyuldu.
Sasanileri baypas edip onlarn tesindeki Trkler ve Sodlular ile anlaarak ipei daha ucuza
getirme arelerini aramaya balad (Pigulevskaya, 1947: 189; Frye, 1984: 328; Tezcan, 2001:
78).
26
Theophanes, Prokopiosun Nesturi olarak kaydettii kiileri, ranl olarak ifade etmekte ve 582 tarihini
vermektedir.
27
Bizans topraklarnda ipek retimi, ticareti ve Bizansn buna bak hakknda bk. Heyd, 2000: 21-24.
28
II. Justinus dnemindeki Sasani savalar iin bk. Goubert, 1951: 63-79.
______________________________________________
112 Mehmet TEZCAN
Bizans kaynaklarnda geen Silziboulos ile ayn kii olduu sanlan ve Trk
Kaanlnn bat kanadn idare eden stemi Kaan (552-576),29 Eftalit Devletiyle olan ortak
mcadeleleri esnasnda kzn Sasani hkmdar I. Husrev ile evlendirmek suretiyle kendisiyle
akrabalk ilikileri kurdu. Sodlularn talepleri zerine Sodlu tccarlardan oluan bir elilik
heyeti gnderen stemi, Sodlularn ticaret problemlerini zmek istedi.
Bu tarihlerde Sasanilerin kendileri de artk ipek retiyorlard. pek Yolunu ve in,

Orta Asya ve Hindistan ile Basra Krfezi arasndaki ticareti kontrol etmek gayesinde olan
Husrev, ayrca ucuz in ve Sod ipeini Trk ve onlarn korumas altnda bulunan Sodlu
ticaret kervanlar ile ran ierisinden geirmemek, Trkleri ipek transit vergisinden mahrum
brakarak iktisadi adan zayflatmak istiyordu. Ona gre, belki de bu Sodlu tccarlar Trkler
adna randa ajanlk yapacaklar, bu suretle Trkler de bir mddet nce Husrevin Eftalitlerden
ald gneydeki topraklarna doru yaylacaklard (Gignoux, 1996: 133; Marak, 2002: 173).
Trk elilerinin geldii tarihlerde 568-572 yllarnda Yemende darbe yaptrarak Sasani yanls
Himyeri slalesini ibana getirtti; bylece Yemen, bir Sasani satrapl hline geldi
(Nicholson, 1995: 29). Husrev, Dou ile deniz ticaretini kontrol etmek iin Gney Arabistan
limanlarnda bir s elde etmi oluyordu. Bylece O, Kzl Deniz azndaki Babl-Mendeb
Boazn Bizansn Hindistana gidecek gemilerine tkayarak tccarlarn, ipek ve dier kymetli
mallar Kzl Deniz araclyla denizden Bizansa sevketmelerinin nne gemi, Hint
limanlarndan deniz yoluyla Kzl Denize gemek isteyecek ticaret gemilerine Yemen
limanlarnda (Aden) engel olmu olacakt. in ipeklileri yznden olduka zarar eden ran,
kendi ipekli kumalarn korumak zorundayd (Haussig, 2001: 186).30 Husrev, Sodianadaki
Zhaowu hanedanndan olan Maniakh bakanlnda gelen ilk heyetin elindeki ipeklilerin hepsini
fiyatn da deyerek elilerin gzleri nnde yaktrd; tamamen Trklerden oluan ikinci heyete
daha kt muamele etti, heyet yelerinden bazlar zehirlendi. stemi Kaana da eitli
bahaneler ileri srerek, Sodlu tccarlarn ve Sod mallarnn lkesinden geiine izin vermedi
(bk. Ligeti, 1970: 72-73; Akbulut, 1984: 115; Sinor, 1990: 405; Litvinsky - Zhang Gunag-da,
1996: 32; Heyd, 2000: 17-18; Haussig, 2001: 186; Golden, 2002: 103-104; Taal, 2002: 20).
Sodlu tccarlar, kendilerine yeni pazarlar bulmak, Sasanilerin batsnda yeni bir ticaret
pazar aramak zorunda idiler. Bizans ise dier btn lkelerden daha fazla ipek tketen bir
yerdi. Yukardaki olumsuz durumlar ve Sodlu tccarlarn talebi zerine stemi Kaan, Sodlu
elilerini Bizansa gnderdi.
29
Silziboulos / Sizabulosun stemi Kaandan farkl bir kii olduu hakknda Sinorun grleri iin bk. Sinor, 1996:
333.
30
Sasanilerin I. Husrev zamanndaki ticaret politikalar hakknda bk. Frye, 1984: 327-328; Sinor, 1990: 405; De La
Vaissire, 2002: 223-228.
______________________________________________
113 Mehmet TEZCAN
Bizans mparatorluu ile irtibata gemek zere stemi Kaan, Menander Protektor
sayesinde bize kadar gelen bilgilere gre, hem Trk hkmdarn hem de Sod tccarlarn
temsilen Maniakh bakanlnda bir elilik heyetini, ran ierisinden gemek tehlikeli olduu
iin Asya - Hazar Denizi kuzeyi - Kafkasya yoluyla batya gnderdi. mparator II. Justinus
tarafndan stanbulda kabul edildikten sonra Silziboulosun skit harfleriyle yazlm bir
mektubunu ona takdim eden elilik heyeti, Sasanilere kar Austos 568 tarihinde bir siyasi ve
ticari ittifak yapt (bk. Ligeti, 1970: 74-76; Golden, 2002: 104; De La Vaissire, 2002:
230-231). Ayrca, stanbulda Sod ve Trk tccarlarn kullanabilecekleri Mitaton31 adl bir
ticaret merkezi kuruldu (Haussig, 2001: 187, 189-190).32 Bizansn ipek bcekleri ve kendi
mamul ipekli kumalar ve dut aalar da gz boyamak maksadyla mparator tarafndan
heyete gsterildi. Heyet geri dnerken, anlamay Bizans asndan teyit ettirmek zere,
strategos unvanl Kilikyal Zemarkhos da 568/569 ylndaki dn heyetine katld. Elilik
heyeti, yine ran ierisinden gememek iin gemiyle Karadenizin kuzeyindeki Krm ve Ker
boaz yoluyla Hazar Denizi kuzeyinden geen gzergh kullanarak Trkistanda Ektagda
bulunan Trk Kaan steminin yanna geldi. Her iki taraf arasnda sekiz yl kadar devam
edecek bir ticari anlama da bu ekilde gereklemi oldu (Sinor, 1990: 406-407; Sinor, 1996:
332-333; Rtveladze, 1999: 138; Lieu, 2000: 53; Haussig, 2001: 187-188). stemi Kaan bu
sralarda kendisini ziyaret eden ran elilerini Zemarkhos heyetininden daha aa yere oturtarak
ve onlara souk davranarak Bizansa randan daha fazla deer vermi olduunu da gstermi
oldu. Zemarkhos 571 ylnda stanbula geri dnd. Maniakh ve Zemarkhosun bu giriimleri ile
balayan Trk-Bizans ittifaknn bir dier neticesi ise, ipein Bat lkelerine Kafkas yolu ile
transfer edilmesi oldu (Akbulut, 1984: 116; Rtveladze, 1999: 138).
Maniakh ve Zemarkhos ile balayan elilik faaliyetleri, Zemarkhosa dn

yolculuunda refakat etmek zere yine stemi Kaan tarafndan Bizansa gnderilen Maniakhn
olu Tagma Tarkan ile devam etti (bk. Golden, 2002: 105; De La Vaissire, 2002: 231; Greatrex
31
Mitaton, Latincede metor (tartmak, deer bimek, adr kurmak) kelimesinden Bizans Grekesine pazar
yeri anlamnda gemi bir kelimedir (Lopez 1945: 34; Maniatis 1999: 296-306). Bu, Bizans mparatorluu
Dneminde Grekede iki ayr anlamda kullanlyordu: 1. zellikle Suriyeli tccarlarn konaklamalar iin
stanbulda oluturulan bir ikamet yeri (han) anlamnda olup, buraya gelen tccarlar, kalma cretlerini dedikten
sonra mallarn buraya koyuyorlard. 2. Mitaton, bir maliye terimi olarak I. Justinianus dneminden itibaren Bizansta
kullanlmaktayd (bk. Kazhdan, 1991: 1385). XIII-XIV. yy.da mitaton, Bizansta halka yklenmi maddi bir
mkellefiyet idi. Bizansn son slalesi Palaiologoslar (1261-1453) hakknda bir aratrmas olan L. Maksimovi
(1988: 157; ayrca bk. Kyriakidis, 2011: 143-144), mitatonu basite, orduya para ve erzak temin eden bir sistem /
ykmllk olarak aklamaktadr. Bu, kefalai denen mahalli valiler vastasyla eyaletteki halka yklenen bir yk idi;
orduya yiyecek, atlara yem temini bu ekilde yaplyordu. Bu ykmllk sayesinde yerli halk, subaylara ve askerlere
getikleri veya konakladklar her yerde, pazarlarda daha yksek olan fiyatlarn altnda bir rakamla sat yapmak
zere erzak salamakla mkellef tutuluyorlard.
32
Ancak Trklerin, stanbulda kurulan bu ticaret merkezinden pek az istifade edebildikleri iin ekonomik adan ok
zarar grdkleri, bu yzden de baz Sod tccarlarnn, Bizans topraklarna geebilmek iin yksek gei creti
deyerek Sasani topraklarn tercih ettikleri anlalmaktadr,
______________________________________________
114 Mehmet TEZCAN
- Lieu, 2002: 136-137).33 Gerekten de Bizans - Trk anlamasn hemen takip eden yllarda
Sasaniler, hem bat snrnda Bizans hem de dou snrnda Trklerin ortak saldrlarna maruz
kaldlar. 570 tarihlerinde balayan Trk savayla Sasaniler, bir ara kendi ellerine gemi olan
eski Eftalit topraklarn kaybettiler. 570 sonlarnda Sasanilerin elindeki Pers-Armenia
topraklarnda oturanlar ile Romallar arasndaki gizli bir anlamay mteakip 571 ylnda
Armeniada isyan patlak verdi. Bylece 20 yl srecek olan savalar (571-590) yeniden balad
(bk. Greatrex - Lieu, 2002: 137-175).34
Mteakip tarihlerde, Bizans ile Trkler arasnda Sasanilere kar yaplm olan ittifakn
yenilenmesi ve pekitirilmesi amacyla Bizans tarafndan baka elilik heyetlerinin gnderilmesi
575 / 576, 579 tarihlerinde de devam etti. Menandros, be elilik heyetinin gnderildiinden
bahsetmektedir (bk. Sinor, 1990: 408; De La Vaissire, 2002: 232). II. Tiberius Konstantinus
(kaysarlk dnemi: 574-578; imparatorluk dnemi: 578-582), Armeniada Sasanilere kar
baarl savalar srdrrken35 kaysarlk dneminin 2. ylnda (576)36 Trklere eli yollad.
Ancak onun zamannda mparatorluk muhafz subay Valentinus bakanlnda Trklere
gnderilen heyet hakkndaki bilgiler olduka enteresandr. Hazar Denizi kuzeyinde bir yerde
yolda durdurulan eli, Silziboulosun olu olan Trk idarecisi Turksantos tarafndan son derece
ar szlerle itham edilmiti. Bu sralarda Silziboulos (stemi Kaan) ld iin yasta bulunan
Trkleri bu suretle rahatsz etmi olan Bizans, szlerinde durmamakla da sulanm, bunun
intikamnn alnaca tehdidi savurulmutu (metin ve tercmeleri iin bk. Blockley, 1985: 171-
179; Mangaltepe, 2009: 76-82; ayrca bk. Ligeti, 1970: 87-91; Akbulut, 1984: 117; Golden,
2002: 105-106).37 Trk idarecisinin Bizans elisine ynelttii Trk elilerinin niin Kafkaslarn
sarp yerlerinden geirilmek suretiyle Bizans lkesine gtrld sorusundan, Sasanilerin gerek
siyasi, gerek diplomatik, gerekse ticari olarak doudan Trklerden Bizansa gidecek her trl
heyeti yalnz ran ierisinden deil, Kafkaslarn gneyindeki sarp dalardan bile geirmedikleri,
btn yollar ve geitleri tuttuklar anlalyor.
yle anlalyor ki, Husrev, Trk tehdidini daha tehlikeli grerek, douya dnebilmek
iin batda Bizans ile bir anlamaya gitmi; transit ticaret yolunun ak kalmasnn ve Bizans ile
33
Maniakh ve Zemarkhosun elilik faaliyetleri hakknda Menandrostaki kaytlar ve tercmeleri iin bk. Blockley,
1985: 110-127; Mangaltepe, 2009: 50-61.
34
Ayn tarihlerde balayan Trk - Sasani savalar ise VII. yy.n ilk eyreinde bile devam etmitir. bk. Akbulut,
1984: 116-123, 124-131.
35
II. Tiberius dnemi Sasani savalar iin bk. Goubert, 1951: 80-86.
36
Menandrosun kaydna gre Valentinus, Tiberius tarafndan Trklere iki defa gnderilmitir. Golden,
Valentinusun Turksantos tarafndan kabul edilen bu son elilik grevini 576 tarihine, Sinor ise sonradan fikir
deitirerek 572 tarihine koymaktadr. bk. Sinor, 1990: 408-409; Sinor, 1996: 333.
37
Silziboulosun (572 veya 576 tarihlerinde) lmesinden sonra yerine olu Turksantosun gemesi gereinden
hareketle Turksantosun, stemi Kaann olu Tardu (veya kardei) olduu zannedilmektedir.
______________________________________________
115 Mehmet TEZCAN
iyi ilikiler kurmann kendi lehlerine olduunu farkederek Bizansa baz tavizlerde bulunmutu.
kna edilen Bizansn, Trklerle yaplan anlamaya ramen, Trklere bal olarak Kafkaslarda
yaayan ve her iki komu imparatorluk iin de bir tehdit unsuru olan Sabirlere saldrarak onlar
imha ettii grlmektedir. Ayrca Bizans, Trklerin nnden kaan Avarlara Balkanlarda yurt
vermiti. Gnderilen eli Valentinusa stemi Kaann olu Turksantosun (Trk-ad) verdii
cevaptan Trklerin buna ok kzd anlalmaktadr. Bunlara bir cevap olarak, Karadeniz
kuzeyinde bulunan ticaret liman Bosporus (Panticapaeum / Ker) ile birlikte Trkler, 579
ortalarnda artk btn Krma girmiler ve Bizans cezalandrmlard (Akbulut, 1984: 117;
Blockley, 1985: 277-278; Pohl, 1988: 66-67; Heyd, 2000: 19; Haussig, 2001: 188; Golden,
2002: 106; Taal, 2012: 33-34).
3.2.2. Heraklios (610-641) Dneminde Sasani - Bizans Savalar ve ran Engeli:
I. Husrev dneminden sonra Sasani tahtnda balayan i ekimeler ve taht

deiiklikleri, VI. yy.nin sonlarna doru Sasanilerle Bizansllarn, tarihlerinde hi olmad
kadar birbirlerine yaklatklar, bu mnasebetle kara ticaret yolunun da yeniden ilerlik
kazand bir dnemi getirdi. Sasani hkmdar IV. Hormizd (579-590) lnce, komutan
Behram obin darbe ile taht ele geirdi. Eski hkmdarn olu Husrev, Sasani tahtna
geebilmek iin Bizans topraklarna kaarak, bir zamanlar Tiberiusun generali olarak
Armeniada Sasanileri malup eden, dnemin gl Bizans mparatoru Mauriciusdan (582-
602) yardm talep etti.38 Asker ve para yardmlar sayesinde tahtn kendisine geri verilmesi
karlnda Husrev, ticaret yollarnn getii ve her iki lke iin de ok nemli olan muazzam
bir toprak parasn Bizansa teslim edeceini vaad etti. Sonuta Husrev, Behram devirerek bir
yl sonra Sasani hkmdar oldu (II. Husrev Aparvez, 591-628); Mauricius ise, Husreve yapt
yardmlarn karl olarak daha nce Sasaniler elinde bulunan: Aras Nehrinden Van Gl
gneyine izilecek bir hattn batsndaki btn topraklarn sahibi oldu. 591 ylnda varlan bu
anlama ile II. Husrev, Bizans imparatorunun kz ile de evlenerek her iki devlet arasnda evlilik
ilikisine dayal bir dostluk kuruldu: Husrev, mparator Mauriciusu bir baba olarak, mparator
da Husrevi bir oul olarak gryordu. Husrev, yine Bizanstan bir baka Hristiyan kzla da
evlenmiti ki bu gibi yaknlamalardan ve Hristiyan prenseslerin Sasani lkesinde oynadklar
rollerden dolay Husrevin din deitirerek Hristiyan olduu dedikodusu bile yaylmt.39
Mauricius ise elde ettii topraklarda vakit geirmeden hemen idari ve ticari giriimlerde
bulunmu, yeni dzenlemeler yapm, i savalarla zayflayan imparatorluu restore etmiti.
38
Mauricius dnemi Sasani savalar, Behram obin isyan ve Husrev ile ilikiler hakknda bk. Goubert, 1951: 89-
164.
39
Bu dnemdeki iyi ilikiler hakknda bk. Garsoian, 1983: 577-579.
______________________________________________
116 Mehmet TEZCAN
Ama bu arada, Bizansn resm mezhebine kar olan Dou Roma eyaletlerindeki Monofizitleri
imha hareketi de 590larda gerekleti ki bu durumu Sasaniler zaman zaman istismar edecekler,
Bizansa kar kullanacaklardr (Frye, 1984: 335-336).40
Ancak iki imparatorluk arasndaki bu durum fazla uzun srmedi; 602 ylnda Mauricius,
Phokas (Flavius Phokas, 602-610) tarafndan ldrlerek taht gaspedildi. Bunun zerine Bizans
lkesinin birok yerinde, bilhassa pek Yolunun getii blgelerdeki Antakya ve Aleksandria
(skenderiye) gibi ticaret merkezlerinde, Msrda, Kudste, Orta Anadolu ve Kilikyada
isyanlar kt. ntikam almak isteyen ve zaten savasz verdii topraklardan dolay skntl olan
oul II. Husrev, bu durumu firsat bilip mparatorun kann dava ederek Phokasa sava ilan
etti. Bylece VII. yy.nin mehur Pers Savalar balam oldu. Sasaniler, Mezopotamya ve
Armeniadan iki byk komutann, ahrbaraz ve ahinin emrinde her iki koldan ilerleyen
ordularyla btn Dicle ve Frat blgesini, Armenia topraklarn igal ettiler. Bizansn ve ticaret
yolunun nemli merkezlerinden Antakya bile Sasanilerin eline dt. Sasaniler, kolay
gerekleen bu istila hareketi srasnda Bizanstan memnun olmayan dier mezheplere mensup
Hristiyan gruplar ve Yahudileri de kullanyorlard. Sonuta 611de Antakya, 612de Kayseri,
614de Kuds ve 619da ise skenderiye dhil olmak zere, Orta Anadolu, btn Suriye ve
Msr topraklar Sasanilerce igal edildi. Pers mparatorluu II. Husrev ile yeniden tesis edilmi
gibiydi (Frye, 1983: 167-169). I. Husrev zamanndaki igalden farkl olarak Sasaniler, bu byk
ticaret ve din merkezlerini artk kendilerine saklyorlard, ekilmeye de niyetleri yoktu (Tezcan,
2006: 164). 615 ylnda Sasani ordular artk Halkedon (Kadky)da bulunuyorlard; Bizantion
(stanbul) ehrini de alarak mparatorlua son vermek zere, stanbul surlar dnda bekleyen
Balkanlardaki Avarlarla ittifak aray iinde idiler.41
Bizans bu kt durumdan, Msr valisi olan Herakliusun olu olup 610 ylnda Bizans
tahtna geen Heraklios (610-641) kurtard. nce asker yapy dzenledikten ve isyanlar
bastrdktan sonra 622 ylnda balayp 6 yl kadar devam eden ve bizzat banda bulunduu
seferler srasnda 625 ylnda kt seferde Heraklios, Fratn dousundaki 70-80 mil
geniliindeki geni bir blgeyi herhangi bir Sasani direnii olmakszn geri ald. ahrbaraz
komutasndaki Sasani ordularn 626da Kadky nlerinde malup edip geri attktan sonra 627
ylnda Sasani ordularn Ninova nlerinde kesin bir malubiyete uratt. Bizans mparatoru,
zafer sonunda 628de Ktesifonun dousundaki Destegird hkmdar sarayna girdiinde orada,
Hindistandan geldii anlalan ok miktarda baharat, biber, zencefil, sar-sabr ve sar sabr
40
Kaynaklarda Mauricius dnemi hadiseleri ve II. Husrev devrinde iki devlet arasndaki bar yllar iin bk. Goubert,
1951: 169-183; Greatrex - Lieu, 2002: 174-181.
41
622 tarihine kadar Sasanilerin Yakn Doudaki istila faaliyetleri hakknda bk. Greatrex - Lieu, 2002: 182-197.
______________________________________________
117 Mehmet TEZCAN
aacnn yan sra, yerli yani Sasani mamul olduu sanlan ve Sasani saraynn lksn
gsteren pek ok ilenmemi ipek, bir sr tam takm ipek elbiseler, ilemeli hallar ve bu tr
daha birok eya grd. Ama btn bunlar Bizansa tamak mmkn olamayaca iin dier
pek ok kymetli ey gibi bunlar da yaklp kl edildi (Heyd, 2000: 20; Greatrex Lieu, 2002:
215). Sasanilerdeki bu ani d, saltanat deiikliine yol at: Husrev 628 ylnda ldrld
ve yerine olu iroye, II. Kavad adyla tahta geti (Frye, 1984: 336-337). Heraklios ile bir
anlama yapan II. Kavad, Sasanilerce nceden zaptedilen Armenia, Roma Mezopotamyas,
Suriye, Filistin, Msr gibi blgeleri yeniden Bizansa vermek zorunda kald. 629da dostluk
ilikileri yeniden kuruldu. 9 ay tahtta kalabilen hasta hkmdar, lmeden nce oluna vasi
olarak Bizans mparatoru Herakliosu tayin etmiti.42
Sasaniler, Bizanstan yedikleri bu ar darbe zerine bir daha toparlanamadlar.

Doudan Trklerin Maverannehir blgesinden saldrlarn Arap kabilelerinin lden
balattklar hcumlar takip etti. Ardndan gelen ve yeni bir din akna hcuma geen slm
ordular, 637 Kadisiye ve 641deki Nihavend savalarnda Sasanileri perian ettiler, rann
elinde kalan son Mezopotamya topraklarn ok ksa bir zamanda ele geirdiler. 636/637
tarihinde bakent Medayin ehrini aldklarnda, tpk Bizansllar gibi Araplar da, Hindistandan
getirilmi ok sayda misk, amber, sandal aac ve kfur gibi daha nce hi grmedikleri Hint
mallaryla karlatlar (Heyd, 2000: 20). Arkasndan btn ran Mslmanlarn eline geti ve
Sasani mparatorluu 651 tarihinde sona erdi (Frye, 1983: 172; Frye, 1984: 338).
Ticaret yollar zerinde bulunan eski topraklarn yeniden elde etmekle beraber Bizans,
bundan gerektii kadar faydalanabilecek zaman bulamad. Sasani savalarnda ordular olduka
ypranmt; i isyanlar, din ve mezhep atmalar sonucu lkenin, halkn dirlik ve dzenlii de
bozulmu, ticaret yollarnn, nemli ticaret merkezlerinin gvenlii kalmam, dolaysyla
ekonomik hayat fel olmutu. Dier yandan, yeni dinin verdii evkle hareket eden, herkese
hak, adalet, can ve mal gvenlii, din serbestiyet vaad eden slm ordularnn, Sasani devletini
kerttikten sonra kendine ynelmesi karsnda Bizans, tutunamad. Ordusu, 6 gn sren
Yermuk Savanda (15-20 Austos 636) Mslmanlara malup oldu ve Bizans bu kt
giditen Heraklios da kurtaramad. Sonuta Bizansn douda pek Yolu zerindeki btn
topraklar, Antakya, skenderiye gibi byk merkezler, Armenia, Suriye ve Msr gibi kilit
blgeler bile bir daha geri dnmemek zere Mslmanlarn eline geti. IX. yy.de Makedonya
Slalesi ile Suriyenin bir ksmn, Armeniann byk blmn, Van Gl havzasn bile ele
geiren Bizans, blgedeki asker stnln daha fazla devam ettiremedii gibi ticareti de eski
42
Heraklios dnemindeki Sasani ilikileri iin bk. Greatrex - Lieu, 2002: 198-228; Tezcan, 2006: 165.
______________________________________________
118 Mehmet TEZCAN
ekline dndremedi. XI. yy.nin balarnda doudan gelen Seluklu Trkleri, ksa bir zaman
zarfnda Bizans tekrar doudan attlar, ticaret yollar gzergh yeniden el deitirdi.
Sonu olarak, pek Yolunun getii Anadolunun dou ve gneydousu ile ran ve
Bat Trkistan corafyasnda VII. yy.nin ortalarndan itibaren iki rakip devlet yerine hkimiyeti
olduka uzun srecek bir slm hkimiyeti devri balad. Bu slam hkimiyeti sreci, Hulef-y
Ridn devri ile balayp, Trkistann dou ksmlarnda Trklerin elinde bulunan topraklara
kadar Emeviler ve Abbasilerle devam etti. Ticaretin gerek Hazar Denizinin gneyindeki eski
ran corafyasnda, gerekse Trklerle Bizansllar arasndaki grmelerden sonra alan
Karadeniz kuzeyindeki bozkr blgesinde olduka youn olarak yaand bu sre, XI. yy.nin
ortalarndaki Seluklu Trk hkimiyeti ile yeni bir vehe kazand. Seluklular, rann byk
ksmn fethederek buna Anadoluyu ve btn Trkistan sahasn da eklediler. Fakat gerek ok
saydaki devlet ve hanedanlar sebebiyle siyasi blnmlk, gerekse buna paralel olarak tek bir
ekonomik sistemin olmay; Trk boylar, hanedan yeleri arasndaki rekabet, XIII. yy.nin
ortalarna kadar kervan ticaretinin gvenilirliini ve tccarlarn mal ve can emniyetini etkiledi.
Gmrk vergilerinin yksek, her yeni devletin snrlar ierisinde alnan vergi eitlerinin de
muhtelif olmas, bunu tetikleyen baka bir faktr oldu.
XIII. yy.nin ilk eyreinde Orta Asya ilerinden balayp Seluklu hkimiyetindeki
Anadolu dhil pek Yolunun getii btn ran corafyasn etkileyen Mool istilas ile durum
tamamen deiti. Balangta ok byk bir kargaa ortam yaanm, byk ticaret merkezleri
tahrip edilmi, ok sayda insan katledilmise de yzyln ortalarndan itibaren balayp XIV.
yy.nin ikinci yarsna kadar devam eden ve Pax Mongolica (Mool Bar) tabir edilen bu
dnemde ran engeli tamamen ortadan kalkt. Tek bir ynetim anlay, tek bir vergi sistemi,
ticaretin ve tccarlarn gvenliini salamak iin devletin ald yeni ve kat tedbirler sayesinde
karadan yaplan kervan ticareti yeniden ilerlik kazand. Bir devlet politikas olarak srdrlen
ve ine kadar devam eden bu ticaret faaliyetine Hristiyan Bat leminin en nemli temsilcileri
olan talyan ehir devletleri, Venedik ve Ceneviz tccarlar da katldlar.43 Hazar Denizinin
hem gneyinde hem kuzeyinde iki koldan devam eden bu faaliyet, XIV. yy. sonlarnda
Timurun Det-i Kpak seferlerine kadar srd. O tarihten sonra yol gzergh hassaten ran
ierisinden geerek Orta ve Bat Anadoluya doru devam eden bir hl ald. Mool
mparatorluundan sonra ise pek Yolu artk devrini tamamlamt. M. Franck, D. M.
Brownstone ve D. Christiann yerinde belirttikleri gibi (Christian, 2000: 73):
Mool devrinden sonra pek Yolunun altn a sona erdi, deniz yollar dhil, dier
yollarn glgesinde kalmaya balad, [nk] ayn dnemde pastoral toplumlar da
tmyle ke balamlard... Moollar ile pek Yolu, son byk gnlerini
43
Mool dnemindeki ticaret konusunda bk. Tezcan, 2001: 87-88; Tezcan, 2009: 158-176, 178-185.
______________________________________________
119 Mehmet TEZCAN
geirdi... XV. yy.de Konstantinopolis (stanbul)in dyle (1453) de pek Yolu

bir zaman iin kesin olarak sona erdi.... pek Yolu artk bir daha geri gelmeyecekti.
Ksaltmalar:
ANRW - Aufstieg und Niedergang der Rmischen Welt. Geschichte und Kultur Roms im Spiegel
der neueren Forschung. II. Principat, 9.1. Hrsg. von H. Temporini, Walter de Gruyter,
Berlin, New York, 1976; Principat, 9.2. Hrsg. von H. Temporini, 1978.
CHI The Cambridge History of Iran. Vol. 3(1). The Seleucid, Parthian and Sasanian Periods,
edited by E. Yarshater. Cambridge University Press, Cambridge, 1983.
HCCA History of Civilizations of Central Asia. Vol. II. The Development of Sedentary and
Nomadic Civilizations: 700 B.C. to A.D.250, Ed. by J. Harmatta, 1994; Vol. III. The
crossroads of civilizations: A.D. 250 to 750, Ed. by B. A. Litvinsky, Multiple History
Series, UNESCO Publishing.
HH - History of Humanity. Scientific and Cultural Development, Vol. III: From the Seventh
Century BC to the Seventh Century AD, Ed. By J. Hermann, E. Zrcher, UNESCO.
Silk Road Studies IV - Silk Road Studies IV. Realms of the Silk Roads: Ancient and Modern.
Proceedings from the Third Conference of the Australasian Society for Inner Asian
Studies (A.S.I.A.S.) Macquarie University September 18-20 1998, Edited by D.
Christian & C. Benjamin, Brepols, 2000.
TD Tarih ncelemeleri Dergisi.
Trkler Trkler, Editrler: H. C. Gzel, K. iek, S. Koca, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara,
2002.
Kaynaklar:
AKBULUT, D. A. (1984). Arap Ftuhatna Kadar Maverannehir ve Horasanda Trkler

(M.. II M.S. VII. yy.). Yaymlanmam Doktora Tezi, Erzurum: Atatrk niversitesi
Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm.
AL-ANSARY, Abdul Rahman (1996) (edited by R. N. Frye). Arabia before Islam. HH, 139-
141.
BIVAR, A. D. H. (1983). The Political History of Iran under the Arsacids. CHI, 3(1), 21-99.
BLOCKLEY, R. C. (1985). The History of Menander the Guardsman. Introductory Essay, Text,
Translation and Historiographical Notes. ARCA: Francis Cairns.
BOSWORTH, C. E. (1983). Iran and the Arabs before Islam. CHI, 593-612.
BOURYAKOV, L. (2001). La Sogdiane et la Bactriane sur la route de la soie. La Bactriane au
Carrefour des routes et des civilizations de lAsie central, sous la direction de P.
Leriche, C. Pidaev, M. Gelin, K. Abdoullaev, avec la collaboration de V. Fourniau,
Maisonneuve & Larose, 303-311.
BOZKURT, N. (2000). pek Yolu. DA, 22, 369-373.
CHEGINI, N. N. (1996). Sasanian Iran Economy, Society, Arts and Crafts. Part One. Political
History, Economy and Society. HCCA, II, 35-53.
CHRISTIAN, D. (2000). Silk Roads or Steppe Roads? The Silk Roads in World History. Silk
Road Studies IV, 67-94.
DE LA VAISSIRE, E. (2002). Histoire de Marchands Sogdiens. Bibliotheque de lInstitut des
Hautes Etudes Chinoises, Collge de France: Paris.
______________________________________________
120 Mehmet TEZCAN
DODGEON, M. H., S. N. C. Lieu (1991) (Compiled and edited), The Roman Eastern Frontier
and the Persian Wars (AD 226-363), Routledge: London and New York.
EILERS, W. (1983). Iran and Mesopotamia. CHI, 481-504.
FERGUSON, J. (1978). China and Rome. ANRW, 581-603.
FRANCK, I. M. and BROWNSTONE, D. M. (1984). To the Ends of the Earth. The Great
Travel and Trade Routes of Human History. A Hudson Group Book, Facts On File
Publications: New York.
FRANCK, I. M. and BROWNSTONE, D. M. (1986). The Silk Road: A History. Facts On File
Publications: New York.
FRYE, R. N. (1983). The Political History of Iran under the Sasanians. CHI, 116-180.
FRYE, R. N. (1984). The History of Ancient Iran. C. H. Becksche Verlagsbuchhandlung:
Mnchen.
FRYE, R. N. (1996). The rise of the Kushan Empire. HH, 456-460.
FRYE, R. N. (2002). The Merchand World of the Sogdians. Nomads, Traders and Holy Men
along Chinas Silk Road. Papers presented at a symposium held at The Asia Society in
New York, November 9-10, 2001. Edited by A. L. Juliano and J. A. Lerner, Silk Road
Studies VII, Brepols, 71-74.
FRYE, R. N. (2009). Antik alardan Trklerin Yaylmasna Orta Asya Miras. eviri: F.
Tayan T. Tayan, arkada Yaynevi: Ankara.
GARSOIAN, N. (1983). Byzantium and Sasanians. CHI, 568-592.
GHIRSHMAN, R. (1976). La Porte Noire de Besanon et la prise de Ctsiphon. ANRW, 215-
218.
GIGNOUX, Ph. (1996). The Sasanian Empire. HH, 132-136.
GOUBERT, P. (1951). Byzance avant lIslam. Tome Premiere. Byzance et LOrient sous les
successeurs de Justinien. LEmpereur Maurice. Editions A. et J. Picard: Paris.
GREATREX, G. LIEU, S. N. C. (2002). (Edited and compiled). The Roman Eastern Frontier
and the Persian Wars. Part II. AD 363-630, A narrative sourcebook. Routledge, Taylor
& Francis Group: London and New York.
HARMATTA, J. (1994a). Introduction. HCCA, II, 19-21.
HARMATTA, J. (1994b). Conclusion. HCCA, II, 485-492.
HAUSSIG, H. W. (2001). pek Yolu ve Orta Asya Kltr Tarihi. ev. M. Kayayerli, tken:
stanbul.
HERRMANN, A. (1910). Die alten Seidenstraen zwischen China und Syrien. Beitrge zur
alten Geographie Asiens, I. Abteilung. Quellen und Forschungen zur alten Geschichte
und Geographie, Hrsg. von W. Sieglin, Heft 21, Weidmannsche Buchhandlung: Berlin.
HERRMANN, A. (1935). Historical and Commercial Atlas of China. Harvard-Yenching
Institute, Cambridge, Massachusetts, Harvard University Press, Otto Harrassowitz:
Leipzig.
HEYD, W. (2000). Yakn-Dou Ticaret Tarihi. Trkeye eviren: E. Z. Karal, 2. Bask,
AKDTYK, TTK Yaynlar: Ankara.
HIRTH, F. (1975). China and the Roman Orient. Researches into their Ancient and Medieval
Relations as represented in Old Chinese Records. Ares Publishers Inc.: Chicago.
______________________________________________
121 Mehmet TEZCAN
ISIDORE OF CHARAX. Parthian Stations (http://www.parthia.com

/doc/parthian_stations.htm)
KAZHDAN, A. P. (ed.) (1991). The Oxford Dictionary of Byzantium. Prepared at Dumbarton
Oaks, Vol. 2, Oxford University Press: New York.
KOLB, C. C. (1983). A Red Slipped Pseudo-Arretine Ceramic from South Central Asia. East
and West, 33 / 1-4, 57-103.
KOSHELENKO, G. A. ve PILIPKO, V. N. (1994). Parthia. HCCA, II, 131-150.
KYRIAKIDIS, S. (2011). Warfare in the Late Byzantium, 1204-1453. Brill: Leiden.
LIEU, S. (2000). Byzantium, Persia and China: Interstate Relations on the Eve of the Islamic
Conquest. Silk Road Studies IV, 47-65.
LANG, D. M. (1983). Iran, Armenia and Georgia. CHI, 505-536.
LESLIE, D. D. and GARDINER, K. H. J. (1996). The Roman Empire in Chinese Sources.
Universit di Roma La Sapienza, Studi Orientali, Bardi Editore: Roma.
LITVINSKY, B. A. vd. (1994). The Rise of Sasanian Iran. HCCA, II, 473-484.
LITVINSKY, B. A. ve Zhang Guang-da (1996a). Historical Introduction. HCCA, III, 19-34.
LITVINSKY, B. A. ve Zhang Guang-da (1996b). Central Asia, the Crossroads of Civilizations.
HCCA, III, 473-490.
LOPEZ, R. S. (1945). Silk Industry in the Byzantine Empire. Speculum, 20, No. 1, Jan., 1-42.
MAKSIMOVI, L. (1988). The Byzantine Provincial Administration under the Palaiologoi.
Adolf M. Hakkert-Publisher: Amsterdam.
MANGALTEPE, . (2009). (Menandros ve T. Simokattes) Bizans Kaynaklarnda Trkler. Dou
Ktphanesi: stanbul.
MANIATIS, G. C. (1999). Market Structure, and Modus Operandi of the Private Silk Industry
in Tenth Century Byzantium. Dumbarton Oaks Papers, 53, 263-332.
MARAK, B. . (2002). Trkler ve Sodlular (eviren: A. Aleskerov). Trkler, 2, 170-178.
MESUD. (2011). Murc ez-Zeheb (Altn Bozkrlar). Arapadan eviri ve Notlar: D. A. Batur,
Geniletilmi 2. Bask, stanbul: Selenge Yaynlar.
MUKHAMEDJANOV, A. R. (1994). Economy and social system in Central Asia in the Kushan
Age. HCCA, II, 265-290.
MUKHERJEE, B. N. (1992). The Stathmoi Parthikoi and the Greek Culture in Arachosia.
Yavanika. Journal of the Indian Society for Greek and Roman Studies, 2, 58-60.
NEELIS, J. E. (2001). Long-distance Trade and the Transmission of Buddhism through
Northern Pakistan. Primarily based on Kharosthi and Brahmi Inscriptions. University
of Washington, D. Ph. Thesis.
NICHOLSON, R. A. (1995). Literary History of the Arabs. Curzon Press Ltd.
PIGULEVSKAYA, N. V. (1946). Vizantiya i ran na Rubeje VI i VII vekov. AN Soyuza SSR,
nstitut Vostokovedeniya, zd-vo AN SSSR: Moskva-Leningrad.
PGULEVSKAYA, N. V. (1947). Vizantiyskaya diplomatiya i torgovlya elkom v V-VII vv.
Vizantiyskiy Vremennik, I (XXVI), 184-214.
PIGULEWSKAJA, N. (1969). Byzanz auf den Wegen nach Indien. Aus der Geschichte des
byzantinischen Handels mit dem Orient vom 4. bis 6. Jahrhundert. Deutsche Akademie
______________________________________________
122 Mehmet TEZCAN
der Wissenschaften zu Berlin, Institut fr griechisch-rmische Altertumskunde, Berliner

byzantinistische Arbeiten Bd. 36, Akademie-Verlag. Berlin, Adolf M. Hakkert:
Amsterdam.
POHL, W. (1988). Die Awaren. Ein Steppenvolk in Mitteleuropa 567-822 n. Chr. Verlag C.H.
Beck: Mnchen.
PROCOPIUS. (1962). History of Wars, Books VII (continued) and VIII, with an English
translation by H. B. Dewing. William Heinemann Ltd: Harvard University Press:
Cambridge, Massachusetts.
PURI, B. N. (1994). The Kushans. HCCA, II, 247-264.
RASCHKE, M. G. (1978). New Studies in Roman Commerce with the East. ANRW, 604-1363.
RETS, J. (2003). The Arabs in antiquity: their history from the Assyrians to the Umayyads.
Routledge Curzon.
ROSTOVTZEFF, M. (1932). Caravan Cities. Translated by T. T. Rice, At the Clarendon Press:
Oxford.
RTVELADZE, E. (1999). Velikiy elkovy Put. Entsiklopedieskiy Spravonik. Drevnost i
rannee srednevekove. Gosudarstvennoe naunoe izdatelstvo Uzbekiston milliy
ntsiklopediyasi: Takent.
RUFFING, K. (2002). Wege in den Osten. Rmischen Sd- und Osthandels (1. Bis 2.
Jahrhundert n. Chr.). Stuttgarter Kolloquium zur historischen Geographie des
Altertums. 7, 1999. Zu Wasser und zu Land. Verkehrswege in der Antiken Welt,
Herausgegeben von E. Olshausen und H. Sonnabend, Geographica Historica, 17, Franz
Steiner Verlag GmbH: Stuttgart, 369-378.
SINOR, D. (1990). [Kk] Trk mparatorluunun Kurulu ve Ykl (eviren: T. Tekin).
Erken Asya Tarihi. Derleyen: D. Sinor, letiim, 383-424.
SINOR, D. (1996). The Trk Empire. Part One. The First Trk Empire (553-682). HCCA, III,
327-335.
STAVISKY, B. Ya. (2002). The Silk Road and its Importance in the History. The Turks. Ed. H.
C. Gzel, C. Cem Ouz, O. Karatay, I: Ankara, 763-773 (Trke terc.: pek Yolu ve
nsanlk Tarihindeki nemi, ev. M. Tezcan. Trkler. ed. H. C. Gzel vd., 3, 222-242).
TAAIL, A. (2002). Gktrkler. Trkler, 2, 15-48.
TAAIL, A. (2012). Gk-Trkler I-II-III. AKDTYK TTK Yaynlar, TTK: Ankara.
TEZCAN, M. (2002). pek Yolu ve XIV. Yzyla Kadar pek Yolu Ticaretinde Trabzonun
Yeri. Trabzon ve evresi Uluslararas Tarih-Dil-Edebiyat Sempozyumu Bildirileri 3-5
Mays 2001, I. Cilt. Tarih, Yayna Hazrlayanlar: Prof. Dr. Mithat Kerim ARSLAN
Yard. Do.Dr. Hikmet KSZ, T.C. Trabzon Valilii l Kltr Mdrl Yaynlar:
12, 71-90.
TEZCAN, M. (2004). The Iranian-Georgian Branch of the Silk Road in I-IV Centuries. 1st
International Silk Road Symposium 25-27 June 2003 Tbilisi / Georgia: zmir, 208-217.
TEZCAN, M. (2006). VII. Yzyl Balarnda Dou Roma - Sasani likileri ve Mardinin
Sasanilerce Zapt (607). I. Uluslararas Mardin Tarihi Sempozyumu Bildirileri, 26-27-
28 Mays 2006. Editr: . zcoar - H. H. Gne: stanbul, 151-168.
TEZCAN, M. (2007). Eskiada Roma mparatorluunun Karadeniz Blgesi Vastasyla
Hindistan ve in ile Ticareti. Karadeniz Tarihi Sempozyumu, 25-26 Mays 2005, I. Cilt:
______________________________________________
123 Mehmet TEZCAN
Balangtan 20. Yzyla. Yayna Hazrlayanlar: Kenan nan vd., Karadeniz Teknik
niversitesi Yay.: Trabzon, 3-36.
TEZCAN, M. (2009). Trk-Mool Hakimiyeti Dneminde Karadenizde Ticaret. TD, XXIV /
1, Temmuz, 151-194.
VZANTYSKE STORK. (2008). Vizantiyskie istoriki. Deksipp, Evnapiy, Olimpiodor,
Malh, Petr Patyritsiy, Menandr, Kandid, Nonnos i Feofan Vizantiets. Privedenne s
Greeskogo Spiridonom Destunisom. Primeaniya Gavriila Destunisa. jdiveniem
Duhovnogo Vedomstva.
WARMINGTON, E. H. (1974). The Commerce between the Roman Empire and India. Vikas
Publishing House Pvt Ltd., Second edition, revised and enlarged: Delhi.
WATSON, W. (1983). Iran and China. CHI, 537-558.
WIESEHFER, J. (1999) Das frhe Persien. Geschichte eines antiken Weltreichs, C.H. Beck.
WOLSKI, J. (1976). Iran und Rom. Versuch einer historischen Wertung der gegenseitigen
Beziehungen. ANRW, 195-214.
XINRU, L. (1988). Ancient India and Ancient China. Trade and Religious Exchanges AD 1-
600. Oxford University Press: Delhi.
XINRU, L. (1998). The Silk Road. Overland Trade and Cultural Interactions in Eurasia. With a
Foreword by Michael Adas, Series Editor, Essays on Global and Comparative History,
American Historical Association: Washington, D.C.
______________________________________________

İpek Yolu Iran Güzergahı Tezcan

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

İpek Yolu Iran Güzergahı Tezcan

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Uluslararas Trke Edebiyat Kltr Eitim Dergisi Say: 3/1 2014 s.

PEK YOLUNUN RAN GZERGHI VE PEK YOLU TCARETNE RAN

pek Yolunun aratrlma tarihi, Douda M II. yy.nin ikinci yarsnda

1. pee ve pek Ticaretinin Balamasna Ksa Bir Bak:

pekli rnlerin Roma mparatorluuna girmeye balamas M 46 ylnda oldu; M 30

2. pek Yolunun Batdaki Gzergh:

MS I. yy.den nceki dnemlerde pek Yolunun Batdaki durumu ve balca gzergh

Maesin adamlarndan rendiimiz bilgilere dayanarak Ptolemaios tarafndan verilen

2.1. ran Topraklarndan Geen pek Yolu Gzergh:

ran topraklarndaki ticaret yollarnn ve hliyle pek Yolunun da gzergh hakknda

3. pek Yolunda Dou-Bat Ticaretinde ran Engeli:

Daha nce belirttiimiz gibi, randaki Ahamenid mparatorluu zamanndaki ticaret

Kausambiye kadar kuzeybat Hindistan, Arap Denizi (Hind Okyanusu)

te bu mnasebetle Roma, ran engelini kaldrarak, en azndan doudaki Kuanlar

3.1. Parth - Roma Mcadelesi ve Bu Dnemdeki Ticaret Faaliyetleri:

fethinin bile mmkn olduu gr Romada yaygnlamaya balamt. Bunun gereklemesi

Traianusun halefleri olan Hadrianus (117-138), Antoninus Pius (138-161) ve Septimus

3.2. Sasani mparatorluu Devrinde pek Yolu Mcadelesinde ran Engeli:

Parthlarn yerine III. yy.da randa kurulan Sasani mparatorluu (224-651),

I. Ardeir (224?-240) Dneminde Sasaniler, mparatorluun bat snrlarn gven

3.2.1. I. Husrev (Anuirvan, 531-579) Dneminde pek Ticareti Rekabeti:

I. Justinus, Bizansn ipek ticaretine olan bamlln ve bunun Bizans ipek

Bu tarihlerde Sasanilerin kendileri de artk ipek retiyorlard. pek Yolunu ve in,

Maniakh ve Zemarkhos ile balayan elilik faaliyetleri, Zemarkhosa dn

3.2.2. Heraklios (610-641) Dneminde Sasani - Bizans Savalar ve ran Engeli:

I. Husrev dneminden sonra Sasani tahtnda balayan i ekimeler ve taht

Sasaniler, Bizanstan yedikleri bu ar darbe zerine bir daha toparlanamadlar.

geirdi... XV. yy.de Konstantinopolis (stanbul)in dyle (1453) de pek Yolu

AKBULUT, D. A. (1984). Arap Ftuhatna Kadar Maverannehir ve Horasanda Trkler

ISIDORE OF CHARAX. Parthian Stations (http://www.parthia.com

der Wissenschaften zu Berlin, Institut fr griechisch-rmische Altertumskunde, Berliner

You might also like